در نماز و تضرّع بسوى بى نياز دست بردار) (8).

او پروردگار خاور و باختر، مشرق و مغرب است، هيچ خدايى جز او نيست، پس او را كارساز خود گير (9) و بر آنچه كافران (در باره تو) ميگويند شكيبا شو، از ايشان كناره گيرى كن كناره كردنى نيكو. (ده آيه)

گويد:

له و لها وقع بكلّ قراره و وقع بمستن الفضاء قويم

توصيف ميكند ممدوح خود را و ميگويد براى او و محبوبه او خاطره است بهر قرار گاهى و خاطره آب نما مستقيم است.

مراد از ناشئه ساعاتى است كه از شب حادث و پيدا ميشود و رفع در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 7

(رَبُّ الْمَشْرِقِ) دو احتمال دارد:

1- اينكه وقتى فرمود و يادكن نام پروردگارت را از اوّل قطع كرده، و فرموده (هو ربّ المشرق) اوست پروردگار خاور پس ميباشد خبر مبتداء محذوف.

2- اينكه مبتداء باشد و خبرش جمله (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

و كسى كه بجرّ خوانده باتباع و پيروى كلمه (اسْمَ رَبِّكَ) و امّا قول كسى كه مزمّل را بتخفيف زاء خوانده است پس بنا بر حذف مفعول به (يا ايّها المزمّل نفسه و يا ايّها المدثّر نفسه) است و حذف مفعول در كلام بسيار است.

حطيئه شاعر گويد:

منعّمة تصون اليك منها كصونك من رد اشرعتى

(تعريف ميكند زنى را و ميگويد صاحب وقار و نعمتى كه حفظ مى كند حديث را از بازگو كردن چنان كه تو خود را حفظ ميكنى از مردى كه متكبّر و ستمكار باشد. شاهد اين بيت كلمه حديثا است كه حذف شده مانند گفته شنفرى كه ميگويد:

كانّ لها فى الارض نسيا تقصّه على امّها و ان تكلمك تبلت

گويا براى آن جاريه در روى زمين گمشده است كه سرش را به زير انداخته و آن را در طريق جستجو ميكند و سخن خود را از حياء قطع مينمايد.

و كسى كه (قم الليل) را بضمّ خوانده ممكن است كه ضمّ آن براى اتباع (المزّمل)

باشد.

بى شريك است و معانى تو غنى دان خالق» و وقتى گفته شود كه او جزء ندارد مدح او نيست مگر اينكه بگويند: كه خداى تعالى (حىّ) زنده است كه جزء ندارد بخلاف غير او از زنده ها كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 9

همه داراى جزء و تركيبند و ترتيل تريب و اداء حروف است از مخارج آن، در موقع تلاوت آيات (چنانچه مقصود از قرائت صحيح در حديث

من لا قراءة له لا صلاة له.

كسى كه قرائت ندارد نمازش هم نماز نيست و در تعريف قرائت كه مرادف و يا يكى از معانى ترتيل است گفته اند. (هى حفظ الوقوف و اداء الحروف) رعايت وقفها و گفتن حروف از مخارج يعنى مخرج زاء و تا اوائل دهان و ظاء و طاء اواسط و ذال و دال سر زبان و حروف حلقيّه چون حاء و خاء و عين و غين و هاء و ... اواخر دهان و از حلق بايد اداء شود).

(مترجم) و الحدر: در مقابل ترتيل شتاب كردن و تند خواندن و هر دو قسم خوبست ولى ترتيل در اينجا مرغوب تر است.

و القاء مانند تلقيه انداختن. مى گويى مسئله اى بفلانى القا كردم يعنى طرح نمودم كه پاسخ دهد و اقوم مستقيم تر است و درست تر گفتن و خالص تر در عبادت بودن است.

و سبح گرديدن و شنا نمودن ميباشد و از همين است شناورى در آب براى گرديدن و رفت و آمد او يحيى بن يعمر و ضحّاك (سبخا طويلا) به خاء قرائت كرده اند و معناى آن توسعه و پهن كردن است گفته ميشود (سبخت الفطن) پهن شد پنبه يا پهن كردم پنبه

را وقتى آن را ميزنند و حلّاجى ميكنند و از آنست بيان پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم بعايشه كه شنيد نفرين ميكند بر دزدى

(لا تسبخى عنه بدعائك عليه)

يعنى زياد نفرين بر او مكن و گفته ميشود به پنبه هايى كه در موقع حلّاجى جدا شده و پراكنده ميشود (سبائخ) اخطل شاعر در تعريف سگهاى شكارى گويد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 10

فارسلهنّ يدرين التّراب كما يدرى سبائخ قطن ندف او تار

فرستادند آن سگهاى شكارى را كه خاك را مى پاشيدند و هوا ميكردند چنانچه كمان حلّاج و نداف پنبه را ميپاشد و بهوا متفرّق و پراكنده مى كند شاهد اين بيت كلمه سبائخ است كه ذرّات پنبه باشد.

ثعلب (كه از دانشمندان و دانايان علم نحو است) گويد: السّبخ به معناى تردّد و اضطراب و سبخ بمعناى سكون و از آنست فرمايش نبى اكرم (ص)

(الحمى من قيح جهنّم فسبّخوها بالماء).

تب از مركز حرارت جهنّم و دوزخ است آن را ساكن كنيد بوسيله آب، يعنى (پا شوره با آب سرد) تب را پائين ميآورد و تبتل انقطاع بحق تعالى عزّ و جلّ و بريدن از ما سواى اوست و اخلاص عبادت براى اوست.

امرء القيس گويد:

يضي ء الظّلام بالعشىّ كانّه منارة ممسى راهب متبتّل

روشن ميكرد جمال او تاريكى شب را كه گويا چراغ راهب است كه بتضرّع بسوى خدا مشغول است و ريشه آن از جدا شدن چيز يعنى بريدن از صاحب آن كه ديگر راه و تسلّطى ندارد بر آن و از همين معنى است حضرت زهراء بتول عليها سلام براى انقطاع آن حضرت بعبادت خداى عزّ و جلّ.

بخوان در شب جز كمى از آن را زيرا قيام در شب عبارت از نماز شب است (نِصْفَهُ) نيمى از آن را كه آن بدل از شب و بيان براى مستثنى منه يعنى برخيز نصفى از شب را و نماز بخوان نيمى از شب را.

(أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا) يعنى از نصف (أَوْ زِدْ عَلَيْهِ) يعنى بر نصف شب مفسّرين گفته اند (أَوِ انْقُصْ) از نصف كمى را تا ثلث يا زياد كن بر نصف تا دو ثلث، و بعضى گفته اند كه نصفه بدل از قليل و بيان براى مستثنى است و معنا در هر دو مساوى و بى تفاوت است و مؤيّد اين گفته بيان حضرت صادق

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 12

عليه السّلام است كه ميفرمايد: قليل يعنى نصف يا كم كن از قليل كمى و يا زياد كن بر قليل اندكى را.

و علىّ بن ابى ليب گفته: برخيز نصفى از شب را مگر كمى از شبها را كه آن شبهاى عذر مانند بيمارى و يا غلبه خواب و درد چشم و مانند آن و يا كم كن كمى از نصف شب را و يا زياد كن بر آن نصف.

خداوند سبحان مخيّر نموده پيامبرش را در اين ساعات براى قيام شب و آن را موكول بنظر و خواست آن حضرت نموده و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم با جمعى از مؤمنين برنامه و عادتشان بر اين بود كه اين مقدار از شب را بر خاسته و نماز ميخواندند و اين بر آنها دشوار بود چون بعضى بودند، كه:

نميدانستند چه اندازه نماز خوانده و چه مقدار از شب

باقى مانده است فلذا تمام شب را بيدار مانده و نماز ميخواندند از ترس اينكه مبادا قدر واجب را نياورده باشند تا خداوند تخفيف داد بر آنها در آخر اين سوره.

قتاده از زرارة بن اوفى از سعد پسر هشام روايت نموده كه گفت گفتم بعايشه مرا خبر بده از شب خيزى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله. گفت آيا نميخوانى (يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ) را گفتم چرا گفت خداوند واجب كرد شب خيزى را در اوّل اين سوره پس يك سال قيام نمود پيامبر و اصحابش باين وظيفه، و خداوند در آسمان پايان آن را دوازده ماه قرار داد تا نازل فرمود در آخر اين سوره تخفيف را و قيام شب مستحبّ شد بعد از اينكه فريضه بود.

سعيد بن جبير (شاگرد عبد اللَّه بن عبّاس كه شاگرد امير المؤمنين عليه السّلام) بوده گويد بين نزول اوّل اين سوره و آخرش ده سال طول كشيد.

ابن كيسان و مقاتل گفتند اين سوره در مكّه قبل از وجوب نماز يوميّه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 13

بوده پس از آن بنماز پنجگانه منسوخ شد.

عبد اللَّه بن عبّاس گويد: وقتى اوّل سوره مزمّل نازل شد مسلمين مانند شب خيزى در ماه رمضان بر ميخواستند و بين اوّل و آخر سوره يك سال فاصله شد.

حسن و عكرمه گفته اند كه آخر اين سوره اوّل آن را نسخ نموده است، و حال اينكه در ظاهر آيات چيزى كه مقتضى نسخ باشد نيست پس بهتر اين است كه كلام بر ظاهر خودش تفسير شود كه قيام شب (بنماز و عبادت) مستحبّ مؤكد و مرغوب فيه است نه واجب. «1»

__________________________________________________

1- (نماز

شب و آثار آن مترجم: محمّد بن علىّ الشّريف الرّازى گويد: اخبار درباره فضيلت نماز شب بسيار است و ما تيمّنا چند حديثى از آن را در اينجا ياد نموده و تقديم دوستان مينمائيم باشد كه موجب توفيق و تشويق شده و اين فقير را هم ياد نمايند.

1- در وسائل الشّيعه از كلينى صاحب اصول كافى باسنادش از معاوية بن عمّار گفت شنيدم حضرت صادق عليه السّلام ميفرمود (در وصيّت پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله) بعليّ عليه السّلام

اوصيك فى نفسك بخصال فاحفظها

. تو را سفارش ميكنم بخصالى در شخص خودت (تا اينكه فرمود)

عليك بصلاة اللّيل و عليك بصلاة اللّيل و عليك بصلاة اللّيل

. بر تو باد بنماز شب، بر تو باد بنماز شب. بر تو باد بنماز شب.

2- در همان كتاب از كلينى باسنادش از عبد اللَّه بن سنان، از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده كه فرمود شرافت مؤمن نماز شب او و عزّت مؤمن نگاهدارى اوست خود را از اعراض مردم يعنى غيبت نكردن از آنان و آزار كردن آنها.

3- شيخ صدوق عليه الرّحمه در كتاب خصالش از پدرش باسنادش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 14

__________________________________________________

از عبد اللَّه بن سنان از حضرت ابى عبد اللَّه صادق عليه السّلام آورده كه گفت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به جبرئيل فرمود مرا موعظه كن، جبرئيل گفت اى محمّد هر طور خواستى زندگى كن كه خواهى مرد. و دوست بدار هر چه را كه خواهى كه از او جدا خواهى شد. و آنچه خواهى بكن كه آن را خواهى ديد. و بدان كه شرافت مؤمن نماز شب او و عزّتش خود

دارى از غيبت كردن مردم و ايذاء آنهاست.

همين بزرگوار (يعنى شيخ صدوق) باسنادش از حضرت صادق (ع) در قول اللَّه عزّ و جلّ كه ميفرمايد (إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ) فرمود كه نماز شب مؤمن گناهان روز او را از بين ميبرد.

5- باز باسنادش از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله روايت نموده كه فرمود: هر كس نماز شب بخواند در روز نورانى و زيبا شود.

6- و نيز باسنادش از حضرت صادق عليه السّلام آورده كه فرمود

عليكم بصلاة اللّيل

بر شما باد به مواظبت بر نماز شب كه آن سنّت پيغمبر شما و روش صالحين قبل از شما و دور كننده دردها از بدنهاى شماست.

7- و باسنادش از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده كه نماز شب صورت را سفيد و بوى را نيكو و رزق را فراوان ميكند.

8- و باسنادش از ابى بصير از حضرت صادق عليه السّلام از پدران بزرگوارش از على بن ابى طالب عليهم السّلام حديث نموده كه فرموده قيام شب موجب تندرستى بدن و خشنودى پروردگار و تشبّه باخلاق پيامبران و تعرّض رحمت حقّ تعالى است.

9- و باسنادش از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده: كه فرمود (صلاة اللّيل) نيكو و زيبا ميكند صورت و خوب ميكند اخلاق و خوشبو ميكند بوى و فراوان ميكند روزى و اداء ميكند قرض و غصّه را از دل ميبرد و نور چشم را زياد ميكند.

10- شيخ صدوق در كتاب مجالس خود باسنادش از عبد اللَّه بن عبّاس روايت نموده كه گفت: پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: در (حديثى) كسى كه توفيق نماز شب خواندن روزى او شود از مردان و زنان

بر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 15

__________________________________________________

خيزد براى خدا پس وضو ميسازد و نماز بخواند براى خدا بنيّت راست و قلب سالم و بدن خاشع و چشم گريان خداوند 9 صف از فرشتگان پشت سر او قرار ميدهد كه در هر صفىّ عدد آنان را جز خداوند كسى نميداند و طول هر صف بمساحت و طول مشرق تا مغرب است و وقتى از نمازش فارغ شد خداوند بعدد آنان براى او درجه مينويسد.

11- و نيز در علل الشّرائع خود باسنادش از جابر بن عبد اللَّه انصارى روايت نموده كه گفت شنيدم رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله ميفرمود خداوند ابراهيم را خليل خود نگرفت مگر براى ميهمان دارى و نماز شب خواندن او در حالى كه مردم خوابند.

12- در همان كتاب باسنادش از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آورده كه فرمود دو ركعت نماز در دل شب محبوبتر است نزد من از دنيا و آنچه در آنست.

13- در علل و عيون آورده شد باسنادش از على بن موسى الرّضا عليهما السّلام از پدرش از جدّش روايت نموده كه از على بن الحسين عليهما السّلام پرسيدند چرا شب زنده داران از زيبا صورتان مردمند فرمود: چون آنان ميان خود و خداى خود خلوت كرده اند خداوند از نور خود بر آنها پوشانيده است.

14- شيخ مفيد رحمه اللَّه در كتاب مقنعه خود از رسول خدا (ص) آورده كه: فرمود وقتى بنده خدا از خوابگاه لذيذ و گرم خود بر ميخيزد و كسالت و خواب در چشمان اوست بنماز شبش خدا را خشنود سازد خداوند عزّ و جلّ مباهات نمايد باو بفرشتگان خود

و گويد آيا اين بنده مرا نميبينيد كه بر خاسته از خوابگاه لذيذ خود براى نمازى كه من بر او واجب نكرده ام گواه باشيد كه من او را آمرزيدم.

روايات بيش از اين است كه ذكر شود براى نمونه 14 حديث از وسائل الشّيعه جزء 5 ص 248 تا 277 ياد نموديم و مناسب است كه در اين زمينه نيز ابياتى براى روشن دلان بنگارم.

پيش از سحرگهان كه ندا در دهد خروس بيدار شو كه خفته قرين است بافسوس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 16

__________________________________________________

هر نيمه شب چو مرغ شب آهنگ ناله كن كز ناله تو ز دل بر كشد خروس

دل بر كنار و بوس عروس اى پسر مبند يك نيمه شب كناره بگير از كنار و بوس

بيدار دل كه در دل شب خواندش خداى تا صبحدم نخفته چو داماد با عروس

قبل از طلوع شمس كه تابد بر آسمان در جلوه چون عروس بر او رنگ آبنوس

چون زهره ترك خواب كن اى ماه شب نشين تا مشترى شوند ترا انجم و شموس

انديشه بر مقام رياست چه ميكنى انديشه كن كه خاك شد انديشه رؤس

گر قيصرت بملك خنا و ختن كنند كردن خطاست تكيه بر اين دهر چاپلوس

آخر جليس عقرب و مارى بزير خاك صد سال گر بتخت رياست كنى جلوس

بى ذوق معرفت بزى حظّ، سلطنت گر خسرو پروس شوى يا خديو روس

سلطان كسى بود كه بتسخير ملك دل ز اقليم روس بگذرد و كشور پروس

خشم تو خصم تست به تيرش

جگر بدوز بر خود منه تهمتى از قتل اشكبوس

اين شعر دلپذير مكرّر كن اى (فؤاد) تا جان دهد كلام نفيس تو در نفوس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 17

__________________________________________________

در پايان مناسب ديدم كه نامه شريفه حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام را كه بجناب شيخ بزرگوار علىّ بن بابويه قمّى پدر شيخ صدوق رحمة اللَّه عليه مرقوم فرموده و در آن سفارش بسيار درباره نماز شب نموده بطور اجمال ياد كنم و چون تمام آن را در جلد اوّل گنجينه دانشمندان ص 87 ياد كرده ام هر كس خواهد بآنجا مراجعه كند.

و خلاصه آن اينست كه بعد از حمد و ثنا فرموده. سفارش ميكنم تو را اى شيخ مورد اعتماد و وثوق من اى ابو الحسن على بن حسين قمى كه خدا تو را موفّق بدارد بآنچه مورد رضايت اوست و از نسل فرزندان شايسته و صالح به رحمت خودش قرار دهد. تو را توصيه ميكنم بتقوا و پرهيزكارى و اقامه نماز و اداء زكاة زيرا نماز مانع زكاة قبول نميشود. و تو را توصيه ميكنم به اينكه از گناه مردم در گذرى و غيظ خود را فرو نشانى و صله رحم نموده و با برادرانت مواسات نمايى و در رفع حوائج آنها كوشش كنى در هر حال و با مردم خوش اخلاقى و امر بمعروف و نهى از منكر نمايى. خداى عزّ و جلّ ميفرمايد: خيرى نيست در بسيارى آهسته گفتن هاى ايشان مگر كسى كه امر بصدقه يا معروف يا اصلاح بين مردم كند. و تو را سفارش ميكنم از همه گناه ها دورى نمايى،

و عليك بصلاة اللّيل

بر تو باد

بنماز شب چون البتّه پيامبر على (ع) را سفارش كرد و گفت

يا على عليك بصلاة اللّيل

(سه مرتبه) و كسى كه آن را سبك و سرسرى بگيرد از ما نيست پس بوصيّت من عمل كن و بتمام شيعيان ما بگو كه عمل كنند بر آن و بر تو باد بصبر و انتظار فرج و همواره شيعيان ما در حزن و اندوه هستند تا فرزندم (حضرت مهدى) ظاهر شود همان كس كه پيامبر مژده و بشارت او را داده و فرمود كه او زمين را پر از عدل و داد نمايد چنانچه پر از ظلم و جور شده باشد پس صبر كن اى شيخ من و بهمه شيعيان هم امر بصبر نما فانّ الارض للَّه يورثها من يشاء من عباده و العاقبه للمتّقين و السّلام عليك و على جميع- شيعتنا و رحمة اللَّه و بركاته حسبنا اللَّه و نعم الوكيل نعم المولى و نعم النّصير.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 18

(وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا) عبد اللَّه بن عبّاس گويد: بيان نما آن را بيان كردنى و قرائت كن سه آيه يا چهار يا پنج آيه را بيك نفس.

زجاج گويد: و بيان تمام نميشود كه در قرائت قرآن عجله كنى بلكه به اين تمام ميشود كه بيان كنى تمام حروف را و اداء نمايى حقّ آن را از اشباع و غيره.

ابو حمزه گويد: بابن عبّاس گفتم من مردى هستم كه در قرائت و سخنم شتاب است ابن عبّاس گفت من سوره بقره را با ترتيل و شمرده قرائت كنم بيشتر دوست دارم كه تمام قرآن را بى ترتيل بخوانم.

مجاهد گويد: ترتيل بمعنى ترسل

يعنى بآرامى و تأنّى خواندن است.

قتاده گويد: معنايش تثبت تثبّتا است يعنى محكم بخوان، محكم خواندنى.

و از امير المؤمنين على عليه السّلام روايت شده كه فرموده كه معنايش اينست بيان كن آن را بيان كردنى. نه مانند شعر بخوان و نه مثل (بحر رمل) آن را متفرّق و پراكنده نخوان كه جملات را (بقول معروف يكى مشرق و يكى مغرب بگويى) جدا جدا اداء نمايى و ليكن بكوب بسبب مرتّب خواندن دلهاى سخت را. و نباشد كوشش و همّ يكى از شما اينكه سوره را زود بآخر رسانى و از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده كه هر گاه بآيه اى برخوردى كه در آن يادى از بهشت شده از خدا در خواست بهشت كن و هر گاه بآيه اى گذشتى كه در آن ذكر آتش شده پناه بخدا ببر از آتش دوزخ.

و بعضى گفته اند: ترتيل آنست كه قرائت كنى آن را به ترتيب و پى در پى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 19

و تغيير لفظ ندهى و مؤخّرى را مقدّم ندارى و اين از ترتيب و تشكيل دندان است وقتى كه مساوى و خوش تركيب باشد گرفته شده و ثغر دندانهاى پيشين است وقتى دندانهايش مساوى و بى تفاوت باشد.

و بعضى هم گفته اند: معناى رتل ضعف و رتّل بمعناى نرمى و لينه در سخن است.

و از قطرب نقل شده كه گويد: مقصود از ترتيل خواندن قرآن است با صوت حزين و مؤيّد اين قول است روايتى كه ابو بصير از حضرت صادق عليه السّلام نموده كه فرمود: ترتيل آنست كه در قرائت تأمّل و دقّت كنى و آن را با صوت خوب

بخوانى.

و از امّ سلمه روايت شده كه گفت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در موقع قرائت قطع ميفرمود آيه آيه را يعنى وقف ميفرمود، در هر آيه.

و از انس حكايت شده كه گفت حضرت رسول (ص) صداى مباركش را در موقع قرائت قرآن ميكشيد و از عبد اللَّه بن عمر روايت شده كه گفت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: گفته ميشود در قيامت بقارى قرآن بخوان و بالا برو و مرتّب بخوان چنانچه در دنيا مرتّب ميخواندى و بدرستى كه منزل تو در آخر آيه اى است كه ميخوانى.

(إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا) يعنى ما بزودى وحى ميكنيم و القاء مينمائيم سخنى كه سنگين باشد بر تو و بر امّت تو.

امّا سنگينى بر آن حضرت جهت چيزهاييست كه در آن از تبليغ رسالت و تبعات آن از ايذاء مردم نادان و بت پرست و آنچه را كه ايجاب ميكند از قيام شب و جهاد با نفس و ترك راحت و آسايش.

و امّا سنگينى آن بر امّتش براى او امر و نواهى و حدود و اين گفته قتاده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 20

و مقاتل و حسن است.

ابن زيد. گويد. بخدا قسم آن سنگين مباركى است چنانچه در ترازوهاى قيامت قيامت هم سنگين است.

و بعضى گفته اند: سنگين است كه نتواند آن را متحمّل شود مگر قلبى كه به تأييد و كمك خدا موفّق و كسى كه بتوحيد پروردگار مؤيّد باشد.

و فرّاء نحوى. گويد. سنگين است يعنى سخن پست و بى معنا نيست زيرا كلام پروردگار جلّت عظمته است و بعضى گفته اند: معنايش اينست كه آن قول عظيم

الشّأن است مثل اينكه ميگويند اين سخن سبك و ناچيز و آن سخن سنگين و ارزنده است وقتى كه بموقع و بجا گفته شود.

و بعضى گفته اند: سنگين است نزول آن زيرا حال پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله موقع نزول آن تغيير ميكرد و عرق مينمود و اگر بمركبى سوار بود و وحى ميرسيد مركب آن حضرت توانايى رفتن نداشت فورا ميخوابيد.

حارث بن هشام پرسيد از حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله چگونه وحى بر شما ميشود. فرمود: گاهى مانند صداى زنگ ميآيد و آن بر من سخت و مرا كوفته و خسته نموده و آنچه بگويد محفوظ ميشوم. و گاهى فرشته اى به صورت مردى متمثّل شده و آنچه ميگويد حفظ ميشوم.

عايشه ميگويد: گاهى ميشود كه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله سوار بر مركب بود كه وحى ميرسيد و پيامبر ميزد بگردن شترش. گفت ديدم روز سردى وحى بر آن حضرت نازل شد و او را چنان فشرد و كوفته نمود كه عرق از پيشانى مباركش ميريخت.

و بعضى گفته اند: كه سنگين است بر كفّار براى آنچه را كه در آنست از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 21

روشن شدن نادانى و گمراهى و زشتى افعال آنان.

(إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ) مراد از (إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ) انّ ساعات اللّيل است چون ساعات از ليل ناشى و ايجاد ميشود، و در واقع تقدير جمله چنين است:

انّ اللّيل النّاشئة. و بنا بر اين معناى جمله اينست همانا ساعتهاى شب.

ابن عبّاس گويد: آن تمام شب است براى اينكه بعد از روز ميآيد.

مجاهد گويد: آن ساعت تهجّد از شب است.

عبد اللَّه بن مسعود و سعيد بن

جبير گويند. بلغت حبشيه آن شب خيزيست.

عايشه گويد: آن قيام بعد از خواب است.

حسن و قتاده گويند: آن قيام بعد از نماز عشاء است.

از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السّلام روايت شده كه فرمودند آن قيام آخر شب است تا نماز شب.

(هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً) يعنى آن سنگين تر و پر زحمت تر و دشوارتر است براى اينكه شب موقع راحت و آسايش و عمل در آن موجب زحمت و ناراحتى است بنا بر قرائت كسى كه وطأ بكسر واو و الف ممدود خوانده است معنايش اينست كه توافقش بيشتر براى گوش و چشم است يعنى كه قلب و زبان و گوش مصلّى توافق بر فهميدن و فكر كردن دارد زيرا قلب در آن وقت مشغول بچيزى از امور دنيا- نيست.

(وَ أَقْوَمُ قِيلًا) يعنى درست تر است براى قرائت و ثابت تر است براى سخن بجهت فراغت و آرامش دل و جدا بودن از آنچه را دل را مشغول ميدارد (و اين قول از انس و مجاهد و ابن زيد است) حضرت صادق عليه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 22

السّلام ميفرمايد: و آن قيام ليل و شب خيزى انسانست از خوابگاهش فقط براى خداى تعالى.

(إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلًا) قتاده گويد: معنايش اينست:

اى محمّد براى تو در روزى رفت و آمد و كوششى است براى حوائج دنيويست و مقصود اينكه اياب و ذهاب و كارهايت در روز بسيار است چون در آن بايد تبليغ رسالت نموده و مردم را دعوت بحقّ و تعليم واجبات و مستحبّات نموده و اصلاح امور زندگى خود و عيال خود نمايى. و در شب دلت براى

ياد خدا و قرائت آماده و فارغ است پس ساعات شب را براى عبادتت قرار بده براى اينكه نصيب خود را از خير دنيا و آخرت بگيرى و اين دليل است بر اينكه براى هيچكس عذرى نيست بر ترك نماز شب براى درس دادن و يا درس خواندن «1» براى اينكه نياز و احتياج پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله بتعليم مردم بيشتر از نياز يكى از افراد ما بتعليم است.

__________________________________________________

(1) اين مطلب اشاره است بعادت بد طلّاب و مدرّسين كه به بهانه درس دادن و خواندن تهجّد و نماز شب ترك ميكنند و امّا در زمان ما پس امر بزرگتر است و ميبينى بعضى از آنها قرائت خود را درست نميكنند و ميگويند:

تجويد واجب نيست و نميدانند كه تجويد بابى است در علم قرائت، و تمام قرائت تجويد نيست.

و بدان كه گاهى در شريعت امر ميشود بچيزى كه واجب است در آن رجوع باهل خبره و يا بعرف مردم نمود مثلا وقتى ما مأمور شديم كه در نماز رو بقبله بايستيم پس در واقع ما را رجوع بهيئت و هندسه داده و وقتى ما را امر به احسان و نيكى به پدر و مادر فرمود پس ارجاع بعرف مردم داده كه احسان و نيكى بآنان چگونه محقّق ميشود.

و وقتى ما را امر بقرائت صحيح

(لا صلاة الّا بالقرائة)

نمود امر برجوع به نحو و لغت فرموده و وقتى امر به ترتيل نمود پس ارجاع باهل تجويد فرموده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 23

__________________________________________________

زيرا كه ايشان زحمت كشيده و تتبّع نموده اند كه عرب چگونه به اتباع خود نيكو و خوب اداء حروف

و كلمات و صفات حروف و غير آن مينمايند. و ميبينى كه اگر مخالفت با قانون تجويد نمود در كلام عرب غلط محسوب ميشود مثل اينكه اگر حروف را از مخرج اداء نكند و يا بعضى صفات حروف را رعايت ننمايد. پس واجب است مراعات آن. و بعضى از آنها تركش مرجوح و مكروه شمرده ميشود. پس مستحبّ ميگردد. و مراد در آيه قطعا آن قسم دوم است براى اينكه قسم اوّل از مخاطبون بطباعشان رعايت ترتيل و اداء حروف را بطباع خود مينمودند پس امر بآن معنى ندارد. فاضل مقداد گويد: ترتيل مستحبّ مؤكّد است و مقصود اينست كه كلام بمخالفت آن غلط نميشود.

سيوطى در كتاب اتقانش گويد: قاعده تجويد بازگشتش بكيفيّت وقف و اما له و ادغام و احكام همزه و ترفيق و تفخيم و مخارج حروف است.

ميگويم. امّا ترفيق و تفخيم نميدانم چيزى از آن را كه واجب باشد و امّا مخارج حروف رعايت آن واجب است.

(شعرايى) (مترجم گويد: مثل حروف شفهيه كه لب باشد لام و ميم كه از لب صادر شود و حروف حلقيه كه همزه و ح و خ و غ كه از گلو بايد اداء شود و ص كه از وسط دهان و ض كه از كنار زبان گفته ميشود و دال و ذال كه از سر زبان بيرون آيد) و امّا وقف و ادغام و همزه بعضى از آن رعايتش واجب و بعضى از آن واجب نيست و اخفاء ملحق بادغام است و امّا اماله پس چيزى از آن واجب نيست مگر كلمه (مجراها) در سوره هود اگر بفتح و زبر ميم قرائت شود (مجراها زيرا

قاريان قرآن بعضى اماله نموده و بفتح خوانده و بعضى هم بفتح و ضمّ هر دو خوانده و تجويز كرده اند.

(شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 24

سپس خداوند سبحان راضى نشد كه حظّ و نصيبش را از قيام شب و نماز آن ترك كند.

(وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ) يعنى ياد كن اسماء خداى تعالى را كه بآن خدا را عبادت ميكنى (مانند يا اللَّه يا رحمان و يا رحيم) (قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَيًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى ) بگو خدا را بنام اللَّه و يا بنام الرّحمن بخوانيد هر كدام را بخوانيد كه براى او اسمهاى نيكوييست.

بعضى گفته اند: در اوّل نمازت بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ بخوان كه از بركت قرائت و خواندن آن تو را به پروردگارت رسانيده و از ما سوى آن قطع ميسازد.

و بعضى گفته اند: بعملت فقط قصد كن خدا را (حضرت علىّ بن الحسين عليه السّلام در مناجاتش گويد:

انت لا غيرك مرادى)

. فيض كاشانى گويد:

باميد طاعت تو همه عمر زنده باشم چه نباشد اين سعادت نه من و نه زندگى ندارم جز تو كسى را انت حسبى نخواهم هيچكس را انت، حسبى همى خواهم كه حيران تو باشم نه بينم پيش و پس را انت حسبى نفس گر ميزند بى ياد تو فيض نخواهم آن نفس را انت حسبى

(وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا) ابن عباس و ديگران گويند: يعنى خالص كن خالص كردنى در دعا و عبادت عطاء گويد: منقطع شو بسوى او منقطع شدنى و آن اصل و ريشه بندگى است.

شقيق گويد: توكّل كن بر او توكّل كردنى. ابن زيد گويد: فارغ كن خود

را براى عبادت او و در حديث نهى از تبتّل آمده و مراد آن انقطاع از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 25

مردم و جماعات است و لازم بود كه بگويد تبتّلا زيرا مقصود خدا باين آفريدگان است و بر گزيدن اوست تو را براى خودش (تبتيلا) پس تو هم نيز منقطع به سوى او.

بعضى گفته اند كه تبتيلا گفت براى مطابقت اواخر آيات سوره.

محمّد بن مسلم و زراره و حمران بن اعين از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السّلام روايت نموده اند كه تبتّل در اينجا بلند كردن دو دست است در نماز (يعنى قنوت نماز) و در روايت ابى بصير. گويد آن بلند كردن دستت بسوى خدا و تضرّع و نيايش در پيشگاه اوست.

(رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ) يعنى عالم بآنچه را كه در آنست زيرا كه او ميان مشرق و مغرب (خاور و باختر است) و بعضى گفته اند: پروردگار محلّ طلوع خورشيد و غروب آن و مقصود اوّل روز و آخر آن (صبح و شام) است.

پس اضافه فرمود: نيمى از روز اوّل را بمشرق و نيمى از آخر آن را بمغرب.

و بعضى گفته اند: مالك مشرق و مغرب (خاور و باختر) يعنى متصرّف در آنچه را كه ميان آن مشرق و مغرب و مدبّر ميان آن دو (اداره كننده آنچه را كه در آن ميانست).

(لا إِلهَ إِلَّا هُوَ) يعنى نيست كسى كه جز او عبادت شايسته او باشد.

(فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا) يعنى حافظ بگير او را براى قيام بوظيفه ات.

و بعضى گفته اند: معناى آن اينست كه او را كافى براى وعده او گرفته و بر او اعتماد نموده و امر و اختيار

خود را باو واگذار نموده كه مييابى او را بهترين نگهبان و كافى براى خود.

(وَ اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ) يعنى صبر نما بر آنچه را كه كفّار بتو ميگويند از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 26

تكذيب و اذيّتها و نسبت بسحر و جادو دادن و غيره بر تو.

(وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا) و هجر جميل دورى نيكو اظهار جدايى نمودن بر آنان است نه ترك دعوت و فرا خواندن آنان بطريق نصيحت و خير خواهى بسوى حق تعالى.

زجاج گويد: اين دلالت ميكند كه اين آيات قبل از نزول امر بقتال (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفَّارَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ) (اى پيامبر مبارزه و قتال كن با كفّار و مردم منافق و بر آن سخت بگير نازل شده و بعضى هم گفته اند بلكه اين امر به قتال است و بعضى گفته اند: بلكه آن امر بملاطفت در فرا خواندن و دعوت آنان است و واجب ميشود با قتال و نسخ هم نيست و در اين دلالت بر وجوب و لزوم صبر بر اذيّت و آزار و معاشرت و حسن اخلاق و مدارا نمودنست براى كسى كه مردم را دعوت بدين ميكند كه نزديكتر است بقبولاندن.

شعر:

حسنت باتّفاق ملاحت جهان گرفت آرى باتّفاق جهان ميتوان گرفت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 27

فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبِيلاً (16) فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِنْ كَفَرْتُمْ يَوْماً يَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِيباً (17) السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ كانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً (18) إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلاً (19)

را كه و خمه و وراث بوده بتاء.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 29

(و النعمه) بفتح و زبر نون ملى و ميم و ضدّ آن خشونت و نعمت ثروت و منّت نيز آمده و نعمت بضمّ و پيش نون مسرّت و خوشحالى است گفته ميشود نعم عين و نعمة عين و نعمى عين (و انكال) كنده ها و زنجيرهاست و مفرد آن نكل و (الغصه) ماندن و گير كردن لقمه در گلوست كه نميتواند، خورنده آن آن را فرو برد و يا بيرون آرد ميگويند (غص بريقه) فرو برد به آب دهانش (يغصّ غصصا) غصّه ميخورد غصّه خوردنى و در دل او از اين موضوع غصّه است مثل عقرب و مار گزيده اى كه خوردن و نوشيدن بر او گوارا نيست.

عدى بن زيد گويد:

لو بغير الماء حلقى شرق كنت كالغصان بالماء اعتصارى

اگر بجز آب گلوى من اشراق و تر شود. مثل غصّه خورى خواهم بود كه ملتجى بآب شود (و كثيب) تل ريك را گويند و هلت الرّمل اهيله هيلا فهو مهيل وقتى كه آن را زير و رو كنند و از همين باب است حديث

(كيلو و لا تهيلوا)

بكشيد و زير و رو نكنيد و هر چيز سنگين و بيل است و از آنست كلّا مستوبل يعنى سنگين است و براى سنگينى آن فرو نميرود و از همين معنى است و بل و وابل و آن مكانيست كه بارانش بزرگ و زياد باشد و از اين باب است (و بال) و آن چيزيست كه بر نفس گران و سنگين باشد و وبيل نيز بمعنى عصاى سخت است.

طرفه گويد:

فمرّت كهاة

ذات خيف جلاله عقيلة شيخ كالوبيل يلندد

پس نحر نمود شترانى كه كوهان بزرگ و داراى جلالت و مال گرانقدر كه متعلّق به بزرگى بود كه عصاى محكم و دشمنى شديدى بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 30

شاعر تعريف ميكند پدر خود را و ميهماندارى او را.

الْمُسْتَهْزِئِينَ) در باره آنها نازل و تمامى آنان در يك روز هلاك شدند.

1- وليد بن مغيره مخزومى كه خارى بپايش رفت و رگ اكحل او قطع و خون جارى شد تا هلاك شد و ميگفت خداى محمّد (ص) مرا كشت.

2- عاص بن وائل سهمى كه براى كارى بيرون رفت و سنگى از زير پاى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 31

(إِنَّ لَدَيْنا أَنْكالًا) مجاهد و قتاده گويند: يعنى (نزد ما بندهاى گران و بزرگى است در آخرت كه هرگز جدا نميشود از گردن و دست و پاى گنهكاران و مشركين) و بعضى گفته. يعنى غلها و زنجيرها.

(وَ جَحِيماً) و آن ناميست از نامهاى جهنّم و برخى گفته اند. يعنى آتش عظيمى كه بآتش كم جهيم گفته نميشود.

(وَ طَعاماً ذا غُصَّةٍ) ابن عبّاس گويد: يعنى خار دارى كه گلو را بگيرد كه نه پائين ميرود و نه بيرون ميآيد. و بعضى گفته اند: غذايى كه براى سختى و درشتى گلو را ميگيرد و ناراحت ميكند. و بعضى هم گفته اند: مراد زقّوم، و ضريع دوزخ است. حمران بن اعين از عبد اللَّه بن عمر روايت كرده، كه پيامبر (ص) شنيد كه قرآن خوانى اين آيه را قرائت ميكرد پس آن حضرت فرياد زد و افتاد.

(وَ عَذاباً أَلِيماً) يعنى عقاب دردناك. آن گاه خداوند سبحان توضيح داد كه چه وقت خواهد بود فرمود: (يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ) يعنى روزى كه زمين بشدّت ميلرزد (وَ الْجِبالُ) يعنى كوه ها هم نيز با آن ميلرزد و كسانى را

__________________________________________________

(- او در رفت و افتاد و پاره پاره شد و مرد و داد ميزد كه خداى محمّد صلّى اللَّه

عليه و آله مرا كشت.

3- اسود بن عبد يغوث براى استقبال پسرش از شهر خارج شد و در سايه درختى نشست جبرئيل سر او را بدرخت كوبيد تا مرد و ميگفت خداى- محمّد (ص) مرا كشت.

4- حارث بن طلاطله در موقع باد سموم از منزلش بيرون رفت و صورتش مانند سياههاى حبشه شد چون بخانه اش آمد و گفت من حارث هستم بر او خشم نموده و او را كشتند و او داد ميزد خداى محمّد مرا كشت.

5- اسود بن حارث ماهى شور خورد و تشنگى بر او غالب و آن قدر آب نوشيد كه شكمش تركيد مرد و ميگفت خداى محمّد مرا كشت. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 32

كه بر روى آن هستند مضطرب و پريشان ميكند.

(وَ كانَتِ الْجِبالُ كَثِيباً مَهِيلًا) ابن عبّاس گويد: يعنى كوه ها در آن روز ريك روان و پراكنده ميشوند.

و ضحّاك ميگويد: مهيل آن ريك نرميست كه وقتى پا بر آن گذارده شود از زير پا ميرود و وقتى زير آن گرفته شد بالايش ميريزد و معناى آن اين است كه كوه ها از ريشه كنده شده و مانند ريك نرم روان ميگردد بعد از آنكه بسيار سخت بود. آن گاه خداوند سبحان حجّت خود را بر مردم مكّه تأكيد نموده و فرمود (إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَيْكُمْ رَسُولًا) يعنى ما بسوى شما فرستاديم پيامبر خود محمّد (ص) كه گواه بر شما باشد و در آخرت گواهى و شهادت براى شما دهد بآنچه را كه از اعمال از شما صادر شده نه در دنيا.

(كَما أَرْسَلْنا إِلى فِرْعَوْنَ) چنان كه فرستاديم بسوى فرعون بمصر.

(رَسُولًا) پيامبرى يعنى موسى بن

عمران (فَعَصى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ) پس نافرمانى كرد فرعون با پيامبر ما و از او نه پذيرفت دعوت او را (فَأَخَذْناهُ) پس ما او را گرفتيم بعذاب.

(أَخْذاً وَبِيلًا) گرفتن سختى با زياد لشكر و وسعت كشورش يعنى او را غرق و هلاك نموديم خداوند سبحان آنها را ترسانيد كه برسد بآنها آنچه را كه بفرعون و قومش رسيد.

(فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِنْ كَفَرْتُمْ) پس چگونه خود را از عذاب آخرت حفظ و نگه ميداريد اگر كفر بورزيد و ايمان نياوريد به پيغمبر.

(يَوْماً) يعنى عقاب و عذاب روزى كه.

(يَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِيباً) كودكان در آن روز پير ميشوند و آن جمع اشيب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 33

و اين تعريف سختى آن روز است چنان كه گفته ميشود:

(هذا امر يشيب منه الوليد تشيب منه النّواصى) اين كاريست كه نوزاد كودك را پير و موى سر را سفيد ميكند وقتى بسيار سخت باشد و معنايش اينست به آن چيز شما از عذاب اين روز پناه ميبريد اگر كفر ورزيد و چگونه از خود دفاع ميكنيد عذاب ما را.

نابغه شاعر گويد:

سقط النصيف و لم ترد اسقاطه فتناولته و اتتنا باليد «1»

يعنى پوشيد و روپوشش افتاد و صورتش پيدا شد پس آن را از ما با دستش پوشانيد، سپس خداى سبحان در تعريف سختى آن روز زياد نموده و فرمود: (السَّماءُ مُنْفَطِرٌ) آسمان پاره ميشود براى شدّت و سختى آن روز و هاء (بِهِ) به اليوم و آن روز بر ميگردد و اين چنانست كه ميگويند فلانى در كوفه است و معنايش اينست كه آسمان شكافته و پاره ميشود در اين روز

از هول و سختى آن و بعضى گفته اند: بسبب اين روز و هول و شدّت آن و بعضى هم گفته اند به امر و قدرت خداوند فرمود (منفطرة) براى اينكه لفظ سماء مذكّر و جايز است كه هم مذكّر و هم مؤنّث آيد و كسى كه مذكّر آورده مقصودش از سماء سقف است.

و بعضى گفته اند: معنايش صاحب انفطار چنان كه ميگويند امرأة مطفل يعنى زن اولاد دار و امرأة مرضع يعنى زن صاحب رضاع و شير ده پس ميشود

__________________________________________________

(1) نصيف پوشيه و مقنعه را گويند: زنى را تعريف ميكند كه پوشيه و حجاب او افتاد و صورتش باز شد پس با دستش آن را حفظ نمود از نامحرمان.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 34

بطريق نسبت.

(كانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا) يعنى وعده او خواهد شد و خلافى و تبديلى در آن نيست.

(إِنَّ هذِهِ) البتّه اين مطلبى كه ما تعريف كرديم و بيان نموديم.

(تَذْكِرَةٌ) يعنى موعظه و اندرز است براى كسى كه از خود انصاف دهد و تذكره موعظه و نصيحت و اندرزيست كه بخاطر ميآورد آنچه را كه نموده است.

(فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا) يعنى پس هر كس كه خواهد، از اهل تكليف راهى براى ثواب خداى خود بگيرد زيرا كه قدرت دارد بر طاعت و فرمان بردارى از خدا كه اگر نمود بثواب ميرسد و خداوند تعالى او را ترغيب و تشويق و دعوت نمود بفعلى كه او را بثواب ميرساند و بر انگيخت پيامبرى كه بخواند او را بسوى خدا پس كسى كه نافرمانى كرد و نرسيد بسبب بدى اختيار او ثواب از او منصرف شده است.

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 35

آنچه داده باشيد) بهتر و بپاداش بزرگوارتر است از خداى آمرزش بخواهيد زيرا كه خداى تعالى بس آمرزنده و بخشاينده است.

ثلث و اكثر از آنست (و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله ترك نميكرد واجب را) گفت: و امّا كسانى كه بجرّ قرائت كرده بنا بر اين معناست كه شما اداء نكرديد آنچه خدا بر شما واجب نموده پس بر خيزيد كمتر از دو ثلث شب و از نصف آن و يك سوّم آن.

روز را يعنى اندازه ميگيرد اوقات و ساعات شب و روز را تا بدانيد در آن ساعات بر چه شما را امر ميكند.

عطاء گويد: معنايش اينست آنچه بكنيد و بجا آوريد از نظر او فوت نميشود و مقصود اينست كه او ميداند مقدار شب و روز را پس ميداند آن مقدارى كه شما بر خاسته و نماز ميخوانيد از شب.

(عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ) ميداند كه شما هرگز نميدانيد اوقات آن را بشماريد مقاتل گويد: بودند مردمى كه تمام شب را از ترس اينكه مبادا كوتاهى و تقصير در واجب نموده باشند نماز ميخواندند پس خداى سبحان فرمود: دانست كه شما نميتوانيد حساب شب را داشته باشيد يعنى طاقت شناخت اين را نداريد.

حسن گويد: آن مردم آن قدر قيام كردند و بر روى خود ايستادند تا پايشان ورم كرد پس خداى سبحان فرمود: شما طاقت احصاء آن را حقيقتا نداريد.

جبائى گويد: معنايش اينست كه هرگز طاقت مداومت بر قيام شب را نداريد و از شما تقصير در آن واقع ميشود.

(فَتابَ عَلَيْكُمْ) پس بازگشت نمود بشما به اينكه آن را مستحبّ قرار داد و واجب قرار نداد.

و بعضى گفتند: معنايش اينست كه گناهى بر ترك نماز شب بر شما لازم نكرد چنان كه تائب را عقابى لازم نيايد يعنى تبعات و آثار گناه كه عذاب قيامت باشد از تائب بسبب توبه برداشته شود، بيشتر مفسّرين گفتند فتاب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 39

عليكم يعنى پس تخفيف داد بر شما.

(فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ) پس آنچه ميسورتان ميشود از قرآن بخوانيد در نماز شب و نيز اجماع و اتّفاق كردند مفسّرين

كه مقصود از قيام اوّل سوره در قول خدا (قُمِ اللَّيْلَ) آن قيام براى نماز است مگر ابو مسلم كه ميگويد كه مقصود قرائت مطلق قرآنست نه غير.

و بعضى گفته اند: معناى فاقروا پس نماز بخوانيد آن مقدار كه ميسورتان باشد و تعبير كرده از صلاة بقرآن براى اينكه نماز شامل قرائت قرآن هم است (چون سوره حمد و توحيد قرآنست) و كسى كه ميگويد مراد بآن قرائت قرآنست در غير نماز نزد بيشتر از مفسّرين محمول باستحباب است نه واجب، براى اينكه اگر قرائت واجب باشد حفظ آن نيز واجب باشد.

و بعضى از آنها گفته اند: محمول بر وجوبست زيرا قارى از اعجاز قرآن و آنچه در آنست از دليلهاى توحيد و ارسال پيامبران مطّلع ميشود و لازم هم نميآيد كه حفظ قرآن واجب باشد زيرا آن از مستحبّاتيست كه بآن تأكيد شده «1» و مورد رغبت شارع است. آن گاه اختلاف كرده اند در مقدارى كه متضمّن اين امر است از قرائت. سعيد بن جبير گويد: پنجاه آيه ابن عبّاس گويد صد آيه

__________________________________________________

(1) آنچه از امر تبادر بذهن ميكند واجب عينى است و شكّى نيست كه قرائت قرآن در غير نماز بر احدى واجب نيست و امّا وجوب كفايى براى اينكه معجزه باقيه پيامبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله كهنه و مندرس نشود و مهجور نگردد و شكّى در وجوب آن نيست پس واجب است آنچه متعلّق بالفاظ قرآن و معانى و تفاسير آنست تدريس شود براى او امر مؤكّده اى كه از شارع، و رهبران دين رسيده و اصرار و حرص مسلمانها بر اين و آنچه را كه تدوين، و تأليف شده از كتب

نحوى و علوم ادبيّه و آنچه را كه دفاتر نوشته شده و برنامه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 40

حسن گويد: كسى كه صد آيه در شب بخواند قرآن با او محاجه نكند.

كعب گويد. كسى كه صد آيه بخواند در شب نوشته ميشود از قانتين، يعنى عبادت كنندگان.

سدى گويد: دويست آيه جويبر گويد: يك سوّم قرآن بجهت اينكه خدا آن را ميسور بر بنده گان نموده و ظاهر اينكه معناى (ما تيسّر) مقداريست كه شما اراده نموده و دوست داشتيد.

(عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضى ) دانست خداوند كه بعضى از شما بيمار ميشويد و اين مقتضى تخفيف از شماست.

(وَ آخَرُونَ) ديگران. ابن عبّاس گويد: و بعضى از شما مردمى ديگر هستند كه: (يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ) در روى زمين جستجوى فضل خدا ميكنند يعنى مسافرت ميكنند براى تجارت و طلب سود و منافع (وَ آخَرُونَ) و مردمى ديگر (يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ) قتال و جهاد ميكنند

__________________________________________________

(هايى كه در مدارس براى اين موضوع تأسيس گرديده و اين مستفاد از كتاب كنز العرفان (فى فقه القرآن) است و امّا وجوب حفظ نماز پس مورد اختلاف ميان علماء ما است پس بعضى تجويز كرده اند خواندن از روى قرآن را در حال اختيار پس اگر اراده كرده اند مقدار واجب را پس اين خلاف سيره علما و مسلمين است و گر چه روايت صيقل وارد شده در اين مطلب و علّامه حلى (ره) در كتاب مختلف خود تمسّك بآيه (فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ) نموده بر وجوب سوره بعد از حمد بعلّت اينكه خداى تعالى واجب فرمود آنچه ميسور است خارج ميشود زيادتر از سوره بعد

از حمد (و فيه تأمل) در اين قول علّامه تأمل است زيرا باتّفاق كلّ سوره در نماز شب واجب نيست.

و نيز استدلال شده بروايت منصور بن حازم و آن كفايت ميكند با شهرتى كه دارد و احتياط هم ايجاب ميكند وجوب سوره را و فاضل مقداد ميگويد روايات اهل بيت بوجوب سوره بسيار است و او داناتر است بآنچه گفته ولى ما نديديم چيزى از آن روايات را مگر روايت منصور بن حازم را. (شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 41

در راه خدا پس تمام اينها مقتضى تخفيف از شماست.

(فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ) پس قرائت كنيد آنچه ميسور است از قرآن و روايت شده از حضرت رضا عليه السّلام از پدرش از جدّش عليه السّلام فرمود آنچه ممكن است از آن براى شما در قرائت قرآن خشوع قلب و صفاء باطن.

(وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ) و نماز را بپا داريد بحدود و اجزاء و شرايطى كه خدا بر شما واجب فرموده.

(وَ آتُوا الزَّكاةَ) و به پردازيد زكاتى كه بر شما فرض نموده.

(وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً) و وام بدهيد بخدا وام خوبى يعنى و انفاق كنيد در راه خدا و جهات چنانى كه خدا شما را امر فرموده و ترغيب فرموده شما را بانفاق كردن در آن و گذشت معناى قرض در سابق.

(وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ) و آنچه از خوبيها براى خودتان جلوتر بفرستيد و انجام دهيد يعنى طاعت.

(تَجِدُوهُ) مى يابيد آن را يعنى ثواب آن را مى بينيد.

(عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْراً) نزد خدا و آن خوبست براى شما از بخل ورزيدن و تقصير نمودن.

(وَ أَعْظَمَ

أَجْراً) و بزرگتر پاداش است يعنى بالاترين ثوابست و آن در اينجا فضل ناميده ميشود نزد بصريها و عماد گفته ميشود نزد مردم كوفه و جايز است كه آن صفت براى هاء تجدوه باشد.

(وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ) و طلب مغفرت كنيد (إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) البتّه خدا بخشنده و مهربانست يعنى پرده پوشى گناهان شما عفو كننده از شما مهربان است بشما و منعم است بر شما عبد اللَّه بن مسعود گويد: هر مردى كه چيزى را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 42

از شهرستانهاى مسلمين بمدينه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آورد در حالى كه صابر و بحساب خدا باشد و آن را بقيمت روزش بفروشد نزد خدا در رتبه شهيدانست آن گاه قرائت نمود (وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ. الايه).

ابن عمر گويد: نيافريده است خدا مرگى كه بعد از كشته شدن در راه او باشد كه من بآن بميرم كه محبوب تر باشد نزد من از اينكه بميرم بين دشوارى و سختى مسافرتى كه در روى زمين جوياى فضل خدا باشم.

و بعضى گفته اند: اين آيه در مدينه نازل شده بدليل اينكه نماز و زكاة در مكّه واجب نشده و بعضى هم گفته اند آيه مكّى است و نماز و زكاة هم در مكّه واجب شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 43

قول آنها حكايت كرده (بلى و رسلنا) به سكون لام و امّا (تستكثر) بنصب پس بدرستى كه مضمر است و اينكه بدل باشد از قول او (و لا تمنن) در معنى آيا نمى بينى كه معناى آن نباشد از تو منتّى پس استكثار است پس گويا گفته است نباشد از تو منّتى كه استكثار كنى پس مضمر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 47

ميشود براى اينكه بوده باشد با فعل منصوب بآن بدل از (منّ) در معناى چنانى كه فعل بر آن دلالت دارد و از آنچه كه فعل در آن واقع ميشود موقع و جاى مصدر گفته عروة بن الورد است كه ميگويد:

فقالوا ما تشاء فقلت الهو الى الاصباح اثر ذى اثير «1»

پس گفتند چه ميخواهى گفتم بازى كنم تا صبح (با معشوقه ام) اراده كرد از گفته اش (فقلت الهو) پس گفتم بازى كنم پس نهاد كلمه الهو را جاى اللّهو بازى كردن را.

آوردن نعمت است بچيزى كه موجب كدورت، و

__________________________________________________

(1) جوهرى در صحاح اللّغه گويد: افعل هذا اثر ذى اثير يعنى ميكنم آن را در پى اين.

(2) فاضل مقداد (در كنز العرفان) گويد: پاك كردن لباس واجب بنفس نيست بلكه براى نماز واجب است و شيخ طوسى در كتاب نهايه گويد:

تصّرف در نجاست بهيچ عنوان جايز نيست و حال آنكه فقها گفته اند در فروش روغن نجس جايز است براى روشن كردن زير آسمان نه زير سقف و از اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 48

ناراحتى شود و قطع ميكند حقّ سپاس و تشكّر به آنرا. ميگويند: (منّ بعطائه) منّت گذاشت به بخشش خود منّت ميگذارد منّت گذاردنى وقتى اين كار را نمود و امّا منّت بر اسير پس آن آزاد كردن اوست. بقطع كردن اسباب و ريسمان اسارت.

(و استكثار) طلب كثرت و زياديست و در اينجا طلب ذكر استكثار است بر بخشش.

(و ناقور) بر وزن فاعول از نقر مانند هاضوم از هضم و حاطوم از حطم و آن چنانست كه بكوبد و بدمد در آن براى در آوردن آهنگ و صدا بسبب آن.

(و يسير) كم زحمت و مشقّت را گويند و از آنست يسار كه بمعناى توانگرى و زيادى مال است براى كمى مشقّت در آن در خرج كردن و انفاق نمودن و از آنست تيسر الامور يعنى سهولت و آسانى كارها.

تقديم و جلو افتادن مفعول از آن اختصاص است، زيرا وقتى گفتى (و كبّر ربّك) دلالت نميكند بر اينكه تكبير براى غير خدا جايز

__________________________________________________

(قول معلوم ميشود كه سقف از دود آن نجس و غير جايز است و شهيد در روضه فرمود فروش روغن دنبه گوسفند مرده بهيچ حال جايز نيست براى عدم جواز عين نجاست بطور مطلق و رود نهى از شارع در بيع نجاست و نهى، نميكنند مگر از چيزى كه قابل انتفاع بآن باشد زيرا چيز بى منفعت قهرا مورد معامله قرار نميگيرد و نهى از آن معنا ندارد.

(شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 49

نيست ولى وقتى گفتى (رَبَّكَ فَكَبِّرْ) دلالت دارد بر اينكه براى غير خدا تكبير جايز نيست.

(مترجم- مانند إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ، كه تقديم مفعول براى انحصار و اختصاص است يعنى فقط تو را عيادت كرده و از تو يارى ميطلبم).

(و نستكثر) در محلّ و موضع نصب بنا بر حال است.

(فذلك) مبتداء است و يَوْمٌ عَسِيرٌ) خبر آن (و يومئذ) جايز است كه مرفوع باشد و جايز است منصوب. پس وقتى مرفوع باشد مبنى بر فتح ميشود بجهت اضافه بودن به (اذ) زيرا (اذ) متمكّن از اعراب نيست و وقتى كه منصوب باشد بنا بر ظرفيت است و تقدير و باطن آن اينست (فذلك يوم عسير فى يوم ينفخ فى الصّور) پس اين روز سختى است در روزى كه در صور دميده ميشود و اين قول زجاج است.

ابو على در بعضى از كتابهايش گويد: نصب (يومئذ) جايز نيست بنا بر اينكه عامل در آن (عسير) بوده باشد براى اينكه صفت عملى

به قبل از موصوف نميكند. ميگويد: منصوبست يومئذ بنا بر اينكه صله (فذلك) بوده باشد براى اينكه اين كنايه از مصدر است پس گويا گفته است پس اين نقر در اين روز و بنا بر اين باطن و تقدير آن اينست.

(فذلك النّقر فى ذلك الوقت نقر يوم عسير) پس اين صدا در اين وقت صداى روز سختى است.

و قول او (عَلَى الْكافِرِينَ غَيْرُ يَسِيرٍ) بر كافرها آسان نيست. بنا بر اينست كه متعلّق بعسير باشد نه بيسير بعلّت اينكه آنچه مضاف اليه در آن، عمل ميكند مقدّم بر مضاف نميشود بنا بر اينكه گفتند (غير) در حكم حرف نفى است،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 50

پس جايز است كه ما بعد در ما قبل خودش عمل كند مثل اينكه بگويى (انت زيدا غير ضارب) تو زيد را زننده نيستى و جايز نيست كه بگويى (انت زيدا مثل ضارب) تو زيد را مانند زننده اى پس ضارب در زيد عمل كند و بدرستى تجويز كرده اند (انت زيدا غير ضارب) را كه حمل بر انت زيد الا ضارب تو زيد را نميزنى.

و سلّم ما را حديث نمود. فرمود: يك ماه مجاور كوه (حرا) شدم پس از آن از كوه پائين آمده و وارد صحرا شدم پس سرم را بلند نموده پس ناگاه او را يعنى جبرئيل را در هوا بر تختى ديدم. پس گفتم دثّرونى، دثّرونى مرا بپوشانيد مرا بپوشانيد پس روى من آب ريختند پس خداوند عزّ و جلّ نازل فرمود (يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ) و در روايتى آمده كه از ترس آن به زانو در آمده و بزمين افتادم و آمدم نزد خانواده ام و گفتم (ذمّلونى) پس نازل شد (يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ).

(قُمْ فَأَنْذِرْ) يعنى نيست تو را چيزى كه از شيطان بترسى بدرستى كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 51

تو پيامبر هستى برخيز و مردم را انذار كن و از خداى تواناى يكتا بترسان، و ايشان را دعوت بتوحيد و يكتا پرستى نما و در اين فرمانست آنچه كه بايد باشد زيرا خداى تعالى به پيامبرش وحى نميكند مگر با برهانهايى روشن، و معجزات ظاهره اى كه دلالت كننده باشد بر اينكه آنچه بر او وحى ميشود، از طرف خداى تعالى پس نياز بچيزى كه جز آنها را ندارد و فزع و جزع نميكند.

و بعضى گفته اند كه معنايش اينست اى كسى كه طالب و خواهان ردّ كردن آزارى بسبب فرو رفتن در جامه ات بخواه ردّ آزار و اذيّت را بترسانيدن و انذار قومت از آتش اگر ايمان نياوريد. و بعضى گفته اند: كه آن حضرت خود را بجامه كوچكى پيچيده تا بخوابد پس فرمان آمد اى خواب كننده از خواب بر خيز و بترسان قوم و خويشانت را.

2 و بعضى گفته اند كه

مقصود به كلمه قم جدّيت و كوشش در كار و قيام، به رسالت و ترك سستى در اين وظيفه است و مثل اينست كه گفته شود از آنچه بآن امرت كرده ام نخواب و كوتاهى نكن و اين مانند قول عرب است كه وقتى ميخواهد تعريف كند كسى را بكوشش و راستى عزيمت و تصميم ميگويد: فلانى در كارش خواب ندارد و مثل اينست كه خواب را محظور و مانع از صاحب حاجت ميدانند تا بحاجت و خواسته و نيازش برسد و باين مطلب اشعارشان گويا شده و گفته اند:

الا يا ايّها النّاهى فزارة بعد ما اجدت لامر انّما انت حاكم ارى كلّ ذى وتر يقوم بوتره و يمنع عند النّوم اذا انت نائم

آگاه باش اى آنكه منع كننده فزاره هستى از حرب و جنگ و انتقام بعد از آنى كه كوشش كردند بامرى كه تو از آن غافلى، ميبينيم بر صاحب خونى را كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 52

قيام بانتقام از خونش ميكند و اين انتقام جويى خواب را از چشم او ميبرد وقتى كه تو در خوابى و ميگويند براى كسى كه خون خود را گرفته كه اين خون خواب رفته است و شاعر توصيف ميكند كسى كه شتر او را برگردانيده.

اوردها سعد و سعد مشتمل يا سعد لا تروي بهذاك الإبل

برگردانيد آن شتر را سعد و حال آنكه سعد پشمينه و پارچه بخود گرفته بود اى سعد- باين شترت آبيارى نكن و اشتمال مانند تدثّر است.

(وَ رَبَّكَ فَكَبِّرْ) يعنى بزرگ بدار آن را و او را تنزيه و مبرّا كن از آنچه سزاوار او نيست.

و

بعضى گفته اند: تكبير بگو او را در نماز و بگو اللَّه اكبر.

(وَ ثِيابَكَ فَطَهِّرْ) يعنى و لباس نمازت از نجاست تطهير و پاك كن.

قتاده و مجاهد گويند: خودت را از گناهان پاك كن و ثياب عبارت از نفس و شخص است و بنا بر اين تقدير و باطن آن اينست (و ذا ثيابك فطهّر) و اين خودت را از گناه پاك كن، پس مضاف كه (ذا) باشد حذف شده و تأييد ميكند اين قول را گفته عنتره شاعر:

فشككت با الرّمح الاصّم ثيابه ليس الكريم على القنا بمحرم

پس دوختم لباسش را ببدنش با نيزه يعنى چنان نيزه زدم بر او كه لباسش را ببدنش دوختم و كرم بر نيزه حرام نيست.

و بعضى گفته اند: معنايش اينست لباست را از آلوده شدن آن بر معصيت حيله كردن پاك كن. چنانچه سلامة بن غيلان ثقفى گويد: ابن عبّاس براى او انشاد كرده.

و انّى بحمد اللَّه لا ثوب فاجر لبست و لا من غدره اتقنّع

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 53

و مرا بحمد و سپاس خدا لباس گناهى نيست كه به پوشم و يا خيانتى نكردم كه از خجلت و شرمندگى سرم را بپوشانم.

زجاج گويد: معنايش اينست حيله گر نباش و بحيله گر و غادر آلوده لباس و آلوده دامن ميگويند، و در معناى آن قول كسيست كه ميگويد عملت را اصلاح كن. سدى ميگويد: گفته ميشود بمردى كه صالح است پاكيزه لباس و پاكيزه دامن و وقتى گنهكار باشد باو آلوده دامن و لباس ميگويند طاووس ميگويد: و لباست را كوتاه كن و اين را از حضرت ابى عبد اللَّه صادق عليه

السّلام روايت نموده است.

زجاج گويد: زيرا كوتاه بودن لباس از آلوده شدن بنجاست دور است براى اينكه وقتى بلند بود و بزمين كشيده شد ايمن و مصون از آلوده شدن بنجاست نيست.

ابن زيد و ابن سيرين گفته اند: كه لباست را از نجاست با آب بشوى براى اينكه مشركين نميشستند لباس خود را.

ابن عبّاس گويد: لباست از حرام نباشد. ابى مسلم گويد همسران خود را از كفر و معصيت پاك كن تا زنان مؤمنه و صالحه باشند و عرب بزنان و بانوان بطور كنايه و گوشه ثياب ميگويد. «1»

ابو بصير روايت كرده از حضرت ابى عبد اللَّه صادق عليه السّلام كه گفت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: شستن لباس غم و غصّه را ميبرد و آن پاك كننده است براى نماز و جمع كردن لباس طهور و پاك بودن آنست براى نماز و خداوند سبحان فرموده (وَ ثِيابَكَ فَطَهِّرْ) يعنى جمع كن.

__________________________________________________

(1) مترجم. قرآن هم از آنان لباس تعبير فرموده هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ آنان لباسند براى شما.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 54

(وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ) يعنى از بتها دورى كن و اين قول ابن عبّاس، و مجاهد و قتاده و زهرى است و بعضى چون حسن گفته. يعنى از گناه دورى كن.

كسايى گويد: الرّجز. بكسر عذاب و بضمّ بت است و گفته معنايش اينست دورى كن از هر چه مؤدّى و منجرّ بعذاب ابدى ميشود ولى غير كسايى فرقى بين كسر و ضمّ نداده و هر دو را بيك معنى گفته.

جبائى گويد: معنايش دورى كن از كار زشت و اخلاق مذموم و پست.

و گفته شده: كه بمعناى (اخرج حبّ الدّنيا من

قلبك لانّه رأس كلّ خطيئة) بيرون كن محبّت دنيا را از دلت زيرا كه آن اساس و ريشه هر گناه و خطايى است.

(وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ) يعنى عطا نكن بخششى كه بيش از آن داده شوى و اين مخصوص پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله است. تأديب فرمود او را خداوند سبحان به بهترين آداب و شريف ترين رسوم. و اين گفته (جماعتى، از مفسّرين) مانند ابن عبّاس و مجاهد و قتاده و نخعى و ضحّاك است.

حسن و ربيع بن انس گفته اند: معناى آن اينست كه در حسنات، و كارهاى خوبت بر خدا منّت نگذار در حالى كه طلب زياد كنى بر آن پس درجه و رتبه تو را پائين آورد در نزد خدا.

و ابن زيد گويد: معناى آن اينست منّت نگذار آنچه را كه خداوند به تو اعطا كرده از نبوّت و قرآن كه طلب پاداش زياد كنى از مردم.

و ابى مسلم گويد: آن نهى و منع از رباء حرام و سود حرام است يعنى نده چيزى كه مطالبه كنى بيش از آنچه را كه داده اى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 55

مجاهد گويد: دو چندان و دو برابر عملت را نكن كه طالب زيادتر باشى طاعتهايت را.

و بعضى هم گفته اند: منّت نگذار به بخششت بر مردم كه طالب زياد از آنچه را كه داده اى باشى زيرا متاع دنيا قليل و كم و منّت هم عمل را مكدّر، و زشت ميكند.

زيد بن اسلم گويد: معنايش اينست كه وقتى بخشش و عطائى نمودى براى پروردگارت بكن و صبر كن تا او ثواب دهد بر آن عطايت.

جبائى گويد: يعنى منّت نگذار با بلاغ

رسالت بر امّتت.

(وَ لِرَبِّكَ) يعنى براى تقرّب بخدا (فقط) (فَاصْبِرْ) صبر كن بر ايذاء مشركين (و اين قول مجاهد است).

و بعضى گفته اند: صبر كن بر آنچه خدا فرمانت داده از اداء رسالت و بزرگداشت شريعت و بر آنچه بتو ميرسد از ايذاء و تكذيب براى رسيدن، به سعادت و ذخاير اخروى.

و بعضى گفته اند: صبر كن از معصيت و گناه و صبر كن بر طاعتها و مصيبتهاى دنيا.

و ابن زيد گويد: يعنى صبر كن براى خدا بر آنچه تحميل بر تو شده از كارهاى دشوار در جنگ و جهاد با عرب و عجم.

(فَإِذا نُقِرَ فِي النَّاقُورِ) مجاهد گويد: وقتى در صور (اسرافيل) دميده شد و آن مانند بوق است.

و بعضى گفته اند: اين نفخه و دميدن اوّل است كه آن اوّل شدّت و سختى هولناكيست براى عموم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 56

جبائى گويد: آن نفخه و دميدن دوّم است كه خدا در قيامت همه مردم را زنده ميكند و آن صيحه ساعت رستاخيز و روز معاد است.

(فَذلِكَ يَوْمَئِذٍ) معنايش در سوره اعراف گذشت (پس دميدن در آن روز نشانه (يَوْمٌ عَسِيرٌ) يعنى دشوار و سخت است (عَلَى الْكافِرِينَ) بر ناگرويدگان و كافرهاى نعمتهاى خدايى و منكرين آيات او (غَيْرُ يَسِيرٍ) سهل و آسان نيست و آن بمعناى قول او دشوار است كه آن را بلفظ ديگر تكرار نموده براى تأكيد چنان كه مى گويى من دوستم فلانى را و دشمن نيستم.

و برخى گفته اند: دشوار است در خودش و آسان است بر مؤمنين براى آنچه مشاهده ميكنند از نيكويى عاقبت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 57

مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً (11) وَ جَعَلْتُ لَهُ مالاً مَمْدُوداً (12) وَ بَنِينَ شُهُوداً (13) وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِيداً (14) ثُمَّ يَطْمَعُ أَنْ أَزِيدَ (15)

كَلاَّ إِنَّهُ كانَ لِآياتِنا عَنِيداً (16) سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً (17) إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ (18) فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ (19) ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ (20)

ثُمَّ نَظَرَ (21) ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ (22) ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَكْبَرَ (23) فَقالَ إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ يُؤْثَرُ (24) إِنْ هذا إِلاَّ قَوْلُ الْبَشَرِ (25)

سَأُصْلِيهِ سَقَرَ (26) وَ ما أَدْراكَ ما سَقَرُ (27) لا تُبْقِي وَ لا تَذَرُ (28) لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ (29) عَلَيْها تِسْعَةَ عَشَرَ (30)

وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلاَّ مَلائِكَةً وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلاَّ فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا لِيَسْتَيْقِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ وَ يَزْدادَ الَّذِينَ آمَنُوا إِيماناً وَ لا يَرْتابَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ لِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْكافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ ما يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلاَّ هُوَ وَ ما هِيَ إِلاَّ ذِكْرى لِلْبَشَرِ (31)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 58

چه طعنه زند و با خود اندازه گرفت 17- و او از رحمت خدا دور باد (در ابطال حقّ) و تقدير كرد.

18- باز ملعون باد چگونه تقدير كرد (باطل را و حكم بآن نمود).

19- پس (در قرآن كرتى ديگر) نظر كرد.

20- سپس روى ترش كرد (كه موجب طعن در آن نيافت) و پيشانى درهم كشيد.

(21) پس از حقّ روى بگردانيد و گردنكشى كرد.

22- پس گفت اينكه محمّد (ص) ميگويد جز جادويى كه نقل مى شود نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 59

23- اين جز سخن آدمى نيست.

24- بزودى او را در سقر بيفكنيم.

25- و ترا چه چيز دانا كرد كه سقر چيست.

26- آتشى كه باقى نگذارد (گوشتى را مگر آنكه آن را ميخورد و نه فرو ميگذارد (هيچ عضوى را).

27- آن آتش پوست اندام را تغيير دهنده است.

28- بر آن سقر نوزده فرشته (يا نوزده صنف) موكّل باشند.

29- و ملازمان دوزخ را جز فرشتگان (كه آرزوشان شكنجه دادن كافرانست) قرار نداده ايم و شماره هاى ايشان را جز (وسيله) آزمايش براى آنانى كه كفر ورزيدند نگردانيديم تا اينكه كتابشان داده اند يقين بهمرسانند (كه محمّد (ص) راستگوست) و تا آنان كه ايمان آورده اند تصديق خود را به (اين عدد) بيفزايند و تا آنان كه كتابشان داده اند و نيز گرويدگان (در عدد فرشتگان) شك نياورند و تا سرانجام آنانى كه در دلهايشان بيمارى (ترديد) است و نيز كافران بگويند خدا باين عدد از نظر مثل چه خواسته بدينسان خدا هر كه را خواهد در گمراهى خود فرو ميگذارد و هر كه را بخواهد راهنمايى ميكند و لشگرهاى پروردگارت را جز او نداند و اين جز

پندى براى مردمان نيست

از او.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 61

و الاصلاء: الزام و انداختن در ميان آتش است گفته ميشود انداختم او را پس افتاد.

و سقر: نامى از نامهاى دوزخ است صرف نميشود بجهت دو علّت 1- تأنيث 2- معرفه بودن و اصلش از سقرته الشّمس سقرا يعنى وقتى كه خورشيد مغز سر او را متالّم ميكند.

و الإبقاء: واگذاردن چيزيست از آنچه را كه گرفته.

و التلويح: تغيير رنگ است بسرخى و لوحته الشّمس تلويحا رنگش را حرارت خورشيد سرخ كرد سرخ كردنى لوّاحه بنا بر مبالغه است.

و البشر: جمع بشره و آن ظاهر و روى پوست است و از اينست، كه انسان را بشر مينامند بجهت ظاهر بودن پوستش بسبب عارى بودنش از كلك و پر و پشم كه در غير او از حيوانست.

مانند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 62

كاهن ها سخنى بگويد گفتند مى گوييم كه او ديوانه است گفت وقتى با او ملاقات ميكنيد او را ديوانه نخواهيد ديد گفتند مى گوييم كه از جادوگر است گفت ساحر كدام است گفتند انسانيست كه ميان دشمنان دوستى و بين دوستان- دشمنى مياندازد گفت پس او ساحر و جادوگر است. پس بيرون رفتند (از مجلس كثيف خود) و ملاقات نميكرد هيچ يك از آنها پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را مگر ميگفت يا ساحر يا ساحر اى جادوگر اى جادوگر و سخت شد اين اهانت بر آن حضرت.

مجاهد گويد: پس خداى تعالى نازل فرمود يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ اى جامه بخود پيچيده تا آيه إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ. اين نيست مگر سخن آدمى و روايت شده كه وقتى خدا سوره حم تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ (اى پيامبر نازل شد قرآن از خداى غالب دانا كه بخشنده گناه و پذيرنده توبه سخت عذاب) بر پيامبرش نازل فرمود برخاست و بمسجد الحرام آمد و وليد بن مغيره نزديك آن حضرت بود و ميشنيد قرائت آن حضرت را و وقتى پيامبر متوجّه گوش دادن وليد بقرائتش شد قرائت آيات را تكرار فرمود پس وليد بر گشت آمد بمجلس خويشانش بنى مخزوم و گفت سوگند بخدا كه شنيدم الان از محمّد كلامى كه آن از سخنان آدمى و از سخنان پريان نيست و براى آن حلاوت و شيرينى مخصوصى و بر آن لذّت است، و اينكه بالاى آن با ثمر و پائين آن گوارا و آن برترى ميكند و چيزى برتر و بالاتر

آن نيست سپس بمنزل خودش رفت پس قريش گفتند بخدا سوگند كه وليد از دين خود خارج شد و سوگند بخدا كه تمام قريش از اين دين نياكان خود خارج خواهند شد و بوليد ريحانه قريش ميگفتند. پس ابو جهل (لعنه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 63

اللَّه) بآنها گفت من كفايت ميكنم شما را از او و آمد در كنار وليد در حال حزن و اندوه نشست. پس وليد گفت برادرزاده تو را محزون نبينم. ابو جهل گفت اين قريش است كه ترا با اين سالخوردگى و پيرى سرزنش و عيب جويى ميكند و گمان ميكنند كه تو سخن محمّد را زينت داده اى پس بر خاست با ابو جهل و آمد بمجلس خويشانش و گفت آيا گمان ميكنيد كه محمّد (ص) ديوانه است پس آيا ديده ايد او را كه هرگز گلوى خود بفشرد مانند ديوانه ها گفتند نه بخدا گفت آيا تصوّر ميكنيد كه او كاهن است پس آيا ديده ايد كه بر او چيزى از كهانت باشد گفتند نه بخدا. گفت آيا خيال ميكنيد كه او شاعر است پس هرگز ديده ايد كه او شعر بگويد گفتند نه بخدا گفت آيا گمان ميكنيد كه او دروغگوست پس آيا او را تجربه و آزمايش كرده ايد بچيزى از دروغ گفتند نه بخدا و او راستگوى امين ناميده ميشد پيش از نوبتش از صداقت و راستگويى اش. پس قريش بوليد گفتند پس او كيست. پس در خود فكر كرده سپس نگاه كرد و رو ترش نمود و گفت نيست او مگر جادوگرى آيا نديديد او را كه ميان مرد و همسرش و فرزندان او و بندگانش جدايى

مياندازد پس او جادوگر و آنچه او ميگويد سحريست كه اثر ميكند.

كه زياد كه ما بين مكّه تا طائف از شتران و اسبان نشان دار و گوسفندان و مستغلّات چنانى كه حاصل و گندم آن را پيوسته غلامان و كنيزان حمل ميكردند و چشمه هاى بسيار.

مجاهد گويد: ممدود فراوانيت غلّه و گندمش از امسال تا سال بود كه غلّه نو بيايد تمام نشود پس آن كشيده بر ايّام سالست و براى او باغى بود در طائف كه ميوه اش در تابستان و زمستان قطع نميشد و ده پسر داشت و صد هزار دينار.

قتاده گويد: شش هزار دينار. سفيان گويد چهار هزار دينار.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 65

(وَ بَنِينَ شُهُوداً) و پسرانى كه با او حاضر ميشدند در مكّه و از او غيبت- نميكردند براى بى نيازى آنها از مسافرت كردن براى تجارت.

سعيد بن جبير گويد: آنها سيزده نفر بودند و مقاتل گويد هفت نفر بودند و پسران وليد 1- خالد 2- عماره 3- هشام 4- عاص 5- قيس 6- قيس 7- عبد شمس سه نفر از آنان خالد و هشام و عماره اسلام آوردند گفته اند كه وليد بعد از نزول اين آيات پيوسته مال و فرزندانش از بين ميرفت تا هلاك شد.

(وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِيداً) حسن و ديگران گويند: يعنى بگستردم و توسعه دادم بساط عيش و عشرت او را گستردنى تا از هر جهت مكفّى المؤنه و احوالش متناسب گرديد. و برخى گفته اند آسان كردم براى او تصرّف در كارها را آسان كردنى.

(ثُمَّ يَطْمَعُ أَنْ أَزِيدَ) آن گاه طمع نمود كه زياد كنم مال و اولاد او را.

يعنى سپاس مرا بر اين نعمتها ننمود بلكه ناسپاسى كرد و با اين

حال كفر و طغيانش طمع داشت كه نعمتهاى او را زياد كنم آن گاه بر وجه ردع و زجر و توبيخ فرمود (كَلَّا) يعنى آن چنان كه گمان كرد نيست و با كفر و ناسپاسيش زياد نميكنم.

و بعضى گفته اند معناى (كلّا) اينست يعنى آن طور كه خيال كرده نيست او را زجر و كيفر مينمايم. سپس بيان فرمود ناسپاسى او را و گفت (إِنَّهُ كانَ لِآياتِنا عَنِيداً) يعنى ما مال و نعمت خود را بر او زياد نميكنم چون او بحجّتها و دليلهاى ما و با معرفت و شناختش منكر دشمن است.

ابن عبّاس و قتاده گفتند كينه توز و منكر بود (سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً) يعنى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 66

بزودى بر دوش او مشقّتى از عذاب خواهم گذاشت كه راحتى در آن نباشد و بعضى گفته اند در خبر مرفوع، بالا رفتن كوهى از آتش است در جهنّم كه شروع ميكند به بالا رفتن كه وقتى دستش را بر آن ميگذارد از حرارت آن آب ميشود و وقتى بر ميدارد دستش سالم ميشود و همچنين پايش.

كلبى گويد: آن كوهيست از سنگ صاف در آتش كه او را مجبور ميكنند از آن بالا رود تا بقلّه آن برسد و چون بآنجا رسيد سقوط ميكند و ميافتد بپائين آن دوباره مجبورش ميكنند بالا رود و همين طور چون صعود كرد او را به زير مياندازند و يا خود او پرت ميشود و براى هميشه اين عذاب اوست او را از جلو با زنجيرهاى آهنين كشيده از پشت و با چكش هاى آهنى زده تا در چهل سال از آن كوه آتش بالا رود و چون

ببالا رسيد او را بپائين آن كوه سر نگون ميكنند.

(إِنَّهُ فَكَّرَ) او مى انديشد كه در قرآن چگونه طعن زند.

(وَ قَدَّرَ) و در دل خود اندازه گرفت و البتّه انديشه ميكرد كه در باره ابطال قرآن حيله اى كند. زيرا اگر بر وجه طلب ارشاد و هدايت انديشه كرده و مقايسه ميكرد سخن خدا را با سخنان ديگر هر آينه ممدوح و پسنديده بود پس گفت اگر بگوئيم كه محمّد (ص) شاعر است عرب ما را تكذيب كند باعتبار اشعار خودشان و اگر گفتيم كه او كاهن است باز عرب ما را تصديق نكند زيرا كه سخنان او شباهت با سخنان كاهن ها ندارد. پس مى گوييم او جادوگرى است كه آنچه او آورده از ساحرهاى ديگر نقل ميكند. (فَقُتِلَ) يعنى لعنت شده و معذّب گرديده و برخى گفتند از رحمت خدا دور شده بچيزى كه بجاى كشته شدن است. جبائى گويد: مستحقّ و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 67

شايسته عذاب الهى شده.

(كَيْفَ قَدَّرَ) صاحب نظم گويد: معنايش از رحمت خدا دور شده بنا بر هر حال كه انديشه كرد و اندازه گرفت آنچه تقدير نمود از سخن چنانچه ميگويند در سخن (لأضربنّه كيف صنع) او را هر آينه البتّه ميزنم كه چه ميكند يعنى بنا بر هر حال كه بوده باشد او را ميزنم.

(ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ) اين تكرار براى تأكيد است. و بعضى گفتند كه معناى آن اينست هر طور كه در باره آيات ما انديشه كند و اندازه گيرد، با روشن بودن حجّت و دليل پس از رحمت خدا دور شده و بعقوبت و عذاب اخروى گرفتار ميشود

كه چگونه در ابطال حقّ انديشه كرده و نقشه ديگر ميكشد. و برخى گفتند. معنايش اينست عذاب ميشود در آخرت يك بار بعد از بار ديگر و همين طور براى هميشه.

(ثُمَّ نَظَرَ) آن گاه نگاهى بر قرآن كرد در طلب چيزى كه بآن قرآن را باطل كند و ردّ نمايد.

(ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ) يعنى سپس روى ترش كرد و نگاه كرد به كراهت شديدى مانند كسى كه در چيزى فكر ميكند و انديشه مينمايد.

(ثُمَّ أَدْبَرَ) آن گاه اعراض كرد از ايمان (وَ اسْتَكْبَرَ) يعنى وقتى خوانده شد با سلام تكبّر نمود و گفت (إِنْ هذا) يعنى آنچه در قرآنست نيست مگر جادويى نقل شده.

(إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ) يعنى از جادوگرها نقل و روايت ميكند و گفته شده آن از ايثار و اختيار است يعنى جادوييست كه آن را انسانها اختيار كرده و براى حلاوت و شيرينى كه دارد بر ميگزيند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 68

(إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ) يعنى نيست مگر سخن آدمى و نيست از نزد خدا (و حال آنكه اگر قرآن جادو يا از سخن آدمى بود چنانچه او لعنتى گفت هر آينه براى جادوگرها امكان داشت كه مثل آن را بياورند) و وليد و غير آن با فصاحتى كه دارند توانايى و قدرت آوردن مانند آن را داشته باشند و حال آنكه نتوانستند يك آيه هم بياورند.

سپس خداى سبحان او را تهديد فرموده و گفت (سَأُصْلِيهِ سَقَرَ) يعنى بزودى او را دوزخ اندازم و او را ملازم آتش قرار دهم. و گفته اند «سقر» دركه و طبقه اى از دركات و طبقات دوزخ است. و

برخى گفته درى از درهاى جهنّم است.

(وَ ما أَدْراكَ) نميدانى اى شنونده (ما سَقَرُ) سقر چيست در تنگنايى و سختى و بيم و ترس. و پاره از صفات آن را تعريف نموده و گفت (لا تُبْقِي وَ لا تَذَرُ) مجاهد گفت يعنى باقى نميگذارد براى آنان گوشتى مگر اينكه خورده و نابود ميكند و آنها را رها هم نميكند وقتى كه عود كردند و از نو خلق شدند.

جبائى گويد: باقى نميگذارد چيزى را مگر ميسوزاند و باقى نميگذارد براى آنان بلكه ميرسند بنهايت كوشش آنان در انواع عذاب و شكنجه ها.

(لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ) يعنى عذابى كه پوستها را تغيير ميدهد و برخى گفته چنان پوستها را سوزانيده تا سياه تر از شب تاريك ميكند.

(عَلَيْها تِسْعَةَ عَشَرَ) بر آنست نوزده و يا چند نفر از فرشتگان كه ايشان خزينه داران آتشند. مالك دوزخ است با هيجده نفر ديگر كه چشمهاى آنها مانند برق جهنده و دندانهاى آنان مانند سر نيزه هاى تيز و برّان و آتش از دهانهاى آنان بيرون ميآيد ميان دو كتف آنها باندازه مسافت نه سال راه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 69

است و كف دست يكى از آنها ظرفيّت نگهدارى دو قبيله بزرگ قريش ربيعه و مضرّ است. رحمت و مهربانى از آنها بر داشته شده يكى از آنها هفتاد هزار نفر از دوزخيان را بلند ميكند و هر كجا از جهنّم بخواهد مياندازد.

و گفته شده معناى آن اينست كه بر در كه و طبقه زيرين دوزخ نوزده فرشته خزينه دار و پاسبانست و براى آتش و دركات ديگر پاسبانهاى ديگرى است.

و گفته اند: تخصيص بعدد نوزده براى اينست كه

توافق با اخبار پيامبرانى كه قبلا خبر دادند و يا در كتب پيشين نوشته شده و در اين مصلحتى براى مكلّفين بوده باشد.

و بعضى از مفسّرين در تفسير اين عدد گفته اند. كه عدد نوزده (19) جمع ميكند بيشتر و اكثر عددهاى قليل و كم را كه از يك تا نه (9) باشد و كمتر عددهاى زياد را كه ده (10) باشد زيرا عدد آحاد يكى ها و عشرات. ده ها مآت، صدها و الوف هزارهاست و كمترين ده ها ده و بيشتر يكى ها نه (9) ميباشد (و نوزده (19) جامع ده و نه است) «1» مفسّرين گفتند وقتى اين

__________________________________________________

(1) ابو على طبرسى مؤلّف گويد: براى من مباحثه و گفتگويى با يكى ملحد و لجوجى اتّفاق افتاد در عدد نوزده و گفتم براى اسكات او ذكر عدد در هر موضع براى تخصيص نيست بلكه براى مبالغه است چنانچه گفته ميشود تو را هزار مرتبه ديدن كردم و تو باز ديدن من نيامدى. گفت اين مثال براى عدد زياد است. گفتم زياد در هر جا بحسب آنجاست. پنج نفر مأمور، و پاسبان در زندان زياد است و كافيست براى جلوگيرى از زندانيها و پادشاهان با زياد ارتش و سربازى كه دارند در زندان پاسبان ميگمارند گفت فرض كرديم ما عدد (19) براى مبالغه كافيست پس چرا اين عدد را اختيار كرد و عدد ديگر را نياورد. گفتم براى رعايت رؤس آيات كه راء باشد و آن مقتضى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 70

آيه نازل شد ابو جهل (لعنه اللَّه) گفت بمردم قريش (و اهل مكّه) مادرتان در مرگتان بنشيند، آيا ميشنويد پسر ابى كبشه (كنيه عبد

المطلب) است خبر ميدهد كه خزينه داران و پاسبانان دوزخ نوزده نفرند و شما مردم بسيار دلير هستيد آيا عاجز و ناتوانست هر ده نفر از شما كه يكى از پاسبانان و نگهبانان دوزخ را نابود كند.

ابو الاسود جحمى گفت من هفده نفر آنها را كفايت ميكنم ده نفر آنان را بر پشت و گرده ام و هفت نفر را بر شكم و شما همگى دو نفر از آنها را نابود كنيد پس فرود آمد (وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِكَةً) قرار نداديم ياران آتش را مگر فرشتگان.

ابن عبّاس و قتاده و ضحّاك گويند: معنايش اينست و ما قرار نداديم پاسبانان آتش كه اداره آن در اختيار و توليت آنان است مگر فرشتگان، قرار داديم شهوت و ميل آنان را در عذاب كردن اهل آتش و قرار نداديم آنها را از اولاد آدم چنان كه در ذهن شماست پس توانايى و قدرت بر آنها داشته باشيد.

(وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا) و قرار نداديم عدد آنها را

__________________________________________________

(كلمه عشر تا تسعه عشر است و هر واحدى از عشر به بالا شايسته و صلاحيت دارد و نوزده بزرگتر عدديست كه در مبالغه كفايت ميكند و مناسب رؤس آيات هم هست. پس مبهوت ماند و گفتم اين چيزيست كه بخاطر من رسيده بنا بر جواز اين عدد و احتمال و گرنه نميداند دقايق كلام خدا را مگر خودش.

و امام فخر رازى وجوهى معنوى ياد كرده كه از آنهاست تناسب عدد نوزده است با قوا و نيروهاى حيوانى كه محرّك و داعى گناهانيست كه به دوزخ ميكشاند و آنها منحصر در نوزده است. و خدا

داناست.

(شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 71

مگر آزمايش براى افرادى كه كفر ورزيده و نافرمانى كردند. يعنى قرار نداديم بر اين عدد مگر آزمايش و سخت گرفتن در تكليف افرادى كه نافرمانى كردند نعمت هاى خدا را و انكار كردند يكتايى او را تا انديشه كنند و بدانند كه خداى سبحان داناست نميكند مگر آنچه حكمت و مصلحت است. و بدانند كه او توانا است كه بيفزايد در نيروى آنان آنچه ميتوانند بآن بر عذاب و شكنجه مردم و اگر كافرها رجوع بعقل خود كنند ميفهمند خدايى كه يك نفر فرشته را به نام (عزرائيل) مسلّط بر قبض روح تمام مردم نموده كه نتوانند بر او غالب، و چيره شوند تواناست بر روانه كردن و كشيدن برخى از آنها را بآتش و بيفكند آنها را بسبب نوزده نفر از فرشتگان در آتش (لِيَسْتَيْقِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ) تا اينكه يقين كنند و باور نمايند كسانى كه براى آنها كتاب نازل شده از يهود و نصارى كه قرآن حقّ و محمّد صلّى اللَّه عليه و آله صادق و راستگوست از جهتى كه خبر داد بآنچه را كه در كتابهاى آنان است بدون اينكه آنها را خوانده و يا از ايشان فرا گرفته باشند.

(وَ يَزْدادَ الَّذِينَ آمَنُوا إِيماناً) و زياد نمايند كسانى كه ايمان آوردند- ايمان و يقين باين عدد (19) و بدرستى نبوّت و پيامبرى محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم وقتى كه خبر داد ايشان را اهل كتاب كه آن مانند چيزى است كه در كتابهاى ايشانست.

وَ لا يَرْتابَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ) يعنى شك نياورند اين گروه در

عدد پاسبانان و نگهبانان دوزخ و معناى آن اينست هر آينه يقين و باور كنند كسانى كه ايمان بمحمّد (ص) نياورده و كسانى كه ايمان به صحّت و درستى پيامبرى او آوردند وقتى انديشه و فكر نمودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 72

(وَ لِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْكافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا) و تا اينكه عاقبت بگويند افرادى كه بيمارى درونى دارند و افرادى كه نافرمانى نمودند خدا از اين عدد چه اراده نموده. لام در اينجا لام عاقبت است به معنى آخر كار اين گروه (منافقين و كافرها) ميگويند خدا از اين مثل چه خواسته.

و بعضى گفته اند: معنايش اينست براى اينكه ميگويند خدا چه اراده كرده باين وصف و عدد و فكر كنند پس فكر و انديشه آنها آنان را بايمان هدايت كند.

(كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ) يعنى مثل آنچه را كه ما قرار داديم پاسبانان و خزينه داران ياران آتش را فرشتگانى كه صاحبان عدد آزمايشند كه تكليف كنيم مردم را تا اظهار كنند گمراهى و هدايت را و اضافه كرد هدايت و گمراهى را بخودش براى اينكه سبب گمراهى و هدايت تكليف است و آن از ناحيه اوست.

و بعضى گفته اند: گمراه ميكند از راه بهشت و ثواب كسى را كه ميخواهد و هدايت مينمايد براه بهشت و ثواب هر كس را كه بخواهد.

(وَ ما يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ) يعنى نميداند لشگر پروردگارت را، از جهت كثرت و زيادى هيچكس مگر او و نگهبانان آتش را نوزده نفر قرار نداد براى كمى لشگرش ولى حكمت چنين اقتضا كرد

«1».

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: و محتمل است كه در ميان اعداد عدد نوزده را- انتخاب فرمود براى خزينه داران و نگهبانان دوزخ براى اين باشد كه از علم خدا گذشته باشد كه در قرن هيجده ميلادى و سيزده هجرى فرقه و [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 73

مقاتل گويد: اين پاسخ ابى جهل (هشام بن مغيره) است هنگامى كه گفت نيست براى محمّد يارانى مگر نوزده نفر. عطاء گويد يعنى و نميداند عدد فرشتگانى كه خدا آفريده آنها را براى شكنجه و عذاب اهل آتش مگر خدا و معنايش اينست كه نوزده نفر پاسبانان و نگهبانان آتشند و براى آنها از ياران و لشكرها آن اندازه است كه جز خدا نميداند آن گاه بر گشت به ذكر سقر و فرمود:

(وَ ما هِيَ إِلَّا ذِكْرى لِلْبَشَرِ) يعنى و نيست آن مگر تذكره و موعظه براى آدمى كه بياد آورند و دورى كنند از آنچه موجب در آتش رفتن ميشود.

و بعضى گفتند كه معناى آن اينست كه نيست اين آتش در دنيا مگر تذكره و ياد بودى براى آدمى از آتش آخرت تا انديشه كنند در باره آن، و دورى نمايند آتش سراى ديگر را و برخى گفتند و نيست اين سوره مگر ياد بودى براى مردم.

و بعضى گفتند. و نيست اين فرشتگان نوزده نفرى مگر براى عبرت و اعتبار مردم كه استدلال كنند بآن بر كمال قدرت خداى تعالى و از گناهان دورى نمايند.

__________________________________________________

(حزبى بوجود ميآيند بنام بابى و بهايى كه شعار آنها عدد نوزده خواهد بود خواسته پيشگويى نموده و خبر از آينده دهد كه عدد مزبور عدد مباركى نيست

زيرا عدد پاسبانان و يا زبانه هاى آتش دوزخ است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 74

چه شده كه از قرآن (و پند آن) روى گردانند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 76

48- گويا ايشان (در رميدن از حقّ) خران وحشى اند.

49- كه از شيران گريخته اند.

50- بلكه هر مردى از ايشان ميخواهد كه نامه هايى گشاده بديشان بدهد (كه در آن نوشته باشد كه اى فلان محمّد (ص) را پيروى كن).

51- نه چنانست (كه ايشان را اين نامه ها بدهند و اگر هم بدهند- نگروند) بلكه از (شكنجه) سراى ديگر نميترسند.

52- نه چنانست (كه كافران در باره قرآن ميگويند) حقّا قرآن پندى است.

53- پس هر كه خواهد بآن پند گيرد.

54- و پند پذير نشود مگر آنكه خدا خواهد (يعنى باختيار خود ايمان نميآورند مگر آنكه خدا مجبورشان كند و جبر خود منافات با تكليف دارد) و سزاوار است كه از عذابش هراسان باشند و او سزاوار آمرزيدنست.

فتحات فى اليدين اربعا،

اگر مقاتله نكنم مرا برقع و نقاب بپوشانيد و هر دو دست ما چهار حلقه نقره كه مخصوص بانوانست نمائيد.

__________________________________________________

(1) شاهد در بيت اوّل در حذف همزه ام من و يلمها و در دوّم، در حذف همزه از ابا لمغيره است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 78

احمد بن يحيى گويد:

ان كان حزن لك بافقيمة باعك عبدا باحسن قيمة

اگر حزن و اندوه براى تو از بافقيمه باشد فروخته است تو را، به نازل ترين قيمت ها.

فرزدق گويد:

و عليك اثم عطيّة بن الخطفى و اثم الّتي زجرتك ان لم تجهد

بر گردن توست گناه عطيّه پسر خطفى و گناه كسى كه تو را ستم كرد اگر كوشش و جهاد نكنى، گويد و كسر در مستنفره بهتر است براى قول او (فرّت من قسوره) و اين دلالت دارد بر اينكه آن فرار ميكند. و ميگويند نفر و استنفر مانند سخر و استخر و عجب و استعجب و كسى كه گويد مستنفره پس گويا شير او را فرارى نموده.

ابو عبيده گويد: مستنفره مذعوره. فرارى ترسويى است.

زجاج گفت:

امسك حمارك انّه مستنفره فى اثر احمره عمدن لغزّب

نگهدار خرت را كه او فرارى و رم كننده است در عقب گورخرهاى وحشى كه حمله ميكنند در نزديكى كوه عزّب و نيز بكسر روايت شده ابن سلام گويد پرسيدم از ابو سوار عرنى كه مرد عرب فصيحى و قارى قرآن بود و گفتم (كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ) چيست؟ گفت حمر مستنفره كه شير آن را دور كرده گفتم او از شير فرار كرد گفت (أفرّت) آيا او فرار كرد گفتم آرى پس گفت مستنفره (بكسر

فاء) ابن جنّى نحوى گويد: امّا سكون حاء از (صحف) لغت تميميه و امّا منشّره بسكون نون. بدرستى كه عرف در استعمال نشرت الثّوب و غيره پيراهن را پهن نمودم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 79

و خدا مردگان را پراكنده نمود پس پراكنده و متفرّق محشور شدند، گويد نيز و آمده از ايشان نشر اللَّه الميت. خدا مرده را نشر فرمود.

متنبّى گويد:

ردّت صنايعه اليه حياته فكانّه من نشرها منشور

زندگى او كارهاى او را بر گردانيد پس مثل اينكه او از زنده شدنش، منشور و پراكنده است و ندانستيم كه گفته باشند انشرت الثّوب و مثل آن لباس را پهن و گسترانيد مگر اينكه جايز است كه تشبيه كنند چيزى را بچيزى چنانچه جايز است مرده را بچيز پيچيده تشبيه كنند حتّى متنبّى گويد: منشور. پس همچنين جايز است كه پيچيده را تشبيه بمرده كنند. پس گفته شود صحف منشّره يعنى گويا آن نامه به پيچيدگيش مرده است پس وقتى باز شد گفته ميشود منشره باز شده.

رو كنند براى نوشته هايى كه در آنست و از آنست مصحف كه جمعش مصاحف است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 80

است يعنى شباهت بگور خران دارند.

آن عظمى و عظيم است.

و برخى گفته: كه آيات قرآن يكى از بزرگترين وعيدها و تهديدها است.

(نَذِيراً لِلْبَشَرِ) يعنى منذرا و مخوفا ترساننده و بيم دهنده و آگاه كننده است موارد ترس را و نذير يعنى حكيم به تحذير دادن و منع كردن از چيزهايى است كه شايسته است اينكه از آن حذر و دورى شود.

پس هر پيامبرى نذير است زيرا او فرمان داده به حذر كردنش عذاب و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 82

شكنجه خداى تعالى را بر گناه. و اختلاف كرده اند در آن. حسن گويد كه آن صفت آتش است. ابن زيد گويد: آن صفت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله است پس گويا او گفته: (قم نذيرا) بر خيز در حالى كه ترساننده باشى. ابن زيد گويد آن از صفات خداى تعالى است بنا بر اين حال ميشود از فعل قسم محذوف.

(لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَتَقَدَّمَ أَوْ يَتَأَخَّرَ) قتاده گويد يعنى تقدّم كند و جلو بيفتد در طاعت خدا يا متأخّر بماند و عقب از طاعت و فرمان خدا بمعصيت.

و مشيّت، اراده و خواستن است پس معنايش اينست كه اين انذار متوجّه كسيست كه امكان دارد براى او كه از عذاب آتش پرهيز كند به اجتناب از گناهان و آوردن طاعات پس توانايى دارد بر تقدّم و سبقت گرفتن در عبادت و تأخّر و نافرمانى در اوامر خدا بخلاف گفته اهل جبر كه قائل بتكليف ما لا يطاق ميباشند (يعنى تكليف كردن و مجبور نمودن خدا نستجير باللّه بچيزى كه قدرت اداء و فعل آن را ندارد مانند طير و پرواز در هوا بدون وسيله).

و برخى

گفته اند: خداى سبحان تعبير فرمود از ايمان و طاعت بتقدّم به جهت اينكه صاحبش متقدّم و جلوست در عقول و درجات و از كفر و معصيت بتأخّر تعبير فرمود چون متأخّر است در عقول و درجاتش و روايت نموده محمّد بن فضل از ابى الفضل از ابى الحسن عليه السّلام كه فرمود هر كس كه سبقت گيرد به ولايت ما از سقر دور باشد و هر كس از ولايت ما عقب بماند سبقت بسوى سقر و دوزخ نمايد.

(كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ) يعنى هر كس در گرو اعماليست كه بجا آورده است يعنى گرو بعملش و محبوس بآن و پرسيده شود بآنچه نموده از طاعت يا معصيت پس رهن و گرو گرفتن چيزيست بكارى بر اينكه بر نگردد مگر بخروج از آن رهن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 83

زهير گويد:

و فارقتك برهن لا فكاك له يوم الوداع فامسى الرّهن قد غلقا

و جدا شد از تو بگرو و رهنى كه نيست آزادى براى او روز وداع پس شام نمود قلب او در حالى كه بسته و گرفته بود پس همين طور اين گروه گمراهان برهنى گرفته شدند كه نجاتى براى آن نيست. و كسب آن هر چيزيست كه بآن جلب ميشود نفع و سودى و يا دفع ميشود بآن زيان و ضررى و داخل ميشود در آن فعل و عدم فعل. آن گاه استثناء و جدا فرمود خداى سبحان اصحاب و ياران راست (راستگرايان را) فرمود (إِلَّا أَصْحابَ الْيَمِينِ) مگر ياران راست، و ايشان كسانى هستند كه كتابهايشان بدست راستشان داده ميشود.

و برخى گفتند ايشان افرادى هستند كه از

دست و طرف راست ميروند.

قتاده گويد: همه مردم در بند و گرفتارند مگر اصحاب يمين (راستگرايان) و ايشان آنهايى هستند كه گناهى بر ايشان نيست پس ايشان براى خودشان مباركند.

حسن گويد: آنها مؤمنين و گرويدگانند كه مستحقّ ثواب ميباشند.

ابن عبّاس گويد: ايشان فرشتگانند، حضرت باقر عليه السّلام فرمود: ما و پيروان ما اصحاب يمين هستيم (فِي جَنَّاتٍ يَتَساءَلُونَ) يعنى ميپرسند بعضى از آنها از بعضى ديگر و گفته اند. پرسش ميكنند (عَنِ الْمُجْرِمِينَ) از گناهكاران يعنى از حالشان و گناهانشان كه مستحقّ آتش دوزخ شدند بسبب آن.

(ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ) چه چيز شما را بآتش دوزخ و سقر كشانيد. و اين سؤال توبيخ و سرزنش بهشتيان بدوزخيان است. يعنى اهل بهشت آگاه ميشوند بر اهل دوزخ پس ميگويند بايشان چه چيز شما را در آتش انداخت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 84

(قالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ) يعنى ما بوديم كه نماز روزانه را نميخوانديم بنا بر آنچه شرع اسلام مقرّر فرموده (و فقهاء در توضيح المسائل خود نوشتند) و در اين دلالت است بر اينكه اخلال بواجبات استحقاق مذمّت و عقاب و عذاب ميآورد زيرا ايشان تعليق فرمودند استحقاق عذاب آنها را باخلال و تقصير در نماز و در آن نيز دلالت است بر اينكه كفّار هم مخاطب بعبادتهاى شرعيّه هستند (چنانچه علماء در كتب اصول گفته اند كه كفّار همانطور كه مؤاخذ باصولند مؤاخذ و معاقب بفروع ميباشند (مترجم) زيرا حكايت از كفّار ميكند بدلالت قول خداوند (وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ) و همچنين (وَ لَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ).

قتاده گويد: يعنى ما نبوديم كه بيرون كنيم زكاتهاى واجب خود، و كفّاراتى

كه بر ما واجب شده بود كه بدرويشان و مستمندان و بينوايان بدهيم.

(وَ كُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِينَ) قتاده گويد: هر وقت فريبنده اى فريبكارى مينمود و در باطل فرو ميرفت ما هم با او فرو رفته و فريب ميخورديم و معنايش اين است كه ما بوديم كه خود را بگذشتن در باطل آلوده نموده مانند آلوده شدن مرد بفرو رفتن در كثافات پس چون اين گروه سير ميكردند با افرادى كه تكذيب ميكردند حقّ را و پيرو بودند آنان را در منطق، بودند فرو رفتگان با ايشان.

(وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ) با اين حال (كه ما نه اهل نماز و نه اهل زكات بوديم. مترجم) انكار ميكرديم روز پاداش را و آن روز قيامت و رستاخيز و روز پاداش است و جزاء رسيدن بچيز است خواه سود باشد و خواه زيان آنچه كه مستحقّ آنست. پس روز جزاء آن روزيست كه مستحقّ بعدل و داد ميگيرد، و و ميرسد «1».

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: چنانچه فرموده اند. النّاس مجزيّون باعمالهم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 85

(حَتَّى أَتانَا الْيَقِينُ) يعنى مرگ ما را فرا گرفت بر اين حالت و گفته شده تا علم اليقين آمد براى ما به اينكه آن را معاينه كرديم (فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِينَ پس شفاعت شفاعت كننده سودى بر ايشان نداشت.

عطاء از ابن عبّاس روايت كند كه گفت: يعنى شفاعت فرشتگان و پيامبران چنانچه سودمند براى موحّدين و خدا پرستان است براى آنان نافع، و سودمند نبود.

حسن گويد: سودى ندهد شفاعت فرشته اى و نه شهيدى و نه مؤمنى و

__________________________________________________

(ان خيرا فخير و ان شرّا فشرّ يعنى مردم پاداش

داده ميشوند باعمال خودشان اگر اعمال و كردارشان نيك باشد پاداش آنان نيك است، بهشت است و آنچه در آن است. و اگر كردار و اعمالشان زشت و بد باشد كيفر و مجازات آنها نيز بد دوزخ و سقر و عذاب خواهد بود.

اگر كسى بگويد: كه شما مى گوييد بهشت بقدرى از دوزخ دور است، كه بوى آن از مسير پانصد سال نورى نميرسد چنانچه در باره فجّاش و غيبت كن فرموده اند: البذىّ الفحّاش لا يشمّ رائحه الجنّة آدم بد زبان و بد گو بوى بهشت را نميشنود. پس چه طور با اين مسافت زياد و فاصله مليونها فرسنگ بهشتى ها از دوزخيان ميپرسند آيا آنها را بدوزخ ميآورند و يا اينها را به بهشت راه ميدهند كه هر دو غير ممكنست.

مى گوييم از اين سؤال و پرسش چند پاسخ است:

1- اينكه بهشتيها بمضمون آيه شريفه فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ پس بينايى تو در اين روز (قيامت) تيز و شديد خواهد بود خداوند نور و بينايى زيادى به چشم آنان مرحمت فرمايد كه در بهشت ببينند اهل آتش و از آنها علّت دوزخى بودن آنها را بپرسند.

2- دستگاه مخابرات و تلگرام و تلفن در بهشت و دوزخ بر قرار شود و بهشتى ها از دوزخيها تلفنا بپرسند كه چه چيز موجب رفتن شما بآتش گرديد.

پس در پاسخ بگويند دو كار را ما بايد بكنيم نكرديم 1- نماز بايد بخوانيم و ليكن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 86

تأييد ميكند اين اجماع را كه عذاب كفر و نافرمانى بشفاعت ساقط نميشود و مسلّم است صحّت روايت از عبد اللَّه مسعود گويد: شفاعت ميكند پيامبر شما صلّى اللَّه عليه و

آله چهارمى از چهار نفر شفعاء 1- جبرئيل 2- ابراهيم 3- موسى يا عيسى 4- پيامبر شما. شفاعت نميكند هيچكس بيش از آنچه شفاعت مى كند پيامبر شما. پس از او پيامبران آن گاه صدّيقون پس آن گه شهيدان و باقى ميماند قومى در دوزخ. پس بايشان ميگويند چه چيز شما را بدوزخ كشانيد تا سخن او پس سودى نداشت براى ايشان شفاعت شفاعتگرها.

ابن مسعود گويد: پس اين گروه در دوزخ ميمانند. و از حسن از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه گفت مردى از اهل بهشت ميگويد در روز قيامت اى پروردگار من فلان بنده ات در دنيا مرا شربتى آب داد. پس شفاعت مرا در باره او به پذير. پس ميگويد: برو و او را از آتش بيرون آور، پس ميرود و در آتش جستجو ميكند تا او را از آتش بيرون ميآورد. و فرمود: آن حضرت بدرستى كه از امّت من بزودى داخل بهشت ميشوند بشفاعت من بيشتر از قبيله مضرّ (كه زيادترين قبائل قريش انداز جمعيّت) (فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ) يعنى چه چيز براى ايشانست و چرا اعراض كردند و پشت بقرآن نمودند. و ايمان بآن نياوردند. و تذكره، بخاطر آوردن مواعظ قرآنست و معناى آن اين است: چيزى براى ايشان نيست در آخرت وقتى اعراض از قرآن نموده و دور

__________________________________________________

(نخوانديم 2- زكات مالمان را بمستمندان و درويشان بايد داده باشيم نداديم و دو كار را نبايد بكنيم ما كرديم 1- نبايد با اهل ضلالت و گمراهان و فريب كاران مراوده كنيم كرديم 2- تكذيب روز قيامت نبايد كنيم ما تكذيب كرديم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير

القرآن، ج 26، ص: 87

شدن از آن.

(كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ) عطاء و كلبى گويند: يعنى گويا آنان گورخران وحشى فرارى هستند (فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ) كه فرار از شير ميكند.

ابن عبّاس گويد وقتى گورخر وحشى شير را ميبيند از او فرار ميكند همين طور اين مردم كافر وقتى مى شنيدند كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله قرآن ميخواند فرار از او ميكردند.

ابن عبّاس گويد: كه مراد از قسوره رماة، تير اندازان و مردان شكارچى و صيّادانست. ضحّاك و مقاتل و مجاهد با ابن عبّاس موافقند.

سعيد بن جبير گويد: ايشان صيّادان و شكارچيانند كه گورخران از آنها ميگريزند (بَلْ يُرِيدُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُؤْتى صُحُفاً مُنَشَّرَةً) حسن و قتاده و ابن زيد گويند: يعنى هر يك از آنها ميخواهد كه كتاب و نامه اى از آسمان به اسم او نازل شود كه ايمان آوريد بمحمّد صلّى اللَّه عليه و آله «1» و بعضى گفتند معناى آن اينست كه آنها ميخواهند نامه اى از خداى تعالى براى آنان بيايد، از برائت و برى بودن آنها از عذاب قيامت و گوارايى و جواز نعمتهاى بهشتى بر ايشان تا ايمان آورند و گر نه بر كفرشان باقى بمانند.

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: مانند يهود و اسرائيليان كه ميگويند ما مسلمان نميشويم مگر كه در خواب ببينيم بما بگويند فلانى مسلمان شو و معروف است كه در زمان ما يك نفر يهودى مزوّر و حقّه باز متقلّب اظهار اسلام كرد و در محافل و مساجد مسلمين در شهرستانهاى مختلف رفته و خود را معرّفى كه من مسلمان شده و يهوديها مرا طرد و قصد كشتن مرا دارند بمن كمك كنيد و سرمايه بدهيد. و

مسلمانهاى ساده هم باور كرده و باو پول داده و مساعدت ميكردند. پول كلان و زيادى جمع كرد تا در يكى از شهرستانها باو اصرار كردند كه علّت مسلمان شدن تو چيست: گفت در خواب ديدم كه پنج تن و دوازده امام و چهارده معصوم آمدند و تمام سى و يك نفر آنها بمن گفتند مسلمان شو پس مسلمان شدم و بيچاره نميدانست، و پنج تن و دوازده امام همان 14 معصومند. دروغگو زود رسوا ميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 88

و برخى گفتند: هر يك از آنها ميخواهند كه پيامبرى باشند كه بآنها وحى برسد و پيروى كردند و ناراحتند از اينكه تابع و پيرو باشند.

و گفته اند: اين تفسير آيه اى است كه خداى تعالى فرموده (وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَيْنا كِتاباً نَقْرَؤُهُ) و هرگز بصعود و بالا رفتن تو ايمان نميآوريم مگر از آسمان براى ما كتابى كه بخوانيم بياورى. پس فرمود (كَلَّا) يعنى حقّا نيست آنچه اينها گفتند و اينطور نميباشد (بَلْ لا يَخافُونَ الْآخِرَةَ) بلكه نميترسند قيامت را بانكار وجود و صحّت آن و اگر ترسيده بودند عذاب آخرت را هر آينه انكار آيات نميكردند بعد از قيام براهين و معجزات (كَلَّا) يعنى حقّا (إِنَّهُ تَذْكِرَةٌ) يعنى اينكه قرآن ياد آور و موعظه است (فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ) يعنى هر كس خواهد پند گيرد بقرآن زيرا كه قدرت و توانايى پند گرفتن را دارد (وَ ما يَذْكُرُونَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ) و متذكّر نميشوند مگر اينكه خدا خواهد. و اين مشيّت غير از اراده و خواستن اوّلست زيرا اگر هر دو مشيّت يكى بود تناقض ميشد. پس مشيّت

اوّل اختيار و دوّم مشيت اكراه و اجبار است. و معنا اينست كه اين كفّار بياد خدا نمى افتند مگر اينكه خداى تعالى آنها را مجبور نمايد. و گفته اند: معنايش اينست مگر اينكه خدا بخواهد از جهتى كه امر فرموده و نهى از ترك آن نموده و وعده ثواب و بيم عذاب از ترك آن داده. پس مشيّت او جلوتر بوده، يعنى نميخواهند مگر اينكه خدا اين را خواهد (هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ) قتاده گويد: يعنى اوست شايسته اين كه از محرّمات او پرهيز و اهل آنست كه ببخشد گناهان را. و مرفوعا از انس بن مالك روايت شده كه گفت رسول خدا (ص) اين آيه را تلاوت كرد و گفت خداى تعالى فرمود. منم اهل آنكه از من بترسند و با من خداى ديگرى قرار ندهند. پس كسى كه پرهيز كرد از اينكه خدايى با من قرار دهد منم اهل آنكه بيامرزم و ببخشم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 89

او را.

و گفته اند: اوست اهل اينكه از عقاب و عذاب او ترسيده و اهل آنست كه كارهايى انجام دهند كه موجب آمرزش او گردد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 90

مصونيت ميكند و هر كه آن را قرائت كند از سلطانى نترسد و در شب و روز محفوظ ميماند باذن خداى تعالى وقتى آن را قرائت كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 92

ديده خيره شود.

8- و ماه تيره گردد و نورش تمام شود.

9- و مهر و ماه مجتمع شوند يا در رفتن نورشان بخسوف و كسوف، جمع شوند تا تاريكى زمين بر اهلش بنهايت برسد.

10- آن روز آدمى ميگويد فرار و گريزگاه كجاست.

11- نه چنانست (كه او را از گريختن سودى باشد) پناه گاهى نيست.

12- آن روز بازگشت (يا فرارگاه) بسوى حكم پروردگار است.

13- آن روز انسان را باعمالى كه در پيش كرده و بآنچه بعد از آن ميكند (يا بآنچه در زمان زندگيش در دنيا نموده و يا باقيات الصّالحات و آثار خيرى كه مانند مدرسه و مسجد و بيمارستان و ... براى بعد از مرگش گذاشته) خبر ميدهند.

14- بلكه انسان بحال خود (بشهادت اعضاء و جوارهش) بيناست.

15- و اگر چه (براى هر گناه) عذرهاى خود را بياورد.

فتح فاء قرائت كرده.

2

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 95

شاعر نشده كه ميگويد:

و قتيل مرّة اثارنّ فانّه فرع و ان اخاكم لم يثأر

و مقتول مرّه كه قبيله اى از قريش هستند خونش بسبب كشته شدن قاتلش گرفته شد زيرا كه آن فرع و شاخه شريف و بزرگ آن قوم است و برادر شما خونش گرفته نشد يعنى قاتلش كشته نگرديد.

اراده كرده (لأثأرن) پس لام حذف شده و جايز است كه لام ملحق به فعل حال بشود مانند حكايت خدا از قول فرعون (لَأُصَلِّبَنَّكُمْ) و وقتى مثال براى حال شد نون پيرو و تابع آن نباشد براى اينكه اين نونى كه ملحق بفعل ميشود در بيشتر امور آن نون براى فصل بين فعل حال و فعل آينده است، و گاهى ممكن است كه لام ردّ بر كلام باشد و خيال كرده اند كه حسن. (لا قسم بيوم القيمة و لا اقسم بالنّفس اللّوامة) قرائت كرده و گفته كه قسم باوّلى خورده و بدوّمى سوگند نخورده و مثل همين را از ابى اسحاق نيز نقل كرده اند ابو على در غير كتاب حجّت ياد كرده كه لام زياد است زيرا قسم داخل بر قسم نميشود.

ابن جنّى گفته شايسته است كه اين لام ابتداء باشد يعنى هر آينه من سوگند ميخورم بروز قيامت پس مبتداء كه انا باشد حذف شده براى علم بآن.

ابو الحسن گويد: برق البصر بيشتر است در كلام عرب و بفتح خواندن هم لغتى است.

زجاج گفت: هر كه برق بكسر قرائت كرده بمعنى فزع و تحيّر گرفته و هر كه برق بفتح خوانده پس او از بريق العينين گرفته. ابو عبيده گويد برق البصر وقتى كه

حيران شود.

كما اتانى ابن صبيح راغبا اعطيته عيساء منها فبرق

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 96

هنگامى كه پسر صبيح در حال ميل آمد نزد من باو شتر خوبى دادم كه چشم او از آن خيره شد مفر بفتح فاء بمعنى فرار و بكسر فاء مكانيست كه فرار بسوى آن نمايند و مفرّ بكسر ميم و فتح فاء انسان فرارى را گويند.

امرء القيس گويد:

مكرّ مفرّ مقبل مدبر معا كجلمود صخر حطّه السيل من عل

حمله كننده خوش گريز روى كننده معرض با هم مانند قلوه سنگى كه سيل آن را از بالا بزير اندازد.

در روز قيامت جوارح و اعضاء او شهادت و گواهى ميدهند پس تو خودت بينايى بخود هستى زيرا كه انسان را حمل بر نفس نمود. و جواب (لو) حذف شده و تقديرش و لو القى معاذيره لم ينفعه ذلك. گر چه عذرهايى براى گناهانش بياورد سودى ندارد براى او و جايز است كه جوابش در جملات جلو باشد.

گويد: يعنى سوگند ميخورم بروز قيامت و نميخورم بنفس لوّامه. به اوّلى سوگند خورده و بدوّمى نخورده على بن عيسى گفت: و اين ضعيف است زيرا خارج از سياق كلام است و بهتر اينست كه بگفته بيشتر مفسّرين دو سوگند باشد. و جواب قسم محذوف است و باطنش اينست كه مطلب آن طور كه شما خيال كرده ايد نيست مسلّما شما مبعوث و بر انگيخته خواهيد شد يا البته شما را بر انگيزانند. و كسى كه لا اقسم قرائت كرده لا را جواب قسم قرار داده. و نون را محذوف دانسته زيرا اراده نموده حال را و ما آنچه در اين گفته شده ياد كرديم در دليل و حجّت.

(و النّفس اللوّامة) عطاء از ابن عبّاس روايت كرده يعنى بسيار سرزنش كننده و نيست نفس خوب و يا بد مگر اينكه صاحبش را ملامت و توبيخ ميكند در روز قيامت اگر كار خوب كرده باشد ميگويد چرا زياد نكردى و اگر كار بد كرده باشد ميگويد اى كاش نكرده بودم.

مجاهد گويد: ملامت بر گذشته ميكند. ميگويد چرا كردى (فلان گناه را و چرا فلان طاعت را بجا نياوردى) قتاده و مجاهد گفته اند: مراد نفس لوّامه كافره است يعنى زياد ملامت كند خود را بر آنچه در گذشته از او سر زده.

حسن گفته آن نفس مؤمنه است ملامت ميكند خودش را در دنيا و محاسبه ميكند آن را و ميگويد چرا كردى و چرا تقصير نمودى پس انديشمند است هميشه در عواقب و پايان كار و گناهكار انديشه در امر آخرت نميكند و حساب نفس خود را نميكشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 99

(أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ) صورت اين جمله صورت استفهام و معناى آن انكار است بر منكرين بعث و قيامت. يعنى. آيا خيال نميكند كافر ببعث و نشور يعنى جنس كافرها.

(أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ) يعنى ما هرگز او را بصورت اوّليه بر نميگردانيم و او را از نو نميآفرينيم بعد از اينكه خاك شده بود. پس از بعثت و روز قيامت كنايه بجمع عظام آورده. «1»

آن گاه فرمود: (بَلى ) آرى آن را جمع ميكنيم.

(قادِرِينَ عَلى أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ) زجاج و جبائى و ابى مسلم گويند: ما توانا هستيم كه سر انگشتان او را يكسان قرار دهيم بنا بر آنچه كه باشد گر چه كم و كوچك باشد استخوانهاى آن چنانچه هست و تركيب دهيم ميان آنها تا سر انگشتان يكسان شود. و كسى كه توانايى بر جمع استخوانهاى ريز و كوچك را دارد بر جمع و تركيب استخوانهاى بزرگ تواناتر است.

ابن عبّاس و قتاده گويند: يعنى ما قدرت داريم كه سر انگشتان او را مانند

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: محدّث بحرينى در تفسير برهان باسنادش از حلبى آورده كه گفت شنيدم كه حضرت صادق عليه السّلام ميفرمود: بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ يعنى تكذيب كند امام خود را. و گفت بعضى از اصحاب ما از معصومين عليهم السّلام روايت نموده اند لِيَفْجُرَ أَمامَهُ يعنى اوّل و دوّمى اراده كردند كه حيله كنند امير المؤمنين على عليه السّلام را. ميگويم ممكن است اشاره بنقشه آنها در قتل آن بزرگوار باشد كه خالد بن وليد لعنه اللَّه را براى اين كار در نماز صبح امر كردند. ولى ابو بكر پشيمان شد و قبل از سلام نمازش گفت يا خالد لا

تفعل ما امرتك و السّلام عليكم و رحمه اللَّه و بركاته. اى خالد آنچه را كه بتو امر كردم نكن ...

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 100

موزه و چكمه و سم حيوانات قرار دهيم پس با دهانش مانند آنها بخورد و ليكن ما منّت نهاديم بر او بانگشتان تا اينكه با آن تكميل منفعت نموده و گرفتن و دادن برايش آسان و آماده باشد و بوسيله آن بكارهاى لطيف و نازك كارى مثل نوشتن و حسابدارى نمودن و امثال آن سودمند شود. «1»

(بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ) يعنى كافر (لِيَفْجُرَ أَمامَهُ) مجاهد و حسن و عكرمه و سدى گويند: اين خبريست از خداى تعالى كه آدم كافر گام در گناه هاى خداى تعالى گذارده نه از مركب آن پياده و نه توبه ميكند، يعنى اينست آنكه و اميدارد او را بر اعراض و دورى از آنچه پروردگارش براى او تقدير فرموده و براى همين اقرار به بعث و انگيزش نميكند و روز قيامت را انكار مينمايد.

زجاج گويد: ليفجر امامه يعنى تكذيب ميكند آنچه را كه در پيش دارد از بعث و نشر. پس فجور بمعنى تكذيب است. و ممكن است كه اراده كند كه گناه و اعمال بد و زشت را نموده و توبه از آن را بتأخير اندازد.

__________________________________________________

(1) مقصود از جمع عظام و استخوانها صرف جمع كردن آنها نيست چون هر كس ميتواند استخوان مرده را جمع كند و قطعا كافر منكر اين مطلب نيست، و جمع كردن استخوانها اعم از زنده كردنست و البتّه در اينجا مقصود زنده نمودن است بلكه مقصود مطلق احياء و زنده كردن هم نيست زيرا هيچكس

منكر نيست كه استخوان زنده ميشود بوسايط و اسباب مترتّبه اى به اينكه استخوان خاك ميشود و گياه ها و بذرها از آن تغذيه و بصورت سبزى در آمده و آن را حيوانى چون گوسفند و گاو و ... خورده و آدمى هم آن حيوان و يا آن سبزى را ميخورد و در بدن او دو مرتبه تبديل باستخوان و اجزاء انسان ميشود و كفّار منكر بر گشتن روح اوّل هستند باين استخوان و بدن بطورى كه وقتى زنده شد شناخته شود او همان انسان است كه در دنيا بود و خدا را معصيت و يا اطاعت كرد پس مجازات باعمالش شود و اينست آن بعث و قيامتى كه كفّار آن را انكار ميكنند.

(شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 101

ابن انبارى گويد: يعنى مادامى كه زنده است گناه كند و در خاطرش نيست كه بر گردد و توبه كند از گناهى كه مرتكب شده.

عطيّه گفته: يعنى ميگويد گناه ميكنم پس توبه مينمايم و مقصود اينكه شتاب در معصيت نموده امّا توبه را بتأخير مى اندازد و ميگويد فردا و يا پس فردا ماه ديگر و مال ديگر. مترجم گويد: بقول شاعر فارسى:

(گفتى كه به پيرى رسم و توبه كنم صدها چه جوان مرد و يكى پير نشد)

(يَسْئَلُ أَيَّانَ يَوْمُ الْقِيامَةِ) يعنى آنكه در آينده اش تصميم گناه كردن دارد مى پرسد قيامت چه وقت خواهد بود چون ايّان بمعنى متى (وقت) است مگر اينكه سؤال بمتى بيشتر از سؤال بايّان است و براى همين نيكوست كه تفسير بمتى شود. و البتّه سؤال او از وقت قيامت براى دروغ شمردن اوست قيامت و سر گرمى

او بدنيا و بى فكرى نسبت به پايان كار پس وقتى او را بترسانيدند به قيامت و روز حساب و كيفر اعمال ميپرسد كى خواهد بود. پس خداى سبحان خبر از مقدّمات و علائم قيامت داده و گفت:

(فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ) يعنى چشم موقع آمدن ملك الموت و عزرائيل معاينه و مشاهده نموده پايان كارش را پس از شدّت ترس چشمش را بر نميگرداند.

قتاده و مسلم گفته اند: وقتى ترسيد و متحيّر شد از آنچه مى بيند از احوال قيامت و منازل و مناظر ترسناك آن از آنچه در دنيا تكذيب آن را مينمود و اين مانند قول اوست كه ميفرمايد لا يرتدّ اليهم طرفهم نميگردانند بسوى آنها چشم خود شان را.

(وَ خَسَفَ الْقَمَرُ) يعنى نور و روشنى آن بواسطه خسوف رفت و تمام شد (وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ) مجاهد گفته جمع شد ميان خورشيد و ماه بسبب رفتن نورشان بوسيله خسوف جهت تكامل تاريكى زمين و فضا بر اهل زمين است تا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 102

اينكه ببينند هر يك از آن را بدون نور و روشنى «1» و اين قول اختيار فراء و زجاج ميباشد. و جمع بر سه گونه است 1- جمع مكانى 2- جمع زمانى 3- جمع اعراض در محلّ. امّا جمع دو چيز در حكم يا صفت جايز است زيرا حقيقت جمع قرار دادن يكى از دو چيز است با ديگرى.

ابن مسعود گفته جمع ميان خورشيد و ماه در طلوع آنهاست از مغرب مانند دو شترى كه نزديك هم و با هم حركت كنند.

(يَقُولُ الْإِنْسانُ) ميگويد آن انسانى كه قيامت را دروغ ميشمارد (يَوْمَئِذٍ

أَيْنَ الْمَفَرُّ) يعنى راه فرار و پناهگاه كجاست و فرّاء گفته ممكن است باين معنى باشد محلّ فرار كجاست.

زجاج گويد: مفر بفتح فرار و بكسر مكان فرار است. خداوند سبحان- فرمايد. (كَلَّا لا وَزَرَ) يعنى فرارگاه و پناه گاهى نيست براى كفّار كه به آن پناهنده شوند و وزر مكانيست از كوه و يا غير آن كه بآن پناهنده شده و متحصّن ميگردند. و زير را كه وزير ميگويند براى اينست كه مردم در كارها باو پناهنده ميشوند ضحّاك گفته: يعنى حصنى و پناهگاهى نيست در آن روز «2»

__________________________________________________

(1) براى اينكه جمع خورشيد و ماه در يك درجه طوليه در هر محاق و در هر درجه عرضيّه نيز در هر محاق خواهد بود وقت كسوف خورشيد كه ماه حايل و مانع بين آن و زمين ميشود پس در قيامت جمع آن بنوع ديگر خواهد بود مضافا اينكه خداوند سبحان در سوره يس فرمود لَا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَها أَنْ تُدْرِكَ- الْقَمَرَ. سزاوار و شايسته نيست كه خورشيد ادراك ماه نمايد.

(شعرايى)

(2) مترجم گويد: حديث سلسله الذّهب كه خداى سبحان فرمود

كلمه لا اله الّا اللَّه حصنى فمن دخل حصنى امن من عذابى

از همين معناست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 103

(إِلى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ)

قتاده گفته بسوى پروردگارت در اين روز پايان كار خواهد بود يعنى در اين روز مردم منتهى بحكم و امر پروردگار خواهند شد و براى هيچكس جز او حكمى و امرى نيست. و گفته اند: مستقرّ. عرصه محشر كه در آن مؤمن و كافر قرار ميگيرند و اين بسوى خداست نه بسوى مردم.

ابن مسعود گفته: مستقرّ بمعنى مصير و

مكان رجوع است. و مستقرّ برد و وجه است مستقرّ تا مدّت پايان حساب و قرارگاه براى هميشه.

(يُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ)

مجاهد گفته: يعنى آدمى در روز قيامت خبر ميدهد باوّل و آخر عملش پس مجازات ميشود بآن.

و گفته اند: يعنى خبر ميدهد باعمال گذشته اش در زندگانيش و بآنچه تأسيس كرد پس بآن عمل كردند بعد از مرگش از كار خير و يا شرّ «1» ابن عبّاس گفته: يعنى بآنچه جلوتر از معاصى و گناه ها مرتكب شده و طاعات و عبادات را تأخير انداخته خبر ميدهد در آن روز.

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: يعنى تأسيس و بناء مسجد و يا مدرسه و يا مراكز تبليغ مانند حسينيه ها و مهديّه ها و عبّاسيه ها و بيمارستان نمود و يا مركز فسادى چون سينما و كاباره و قمارخانه و و و از خود گذاشت كه مردم بعد از مرگ او در آنها عبادت و طاعت خدا نموده و يا گناه و معصيت نمايند و مؤيّد اين است حديث نبوى (ص) كه فرمود

اذا مات ابن آدم انقطع عمله الّا عن ثلاث صدقه جارية او علم ينتفع به النّاس او ولد صالح يستغفر له

. وقتى پسر آدم مرد عمل او منقطع و پايان مييابد مگر سه عمل او كه باقى ميماند 1- كارهاى خير عام المنفعه مانند مسجد و ...) 2- كتاب علمى كه مردم از آن بهره برند 3- فرزند شايسته كه براى او استغفار كند. در تفسير برهان محدّث بحرينى گويد ابى الجارود از حضرت باقر عليه السّلام در باره آيه (يُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ) نقل نموده كه فرمود بآنچه از خوب و بد

مقدّم بدارد و آنچه از روش و سنّتى براى بعد از خودش بگذارد كه بعد از او بآن عمل كنند. پس اگر شرّ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 104

ابن زيد گفته: بآنچه كه گرفته و يا نگرفته و ترك نموده خبر ميدهد.

قتاده گفته: يعنى خبر ميدهد بآنچه مقدّم داشته از طاعت خدا و يا بتأخير انداخته از حقّ خدا و آن را ضايع نموده است.

زيد بن اسلم گفته: خبر ميدهد بآنچه مقدّم داشت و جلو فرستاد از مالش براى خودش و آنچه براى ورثه اش باقى گذاشت بعد از مرگش.

و حقيقت نبأ خبر دادن بچيزيست كه مقام او را بزرگ ميدارد. و خوبست در اين موضع زيرا كه آنچه جارى مجراى مباح است در اين باب ذكر نميشود و البتّه آن خبريست كه شايسته است بر آن پاداشى داده شود و امّا آنچه وجودش چون عدم بودنش با نبودنش تفاوتى ندارد اعتبارى بآن نيست.

(بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ)

ابن عبّاس و عكرمه و مقاتل گفتند يعنى اعضاء و جوارح او (از دست و پا چشم و گوش و ...) و بآنچه كرده اند گواهى ميدهند. پس خود او شهادت ميدهد بر خودش بسبب شهادت جوارحش بر او.

قتيبى گفته: جوارح او قائم مقام او شده و براى همين مؤنّث آورد و (بصيره) گفت زيرا كه مراد بانسان در اينجا جوارح انسانى است.

اخفش گفته: اين مثل گفته تو است كه مى گويى فلانى حجّت و عبرت است و دليلش قول خداست كه ميگويد: كَفى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيباً يعنى خودت در آن روز براى محاسبه ات كافى هستى.

__________________________________________________

(و بد باشد بر اوست مثل وزر و گناه

آنان و از گناه آنها هم كم نميشود چيزى و اگر خوب باشد براى او مانند اجر و پاداش آنهاست در حالى كه از اجر آنها چيزى كم نميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 105

و برخى گفته اند: يعنى كه انسان بينا بخودش و عملش ميباشد عياشى باسنادش از محمّد بن مسلم از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده كه فرمود چه ميكند يكى از شما كه اظهار خوبى نموده و بديهاى خود را پنهان ميكند آيا نيست اينطور كه وقتى رجوع و توجّه بخود نمود ميداند كه چنين نيست و خداى تعالى ميفرمايد (بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ)

و اينكه وقتى باطن او صالح و شايسته شد تقويت ميكند ظاهر را.

و از عمر بن يزيد از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده كه آن حضرت اين آيه را تلاوت فرمود آن گاه گفت چه ميكند آدمى كه اعتذار ميجويد نزد مردم خلاف آنچه خدا از او ميداند. بدرستى كه پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله ميفرمود كسى كه باطن خود را پنهان كند خدا لباس و رداء آن را بر او ميپوشاند اگر خوب باشد خوب و اگر بد باشد بد.

و از زراره روايت شده كه گفت سؤال كردم از حضرت صادق عليه السلام حدّ مرض كه ميتواند صاحبش (يعنى بيمار) افطار كند چيست. فرمود: بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ

، او داناتر است بآنچه طاقت دارد و در روايت ديگر است «1» كه او داناتر است بنفس و حال خودش و اين مربوط باوست.

(وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِيرَهُ)

يعنى گر چه عذر هم آورد و دفاع نفس خود نمايد براى

__________________________________________________

(1)

مترجم گويد: كلينى در كافى و شيخ در تهذيب باسنادشان از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده اند كه از آن حضرت سؤال شد از خفقه و خفقتين فرمود نميدانم آن چيست. بدرستى كه خداى تعالى ميفرمايد بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ. على عليه السلام ميفرمود هر كه مزه و طعم خواب را يافت، چه نشسته باشد و چه ايستاده بر او لازم است كه وضوء بگيرد.

اين روايت را ثقه الاسلام محمّد بن يعقوب كلينى در فروع كافى از ابن- اذينة از حضرت صادق عليه السّلام نقل نموده و فرقى ميان دو روايت در معنى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 106

او سودى ندارد گفته ميشود معذره و معاذير و آن ياد كردن موانع است كه باز ميدارد از فعل و كارى كه مطلوب و مراد است.

ضحّاك و سدى گفته اند: يعنى گر چه درهاى منزلش را بسته و پرده هاى اطاق خود را بياندازد.

زجاج گفته: يعنى و گرچه هر دليل و بهانه اى كه نزد اوست اقامه كند پذيرفته نميشود.

و در تفسير آمده كه معاذير ستور و مفرد آن معذار است. مبردّ گويد معذره لغت بنى طىّ (كه قبيله اى در يمن هستند) ميباشد. و معنايش اينست گر چه پرده ها را بيفكند كه پنهان دارد آنچه ميكند بدرستى كه خودش گواه و شاهد بر اعمالش ميباشد.

__________________________________________________

(نيست گر چه در الفاظش اختلاف است و معناى قول آن حضرت اينست او داناتر است بحال خودش و يا او داناتر است بآنچه قدرت آن را دارد يكيست و اطاقه بمعناى قدرت و توانايى است گر چه در كارى كه ميكند سختى و مشقّت هم باشد آن را متحمّل ميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 107

وسيله سخن گفتن است.

و العجله: طلبيدن و خواستن چيزيست پيش از وقتى كه سزاوار است در آن وقت شود و نقيض و ضدّ عجله ابطاء و تأخير است.

و السّرعه: كردن كار است در اوّل وقتى كه آن كار بايد در آن انجام شود و ضدّ آن سستى و تأنّى است.

و القرآن: اصلش ضميمه كردن و جمع نمودن و آن مصدر است مثل رجحان و نقصان.

و البيان: اظهار معنائيست براى نفس و شخص بچيزى كه تميز داده شود بسبب آن از غيرش و نقيض بيان اخفاء و اغماض پنهان كردن و چشم پوشيدن

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: فرمود أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ (1) بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ (2) يَقُولُ الْإِنْسانُ (3) يُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ

(4) بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ

(5) چون در اين پنج آيه قبل ذكر انسان شده لذا يحبّون و يذرون را با ياء خوانده اند كه حكايت از غايب ميكند.

(2)- و مانند آن وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 110

است.

و النضره: مانند بهجت و طلاقه گشاده رويى و خرّم رويى است. و ضدّ آن عبوس و بور ترش رويى و تيره گى چهره است. نضر وجهه ينضر نضاره پس اوست ناضر. شاداب و خرّم شد صورت او ...

و النّظر: بر گردانيدن حدقه صحيح چشم است بطرف ديدنى براى ديدن و نظر بمعنى انتظار است چنانچه خداى عزيز فرمود وَ إِنِّي مُرْسِلَةٌ إِلَيْهِمْ بِهَدِيَّةٍ فَناظِرَةٌ «1» يعنى منتظره انتظار دارنده.

و شاعر گفت:

وجوه يوم بدر ناظرات الى الرّحمن تنتظر الفلاحا

چهره هايى كه در روز جنگ بدر نگاه كننده بسوى خداى بودند و انتظار پيروزى

و رستگارى داشتند آن گاه نظر را در فكر استعمال ميكنند و ميگويند نظرت فى هذه المسئله يعنى تفكّرت فكر كردم و از آنست مناظره و بمعناى مقابله هم ميباشد گفته ميشود دور بنى فلان تتناظر يعنى تتقابل مقابله با هم دارند.

و الفاقره: يعنى كاسره شكننده ستون پشت بجهت سختى. و گفته اند فاقره بمعناى داهيه و آبده مصيبت ابدى و هميشگى.

بود بر آن بزرگوار پس لب و زبان خود را قبل از فراغت جبرئيل از وحى قرآن حركت ميداد. پس خداوند سبحان فرمود حركت مده و مجنبان بوحى و يا بقرآن زبان خود را يعنى تعجيل بقرائت و فرا گرفتن قرآن مكن چنانچه در (سوره طه آيه 114) فرمود: وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضى إِلَيْكَ وَحْيُهُ. شتاب بفرا گرفتن و يا خواندن قرآن پيش از تمام شدن وحى بتو مكن.

(إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ)

قتاده گويد: يعنى بعهده ماست جمع قرآن در سينه تو تا آن را حفظ نمايى.

(وَ قُرْآنَهُ)

يعنى و تأليف آن نيز بر آنچه تو نازل گرديده نيز بعهده ماست.

ابن عبّاس و ضحّاك گفته اند: يعنى كه بعهده ماست جمع و تأليف قرآن براى تو تا اينكه آن را حفظ نموده و ممكنست باشد آن را تلاوت نمايى، پس نه ترس فوت چيزى از آن را.

(فَإِذا قَرَأْناهُ)

يعنى جبرئيل بامر ما بر تو قرائت كرد (فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ)

- ابن عبّاس گفته: يعنى قرائت آن يعنى وقتى جبرئيل از قرائت آن فارغ شد بخوان پس پيامبر بعد از اين وقتى جبرئيل بر او نازل ميشد سر را پائين انداخته و گوش ميداد وقتى او ميرفت قرائت ميكرد «1»

__________________________________________________

(1) محدّث بحرينى در تفسير برهان از على بن ابراهيم نقل نموده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 112

__________________________________________________

كه بر آل محمّد عليهم السّلام است جمع و تأليف و قرائت قرآن پس وقتى ما آن را قرائت كرديم پيروى كن قرائت او را. گفت پيروى كنيد چگونه قرائت كردند ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا بَيانَهُ. يعنى تفسيره.

و حافظ برسى گويد: كه موثّقين از

اهل حديث كه اخبار را نوشتند يافتند كه براى امير المؤمنين عليه السّلام سيصد اسم است در قرآن كه از آنهاست روايت صحيح از ابن مسعود كه گفت قول خداى تعالى 1- وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ 2- وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا 3- وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ 4- إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ

5- إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ فالمنذر رسول اللَّه و على بن ابى طالب الهادى 6- أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ، فالبيّنة محمّد (ص) و الشّاهد على تا اينكه ميگويد: وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ. يعنى على إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ، و قول او لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ يعنى از حبّ على (ع) و چنانچه در صفحه قبل اشاره نمودم اهل سنّت و بعضى از سنّى زده گان شيعه ميگويند قرآن بعلّت اينكه پيامبر (ص) (نستجير باللّه) امّى يعنى بى سواد و قدرت خواندن و نوشتن را نداشت و نميتوانست حفظ كند يك مرتبه بر او نازل نشد بلكه در طول بيست و سه سال دوران رسالتش به تدريج آيه آيه و سوره سوره آمد تا بتواند حفظ كند گفتيم اوّلا بنا بر فرمايش- حضرت جواد الأئمّه و ساير امامان عليهم السّلام پيامبر امّى يعنى از امّ القرى مكّه معظّمه بود و اگر ميخواست ميتوانست بتمام لغات و زبانها بخواند و بنويسد، و سخن بگويد. نهايت اينكه استاد بشرى نديده بلكه بمفاد عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى و الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَيانَ و عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً و آيات ديگر استادش خدا

و در مكتب و آتيناه من لدنا علما آموخته بود و ثانيا دليل آنها [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 113

قتاده و ضحّاك گفته اند: فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ

يعنى عمل كن بآنچه در آنست از احكام حلال و حرام بلخى گفته. آن خدايى كه او را بر گزيد اراده نكرده قرآن خواندن او را و بلكه مسلّما اراده كرده قرائت بندگان خدا پرونده اعمالشان را در روز قيامت و دليل اين ما قبل و ما بعد آيه است و نيست در آن چيزى كه دلالت كند بر اينكه مقصود قرآنست و نيست چيزى از احكام دنيا و در اين مطلب سر كوبى بنده و سرزنش اوست هنگامى كه عجله و شتاب براى او سودى ندارد ميگويد: لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ

زبانت را مجنبان بآنچه در پرونده اعمال تو است. يعنى بخوان

__________________________________________________

(كه ميگويند براى بيسواديش كه نميتوانست يك مرتبه حفظ كند و لذا متدرجا نازل شد تا بتواند ضبط نمايد عليل است از چند وجه كه ذكر شد و وجه مهم تر از همه بگفته حكماء و علماء منطق ادلّ دليل بر امكان شي ء وقوع آنست ما گر چه در عصر پيامبر بزرگوار خود نبوديم ولى در عصر خود ما يعنى در قرن چهارده ه 1360 ق هجرى ديديم مرد عوام كالانعام كه هيچ سواد عربى و فارسى- خواندن و نوشتن نداشت، بنام كربلايى كاظم حافظ القرآن فراهانى كه اهل ساروق فراهان اراك بود بطور اعجاز و اشراق تمام قرآن را حافظ شده بود و بطورى تسلّط داشت كه بدون توقّف و تعطيل قرآن را از اوّل تا آخر و يا از آخر تا به

اوّل تند ميخواند و هزارها نفر از آيات عظام و دانشمندان و طبقات ديگر مردم ايران و عراق او را آزمايش نموده و وى را غير عادى يافتند و ما تفصيل و شرح زندگى، و كيفيّت حافظ شدن او را در جلد ششم گنجينه دانشمندان از ص 86 تا 92 ياد نموديم بآنجا مراجعه شود. و ما از اين حكايت واقعه نتيجه ميگيريم كه وقتى خاندان رسالت و يا حواريين آنان يك نفر آدم دهاتى بيسواد را بتوانند يك رتبه باشراق و تصرّف ولايتى حافظ قرآن نمايند. حافظ شدن پيامبر اسلام و يك مرتبه آمدن قرآن بر او خصوصا براى اثبات اعجاز او مسلّم و قطعى و بدون اشكال، و مانع خواهد بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 114

كتاب خود را و شتاب هم نكن. پس مسلّم اينست آن كسى كه او بينا بر نفس خود است وقتى كه گناهان خود را ديد و ناراحت شد و شتاب كرد (و گفت ما لِهذَا الْكِتابِ ...) پس باو از باب توبيخ و سرزنش گفته ميشود عجله و شتاب مكن و آرام باش تا بر تو حجّتى معلوم شود پس ما آن را براى تو جمع ميكنيم و چون جمع كرديم پيروى نما آنچه جمع نموديم به پذيرفتن حكمتهاى آن و تسليم بودن آثارى كه در آنست زيرا كه ممكن نيست آن را انكار كنى.

(ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا بَيانَهُ) سپس بيان قرآن بعهده ماست اگر انكار نمايى.

حسن گفته يعنى بر ماست بيان و تحقيق آنچه كه خبرت داديم كه در آخرت ما آن را مينمائيم قتاده گفته يعنى كه ما وقتى آن را حفظ

كردى براى تو بيان ميكنيم و گفته شده: يعنى سپس بعهده ماست كه آن را براى تو حفظ نمائيم تا بسبب تلاوت تو بر مردم بيان كنى آن را بر ايشان.

زجاج گويد: يعنى بعهده ماست كه قرآن را بزبان عربى نازل كنيم كه در آنست بيانى براى مردم. و در اين دلالت است كه در قرآن معمّا و لغز نيست و دليل بر جواز تأخير بيان از وقت حاجت هم نيست و البتّه دلالت بر جواز تأخير بيان از وقت خطاب ميكند.

(كَلَّا) يعنى تدبّر و انديشه در باره قرآن و آنچه در آنست از بيان نميكنند (بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ) يعنى دنيا را بر عقبى و آخرت اختيار كرده براى دنيا كار ميكنند ولى از روى نادانى و بدى اختيارشان قدمى براى آخرت بر نميدارند.

آن گاه خداى سبحان بيان نمود حال مردم را در آخرت پس گفت (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ) يعنى در روز قيامت (ناضِرَةٌ) ابن عبّاس و حسن گفته اند: يعنى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 115

خرّم و شاداب و زيبايند.

مجاهد گفته: يعنى خوشحالند. سدى و مقاتل گفته اند. يعنى سفيد روشن كه نور از آن بالا ميرود. خداوند سبحان چهره هاى مؤمنين كه استحقاق ثواب دارند باين علامت براى مردم و فرشتگان قرار داده كه معلوم شود ايشان رستگارانند.

(إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ) اختلاف نموده اند در آن بر دو وجه 1- يعنى نگاه كردن چشم 2- يعنى انتظار و اختلاف كرده اند كسانى كه حمل بر نگاه چشم نموده اند بر دو قول 1- يعنى مقصود و مراد بسوى ثواب پروردگار كه نعيم بهشت حالا بعد حال باشد نگاه ميكند پس خوشحالى او

باين سبب بيشتر ميشود و مراد از وجوه هم صاحبان وجوه چهره هاست و اين معنى از جماعتى از علماء تفسير و مفسّرين از اصحاب پيامبر (چون ابن عبّاس و عبد اللَّه بن مسعود و غيرهم) و تابعين آنان (چون سعيد بن جبير و قتاده و ديگران) روايت شده. پس مضاف حذف و مضاف اليه جاى آن قرار گرفته. چنانچه در قول خداى تعالى وَ جاءَ رَبُّكَ يعنى امر ربّك و قول او وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفَّارِ يعنى بسوى طاعت و عبادت عزيز غفّار و توحيد او و قول او. إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ، يعنى كسانى كه اولياء خدا را اذيّت ميكنند- 2- اينكه نظر بمعنى رؤيت و ديدن باشد يعنى خدا را معاينه و مشاهده كردن و اين قول را از كلبى «1» و مقاتل و عطاء روايت كرده اند.

__________________________________________________

(1) كلبى گر چه از شيعيان است و بر فرض صحّت روايت از او دور نيست كه معتقد بصحّت رؤيت خدا باشد زيرا روايت شده اعتقاد بمثل اين نيز از غير او و عقايد و آراء اشخاص نسبتى بهمه شيعه ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 116

و اين جايز نيست بعلّت اينكه هر منظور اليه بديده و چشم مشار اليه بحدقه و لحاظ است و خداوند تعالى منزّه است از اينكه اشاره بچشم شود چنانچه اجلّ از اين است كه اشاره بانگشتان گردد و نيز رؤيت بحاسه چشم نميشود مگر بمقابله و توجّه و باتّفاق همه خدا بالاتر است از اين و نيز رؤيت و ديدن بچشم نميشود مگر باتّصال و پيوست شعاع بمرئى و ديده شد، و خداوند منزّه است

از اتّصال و پيوست شعاع باو «1» بنا بر اينكه نظر در لغت افاده رؤيت نميكند. زيرا كه آن وقتى متعلّق بچشم شد افاده طلب رؤيت ميكند چنانچه وقتى متعلّق بقلب شد افاده طلب معرفت ميكند بدليل گفته آنان كه ميگويند (نظرت الى الهلال فلم اره) نگاه بماه كردم و آن را نديدم پس اگر نظر افاده رؤيت و ديدن ميكرد هر آينه اين گفته ساقط و متناقض بود و گفته ايشان (ما زلت انظر اليه حتّى رأيته) پيوسته نگاه بسوى او نمودم تا وى را ديدم و نميشود چيزى غايت و نهايت خودش باشد. پس نميگويند ما زلت اراه حتّى رأيته. پيوسته ديدم او را تا ديدم او را و براى اينكه ناظر را ناظر بضروره ميدانيم ولى بيننده را بيننده بالضّروره نميدانيم بدليل اينكه ما از او ميپرسيم آيا ديدى ماه را يا نه.

و امّا آنان كه نظر در آيه را بانتظار حمل كرده اند در معناى آن به چند قول اختلاف كرده اند (1) يعنى منتظر ثواب پروردگارند و اين معنى از مجاهد و حسن و سعيد بن جبير و ضحّاك روايت شده كه آنها از على عليه السّلام-

__________________________________________________

(1) اگر گفته شود چرا رؤيت بحس مشترك را مانند رؤيت صورتها در- خواب و ديدن فرشتگان نفى ميكنيد. گفتيم وقتى واجب الوجود جسم و متعلّق بجسم نبود ميفهميم كه هر چه ما تصوّر جسم كنيم پس او خدا نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 117

روايت كرده اند و كسى كه اشكال كرده بر اين معنى باينكه گفته نظر به معناى انتظار متعدّى به الى نميشود مثلا نميگويد: انتظرت اليه بلكه ميگويد انتظرته

پس جواب آن از چند جهت خواهد بود يكى اينكه در شعر بمعناى انتظار و متعدّى به الى آمده چنانچه در بيت گذشته كه گفت (ناظرت الى الرّحمن) و مانند گفته جميل بن معر:

و اذا نظرت اليك من ملك و البحر دونك جدتنى نعما

و وقتى بديده انتظار بسوى تو كه از پادشاهانى نگاه كردم و دريا در مقابل كرم تو چيزى نبود بمن نعمتها را بخشيدى و قول ديگر:

انّى اليك لما وعدت لناظر نظر الفقر الى الغنيّ الموسر

بدرستى كه من بسوى تو بآنچه وعده ام دادى هر آينه نظر دارم نظر مستمندى بمردى ثروتمند و توانگرى، و امثال آن بسيار است، و دوّم اينكه حمل شود (الى) در قول خدا إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ بر اينكه آن اسم باشد و آن واحد و مفرد آلاء كه نعمت است باشد و اينكه در مفرد آن چهار لغت آمده آلى و الى مثل معا وقفا و الى و الى مثل حدى و حسى و تنوين بواسطه اضافه ساقط شده.

اعشى وائل گويد:

ابيض لا يرهب الهزال و لا يقطع رحما و لا يخون الى

شمشيرى كه نميترساند ناتوانها را و قطع رحمى نميكند و نعمتى را كه باو عنايت شد خيانت نميكند. و براى هيچكس نيست كه بگويد اين از گفته هاى متأخّرين است كه بتحقيق اجماع بر آنها سبقت يافته پس بدرستى كه ما اين را قبول نداريم براى آنكه از على عليه السّلام و مجاهد و حسن و غير آنان ياد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 118

كرديم كه گفتند مقصود باين انتظار ثواب است.

و سوّم. اينكه نقطه نظر جايز است كه

متعدّى بالى شود بنا بر اينكه نظر بمعناى انتظار باشد چنانچه رؤيت متعدّى بالى شده در قول خداى تعالى كه ميفرمايد: أَ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ پس جارى كرده كلام را بر معنى و گفته نشود رأيت الى فلان و كلام را جارى بر معنى كند. مثل قول فرزدق:

و لقد عجبت الى هوازن اصبحت منّى تلوذ ببظر ام جرير

و من تعجّب كردم از هوازن كه صبح كرد در حالى كه از من پناه ميبرد به اطراف فرج و عورت ام جرير پس عجبت را متعدّى بالى نموده براى اينكه بمعناى نظرت ميباشد.

2- ابى مسلم گويد: اينكه بمعناى آرزومندى و اميدوارى بتجديد كرامت باشد چنانچه گفته ميشود عينى ممدودة الى اللَّه تعالى و الى فلان چشم من اميدوار بسوى خداى تعالى و يا فلانى است و اذا شاخص الطّرف الى فلان و چون چشم بعضى از اعضاء صورت و چهره است اضافه كرده نظرى را كه بسبب چشم واقع و حاصل ميشود بچشم.

3- اينكه باين معنى باشد كه ايشان آمال و آرزو و طمع خود را از همه جز خداى قطع كرده اند و وجه هاى ديگرى گفته اند. پس خداى سبحان كنايه زده از طمع بنظر آيا نميبينى كه رعيّت انتظار دارد نظر شاه را و طمع ميكند در محبّتها و بخشش هاى او و روا ساختن حوائج او.

پس نظر مردم مختلف است. پس عدّه اى نظر اميد بسلطان دارند و عدّه اى بتجارت و كسب و كار، و عدّه اى بزراعت و كشاورزى و عدّه اى هم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 119

اميدوار بخدا هستند، و اين اقوال در معنى متقارن و نزديك

بهم هستند و بنا بر اين پس اين انتظار چه وقت تحقّق مى يابد. برخى گفتند بعد از آنكه در بهشت مستقرّ شدند. و بعضى گفتند پيش از آنكه مردم در بهشت يا در دوزخ قرار بگيرند. پس هر دسته انتظار دارد چيزى را كه اهليّت آن را دارد و اين اختيار قاضى عبد الجبّار است.

و تمام عدليّه (از معتزله و اماميّه) گفته اند كه جايز است نظر حمل به هر دو معنى شود و براى ما هم مانع از حمل آن بر هر دو وجه نيست پس گويا اينكه خداى سبحان اراده كرده كه ايشان نظر ميكنند بثوابى كه بر ايشان آماده شده در حال از اقسام نعمتها و انتظار دارند امثال آنها را مرتّبا و دائما تا اينكه تمام و كامل شود بر ايشان آنچه را كه استحقاق آن را از احترام و تعظيم دارند و بنا بر اين وجه سؤال ميشود كه وقتى بمعناى نظر به عين باشد حقيقت و بمعناى انتظار باشد مجازا چگونه حمل بر هر دو معنى ميشود بيك لحاظ (و حال آنكه از نظر علم احوال جايز نيست).

پاسخ اينكه نزد بيشتر از علماء كلام و اصوليّين در اصول فقه جايز است كه اراده بكند هر دو معنى (حقيقى و مجازى را) بيك لفظ، زيرا منافاتى بين آنها نيست و اين اختيار سيد مرتضى قدّس اللَّه روحه ميباشد و اين را ابو هاشم جايز نميداند مگر اينكه دو بار تكلّم كند بيك بار نظر را قصد كند و به بار دوّم انتظار را.

و امّا قول آنها كه ميگويند منتظر نعمتهايش خالص نيست پس چگونه اهل بهشت را توصيف بانتظار ميكند.

جواب آن

اينست كه كسى كه منتظر چيزى ميشود در حال نياز به آن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 120

ندارد و او اطمينان و وثوق برسيدن بآن دارد در موقع حاجت و نيازش پس او اهتمام باين ندارد و عيش و سرور او كم نميشود بلكه اين مزيد بر نعمتهاى اوست و اطمينان دارد برسيدن آن نعمت باو و ملحق ميشود بايشان منتظرى كه در حال نيازمند به چيزى كه انتظار آن را دارد و بفوت او زيانى باو ميرسد و مطمئن هم برسيدن آن نعمت باو نيست.

و بعضى در اضافه نظر بوجود گفته اند كه چون غم و خوشحالى، در چهره ها و صورتها ظاهر نميشود خداوند سبحان بيان فرمود كه وقتى مؤمن وارد قيامت ميشود چهره اش گشاده و فرحناك ولى كافر گنهكار ميترسد كيفر و مجازات كارهاى زشتش را پس چهره اش گرفته و سوخته ميشود و اوست قول خداى سبحان (وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ) يعنى سوخته و گرفته و دگرگون (تَظُنُّ أَنْ يُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ) يعنى ميداند و يقين دارد كه او را چنان كيفر و مجازات ميكنند كه كمرشان ميشكند.

و برخى گفتند. كه اين بنا بر حقيقت گمان و ظنّ است. يعنى گمان ميكنند فى الجمله حصول آن را ولى تفصيل آن را نميدانند. و اين معنى از اوّل بهتر است زيرا اگر بمعناى علم باشد بايد ان بعد از ان مخفّفه از انّ ثقيله باشد بنا بر آنچه كه در غير يك مورد ذكر شده. و خداوند سبحان اين- چهره هايى كه گمان دارند ياد كرده در مقابل چهره هايى كه اميد و انتظار دارند «1».

__________________________________________________

(1) مترجم- محمّد- رازى گويد: محدّث بحرينى

در تفسير برهان از شيخ بزرگوار ابن بابويه باسنادش از حضرت على بن موسى الرّضا عليه- السّلام در قول خداى عزّ و جلّ (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ) روايت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 121

نموده كه فرمود:

__________________________________________________

مشرقه. چهره هاى نورانى كه منتظر ثواب پروردگار است و نيز باسنادش از عبد السّلام بن صالح هروى روايت نموده كه گفت عرض كردم بعلى بن موسى الرّضا عليه السّلام كه اى فرزند پيامبر خدا چه مى گوييد در باره حديثى كه اهل سنّت روايت نموده اند كه مؤمنين خدا را در منازل بهشتى خود زيارت ميكنند. فرمود: اى ابا صلت خداوند تعالى- پيامبرش را بر تمام خلقش از پيامبران و فرشتگان برترى داد و طاعت او را طاعت خود و بيعت با او را بيعت با خود و ديدار او را در دنيا و آخرت ديدار و زيارت خدا قرار داد. و فرمود: (مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ) كسى كه اطاعت كند پيامبر را خدا را اطاعت نموده. و گفت (إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ) بدرستى كه كسانى كه با تو بيعت كنند البتّه با خدا بيعت نموده دست خدا بالاى دستهاى آنهاست و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود كسى كه مرا در زندگيم يا بعد از مرگم زيارت كند قطعا خدا را زيارت كرده. و پيامبر در بهشت چهار درجه دارد پس كسى كه او را در درجه اش در بهشت، از منزلش زيارت كند خداى تبارك و تعالى را زيارت نموده. ابا صلت گويد:

پس گفتم اى فرزند رسول خدا چيست معناى خبرى كه آنها روايت نموده كه ثواب

(لا اله الّا اللَّه نظر بصورت خداى تعالى است) فرمود: اى ابا صلت كسى كه خدا را توصيف كند بصفت و وصفى مانند صورت ها مسلّما كافر شده و لكن وجه خدا پيامبران و رسولان و حجّتهاى اويند (عليهم السّلام) ايشانند، آن كسانى كه بسبب آنها توجّه بسوى خداى عزّ و جلّ و دين او و شناسايى او ميشود و خداوند تعالى فرمود (كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ) هر كس بر روى زمين باشد فانى ميشود فقط وجه خدا باقى ميماند. و نيز فرمود (كُلُّ شَيْ ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ) هر چيزى فنا پذيرد مگر وجه او (دانشمندان ولايتى گفته اند وجه بحساب ابجد 14 ميباشد و مقصود از وجه در اين دو آيه چهارده معصوم عليهم السّلام ميباشند كه باقى ميمانند) پس نظر به پيامبران و رسولان، و حجّتهاى خدا عليهم السّلام در درجات و منازلشان در روز قيامت ثواب بزرگيست براى مؤمنين. و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود كسى كه دشمن بدارد اهل بيت و عترت را مرا نخواهد ديد و منهم او را در روز قيامت نخواهم ديد. و فرمود: بدرستى كه در ميان شما افرادى هستند كه بعد از مفارقت و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 122

پس اين گروه اميد تجديد كرامت و نعمت دارند و آن دسته گمان شكنجه ها و اعمال شاقّه كمر شكن را پس حال چهره هاى اميدوار ضدّ حال چهره هايى است كه خوف و ترس عذاب و شكنجه را دارد.

فرمود پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را و گفت (لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ)

مجنبان زبانت را به قرائت قرآن كه شتاب كنى قرائتش را بلكه تكرار كن برايشان آيه را تا در دلهاى آن نقش بندد زيرا آنها غافل از دليل ها و حجّت ها هستند. حبّ و علاقه بدنيا آنها را غافل نموده پس نيازمند بزيادتى بيان و توضيحات و تقريرات ميباشند

__________________________________________________

(جدايى من مرا نخواهند ديد اى ابا صلت. بدرستى كه خداى تعالى توصيف بمكان نميشود و ديده ها و خيال ها او را درك نخواهد نمود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 123

(پس خدا او را در رحم به دميدن روح) بيافريد (پس انسان را باعتدال قامت) راست گردانيد.

39- پس از منى (يا از انسان) دو صنف را قرار داد نر و ماده (مرد و زن) را.

40- آيا آن خدايى كه بر اين تواناست قادر نيست كه مردگان را زنده گرداند.

(لطيفى 1- در سوره كهف كلمه (قَيِّماً) براى اينكه معلوم شود كه آن- صفت عوجا نيست 2- كلمه (مَرْقَدِنا) در سوره يس 3- كلمه (مَنْ راقٍ)

براى اين كه مشتبه بمرّاق كه صيغه مبالغه است نشود در سوره قيامت 4 بَلْ رانَ تا اشتباه بكلمه بران در سوره مطفّفين نگردد. شعرايى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 126

ذو الرّمه ميگويد:

و ربّ عظيمة دافعت عنها و قد بلغت نفوسهم التّراقى

و چه بسا مشكله اى كه از آنها دفع نمودم و حال آنكه جانهاى ايشان بگلوشان رسيده بود. شاهد در اين بيت كلمه التّراقى است كه جمع ترقوه يعنى گلوست.

و الرّاق: جويا و طالب شفاست رقاه يرقيه رقيه هنگامى كه براى او طلب درمان و شفاء نمايد بنامهاى شريف خدا و آيات عظيمه و امّا العوذه. آن دفع بلاهاست بكلمات اللَّه تعالى. عرب ميگويد: قامت الحرب على ساق. يعنى جنگ با شدّت و سختى بپاشد.

ميگويد:

فاذا شمرت لك عن ساقها فوء بها ربيع و لا تسأم

وقتى دامنش را برايت جمع نمود و بالا زد پس اى ربيع آميزش كن و ملول و كسل هم نشو شاهد در اين بيت كلمه ساقهاست و التّمطى: تمدّد بدنست از كسالت و اصل آن اينست كه باطنش را ظاهر كند. و گفته شده كه اصل آن تمطط است. پس يكى از دو طا را ياء قرار دادند و آن از مط بمعناى مد است مانند قول آنان تظنّيت و امليت و مانند آن و نهى كرده اند از رفتن مطيطاء يعنى متكبّرانه راه رفتن باين كيفيّت كه دستهايش را از روى تبختر و خود خواهى حركت دهد.

اولى لك:

كلمه وعيد و تهديد است.

خنساء شاعره گويد:

هممت بنفسى كل الهموم فاولى بنفسى اولى لها

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 127

مهموم و غمگين شدم در خاطر خودم بتمام همها و غصّه ها پس شايسته به خودم شايسته آن غم و غصّه هاست.

شاهد در اين بيت كلمه فاولى و اولى است.

العلقه: قطعه اى از خون بسته شده است.

السّدى: كالمهل و بيهوده گذاردن است.

بدن او را تجهيز ميكنند و اهل آخرت روح او را.

(وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ) يعنى در آن موقع كه جانش بگلويش ميرسد ميفهمد كه بايد از دنيا و اهل خود و مال و فرزندان جدا شود. و فراق ضدّ وصال است و آن دور كردن نزديكانست. و در حديث آمده كه بنده معالجه ميكند سختى مرگ و سكرات آن را و بند بند او بعضى بر ديگرى سلام (خدا حافظى) نموده و ميگويد: عليك السّلام. جدا ميشوى از من و جدا ميشوم از تو تا روز قيامت.

(وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ) گفته شد كه در آن چند وجه است. (1) ابن عبّاس و مجاهد گويند. پيچيده شده سختى امر آخرت بامر دنيا. (2) حسن گويد: حال مرگ پيچيده حال زندگى شده (3) شعبى و ابى مالك گويد دو ساق پايش در موقع مرگ بهم سائيده و پيچيده شود براى اينكه نيرو و قوّه آن رفته و مثل پوستى ميشود كه بعضى بر بعض ديگر پيچيده شود.

قتاده گويد: او پريشان ميشود پس پيوسته يك پاى خود را كشيده و پاى ديگر را رها نموده و يكى بديگرى پيچيده ميشود. و بعضى گفته اند آن بستن دو ساقست در كفن (4) پيچيده ميشود ساق دنيا بساق آخرت و آن شدّت مصيبت مرگ است شدّت هول و بيم قيامت و در تمام اين وجوه معنا اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 129

است كه سختى ها پيوسته يكى بعد از ديگرى باو ميرسد و از شدّتى بيرون نميرود مگر اينكه سخت تر از آن برايش خواهد آمد.

(إِلى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَساقُ) يعنى راندن آفريده هاست بمحشرى كه جزء

خدا ديگرى مالك امر و نهى در آن روز نيست. «1»

و بعضى گفتند: ميكشاند فرشته روح او را بآنجا كه خداوند تعالى امر فرمايد اگر اهل بهشت است او را بعلّيين و اگر اهل دوزخ و آتش است به سجّين كه درّه اى از جهنّم است ميبرند. و مساق محلّ و جايگاه سوق و راندن است.

(فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى) يعنى چيزى تصدّق نداد و يا تصديق به چيزى ننمود و نماز براى خدا نخواند.

(وَ لكِنْ كَذَّبَ) بخدا (و پيامبر و روز قيامت و عقبات مرگ) تكذيب نمود و گفت اينها همه دروغ است (و در سوره مدّثرهم كه گذشت دوزخيان در پاسخ بهشتيان ميگويند ما روز قيامت را دروغ پنداشتيم).

(وَ تَوَلَّى) حسن گفت يعنى از طاعت خدا اعراض كرد.

قتاده گويد: يعنى كتاب خدا را تصديق ننمود و براى خدا نماز نخواند، و ليكن تكذيب كرد قرآن و پيامبر را و از ايمان به آن اعراض نمود «2»

__________________________________________________

(1) مترجم. گويد در آن روز بافرادى مانند شدّادها و عاد و ثمودها و نمرود و فرعونها و ستمگران و كافرها كه در دنيا ادّعاء خدايى كرده و كوس أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى زدند گفته ميشود. لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ. پادشاهى امروز از كيست هيچكس جرئت سخن گفتن ندارد جز وجود اقدس خاتم الانبياء (ص) و يا سيّد اولياء امير المؤمنين- على (ع) و يا حضرت احديّت جلّت قدرته. كه ميگويد: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ (2) مترجم گويد: در شواهد التّنزيل حاكم حسكانى ص 295 ط بيروت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 130

__________________________________________________

در باره تنزيل (فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى وَ لكِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى)

از تفسير فرات بن ابراهيم كوفى باسنادش از عمّار بن ياسر آورده كه گفت. من با ابى ذر غفارى در خيمه اى كه براى عبد اللَّه بن عبّاس زده بودند بودم و او براى مردم حديث ميگفت. كه ناگاه ابو ذر بر خاست و دستش را بستون خيمه زد آن گاه گفت اى مردم هر كس مرا ميشناسد كه ميشناسد و هر كس نميشناسد من خود را معرّفى ميكنم منم جندب فرزند جناده ابو ذر غفّارى. شما را بحقّ و حقّ پيامبر سوگند ميدهم آيا شنيديد كه رسول خدا ميفرمود: زمين روئيدن نداده و آسمان سايه نيفكنده بر صاحب زبانى كه راستگوتر از ابى ذر باشد گفتند. بخدا سوگند شنيديم. گفت آيا ميدانيد اى مردم كه پيامبر در روز غدير خم يكصد و سى هزار نفر (000/ 130) مرد از ما جمع نمود و در روز سمرات پانصد نفر مرد از ما جمع نمود و در هر دو روز ميفرمود

(اللّهمّ من كنت مولاه فان عليّا مولاه اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه

بار خدايا هر كس كه من مولاى اويم پس بدرستى كه على مولاى اوست. بار خدايا دوست بدار دوستان او را و دشمن بدارد دشمنان او را پس عمر بر خاست و گفت (بخّ بخ لك يا بن ابى طالب اصبحت مولاى و مولا كلّ مؤمن و مؤمنة) به به بر تو اى پسر ابى طالب كه صبح نمودى در حالى كه مولاى من و مولاى هر مرد و زن مؤمنى هستى. پس چون اين مطلب را معاوية بن ابى سفيان لعنهما اللَّه شنيد برخاست. و بر مغيرة بن شعبه تكيه داد

و گفت: لا نقر لعلى بولاية و لا نصدق محمّدا فى مقالته. ايمان بولاية على نميآورم و محمّد را در سخنش- تصديق نميكنيم.

پس خداوند نازل فرمود «فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى وَ لكِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ يَتَمَطَّى أَوْلى لَكَ فَأَوْلى ...» پس گفتند بار خدايا كه شنيديم. و همين روايت را نيز فرات از حذيفه بن اليمان راجع بغدير خم با يك اضافات ديگر روايت نموده كه معاويه عليه الهاويه بر خاست در حال خشم و تكبّر بيرون رفت در حالى كه دست راستش را بر شانه عبد اللَّه قيس اشعرى و چپش را بر شانه مغيرة بن شعبه گذاشته و ميرفت و ميگفت لا نصدّق محمّدا على مقالته و لا نقرّ لعلّى- بولايته. پس خدا نازل فرمود (فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى ...) پس پيامبر مصمّم شد كه او را بر گردانيده و بكشد. جبرئيل (ع) گفت. عجله مكن ...

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 131

(ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ يَتَمَطَّى) سپس بسوى خاندان خويش رفت.

(از روى تبختر) يعنى بر گشت بسوى خاندانش با تكبّر و غرور كه در رفتنش افتخار ميكرد. و بعضى گفتند كه مقصود ابو جهل ابن هشام است.

(أَوْلى لَكَ فَأَوْلى ) و اين تهديد از خداست و معنايش اينست كه اى ابو جهل سختيها و زشتيها سزاوار تو و نزديك بتو است. و در روايتى آمده، كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله دست ابى جهل را گرفت و فرمود (أَوْلى لَكَ فَأَوْلى ثُمَّ أَوْلى لَكَ فَأَوْلى ) بديها سزاوار تو پس سزاوار توست. و تكرار فرمود ابو جهل گفت به چه

چيز مرا تهديد ميكنى تو و خداى تو توانايى اينكه كارى بمن كنيد و مكروهى بمن وارد نمائيد نداريد و من عزيزترين مردم اين سرزمين هستم پس خداوند سبحان چنانچه پيامبر فرمود در باره او نازل نمود.

و بعضى گفته اند. يعنى مذمّت و سرزنش سزاوارتر و شايسته تر است بر تو از ترك آن مگر آنكه آن حذف شد و در كلام بسيار آمده تا گرديده به منزله الويل لك. و از محذوفهايى شده كه اظهار آن جايز نيست.

قتاده گفته آن تهديد است و معنايش اينست. بدى در دنيا سزاوار توست، سزاوار تو است. سپس بدى در آخرت شايسته توست، شايسته تو است. و تكرار براى تأكيد است.

جبائى گفته: دور باشى تو از خيرات دنيا و دور باشى از خيرات، و خوبيهاى آخرت.

و بعضى گفته اند: سزاوار تو است اى ابو جهل آنچه در جنگ بدر (از كشته شدن و مذلت) كه ديدى پس سزاوار تو است آنچه در قبرت ببينى و آنچه در قيامت خواهى ديد و براى همين (ثم) داخل نمود و گفت (ثم فاولى لك فى النّار)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 132

سپس سزاوار توست آنچه در آتش خواهى ديد.

(أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ) يعنى ابا جهل (أَنْ يُتْرَكَ سُدىً) ابن عبّاس و مجاهد گفتند يعنى او را مهمل گذارده امر و نهى براى او نيست. و الف همزه (أَ يَحْسَبُ) استفهام انكارى است يعنى شايسته نيست كه پندارد او را مهمل گذارده اند.

و بعضى گفتند: كه آن عام است (نه خصوص ابو جهل) يعنى كه آدم به بعث و منكر نعمت هاى خدايى پندارد كه او را مهمل گذارده بدون امرى كه مؤاخذه

بآن شود. پس در آن ارزشى براى او باشد و اصلاح براى آنچه او بر آن معتاد شده در عاقبت كارش و بهتر باشد بواسطه آن در دنيا، و آخرتش.

(أَ لَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنى ) آيا نبود از نطفه گنديده از منى كه ريخته شد (در رحم مادرش) ياد شد و نيرو پيدا كرد. يعنى چگونه گمان كند كه مهمل گذارده شده و حال آنكه مى بيند در ذات خودش از تنقل احوال چيزى كه ممكن ميشود او را كه استدلال كند بآن براى اينكه براى او صانع حكيمى است كه عقل او را كامل نموده و او را توانا ساخت و در او ايجاد شهوت و تمايلات جنسى كرده پس ميفهمد كه جايز نيست او را خالى از تكليف گذارد.

و معناى قول او (يمنى) يعنى تقدير ميكند. و بعضى گفته اند كه ميريزد در رحم.

(ثُمَّ كانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ) سپس آن را خون بسته ميكند پس ميآفريند از آن خلقى در رحم (فَسَوَّى) (پس او را باعتدال قامت راست گردانيد) خلق و صورت و اعضاء باطنه و ظاهره او را در شكم مادرش.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 133

و بعضى گفته اند: پس او را انسانى راست و مستوى القامه بعد از ولادتش گردانيد و نيروى او را تكميل نمود.

و بعضى گفته اند: يعنى اجسام را خلق كرد و آنها را براى كارها راست گردانيد و قرار داد براى هر عضو عملى كه مخصوص او باشد (مثل ديدن براى چشم و شنيدن براى گوش و گفتن براى زبان و ...).

(فَجَعَلَ مِنْهُ) يعنى قرار داد از انسانى (الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى ) دو

صنف نر و ماده (مرد و زن).

و بعضى گفته اند: يعنى از منى ايجاد كرد مرد و زن را و اين اعلانيست از خداى سبحان كه او نيافريد انسان را از منى و منتقل نكرد او را از حالى بحال ديگر كه او را مهمل بگذارد. پس مسلّما و قطعا مقصود و غرضى در اين بوده و آن وصول بثواب است بسبب تكليف و امتثال او.

(أَ لَيْسَ ذلِكَ) آيا نيست آن كسى كه اين قدرت نمايى را نموده (بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى ) توانا بر اينكه مردگان را زنده نمايد. اين تقرير براى آنها است بر اينكه كسى كه توانايى و قدرت دارد در اوّل مرتبه انسانى را از قطره منى بوجود آورد قدرت دارد بر انگيختن و زنده كردن را زيرا كسى كه قدرت دارد بر اينكه نطفه را علقه و علقه را مضغه تا اينكه او را انسانى زنده و سالم، داراى حواس پنجگانه (بينايى و شنوايى و چشيدن و بويايى و لمس نمودن) و اعضاء شريفه اى كه هر كداميك مسئوليت مخصوص بخود دارند كه براى عضو ديگر صلاحيت ندارد و ايجاد كرد و صنف مرد و زن كه از آنها تناسل و تكثير نوع و توليد مثل شود. پس قطعا قدرت دارد بر اعاده او بعد از مرگ بهمان كيفيّتى كه در حال حيات بوده. و در حديث از براء ابن عازب روايت شده كه گفت وقتى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 134

اين آيه (أَ لَيْسَ ذلِكَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى ) نازل شد پيامبر اسلام (ص) گفت (سبحانك اللهم بلى) آرى بار خدايا تو منزّه و پاكى.

و اين از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السّلام روايت شده است. و در اين آيه دليل بر- صحّت و درستى قياس عقلى است زيرا خداوند سبحان نشانه عالم آخرت را بنشانه عالم دنيا و اولى اعتبار كرده است. «1»

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: سيوطى در تفسير درّ المنثور خود از ابو هريره دوسى و غير او روايت نموده كه وقتى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله اين آيه را (أَ لَيْسَ ذلِكَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى ) را قرائت ميكرد. ميفرمود سبحانك اللهم و بلى و در بعضى از نسخه هاى مجمع البيان بجاى و بلى و بكى ذكر شده و همين طور در عيون اخبار الرّضا از حضرت رضا عليه السّلام است كه هر گاه سوره قيامت را قرائت ميكرد در موقع فراغت از سوره ميگفت (سبحانك اللهم بلى) و علّامه طباطبائى هم در تفسير (الميزان) عينا همين مطلب را ذكر نموده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 135

آن را دوست ميدارند (يا فقط به محبّت و عشق بخدا طعام مخصوص و منحصر خود را) به مستمندى و به يتيمى و اسيرى از- اسيران مشرك ميخورانند.

9- (و بزبان حال يا قال ميگويند) شما را فقط براى طلب خشنودى خداى تعالى ميخورانيم از شما پاداشى نميخواهيم و نه سپاس دارى.

10- ما جدّا از پروردگار خويش روزى كه (از شدّت وحشت چهره ها) ترش در كمال سختى باشد بيم داريم.

عرب موالى را مواليات (1) و فرزدق شاعر انشاد نموده و گفته:

فاذا الرّجال رأوا يزيدا رأيتهم خضع الرّقاب نواكسى الأبصار

پس هنگامى كه بزرگان يزيد را ديدند مى بينى تو ايشان را كه سرها بزير افكنده و چشمها را فرو بسته اند پس اين (سلاسل و قوارير) مثل جمع نواكس است. و كسى كه بدون تنوين و الف قرائت كرده. پس او قرار داده آن را مانند

__________________________________________________

(1) كسايى در كتاب اتّحاف و غير او از كوفيّين گفته اند: كه بعضى از اعراب تمام ما لا ينصرف را صرف ميكنند مگر افعل التّفضيل و در تمام قرآنها اتّفاق كرده اند بر نوشتن سلاسلا و كانت قواريرا بالف ولى در قوارير من فضّة اختلاف كرده بعضى با الف و برخى بدون الف ثبت كرده اند. (شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 140

قول خداى تعالى (لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ) و ملحق كردن الف در سلاسل و قوارير نظير الحاق الف است در قول خدا (الظّنونا، و السّبيلا و الرّسولا) شبيه ميشود بالف اطلاق در قوافى شعر از جهت اينكه مانند آن كلام تمام و كامل است.

وقتى كه عوارض آن را كدر نكند و هر مولودى به فطرت توحيد و پاك متولّد ميشود.

مفرد امشاج مشيج است و مشجت هذا بهذا يعنى اين را باين مخلوط كردم و اوست ممشوج و مشيج و مفرد ابرار بار و بر است مثل ناصر و انصار.

و الكاس: ظرفيست كه در آن شراب باشد.

عمر بن كلثوم گويد:

صددت الكاس عنّا ام عمرو و كان الكاس مجراها اليمينا

ام عمرو (كنيه زينت كه مورد نظر شاعر بوده) شراب را از ما دريغ داشت و حال آنكه عادت بر اين جاريست كه از سمت راست شروع ميكنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 141

او فى بالعقد: وفا كرد بآن پس وفا نمود لغت اهل حجاز است و وفى لغت تميم و اهل نجد است.

النّذر: تعهّد بر كار خوبيست كه انسانى آن را بر خود واجب ميكند نذر ينذر. يعنى نذر كرد و نذر ميكند.

عنتره شاعر گويد:

الشاتمى عرضى و لم اشتمها و النّاذرين اذا لم ألقهما دمي

آن دو نفر عرض مرا دشنام دادند و حال آنكه من دشنام ندادم آنها را و نذر كننده گانى كه ميگويند هر آينه اگر ما عنتره را ديديم البتّه او را خواهيم كشت. شاهد اين بيت كلمه النّاذرين. نذر كنندگانست.

المستطير: يعنى منتشر و پراكنده. اعشى گويد:

فبانت و قد اسأرت فى الفؤاد صدعا على نائها مستطيره

پس (آن زن) جدا شد و حال آنكه در دل باقى گذارده بود شكافى كه ناله و اندوه از فراق او طولانى و دائمى است شاهد اين بيت كلمه مستطير است القمطير: بدى شديد و سخت را گويند و قد اقمطر اليوم اقمطرارا،

به تحقيق كه روز سخت بدى بود سخت بودنى و روز قمطرير و قماطر روزيست كه گويا آن روز بهم پيچيده است.

شاعر گويد:

بنى عمّنا هل تذكرون بلاءنا عليكم اذا ما كان يوم قماطر

پسر عموهاى ما قطعا بخاطر داريد حمله و وبلاء ما را بر خودتان در آن هنگامى كه روز بسيار سختى بود. شاهد اين بيت كلمه قماطر است.

بعضى گفته اند هل در آن بيت بمعناى قد و قطعا است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 142

شاعر گويد:

ام هل كثير بلى لم يقض عبرته اثر الاحبّة يوم البين مشكوم،

يعنى آيا بتحقيق پاداش ميدهد عاشق گريانى را كه بر فراق دوستان خود بسيار گريسته است. شاهد اين بيت كلمه هل است كه بمعناى قطعا آمده است.

بنا بر مدح و تقديرش اينست يعنى چشمه اى كه- ميآشامند آن را يعنى آب آن را زيرا چشمه نوشيدنى نيست بلكه آب چشمه نوشيدنى است.

و اظهار كرد من فقيرم پس آنچه داشتند از ما حضر باو دادند و جز آب چيزى نچشيدند، پس چون روز دوّم شد صاع دوّم را فاطمه (ع) آرد نمود و نان ساخت و در موقع افطار پيش على عليه السّلام نهاد و تا خواستند افطار كنند كه يتيمى درب خانه آمد و طعام خواست پس همگى سهام خود را به او دادند و جز آب چيزى نچشيدند. و روز سوّم فاطمه سلام اللَّه عليها ما بقى جو را مهيّا نمود براى افطارشان و چون خواستند ميل كنند كه اسيرى درب خانه غذا خواست فورا طعام انحصارى خود را باو دادند و جز آب چيزى نچشيدند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 144

پس چون روز چهارم شد كه نذرشان را اداء كرده بودند على عليه السّلام با حسن و حسين عليهما السّلام آمد نزد پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و حال آنكه اثر ضعف و ناتوانى در آنها ظاهر بود پس رسول خدا (ص) گريست و جبرئيل.

نازل و سوره (هل اتى) را آورد.

و در روايت عطا از ابن عبّاس اينست كه على بن ابى طالب عليه السّلام خود را اجير نمود كه يك شب باغ نخل و خرماى آن مرد يهودى را آب يارى كند به مقدار سه صاع جو. پس چون صبح شد اجرت خود را گرفت و يك سوّم آن را آرد نمود و با آن غذايى بنام حريره پخت و چون آماده شده و خواستند افطار كنند كه مسكينى آمد. پس آن را باو دادند سپس براى روز دوّم ثلث ديگر را آماده ساختند و چون حاضر شد

و خواستند افطار كنند يتيمى آمد و سؤال كرد. پس باو دادند و براى روز سوّم ما بقى را پختند و چون آماده شد اسيرى از مشركين آمد و سؤال كرد. پس او را خورانيدند و تمام شد نذرشان، و احدى اين روايت را در تفسيرش ياد كرده.

على بن ابراهيم (قمّى) گويد كه پدرم حديث كرد از عبد اللَّه بن ميمون از حضرت ابى عبد اللَّه عليه السّلام كه نزد فاطمه عليها سلام جويى بود پس آن را عصيده (كه قسمى از حريره باشد) ساخت و چون پخته شد و آن را در مقابل آنان گذارد و مسكينى آمد و گفت (رحمكم اللَّه) پس على عليه السّلام بر خاست و ثلث ديگر غذا را باو داد سپس اسيرى آمد و گفت رحمكم اللَّه پس على عليه السّلام ثلث سوّم كه باقى غذا بود باو داد و ابدا آن را نچشيدند و خدا آن آيات را نازل فرمود در باره ايشان و اين فضيلت جاريست در باره هر مؤمنى كه براى خداى عزّ و جل اين كار را نمايد و اين مطلب دلالت دارد كه اين سوره در مدينه نازل شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 145

ابو حمزه ثمالى در تفسيرش گويد: حديث كرد مرا ابو عبد اللَّه حسن ابن حسن كه اين سوره تمامش مدنى است و در شأن على و فاطمه عليهما السّلام نازل شد.

حديث كرد ما را سيّد ابو الحمد مهدى بن نزار حسينى قاينى گفت خبر داد ما را حاكم ابو القاسم عبيد اللَّه پسر عبد اللَّه حسكانى. گفت حديث كرد مرا ابو نصر مفسّر گفت حديث

كرد مرا عمويم ابو حامد بطور املاء و ديكته، گفت حديث كرد مرا ابو يوسف يعقوب بن محمّد فزارى مقرى گفت حديث كرد ما را محمّد بن يزيد سلمى گفت حديث كرد ما را زيد بن موسى گفت حديث كرد ما را عمرو بن هارون از عثمان بن عطاء از ابن عبّاس گفت اوّل چيزى كه در مكّه نازل شد سوره (اقراء (1) باسم ربك) پس از آن سوره (ن و القلم) (2) سپس مزّمل (3) آن گاه مدّثر (4) پس از آن (تبّت) (5) پس (اذا الشمس كورت) بعد (سبح اسم ربك الاعلى) (7) بعد و الليل (8) اذا يغشى بعد و الفجر (9) بعد و الضحى (10) بعد ا لم نشرح (11) بعد و العصر (12) بعد و العاديات (13) بعد انا اعطيناك الكوثر (14) بعد الهيكم التكاثر (بعد ا رأيت) (16)- بعد كافرون (17) بعد الم تر كيف (18) بعد قل اعوذ برب الفلق (19) بعد قل اعوذ برب الناس (20) بعد قل هو اللَّه احد (21) بعد و النجم (22) بعد عبس (23) بعد انا انزلناه (24) بعد و الشّمس (25) بعد بروج (26) بعد و التين بعد لايلاف (28) بعد القارعة (29) بعد قيامت (30) بعد الهمزه.

(31) (ويل لكل همزه لمزة) بعد 32 و المرسلات بعد 33 ق بعد 34 لا اقسم بهذا لبلد بعد 35 الطّارق بعد 36- اقتربت الساعة بعد 36 ص بعد 37 الاعراف بعد 38 قل اوحى بعد 39 يس بعد 40- الفرقان بعد 41

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 146

الملائكه بعد 43- كهيعص بعد 43- طه بعد 44- الواقعه بعد

45 الشّعراء بعد 46- النّمل بعد 47- القصص بعد 48- بنى اسرائيل بعد 49- يونس بعد 50- هود بعد 51- يوسف بعد 52- الحجر بعد 53- انعام بعد 54- و الصّافات بعد 55- لقمان بعد 56- القمر بعد 57- سبا بعد 58- الزّمر بعد 59- حم المؤمن بعد 60- حم السّجده بعد 61- حمعسق بعد 62- زخرف بعد 63- دخان بعد 64- جاثيه بعد 65- احقاف بعد 66- و الذّاريات 67- غاشيه بعد 68- كهف بعد 69- نحل بعد 70- نوح بعد 71- ابراهيم بعد 72- انبياء بعد 73- مؤمنون بعد 74- الم تنزيل بعد 75- طور بعد 76- الملك بعد 77- الحاقه بعد 78- ذو المعارج بعد 79 عم يتساءلون بعد 80- النّازعات بعد 81- انفطرت بعد 82- انشقت بعد 83- روم بعد 84- عنكبوت بعد 85- مطفّفين و اينها كه هشتاد و پنج سوره است در مكّه نازل شد. آن گاه در مدينه نازل شد 86- بقره بعد 87- انفال بعد 88- آل عمران بعد 89- احزاب بعد 90- ممتحنه بعد 91- نساء بعد 92- اذا زلزلت بعد 93- حديد بعد 94 سوره محمّد (ص) بعد 95- رعد بعد 96- سوره الرّحمن بعد 97- سوره هل اتى بعد 98- الطّلاق بعد 99 لم يكن بعد 100- حشر بعد 101 اذا جاء نصر اللَّه بعد 102- النّور بعد 103- الحج بعد 104- منافقون بعد 105- مجادله بعد 106- حجرات بعد 107 تحريم بعد 108- جمعه بعد 109- تغابن بعد 110- صف بعد 111- مائده بعد 112 التّوبه پس اين بيست و هشت سوره است كه در مدينه نازل شد. «1»

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: در

اين حديث ذكر سوره فاتحه كه سوره حمد [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 147

و روايت كرده آن را استاذ احمد زاهد باسنادش از عثمان بن عطاء از پدرش از ابن عبّاس در كتاب ايضاح و در آن ذكر كرده كه هر وقت، اوّل سوره اى در مكّه نازل ميشد نوشته ميشد در مكّه آن گاه خدا آنچه ميخواست در مدينه بآن سوره اضافه ميفرمود.

و باسنادش از عكرمه و حسن بن ابو الحسن بصرى روايت كرده كه اوّل سوره اى كه در مكّه از قرآن نازل شد بنا بر اين ترتيب سوره اقرء باسم ربك و سوره ن و مزّمل تا گفته او كه ميگويد و آنچه در مدينه نازل شد. ويل للمطففين و بقره و انفال و آل عمران و احزاب و مائده و ممتحنه و نساء و اذا زلزلت و حديد و سوره محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و رعد و رحمن و هل اتى على الانسان، تا آخرش. «1»

__________________________________________________

(باشد نيست و مسلّما در اصل نسخه بوده و در اين چاپها افتاده، و سوره هايى كه در مدينه نازل شده در اين نسخ 27 سوره است و سوره حمد بنا بر اينكه مدنى باشد ذكر نشده يا از قلم راوى افتاده و يا از صحّاف و بنا بر رواياتى كه مصنّف بعد از اين حديث ذكر كرده از سعيد بن مسيّب از علىّ بن ابى طالب عليه السّلام سوره فاتحه در مكّه نازل شده.

(1) مترجم. محمّد- رازى گويد: شأن نزول سوره دهر و آيات- مذكور را در باره خاندان رسالت بيشتر بلكه نزديك باتّفاق از مفسّرين، و محدّثين اهل سنّت

و قاطبه اماميّه نقل كرده و قبول نموده اند و هيچ كس منكر آن نيست مگر كسى كه ناصبى باشد مانند سيّد قطب لعنه اللَّه كه در تفسير فى ظلال القرآنش متعرضّ نشده و انكار نموده و در بعضى از موارد هم اهانت و جسارت بساحت مقدّس سيّد الموحّدين امام المتقين و امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه الصّلاة و السّلام نموده و حتّى افتراء و تهمت به آن حضرت زده خدا او را در آتش با مواليانش غاصبين و ظالمين آل محمّد عليهم السّلام محشور فرمايد. آمين يا ربّ العالمين.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 148

__________________________________________________

خلاصه از جمله افرادى كه مفصّل داستان شأن نزول اين سوره را در كتاب شواهد التنزيل نقل كرده عبيد اللَّه بن عبد اللَّه معروف بحاكم حسكانى حنفى است كه ميگويد خبر داد ما را احمد بن وليد بن احمد به اينكه من بر او از اصلش خواندم. گفت خبر داد ما را ابو العبّاس واعظ (و يا) ابو عبد اللَّه، محمّد بن فضل فحوى در بغداد در سال 331 در قسمت رصافه بطور املاء گفت خبر داد ما را حسن بن على بن زكريّاى بصرى خبر داد ما را هيثم بن عبد اللَّه رمانى گفت حديث كرد مرا على بن موسى الرّضا عليه السّلام از پدرش و او از پدرش جعفر بن محمّد او از پدرش محمّد او از پدرش على او از پدرش حسين او از پدرش على بن ابى طالب عليهم السّلام گفت وقتى حسن و حسين مريض شدند رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از آنها عيادت كرد بمن فرمود: اى ابو-

الحسن اگر براى خدا نذرى ميكردى جهت شفاى فرزندانت اميد دارم كه خداوند بسبب آن نذر آنها را شفاء دهد. پس من گفتم (علىّ للَّه نذر) بر من است براى خدا نذرى اگر شفاء يافتند دو حبيب من از بيماريشان كه سه روز روزه بگيرم. پس فاطمه هم گفت منم نذر كردم اگر فرزندانم از كسالتشان بهبودى يافتند سه روز روزه بگيرم. فضّه خادمه هم گفت منهم نذر كردم اگر آقايان من خوب شدند سه روز روزه بگيرم. پس خداوند لباس عافيت بر آنها پوشيده و شفا يافتند. و آنها در اين هنگام صبح كردند كه در نزد آنها چيزى از خوراكى نه زياد و نه كم يافت نميشد. پس آن روز را روزه گرفتند، و على عليه السّلام آمد بازار نزد شمعون بن حاناى يهودى و از او سه صاع جو قرض گرفت و آورد بخانه نزد فاطمه عليها السّلام و آن حضرت يك صاع آن را آرد كرده و خمير نمود و پنج نان پخت و علىّ عليه السّلام نماز مغرب را با رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بجا آورد. و داخل منزل شد تا افطار كند و فاطمه عليها سلام نان جو و قدرى نمك نسائيده و آب خالص نزد آن حضرت گذارد، پس وقتى آمدند افطار كنند كه مسكين درب منزلشان آمد و گفت السّلام عليكم يا اهل بيت محمّد. مسكين هستم از اولاد مسلمين اطعام كنيد مرا خدا شما را از غذاهاى بهشتى اطعام كند. پس على عليه السّلام گفت:

فاطم ذات الرّشد و اليقين يا بنت خير النّاس، اجمعين اما ترين البأس المسكين جاء الينا جائع حزين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 149

و باسنادش از سعيد بن مسيّب از على بن ابى طالب عليه السّلام كه گفت پرسيدم از پيامبر از ثواب قرآن پس مرا خبر داد از ثواب سوره سوره هاى قرآن بنا بر آن طوريكه از آسمان نازل شده. و اوّل سوره اى كه بر او نازل گرديد در مكّه سوره فاتحة الكتاب بود آن گاه اقراء باسم ربك سپس ن تا اينكه گفت و اوّل سوره اى كه در مدينه نازل گرديد سوره بقره بود پس از آن انفال پس از آن آل عمران پس از آن احزاب، پس از آن ممتحنه، پس از آن نساء، پس از آن اذا زلزلت پس از آن حديد پس از آن سوره محمّد، پس از آن رعد پس از آن سوره الرّحمن، پس از آن هل اتى تا آنجا كه گفت. پس اين سوره هايى است كه در مدينه نازل شده سپس پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود تمام قرآن يكصد و چهارده سوره است و تمام آيات آن (6236) ششهزار و دويست و سى و شش آيه و تمام حروف قرآن سيصد و بيست يكهزار و دويست و پنجاه حرف (321250) رغبت نميكند در فرا گرفتن قرآن مگر سعادتمندها و متعهّد- قرائت آن نميشود مگر اولياء خدا.

__________________________________________________

(

قد قام بالباب له حنين يشكو الى اللَّه و يستكين كلّ امرء بكسبه رهين

اى فاطمه صاحب عقل و يقين. اى دختر بهترين تمام مردم. آيا نميبينى مسكين بيچاره را كه گرسنه و غمگين در خانه ما آمده و ناله ميكند و بخدا مينالد و شكايت ميكند. هر انسانى در گرو اعمالش

ميباشد.

پس فاطمه سلام اللَّه عليها در پاسخ آن حضرت گفت:

امرك عندى يا ابن عم طاعة ما بى لئوم و لا ضراعة اعطيه و لا ندعه ساعة نرجو له الغياث فى المجاعة و نلحق الاخيار و الجماعة و ندخل الجنّة بالشّفاعة پسر عمو جان فرمان شما نزد من مورد اطاعت و مرا هيچ ملامت و ناراحتى نيست. آنچه دارم او را ميدهم و يك ساعت هم تأخير نمى اندازم اميد داريم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 150

__________________________________________________

براى دادرسى در حال گرسنگى، و ما ملحق ميشويم به نيكان، و جماعت پاكان و بشفاعت پيامبر (ص) داخل بهشت ميشويم پس دادند بآن سائل نانهاى خود را و خوابيدند آن شب را، و جز آب خالص چيزى نچشيدند و چون صبح شد فاطمه عليها سلام صاع دوّم را آرد و خمير و پنج قرص نان ساخت و على عليه السّلام نماز مغرب را با پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله خواند و بمنزل آمد كه افطار كند پس فاطمه عليها السّلام نان جو و نمك زبر و آب خالص در پيش آن حضرت گذارد و چون همگى نزديك شدند كه تناول كنند يتيمى در خانه آمد و گفت السّلام عليكم يا اهل بيت محمّد. من يتيمى از اولاد مسلمين هستم پدرم در ركاب پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله در روز احد شهيد شد مرا طعام دهيد خداوند شما را از غذاهاى بهشت اطعام كند. پس تمامى سهام خود را به يتيم دادند و گرسنه خوابيدند و جز آب خالص، چيزى نچشيدند. و چون روز سوّم شد فاطمه صاع سوّم را آرد و خمير و پنج

قرص نان پخت و آن روز هم روزه گرفتند و على عليه السّلام نماز مغرب را با پيغمبر گذارد و داخل منزل شد تا افطار كند و فاطمه آن نانها را با نمك درشت و آب خالص حاضر نمود تا ميل كند كه اسيرى درب خانه ايستاد و گفت السّلام عليكم يا اهل بيت النبّوه مرا طعام دهيد خداوند بشما طعام دهد. پس نانهاى خود را باو دادند و خود گرسنه خوابيدند و جز آب چيزى نچشيدند و چون روز چهارم شد على عليه السّلام و حسن و حسين در حالى كه مانند جوجه ميلرزيدند، و فاطمه و فضّه با آنها توانايى رفتن نداشتند از ناتوانى و ضعف. پس پيامبر آمده گفت بار خدايا اينها خاندان منند كه از گرسنگى بخطر افتادند.

پروردگار من بر ايشان رحم فرما و ايشان را بيامرز. خدايا آنها را حفظ نما و فراموششان مكن. پس جبرئيل نازل شد و گفت اى محمّد خداوند تو را سلام ميرساند و ميفرمايد: دعاء تو را در باره آنها مستجاب كردم، و آنها را سپاس ميگويم و از آنها راضى هستم. و بخوان. إِنَّ الْأَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً تا آنجا كه گويد إِنَّ هذا كانَ لَكُمْ جَزاءً وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً.

. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 151

(ميگويم) سخن در اين زمينه توسعه يافت حتّى نزديك شد كه از اسلوب كتاب خارج شود و چه بسا بما نسبت زياد سخنى و اطناب بدهند، و ليكن مقصود اينست كه بعض اهل تعصّب (و نواصب) طعن زده در اين قصّه و گفته اين سوره در مكّه نازل شده پس چگونه

در باره خاندان رسالت باشد كه در مدينه اطعام طعام نموده اند و استدلال بمكّى بودن سوره نمود و از روى جرأت بر خداى سبحان و دشمنى با خاندان رسالت گفته اين موضوع اطعام و نزول سوره هل اتى در باره آنها ساختگى است و من دوست داشتم كه حقّ واضح و آشكار گردد در اين مورد و دليلى در معناى آن وارد و پرده از عداوت و دشمنى اين دشمن عنود در ادّعايش بردارم علاوه بر اين چنانچه مى بينى اين مطلب در بر دارد سرور از پنهانى و درهاى نهفته از اين علمى كه سبب نور آن روشن و بتابش آن روشنايى بيشترى ميشود و آن معرفت و شناسايى ترتيب سوره هاست در تنزيل و منحصر بودن عدد سوره ها بطور اجمال و تفصيل بار خدايا ما را مدد نما بتأييد خودت و كمك فرما بتوفيقت (فانت الرّجاء و الامل) پس تو آرزو و اميد مايى و بر فضل تو است تكيه گاه و توكّل ما.

شدنى نبودى سپس ذكر شدى و هر كس در ذات و باطن خودش ميداند كه موجودى نبود سپس بوجود آمد. پس در اين موضوع انديشه و فكر كرد ميفهمد كه براى او صانعى بوده كه او را بوجود آورده و خالقى كه او را ايجاد و احداث نموده و مقصود به انسان هم آدم عليه السّلام اوّل كسى است كه بنام آدم مرسوم گشته.

ابى مسلم گويد: مقصود از اين انسان تمام انسانهاست و الف و لام براى جنس است.

و بعضى گفته اند: كه گذشت بر آدم عليه السّلام چهل سال كه نبود- چيز مذكورى نه در آسمان و نه در زمين بلكه يك جسد و كالبد افتاده از گل بود پيش از آنكه روح در آن دميده شود. «1»

عطاء از ابن عبّاس روايت كرده كه خدا آدم را ايجاد كرد بعد از يكصد و بيست سال.

عياشى باسنادش از عبد اللَّه بن بكير از زراره روايت كرده كه گفت پرسيدم از حضرت باقر عليه السّلام از سخن خدا (لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً) فرمود چيزى بود ولى ياد شدنى نبود. و نيز باسنادش از سعيد حدّاد از حضرت

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: كلمه حين مانند ساعت و عين معانى عديده و اطلاقات متعدّده دارد و در فهميدن آن دانايان يكسان نيستند و شاهد بر اين مصاحبه شگفت انگيز است كه ابو الفتوح رازى در تفسيرش ج 1 ص 137 نقل نموده و ما عينا آن را براى دوستان مينگاريم. ميگويد مرد عربى در عصر ابو بكر نزد وى آمد و گفت من نذر كرده ام كه يك (حين) با عيال خود سخن نگويم. اكنون تكليف من چيست و تا چه

مدّتى با وى نبايد حرف بزنم. ابو بكر گفت بايد تا قيامت با وى حرف نزنى زيرا خداوند در قرآن ميفرمايد: وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حِينٍ. براى شما در روى زمين قرارگاه و متاع است تا روز قيامت (اعراف-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 153

باقر عليه السّلام روايت نموده كه گفت مذكور در علم بود ولى در آفريده ها نبود و عبد الاعلى مولى آل سام از حضرت ابى عبد اللَّه صادق عليه السّلام مثل آن را روايت نموده و از حمران بن اعين روايت كرده كه گفت پرسيدم از آن حضرت كه فرمود چيز تقدير شده بود ولى چيزى موجود نبود. و در اين دلالت است بر اينكه معدوم معلوم است اگر چه مذكور نباشد و معدوم را هم چيز مينامند. پس وقتى انسان حمل بر جنس انسانى شد پس مقصود اينست كه او پيش از ولادتش معلوم نيست و معروف و ياد شده نيست كه او كيست و باو چه اراده شده، بلكه

__________________________________________________

(آيه 24) چون مراد از حين در اين آيه قيامت است.

اعرابى از جابر خاست و به نزد عمر بن خطّاب رفت و از او نيز همين سؤال را نمود. عمر گفت تا چهل سال بايد با عيالت سخن نگويى. زيرا خداوند در قرآن فرموده: (هَلْ أَتى عَلَى الْإِنْسانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً) چون اين نشان ميدهد كه حضرت آدم چهل سال بين آب و گل بوده است.

(سوره دهر آيه 1).

اعرابى سپس به نزد عثمان رفت و همان سؤال كرد. عثمان گفت:

تا يك سال بايد از سخن گفتن با عيالت خود

دارى كنى، زيرا خداوند در قرآن ميفرمايد: تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها (سوره ابراهيم آيه 25) چون ميوه درختان در ظرف يك سال حاصل ميشود.

اعرابى آن گاه بخدمت (امير المؤمنين) عليه السّلام شرفياب شد و سؤال خود را عرضه داشته. حضرت فرمودند چنانچه در شب نذر كرده اى بايد تا صبح از سخن گفتن با عيالت خود دارى كنى، و هر گاه در روز نذر نموده اى بايد تا شب از اين عمل پرهيز نمايى زيرا خداوند در قرآن فرموده (فَسُبْحانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ) (سوره روم آيه 17) پس منزّه است خدا هنگامى كه شام ميكنيد و منزّه است خدا هنگامى كه صبح ميكنيد. اعرابى از اين جواب شاد گرديد، و در حالى كه ميگفت «اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ» سوره انعام آيه 124- از خدمت حضرت روانه گرديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 154

معدوم بود سپس در صلب پدرش بوجود آمده پس از آن در رحم مادرش تا وقت ولادتش. و بعضى گفته اند: مقصود از آن علماء و دانشمندان اند زيرا آنها ياد نميشدند پس خداوند سبحان آنها را بعلم در ميان خواصّ و عوام مردم حيات و مماتشان مذكور ساخت. «1»

عمر بن خطّاب شنيد مردى را كه اين آيه را قرائت ميكرد. پس گفت اى كاش آدمى بر آن حالى كه اوّل بود كه مذكور نبود باقى بود نميزائيد. و توليد مثل نميكرد. و فرزندان او مبتلا نميشدند. سپس خداى سبحان گفت (إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ) يعنى فرزندان آدم عليه السّلام را (مِنْ نُطْفَةٍ) يعنى از آب مرد و زن كه از آن فرزند بوجود ميآيد (أَمْشاجٍ) ابن عبّاس و

حسن و عكرمه و مجاهد گفته اند. يعنى مخلوط از آب مرد و آب زن (كه در اصطلاح طبّى جديد اسپر ميگويند) در رحم پس هر كدام از اين دو آب بر ديگرى غالب شود شبيه به او گردد «2».

قتاده گويد: امشاج بمعنى اطوار است يعنى حالات مختلفه يك وقت بصورت نطفه و بعد بصورت علقه و بعد مضغه و بعد عظام تا اينكه انسانى ميشود

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: حضرت على امير المؤمنين عليه السّلام اشاره به همين موضوع فرموده در بيانش.

هلك خزّان الاموال و العلماء باقون ما بقى الدّهر اجسادهم مفقودة و اعيانهم فى القلوب موجودة

. توانگران و مال داران- هلاك شوند امّا علماء مادامى كه روزگار باقيست آنها هم باقى هستند بدنهاى آنها از ديده ها مفقود ولى اعيان و آثار آنها در دلها موجود است.

(2) يعنى اگر آب مرد زيادتر باشد فرزند شبيه به پدر و يا عصبه پدرى عمو و عمه شود و اگر آب زن فزونى كند فرزند شبيه بمادر و عصبه مادرى، دايى و خاله شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 155

(مترجم گويد: در جاى ديگر فرموده) (وَ قَدْ خَلَقَكُمْ أَطْواراً).

مجاهد و ضحّاك و كلبى گفته اند: مقصود اختلاف رنگهاى نطفه است.

پس نطفه مرد سفيد و سرخ و نطفه زن سبز و زرد است. پس آن رنگ هاى مختلف است. و از ابن عبّاس نيز همين روايت شده است.

حسن گويد: نطفه مخلوط شود بجاى حيض و وقتى زن حامل و آبستن شد ديگر حيض منقطع شود.

ابن مسعود گويد: امشاج آن رگهاى (موئين است) كه در نطفه است.

و بعضى گفته اند: امشاج. عبارت از طبيعتهائيست كه در انسانست از حرارت

و برودت و يبوست و رطوبت. خداوند آنها را در نطفه قرار داده سپس خدا آن را بنيه حيوانى معتدل الاخلاط نمود آن گاه در آن روح حياتى دميد از آن براى چشم و گوش قرار داد (فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ) و اين است سخن او كه فرمود: فَجَعَلْناهُ سَمِيعاً بَصِيراً. پس او را شنوا و بينا نموديم.

قول او (نَبْتَلِيهِ) يعنى او را امتحان و آزمايش ميكنيم بآنچه كه او را از افعال سخت (چون روزه در تابستان) تكليف نمائيم تا ظاهر شود اطاعت يا نافرمانى او و او را پاداش دهيم بجهت اين اعمال.

فرّاء گويد: يعنى (فَجَعَلْناهُ سَمِيعاً بَصِيراً) او را شنوا و بينا گردانيديم تا آزمايش كنيم، يعنى او را متعهّد سازيم و امر و نهى باو كنيم. و مقصود اينست كه ما باو داديم آلت شنوايى و بينايى تا متمكّن از شنيدن و ديدن و معرفت تكاليف و وظائف شود.

(إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ) يعنى بيان نموديم براى او راه را و تعيين كرديم براى او دليل ها را و روشن ساختيم جهت او علّت را تا متمكّن از شناخت حق و باطل شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 156

قتاده گويد: آن راه خوب و بد است. و بعضى گفته اند سبيل راه شناخت دينيست كه بوسيله آن بثواب ابدى ميرسند و لازمست هر مكلّف آن را به پيمايد و آن دليلهاى عقلى و شرعيست كه شامل تمام مكلّفين است.

(إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً) فرّاء گويد: يعنى اگر سپاس گويد و اگر ناسپاسى نمايد بر پاداش و كيفر مجازات رسد زجاج گويد: يعنى اختيار نمايد يا سعادت و يا شقاوت

را و مقصود اينكه يا بحسن اختيارش شكر و سپاس خدا را اختيار كند و اعتراف بنعمتهاى او نمايد. پس بحق برسد و يا اينكه (بسوء اختيارش) نعمتهاى خدا را كفران و انكار كند احسان خدا را پس گمراه از راه صواب، و حقّ شود. پس هر كدام را اختيار نمود پاداش داده شود بجهت آن و اين نظير كلام اوست كه ميگويد: فمن شاء فليؤمن و من شاء فليكفر هر كس بخواهد ايمان آورد و هر كس بخواهد كفران نمايد. و در اين آيه دلالت است بر اينكه خداوند تمام خلقش را هدايت و راهنمايى كرده براى اينكه لفظ عام است آن گاه بيان فرمود آنچه را كه براى كافرها آماده ساخته و گفت (إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ) يعنى مهيّا نموديم بعنوان پاداش و كيفر كردار كفر و عصيانشان (سَلاسِلَ) يعنى در دوزخ چنانچه در سوره ديگر فرمود (فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً) (وَ أَغْلالًا وَ سَعِيراً) آتش بر افروخته اى كه بوسيله آن آنها را عذاب و عقوبت نمائيم در آن آن گاه ياد فرمود آنچه براى سپاس گزاران، و مطيعين آماده نموده و گفت:

(إِنَّ الْأَبْرارَ) جمع برو آن كسيست كه خدا را اطاعت و كارهاى خوب نمايد.

حسن گويد: ايشان كسانى هستند كه مورچه اى را اذيت نميكنند و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 157

شرّ و بدى را دوست ندارند.

و بعضى گفته اند: آنها افرادى هستند كه حقوق واجبه و مستحبّه را اداء ميكنند. و تمام خاندان رسالت عليهم السّلام و موافقين و طرفداران- آنها و بسيارى از مخالفين ايشان اتّفاق كردند كه مراد از ابرار على و فاطمه و حسن و حسين

عليهم السّلام است. و آيه مزبور و آيات بعد از آن متعيّن است كه در باره آنها نازل شده. و نيز اجماع و اتّفاق كلّ است كه ايشان ابرار هستند ولى غير ايشان مورد خلاف است. «1»

(يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ) يعنى ظرفهايى كه پر از شراب بهشتى است (كانَ مِزاجُها) يعنى طبيعت آن (كافُوراً) عطاء و كلبى گويند: آن چشمه اى است

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: مناسب ديدم در اينجا حديث هشام بن حكم را در فضيلت على عليه السّلام از نظر حضرات اهل سنّت نقل نمايم. شيخ بزرگوار مفيد در كتاب اختصاص ص 96 ميگويد: احمد بن حسن گفت حديث كرد براى ما عبد العظيم بن عبد اللَّه حسنى گفت هارون الرّشيد لعنه اللَّه. به جعفر بن يحيى برمكى گفت دوست دارم مناظره اهل كلام را بطورى كه مرا نبينند بشنوم كه هر چه ميخواهند بى پرده و تقيّه بآن استدلال كنند پس جعفر دستور داد علماء مناظره در خانه او حاضر شوند و هارون هم در جايى نشست كه سخن آنها را مى شنيد و او را نمى ديدند پس جمع شدند و منتظر شدند، تا هشام بن حكم بيايد و هشام وارد شد در حالى كه پيراهن كوتاهى بر تن داشت و شلوارى كه تا نصف ساق پاى او بود و بهمه سلام كرد و براى جعفر تشخّص و امتيازى قائل نشد. پس يك نفر از آنها گفت چرا على عليه السّلام را بر ابو بكر ترجيح و تفضيل دهيد و حال آنكه خداوند ميفرمايد: (ثانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُما فِي الْغارِ إِذْ يَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا) دوّمى از آن دو نفر كه در غار

بودند وقتى كه برفيقش ميگفت محزون مباش خدا با ماست.

هشام گفت بگو آيا حزن و غصّه ابو بكر در اين موقع براى رضاى خدا بود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 158

-

__________________________________________________

يا نه. آن شخص ساكت شد. هشام گفت اگر پندارى براى رضاى خدا بوده پس چرا پيامبر خدا او را منع فرمود (لا تَحْزَنْ) آيا از اطاعت و رضاى خدا او را نهى فرمود. و اگر گمان كنى كه براى خود بود بدون رضاى خدا.

پس چرا افتخار كنى بچيزى كه براى رضاى خدا نبوده و البته ميدانى كه خداوند تبارك و تعالى چه فرموده وقتى گفت (فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى- الْمُؤْمِنِينَ) يعنى (در سوره فتح نزول سكينه بر پيامبر و بر مؤمنين فرمود) ولى در اينجا گفت (فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ) يعنى فقط بر پيامبرش نزول سكينه نمود و بر ابى بكر نكرد چون مؤمن نبود.

1- و لكن شما خودتان گفته ايد و باور داريد و عموم اهل سنّت هم گفتند كه بهشت مشتاق چهار نفر است 1- على 2- مقداد 3- عمّار 4- ابى ذر غفارى. پس مى بينيم كه صاحب ما على عليه السّلام داخل در اين چهار نفر است و ابو بكر شما نيست. پس صاحب ما بر صاحب شما از اين جهت فضيلت و برترى دارد.

2- شما خودتان گفتيد و عموم اهل سنّت هم گفتند و ما هم مى گوييم كه مدافعين از اسلام (در عهد رسول خدا در جنگ احد) چهار نفرند 1 على ابى ابى طالب 2 زبير بن عوام 3 ابو دجّانه انصارى 4 سلمان فارسى پس مى بينيم كه صاحب ما در اين چهار نفر

داخل است ولى ابو بكر صاحب شما نيست. پس صاحب ما بر صاحب شما ترجيح و برترى از اين جهت دارد.

3- و شما گفتيد و ما هم گفتيم و همه مردم هم گفته اند كه قرّاء (اوّليه) چهار نفرند 1- على بن ابى طالب (ع) 2- عبد اللَّه بن مسعود 3- ابىّ بن كعب 4- زيد بن ثابت. پس مى بينيم كه صاحب ما در اينها داخل و صاحب شما نيست. پس صاحب ما على عليه السّلام فضيلت بر صاحب شما دارد.

4- شما گفتيد و ما هم گفتيم و همه مردم هم ميگويند كه مطهّرون و پاكان از آسمان چهار نفرند: 1- على بن ابى طالب 2- فاطمه 3- حسن 4- حسين عليهم السّلام. پس مى بينيم كه صاحب ما داخل در اين چهار نفر است در اين فضيلت ولى صاحب شما ابو بكر نيست. پس ما از اين جهت صاحب خود را بر صاحب شما تفضيل و ترجيح داديم.

5- شما گفتيد و ما هم گفتيم و عامّه مردم هم ميگويند (إِنَّ الْأَبْرارَ)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 159

در بهشت و فرّاء هم همين را اختيار كرده و دلالت ميكند بر اين معنى گفته او عينا و آن مانند تفسيريست براى كافور.

مجاهد و مقاتل گفته اند: كافور چيزى است كه بوى خوشى دارد يعنى چشمه اى كه ممزوج و آميخته با بوى كافور است و مثل كافور دنيا نيست.

قتاده گويد: آميخته بكافور و سر بسته بمشك خواهد بود. ابن كيسان گويد: يعنى خوشبو بكافور و مشك و زنجبيل است.

(عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ) چشمه اى كه مينوشند از آن بنده گان خدا ابن عبّاس گويد: يعنى اولياء خدا

يعنى اين شراب از چشمه اى است اولياء اللَّه مينوشند و اختصاص به عباد اللَّه دارد از جهت تشريف و بزرگداشت آنها فرّاء گويد. نوشيدن آن و نوشيدن از آن در معنى يكيست چنانچه ميگويند:

سخن گفتم بسخن خوبى و سخن نيكويى.

عنتره شاعر گويد:

شربت بماء الد حرضين فاصبحت عسرا على طلّا بك ابنة مخزم __________________________________________________

(- (شاهد مترجم از اين حديث اين جمله است) چهار نفرند 1 على بن ابى طالب 2- فاطمه 3 حسن 4 حسين. پس ميبينم كه صاحب ما داخل است در اين گروه ابرار و صاحب شما ابو بكر نيست. پس ما صاحب خود را بر صاحب شما از اين جهت فضيلت و برترى ميدهيم 6- شما گفتيد، و ما هم مى گوييم و عامّه مسلمين هم ميگويند، كه شهيدان چهار نفرند 1- علىّ بن ابى طالب 2- جعفر بن ابى طالب 3- حمزة بن عبد المطّلب 4- عبيدة بن حارث بن عبد المطّلب. پس ميبينم كه صاحب ما على داخل در اين گروه شهيدانست و صاحب شما ابو بكر نيست. پس ما صاحب خود على عليه السّلام را از اين جهت بر صاحب شما تفضيل ميدهيم. پس هارون در غضب شد و پرده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 160

آشاميدم از آب دحرضين و صبح كردم در حالى كه اى دختر مخرم مشكل بود يا بنده گان تو كنايه از اينكه روز سختى بود.

و فرّاء گفته:

شربن بماء البحر ثم ترفّعت متى لجج خضر لهنّ نشيج

آشاميدند زنها از آب نهر بزرگ يا دريا آن گاه بالا پريدند هنگامى كه موج هاى متحرّك براى آنها ايجاد صدا و ناله كرده بود.

(يُفَجِّرُونَها

تَفْجِيراً) مجاهد گويد: يعنى اين چشمه آنها را هر جا كه ميخواستند از منازل و قصورشان ميبرد.

و التّفجير: شكافتن زمين است بجريان آب گويد: و نهرهاى بهشت جاريست بدون داشتن گودى و شيب پس هر وقت مؤمن اراده ميكند، كه نهرى جارى سازد خطّى ميكشد پس از آن موضع آب ميجوشد و بدون زحمت جارى ميشود. آن گاه توصيف فرمود: خداى سبحان گروه ابرار را و گفت:

(يُوفُونَ بِالنَّذْرِ) مجاهد و عكرمه گفته اند: يعنى آنان در دنيا به اين صفت بودند كه وفا بنذر و عهد خود مينمودند و ايفاء بنذر اينست كه آنچه نذر كرده براى آن انجام دهد و وقتى نذر طاعت و عبادتى نمود آن را تمام كند و وفاى بآن نمايد.

قتاده گويد: يعنى تمام كنند آنچه را كه از واجبات خداوند بر آن واجب

__________________________________________________

(- را حركت داد. جعفر دستور داد فورا مردم خارج شوند چون احساس خطر كرد. پس مردم با بيم و هراس بيرون رفتند و هارون وارد مجلس شد و گفت كى بود اين مناظر اى پسر زن بد نام. بخدا تصميم گرفتم او را بكشم، و بعد بآتش بسوزانم.

. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 161

كرده بود.

(وَ يَخافُونَ يَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً) يعنى ميترسند روزى را كه شرّ آن فاش و پراكنده و تمام جهات را احاطه كرده و عذاب را شرّ ناميده براى اينكه خيرى در آن براى اهل عقاب نيست گر چه در ذات و حقيقت خود نيكو باشد براى اينكه مستحقّ و شايسته اين عذاب بوده است.

و بعضى گفته اند: مراد بشرّ در اينجا موارد هول و ترس روز قيامت، و

سختى هاى آنست.

(وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ) يعنى اطعام طعام ميكنند با حبى كه بر طعام انحصارى خود دارند. يعنى ميخورانند طعام موجود و منحصر خود را با نياز شديدى كه بر آن دارند. خداوند سبحان آنها را توصيف فرموده بايثار و مقدّم داشتن ديگران بر خودشان (وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ- خَصاصَةٌ) ديگران را بر خود اختيار ميكنند و مقدّم ميدارند گر چه اختصاص، به خودشان داشته باشند. ابو سعيد خدرى از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله حديث نموده كه فرموده هيچ مسلمانى نيست كه مسلمانى را مهمان نمود در گرسنگى و اطعام نمايد مگر آنكه خدا او را از ميوه هاى بهشت اطعام نمايد، و نيست مسلمانى كه مسلمانى را از برهنگى بپوشاند مگر آنكه خداوند او را از لباسهاى بهشت بپوشاند و كسى كه در تشنگى مؤمنى را سيراب كند خدا او را از شربتها و آب هاى سر بسته بهشتى سيراب كند.

ابن عبّاس گويد: يطعمون يعنى اطعام طعام ميكنند با ميل مفرط و محبّتى كه بآن دارند و بعضى گفته اند هاء حبّه كنايه از خداى تعالى است يعنى اطعام طعام ميكنند براى حبّ خدا. «1»

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: و هذا هو الحق كه مراد از ضمير و هاء حبّه خداى [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 162

(مِسْكِيناً) يعنى مستمندى كه چيزى براى او نيست. (وَ يَتِيماً) او از اطفاليست كه برايش پدرى نيست يعنى مرده است يا كشته شده (وَ أَسِيراً) و قتاده گويد آن كسى است كه از بلاد مشركين گرفته شده باشد. مجاهد، و سعيد بن جبير گفته اند كه آن محبوس و زندانى

از اهل قبله است. و برخى گفته اند كه مراد از اسير زنست.

(إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ) يعنى براى طلب رضاى خدا خالصا للَّه و خالص از رياء و طلب پاداش. و آن قول اوست (لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً) ما از شما نه پاداشى ميخواهيم و نه سپاسى. شكور مصدر است مانند قعود و جلوس.

سعيد بن جبير و مجاهد گفته اند: آنها اين مطلب را بزبان نياوردند و لكن خداوند سبحان دانست آنچه در دل آنها بود پس ستايش نمود آنها

__________________________________________________

(سبحان باشد. بقرينه آيات بعد إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً. علّامه طباطبائى هم در الميزان اين قول را نقل كرده و گفته يطعمون الطّعام حبّا للَّه لا طمعا فى الثّواب. اطعام طعام ميكنند براى- محبّت بخدا نه بطمع ثواب و گر چه ايشان اين قول را ردّ ميكنند براى توضيح و بيان خدا در آيه بعد كه ميفرمايد إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ. ميگويم بنا بر مبناى خود ايشان تفسير آيه به آيه. آيه مذكور تفسير حبّه را مينمايد. يعنى بمحبّت خدا اين كار را ميكنم. مضافا اينكه ما ميدانيم خاندان رسالت اصلا محبّت و علاقه اى بدنيا و ما فيها ندارند تا چه رسد بمختصر طعامشان. اگر كسى بگويد چه مى گويى در باره اين آيه لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ. هرگز بمقام نيكويى نخواهيد رسيد تا اينكه از آنچه دوست داريد انفاق كنيد. خواهيم گفت اوّلا اين براى عموم افراد است آنها در سطح بالاتر هستند و ثانيا آنها انفاق ميكنند جان خود و از جان عزيزتر خود را كه دوست دارند مثلا حضرت حسين عليه

السّلام فرزند گرام خويش على اكبر را جلوتر از همه بميدان شهادت ميفرستد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 163

را براى خلوصشان تا اينكه رغبت پيدا كند در انفاق و اطعام خالصانه هر كس كه بخواهد و مقصودشان اينست كه ما باين اطعام مطالبه تلافى و جبران در اين دنيا نميكنيم و انتظار و توقّع سپاس گويى شما را هم نزد مردم نداريم بلكه ما براى خدا اطعام نموده ايم.

(إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً) يعنى عذاب روزى كه (عَبُوساً) يعنى روز سختى كه چهره ها در آن گرفته و زشت ميشود. آن روز توصيف بعبوس كرده، براى سختى و شدّتى كه در آن روز هست و اين مانند يوم صائم و ليل قائم است.

ابن عبّاس گويد: كافر در آن روز چنان گرفته و عبوس ميشود كه جارى ميشود از ميان دو چشمش عرقى مانند قطران مس آب شده از شدّت حرارت.

(قَمْطَرِيراً) ابى عبيده و مبرّد گويند: يعنى دشوار و سخت. حسن گويد: سبحان اللَّه چه قدر نامش شديد است و آن از اسمش سخت تر است قتاده گويد: قمطرير آنست كه چهره ها را ترس و پيشانيها و ميان ديده ها را از شدّت ناراحتى قبض ميكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص

مِزاجُها زَنْجَبِيلاً (17) عَيْناً فِيها تُسَمَّى سَلْسَبِيلاً (18) وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ إِذا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً (19) وَ إِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيماً وَ مُلْكاً كَبِيراً (20)

عالِيَهُمْ ثِيابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً (21) إِنَّ هذا كانَ لَكُمْ جَزاءً وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً (22)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 165

و استبرق باشد و بدستبندهايى از سيم آراسته شوند و پروردگارشان نوشابه اى پاك بايشان بنوشاند.

22- آرى اين كرامتها شما را است پاداش و كوشش شما پسنديده شده است.

تمحو مخازيك الّتي بعمّان

گمان مكن كه درهم هايى كه دزديدى محو و نابود ميكند رسواييها، و كارهاى زشتى كه در عمّان كردى و بنا بر اين تأويل ميشود قول خدا كه ميفرمايد (ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ) و مانند اينست آنچه ابو زيد حكايت كرده (اذا طلعت الجوزاء او فى العود فى الحرباء) وقتى ستاره جوزاء طلوع كرد عود در حرباء اشراف ميكند.

و كسى كه عاليهم بنصب ياء خوانده محتمل است بدو جهت باشد (1) حال باشد و (2) ظرف و امّا حال ممكن است كه عامل در آن يكى از دو چيز باشد (1) لقاهم (2) جزاهم و مانند آنست در حال بودن (مُتَّكِئِينَ فِيها عَلَى الْأَرائِكِ).

پس اگر بگويى چرا متّكئين صفت جنّت نباشد و حال آنكه ذكر آن، در جنّت شده.

گفته شود اين جايز نيست آيا نميبينى كه اگر اينطور باشد هر آينه لازم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 168

آيد ترا كه ضميرى كه در اسم فاعل است از جهت اينكه صفت جنّت است ظاهر باشد و حال آنكه فعل براى آن نيست. پس وقتى جايز نشد حال خواهد بود و همين طور است آيه (وَ دانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُها) مگر اينكه در اين آيه دو امر جايز است (1) حال باشد (2) منصوب بنا بر مفعول به بودن باشد و معنا چنين باشد (و جزاهم جنّة و حريرا) پاداش ايشان بهشت و ابريشم بهشتى است يعنى پوشيدن حرير و ابريشم بهشتى و داخل شدن بهشت و نزديك بودن سايه هاى بهشتى بر آنها. و بنا بر اين فرض مانند آيه (وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ است) براى كسى كه

بترسد از مقام و عظمت پروردگارشان دو بهشت است.

پس اگر حمل بر اين نكردى و گفتى كه عارض ميشود در آن واداشتن صفت را جاى موصوف و حال آنكه اين در كلامشان مطرح نيست، و وقتى حمل بر حاليت كردى ميشود مانند آنچه عطف كردى قول او (متّكئين وَ دانِيَةً عَلَيْهِمْ) را و همچنين (عالِيَهُمْ ثِيابُ سُندُسٍ) معطوف است بنا بر اينكه- منصوب بر حاليت باشد، پس ثياب سندس مرفوع باسم فاعل و ضمير بر ميگردد به صاحب حال از قول خدا (عاليهم) و بنا بر قرائت اعمش كه قرائت نادر و كم است (عاليتهم) و بمنزله قول او (خاشعا ابصارهم) و (خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ) ميباشد.

و كسى كه آن را ظرف قرار داده و عالى را بمعنى فوق گرفته آن را جارى مجراى فوق دانسته در اين مطلب. و كسى كه (عاليهم) بسكون ياء قرائت كرده آن را مبتداء و ثياب سندس را خبر آن و عاليهم مبتداء در محل جماعت ميشود چنانچه خبرهم جماعت ميشود. و گاهى هم اسم فاعل در جاى جماعت آمده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 169

شاعر گويد:

الا انّ جيرانى العشّة رائح دعتهم دواع من هوى و منادح

بدانيد كه همسايه هاى من امشب حركت ميكنند و موجب كوچيدن- آنها هواى بهتر و زمينهاى وسيع تر است و در قرآن آمده (مُسْتَكْبِرِينَ بِهِ سامِراً تَهْجُرُونَ). (فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا) پس گويا از جهتى كه بمعناى مصدر قرار داده آن را مفرد آورده از قبيل گفته او. كه ميگويد (و لا خارجا عن فى زور كلام) و گاهى جامل و باقر گفته اند و قصد كرده اند كثرت را و

بصير نحوى ملقّب به جامع العلوم اشكال بر او كرده اين كلام را و باو نسبت بد فكرى را داده و گفته (عاليهم) بسكون ياء صفت ولدان و پسران بهشتى است. يعنى دور ايشان ميگردد پسرانى كه بالاى ايشان لباس سندس است پس ثياب رفع داده سندس را باسم فاعلى كه صفت است بر موصوف.

ابو على گويد بتوفيق خداوند ميگويم: كه من ميبينم چنانچه بينش- اين فاضل بيمار و عليل است نظرش هم بى مورد و مختل است. پس ابو على را مبتلا به بيمارى خود دانسته و نظرى بپايان اين آيه نكرده كه خداوند سبحان ميفرمايد (وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً) سپس عقب آن فرمود إِنَّ هذا كانَ لَكُمْ جَزاءً پس بشناسد كه ضمير در (عاليهم) همان ضمير در (سقاهم) و آن ضمير مخاطبين در (لكم) است. و اين ضمير ممكن نيست كه بر گردد مگر به ابرارى كه جزاء داده شده و مثابند نه پسران جاودانى كه خود از جمله ثواب و پاداش ايشان است. بار خدايا سپاس و شكر تو راست بر تأييد و توفيقت.

برگشتيم بسخن ابو على: گويد و بنا بر قياس گفته ابو الحسن (اخفش) جايز است در (قائم اخواك) و عمل كردن اسم فاعل عمل فعل را و گر چه اعتماد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 170

بر چيزى هم نكند. كه (ثِيابُ سُندُسٍ) مرفوع بعاليهم باشد و مفرد بودن عاليا براى اين باشد كه فعل مقدّم است.

ابو على گويد: و بهتر قرائت آنست كه گفته خضر را برفع و استبرق بجرّ است بجهت اينكه خضرا تمام صفت براى تمام موصوف و آن ثياب است و

امّا استبرق مجرور است از جهت اينكه جنس است كه ثياب بآن اضافه شده- چنانچه به سندس اضافه شده مثل اينكه ميگويند لباس خز و كتان و غيره و بر اين دلالت ميكند قول خدا وَ يَلْبَسُونَ ثِياباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ. و كسى كه خضر و استبرق هر دو را بجرّ قرائت كرده پس او جرّ داده خضر را كه آن جمع بر سندس براى اينكه معنايش اينست كه اين لباس از اين جنس است. و ابو الحسن (اخفش) اجازه داده توصيف اين اجناس را بجمع پس گفت: مى گويى اهلك النّاس الدّينار الصّفر و الدّرهم البيض مردم را نابود ميكند دينار زرد و درهم سفيد (طلا و نقره) بنا بر تقبيح و توبيخ آنها باين كار.

و كسى كه استبرق را مرفوع خوانده قصد كرده استبرق را عطف بر ثياب كند مثل اينكه گفته ثياب استبرق پس مضاف كه ثياب باشد حذف نموده، و استبرق را جاى آن قرار داده چنانچه وقتى تو مى گويى بر اوست خز يعنى بر اوست لباس خزّ نه اينكه بر دوش او حيوانيست كه نامش خز و سنجاب است و بنا بر همين معناست قول شاعر كه گفت:

كانّ خزّا تحته و قزّا و فرشا محشوه أوزّا-

گويا زيرا و پوست خز و ابريشم و فرشهايى است كه پر از پر قو و مرغابيست.

اصل شر ظهور پس آن ظهور ضرر و زيانست و از اين بابست (شررت الثّوب) وقتى كه خورشيد يا باد آن را ظاهر سازد گفت (و حتّى اشرت بالا كف المصاحف) و ظاهر نمودم و از آنست شرر الفار به جهت ظهور آن به پرانيدن آن.

النّضره: رنگهاى زيبا و گياه خوب و نضير و نضر بمعناى خوش رنگى و زيبايى است.

السّروره: اعتقاد رسيدن بمنافع است در آينده. عدّه اى گفته اند- سرور لذّتيست در قلب پس حسب متعلّق بچيزى كه در آن منفعت باشد پس ناچار است از داشتن متعلّقى مانند سرور بمال و فرزند و سرور باكرام، و بزرگداشتى و سرور به سپاس و شكر و سرور بثواب.

الارائك: حجله هايى است كه در آن عروس و همسر باشد مفروش: اريكه است. زجاج گويد: اريكه هر چيزيست كه بآن تكيه شود از بالشهاى نرم يا غير آن.

الزّمهرير: جائيست كه سردتر از همه سردخانه ها باشد.

الزّنجبيل: قسمى از ادويه چينى كه خوش طعم زبان را ميسوزاند آن را با عسل مرّبا نموده و دفع مرضهايى را با آن مينمايند وقتى آن را با شراب ممزوج كردند لذّتش بيشتر ميشود و عرب با زنجبيل خود را خوشبو ميكند.

شاعر گويد:

كانّ القرنفل و الزّنجبيل باتا بفيها و أريا مشورا

گويا قرنفل (ميخك) و زنجبيل در دهان آن زن (معشوقه) با عسل آميخته و آب دهانش شيرين و معطّر است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 172

شاهد در اين بيت كلمه قرنفل و زنجبيل است كه بهم در آميخته شده است.

السّلسبيل: شراب ملايم و لذيذ است گفته ميشود شراب سلسل، و سلسال و سلسبيل.

الولدان: پسران جمع وليد و نوزاد. السّندس:

لباس ديباج ابريشم گرانقدر و زيباست.

استبرق: ديباج درشتيست كه داراى برق و درخشندگى است.

است كه بالاى آن تختهاست.

(لا يَرَوْنَ فِيها) نمى بينند در آن بهشت (شَمْساً) خورشيدى كه از حرارت و سوز آن اذيّت شوند (وَ لا زَمْهَرِيراً) و نه سردى كه از سرماى آن ناراحت شوند.

(وَ دانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُها) يعنى سايه هاى درختان بهشتى نزديك آنها است. و بعضى گفته اند: كه سايه هاى بهشتى را خورشيد از بين نميبرد.

چنانچه در دنيا از بين ميبرد (وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِيلًا).

مجاهد گويد: يعنى و تسخير شده و آسان ميشود چيدن و گرفتن ميوه آن تسخير شدنى. اگر بر خيزد ميوه ها بالا رود باندازه بلندى آن و اگر بنشيند ميوه ها پائين آيد تا دست رس شود و اگر بخوابد باز آويخته شود تا دستش، بآن برسد.

و بعضى گفته اند: دستشان از آنها براى دورى و پاداشتن خارى خالى بر نميگردد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 174

(وَ يُطافُ عَلَيْهِمْ) يعنى ميگردد اطراف اين ابرارى كه تعريفشان گذشت (بِآنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَكْوابٍ) جمع كوب و آن ليوانهاى بى دسته از نقره است.

مجاهد گويد: اكواب بمعنى اقداح جمع قدح و كاسه هاى بزرگ است (كانَتْ) اين ظرفها و قدحها (قَوارِيرَا) يعنى آبگينه و بلور (مِنْ فِضَّةٍ) از نقره (مانند نقره سفيد) حضرت صادق عليه السّلام ميفرمايد: چشم نفوذ ميكند در نقره بهشتى چنانچه در شيشه نفوذ ميكند (مترجم گويد: يعنى همانطورى كه از خارج ظرف بلورى و ليوانهاى شيشه اى داخل آن ديده ميشود ظرفهاى نقره اى بهشت هم داخلش از خارجش ديده ميشود) معنايش اينست كه اصل آن ظرفها از نقره است در آن جمع شده سفيدى نقره و صفاى شيشه پس از خارج داخلش ديده ميشود.

ابو على گويد: اگر سؤال شود چگونه

شيشه از نقره است و حال آنكه شيشه از ريگ و نزديك آنست و چيزى اگر بچيزى نزديك شد و تماس آن با آن زياد و سخت شد گفته ميشود اين از آنست گر چه در حقيقت از آن نباشد «1»- مانند قول بعيث شاعر:

الا اصبحت خنساء خارمة الوصل و ضنّت علينا و الضّنين من البخل

آگاه باش و بدان كه خنساء صبح كرد در حالى كه تارك وصلى بود و بر ما امساك

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: مثل بيان پيامبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله در باره جناب سلمان.

السّلمان منّا اهل البيت

سلمان از ما خاندان است در حالى كه ايشان نه هاشمى و نه قرشى و نه عرب است بلكه ايرانى از اهل اصفهان و يا شيراز بوده. ولى چون تماس زياد و پيوند و هم بستگى سختى در اطاعت خدا و پيامبر داشته و روحا و عملا نزديك بآنها بوده از آنان شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 175

نمود و امساك از بخل است.

شاهد اين بيت كلمه ضنين است كه از بخل و امساك است.

و صدت فاعدانا بهجر صدودها و هنّ من الاخلاف قبلك و المطل

و اعراض كرد خنساء پس ستم كرد ما را بسبب دورى و اعراضش و حال آنكه آنها از يادگارهاى قبل از تو و بزرگان بوده اند.

شاهد اين بيت و هنّ من الاخلاف است.

شاعر گويد:

الا فى سبيل اللَّه تغيير لمّتى و وجهك ممّا فى القواريرا صفّر

آيا در راه خدا تغيير نميدهى رفقاء مرا و حال آنكه صورتت از آنچه در شيشه است زردتر است پس بنا بر اين جايز است كه

شيشه از نقره باشد يعنى در صفا و سفيدى نقره باشد و جايز است فرض شود حذف مضاف را يعنى از صفاء فضّه و قوارير دوّم بدل از قوارير اوّل و تكرار نيست.

ابن عبّاس گويد: كه شيشه و آبگينه هر زمين از خاك آن زمين است و زمين بهشت نقره است و براى همين آبگينه آن مانند نقره و از آنست.

(قَدَّرُوها تَقْدِيراً) يعنى اندازه گرفتن كاسه را بر اندازه خواست، و ميل آنها نه كم و نه زياد از رأى آنها و ضمير در (قدّروها) راجع به ساقيان و خدمتگزارانيست كه سقايت ميكنند زيرا آنها اندازه ميگيرند آن گاه سقايت ميكنند ربيع و قرظى گفته اند: اندازه ميگيرند بقدر پر شدن كف دستها يعنى ليوانها و يا قدحها. باندازه ميل و اشتهاء آنهاست بزرگ نيست و سنگينى بر كف دست از برداشت آن نميكند.

و بعضى گفته اند: پيش از آمدنشان در دل خودشان اندازه آن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 176

ظرفها را ميگيرند. پس ميآيد بر همان مقدار كه فرض كرده و اندازه گرفته اند و ضمير در قدّروا راجع به شاربين است (وَ يُسْقَوْنَ فِيها) يعنى در بهشت (كَأْساً كانَ مِزاجُها زَنْجَبِيلًا) يعنى سقايت ميشوند در بهشت در كاسه هايى كه مزاج و طبيعت زنجبيل است. مقاتل گويد: شباهت بزنجبيل دنيا ندارد.

ابن عبّاس گويد: هر چه كه خدا در قرآن از نعمتهاى بهشتى ياد نموده و آن را نام برده براى آن مانندى در دنيا نيست ولى خدا آن را موسوم به نامى كه در دنيا معروف است نموده.

و زنجبيل چيزيست كه عرب خود را بآن خوشبو ميكرد و براى همين خدا آن

را در قرآن ياد كرد و وعده داد كه ايشان را در بهشت سقايت كند از كاسه هايى- كه آميخته بزنجبيل بهشت است.

(عَيْناً فِيها تُسَمَّى سَلْسَبِيلًا) يعنى آميخته است شراب بهشتى به زنجبيل و زنجبيل از چشمه ايست كه آن چشمه موسوم بسلسبيل است.

ابن اعرابى گويد: نشنيدم سلسبيل را مگر در قرآن.

زجاج گويد: سلسبيل صفت است براى هر چيزى كه در غايت سهولت و نرمى و صفا باشد يعنى بدرستى كه آن زنجبيلى است كه بسهولت و نرمى در گلو وارد ميشود.

ابى عاليه و مقاتل گفته اند: سلسبيل ناميده شده بخاطر اينكه روا نست در راه ها برايشان و در منازلشان ميجوشد از زير عرش از بهشت عدن براى اهل بهشت ها.

قتاده گويد: سلسبيل ناميده شده براى اينكه آبش مطيع ايشان هر طور و هر جا بخواهند مصرف ميكنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 177

(وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ) طواف ميكند ايشان را پسران جاودانى بهشت تفسيرش گذشت (إِذا رَأَيْتَهُمْ) يعنى وقتى ديدى اين گروه پسران را (حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً) پندارى كه ايشان مرواريد پراكنده اند از صفا و زيبايى و زيادى. پس ياد فرمود رنگ و بسيارى آنها را.

و بعضى گفته اند: تشبيه فرمود آنها را به پراكنده گى براى پراكندگى ايشان در خدمت. زيرا اگر آنها در يك صف و رديف بودند آن را تشبيه بمنظوم و رديف شده مينمود.

(وَ إِذا رَأَيْتَ ثَمَّ) يعنى وقتى چشم انداختى در آنجا يعنى بهشت و برخى گفته اند: يعنى و وقتى ديدى چيزها را در آنجا (رَأَيْتَ نَعِيماً) ديدى نعمتهاى گرانقدر را (وَ مُلْكاً كَبِيراً) و ملك بزرگى را امام صادق (ع) فرمود:

زايل و فانى نميشود.

و بعضى گفته اند:

ملك وسيعى يعنى كه نعمتهاى بهشتى از جهت زيادى قابل وصف نيست. و بدرستى كه بعضى از آنها را تعريف ميكند.

و بعضى گفته: مراد از ملك كبير. اجازه خواستن فرشتگانست، از ايشان و درود آنهاست بر ايشان بسلام.

و بعضى گفته: مقصود از ملك كبير آنست كه بهشتيان چيزى را اراده نميكنند مگر آنچه فورا بر آن توانا ميشوند.

و بعضى گفته اند: كه كمترين آنها از جهت درجه و رتبه از مسير هزار سال نگاه ميكند در ملك خودش مى بيند نقطه دور و آخر آن را، چنانچه ميبيند اوّل و نزديك آن را.

و بعضى گفته اند: آن ملك هميشگى و ابديست در نفوذ امر و حصول

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 178

آرزوها و ايده هاست.

(عالِيَهُمْ ثِيابُ سُندُسٍ) بالاى آنها لباس سندس بهشتى است.

كسى كه عالى را ظرف و بمعناى فوق قرار داده. پس آن بمنزله گفته تو است كه بگويى فوقهم ثياب سندس. و كسى كه آن را حال قرار داده پس به منزله ى قول تو است كه مى گويى يعلوهم ثياب سندس. در حالى كه عاليست ايشان را لباس سندس. و آن لباس هاى نازك و نرم است كه ميپوشند.

از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده كه در معناى آن فرمود بالاى لباسشان آن را ميپوشند (خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ) و آن لباس درشت و مقصود درشتى در رشته نيست بلكه درشتى و غلظت در بافته و ارزش است.

ابن عبّاس گويد: آيا نميبينى اين مرد را كه بر اوست لباس و آنچه بالاى آن پوشيده برتر و گرانقدرتر است (وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ) نقره شفّاف كه داخلش از خارج ديده ميشود چنانچه از بلور ديده

ميشود و آن برتر از درّ و ياقوت است و آنها از طلا و نقره بالاترند پس اين نقره بالاتر و بهتر از طلا است و نقره و طلا در دنيا بهاء و قيمت چيزهاست.

و بعضى گفته اند: آنها گاهى خود را با طلا زينت ميكنند و گاهى با نقره تا اينكه جمع كنند زينتهاى خوب را چنانچه خداوند تعالى فرمود (يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ) «1» آراسته ميشوند در بهشت بدستبندهايى از طلا

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: در پنج موضع خداوند نام دستبندها و ظروف طلايى بهشت را برده 1- يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ يَلْبَسُونَ ثِياباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ سوره كهف آيه 31 (2) يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً، وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ سوره حج آيه 23 (3) يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ سوره فاطر 33 (4) فَلَوْ لا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ.

زخرف آيه 53 (5) يُطافُ عَلَيْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَكْوابٍ سوره زخرف آيه 71

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 179

و نقره گر چه قيمتش در دنيا از طلا پست تر است ولى نقره بهشتى در نهايت- خوبى مخصوصى است وقتى كه بآن صفتى كه ما ياد نموديم باشد. و مقصود در آخرت چيزيست كه لذّت و سرور بآن زياد ميشود نه اينكه ارزشش زيادتر باشد زيرا در آنجا قيمتى در كار نيست.

(وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً) و سيراب نمايد ايشان را پروردگارشان از شراب پاك يعنى پاك از نجاستها كه دست و پاى آنها را آلوده مانند شراب دنيا نكرده باشد.

ابراهيم تيمى و ابى قلابه

گفته اند: طهورا يعنى بول نجس نيست بلكه عرق و رطوبتى در بدنهاى آنها ميشود مانند رطوبت و عرق مشك و يك مرد بهشتى داراى شهوت و خوراك صد مرد از اهل دنيا ميشود. پس وقتى خورد آنچه خواست داده ميشود باو شراب طهور. پس پاك ميكند باطن و درون او را و آنچه خورده رطوبت و عرق شده و از پوست بدنش خارج ميشود در حالى كه خشبوتر از مشك اذفر است و شهوت و اشتهايش بر ميگردد و از نو شروع باكل و شرب و جماع ميكند.

از حضرت جعفر بن محمّد عليهما السّلام روايت شده كه فرمودند پاك نميكند آنها را از هر چيزى جز خدا زيرا طاهر و پاك از آلوده شدن بچيزى از بودنيها نيست مگر خدا.

(إِنَّ هذا) يعنى آنچه از نعمتها و چيزهاى لذّت بخش كه توصيف شده (كانَ لَكُمْ جَزاءً) يعنى پاداش اعمال خوب و طاعتهاى نيكوى شما است (وَ كانَ سَعْيُكُمْ) در آنچه رضاى خدا و قيام شما بآنچه را خدا امر نمود.

(مَشْكُوراً) يعنى قبول و پسنديده پاداش داده شده ايد بر آن پس مثل آن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 180

است كه عمل شما را سپاس نموده است. «1»

__________________________________________________

(1) محمّد فخر معروف بامام رازى گويد: موصوفين باين صفات مذكور بصيغه جمع مثل إِنَّ الْأَبْرارَ يَشْرَبُونَ و يوفون و يخافون تا آخر اين آيات را اختصاص بجمع معيّن و معلومى چون خاندان رسالت دادند خلاف ظاهر است و دخول على بن ابى طالب را در اين آيات انكارى نيست و لكن او نيز داخل است در تمام آياتى كه دلالت بر شرح حال

مطيعين دارد. پايان سخن رازى.

و اين مطلب را از او كه در كمال تعصّب است تجاهل است زيرا هر چه در آن سبب نزول ذكر شده لفظش اعمّ از سبب وارد در آنست. چنانچه در سابق گذشت كه آيه افك. إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ ... در باره عايشه نازل شده بلفظ جمع و آيه تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ در سوره ى- ممتحنه در باره حاطب بن ابى بلتعه (كه بمردم مكّه نامه مخفيانه نوشته بود كه آنها را از تصميم پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله براى فتح مكه آگاه كند و خداوند با آن آيه پيامبر را اعلان كرد) نازل شده.

و فخر رازى با اينكه خود اعتراف كرده كه محمود بن عمر زمخشرى معتزلى و واحدى اشعرى در تفسيرشان گفته اند كه آن آيات در باره على بن ابى طالب عليه السّلام نازل شده و با اينكه نزول آيات در مدح آن حضرت تناقض با مذهب او ندارد و لكن بعضى از علماء مانند وى از ترس پيروى ميكنند پادشاهان و سياستمداران را، و بدون اختيار ترويج مينمايند امر و خواسته آنها را.

و بنى عبّاس همواره از فرزندان على عليه السّلام ميترسيدند و منع ميكردند از هر چيزى كه تقويت آنها شود نصارى و يهود را بخود نزديك كرده و كارهاى دولت را بآنها واگذار ميكردند ولى شرفاء و بزرگان از فرزندان رسول خدا را زندانى نموده و يا ميكشتند.

و ميان اهل سنّت و شيعه بمقتضاى مذهبشان چيزى نيست كه موجب دشمنى و كينه توزى گردد مگر اينكه سياست اجانب (ابن تيميّه ها و ابن قيّمها و ابن حزم ها و محمّد بن عبد الوهّاب ها و و و

را) تحريك كند كه بجان هم بيفتند و در اين زمان نيز ممكن نيست ايشان را يعنى سياستمداران را كه آنها را تحريك كنند بجهت نزديكى مسافت و سهولت مخابرات و نياز بمعاشرتهاى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 181

__________________________________________________

محبّت آميز. و اهل زمين بمنزله اهل يك خانه هستند و براى ماست كه تأسّى و پيروى از صحابه نمائيم زيرا آنها با اينكه اختلاف در فروع احكام با هم داشتند و هيچكس از مسلمين هم منكر اين نيست و همچنين اختلاف در باره رجالى مانند جناب ابى طالب كه آيا مؤمن بوده يا نه داشته اند و اعتقاد بايمان آن بزرگوار جزئى از اعتقادات ضروريه دينيّه نيست. و نه اعتقاد بكفرش.-

(نستجير باللّه) موجب كفر نميشود و لازمست امساك و خود دارى از بسيارى از امور نمود بجهت تادّب ببرادران مؤمن و منزّه بودن از چيزهايى كه مفيد فايده نيست و پايان ميدهيم سخن را بشعرى كه منسوب بشافعى است.

ا من غيره زوّجت فاطم ا فى غيره هل اتى

(هل اتى) آيا به غير على عليه السّلام فاطمه زهراء عليها السّلام ترويج شد آيا در باره ديگرى سوره هل اتى آمده است.

مترجم گويد: آرى مطلب همين است اگر سياست شوم استعمارگران بگذارد و هر روز در گوشه و كنار جهان مصر و سوريه و حجاز و غيره بر عليه- شيعيان تبليغات سوء نكنند و افتراء بدامن پاك آنها نزنند و آنها را بدتر از يهود عنود معرّفى ننمايند. اكنون مى بينيد كه چگونه وهّابيت در كشور ما رخنه كرده و جوانان خام و ساده لوح ما را اغوا و منحرف نموده اند. اهل سنّت خود

ميدانند كه فرقه رستگار و ناجيه شيعيانند چنانچه مشايخ آنها ميدانستند و اعتراف ميكردند كه

على مع الحق و الحق مع على يدور حيث ما دار

و يا

على مع القرآن و القرآن مع على

يا حديث شريف ثقلين كه فرمود

انّى تارك فيكم- الثّقلين كتاب اللَّه و عترتى ما ان تمسّكتم بهما لن تضلّوا ابدا

... و يا ده ها و صدها حديث صحيح را در باره آن حضرت و ابو بكر علنا بالاى منبر ميگفت:

(اقيلونى) اقيلونى و لست بخير منكم و على فيكم يا عمر كرارا گفت لو لا علىّ لهلك عمر. با اين اعترافاتشان آن حضرت را كنار زده و حقّ او را جهرا غصب و موجب هزارها ستم و جنايت تا امروز شدند. در خطبه شقشقيه نهج البلاغه فرمود

لقد تقمّصها ابن ابى قحافه و انّه ليعلم انّ محلّى منها محلّ القطب من الرّحى ...

هر آينه پسر ابى قحافه غصب خلافت نمود و لباس آن را در بر كرد و حال آنكه بطور قطع و يقين ميدانست مقام من از خلافت مقام ميله آسيا بست كه تا نباشد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 182

__________________________________________________

بگردش نيايد. بيش از اين اطاله ندهم فقط اين مطلب را بقصيده آقاى پيروى در فضائل آن حضرت و نزول سوره هل اتى در باره آن بزرگوار خاتمه ميدهم.

شير خدا و لنگر عرش خدا عليست مرآت حق و آينه حق نما عليست

در روز حشر شافع امت محمّد است باب النّجاة سلسله انبياء عليست

بعد از وجود اقدس خاتم حبيب حق بر كلّ جنّ و انس ملك رهنما عليست

كفو بتول و صهر نبى باب مجتبى خونين جگر

ز فاجعه كربلا عليست

اوّل رجل كه دين محمّد (ص) قبول كرد و ان دوّمين ز خمسه آل عبا عليست

سوّم نفر كه مفتخر از او قبا شده شد منتظر نبى كه رسد از قفا عليست

نفس نبى و باب علوم محمّد است چارم نفر كه رفته بزير كساء عليست

در آيه شريفه تطهير كن نظر مقصود حق ز يذهب و ز انّما عليست

زان ضرب شصت و كشتن بن عبد ود و كف نفس مخصوص آن حديث از مصطفا عليست

گر افتخار ديگرى از بهر او نبود اين افتخار بس كه شه لا فتا عليست

در جنگ بدر و غزوه خندق صف احد مردى كه بود در خور صد مرحبا عليست

دست خدا كه فوق همه دستها بود دست على ولىّ خدا مرتضى عليست

شاهى كه كرده است عطا در گه ركوع انگشترى خويش بفردى گدا عليست

در موقع نماز و گه سجده نياز آن بنده اى كه شد بر مولى فنا عليست

جنگ آورى كه تير ز پايش كشيده اند و انگه نشد بدرد و الم آشنا عليست

مردى كه دست رد زده بر سينه جهان بر آن عجوزه هيچ نكرد اعتنا عليست

بخشنده اى كه كرده سفارش ز قاتلش بر جانشين خود حسن مجتبا عليست

نام آورى كه وصف از حد فزون بود اوصاف او مفصّل و بى انتها عليست

من را چه مايه ايست كه مدح على كنم قرآن تمام وصف على هل اتا عليست

از مشكلات خود نهراسيده (پيروى) زيرا كه يار و ياور و مشكل گشا عليست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 183

يك سال عمره قبول شده باو داده ميشود.

(2) احمد بن محمّد بن ابى نصر بزنطى از حضرت امام رضا عليه السّلام پرسيد مراد از اين تسبيح چيست فرمود نماز شب است على بن ابراهيم قمّى نيز در تفسير خود گويد مراد از اين تسبيح نماز شب است و مراد از (لَيْلًا طَوِيلًا) پاره اى از شبهاى دراز (زمستان) باشد.

(مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 185

30- و شما نميخواهيد مگر وقتى كه آن را خدا بخواهد البته خدا دانا و صلاح انديش است.

31- خداى تعالى هر كه را خواهد در رحمت (در توفيق و هدايت يا در بهشت) خويش در آورد و براى ستمگران شكنجه اى دردناك آماده كرده است.

به وحدى و اخشى الرّياح و المطرا

صبح نمودم در حالى كه نميتوانم اسلحه با خود بردارم و اگر شترم بگريزد قدرت گرفتن آن را ندارم و اگر تنهايى به گرگ بر خورد كنم ميترسم از باد و باران به واسطه ناتوانى و پيرى.

گفتى (لا تضرب زيدا او عمروا) معنايش اينست كه هيچكدام را نزن پس حرام است بر او زدن هر دو بعلّت اينكه يكى از آنها در نفى تعميم دارد ديگرى را هم شامل ميشود.

ابن كيسان حمل كرده نهى را بر امر و ميگويد وقتى گفتى نه زن يكى از آن دو را حرام نكرده بر او زدن هر دو را. و البتّه در آيه حرام كرده طاعت آنها را

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: اهل تاريخ و دانشمندان رجالى گفته اند: چون ميان حسن بصرى و ابن سيرين معبّر خواب معروف تنافر شديدى بود و هيچ كدام حاضر نبودند كه دوستان خود را ببينند كه با طرف او مجالست دارد و اگر ميفهميدند با او متاركه ميكردند براى همين گفتند يا با حسن بصرى مجالست- كن و با ابن سيرين معاشرت مكن و يا بالعكس با ابن سيرين باش و بطرف- حسن بصرى نرو كه جمعشان نشايد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 188

براى اينكه يكى از آن دو بمنزله ديگريست در امتناع طاعت او آيا نميبينى كه اثم مانند كفران است. در اين معنى سيبويه گويد: و اگر گفته بود (لا تطع آثما و لا تطع كفورا) هر آينه معنى منقلب ميشد زيرا در اين هنگام حرام نميشد طاعت هر دو آنها.

«1» (فَاصْبِرْ) اى محمّد بر آنچه تو را امر نمودم بآن از تحمّل با رسالت (لِحُكْمِ رَبِّكَ) اين كه تبليغ رسالت و قرآن نموده و عمل كنى بعضى گفته اند: كه خداوند امر فرمود پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را به صبر و شكيبايى گر چه او را تكذيب كنند در آنچه آورده و بيم داده مر كسانى را كه او را تكذيب نموده اند.

(وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ) يعنى پيروى نكن از مشركين مكّه (آثِماً) گنهكارى چون عتبة بن ربيعه.

(أَوْ كَفُوراً) مقاتل گويد: يعنى ناسپاسى چون وليد بن مغيره را براى اينكه اين دو نفر بآن حضرت گفتند از اين دعوت و تبليغت بر گرد ما تو را بى نياز ميكنيم بمال و عيال دادن.

قتاده گويد: كفور ابو جهل است كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را از نماز منع كرد و گفت هر آينه اگر ديدم محمّد را كه نماز ميخواند البتّه پا بر گردن او خواهم

__________________________________________________

(1) در سابق بيان كرديم كه نزول قرآن دفعى و ابلاغش تدريجى بوده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 189

گذاشت. پس اين آيه نازل شد.

و بعضى گفته اند: كه اين تعميم دارد در هر گنهكار فاسقى و كافرى، از ايشان يعنى از همه مردم. روشن تر اينكه پيروى نكن كسى را كه تو را بگناه، و يا ناسپاسى دعوت كند. و اين بهتر است براى زيادتر فائده و نبودن تكرار.

(وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا) يعنى اقبال كن بر شغل و كار خودت از ذكر خدا و دعاء و تبليغ رسالت در صبح و شب و هميشه پس البتّه خدايا رو مؤيّد

و ياور تو است.

و البكره: اوّل روز و الاصيل. عشى و آن اوّل شب است (وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ) و بعضى از شب را براى خدا سجده كن. داخل شده به دليل من تبعيضيّه. يعنى پس براى او در پاره اى از شب سجده كن. زيرا او را امر نكرد بقيام تمام شب.

و بعضى گفته اند: فَاسْجُدْ لَهُ. يعنى نماز مغرب و عشا را بخوان.

(وَ سَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا) يعنى در شب دراز بعد از نماز واجبت نوافل بخوان. روايت شده از حضرت رضا عليه السّلام كه از او سؤال كرد احمد بن- محمّد بن ابى نصر بزنطى از اين آيه كه اين تسبيح چيست فرموده نماز شب است (إِنَّ هؤُلاءِ يُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ) البتّه اين گروه كافران دوست دارند- سراى شتابنده دنيا را يعنى اختيار ميكنند لذّتها و منافع زود گذر را در دار دنيا (وَ يَذَرُونَ وَراءَهُمْ) يعنى و ترك ميكنند آينده را و مياندازند پشت سرشان (يَوْماً ثَقِيلًا) روز سخت و دشوارى را يعنى ايشان ايمان بآن روز نميآورند و براى آن روز كارى نميكنند.

و بعضى گفته اند: يعنى پشت سرشان مى اندازند و هر دو معنى هم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 190

محتمل است. آن گاه خداى سبحان فرمود (نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ) ما آنها را آفريديم و استوار كرديم آفرينش آنها را.

مجاهد و قتاده گفته اند: يعنى ما تقويت نموده و محكم كرديم آفرينش آنها را. ربيع گويد: اسرهم يعنى مفصل هاى آنها را. حسن گويد: يعنى وصل كرديم بعضى از رگهاى بزرگ و كوچك آنها را برگها و عصبهاى ديگر و اگر بر اين نظم و ترتيب استوار نشده بود

هر آينه امكان نداشت عمل كند با آنها و فايده برد از آنها.

جبائى گويد: (شَدَدْنا أَسْرَهُمْ) يعنى ايشان را ما نيرومند و توانا گردانيديم.

و بعضى گفته اند: يعنى ما آنها را تكليف كرديم و سخت گرفتيم آنها را بامر و نهى تا اينكه تجاوز از مرز و حدود خدا نكنند چنانچه اسير را محكم به كند و قيد مى بندند كه فرار نكند.

(وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِيلًا) يعنى و وقتى ما خواستيم آنها را هلاك كنيم و بجاى ايشان امثال آنها را بياوريم ميتوانيم ولى براى تمام شدن حجّت بر آنها آنان را باقى گذارديم (إِنَّ هذِهِ) البتّه اين سوره (تَذْكِرَةٌ) يعنى تذكّر و اندرز است كه بسبب آن بياد امر آخرت خواهند افتاد.

قتاده گويد: البتّه اين رسالتيست كه آن را ابلاغ مى نمايى (فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا) پس هر كه بخواهد راهى بسوى پروردگارش فرا گيرد. يعنى پس هر كه خواهد بسوى خشنودى پروردگارش راهى را فرا گيرد به اينكه عمل به طاعت خدا و اجتناب از گناه و معصيت او نمايد. و در اين آيه دلالت است، كه استطاعت پيش از عمل است. «1»

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: تنها اين آيه نيست كه دلالت بر استطاعت قبل از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 191

(وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ) ابى مسلم گويد: يعنى نميخواهيد اخذ طريق بطور اختيار بسوى رضا و خشنودى پروردگار نمائيد مگر آنكه خدا شما را مجبور كند و ناچار بر اين كار كند. پس در اين هنگام ميخواهيد و حال آنكه فائده اى براى شما ندارد و تكليف زايل است و خدا اين مشيّت را

نخواسته، است بلكه خواسته شما به حسن اختيارتان ايمان را اختيار نمائيد تا مستحق ثواب شويد. «1»

و بعضى گفته اند: يعنى نميخواهند چيزى از عمل را بطاعت او مگر خداوند آن را خواسته و اراده كرده و نيست مقصود از آيه اينكه خداى سبحان ميخواهد هر چه بنده ميخواهد از معصيت و گناه و مباحات و غير آن براى اينكه دليلهاى روشن دلالت دارد بر اينكه جايز نيست كه خداى سبحان اراده كند كارهاى زشت و اعمال قبيحه را و منزّه است از اين و فرمود خداى سبحان (وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ)

__________________________________________________

(عمل داشته باشد بلكه ده ها آيه بر اين مطلب دلالت دارد كه از آنهاست آيه حج. وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا.

براى خداست بر مردم كه حجّ كنند خانه خدا كعبه معظّمه را كسانى كه استطاعت و نيروى بدنى و مالى و طريقى دارند. پس استطاعت قبل از اعمال حجّ است و آيات زكاة و آيه خمس و غيره.

(1) سعد بن عبد اللَّه باسنادش از حضرت هادى عليه السّلام روايت نموده كه فرمود: خداوند قلوب ائمّه عليهم السّلام مورد و جايگاه اراده خود قرار داده وقتى خدا چيزى بخواهد آنها هم ميخواهند.

ميگويم در زيارت اوّل حضرت سيّد الشّهداء معروف بزيارت قتيل اللَّه كه اصحّ زيارات است اين جمله است. اراده الرّب فى مقادير أموره تهبط اليكم و تصدر عن بيوتكم. اراده پروردگار در تقدير و مقدّرات كارهاى او بسوى شما فرود آمده و از خانه شما صادر ميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 192

(وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ) خداوند براى شما سختى و

ناراحتى نخواسته و خداوند نسبت به بندگانش اراده ظلم ننموده است.

(إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً) بدرستى كه خدا دانا و خير انديش است.

(يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ) يعنى مؤمنين در بهشت داخل مينمايد (وَ الظَّالِمِينَ) يعنى ناسپاسان و كافران و مشركين را مجازات نموده (أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً) براى آنان شكنجه دردناكى مهيّا ساخته است. «1»

__________________________________________________

(1) محدّث بحرينى در برهان گويد كه كلينى باسنادش از محمّد بن فضيل از حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام روايت نموده كه گفتم إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فرمود (الولايه) گفتم. يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ فرمود در ولايت ما. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 193

و تشديد قاف خوانده اند.

ج 26، ص: 197

در طلبيدن تو و عذر خواستن بنا بر اين شاهد اين بيت كلمه عذر است كه جمع عاذر است، پس عذرا و نذرا حال از القاء است گويا اينكه ايشان القاء ذكر ميكنند در حال اعذار و انذار و كسى كه (وقتت) بواو خواند براى اينست كه اصل كلمه از وقت است و كسى كه آن را تبديل بهمزه نموده پس براى مضموم بودن واو است و واو اوّل وقتى در مثل وجوه و و عود و سوّم در مثل ادور مضموم شد بنا بر شايع تبديل بهمزه ميشود براى ثقيل دانستن ايشان (فيها) ضمّه را بر واو.

گويد: آنها بارانهايى هستند كه گياه را ميرويانند.

حسن گويد: بادهاى رحمت هستند كه خداى تعالى آن را پراكنده ميكند پراكنده كردنى.

جبائى گويد: بادهايى هستند كه ابرها را در فضا پراكنده و متفرّق ميكند.

(فَالْفارِقاتِ فَرْقاً) ابن عبّاس و ابى صالح گويند: يعنى فرشتگانى كه ميآورند چيزى كه حقّ را از باطل و حلال را از حرام جدا ميكند.

حسن و ابى حمزه و قتاده گفته اند: آن آيات قرآنيست كه حق را از باطل و هدايت را از ضلالت و گمراهى تميز ميدهد.

مجاهد گويد: آن بادهائيست كه ابرها را از هم جدا و دور ميسازد.

(فَالْمُلْقِياتِ ذِكْراً) «1» ابن عبّاس و قتاده گويند: يعنى فرشتگانى كه

__________________________________________________

(1) دور نيست كه مقصود از همه اينها فرشتگان باشد. بجهت اينكه چيزى كه ملّت ها در آن شك ندارند اينست كه قوا و نيروهاى طبيعى در افعال ايشان مستقلّ نيستند. پس باد و باران و آسمان و زمين مسخّر بامر خدايند مانند قلم در دست نويسنده و ارّه در دست نجّار. پس آنچه را كه مينگرى از- مصلحتها و حكمتها كه در كارهاى آنهاست دلالت ميكند بر اينكه فاعل آن صاحب اراده و داناست. چنانچه دلالت كردن خط بر معانى و علوم ميرساند به اينكه نويسنده تنها قلم نيست بلكه دانشمنديست كه انديشه ميكند و مينويسد و حكماء الهى هم اين را انكار ندارند مگر اينكه ايشان ميگويند كفايت ميكند بر اين كار يك فرشته كه آن را عقل فعّال مينامند. بامر خدا تدبير ميكند. ولى اهل شرع گويند فرشتگان بسيارى هستند كه از طرف خدا بهر گروه كارى واگذار شده است و حكماء و فلاسفه دليلى بر وحدت عقل ندارند.

(شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 199

به پيامبران الهى القاء ذكر و وحى مينمايند و آنها هم بامّتهاى خود ابلاغ ميكنند. مثل اينكه گويد حاملين ذكر كه القاء كننده هستند ذكر را تا اينكه- مخاطبين فرا گيرند. و القاء انداختن چيزيست بر غير و ديگرى (عُذْراً أَوْ نُذْراً)- يعنى براى عذر و حجّت داشتن و ترسانيدن و معناى آن حجّت داشتن از خدا و ترسانيدن مر خلق خداست.

حسن گويد: (عذرا حجّتى كه خداوند ميآورد آن را براى عقاب كردن بنده گانش كه آنها را عقاب نميكند مگر از روى حكمت و مصلحت (و نذرا) يعنى آگاهانيدن مورد ترس (كه گناه و كيفر آن باشد) و اين سوگندهاييست كه خداى تعالى آن را ياد نموده.

جبائى گويد: خداوند سبحان به پروردگار اين چيزها سوگند ياد نموده گويد جايز نيست سوگند و قسم مگر بخداى سبحان و غير جبائى گفته خير بلكه خداوند براى بزرگى موقعيّت و مأموريت آنها بخود آنها سوگند خورده است.

(إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ) اين جواب سوگندهاست و معنايش اينست كه آنچه بشما خداوند از بعث و نشور و ثواب و عقاب پاداش و كيفر اعمال وعده داد هر آينه واقع خواهد شد. و بعضى گفته اند فرق بين واقع و كائن اينست كه واقع نميشود مگر اينكه حادث باشد مثل ديوار كه واقع ميشود بين منزل و كوچه براى اينكه ديوار از روشن ترين چيزهاست در حدوث و كائن اعمّ از آن است زيرا آن بمنزله موجود ثابت است كه ميشود حادث باشد و ميشود قديم باشد و حادث. سپس خداوند سبحان بيان كرد وقت وقوع آن را و فرمود:

(فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ) يعنى

وقتى آثار ستارگان نابود و نورشان تمام

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 200

و روشنايى آن از بين رفت (وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ) يعنى وقتى آسمان شكافته شد و در آن شكافها نمايان شد (وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ) يعنى هنگامى كه كوه ها از جاى خود كنده شد مثل قول او كه گفته (يَنْسِفُها رَبِّي نَسْفاً) و برخى گفته اند:

نسفت يعنى بسرعت و شتاب ميرود كه در روى زمين اثر و نشانه اى باقى نميماند (وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ) يعنى موقعى كه پيامبران جمع ميشوند براى آن وقت كه روز قيامت باشد تا شهادت و گواهى بر امّتها دهند. و آن قول او است كه ميفرمايد (لِأَيِّ يَوْمٍ أُجِّلَتْ) ابراهيم و مجاهد و ابن زيد گويند. يعنى براى كدام روز تأخير افتادند و بر ايشان اجل را مثل زده براى جمع ايشان، كه بندگان خدا از اين روز تعجّب ميكنند.

و بعضى گفته اند: اقتت. يعنى شناخته شود وقت حساب و جزاء براى اينكه ايشان در دنيا نميدانستند چه وقت ساعت و موقع آن خواهد بود.

و برخى گفته اند: شناخته شود ثواب و پاداش اعمالشان در اين روز و امام صادق عليه السّلام فرمود اقّتت يعنى بر انگيخته شود در وقتهاى مختلف سپس اين روز را خداى سبحان بيان فرمود و گفت (لِيَوْمِ الْفَصْلِ) يعنى روزى كه خداوند ميان مردم قضاوت و داورى كند آن گاه اين روز را بزرگداشته و فرمود:

(وَ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الْفَصْلِ) نميدانى چه روز بزرگيست روز فصل و داورى پس خبر داد حال كسى كه تكذيب كند آن روز را و گفت (وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ) در اين روز واى بحال كسانى

كه تكذيب كننده گان باشند. اين تهديد و بيم دادنست و البتّه بيم دادن و وعيد را تخصيص داد بكسانى كه روز قيامت را انكار نموده و بآن تكذيب نمودند. بجهت اينكه تكذيب بقيامت موجب تمام گناهها ميشود گر چه با آن ذكر نشده و عامل در ظرف محذوف است و دلالت ميكند بر آن قول

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 201

خداوند. إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ. و تقديرش اينست. پس وقتى ستاره ها تاريك و آسمان شكافته و كوه ها از جا كنده شد و پيامبران گرد آمدند قيامت واقع شود و روز رستاخيز آيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 202

معنى آمده.

و كفت الشّي ء: يكفته كفتا و كفاتا يعنى وقتى كه او را در بر گيرد و از آنست حديث

اكتفوا صبيانكم

. يعنى آنها را بخود بچسبانيد و مثل آنست كه ضمّوا مواشيكم حتّى تذهب محمة العشاء گوسفندهايتان جمع كنيد تا سياهى شب برود و گفته ميشود بظرف كفت و كفيت و ابو عبيده گويد كفاتا يعنى ظرفها.

و الرّواسى: يعنى ثابت ها.

و الشّامخات: يعنى بلندها و از آنست شمخ بانفه وقتى از روى تكبّر و خود خواهى آن را بلند كند.

و ماء فرات: و زلال و عذب و نمير تمامى از عذوبت و گوارايى است. و از آنست كه نهر بزرگى معروف را فرات گويند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 205

شاعر گويد:

اذا غاب عنّا غاب عنّا فراتنا «1» و ان شهد احدى فيله و فواضله

اگر مسافرت كند و دور شود از نظرها فرات ما فرو رود و اگر حاضر گردد بچشد فايده ها و نعمتهاى خود را.

ابن عبّاس گويد: ريشه و منبع آبهاى شيرين عالم چهار است (1) جيحون (كه در نزديكى سمرقند و بخارا در خاك شوروى است) و از آنست دجله. (2)

سيحون نهر بلخ (3) فرات كوفه (4) نيل مصر

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: فرات همان نهر معروف كوفه و كربلا است كه در اشعار عربى و فارسى در مدايح و مصائب اهل بيت رسالت بخصوص حضرت سيّد- الشّهداء و اهل بيت عطشانش ياد شده و در اخبار هم مدح آن رسيده كه بعضى از آنها را ياد مينمائيم.

1- در اصول كافى از ضريس كناسى روايت شده كه گفت بحضرت باقر عليه السّلام عرض كردم مردم ميگويند كه اين نهر فرات

ما از بهشت ميآيد پس چگونه است و حال آنكه آن از مغرب ميآيد و چشمه ها در آن ميريزد.

فرمود: بدرستى كه براى خدا بهشتى است كه آن را در مغرب آفريده و آب اين نهر فرات شما از آنجا ميآيد و ارواح مؤمنين هم از قبورشان در هر شام و عصرى بآنجا ميرود و از ميوه هاى آن ميخورد و متنعّم بنعمتهاى آن ميشود و با يكديگر ملاقات و معارفه ميكنند و وقتى صبح ميشود از آن بهشت بيرون آمده و در هوا پرواز ميكنند وقتى خورشيد سرزد بگورهايشان ميروند و در هوا هم همديگر را ديده و ميشناسند ...

2- در سفينة البحار محدّث قمّى است كه در فرات دو ناودان از ناودان بهشتى است و اينكه فرشته اى است كه در هر شب از آسمان بفرات فرود آيد و با دو سه مثقال مشك بهشت است كه در فرات ميريزد و نيست نهرى در مشرق و مغرب زمين كه بركتش از او بيشتر باشد. و نوزادى كه حنك و حلق او را با آب فرات بردارد دوستدار خاندان رسالت خواهد بود. امير المؤمنين عليه السّلام-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 206

«1»

اينكه جيحون در اينجاست رود سيحان بالف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 207

مجزوم شود بلكه استيناف نموده و از سر گرفت.

مبردّ گويد: تقديرش اينست ثم نحن نتبعهم و غير از استيناف جايز نيست زيرا. أَ لَمْ نُهْلِكِ ماضى است و ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ مستقبل است و مويّد آن قول حسن بصريست كه آخرين مردمى هستند كه قيامت بر ايشان قيام كند.

(كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ) يعنى چنانچه ما هلاك كرديم مردم ستمگر و كفّار گذشته و پيشين را همانطور با تكذيب كنندگان از اهل مكّه خواهيم نمود و البتّه ايشان را هلاك و نابود كرد. در روز بدركه كشته شدند و گاهى ميشود هلاكت و نابودى بگرديدن چيز يا انسان بجايى كه نميداند كجاست آنجا يا باعدام و نابودى او يا به پنهانى مكان او و گاهى هم بمردن و گاهى به مسخ شدن بصورت سنگ و جمادى خواهد بود (وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ) يعنى روز پاداش و جزاء (لِلْمُكَذِّبِينَ) به تكذيب كنندگان پس ايشان كيفر ميشوند بسخت ترين عذابها و شكنجه ها.

(أَ لَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ) آيا ما شما را نيافريديم از آب كم و ناچيزى يعنى ناچيز كم فايده. و در آفرينش انسان بر اين كمال از خواص صحيحه و عقل شريف و تميز و نطق و بيان از يك قطره و يا ذرّه آب ناچيز بزرگترين اعتبار و روشنترين حجّت و برهانست بر اينكه براى او صانع و آفريدگار و مدبّر دانا مصلحت انديشى است و منكر اين مانند آنست كه با براهين روشن عقلى مكابره كند.

__________________________________________________

(در بلاد ترك است و در درياى روم ميريزد و بهتر اين است كه مقصود ابن

عبّاس همان سيحون نهر بلخ باشد كه از بلاد عربى دور است. مترجم گويد:

ممكنست كه غير از سيحون و جيحون بلخ و بخارا سيحان و جيحانى در تركيه باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 208

(فَجَعَلْناهُ) يعنى اين آب ناچيز را قرار داديم (فِي قَرارٍ مَكِينٍ) در قرارگاه محكم يعنى رحم (إِلى قَدَرٍ مَعْلُومٍ) يعنى تا مقدارى از وقت معلوم مدّت حمل (فَقَدَرْنا) يعنى آفريدن آن را تقديم كرديم كه چگونه باشد كوتاه يا بلند پسر يا دختر (فَنِعْمَ الْقادِرُونَ) يعنى ما خوب اندازه گيرنده ايم و جايز است كه وقتى كه ما قدر را مخفّف نموديم معنى اينطور باشد يعنى توانا هستيم ما بر تمام اين مطلب پس ما خوب توانا و نيرومنديم بر تدبير اين «1» و ما قدرت داريم بر چيزى كه هيچكس نيروى آن را جز ما ندارد پس آنكه مخصوص مدح است حذف شده (وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ) به اينكه ما آفريديم مخلوقات را و ما هم آنها را بر ميگردانيم و زنده ميكنيم.

(أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً) براى بندگان كه آنها را بر روى خود (به واسطه جاذبه زمين) نگهدارد.

(أَحْياءً) زنده ها را بر پشت خود در خانه ها و منازلشان (وَ أَمْواتاً) قتاده و مجاهد و شعبى گويند در شكم زمين آنها را نگهدارد و بخود جذب و منضم نمايد

__________________________________________________

(1) به چهار چيز در جنين و رحم مادر استدلال براى اثبات خدا شده.

1- آفريدن و ايجاد كردن زنده از منى مرده.

2- قرار دادن آن در رحم كه آن قرارگاه شايسته و براى او قوّه ماسكه است و اگر نبود در رحم نيروى ماسكه منى بآسانى از

آن خارج و دفع ميشد.

3- تقدير توقّف نه ماه در آنجا و ضرورت زايمان و وضع حمل در موقع احتياج و نياز طفل بطعام و دفع بول كردن بدون مهلت و تأخير.

4- تقدير جوارح ظاهرى از چشم و گوش و زبان و دست و پا و غيره باندازه حاجت. (شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 209

بنان گويد ما براى تشييع جنازه اى با شعبى بيرون رفتيم پس شعبى نگاهى بجبانه گورستان كرد پس گفت اينست كفات مردگان سپس نظرى به خانه كرد و گفت اينست كفات زنده ها و از حضرت على امير المؤمنين عليه السّلام روايت شده است.

و بعضى گفته اند: كفاتا يعنى وعاء و ظرف و هذا گفته يعنى ظرف آن و قول او أَحْياءً وَ أَمْواتاً يعنى بعضى از آن زمينها ميروياند و گياهها و بذرها را زنده ميكند و بعضى از آنهم (غير ذى ذرع و شوره زار است) چيزى از آن سبز نميشود هذا يكون احياء و امواتا منصوب است بنا بر حاليت و بنا بر قول اوّل بنا بر مفعول به بودن (وَ جَعَلْنا فِيها رَواسِيَ شامِخاتٍ) يعنى كوه هاى ثابت بلند.

(وَ أَسْقَيْناكُمْ ماءً فُراتاً) ابن عبّاس گويد: يعنى قرار داديم براى شما نوشيدن از آب گوارا (وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ) باين نعمت ها و اينكه آنها از طرف خداست.

و بعضى گفته اند: در اين روز واى بحال تكذيب كننده گان پيامبران و قرآن و البتّه اين جمله تكرار شده براى اينكه خداوند نعمتها را شمرده پس در موقع ذكر هر نعمتى فرموده واى بر حال مكذّبين. پس اين را تكرار نميگويند و البتّه گذشت جهت تكرار در سوره الرّحمن.

ترجمه مجمع البيان

في تفسير القرآن، ج 26، ص: 210

چنانچه گفته ميشود رخال جمع رخل است. و كسى كه (كالقصر) بفتح صاد قرائت كرده پس آن جمع قصره گرفته يعنى گويا آن گردنهاى شتر است.

و بعضى گفته اند: القصر ريشه درخت است و مفرد آن قصره است مجاهد هم همين طور خوانده گويد و آن برگ و شاخه درخت است.

حسن گويد: قصره و قصر مانند جمره و جمر و آن ريشه هاى درختست گويد: و مردم آن را بر روى بام منزلها و قصرهايشان قرار ميدهند (و مقصود علف و گياهانيست بر روى سقف گذارده و روى آن گل اندود ميكنند).

ابن جنّى گويد: ابو على براى ما حديث كرد كه قصر در اينجا بمعنى قصرها و آن خانه هائيست از گل كه وقتى در كنار آب منزل ميكردند ميساختند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 213

از سمت چپ. و دود را ظلّ و سايه ناميده چنانچه فرمود (أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها) يعنى از دود غليظ سياه بآنها احاطه نمود.

و بعضى گفته اند: زبانه اى از آتش بيرون آيد پس احاطه بكافر مانند خيمه اى نمايد پس از آن سه شعبه منشعب گردد. پس در آن دود غليظ خفقان آور باشد تا از حساب فارغ شود.

سپس خداوند سبحان آن سايه را تعريف نمود و فرمود (لا ظَلِيلٍ) سايه بانى نيست كه مانع از آزار باشد و مانند آنست كنين. پس ظليل از ظلّه و آن پرده است و كنين از كن. پس سايه اين دود كفّار را مستغنى از حرارت و سوزش آتش نميكند و آن قول خداست (وَ لا يُغْنِي مِنَ اللَّهَبِ) و شعله و زبانه آتش است كه بلند ميشود وقتى كه بر افروخت و آن سه رنگ سرخ و زرد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 214

و سبز است. يعنى كفّار وقتى طلب سايبانى از آن ظلّ و سايه ميكنند، آن سايه حرارت زبانه و شعله آتش را از ايشان دفع نميكند. سپس خداوند سبحان آن آتش را تعريف فرمود و گفت (إِنَّها تَرْمِي بِشَرَرٍ) بدرستى كه آن آتش مى پراند جرقّه اى باطراف (كَالْقَصْرِ) يعنى مانند در بزرگى. و بيم آن پرواز و پرش آنست بر كافرها از هر جهت. پناه بر خدا ميبريم از آن، از ابن عبّاس و مجاهد نقل شده كه گويد: قصر مفرد قصور است از بناها و عرب شتر را تشبيه به قصور ميكند.

اخطل گويد:

كانّه برج رومىّ يشيّده لزّ بحصّ و آجر و احجار

گويا كه آن برج رومى است كه آن را محكم

با گچ و آجر و سنگ چسبانيده است.

عنتره گويد:

فوقفت فيها ناقتى و كانّها فدن لأقضي حاجة المتلوّم

پس متوقّف نمودم در آن شترم را و مثل آنكه آن قصر و اطاق انتظار است بر آورم حاجت نيازمند منتظر را و فدن قصر است.

قتاده و ضحّاك و سعيد بن جبير گفته اند: كالقصر يعنى مانند ريشه و تنه درختان بزرگ سپس رنگ آن را تشبيه بجمالات صفر نمود و گفت (كَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ) حسن و قتاده گفته اند: گويا آن ريسمان و طناب سياه است، براى اينكه سياهى آن از زردى است.

فرّاء گويد: سياه تر از شتر نمى بينى مگر اينكه آن مايل بزردى باشد و براى همين عرب شترهاى سياه را صفراء ناميده.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 215

جبائى گويد: آن از زرديست براى اينكه آتش زرد رنگ است.

(وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ) در اين روز واى بر حال تكذيب كنندگان از آتشى كه اينست صفت آن.

(هذا يَوْمُ لا يَنْطِقُونَ وَ لا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ) اين روزيست كه كفّار سخن نميگويند و بايشان اجازه نميدهند تا عذر خواهى كنند.

بعضى گفته اند: در معناى آن دو قولست (اوّل) اينكه ايشان- سخنى نميگويند كه بحالشان فايده داشته باشد. پس مثل اينكه اصلا حرفى نميزنند (دوّم) اينكه در قيامت پاسگاههايى هست كه در بعضى از آنها حرف ميزنند و داد خواهى ميكنند و در بعضى از آنها هم بر دهان هاى آنان مهر خموشى زده و تكلّم نميكنند.

قتاده گويد: مردى نزد عكرمه آمد. و گفت آيا ديده اى قول خداى تعالى (هذا يَوْمُ لا يَنْطِقُونَ) را و باز قول او را (ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ) پس شما

در روز قيامت در نزد پروردگارتان داد خواهى ميكنيد پس عكرمه گفت در آن روز موقف و پاسگاه هائيست. كه در بعضى از آنها سخن ميگويند و داد خواهى ميكنند. سپس مهر بر دهان آنها زده و دست و پاى ايشان بسخن آيد. پس در اينموقع است كه آنها سخن نميگويند. نحويها اجازه داده اند (هذا يَوْمُ لا يَنْطِقُونَ) بنصب خوانده شود بنا بر اينكه آن اشاره بجزاء باشد نه اشاره بيوم و قول او (فيعتذرون) مرفوع است بنا بر اينكه عطف بر قول او (وَ لا يُؤْذَنُ لَهُمْ) باشد. و تقدير آن (فلا يعتذرون)- پس اعتذار نميجويند.

و اگر گفته شود: فلا يعتذروا پس منصوب باشد هر آينه معنايش اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 216

خواهد بود كه اذن سبب و وسيله عذر خواهى ايشانست و لكن معنا اينست كه اذن بايشان نميدهند در عذر خواهى پس ايشان اعتذار نميجويند.

(وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ) در اين روز واى بر تكذيب كنندگان از اين خبر (هذا يَوْمُ الْفَصْلِ) اين روز جدايى و فاصله ميان اهل بهشت و آتش دوزخ است.

و بعضى گفته اند: اين روز حكومت و داورى ميان مردم و داد خواهى مظلوم از ظالم و فصل قضاوت بر ظاهر و باطن كار در آخرتست بخلاف دنيا براى اينكه در دنيا قاضى حكم ميكند بر ظاهر كار و باطن را نميداند، و نمى شناسد.

(جَمَعْناكُمْ وَ الْأَوَّلِينَ) جمع ميكنيم مكذّبين اين امّت را با تكذيب كنندگان امّت هاى گذشته خداوند جمع ميكند تمام مردم را در يك روز و در يك ميدان.

(فَإِنْ كانَ لَكُمْ كَيْدٌ فَكِيدُونِ) يعنى اگر براى شما چاره و حيله هست پس براى

خودتان آن را بكار زنيد.

و بعضى گفته اند كه اين توبيخ و سرزنش است از خداى تعالى براى كافرها و سر كوبى ايشانست و اظهار عجز ايشانست از دفاع از خودشان تا چه رسد كه در باره ديگران چاره اى كنند. و اين توبيخ براى اينست كه شما بوديد كه در دنيا كارهايى ميكرديد كه موجب خشم من بود و اكنون عاجز هستيد از اينكه چاره اى بكنيد و رسيديد به و بال و نتيجه كارها و اعمال زشتتان (وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ) در اين روز واى بر تكذيب كننده گان.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 217

است و خداوند سبحان از آنها خوردن و نوشيدن در بهشت ميخواهد زيرا آنها وقتى دانستند كه خدا دوست دارد كه آنها در بهشت بخورند و بياشامند خوشحال تر شوند پس بر گردانيدن خداوند ايشان را عبث و بيهوده نيست (هَنِيئاً بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) گوارا باد بر شما بآنچه در دنيا نموديد. يعنى خالص از زحمت و ناراحتى و ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 219

و هنى ء منفعت خالص از آزار و رنج است.

و بعضى گفته اند: آن اذيّتى است كه ديگر در پى آن رنج و ناراحتى نيست.

(إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ) ما اينچنين نيكوكاران را پاداش- ميدهيم. اين نخست خبريست از خداى تعالى و بايشان نيز مى گويند:

(وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ) در اين روز واى بر تكذيب كنندگان باين وعده سپس كلام را اعاده داد بر ذكر تكذيب كنندگان. پس خداى سبحان فرمود:

(كُلُوا) يعنى بايشان ميگويند بخوريد (وَ تَمَتَّعُوا) بهره مند شويد در دنيا (قَلِيلًا) يعنى اندك زمانى پس البتّه مرگ خواهد بود و چاره اى از آن- نيست (إِنَّكُمْ مُجْرِمُونَ) يعنى اى مشركها شما مستحق و شايسته عذابيد (وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ) در اين روز واى بر تكذيب كنندگان باين بيم و وعيد (وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ ارْكَعُوا) يعنى نماز بخوانيد (لا يَرْكَعُونَ) يعنى نماز نميخوانند.

مقاتل گويد: اين آيه در باره ثقيف نازل شده در وقتى كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آنها را امر بنماز نمود. و آنها گفتند ما منحنى و دو لا نميشويم اين براى ما زشت و سبك است پس پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود در دينى كه ركوع و سجود نباشد خيرى نيست.

ابن عبّاس گويد: مراد

باين روز قيامت است هنگامى كه آنها را- ميخوانند كه سجده كنند نميتوانند (وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ) در اين روز واى بر تكذيب كننده گان بوجوب نماز و عبادتها (فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ) يعنى پس بكدام كتاب بعد از قرآن تصديق خواهيد نمود و حال آنكه آن را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 220

با اعجاز و نيكويى ترتيبش تصديق نكرديد.

پس مسلّم است كسى كه بقرآن ايمان نياورد با آنچه در آنست از دليل ظاهر و نشانه روشن. ايمان بغير آن نخواهد آورد. «1»

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: حاكم حسكانى حنفى در شواهد التّنزيل گويد (إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي ظِلالٍ وَ عُيُونٍ) خبر داد ما را عقيل بن حسين از على بن حسين از محمّد بن عبد اللَّه از محمّد بن خالد ازرق در بصره از يحيى بن محمد بن يحيى بن محبوب در فساء از يعقوب بن سفيان گفت حديث كرد مرا عبيد اللَّه بن موسى از اسرائيل از خصيف از مجاهد از عبد اللَّه بن عبّاس در قول خداى تعالى (إِنَّ الْمُتَّقِينَ) گفت يعنى آن كسانى كه از شرك و گناه كبيره و صغيره پرهيز نمودند. و ايشان على و حسن و حسين عليهم السّلام در سايه درخت، و خيمه هايى از لؤلؤ و چشمه هايى از آب پاك كه جاريست و ميوه هاى مختلف از آنچه را كه دلشان ميخواهد و آرزو ميكنند و بآنها گفته ميشود بخوريد و بنوشيد گوارا و نوش جانتان باشد در بهشت مرگى و حسابى براى شما نيست سبب آنچه كه در دنيا اطاعت كرديد خدا را و ما همچنين پاداش ميدهيم نيكوكاران اهل بيت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله

را در بهشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 221

آب بفشردن لباس و پيراهن و عصر القوم مطروا.

و الثجاج: يعنى يك دفعه ريختن مثل ريختن خون بدن. گفته ميشود ثججت دمه اثجّه ثجا يعنى يك دفعه ريختم خونش را. ميريزم ريختنى و قد ثجّ الدّم يثّج ثجوجا و قطعا ريخت خون را ميريزد ريختنى و در حديث آمده بالاترين حج ها عج پس ثج يعنى در تلبيه (اللّهمّ لبيّك لبيّك لا شريك لك لبيّك انّ الحمد لك و الملك ...) صدا را بلند كردن و ريختن خون گوسفند و شترى كه بعنوان هدى و قربانى براى خدا در مكّه و منا الالفاف خلط ها و تخ ها و لفّافه هايى كه دورهم پيچيده ميشود و مفرد آن لفّ و لفيف است.

و گفته شده درخت پيچ و درختانى كه پيچيده و باغهاى پيچيده بهم.

متّصل بحرف استفهام وقتى بر گشت نمود با حرفى كه با آن استفهام شد، بر ميگردد مثل گفته تو بچه قدر و اندازه لباس خريدى آيا به بيست درهم يا به سى درهم جايز نيست به بيست گفته شد بدون همزه پس وقتى چنين شد مثل قول او (عَنِ النَّبَإِ) متعلّق بفعل ديگرى ميشود غير اين فعل ظاهر (كه يتساءلون) باشد.

ميكند اين قول را آيه (إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كانَ مِيقاتاً) روزى كه مؤمن از كافر و حقّ از باطل جدا ميشود روز موعد و قرار است.

و بعضى گفته اند: خبر بزرگ آنست كه در آن اختلاف ميكردند از اثبات صانع و صفات او و فرشتگان و پيامبران و روز انگيزش و بهشت و آتش و رسالت و خلافت. براى اينكه نبأ مطلق و شامل تمام اين امور ميشود.

(الَّذِي هُمْ فِيهِ مُخْتَلِفُونَ) پس بعضى تصدّق ميكردند و برخى تكذيب و دروغ مى پنداشتند (كَلَّا) يعنى نه امر آن طور كه گفتند و تكذيب كردند نيست (سَيَعْلَمُونَ) بزودى ميدانند و ميفهمند عاقبت تكذيبشان را وقتى كه پرده عقب رفت و مطالب روشن و آشكار شد (ثُمَّ كَلَّا سَيَعْلَمُونَ) سپس بزودى ميفهمند اين بيمى است در پى بيم.

ضحّاك گويد: كلّا يعنى قطعا بزودى كفّار ميفهمند عاقبت تكذيبشان را و مؤمنين بزودى ميدانند نتيجه تصديقشان را.

و بعضى گفته اند: نه چنين نيست بزودى ميفهمند آنچه ميرسد به ايشان در روز قيامت سپس قطعا بزودى ميفهمند آنچه بايشان ميرسد در دوزخ از عذاب و شكنجه پس بنا بر اين تكرار نيست. آن گاه خداوند سبحان تنبيه فرمود ايشان را بر طريق استدلال بر صحّت و درستى اين مطلب و فرمود (أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً) آيا زمين را قرار نداديم آماده و مهيّا براى تصرّف و بهره بردارى شما در آن.

قتاده گويد: مهادا يعنى بساط شما نگردانيديم (وَ الْجِبالَ أَوْتاداً) كوه ها را ميخهاى زمين نگردانيديم كه مبادا اهلش را نابود كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 229

«1» (وَ خَلَقْناكُمْ أَزْواجاً) آيا شما را شكل شكل نيافريديم يعنى بشكلهاى-

گوناگون كه هر يك شكلى براى ديگريست.

و بعضى گفته اند: يعنى شما نر و ماده. مرد و زن نيافريديم تا درست شود از شما تناسل و توليد مثل شده و بعضى از شما بهره مند از ديگرى شود.

و بعضى گفته اند: يعنى صفهاى مختلف سياه و سفيد و صغير و كبير و غير اينها (وَ جَعَلْنا نَوْمَكُمْ سُباتاً) در معناى اين آيه مفسّرين بر چند وجه اختلاف كرده اند 1- يعنى ما خواب را براى شما راحت و آسايش، براى بدنتان قرار داديم 2- ابن انبارى گويد: خوابتان را قرار داديم براى قطع كردن و بريدن اعمالتان و تصرّفتان 3- قرار داديم خوابتان را سبات كه نه حقيقتا مرگ است و نه حيات و ادراك است (وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِباساً)، يعنى شب را پرده اى كه هر چيز را به تاريكى و سياهى خود مستور و مخفى- ميدارد (وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً) و قرار داديم روز را براى طلب معيشت و فراهم كردن وسايل زندگى.

__________________________________________________

(1) اطلاق كلمه ارض براى كره زمين اصطلاح علماء و دانشمندان علم هيئت است و در لغت نيست.

معناى آن مگر بسيط و گسترده و دامنه دارى در زير گامهاى موجودات كه آن را خشكى گويند و آن يك پوست جامديست بر روى مايع آب شده و ناچار آن در معرض ميدان و اضطراب است و اگر نبود كوه ها كه آن را سنگين بار نموده و پايه هاى آن را مشبّك قرار داده از سنگهاى سخت هر آينه زلزله هاى دائمى بود و فرو رفتن و شكافهاى عميق و هلاك هزاران نفوس در هر روز بطور متواتر واقع ميشد و لكن حكمت اقتضاء كرد كه پوست زمين محكم

شود سبب سنگها براى اينكه اهلش را نابود نكند.

(شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 230

و بعضى گفته اند: يعنى قرار داديم روز را وقت عيش هاى شما كه تصرّف كنيد در عيش هاى خودتان يا در جاى و محلّ عيش و زندگى خودتان كه در آن بخواهيد از فضل پروردگارتان. (وَ بَنَيْنا فَوْقَكُمْ سَبْعاً) و بنا كرديم بالاى سر شما هفت آسمان (شِداداً) محكم و استوار نموديم ساختمان آن را و مستحكم گردانيديم بناء آن را (وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً) يعنى خورشيد را چراغ روشن و پر نور نموديم براى جهان و آن را فروخته و پر فروغ نموديم به نورى كه بسبب آن روشن بشوند. پس نعمت نور بسبب خورشيد نعمتى عام و شامل تمام موجودات ميشود.

مقاتل گفته: در خورشيد نور و حرارت قرار داده شده و الوهج جمع ميكند نور و حرارت را.

(وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ) مجاهد و قتاده و كلبى گويند: يعنى بادها كه صاحب ابرهاى بارانى هستند.

ازهرى گويد: من بمعناى باء است مثل اينكه گفته بالمعصرات. و اين مطلب براى اينست كه ابر باران را ميباراند. ربيع و ابى العاليه گويند كه معصرات ابرهايى است كه حامل بارانست و اين روايت والبى از ابن عبّاس است.

(ماءً ثَجَّاجاً) يعنى ريزنده اى كه در ريزش آن شديد است مجاهد گويد: يعنى (مدرارا) تند ميبارد. قتاده گويد: يعنى پى در پى كه پشت سرهم به بارد (لِنُخْرِجَ بِهِ) يعنى بآن آب باران «1» (حَبًّا وَ نَباتاً) پس

__________________________________________________

(1) اين آيه دليل بر بطلان قول كسيست كه گمان كرده كه اسباب طبيعيّه تأثيرى ندارد چنانچه اشاعره بر اين عقيده و مذهب ميباشند و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 231

حبّ و دانه هر چيزى است كه در بردارد شاخه و ساقه زراعتى كه آن را درو ميكنند و ميچينند. و نبات چراگاهيست از علف و محلّ زراعت و مثل آن. پس خداى سبحان جمع نموده ميان آنچه از زمين ميرويد از آنچه دانه دارد و يا ندارد.

(خود بخود سبز ميشود) و بعضى گفته اند: دانه اى كه مردم ميخورند و نبات گياهيست كه از زمين ميرويد و حيوانات از آن تغذيه مينمايند (وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً) يعنى باغهايى كه پيچيده بدرختان است. و تقديرش اينست كه ما بيرون ميآوريم بسبب آن درختان پيچيده بهم را. پس كلمه شجر حذف شده به جهت دلالت كلام بر او و آن را جنّت گفته اند بجهت درخت آن را ميپوشاند، و مستور مينمايد.

__________________________________________________

(ايشان منكر علّت هستند و ميگويند: جبر محض است و حقّ اينست كه اين اسباب مهيّا كننده موادند براى پذيرفتن صورت از خداى تعالى و براى آن فى الجمله تأثير است و ليكن مسخّر بامر خداست و براى همين بيرون آوردن را نسبت بخود داده (لِنُخْرِجَ بِهِ) آن گاه آب را با باء سببيت ذكر نمود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 232

شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ كِتاباً (29) فَذُوقُوا فَلَنْ نَزِيدَكُمْ إِلاَّ عَذاباً (30)

تو كه مى گويى (اكرمته اكراما) و امّا تكذيب پس سيبويه خيال كرده كه تاء عوض از تضعيف و يائى كه قبل از لام الفعل است مثل الف است و امّا كذاب. مصدر كذب است.

اعشى گويد:

فصدقته و كذّبته و المرء ينفعه كذّابه

پس او را تصديق نموده و تكذيب كردم. و تكذيب كننده گان سود ميدهند آدمى را پس آن مثل كتاب مصدر كتب است و امّا كذّاب بضمّ كاف پس ابو حاتم گفته وجهى براى آن نيست مگر اينكه جمع كاذب باشد، و منصوب بر حاليّت باشد يعنى و تكذيب كردند بآيات ما در حال كذبشان.

طرفه گويد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 235

اذا جاء ما لا بدّ منه فمرحبا به حين يأتى لا كذاب و لا علل «1»

وقتى آمد چيزى كه چاره ى از او نيست. پس مرحبا و آفرين بر آن هنگامى كه ميآيد كه نه دروغگويانى است و نه علّتى.

شاهد در اين بيت كلمه كذاب است كه بمعنى تكذيب آمده.

بامر عمرو بن هند پادشاه حيره كشته شد براى كدورتى كه در اثر چشم چرانى طرفه بخواهر عمرو شده بود در مجلس او پس بر او غضب كرد و طرفه هم او را هجو نمود. پس عمرو رگ اكحل او را قطع نمود و خون ريزى از آن شد تا مرد. مانند مرحوم ميرزاتقى خان امير كبير مرد مبارز و انقلابى ايران كه با آن همه خدماتى كه باستقلال كشور نمود، و داماد محمّد شاه و شوهر خواهر ناصر الدّين شاه قاجار بود با سعايت بيگانه پرستان و اجانب مورد خشم شاه قرار گرفت و تبعيد بكاشان و محكوم باعدام و بامر شاه رگ او را زدند و آن قدر خون از او آمد تا در حمّام باغ فين مرد و جنازه اش حمل بقم و در صحن مطهّر در بقعه جوار حرم مقدّس حضرت فاطمه معصومه عليها سلام مدفون گرديد.

(2) در منتهى الارب ياد شده كه ندمانى جذيمة [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 236

و بوديم ما مانند نديمان جذيمه (پادشاه حيره) مدتى طولانى از روزگار تا اينكه گفته شد هرگز جدا نميشوند.

شاهد اين بيت كلمه حقبه است كه بمعنى مدّت دراز و طولانى است

شده در محلّ حال.

(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ) منصوب بفعل پنهان است كه قول خدا و احصيناه تفسير ميكند آن را. و كتابا منصوب بر مصدريت است براى اينكه كتب در معناء احصى است و جايز است كه در جاى حال باشد يعنى نكتبه و تقديرش (احصيناه- كاتبين) است.

است و حال آنكه نيست. و در حديث از براء بن عازب روايت شده كه معاذ بن جبل نزديك رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در منزل ابو ايّوب انصارى نشسته بود پس معاذ گفت يا رسول اللَّه آيا قول خداى تعالى كه ميفرمايد: «يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً» را ديده اى. پس پيامبر فرمود: اى معاذ از امر بزرگى سؤال كردى آن گاه چشمان مباركش را فرو بست سپس فرمود: ده طائفه از امّت من بطور پراكنده محشور ميشوند. خداوند آنها را از ميان مسلمين، مشخّص فرموده و صورت بعضى از آنها بشكل ميمون و بوزينه و برخى را به صورت خوك و بعضى هيكلشان منكوس وارونه است پاهايشان بالا و صورتشان پائين آن گاه بصورتشان كشيده ميشوند بر روى زمين. و بعضى از آنها

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 238

نابينايند و رفت و آمد ميكنند و بعضى كر و گنگ هستند. و بعضى زبانهاى خود را ميجوند پس چرك از دهانشان جارى ميشود كه اهل محشر از بوى گند آن ناراحت ميشوند. و بعضى دست و پايشان بريده و بعضى از ايشان، بر شاخه هايى از آتش آويزانند. و بعضى از آنها عفونتشان از مردار گنديده بدتر است. و بعضى از ايشان بلباسهايى از مس گداخته شده در آتش كه چسبيده به بدنشان است ملبوسند.

امّا آنهايى كه بصورت ميمونند آنها سخن چينان از مردمند. و امّا آنهايى كه بر صورت خوكند. پس آنها حرام خورها كه از راه حرام كسب ميكنند. و امّا آنها كه وارونه اند آنها ربا خورانند. و نابينايان قضات و دادستانهايى هستند كه در حكمشان ستم ميكنند.

و كر و لالها افرادى هستند كه باعمال خود مغرورند و آنهايى كه زبان خود را ميجوند دانشمندانى هستند كه بعلمشان عمل نكرده اند. و نيز قاضى هايى هستند كه اعمالشان مخالف گفتارشان بوده و دست و پا بريده آنهايى هستند كه همسايگان را اذيّت ميكردند و دار آويختگان بر شاخه هاى آتش افراد سازمانى هستند كه در ميان مردم و حكومت دولت سعايت كرده (و پرونده سازى نموده و مردم را بزندان و تبعيد و اعدام مبتلاء مينمودند) و آنهايى كه عفونتشان از مردار بدتر است افراديند كه از شهوات و لذّتهاى حرام كامياب ميشدند و حقوق مالى خدا را (از زكاة و خمس و ...) نمى پرداختند. و آنهايى كه لباسشان از مس گداخته در آتش است آنها اهل كبر و مفاخرت است. «1»

__________________________________________________

(1) و اين حديث دلالت ميكند بر تجسّم ملكات باطنه در آخرت. و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 239

__________________________________________________

چنانچه در دنيا نمى بيند انسانى آنچه در فضائل و سعادت هايى حاصل براى نفس اوست بسبب اعمال حسنه همين طور در آخرت نميبيند آنچه در دنيا بر او بود از جمال و تندرستى و كمال جسم بلكه نفس انسانى در اينجا ظاهر ميشود بصفاتش بعد از آنكه در دنيا از بين رفته بود و بدن در اينجا مقهور و نابود است بعد از آنكه ظاهر بود حكمش و بدن سايه نفس است در اينجا معلول آنست نفس را از آنچه اراده ميكند باز نميدارد چنانچه در دنيا بود و تعلّق و بستگى آنها بآن بدن نوعى ديگر است از بستگيها نه مثل تعلّق آن در دنيا بواسطه روح بخارى و حركت قلب و

جريان خون و غير اينها.

مترجم محمّد رازى گويد: اخبار و احاديث بسيارى در تجسّم ملكات است و اينكه مردم به سراير و ضماير خويش محشور ميشوند. و افرادى از اولياء حقّ هستند در اين عالم كه ضمير و باطن و صفات بهيميّه انسانها را مى بينند و ميشناسند و مظهر يا ستّارند كه سر پوشى ميكنند و بنده گان خدا را رسوا نميكنند.

و بقول شاعر:

مصلحت نيست كه از پرده برون افتد راز ور نه در عالم رندان خبرى نيست كه نيست

ديگرى گويد:

هر كه را اسرار حقّ آموختند مهر كردند و دهانش دوختند

از بعضى از اهل دل و حال شنيدم كه ميگفت يكى از بزرگان دائما ذكرش اين بود اى خر آدم نشدى اى خر آدم نشدى يكى از دوستان، و مريدان خاص او گفت وقتى باو اصرار كردم اين چه ذكريست. گفت تعهّد نما تا من زنده ام اين راز را فاش نكنى پذيرفتم. گفت در نجف اشرف كه تحصيل ميكردم استادى داشتم كه بنام آخوند ملا حسينقلى همدانى كه مربّى اخلاق و عالم ربّانى و سالك حقيقى و داراى كرامات و صاحب مكاشفات، و منامات بود. ما ميديديم هر وقت بحرم مطهّر امير المؤمنين على عليه صلوات المصلّين مشرّف ميشد با آداب خاص و خضوع و خشوع مخصوص ميرفت و وقتى بيرون ميآمد عبا بسر انداخته و سر بزير افكنده و بعجله بمنزل خود ميرفت و ما از نحو تشرّف و از اين وضع برگشت ايشان تعجّب ميكرديم تا روزى در صحن مطهّر كه مراقب ايشان بودم وقتى با آن كيفيّت بيرون آمد و بشتاب ميرفت كه سر راه بر او گرفته و

او را سوگند بصاحب قبر مطهّر علوى على مشرفها السّلام دادم كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 240

(إِنَّ جَهَنَّمَ كانَتْ مِرْصاداً) بدرستى كه دوزخ كمينگاه است مبرّد گويد يعنى آن آماده براى ايشان و پاسداران و پاسبانان دوزخ در كمين كفّار هستند كه آنها را گرفته و در آتش اندازند. مقاتل گويد: مرصد زندانى است كه در آن مردم را حبس ميكنند و بعضى گفته اند: راهيست كه براى گنهكاران گذارده و آن محلّ ورود و كمينگاه ايشانست و اين اشاره به اينست كه دوزخ براى گنهكاران

__________________________________________________

(علّت آن گونه تشرّف و اينگونه مراجعت چيست.

گفت امّا آن گونه تشرّف وظيفه هر كسى است كه عارف بمقام ولىّ اللَّه اعظم امير المؤمنين عليه السّلام باشد كه با كمال خضوع و خشوع مشرّف گردد. و امّا علّت اينگونه مراجعت براى اينست كه اثر تشرّف با معرفت بحضور و پيشگاه حضرت على عليه السّلام عوض شدن و رنگ ولايت گرفتن و باز شدن چشم، و گوش ملكوتى است و چون حقايق و بواطن اشياء و اشخاص منكشف و مكشوف ميگردد برايم نميخواهم چشمم بيكى از دوستانم بيفتد كه مبادا آنها را بغير صورت ظاهر ببينم پس گفتم قهرا از آنها كدورت و تنفّرى حاصل شود و بايد با مردم زندگى كنم.

پس گفتم استاد سؤال ديگرى دارم و شما را قسم بحقّ على عليه- السّلام ميدهم كه جواب مرا بدهيد. گفت به پرس. گفتم مرا بچه صورت ميبينى. بسيار ناراحت شد و گفت اگر قسم نداده بودى نميگفتم. تو را به صورت خر ميبينم. و چون بخود مراجعه كردم ديدم راست ميگويد. صفت بهيميّت خرى در

من موجود است. براى همين از آن تاريخ همواره بنفس خويش خطاب ميكنم اى خر آدم نشدى. اى خر آدم نشدى.

و اين مترجم از اين قبيل قضايايى از بزرگان اطّلاع دارم كه مجال ذكر آن نيست و حديث ابو بصير و حضرت صادق عليه السّلام در عرفات و يا منى معروف است كه ميگويد: گفتم يا بن رسول اللَّه ما اكثر الحجيج، چه اندازه حاجى زياد است امام فرمود:

(ما اقلّ الحجيج و اكثر الضجيج)

چه مقدار حاجى كم و سرو صدا زياد است تعجّب كردم. امام عليه السّلام تصرّف در چشم من نموده ديدم حيوانات وحشى و اهلى از درّنده گان و غيره زياد ولى انسان و حاجى حقيقى بسيار كم است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 241

بر كمين است واحدى از آنها را رها نميكند.

(لِلطَّاغِينَ مَآباً) يعنى براى آن كسانى كه تجاوز از حدود و مرزهاى الهى نمودند و در معصيت خدا طغيان ورزيدند بازگشتى است كه بآن رجوع ميكنند پس گنهكار بواسطه گناهش در آن است سپس بسوى آن بر ميگردد.

(لابِثِينَ فِيها أَحْقاباً) يعنى در آن زمانى طولانى توقّف ميكنند و در معناى احقاب قول هايى ذكر شده.

1- اينكه معناى احقاب. زمانى است كه انقطاع براى آن نيست هر وقت حقبى بگذرد حقبى ديگر بعد از آن آيد و حقب هشتاد سال از سال- هاى آخرت (كه سال نورى باشد) «1».

2- مجاهد گويد: اينكه احقاب چهل و سه حقب است و هر حقبى هفتاد خريف است و هر خريفى هفتصد سال و هر سال سيصد و شصت روز و هر روز هزار سال است.

3- حسن گويد: خداوند تعالى چيزى را

ياد نكرده مگر اينكه براى او مدّتى قرار داده كه در پايان آن تمام ميشود و براى اهل آتش و دوزخيان مدّتى قرار نداده بلكه فرموده (لابِثِينَ فِيها أَحْقاباً).

قسم بخدا نيست آن مگر اينكه وقتى حقبى ميگذرد حقب ديگرى داخل ميشود سپس حقب ديگر تا ابد الآبدين پس براى احقاب عددى جز خلود

__________________________________________________

(1) نور در هر ثانيه سيصد هزار كيلومتر كه برابر پنجاه هزار فرسخ است سير ميكند و در هر دقيقه كه شصت ثانيه است سه مليون فرسخ سير ميكند، و در هر ساعت كه شصت دقيقه است يكصد و هشتاد مليون فرسخ سير ميكند و در هر روز كه بيست و چهار ساعت است چهار صد و سى و دو مليون فرسخ ميرود و در هر سال كه سيصد و شصت شبانه روز است پانزده مليارد و پانصد و پنجاه و دو مليون فرسخ سير مينمايد. و اللَّه اعلم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 242

و جاودانى در آتش نيست. و لكن ياد كرده اند كه يك حقب هفتاد هزار سال است و هر روز از اين سالها هزار سال دنيوى است.

4- اينكه مجاز آيه. توقّف و مكث ميكنند در آن دوزخ حقبهايى كه نميچشند در اين حقبها نه خنكى و نه نوشيدنى را مگر (حميم و غّساق) آن گاه مكث ميكنند در آن كه جز حميم و غسّاق چيز ديگرى از اقسام عذاب را نميچشند پس اين وقت گذارى انواع عذاب و شكنجه است نه براى توقّفشان در آتش و اين بهترين قولها ميباشند.

5- خالد بن مهران گويد: بدرستى كه مقصود بآن اهل توحيد است و نافع از ابن عمر

از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله روايت كرده كه فرمود بيرون نميآيد از آتش كسى كه داخل آن شد تا حقبهايى در آن توقّف كند. و حقب شصت و هفت سال و سال سيصد و شصت روز و هر روز هزار سال از سالهايى است كه حساب آن را داريد. پس هيچكس اميد ندارد كه از آتش بيرون آيد و عياشى باسنادش از حمران روايت كرده كه گفت پرسيدم از حضرت ابا جعفر (امام محمّد باقر) عليه السّلام از اين آيه. پس گفت اين آيه در باره آن كسانى است كه از آتش خارج ميشوند و از احول (ابو جعفر مؤمن طاق) هم مثل اين روايت شده. و قول خدا:

(لا يَذُوقُونَ فِيها بَرْداً وَ لا شَراباً) ابن عبّاس گويد: مقصود خواب و آب است. ابو عبيده گويد: برد در اينجا نوم است. و انشاد كرد. فيصدّنى عنها و عن قبلاتها البرد.

يعنى خواب پس مانع شد مرا از او و بوسيدن و در برگرفتن او (يعنى معشوقه و محبوبه او) مقاتل گفته: در دوزخ نميچشند خنكى و سردى كه از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 243

حرارت و سوزش آتش ايشان را فايده اى دهد و نه آبى كه از عطش و تشنگى- سودى بخشد.

(إِلَّا حَمِيماً) و آن آب داغ پر سوزش و حرارت است.

(وَ غَسَّاقاً) و آن چرك و خون اهل آتش است.

(جَزاءً وِفاقاً) مقاتل گويد: يعنى موافق عذاب آتش شرك است به جهت اينكه هر دوى آنها بزرگ است. زيرا گناهى بزرگ تر از شرك نيست و عذابى سخت تر از آتش نيست. زجاج گويد: پاداش ميشوند پاداشى

كه موافق اعمالشان باشد. و آن از ابن عبّاس و قتاده و مجاهد روايت شده و وفاق بر مقدار جريان دارد. پس جزاء و پاداش (كيفر كردار) موافق است براى اينكه آن بر مقدار در استحقاق اعمال جريان دارد. (إِنَّهُمْ كانُوا لا يَرْجُونَ حِساباً) حسن و قتاده گويند: يعنى ما اين عذاب را در باره گروه كفّار نموديم براى اينكه ايشان ترس از حساب نداشتند. يعنى ايمان به بعث و حساب نداشتند. ابى مسلم گويد: خوف پاداش اعمال و كيفر كردار نداشتند و گمان نميكردند كه براى ايشان حسابى باشد.

هذلى گويد: رجاء در اينجا بمعنى خوف و ترس است.

اذا لسعته النحل لم يرج لسعها و خالفها فى بيت نوب عواسل

وقتى كه مگس و زنبور عسل گزيد ترسى نيست مر گزيدن او را و در كندو عسلهايى بجا خواهد گذاشت.

شاهد در اين بيت: كلمه لم يرج است، كه بمعنى خوف و ترس آمده است.

(وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا) يعنى تكذيب كردند بآنچه را كه انبياء آوردند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 244

و بعضى گفته اند: تكذيب بقرآن نمودند.

و بعضى گفته اند: تكذيب بحجتهاى خدايى نموده و آنها را تصديق نكردند.

(كِذَّاباً) يعنى تكذيب كردنى.

(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ كِتاباً) يعنى و هر چيزى از اعمال را در لوح محفوظ بيان نموديم و مانند آن است:

(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ) «1» و بعضى گفته اند: يعنى و هر چيز از اعمالشان را ما حفظ ميكنيم تا آنها را بسبب آن اعمال پاداش- دهيم بيان فرمود كه اين حفظ و احصاء واقع است بكتابت براى اينكه كتابت در حفظ كردن چيز ابلغ و

رساتر از احصاء و شمردنست.

و جايز است كه كتاب حال و تأكيد باشد يعنى ما آن را احصاء نموديم در حالى كه آن نوشته بود براى ايشان و كتاب بمعناى مكتوب و نوشته است.

(فَذُوقُوا) يعنى پس گفته ميشود باين گروه كفّار بچشيد آنچه شما در آنيد از عذاب.

(فَلَنْ نَزِيدَكُمْ إِلَّا عَذاباً) يعنى پس هرگز زياد نشود شما را مگر عذاب بعلّت اينكه هر عذاب و شكنجه اى ميآيد بعد از وقت اوّل پس آن زياد است بر ايشان.

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: يعنى علىّ بن ابى طالب عليه السّلام و اوست كه عالم بهمه چيز است از علويات و سفليّات و اوست باب مدينه علم و حديث انا مدينة العلم و على بابها متّفق عليه سنّى و شيعه است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 245

كاش من خاك بودمى.

شده است.

الأتراب: جمع ترب و آن دختر بچّه هاى هم سالند كه با يكديگر با

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 248

خاك بازى ميكنند.

الدّهاق: كاسه ها و ليوانهايى است كه مزيدى در پرى آن نيست. و اصل دهق فشار سخت است. ادهقت الكائس ملاتها. كاسه پر و لبريزست گفت «يلذّه بكاسه الدّهاق» به كاسه لبريز لذّت ميبرد.

(عطاء حسابا) يعنى فراوان كافى گفته ميشود (احسبت فلانا) يعنى باندازه كفايت باو دادى تا گفت بس است مرا.

شاعر گويد:

و نقفى وليد الحىّ ان كان جائعا و نحسبه ان كان ليس بجائع

ايثار ميكنم ما در بچّه را اگر گرسنه باشد و اگر هم نباشد آن قدر باو ميدهيم تا بگويد بس است.

شاهد اين بيت كلمه بخشنده است كه باندازه كافى دادن است.

اصمعى گويد: گفته ميشود حسبت الرّجل به تشديد: يعنى او را اكرام نمودم. و سرود:

اذا اتاه ضيفه بحسبه من حاقن او من صريح يحلبه

وقتى ميهمانى براى او آمد او را احترام نمايد و پذيرايى كند از شيرى كه در ظرف است و يا از پستان بدوشد.

شاهد در اين بيت كلمه بحسبه است كه بمعنى اكرام آمده.

وَوْمَ يَنْظُرُ»

ظرف است براى قول او (عذابا) زيرا آن بمعناى عذاب كردن و شكنجه دادنست.

اراده كرده. و لا مكاذبة. ابو على فارسى گويد:

كذبا يعنى و نه دروغ را (جَزاءً مِنْ رَبِّكَ) يعنى آنچه پرهيزكاران مى كند پاداش ايشانست از پروردگار تو بر تصديق ايشان خدا و پيامبر او صلّى اللَّه عليه و آله.

(عَطاءً) يعنى به بخشد خداوند ايشان را بخششى (حِساباً) ابو عبيده و جبائى گويند: يعنى كافى. و بعضى گفته اند: حسابا يعنى بسيار. و برخى گفته اند: (حسابا) يعنى بقدر استحقاق و بحسب و اندازه عمل و كردار. زجاج گويد: يعنى باندازه اى كه كفايت كند ايشان را و در آنست كه آنچه بخواهند (رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا الرَّحْمنِ) گذشت معناى آن. و معنايش اينست آنكه بمؤمنين پاداش ميدهد او پروردگار آسمان و زمين و تدبير كننده آنها و آنچه ما بين آنها و متصرّف در آنها بر طبق و وفق اراده و خواسته خداى نعمت دهنده بر مخلوقات مؤمن و كافر ايشان است (لا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطاباً) يعنى اختبار ندارند اينكه از او سؤال كنند مگر در آنچه آنها اجازه داده شده مثل قول او كه ميفرمايد: (وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى ) شفاعت نميكنند مگر براى او افراد پسنديده. و قول او (لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ) احدى سخن نميگويد مگر باجازه او. و خطاب توجّه دادن كلام است بكسى كه درك آن سخن نمايد بصيغه و لفظى كه آگاهى از مقصود دهد بر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 251

روش تو و به تو (انت ربك) مقاتل گويد: مردم توانايى و قدرت سخن گفتن با پروردگار را ندارند مگر باذن او (يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفًّا) يعنى در اين روز.

و

اختلاف در معنى روح شده در اينجا بر چند قول:

يعنى برگزيده گان (لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ) و ايشان مؤمنين و فرشته ها هستند (وَ قالَ) يعنى در دنيا (صَواباً) يعنى شهادت به توحيد داده و گفتند لا اله الّا اللَّه. و بعضى گفته اند: كه كلام در اينجا شفاعت است يعنى شفاعت نميكنند (إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ) حسن و كلبى گويند: مگر در باره كسى كه خداوند براى او اجازه داده شفاعت ميشود و معاوية بن عمّار از حضرت ابى عبد اللَّه صادق عليه السّلام روايت كرده كه از اين آيه از آن حضرت سؤال شد. پس فرمود: قسم بخدا ما هستيم اذن داده شدگان در روز قيامت براى شفاعت و گوينده گان صواب. گفت عرض كردم فدايت شوم چه مى گوييد شما. فرمود: تمجيد ميكنيم خدا را و صلوات بر پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرستاده و شفاعت ميكنيم براى شيعيان و پيروانمان. و پروردگار ما ميپذيرد. عياشى هم همين روايت را بدون سند نقل كرده (ذلِكَ الْيَوْمُ الْحَقُّ) يعنى اين روز حقّ است و شكّى در وقوع و وجود آن كه قيامت است نيست (فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ مَآباً) پس هر كس بخواهد كه بسوى پروردگار خود مرجعى بگيرد يعنى براى طاعت خدا و معنايش اينست پس هر كس بخواهد عمل صالح انجام دهد كه به سوى پروردگار خود بر گردد پس البتّه علّتها بر طرف و راهها آشكار و پيامبران تبليغ رسالت نمودند. و مآب مفعل از اوب بمعناى رجوع و بر گشتن است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 253

عبيد گويد: «1»

و كلّ ذى غيبة يؤوب و غائب الموت لا يؤوب

(1) و هر صاحب

غيبت و مسافرى بر ميگردد ولى مسافر مرگ بر نخواهد گشت شاهد در اين بيت كلمه يؤوب است كه بمعناى رجوع و برگشت آمده است.

سپس خداوند سبحان كفّار مكّه را بيم داد و فرمودِنَّا أَنْذَرْناكُمْ عَذاباً قَرِيباً)

البتّه ما بيم ميدهيم شما را بعذاب نزديك يعنى عذاب در آخرت زيرا هر چه آينده نزديك استَ وْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ يَداهُ)

روزى كه آدمى منتظر ميشود جزاء و پاداش آنچه مقدّم داشته. پس اگر طاعت و عبادت نموده- منتظر ثواب خواهد بود و اگر گناه و معصيت نموده منتظر عقوبت و عذاب خواهد بود.

و بعضى گفته اند: يعنى البتّه هر كس در آن روز بعملش نگاه ميكند از خوب و بد كه در پرونده ثبت گرديده پس اميدوار ثواب خداست بر اعمال صالحه و شايسته اش و ميترسد. عقاب و شكنجه بر اعمال بدش را.

َ يَقُولُ الْكافِرُ)

در اين روز كافر ميگويدا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً)

يعنى آرزو

__________________________________________________

(1) عبيد بن ابرص از شعراء جاهليت و معاصر امرء القيس يا كمى از او جلوتر بوده منذر بن ماء السّماء پادشاه حيره او را در غريّين در روز يؤس و شومش كشته و قصّه آن طولانى است و از اشعار خوبش از اين قصيده است:

من يسأل النّاس يحرمو و سائل اللَّه لا تخيب

هر كس از مردم سؤال كند او را محروم نمايند ولى آنكه از خدا خواهد نااميد نشود.

باللّه يدرك كلّ خير و القول فى بعضه تلغيب

قسم بخدا كه بهر خيرى ميرسد. و قول در بعضى از آن فاسد است.

و اللَّه ليس له شريك علام ما اخفت القلوب

و براى خدا شريكى نيست. براى چه

دلها ميترسد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 254

ميكند كه اى كاش خاك بود و عود نميكرد و محاسبه نميشد تا اينكه از عذاب آن روز خلاص و راحت باشد. زجاج گويد: معناى ا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً)

اينست اى كاش من روز قيامت زنده نميشدم.

عبيد اللَّه بن عمر گويد: روز قيامت كه شود زمين كشيده شود و مسطّح گردد و تمام جنبنده ها و شاخدارى كه با شاخش گوسفندى را زده است مجاهد گويد: روز قيامت قصاص ميشود از حيوان شاخدارى كه حيوان بى شاخى را شاخ زده ... گويند: بدرستى كه خداوند جمع ميكند ميان وحشيها و هوام و پرندگان و هر چيزى را جز جنّ و انس را پس ميگويد كيست پروردگار شما پس ميگويند الرّحمن الرّحيم. پس خداوند بايشان ميگويد بعد از آنكه قضاوت ميان آنها نمود حتّى از شاخ دار قصاص كند كه بى شاخى را شاخ زده. البتّه ما شما را ايجاد كرديم و براى فرزندان آدم شما را تسخير نموديم و شما در روزهاى زندگيتان مطيع بوديد. پس بر گرديد بسوى آنكه بوديد خاك باشيد. پس خاك ميشود. پس وقتى كافر اين منظره را ديد آرزو ميكند كه اى كاش من در دنيا بر صورت و قيافه خوك بودم روزيم مانند روزى آنها و در آخرت بودم خاك.

و بعضى گفته اند: مراد بكافر در اينجا ابليس و شيطانست كه آدم را سرزنش كرد به اينكه از خاك آفريده شده و افتخار بآتش نمود. پس در روز قيامت وقتى بزرگوارى آدم و فرزندان او را ديد ميگويد:ا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً

«1»

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: حاكم حسكانى در شواهد التّنزيل گويد: فرات بن

ابراهيم كوفى گويد: حديث كرد مرا جعفر بن محمّد فزارى از محمّد بن حسين از محمّد بن حاتم از ابى حمزه ثمالى. گفت پرسيدم از حضرت باقر عليه السّلام از قول اللَّه تعالى (عَمَّ يَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ) پس فرمود على

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 255

__________________________________________________

عليه السّلام باصحابش ميفرمود: و اللَّه منم نبأ عظيم چنان كه اختلاف كردند تمام امّتها بزبانهاى خودشان. قسم بخدا براى خدا خبرى بزرگتر از من نيست و نه آيه اى بزرگتر از من.

و نيز ابو النصر در تفسيرش باسنادش از ابان بن تغلب روايت كرده كه پرسيدم از حضرت باقر عليه السّلام از قول خدا. عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ. فرمود:

النّبإ العظيم

على عليه السّلام است و در باره او اختلاف كردند (برخى او را خدا و برخى او را امام و خليفه بلا فصل و اهل سنّت او را خليفه چهارم و ...)

و در باره رسول خدا اختلافى نبوده (كه نبأ عظيم باشد).

و نيز باسنادش از عبد خير از علىّ بن ابى طالب عليه السّلام روايت نموده كه فرمود صخر بن حرب (ابو سفيان) لعنه اللَّه آمد تا در كنار رسول خدا- نشست. پس گفت كار بعد از شما براى كيست. فرمود براى آنكه او در نزد من بمنزله هارون است از موسى. پس خدا نازل كرد. عَمَّ يَتَساءَلُونَ يعنى اهل مكّه ميپرسند از خلافت على عليه السّلام (عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ الَّذِي هُمْ فِيهِ مُخْتَلِفُونَ. پس بعضى تصديق نموده و برخى تكذيب كردند ولايت او را (كَلَّا سَيَعْلَمُونَ ثُمَّ كَلَّا سَيَعْلَمُونَ) و آن ردّ است بر ايشان بزودى ميشناسند خلافت او را كه حقّ است وقتى كه در گورشان

از ايشان پرسيدند پس نميماند مرده ى در شرق و غرب و نه در خشكى و نه در دريا مگر اينكه نكير و منكر ميپرسند از او و ميگويند بمرده خداى تو كيست و دين تو چيست و پيامبر و امام تو كيست و در تفسير برهان از اصول كافى باسنادش از ابى حمزه ثمالى از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده كه گفت گفتم بآن حضرت فدايت شوم شيعيان شما ميپرسند از تفسير اين آيه (عَمَّ يَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ) پس فرمود: تفسير اين با من است اگر بخواهم خبر ميدهم بايشان و اگر نخواهم نميدهم. سپس فرمود لكن بتو خبر ميدهم تفسير آن را. گفتم عَمَّ يَتَساءَلُونَ فرمود: آن در باره امير المؤمنين على عليه السّلام است. ميفرمود: امير المؤمنين نيست براى خدا آيه اى بزرگتر از من و نه خبرى كه از من بزرگتر باشد.

و اين روايت را صفّار هم در بصائرش نقل كرده و در آخرش دارد كه هر آينه البتّه خداوند ولايت مرا بر امّتهاى گذشته واجب كرده بود پس آنها از پذيرفتن آن خود دارى كردند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 256

__________________________________________________

و باز كلينى باسنادش از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده در قول خدا. عَمَّ يَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ فرمود: نبأ عظيم ولايتست و پرسيدم از آن حضرت از قول خدا. هُنالِكَ الْوَلايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ. فرمود ولاية امير المؤمنين عليه السّلام.

و ابن بابويه گويد: حديث كرد ما را حمزة بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن زيد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب در ماه رجب سنه 339 گفت حديث كرد مرا پدرم از

ياسر خادم از حضرت ابى الحسن على بن موسى الرّضاء عليهم السّلام از پدرش از پدرانش از حسين بن على عليهما السّلام كه گفت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بعلى عليه السّلام فرمود

يا على انت حجّة اللَّه

تو حجّت خدا و تو باب خدا و تو راه و طريق بسوى خدا و تو نبأ عظيم (خبر بزرگ) و تو صراط مستقيم و تو مثل اعلى هستى.

يا على تو امام مسلمين و امير المؤمنين و خير الوصيّين و آقاى راستگويانى يا على تو فاروق اعظم و تو صديق اكبرى يا على تو خليفه من و تو اداء كننده دين من و تو وفا كننده بوعده هاى منى.

يا على تو اوّل مظلوم بعد از منى. يا على تو جدا شده (از باطلى) يا على تو مهجورى (و غريبى) گواه ميگيرم خدا و كسانى كه از امّت من حاضرند كه حزب تو و پيرو تو حزب و پيرو من و حزب من حزب خداست و پيرو حزب دشمنان تو حزب شيطانست.

پيروى شاعر معاصر گويد:

دل بغير از شاه مردان با كسى سودا ندارد بى (ولاى مرتضى) دل داشتن معنى ندارد

خواست گر روزى رود از اين سرا با زاد و توشه بهتر از حبّ على در دست خود كالا ندارد

روز رستاخيز مغزش از حرارت مى گدازد هر كه در (ظل همايون على) مأوى ندارد

گر نباشد در كفش پروانه امضاء مولى راه بر او بسته جا در عالم بالا ندارد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 257

__________________________________________________

چون بخواهد بار يا خود را رساند هاتف غيب بانگ بر او ميزند پروانه ات امضاء

ندارد

با كلام اللَّه ناطق هر كه در افتد ور افتد نيست ترديدى در آن امروز يا فردا ندارد

ذات بى همتايى تفسير قرآن مجيدش در همه كون و مكان جز چارده دانا ندارد

واى بر آن كس كه خرماى فدك را خورد وز ان پس با وقاحت گفت حقّى حضرت زهرا ندارد

جاى مولى را گرفت و برد اين حق مسلّم در مقام باز پرسى فرصت حاشا ندارد

(پيروى) هر كس ولاى مرتضى را كرد انكار جاودان در دوزخ است و هيچ استثنا ندارد

در تفسير برهان- در ذيل آيه يَقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً

گويد ترابيّا يعنى علويّا گفت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله امير المؤمنين عليه- السّلام را كنيه ابو تراب داد.

شيخ صدوق باسنادش از ابى بصير از حضرت صادق عليه السّلام- روايت نموده كه فرمود: در تفسير آيهَ وْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ يَداهُ وَ يَقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً يعنى علويّا كه دوست ميداشتم و پيروى ميكردم ابو تراب (على عليه السّلام) را.

محدّث بحرينى در تفسير مزبور گويد: در باطن تفسير اهل بيت رسالت عليهم السّلام آمده. چيزى كه تأييد ميكند اين تأويل را در تأويل قول خدا «أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ إِلى رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ عَذاباً نُكْراً) امّا كسى كه ستم و ظلم نمايد. پس بزودى برگشت ميكند بسوى پروردگارش. پس او را عذاب ميكند او را عذاب سختى. گويد: او را بسوى امير المؤمنين عليه السّلام بر ميگردانند. پس او را عذاب سختى مينمايد تا اينكه ميگويد اى كاش من تراب يعنى از شيعيان ابو تراب بودم و

ربّ هم در اينجا بمعناى صاحبست و نيز ابن بابويه باسنادش از طرق عامّه از عباية بن ربعى نقل نموده كه گفت: گفتم به عبد اللَّه بن عبّاس چرا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله على

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 258

__________________________________________________

عليه السّلام را كنيه ابو تراب داد. گفت براى اينكه او صاحب زمين و حجّت خدا بر اهل زمين است و بقاء زمين و سكون آن بسبب و وجود آن بزرگوار است.

حافظ گويد:

ز نام اوست معلّق سماء و كرسى و عرش ز ذات اوست مطبق زمين چنين هنجار

ابن عبّاس گويد: شنيدم رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله ميفرمود:

وقتى كه روز قيامت ميشود و كافر مى بيند آنچه خداوند تبارك و تعالى براى شيعيان على عليه السّلام از ثواب و تقرّب و كرامت مهيّا نموده. ميگويد اى كاش من تراب يعنى از شيعه على عليه السّلام بودم. و اين است قول خداى عزّ و جلّ: يَقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 259

(ء انّا لمردودون با دو همزه) و (اذا كنّا) را بيك همزه قرائت كرده چنان كه گذشت. و ابن كثير (انّا اذا كنّا) و (ء انّا لمردودون) را بيك همزه استفهام بدون مد خوانده و ابو عمر با استفهام در هر دو با همزه ممدوده قرائت كرده. و عاصم و حمزه و خلف در هر دو با همزه مشخّص خوانده و ذكر آن مشروحا در چند موضع گذشت.

كه دو طرفش را كشيد.

گفته ميشود گره بسته او باز نشد.

و الرّجف: حركت چيز است از زير غير او بترديد و پريشانى.

و الرّجفه: زلزله بزرگ و شديد است. و ارجفوا يعنى مردم سخت لرزيدند بجهت پريشانى كارها. و هر چيزى كه پيرو و پى گير چيزى باشد. البتّه رديف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 264

او خواهد بود و ارداف نجوم پى در پى بودن بعضى از آن بعضى ديگر است و ارداف ملوك در جاهليت آنهايى بودند كه جانشين ملوك ميشدند. و ردفان شب و روز است (كه در پى هم خواهند بود). الوجيف: پريشانى و اضطراب شديد است. و قلب واجف. دل پريشان را گويند. و وجيف شتاب و سرعت در سير است. او جف السير- يعنى شتاب كرد در حركت. و از عج الرّكاب فيه. يعنى در حركت بشدّت و سختى ركاب زد.

الحافره: محفوره يعنى در گو (مثل ماء دافق) يعنى مدفوق و بعضى گفته اند: الحافره بمعناى زمين حفر شده است. و رجع الشيخ فى حافرته يعنى از جايى كه آمده بود برگشت و اين مثل برگشت قهقرى بعقب برگشتن است.

شاعر گويد:

احافرة على صلع و شيب معاذ اللَّه من سفه و عار

آيا از ريختن موى جلوى سر و سفيد شدن محاسن بر گشتى است پناه بر خدا ميبرم از ننگ و سفاهت يعنى آيا بر گشتى بسوى جوانى و اوّل زندگيست شاهد در اين بيت كلمه حافره است كه بمعنى بر گشت بقهقرى است.

يعنى آيا بر گشتى بسوى جوانى و اوّل زندگيست و گفته ميشود النّقد عند الحافره يعنى قرار نميگيرد سم اسب تا اينكه نقد و

دريافت كند ثمن و جايزه مسابقه را براى اين كه جهت خويش نسيه فروخته نميشود سپس بسيار شد اين مثل تا در غير حافر هم گفته شد.

السّاهره: يعنى روى زمين. و عرب روى زمين از بيابانهاى خشك را ساهره گويد يعنى صاحب بيدار شبى. براى اينكه هر كس در آن باشد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 265

از ترس آن نميخوابد. اميّة بن ابى الصّلت گويد:

و فيها لحم ساهرة و بحر و ما فاهوا به لهم مقيم «1»

و در آنست شكار حيوانات صحرايى و حيوانات دريايى و آنچه بخواهند بر ايشان در آنجا آماده است.

شاهد در اين بيت كلمه ساهره است كه بمعنى صحراى خوفناك آمده و ديگرى گويد:

فانّما قصرك ترب السّاهره ثم تعود بعدها فى الحافره

پس البتّه قصر تو در كنار بيابان خوفناكيست سپس بعد از آن بر ميگردى در قبر و گورت.

شاهد در اين بيت نيز كلمه السّاهره كه بمعناى صحراى خوفناك است.

و عكرمه گويند النّازعات كمانهايى هستند كه تيرها را رها ميكنند و ناشطات يعنى اوهاق جمع وهق يعنى كمندها و بنا بر اين پس قسم و سوگند بفاعل، آن است و ايشان مجاهدين در راه خدايند.

(وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً) در معناى آن قول هايى است (1) آنچه ما ذكر نموديم (يعنى كمندها).

(2) على عليه السّلام گويد: آنها فرشتگانى هستند كه جان كفّار را از ميان پوست و ناخنهايشان ميكشند تا بسختى و غصّه از درونشان بيرون ميآورند. و نشط يعنى جذب نمودن گفته ميشود (نشطت الدّلو نشطا) يعنى آن را كشيد (3) ابن عبّاس گويد: آنها فرشتگانى هستند كه جان مؤمنين را ميكشند پس آن را ميگيرند چنانچه عقال شتر را از دست آن ميكشند وقتى آن را باز ميكنند. و فرّاء حكايت كرده اين قول را سپس گويد: و آنچه شنيدم از عرب اينكه ميگويند. گويا از عقال كشيده است و نشطت الحبل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 267

ربطته ريسمان بسته را كشيد و انشطته حللته يعنى آن را باز نمود (4) و نيز ابن عبّاس گويد: مقصود از آن جانهاى مؤمنين است كه در موقع مردن براى بيرون آمدن كشيده ميشود. و اين براى اين است كه هيچ مؤمنى نيست كه وقتى مرگش ميرسد بهشت را باو نشان داده ميشود پيش از آنكه بميرد. پس ميبيند جاى خود را در آن و مى بيند همسران بهشتى خود حورالعين را پس جانش آماده ميشود و خوشحال ميشود كه بيرون آيد.

(5) قتاده و اخفش و جبائى گويند: آنها ستارگانى هستند كه از افقى به افق ديگر ميروند. گفته ميشود حمّار ناشط

يعنى الاغ تند رو.

(وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً) در آن نيز قول هايى است (اوّل) على عليه- السّلام و كلبى گويد: آنها فرشتگانى هستند كه ارواح مؤمنين را قبض ميكنند و آنها را بملاطفت بيرون ميآورند آن گاه آنها را ميخوانند تا استراحت كنند مثل آنكه با وسيله اى كه بسوى او انداخته شده در آب شنا ميكند. (دوّم) مجاهد و ابى صالح گويند: آنها فرشتگانى هستند كه بسرعت از آسمان نازل ميشوند، و اين چنانست كه گفته ميشود باسب (الجواد السابح) يعنى اسب شناوريست وقتى كه در دويدن سرعت ميكند و تند ميرود (سوّم) قتاده و جبائى گويند آنها ستارگانى هستند كه در فلك و مدار خود شنا ميكنند. ابو مسلم گويد: آنها سواران مجاهدند كه در دويدن شدّت ميكنند مثل قول خدا (وَ الْعادِياتِ ضَبْحاً) عطاء گويد: آنها كشتى هايى هستند كه در آب شنا ميكنند (فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً) در آن نيز قولهائيست (اوّل) مجاهد گويد: آنها فرشتگانى هستند كه براى اينكه از فرزند آدم سبقت و پيشى گرفتند به خير و ايمان و عمل صالح و ايمان و بعضى گفته اند: فرشتگانى كه در رسانيدن وحى به پيامبران، از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 268

از شياطين سبقت گرفتند. على عليه السّلام و مقاتل گويند آنها فرشتگانى هستند كه در بردن ارواح مؤمنين به بهشت سبقت ميگيرند (دوّم) ابن مسعود گويد: آنها جانهاى مؤمنين است كه از ملائكه اى كه آنها را قبض و بسوى رحمت خدا و دين ثواب و كرامت او سبقت ميگيرند (سوّم) قتاده، و جبائى گويند آنها ستارگانى هستند كه بعضى از آنها بر بعض ديگر در سير و حركت سبقت ميگيرند

(چهارم) عطاء و ابو مسلم گويند: آنها سواران مجاهدند كه در جنگ بعضى بر بعضى ديگر سبقت ميگيرند.

(فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً) در آن نيز چند قول است (اوّل) على عليه- السّلام فرمود: آنها فرشتگانى هستند كه از اين سال تا سال آينده تدبير امور بنده گان خدا ميكنند (دوّم) عبد الرّحمن بن سابط گويد: «1» مقصود از اين جبرئيل و ميكائيل و ملك الموت و اسرافيل عليهم السّلام است كه تدبير امور دنيا ميكنند. فامّا جبرئيل عليه السّلام پس او موكّل ببادها و لشكريان خداست و امّا ميكائيل پس موكل بباران و بوئيدنيهاست و امّا ملك الموت پس موكّل قبض ارواح است و امّا اسرافيل پس او بر آنها فرمان خدا را نازل ميكند.

(سوّم) على بن ابراهيم قمّى «2» روايت نموده: كه آنها افلاك هستند كه امر خداى تعالى در آن واقع ميشود. پس حكم الهى در دنيا جارى

__________________________________________________

(1) عبد الرّحمن بن سابط از تابعين است و گفته ميشود كه او عبد- الرّحمن بن عبد اللَّه بن سابط جحمى مكى است كه در سال 118 وفات نمود و معاصر با حضرت امام محمّد باقر عليه السّلام بوده است. و فرق بين قول او و قول اوّل كه قول امام عليه السّلام باشد فرق بين عام و خاص است. [...]

(2) مثل اينكه على بن ابراهيم آن را در غير تفسيرش روايت كرده براى اينكه در تفسير اين سوره موجود نيست. و منافاتى بين قول او و دو قول ديگر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 269

ميگردد. خداوند تعالى سوگند ياد كرده باين چيزهايى كه تعداد نمود و بعضى گفته اند: تقديرش اينست. و ربّ

النازعات و پروردگار فرشتگان كه جان كفّار را ميگيرند و آنچه بعد از آن ذكر نموده و اين ترك ظاهر است بدون دليل و امام باقر و امام صادق عليهما السّلام فرمودند: كه براى خداى تعالى است كه بآنچه ميخواهد از خلقش سوگند بخورد و نيست براى خلق او كه سوگند ياد كنند مگر باو و دليل در اين اينست كه خداوند سبحان سوگند ميخورد بخلقش براى تنبيه بر موردى كه در آن اعتبار و عبرت است و براى اينكه قسم دلالت ميكند بر بزرگى شأن آنچه قسم باو خورده شده و جواب قسم محذوف است. پس مثل اينكه خداوند سبحان قسم خورده پس فرموده سوگند باين چيزها كه هر آينه بر انگيخته خواهيد شد و محاسبه خواهيد گرديد (يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ) روزى كه صيحه ميزند صيحه زننده اى بشدّت يعنى دميدن و نفخه اوّلى كه ميميرند در آن جميع خلايق.

و الرّاجفة: صيحه بزرگى است كه در آن تردد و اضطراب است مانند رعد وقتى كه ميخواهد به بارد (تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ) يعنى نفخه و دميدن دوّم كه در پى نفخه اوّل ميآيد و آن همان نفخه اى است كه مردم با آن بر انگيخته و مبعوث ميشوند و آن مثل قول اوست كه فرمود: و دميده شد در صور پس هر كه در آسمان و هر كه در زمين بود فرياد كشيد مگر آنكه را خدا خواهد سپس دميده شود در آن بار ديگر پس در اين هنگام است كه ايشان بر خاسته و

__________________________________________________

(كه گفته شد نيست. چون بعالم روحانى هم آسمان گفته ميشود براى علوّ و بلندى معنوى آن و يا باعتبار اينكه اجسام آن

در تحت تدبير ملائكه است پس اگر گفته شود اين آيات مذهب حكماء را كه قائل بعقول عشره هستند و آنچه اشراقيون گفته اند در ارباب انواع تأييد ميكند. مى گوييم اگر آنچه گفته اند ملائكه را قصد كرده اند نزاعى با ايشان در اصطلاح نيست. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 270

مينگرند. و يوم منصوب است بر معنى (قُلُوبٌ يَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ) در آن روز دلها در اضطرابست روزى كه صيحه ميزند (ميكائيل) و معناى راجفه اضطراب سخت است و نيز اين معنى گفته حسن و قتاده و غير آنها است و بعضى گفته اند:

يعنى روزى كه زمين ميلرزد لرزيدن سختى و حركت ميكند حركت بزرگى و آن قيامت است كه از پى آن اضطراب سخت ديگرى بعد از اوّلى خواهد بود و پيوسته ميلرزد تا همه را نابود ميكند.

ابن عبّاس گويد: معناى واجفه خائفه است يعنى ترسناك و مقصود از اين صاحبان قلوب است يعنى دلها در قلق و اضطراب و پريشانى است و هيچ آسايش ندارد براى اينكه مشاهده ميكند منازل هولناك قيامت را (أَبْصارُها خاشِعَةٌ) يعنى از هول و بيم اين روز خوار و زبونست. عطاء گويد: مقصود ديدگان افراديست كه بغير دين اسلام مرده اند.

(يَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِي الْحافِرَةِ) يعنى اين منكرين بعث از مشركين قريش و غير ايشان در دنيا وقتى بايشان گفته ميشود كه شما بعد از مرگ زنده ميشويد. ميگويند: آيا ما بر ميگرديم باوّل حال و ابتداء امرمان پس ما زنده خواهيم شد چنان كه بوديم. و حافره نزد عرب اسم اوّل چيز و ابتداء هر امر است ابن عبّاس و سدى گويند حافره زندگى دوّم يا زنده

شدن دوّم است. و بعضى گفته اند حافره زمين گود شده است و معناى آن اينست آيا بعد از مرگ مان ما زنده بگورمان بر ميگرديم.

(أَ إِذا كُنَّا عِظاماً نَخِرَةً) يعنى پوشيده و خاك شده و در معنى ايشان انكار بعث و قيامت را نموده و گفتند آيا ما وقتى مرديم زنده بر ميگرديم و حال آنكه استخوانها ما پوسيده و خاك شده گفته ميشود. نخر العظم ينخر فهو-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 271

ناخر و نخر استخوان پوسيده و ميپوسد پس او پوسيده است.

(قالُوا تِلْكَ إِذاً كَرَّةٌ خاسِرَةٌ) يعنى كفّار ميگويند اين برگشت حتمى بعد از مرگ برگشت زيانست. و معنايش اينست كه اهل آن زيانكارند براى ايشان از نعمتهاى دنيا منتقل شدند بعذاب آتش. و خاسر آنست كه- سرمايه اش از بين رفته باشد. و بدرستى كه گفتند (كَرَّةٌ خاسِرَةٌ) بر معناى اينكه چيزى از آن بدست نيايد مثل خسران و زيانى كه فائده اى از آن حاصل نشود. پس مثل اينكه ايشان گفته اند: آن مانند زيان رفتن سرمايه است كه تجارتى با آن نشود پس همچنين باين بر گشت زندگى نخواهد آمد.

و بعضى گفته اند: يعنى اگر اين مطلب همانطور است كه محمّد (ص) ميگويد كه من مبعوث ميكنم و عذاب مينمايم. پس اين برگشت براى ما زيان آور است. سپس خداوند سبحان اعلام فرمود كه بعث بر من سهل و آسان است پس گفت (فَإِنَّما هِيَ) يعنى نفخه دوّم (زَجْرَةٌ واحِدَةٌ) يعنى يك صيحه از اسرافيل است كه ميشنوند مردگانى كه در دل خاك و زمين هستند پس زنده ميشوند. و آن گفته خداوند است.

(فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ) حسن

و قتاده و مجاهد و غير ايشان گويند: و آن روى و پشت زمين است. و بعضى گفته اند: زمين را ساهره گفته اند براى اينست كه همواره در شب و روز مشغول در رويانيدنست. و براى همين گفته شده بهترين مال چشمه آبست در زمين سست و نرم (حاصل خيز) كه وقتى خوابيدى بيدار شوى در سحر آن و وقتى از آن غيبت و مسافرت نمودى گواهى دهد (كه تو بآن رسيدى) سپس اسم شد براى هر زمينى.

و بعضى گفته اند: مقصود از اين زمين عرصه و زمين قيامت است براى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 272

آنكه آن اوّل موقف و پاسگاه پاداش است و ايشان در يك بيدارى به سر ميبرند كه براى آن خوابى نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 273

شما در آن نيازى بمن است. پس بدرستى كه معالجه ميكنم بيمارى را كه طبيب حاذق از علاج و تداوى آن عاجز شده است.

شاهد دارين بيت كلمه فهل لك است كه بمعناى نياز آمده.

و كسى كه (تزكّى) خوانده، تتزكّى اراده كرده. پس تاء تفعل را در زاء ادغام نموده براى نزديك بودن آن دو بهم. و كسى كه تزكّى به تخفيف خوانده تاءاى را كه ادغام كننده ثابت كرده بود حذف نموده و تخفيف آن بحذف شبيه تر است.

آيا براى تو رغبت و ميل است كه اسلام آورى و اصلاح شوى و پاك گردى.

(وَ أَهْدِيَكَ إِلى رَبِّكَ) يعنى و رهبرى و دلالت كنم تو را بمعرفت، و شناسايى پروردگارت و اينكه او تو را خلق كرد و تربيت نمود. و بعضى گفته اند و اهديك. يعنى ارشاد و هدايت كنم تو را براه حقّى كه اگر آن را پيمودى تو را به رضا و خشنودى و ثواب خدا ميرساند (فَتَخْشى ) يعنى پس بترسى از او و از آنچه تو را نهى نموده فاصله بگيرى و در كلام حذفى است. تقديره آن اين اينست. پس آمد بسوى او و او را خواند بسوى خدا (فَأَراهُ الْآيَةَ الْكُبْرى ) يعنى عصا (كه اژدها ميشد) حسن گويد: آن آيه يد بيضا بود (فَكَذَّبَ) پس تكذيب كرد كه از طرف خدا باشد (وَ عَصى ) و عصيان ورزيد پيامبر خدا را و انكار پيغمبرى او نمود (ثُمَّ أَدْبَرَ) سپس فرعون روگردانيد براى اينكه بطلبد چيزى كه معجزه و دليل موسى را بشكند و باطل كند در آن معجزه بزرگ پس زياد نشد برايش مگر گمراهى (يَسْعى ) يعنى در روى زمين به فساد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 277

و تباهى عمل ميكرد. جبائى گفته هنگامى كه آن اژدها را ديد در بزرگى ترسيد از آن و رو گردانيد و كوشش ميكرد در فرار نمودن (فَحَشَرَ) يعنى بستگان و لشكرش را جمع نمود (فَنادى ) پس در ميان ايشان صدا كرد.

(فَقالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى ) پس گفت من پروردگار بزرگ شمايم و- پروردگارى بالاى من نيست. و بعضى گفته معنايش اينست منم كه به هر كه بخواهم ضرر

ميرسانم و غير من نميتواند ضررى بمن وارد كند. و دروغ گفت آن ملعون. زيرا البتّه اين صفت خدائيست او را و تمام مخلوق را ايجاد كرده و آفريده.

و بعضى گفته. كه آن ملعون بت ها را ارباب قرار داد و گفت من پروردگار آنها و شمايم.

(فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَكالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولى ) پس او را دريافت و گرفت خدا به عذاب آخرت و عذاب دنيا. نكال مصدر مؤكّد است. بجهت اينكه معناى فَأَخَذَهُ اللَّهُ، نكل اللَّه به است. عذاب و شكنجه آخرت و اوّلى به اينكه در دنيا او را غرق نمود در آب و در آخرت هم او را عذاب ميكند. و بعضى گفته. معنايش اينست. پس خداوند او را تعقيب و مجازات نمود بكلمه و سخن آخر و اوّلش پس قول آخرش (أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى ) و اوّلش (ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرِي) براى شما خدايى جز خودم نميدانم. پس عقوبت نمود او را عقوبت اين دو كلمه و در تفسير از ابى جعفر امام باقر عليه السّلام آمده كه بين اين دو كلمه چهل سال فاصله بود. و بعضى گفته كه او قبطيان را صدا زد و گفت من پروردگار بزرگ شمايم. پس اين اژدها را از من باز داريد و نادانان ندانستند كسى كه از ضرر مارى ميترسد و بافرادى مانند خودش استعانت ميجويد خدا نيست و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 278

وهب از ابن عبّاس نقل نموده كه گفت: موسى عليه السّلام گفت اى پروردگار من تو چهار صد سال فرعون را مهلت دادى و حال آنكه ميگفت أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى و پيامبران تو را انكار

مينمود و آيات و نشانه هاى تو را تكذيب ميكرد پس خداوند باو وحى نمود كه او خوش اخلاق و بى مانع بود دوست داشتم كه او را در دنيا مكافات نموده و تلافى نمايم. و ابو بصير از حضرت ابى جعفر امام باقر عليه السّلام روايت نموده كه گفت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود جبرئيل گفت گفتم اى پروردگار من فرعون واگذاردى و حال آنكه ميگويد أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى پس گفت اين را مثل تو ميگويد كه از فوت ميترسد (يعنى او كه هرگز نميتواند از حكومت و مجازات ما فرار كند).

(إِنَّ فِي ذلِكَ) بدرستى كه در عقوبت و كيفرى كه بفرعون نمود در هنگام عصيان و تكذيبش (لَعِبْرَةً) يعنى موعظه و اندرز است (لِمَنْ يَخْشى ) براى كسى كه از عذاب خدا ترسيده و از عقاب و عذاب و شكنجه هاى او واهمه كند و دلالت است بر اينكه ممكن است كه عاقل بآن عبرت گيرد و ميان حق و باطل تميز دهد.

نازل شد از بلاها، و اندرز گرفتن به سبب ايشان، و براى مؤكّد كردن حجّت بر ايشان.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 280

ايستادن نزد پروردگار خويش بترسد و نفس خود را از خواهشها باز دارد.

41- البتّه بهشت آن جايگاه اوست.

42- تو را (اى پيغمبر) از روز قيامت پرسند كه آمدن آن كى خواهد بود. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 282

43- تو از دانستن قيامت چه ميدانى (علم بآن حق تو نيست و به تو تعلّق ندارد).

44- بسوى پروردگار تو است نهايت علم بقيامت.

45- و تو فقط هر كه را از روز رستاخيز بترسد بيم رسانى.

46- روزى كه قيامت را ببيند چنين پندارند جز شبانگاهى يا چاشت گاهى درنگ نكرده باشند.

است پس شنونده ميگويد و او با اين كرامت شجاع هم هست يعنى جامع دو صفت است و امّا قول كسى كه (لمن ترى) با تاء مفتوحه خوانده پس ممكن است كه خطاب به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله باشد و مقصود (لمن ترى يا محمّد من النّاس) باشد پس اشاره ببعض كند و مقصودش جنس و جميع باشد مثل گفته لبيد شاعر:

و لقد سئمت من الحياة و طولها و سؤال هذا النّاس كيف لبيد

هر آينه من از زندگى و طول عمر و پرسش اين مردم كه اى لبيد چگونه اى خسته شدم پس اشاره بجنس مردم كرده و ما ميدانيم كه همه آنها شاهد و حاضر در زمان او و نزد او نبودند و ممكن است كه تاء در (ترى) براى جحيم باشد يعنى براى كسى كه آتش او را مى بيند.

و ظلمانى نمود و اغطش آنست كه در چشمش شبيه عمش يعنى: آب ريزش داشته و ضعيف باشد و فلاة غطشاء يعنى بيابانى كه در آن هدايت و راه بيرون رفتن نيست.

الدحو: بسط و گسترش است دحوت. ادحو. دحوا و دحيت.

ادحى. دحيا دو لغت ميباشند.

اميّه بن ابى الصّلت گويد:

دار دحاها ثم اعمر بابها و اقام بالآخرى الّتي هى امجد

منزلى كه آن را گسترش داد سپس درب آن را تعمير نمود و در منزل ديگرى اقامت نمود كه آن رفيع تر و بهتر بود از منزل اوّل. شاهد اين بيت كلمه دحاها كه بمعناى گستردنست.

و اوس گويد:

ينفى الحصى من جديد الارض مبترك كانّه فاحص او لاعب داح «1»

سيلى كه شن و ريك را از روى زمين بسرعت ميبرد مثل اينكه آن سيل

__________________________________________________

(1) اوس بن حجر تميمى از شعراء جاهليت است و جديد الارض روى زمين و ابترك سرعت كردن است و هر وقت شعرى از اين قصيده ديدم كه در باره

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 285

جستجو كننده يا بازى كننده گسترش دهنده است.

الطّامه: حادثه و بليّه بزرگ گفته ميشود اين اطمّ از آنست يعنى بلندتر از آن است و طم الطائر الشّجره يعنى پرنده از بالاى درخت بلند شد. بليّه و حادثه اى كه نيروى دفع آن نيست طامّه ناميده ميشود.

سود دادن به اين چيزهاست و قول خدا (فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى ) تقديرش هى المأوى له است يعنى دوزخ آن براى او جايگاه است زجاج و جمعى گفته اند الف و لام بدل از ضميريست كه عود ميكند. يعنى آن جايگاه اوست و مقصود اينكه معنى بر ميگردد بآن دوزخى كه آن جايگاه اوست نه اينكه الف و لام بدل از هاء باشد و اين چنانست كه انسان ميگويد اى فلانى چشمت را به بند پس الف و لام بدل از كاف نيست و اگر چه معنى غض ظرفك يعنى چشمت را به پوش باشد. براى اينكه مخاطب ميشناسد كه تو او را امر به بستن چشم غير او نميكنى گفت:

__________________________________________________

(ابر و باران بوده و به تمام آن بر خورد نكرده ام و مثل اينكه تعريف سيل را ميكند و شن ها و ريگ ها را از روى زمين برده و بآن گسترش ميدهد.

(2) در سابق ياد آور شديم كه ارض در لغت اطلاق به كره ارض نميشود بلكه بر زمين بسيط كشيده شده زير قدمهاى ما اطلاق ميشود و ممتنع نيست كه اوّل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 286

فغضّ الطّرف انّك من نمير فلا سعد ابلغت و لا كلابا

پس چشمت را به پوش و به بند كه تو از قبيله نميرى پس نه بقبيله سعد رسيده اى و نه به همّيت قبيله كلاب و همين طور است معنا در آيه. و جواب اذا در قول خدا (فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرى ) در قول او (فَأَمَّا مَنْ طَغى ) و ما بعد از آن است. و قول خدا أَوْ ضُحاها. ضحى را اضافه به عشيّه

نموده. و غداة و عشيّه و ضحوة و. پس بدرستى كه معنى فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرى اينست كه البتّه امر چنين است. و قول خدا او ضحاها. ضحى را اضافه به عشيّه نموده. و غداة و عشيّه و ضحوة و ضحى براى روزيست كه در آنست. پس اگر گفتى اتيتك صباحا و مساء مسائه و صباحه پس معنايش آمدم تو را در صبح است و مساء بعد از صباح آيد و اتيتك مساء آمدم تو را در عصر و صباح بعد از مساء خواهد آمد و مى گويى اتيتك العشيه و غداتها آمدم تو را شام و صبح آن.

وسط زمين قديم است تقريبا از جزاير خالدات تا درياى چين از جهت طول و از عرض ده درجه جنوبى تا 50 درجه شمالى و عرض مكّه 20 درجه و 40 دقيقه است. (شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 287

آيا خلق شما بعد از مرگ در نزد شما سخت تر است در باطن و ضمير شما، يا آسمانها و حال اينكه هر دو در قدرت خداى تعالى يكسانست و اين مثل قول اوست كه ميفرمايد: (لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ) هر آينه خلق آسمانها و زمين بزرگتر است از خلق مردم. سپس شروع كرد پس بيان نمود خداى سبحان كه چگونه خلق كرد آسمانها را و گفت (بَناها) بنا كرد خداى تعالى آن خدايى كه بزرگ بر او نيست خلق چيزى (رَفَعَ سَمْكَها) بلند نمود سقف آن و آنچه از آن بلندتر است.

(فَسَوَّاها) پس آن را استوار نمود بدون شكاف و سستى و تفاوت و برخى گفته اند سوّاها يعنى آن را محكم گردانيد و قرار داد آن را در تصرّف فرشته ها (وَ أَغْطَشَ لَيْلَها) ابن عبّاس و مجاهد و قتاده گويند: يعنى شبش را تاريك و ظلمانى نمود (وَ أَخْرَجَ ضُحاها) يعنى روز آن را روشن نمود و شب و روز را اضافه به آسمان نمود براى اينكه منشأ تاريكى و روشنايى بسبب غروب و طلوع خورشيد بنا بر آنچه كه خداوند عزّ و جلّ تدبير نموده از آسمانست.

(وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها) يعنى بعد از آفرينش آسمان پهن نمود آن را از گسترش و آن بسيط است. ابن عبّاس گويد: البتّه خداوند تعالى زمين را بعد از

آسمان گسترش داد اگر چه زمين پيش از آسمان آفريده شده و آن در زير كعبه مجتمع بود. پس آن را پهن نمود.

مجاهد و سدى گويند: معنايش و زمين را با اين گسترش داده است چنان كه گفت: (عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِكَ زَنِيمٍ) يعنى مع ذلك با اين (أَخْرَجَ مِنْها)- يعنى از زمين (ماءَها) ابن عبّاس گويد: و معنايش اينست: نهرها، و درياها و چشمه سارها را جارى ساخت (وَ مَرْعاها) از آنچه مردم و حيوانات

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 288

ميخورند.

ابن عبّاس گويد: سپس خداوند سبحان بيان نمود باين تمام منافعى كه متعلّق بزمين است از آبهايى كه زندگى هر چيزى از حيوانات و درختها و ميوه جات و دانه ها و چشمه ها و بآن حاصل ميشود تمام رزقها و روييدنيهايى كه براى مواشى و حيوانات صلاحيت دارد و آن را چرا ميكند به اينكه آن را در جايش ميخورد.

(وَ الْجِبالَ أَرْساها) يعنى كوه ها را در ميانه هاى زمين ثابت و استوار نمود.

(مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ) يعنى خداوند سبحان: آفريد زمين را و از آن آبها و چراگاه ها را بيرون آورد و كوه ها را استوار و ثابت نمود بآنچه كه در دل آنست از معدنها براى منفعت و سود شما و منفعت حيوانات شما كه بآن سود بريد و بهره مند شويد. و چون خداوند سبحان باين چيزها دلالت بر صحّت و درستى بعث و روز قيامت نمود. توصيف كرد روز قيامت و انگيزش را، پس گفت:

(فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرى ) و آن قيامت است براى اينكه آن بر هر بليّه هولناك غالب است و از اين رو گفته ميشود هيچ بليّه اى نيست

مگر اينكه بليّه بالاى آنست و قيامت بالاى هر بليّه و طامّه است. پس آن بليّه بزرگ است.

حسن گويد: آن نفخه دوّم است. و بعضى گفته اند: آن تاريكى شديد بزرگى است كه چيز را بشدّت مى پراند. و بعضى گفته اند: كه اين هنگاميست كه اهل بهشت را بسوى بهشت ميرانند و اهل آتش را بسوى دوزخ و آتش ميكشانند (يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعى ) يعنى بليّه بزرگ ميآيد در روزى كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 289

آدمى متذكّر ميشود آنچه را كه از خوب و بد كرده است.

(وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ) يعنى آتش ظاهر ميشود (لِمَنْ يَرى ) پس مردم آن را مى بينند در حالى كه سر پوش از آن برداشته شده و آن را از نزديك مشاهده كرده و مينگرند.

(فَأَمَّا مَنْ طَغى ) يعنى از حدّ و مرزى كه خداوند براى او گذارده تجاوز كند و مرتكب گناه ها شود (وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا) «1» و دنيا را بر آخرت اختيار نمايد.

(فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى ) پس البتّه آن دوزخ براى او جايگاه است و ايثار اراده چيز است بر روش ترجيح و برترى دادن او بر غير او (وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ) و امّا كسى كه ترسيد مقام مسئله پروردگارش را از آنچه بر او فعل يا تركش واجب است.

(وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى ) و باز داشت نفس خود را از محرّماتى كه آن را ميل نمود.

مقاتل گويد: البتّه آدمى عزم گناه و معصيت ميكند پس بخاطرش ميآيد توقّفش را براى حساب. پس آن را ترك ميكند.

(فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى ) يعنى آن قرارگاه و جايگاه اوست سپس خداوند

__________________________________________________

(1) اين آيه دلالت دارد بر اينكه بر گزيدن زندگانى دنيا بر آخرت اساس و سرمايه هر گناه است و اين براى اينست كه مادّيين موجود را منحصر در اين جسم- محسوس ميبينند و فقط بهمين هم اكتفاء ميكنند و غير دنيا اهمّيت نميدهند پس انكار قيامت و زنده شدن و فرشتگان و قبر و بهشت و آتش ميكنند و اعتراف بسعادت و شقاوت ندارند مگر بآنچه راحت بشر است در حياة دنيا وقاحت و زشتى لذّتها را درك نميكنند مگر وقتى كه از لذّت قوى تر و عمومى تر دنيوى ممنوع شوند پس دوستى دنيا سرمايه هر گناهيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 290

سبحان خطاب نمود پيامبرش را و فرمود:

(يَسْئَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْساها) يعنى چه وقت قيامت بنا بر آنچه را كه آن را ستوده قيام ميكند. (فِيمَ أَنْتَ مِنْ ذِكْراها) يعنى نيستى در چيزى از علم آن و ياد آن و خلاصه يعنى نميدانى آن را حسن گويد: يعنى نزد تو علمى بوقت آن نيست و فقط ميدانى كه آن بدون ترديد خواهد آمد و بعضى گفته كه يعنى اين نيست از آنچه مربوط و متّصل بچيزى باشد كه براى آن مبعوث شده اى و جز اين نيست كه تو مبعوث شده اى براى دعوت مردم. و بعضى گفته كه آن حكاية از قول ايشانست كه تو بسيار ياد قيامت ميكنى. پس آن چه وقت خواهد بود.

(إِلى رَبِّكَ مُنْتَهاها) يعنى بگو بايشان اجراء قيامت با خداست. و منتهى محلّ رسيدن چيز است. پس مثل اينكه گفته است:

(الى امر ربّك منتهى امرها) بسوى امر پروردگار است نهايت امر قيامت كه آن

را بر پا كند. براى اينكه نهايت امر آن بذكر آن و وصف آن و اقرار به آن با پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم و نهايت امر آن بقيام آن با خداست توانايى بر آن ندارد مگر خداى سبحان. و حسن گفته است. يعنى با پروردگار است نهايت علم آن نميداند هيچكس وقت آن را مگر خداوند سبحان.

(إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ يَخْشاها) يعنى البتّه تو ترساننده هستى كسى را كه از قيام آن بترسد. يعنى انذار و ترسانيدن تو مسلّما نفع ميدهد كسى را كه از آن ميترسد و امّا كسى كه ترس ندارد از آن مثل آنست كه تو نه ترسانيده اى.

(كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَها) يعنى مثل اينكه ايشان قيامت را بالعيان ميبيند (لَمْ يَلْبَثُوا) مكث نكردند در دنيا (إِلَّا عَشِيَّةً أَوْ ضُحاها) مگر اندازه آخر روز يا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 291

اوّل روز و مثل آنست كه:

(كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ) گويا ايشان روزى مى بينند كه وعده داده شده اند مكث و توقّف نكرده اند در دنيا مگر ساعتى از روز را و گذشت بيان آن.

قتاده گويد: يعنى ايشان وقتى آخرت را ديدند دنيا در چشمشان كوچك ميآيد حتّى گويا ايشان در دنيا اقامت نكردند مگر باندازه آخر روز يا مقدار اوّل اين روز.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 292

آيه است.

(وَ لِأَنْعامِكُمْ) حجازى و كوفى (إِلى طَعامِهِ) شامى است غير يزيد بريدى (الصّاخه) غير قرائت شامى.

را از لوح محفوظ استنساخ كرده اند).

16- (آن فرشتگان نزد خدا) بزرگان نيكوكارند.

17- مرگ بر آدمى چه ناسپاس است.

18- خدا او را از چه آفريد.

19- از آب منى بيافريدش پس (آنچه از تركيبات و هيأت صلاح او بود) اندازه نهاد.

20- پس راه (بيرون آمدن از شكم مادرش) را آسان كرد.

21- سپس او را بميراند و در گورش جاى دهد.

22- پس از آن هر وقت خواهد او را زنده گرداند.

23- نه چنانست آدمى هنوز آنچه را خداى دستورش انجام نداده است- 23 آيه.

كرده. پس تقديرش الان جاءه الاعمى است. مثل اينكه از اوست. پس تعلّق بمحذوف گرفته كه عبس، و تولّى دلالت بر آن دارد. و امّا بنا بر قرائت مشهور (فان جاءه) در موضع و محلّ نصب به (تولّى) است بجهت اينكه آن فعل نزديك تر باوست پس

__________________________________________________

(1) در تفسير تبيان بتشديد لام است ولى بتشديد تاء اصحّ است زيرا مخفّف بى ادغام آن تتلهّى مثل تتصدّى است و امّا تلهىّ بتشديد لام از بحث- خارج است. مرحوم محقّق و استاد شعرايى در پاورقى گويد: بزى عند تلهّى باشباع ضمّه هاء و تشديد تا (عَنْهُ تَلَهَّى) و مد واو خوانده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 297

مثل اينكه گفته است اعراض كرد براى آمدن اعمى و آن مفعول له است، و كسى كه تصدّى قرائت كرده. پس معنايش اينست ميخواند تو را خواننده از زينت دنيا و بشارت آن كه تو بسوى او اقبال ميكنى و بنا بر اين قول اوست.

(تلهّى) يعنى از او روى گردانيده و كسى كه (نشره) خوانده پس بنا بر اين است كه آن لغتى در (انشره).

ما امشى بغشّ ان مشيت

من رها نكنم اصلاح ميان قوم خود را و اگر بين ايشان راه روم بخيانت و تزوير قدم نگذارم.

شاهد اين بيت كلمه سفاره است كه بمعناى اصلاح بين مردم باشد.

البرره: جمع بار و آن فاعل بر است و (بر) كار مفيد و سودمندى است كه جلب دوستى ميكند و ريشه آن توسعه دادن نفع است و از آنست (برّ) به فتح تاء كه بمعناى بيابان و خشكى باشد و آن را (بر) ناميده اند بجهت توسعه داشتن نفع بآن و از آنست (بر) بضمّ گندم و طعام است كه نفع و سود همه در آن توسعه دارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 298

اقبره: براى او قبرى قرار داد و الاقبار جمع قبر است براى دفن مرده در آن و گفته ميشود (اقبرنى فلانا) يعنى قرار داد فلانى مرا كه او را دفن كنم. و قابر كسى را گويند كه مرده را با دست خود دفن نمايد.

اعشى گويد:

لو اسندت ميتا الى نحرها عاش و لم ينقل الى قابر «1»

اگر مرده اى را تكيه دهد بسينه و گلويش زنده شود و نقل بسوى گور نشود (در اين بيت معشوقه خود را تعريف و توصيف و مبالغه در وصف او نموده) شاهد اين بيت قابر است كه بمعنى گور كن و دفن كننده است.

حتّى يقول النّاس ممّا رأوا يا عجبا للميّت النّاشر

تا مردم از آنچه ديدند تعجّب نموده و بگويند اى عجب و شگفت، بر مرده اى كه زنده شده و راه ميرود.

الانشار: زنده شدن براى تصرّف است بعد از مرگ مثل باز شدن لباس بعد از

جمع شدن.

دارد و با ديگرى مشغول صحبت است تا آثار كراهت در صورت پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله براى قطع كلامش ظاهر و آشكار شد و در خاطر خود گفت كه اين بزرگان قريش خواهند گفت كه نابينايان و برده گان پيروى او را نموده اند. پس از آن نابينا اعراض نموده و بآن مردمى كه با آنها مكالمه ميكرد توجّه نمود. پس آيات مزبور نازل شد و بعد از اين جريان هر وقت پيامبر او را ميديد باو ميفرمود مرحبا بكسى كه خداوند مرا بسبب او توبيخ فرمود و باو ميگفت آيا حاجتى دارى و دو بار او را در دو غزوه در مدينه جانشين و خليفه خود فرمود.

انس بن مالك گويد او را در روز جنگ قادسيّه ديدم كه زرهى در بر و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 300

پرچم سياه بر دست داشت.

سيد مرتضى علم الهدى قدّس اللَّه روحه گويد: در ظاهر آيه دلالتى نيست بر اينكه مقصود پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله باشد. بلكه آن صرفا خبر است و تصريح نكرده كه مقصود كيست و در آن آيه چيزيست كه دلالت ميكند بر اينكه مقصود و مراد غير پيامبر است. زيرا عبوس بودن از صفات پيامبر (ص) با دشمنانى كه جداى از اسلام هستند نيست تا چه رسد بمؤمنين ارشاد شده آن گاه توصيف نمود به اينكه او توجّه و التفات بتوانگرها و اعراض و تنفّر از مستمندان دارند كه هيچ شباهت باخلاق كريمه آن حضرت ندارد. و مؤيّد اين قول گفته خداى سبحانست در وصف آن حضرت كه فرمود (وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ) بدرستى كه هر

آينه داراى خلق و خوى بزرگى هستى و قول او (لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ) و اگر تو بد اخلاق و سخت دل باشى مردم از اطراف تو پراكنده ميشوند. پس ظاهر اينكه مراد از قول خداى سبحان (عَبَسَ وَ تَوَلَّى) غير از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله است. و از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده كه آن در مردى از بنى اميّه «1» كه در خدمت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله نشسته بود و ابن ام مكتوب آمد و در كنار او نشست و چون او را ديد فاصله گرفت از او و خود را جمع كرد و روى ترش نمود و از او روى گردانيد پس خداوند سبحان اين را حكايت نمود و بر او ناروا داشت.

__________________________________________________

(1) در بعضى از روايات و تفاسير شيعه تصريح شده كه او عثمان بن عفان اموى بوده و در بعضى از روايات عبد الرّحمن بن عوف را كه نيز از وابستگان بنى اميّه و پسر عموى و يا پسر خاله عثمان بوده و در شوراء هم براى عثمان فعّاليت و با او بيعت كرده بود ياد نموده و بنظر حقير هم پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله اعلى و اجل و ارفع از اين است كه بر مؤمن صالحى چون ابن امّ مكتوم روى ترش نموده و از او اعراض نمايد و با مشركين پليد گرم گيرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 301

پس اگر گفته شود اگر خبر اوّل صحيح باشد آيا عبوس بودن گناه است يا نه. پس جواب داده ميشود. كه عبوس و انبساط براى

نابينا بى تفاوت و يكسانست زيرا او نمى بيند كه برايش دشوار باشد. پس گناهى نيست.

پس جايز است كه خداوند سبحان پيامبرش را براى اين مورد، عتاب و سرزنش قرار دهد تا اينكه او را به بيشتر محاسن اخلاقى دريابد و او را بر بزرگى و عظمت حال مؤمنى كه بطلب ارشاد آمده آگاه نمايد و او را متوجّه سازد كه الفت گرفتن با مؤمن كه بر ايمانش استوار بماند سزاوارتر از الفت گرفتن با مشرك است بطمع ايمان آوردن او.

جبائى گويد: در اين عتاب دلالت است بر اينكه فعل (عبوس شدن) در ما بعد معصيت است بجهت نهى و امّا در گذشته. پس دلالتى ندارد كه آن معصيت بوده قبل از اينكه خداوند نهى از آن كند و خداوند سبحان نهى نفرمود مگر در اين وقت. و بعضى گفته اند: كه اين كارى كه نابينا كرد يك نوع از بى ادبى بود. پس او را بسبب اعراض از او نيكو ادب نمود مگر اينكه ممكن است كه توهّم و خيال شود كه اعراض از او براى فقر و نادارى او بوده و اقبال و توجّه به بزرگان مشركين قريش جهت رياست ايشان و بزرگ داشت ايشان. پس خداوند سبحان او را براى اين خاطر سرزنش فرمود. و از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده كه هر وقت عبد اللَّه بن ام مكتوم را ميديد ميگفت آفرين، آفرين بر تو. نه بخدا قسم كه ديگر هرگز خدا مرا در باره تو سرزنش نكند و آن قدر باو محبّت و مهربانى نمود كه او از حيا و خجالت از حضور در مجلس پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله

خود دارى مينمود. «1»

__________________________________________________

(1) فخر الدّين رازى عليه ما عليه در تفسير كبيرش گويد: مفسّرين اجماع

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 302

عَبَسَ وَ تَوَلَّى. عثمان و يا شخص ديگرى از بنى اميّه بوده. چنان كه محدّث بحرينى در تفسير برهان و على بن ابراهيم قمّى و محدّث كاشانى و شيخ طوسى در تبيان و ده ها نفر ديگر گويند آيه مذكور در باره عثمان و ابن ام مكتوم نازل شده است.

شيخ طوسى قدّس اللَّه سرّه در تفسير تبيان فرموده اينكه حضرات- اهل سنّت گفته اند فاسد است. بعلّت اينكه پيامبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله مقامش بالاتر از اين صفات (رذيله) است. و چگونه او را به عبوس و بد اخلاقى معرّفى ميكند و حال آنكه در قرآن او را معرّفى به (لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 303

نفرمود (عبست) و چون از عبوس گذشت برگشت بخطاب پس فرمود (وَ ما يُدْرِيكَ) سپس فرمود (أَمَّا مَنِ اسْتَغْنى ) يعنى كسى كه در ميان قومش بزرگ و مستغنى از مال است (فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى) يعنى تو توجّه باو نموده و اقبال باو

__________________________________________________

(نموده (سوره قلم آيه 4) و در باره وى گفته (وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ) (آل عمران آيه 159) و چگونه اعراض ميكند، و روى ميگرداند از كسى كه قبل از اين او را تعريف نموده و فرموده (وَ لا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ) سوره انعام 52 و دور نساز كسانى كه خدا را شبانه روز ميخوانند و كسى كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و اخلاق نيكوى او را شناخته باشد و آنچه خداوند تعالى او را از مكارم اخلاق و خوش صحبتى ممتاز فرمود و حتّى گفته اند كه با

هيچكس هرگز مصافحه نميكرد: كه دستش را زودتر از طرف بكشد. پس كسى كه داراى اين صفات و ملكاتست چگونه به كورى كه براى اسلام آمده رو ترش ميكند مضافا بر اينكه پيامبران عموما از اين اخلاق كه موجب نفرت و آزردگى خاطر مردم است از قبول قولشان منزّه هستند.

و قومى گفته اند: كه اين آيات در باره مردى از بنى اميّه كه خدمت- پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم بود و ابن امّ مكتوم فقير آمد و او ابراز تنفّر كرد نازل شده و خداوند تعالى آن را حكايت و نيز توبيخ و سرزنش نمود.

مترجم گويد: دكتر شريعتى هم كه در سيماى محمّد (ص) اين قضيّه را با آب و تاب نقل كرده از تفسير نوين پدرش كه او هم پيروى از اهل سنّت كرده گرفته و بنظر حقير قضيّه از اصل از اختراعات و اكاذيب و مجعولات بنى اميّه است كه براى تنزيه عثمان جعل كرده و از عايشه كه افعال و حركاتش با پيغمبر ص و خاندانش مانند خورشيد نيم روز است نقل كرده و حال آنكه اگر كسى اهل اطّلاع و تاريخ باشد ميفهمد كه عايشه در آن زمان يا نبوده و يا بآنچه بوده و سران قريش مانند ابو جهل و ديگران هم در جنگ بدر كه در سال اوّل هجرت واقع شد كشته شدند و قبل از آنهم هرگز در مكّه با پيامبر مجالست نداشتند، و امثال ابن امّ مكتوم ها كه از مستضعفين بودند نميتوانستند در آنجا علنا تظاهر باسلام كنند بلى اين قضيّه واقع شده در مدينه در باره عثمان و ابن ام مكتوم چنانچه مفسّرين ما

نقل كرده اند. كه ابن ام مكتوم مؤّذن پيغمبر در مدينه بوده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 304

ميكنى (وَ ما عَلَيْكَ أَلَّا يَزَّكَّى) يعنى چه چيز تو را ملزم داشته كه باو التفات كنى اگر اسلام نياورد و از نجاست كفر پاك نگردد زيرا بر تو نيست مگر ابلاغ و رسانيدن (وَ أَمَّا مَنْ جاءَكَ يَسْعى ) و امّا آن كسى كه نزد تو ميآيد و كوشش دارد يعنى ابن امّ مكتوم كه عمل در خير ميكند (وَ هُوَ يَخْشى ) و حال آنكه او ميترسد از خداى عزّ و جلّ (فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى) يعنى تو از او تغافل نموده و از او مشغول بديگرى ميشوى (كَلَّا) يعنى ديگر تكرار نكن و تنفّر كن از آن (إِنَّها تَذْكِرَةٌ) يعنى آيات قرآنى تذكّر و موعظه است براى مردم.

(فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ) هر كس خواهد آن را ياد كند. يعنى تنزيل يا قرآن يا وعظ و اندرز را و معنا اينست. پس كسى كه خواهد آن را ياد كند ياد كند و در اين مطلب دلالت بر اينست كه بنده قدرت بر فعل دارد و در آن مخيّر است و قول خدا (كلّا) در آن دلالت بر اينست كه در آينده براى او نيست كه بتواند كارى كند. و امّا گذشته پس نهى و منعى از اين در آن تقدّم نيافته پس معصيت نيست. سپس خداوند سبحان خبر به جلالت و عظمت مقام قرآن نزد خود داده و فرموده (فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ) ابن عبّاس گويد: يعنى اين قرآن يا اين تذكره و خاطر نشان در كتابهاى بزرگى نزد خداست و آن لوح محفوظست و بعضى گفته اند:

يعنى كتب پيامبران كه بر آنها نازل شده مثل قول خداى سبحان (لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى ).

(مَرْفُوعَةٍ) در آسمان هفتم. و بعضى گفته اند: مرفوعه يعنى خداوند آن را از دناست و پليدى نجاستها بلند و دور داشته (مُطَهَّرَةٍ) يعنى آن را دست نبايد بزند مگر پاكان. جبائى گويد: آن قرآن محفوظ از اينست كه دست كفّار بآن برسد. براى آنكه آن در دست فرشتگان است در بهترين مكانها

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 305

حسن گويد: پاك است از هر پليدى و ناپاكى. و بعضى گفته اند: پاك است از هر شك و شبهه و تناقضى. (بِأَيْدِي سَفَرَةٍ) ابن عبّاس و مجاهد گويند يعنى نويسندگانى از فرشتگان.

و بعضى گفته اند: سفيران وحى بين خداى تعالى و بين رسولان او از سفاره و قتاده گويد: ايشان قاريان قرآنند كه آن را نوشته و ميخوانند فضيل بن يسار از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده كه فرمودند حافظ قرآنى كه عامل بآن باشد با فرشتگان نويسنده گان قرآن بزرگواران نيكوكارانند.

سپس خداوند ايشان را ستود و گفت (كِرامٍ) بزرگوارند بر پروردگارشان (بَرَرَةٍ) مطيعانند.

و بعضى گفته اند: بزرگوار از گناهند كه خود را از گناه بلند و دور ميدارند بر ره يعنى صالحين پرهيزكارانند. و مقاتل گويد: قرآن از لوح محفوظ نازل بآسمان دنيا شد شب قدر بنويسنده گانى از فرشتگان. آن گاه جبرئيل آن را نازل به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله نمود. سپس خداوند سبحان ياد كرد تكذيب كننده گان قرآن را و فرمود (قُتِلَ الْإِنْسانُ) مجاهد گويد: يعنى معذّب و ملعون باد انسان و آن اشاره بهر كافر و ناسپاسى است.

ضحّاك گويد: و آن اميّة بن خلف (از سران

قريش) است. و بعضى گفته اند: آن عتبة بن ابى لهب است كه گفت من كافر به پروردگار نجم و ستاره ام وقتى كه فرود آمد (ما أَكْفَرَهُ) يعنى چه اندازه كفر او سخت و چه اندازه گمراهى او آشكار است. و اين تعجّب و شگفتى از اوست مثل اينكه گفته تعجّب كنيد از او و از كفرش با بسيارى شواهد و ادلّه بر توحيد و ايمان (باز ايمان نميآورد) مقاتل و كلبى گويند: ما استفهاميّة است. يعنى چه چيز او را كافر نمود و موجب كفر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 306

او شد. پس مثل اينكه گفته اينجا چيزى نيست كه موجب كفر او شده و او را بكفر بخواند. پس چى او را بسوى كفر فراخواند با بسيارى نعمتهاى خدايى بر او. سپس خداوند سبحان بيان نمود حال او را كه سزاوار بود بر او كه بداند خدا آفريدگار اوست. پس فرمود:

(مِنْ أَيِّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ) لفظ آن استفهام و معنايش تقرير و بيان است و بعضى گفته اند: معنايش اينست چرا نگاه باصل و ريشه خلقتش نميكند كه از چه چيز او را خدا آفريده تا او را دلالت و رهبرى به يكتايى خداى تعالى كند. سپس تفسير نمود و گفت:

(مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ) از نطفه آب كمى او را آفريد. پس او را طور طور گردانيد 1- نطفه 2- علقه تا آخر خلقتش و بر اندازه معلومى از درازى، و كوتاهى و شنوايى و بينايى و حواس او و اعضاء او و مدّت عمر او و مقدار روزى او و تمام احوال او.

(ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ) ابن عبّاس و

قتاده گويند: يعنى آن گاه آسان نمود راه بيرون آمدن «1» از شكم مادرش را تا از آن بيرون آمد. چون بچّه در رحم مادر سرش را به طرف سر مادر و پايش بسمت پاى مادر است. پس خداوند در موقع ولادت آن را بر گرداند يعنى سر را بطرف پائين و پا را بسوى بالا و سر مادر گرداند تا بيرون آمدن او از رحم مادر آسان شود.

__________________________________________________

(1) حكيم و دانا بودن خالق و آفريدگار انسانى بديهىّ و آشكار است زيرا از او اين مخلوق عجيب و موجود ناشناخته صادر شده بعنايت و تدبيرى كه ممكن نيست از هيچكس مثل آن بوجود آيد. بعلّت اينكه در ذات نطفه اقتضاى حياة و زندگى نيست و البتّه مقتضى هر چيز از لوازم لا ينفكّ آن چيز است. پس زنده بودن آن از ذات او نيست و نيز بتدبير شكم مادر و حرارت [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 307

مجاهد و حسن و ابن زيد گفته اند: (ثُمَّ السَّبِيلَ) يعنى راه دين را آسان و راه خير و شرّ را براى او بيان نمود و او را مخيّر و متمكّن نمود از فعل خير و اجتناب شرّ و مانند آن (وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ) است (ثُمَّ أَماتَهُ) يعنى در او ايجاد مرگ نمود.

و بعضى گفته اند: زندگانى را از او زايل نمود (فَأَقْبَرَهُ) ابى مسلم گويد او را طورى گردانيد كه مقبور شود و در گور رود و او را صاحب گور و قبر گردانيد فرّاء گويد: او را مقبور گردانيد و او را طورى نگردانيد كه طعمه و خوراك درّنده گان و پرندگان شود.

ابى عبيده گويد:

امر شده كه مدفون گردد (ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ) حسن گويد: يعنى هر وقت خداى تعالى خواهد او را از قبرش زنده كرده و بر انگيزد براى پاداش و حساب و ثواب و عقاب (كَلَّا) يعنى حقّا (لَمَّا يَقْضِ) يعنى بجا نياورد (ما أَمَرَهُ) اللَّه به آنچه خدا او را امر نمود از اخلاص عبادتش و حقّ خداى تعالى كه بر اوست با بسيارى نعمت او ادا نكرد.

مجاهد گويد: اين مطلب تعميم دارد در كافر و مسلمان كه او را حقّ عبادتش عبادت نموده است.

__________________________________________________

(غريزيّه كه در مادر است نيست زيرا در آن و مانندهاى آن اقتضاى حياة و زندگى از ذات آن نيست. پس چطور ميتواند بديگرى حياة و زندگى بخشد و مادر نيز خود ميميرد و اگر حياة لازمه او بود نميمرد. پس براى حياة مبدء ديگرى است براى اينكه هر چيزى كه بعرض است واجب است كه منتهى بچيزى شود كه بالذّات است. پس اگر ما هزاران جسم خشك را جمع كنيم و آب بر آن نپاشيم.

چيزى از او جدا نشود و امّا مقادير و اندازه ها پس براى تو كافيست كه يكى از اين رگ ها را و شريانها را بدانى در بدن كه اگر از آنچه را كه هست تنگ تر يا وسيع تر شود توليد بيماريها كند علاجش غير ممكن باشد. (شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 308

(32) فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ (33)

يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ (34) وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ (35) وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ (36) لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ (37) وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ (38)

ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ (39) وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْها غَبَرَةٌ (40) تَرْهَقُها قَتَرَةٌ (41) أُولئِكَ هُمُ الْكَفَرَةُ الْفَجَرَةُ (42)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 309

از بقيّه آن كه نهصد درهم است بينياز نميشود كه آن را بديگرى بخشد بلكه بآن اهتمام نموده و در حفظ آن ميكوشد و امّا هر گاه امر او را از غير آن كفايت كرده بود قوى تر بود. پس بشناس اين مطلب را.

قيس و نجد دارنا و لنا الابّ بها و المكرع

اصل و ريشه ما از قيس است و در شهر نجد است خانه و منزل ما و براى ما در آنجا چراگاه و نخلستانى در كنار آب است.

شاهد اين بيت كلمه اب است كه بمعناى چراگاه است.

الصّاخه: يعنى صاكه خراشيدن گوش بجهت شدّت صوت آن كه كر كننده است.

القتره: دود و از آنست قتار باد سياه زيرا آن مانند دود است.

پيچيده بدرختان بزرگ باشد (وَ فاكِهَةً) يعنى ساير ميوه هاى گوناگون (وَ أَبًّا) يعنى چراگاه و مراتع- چنانى كه مردم آن را كشت كرده اند از آنچه را كه چارپايان ميخورند و بعضى گفته اند: آب و چراگاه براى حيوانات چون ميوه ها براى انسانهاست.

(مَتاعاً) يعنى منفعت (لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ) معنايش گذشت آن گاه ياد كرد روز قيامت را و فرمود (فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ) ابن عبّاس گويد: يعنى صيحه قيامت باين جهت ناميده شده براى اينكه گوش را ميخراشد يعنى چنان بگوشها ميرسد كه نزديك ميشود آن را كر كند.

و بعضى گفته اند: براى اينكه همه مردم آن را ميشنوند. و البتّه حرف تضعيف صاد قلب بياء شده براى كراهيت و سختى تضعيف. پس گفتند:

اصاخ چنان كه گفتند تظنّيت در تظنّنت و تقضى البازى در تقضض. «1»

__________________________________________________

(1) تقضى البازى جزئى از بيت عجاج است كه ميگويد: دانى جناحيه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 314

سپس خداوند سبحان ياد كرد كه در چه وقتى آن صداى گوش خراش و صيحه قيامت ميآيد. و فرمود: (يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صاحِبَتِهِ) روزى كه آدمى از برادر و مادر و پدر و همسرش (وَ بَنِيهِ) و پسرانش فرار ميكند.

يعنى التفات و توجّهى بيكى از اينها براى بزرگى آنچه او در آنست و اشتغال او بخودش نميكند اگر چه در دنيا اعتنا و توجّه كامل بآنها داشت.

و بعضى گفته اند: از آنها فرار ميكند احتياطا از مطالبه كردن آنها او را بآنچه ميان او و آنها از ناراحتيها و سختيها و ستمها كه بوده است.

و بعضى گفته اند: براى آگاهى و علم اوست كه آنها براى او

سودى ندارند و او را بى نياز بچيزى نميكنند. و ممكن است او مؤمن باشد و نزديكان و فاميل او اهل آتش باشند. پس با آنها دشمنى كند و التفات بآنها نمى كند يا از ايشان فرار ميكند براى اينكه نبيند بايشان از سختيها چه رسيده.

(لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ) يعنى براى هر انسانى از ايشان امر و گرفتارى بزرگيست كه او را از نزديكانش مشغول و از ايشان او را منصرف ميدارد و معناى يغنيه از زيادتى كه بر اوست كفايت ميكند او را يعنى در آن فضل برترى براى او از غير او نيست. براى آنچه او در آنست از امرى كه او را احاطه نموده و سينه او را پر ساخته پس مانند بينياز از چيزى در امر خود شده كه توجّهى به آن ندارد.

و از عطاء بن يسار از سوده همسر گرامى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت

__________________________________________________

(من الطور فعمر تقضى البازى (يعنى تقضض البازى) اذا البازى كسر يعنى باز دو بالش را جمع كرد و از كوه طور گذشت فرود آمد باز زيرا باز موقع فرود آمدن بال خود را ميشكند و جمع ميكند و در جزء اوّل ص 127 گذشت ذكر بيت مذكور.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 315

شده كه گويد: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود مردم عريان و پا برهنه و ناتوان بر انگيخته ميشوند از شدّت حرارت سيلاب عرق بدهن و پرده گوش آنها ميرسد. گويد گفتم واى بر ما اى رسول خدا بعضى از ما نظر بديگرى ميكند فرمود: مردم در گرفتارى و شغلى هستند كه توجّه

باين ندارند و تلاوت فرمود (لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ) سپس خداوند احوال مردم را تقسيم نمود در آن روز و گفت (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ) يعنى چهره هايى در آن روز نورانى و درخشان (ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ) خندان و شادمان از خشنودى و خوشحالى بآنچه براى او از ثواب آماده ساخته شده. و از وجوه اراده كرده صاحب چهرها را. (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْها غَبَرَةٌ) و چهره هايى در آن روز غبار گرفته. يعنى و در هم است براى غصّه اى كه دارند.

(تَرْهَقُها) يعنى بالا ميرود از آن و ميپوشاند آن را (قترة) يعنى سياهى و تيره گى در موقع ديدن آتش.

زيد بن اسلم گويد: غبره چيزيست كه از آسمان بزمين پائين ميآيد و قتره آنست كه از سمت زمين بطرف آسمان بالا ميرود.

(أُولئِكَ هُمُ الْكَفَرَةُ) آن گروه ايشانند كافرهايى در اديانشان.

(الْفَجَرَةُ) گنهكارانى در افعالشان و خوارج (نهروان) استدلال كرده اند باين بر اينكه كسى كه مؤمن نيست ناچار كافر است براى اينكه خداوند سبحان چهره ها را بدو گروه تقسيم نموده و تعلّقى هم براى ايشان بآن نيست زيرا خداوند سبحان ياد كرده در اينجا دو قسم چهره ها را متقابل و برابر يكديگر چهره هاى مؤمنين و چهره هاى كفّار و چهره هاى فساق ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 316

از اهل نماز را ياد نكرد. پس جايز است كه براى آنها صفت ديگرى باشد به اينكه بر آنها (غبره) غبارى باشد كه تاريكى آن را نپوشانيده باشد يا بر آن زردى يا رنگ ديگرى باشد. «1»

__________________________________________________

(1) حاكم حسكانى در شواهد التّنزيل ص 324 گويد: خبر داد ما را عقيل بن حسين از على بن الحسين از

محمّد بن عبيد اللَّه و عمر بن محمّد- جمحى در مكّه گفتند خبر داد ما را على بن عبد العزيز بغوى از ابو نعيم از حماد ابن سلمه از ثابت از انس بن مالك گفت سؤال كردم از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از قول خداى تعالى وجوه يومئذ مسفره فرمود اى انس آن چهره ها چهره ما فرزندان عبد المطّلب من و على و حمزه و جعفر و حسن و حسين، و فاطمه هستيم از قبورمان خارج ميشويم در حالى كه نور چهره هاى ما مانند خورشيد درخشان در روز قيامت است خداوند تعالى فرمود (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ)، يعنى درخشان بنور است در زمين قيامت (ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ) بثواب چنانى كه خدا ما را وعده داده. (مترجم) كلينى در كافى و مفيد عليهما الرّحمه در اختصاص باسنادشان از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السّلام روايت نموده در قول خداى تعالى- (فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ) يعنى بايد بعلمش نگاه كند كه از چه كسى فراگرفته.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 317

چيزى نيست (يعنى پيرى كه معلوم نشد مگر بعد از تجسّس و دقّت پيرى نيست).

توضيح و ارتباط اين سوره با سوره قبل:

چون خداوند سبحان سوره عبس را بذكر روز قيامت و اهوال آن- افتتاح فرمود اين سوره را نيز بذكر علامات و احوال قيامت شروع و فرمود:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 319

يعمر و مجاهد، و ابى الضّحى و جابر بن يزيد است.

و تأييد ميكند آن را آنچه از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه فرمود مقتولى كه بظلم و ستم كشته شده روز قيامت ميآيد در حالى كه از رگهاى گردنش خون ميريزد. رنگ آن رنگ خون و بويش بوى مشك است بقاتل و كشنده خود گل آويز و ميگويد:

پرودگارا از اين به پرس براى چه مرا كشت.

و كسى كه قتلت، بتشديد خوانده مقصود. بآن تكرار فعل است.

براى اينكه مقصود از مودّه در اينجا جنس است. پس اراده تكرار جايز است.

و امّا كسى كه. المودّه. بفتح ميم و واو خواند. پس مقصودش باين رحم و خويشان است. و اينكه از قاطع رحم پرسيده ميشود. چرا قطع رحم كردى و صله رحم ننمودى.

ابن عبّاس روايت كرده كه حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:

مؤدّه و يا مودّه كسيست كه در راه دوستى ما اهل بيت كشته شود.

و از حضرت باقر عليه السّلام است كه فرمود: يعنى قرابة و خويشان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و كسى كه در جهاد كشته شود و در روايت ديگرى فرمود او كسيست كه در راه دوستى و ولايت ما كشته و شهيد گردد.

وارونه شدن چيز است بطرزى كه بالاى آن زير قرار بگيرد. آن چنان كه اگر آب بود كدر و تيره ميشد. و اصل آن انصياب است.

عجاج گويد:

«ابصر خربان فضاء فانكدر» «1» پرنده قمرى سرابى ديد پس بزير آمده و سر نگون شد.

العشار: جمع عشراء آن شتريست كه ده ماهه آبستن باشد و شتر در دوازده ماهگى ميزايد.

السجر: اصل آن پر بودن است. لبيد شاعر عصر جاهليت گويد:

فتوسّطا عرض السّرىّ فصدّعا مسجورة متجاورا قلّامها

پس كاروان و شتران در وسط نهر توقّف كردند. پس مزاحم شدند محلّى را كه پر بود از گياه قلام و نى كه در كنار هم بودند.

شاهد اين بيت كلمه مسجوره است كه بمعناى پر آمده. و تنور مسجور تنور پر از آتش است.

الموؤدة: از باب وأد يئد وأدا. زير خاك كرد و زير خاك ميكند و عرب جاهليّت دختر را زنده زير خاك و گور مينمود بجهت ترس از تنگدستى.

قتاده گويد: قيس بن عاصم تميمى خدمت پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله شرفياب شد و گفت من در جاهليّت هشت دخترم را زنده بگور كردم. پس حضرت فرمود: از براى هر دخترى يك بنده آزاد كن. گفت من صاحب شترم

__________________________________________________

(1) در دو صفحه قبل در تفسير سوره عبس گذشت و بيت اوّل آن اينست

دانى جناحيه من الطّور فمر تقضى البازى اذا البازى كسر.

و بعد از آن اين بيت است.

ابصر خربان فضاء فانكدر. خربان جمع خرب و آن پرنده اى است كه باو حبارى و در فارسى قمرى گويند. «شعرايى»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 324

فرمود: پس بهر كس خواهى (از مستمندان) يك نفر

شتر اهداء نما. «1»

جبائى گويد: آن را موءوده ناميده اند براى اينكه سنگينى ميكند در حالى كه آن را بر آن افكنده اند تا بميرد. و اين اشتباه است زيرا موءوده از باب واديه معتل الفاء و آنكه بمعناى ثقل است از آده يؤده. اثقله سنگين كرد او را و آن معتل العين است. و اگر مأخوذ از آن بود گفته ميشد مؤدّه بر وزن معوّده.

از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله از عزل (منى) پرسيدند فرمود اين وأد خفى و كشتن نهانى (نطفه) است. «2»

فرزدق شاعر گويد:

و منّا الّذي منع الوالدات فاحيا الوئيد فلم تواد

و بعضى از ما بودند كه منع ميكرد مادرها را از اينكه بچه سقط كنند. و يا اينكه خود عزل نمايد و نطفه را در خارج رحم بريزد. پس زنده ميداشت.

نوزاد را و زنده زير خاك نميكرد. شاهد اين بيت كلمه وئيد و لم تواد است كه بمعناى زير خاك شده است.

و گويد:

و منّا الّذي احيا الوئيد و غالب و عمرو منّا حاجب و الاقارع «3» __________________________________________________

(1) اهل سنّت خود اقرار دارند كه خليفه دوّم آنان عمر بن خطاب هم چندين دختر خود را در عصر جاهليت زنده بگور كرد.

(2) مشهور فقهاء اين نهى عزل را حمل بر كراهت كرده اند و بعضى از آنها حمل بر حرمت از زن آزاد دائمى مگر اينكه شرط كند با آن زن. و اين حرمت و يا كراهت عزل و ريختن نطفه و منى در خارج رحم براى اينست كه زن بوسيله انزال در داخل لذّت ميبرد و كيف ميكند.

(3) مادر فرزدق ليلى دختر جالس خواهر اقرع (و اقارع همان

اقرع و عمرو و غالب است) و اقرع همان صحابى مشهور بسخاوت و بزرگواريست و در اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 325

و بعضى از ما بودند كه زنده كردند دختران زنده بگورى را و از ما بود غالب و عمرو و بعضى از ما بودند حاجب و اقارع. شاهد اين بيت كلمه وئيد است كه مقصود همان دختران زنده بگور شده است.

الكشط: بمعناى كندن از شدّت و سختى چسبندگى است و كشط و قشط هر دو يكيست در معنى و در حرف و قرائت عبد اللَّه و اذا السّماء قشطت. «1»

التّسعير: هيجان و طغيان آتش است تا شعله ور گردد. و از همين باب است. سعر. براى اينكه آن حال براى رفتن و پائين آمدن نرخ است در بازار.

است آيا عبد اللَّه بن عبّاس و يا عبد اللَّه بن مسعود صحابى جليل القدر صاحب قرآن مقصود است آيا عبد اللَّه ديگرى و اللَّه اعلم.

(مترجم) [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 326

عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ است. پس اذا. در محلّ نصب قرار دارد براى اينكه ظرف است براى علمت و بنا بر اين جارى ميشود امثال اين آيه. وَ إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ ... و آيات بعد از آن. و جمله اى كه آن فعل محذوف است با فاعلش بعد از اذا (اذا انكدرت النجوم ...) در محلّ جرّ است بسبب اضافه شدن اذا بآن و تقديرش اينست. وقت تكوير خورشيد (و انكدار نجوم ..) هر كسى ميداند كه چه كرده است و بآن پاداش داده ميشود. بنا بر اين در اينجا دوازده آيه است كه با كلمه اذا. كه ظرفست شروع شد و تمامى اضافه بجمله ها شده از آيه إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ تا آيه وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ. و عامل در تمام آنها قول خدا آيه علمت نفس ما احضرت است.

نور و حرارتش تمام و خداوند براى بندگانش نور ديگرى ايجاد نمايد.

(وَ إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ) مجاهد و قتاده و (خواجه) ربيع خثيم گويند آن گاه كه ستارگان فرو ريزند و بهم بخورند. ميگويند طائر از هوا منكدر شد.

آن گاه سر نگون گرديد.

جبائى گويد: آن گاه كه ستارگان از تيره گى تغيير كنند و قول اوّل بهتر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 327

است زيرا در آيه ديگر فرمود:

(وَ إِذَا الْكَواكِبُ انْتَثَرَتْ) آن گاه كه تناثر نجوم شود. ستارگان به هم بريزند. مگر اينكه بگويى اوّل نورش ميرود آن گاه بهم ميريزند.

(وَ إِذَا الْجِبالُ سُيِّرَتْ) آن گاه كه كوه ها از روى زمين روان گردند پس غبار و گرد پراكنده و آب نمايى شوند.

(وَ إِذَا الْعِشارُ) و آن گاه كه شتران ده ماهه آبستن. و نيز بعد از آنكه بچه خود را زائيدند. عشار گفته ميشوند و آنها گرانقدرترين مال نزد عربند (عُطِّلَتْ) يعنى حمل و بچّه خود را بدون شبان و شتربان رها كنند و بگفته جبائى و محكى از ابن عمرو عشار ابرهاى معطّل هستند، كه نميبارند ازهرى گويد: من در لغت اين معنى را از عشار نميشناسم.

(وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ) آن گاه كه حيوانات وحشى جمع ميشوند تا قصاص بعضى كه بر ديگرى شاخى زده و يا صدمه اى وارد نموده گرفته شود و خداوند سبحان وحوش و حيوانات را در آخرت محشور كند تا اينكه بآنچه استحقاق دارند از عوض بر دردهايى كه در دنيا بآنها رسيده برسند و داد بعضى از برخى ديگر گرفته شود پس در آن وقت بآنها خواهد رسيد آنچه از عوض ها استحقاق

دارند.

پس آنكه ميگويد: عوض هميشگى است ميگويد آن حيوان براى هميشه در نعمت باقى خواهد بود. و آنكه ميگويد: مستحقّ عوض ميشود. بطور انقطاع.

و بعضى از ايشان گويند: خداوند از باب تفضّل عوض را ادامه دهد بآنها تا اينكه غمّى بانقطاع آن عوض بر معوّض وارد شود. و بعضى از آنها

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 328

گويند: وقتى خدا آنچه استحقاق داشت از عوضها بآنها داد آنها را خاك گرداند.

(وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ) يعنى آب گوارا و شيرين آنها را بر آب شورش ريخته و آب شورش را بر آب شيرينش آميخته تا پر شود.

مجاهد و مقاتل و ضحّاك گويند: مقصود اينكه بعضى از درياها جارى در بعضى ديگر شود تا تمام درياها يك دريا شود و فاصله از ميان آنها بر داشته شود. و بگفته ابن عبّاس بر افروخته شود پس آتشى شعله ور گردد و بگفته حسن و قتاده. خشك شده و آبش تماما بخار و يا بزمين فرو رفته و يك قطره از آنهم نماند. و بگفته جبائى پر از چرك و خون و كثافتى كه از بدنهاى اهل آتش در آتش روانست گردد. و اراده كرد بحار جهنّم را زيرا درياهاى دنيا كه تمامى فانى و نابود شده اند.

(وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ) عمر بن خطاب و ابن عبّاس و مجاهد و حسن و قتاده گويند: يعنى آن گاه كه هر انسانى نزديك بشكل و مثل خود ميشود و خود را باو ميچسباند و از انسان تعبير بنفس شده و گاهى هم از روح تعبير به نفس شده. پس مقصود اينست كه هر انسانى نزديك بمثل خودش

از اهل آتش و اهل بهشت ميگردد. و بگفته عكرمه و شعبى و ابى مسلم. آن گاه كه ارواح باجساد نزديك شده و زنده ميشوند و بگفته جبائى آن گاه كه فريب خورده به كسى كه گوش زده و فريبش داده از انسان يا شيطان نزديك ميشود (تا حق خود را بگيرد) و بگفته عطاء و مقاتل. آن گاه كه صالحين از مؤمنان بحور العين، نزديك شده و با آنها ازدواج ميكنند و نفوس كافران با شيطانها نزديك ميشوند.

(وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ) ابن عبّاس گويد: يعنى هنگامى كه دخترك

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 329

كوچك زنده بگور شده سؤال ميكند.

در عرب جاهليت عادت بر اين جارى شده بود كه چون وقت زايمان زن نزديك ميشد. گودالى حفر ميكرد و بالاى آن مى نشست پس اگر دخترى ميزائيد آن را نگاه ميداشت.

شاعر ايشان گويد:

سمّيتها اذ ولدت تموت و القبر صهر ضامن زميت

آن دختر را وقتى بدنيا آمد (تموت) ميميرى تو نام گذاردم و قبر شوهر ضامن سنگين و با وقاريست.

شاهد اين بيت همان عمل سخيف زنده بگور كردن دختران معصوم است. و معناى سئلت گذشت.

(بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ) فرّاء گويد: از دختر زنده بگور شده خواهند پرسيد بچه جرم و گناهى كشته شدى و معناى سؤالش توبيخ و سرزنش قاتل اوست.

براى اينكه ميگويد من بدون گناه كشته شدم. و اين جارى مجراى قول خداى سبحانست بعيسى بن مريم على نبيّنا و آله و عليه السّلام كه بر طريق و روش توبيخ و ملامت قومش و اقامه حجّه بر آنها ميگويد:

(أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ

اللَّهِ) آيا تو گفتى به مردم كه تو را و مادرت را دو خدا بگيرند از غير خدا.

ابى مسلم گويد: معناى سئلت. اينست كه از قاتل آن مطالبه دليل و علّت ميشود در قتل آن دخترهاى زنده بگور شده و از سبب قتل آنها سؤال ميشود پس مثل اينكه گفته شده زنده بگور شده ها از قاتلش مى پرسد چرا و به چه گناهى كشتى، اين را و نظير آن قول خداست انّ العهد كان مسئولا. البتّه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 330

از عهد و پيمان پرسيده خواهد شد و بنا بر اين در اينجا كشنده گان حقيقته مسئول خواهند بود نه كشته شدگان و مسلّما آنها سؤال كننده از قتلشان هستند.

(وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ) و آن گاه كه پرونده اعمالى كه فرشتگان در آن از خير و شرّ صاحبش و اهلش نوشته اند باز ميشود تا اينكه اصحابش آن را بخواند و اعمال ظاهر ميشود پس بحسب آن پاداش داده شوند.

(وَ إِذَا السَّماءُ كُشِطَتْ) آن گاه كه آسمان زايل و از جاى خود نابود شود مانند جلا و پوستى كه از تن شتر نابود و كنده ميشود سپس خدا آن را مى پيچد و جمع ميكند. و بگفته زجاج آن گاه كه آسمان كنده ميشود چنان كه سقف كنده ميشود و بگفته ديگرى آن گاه كه آسمان از آنچه در آنست كشف و ظاهر ميشود و معناى كشط بر داشتن تو است چيزى را از چيزى كه پوشيده است چنان كه پوست از كوهان شتر برداشته ميشود.

(وَ إِذَا الْجَحِيمُ سُعِّرَتْ) و آن گاه كه دوزخ بر افروخته و شعله ور ميگردد تا اينكه

شدّت و تنديش بر تندى افزوده گردد.

و قتاده گويد: بر افروختگى آن غضب و خشم خدا و گناهان بنى آدم است.

(وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ) و آن گاه كه بهشت نزديك باهل آن گردد، براى دخول آنان. و بگفته بعضى نزديك شود بآنچه در آنست از نعمتها. پس مؤمن سرورش زياد و اهل آتش حدتشان زياد شود.

(عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ) يعنى آن گاه كه اين چيزها در قيامت شد در اين وقت هر كسى ميداند چه عملى حاضر كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 331

چنانچه ميگويند: احمدته و جدته محمودا. ستودم او را و يافتم او را ستوده و پسنديده.

و بعضى گفته اند: ميداند در آن وقت چه اعمالى از خير و شرّ حاضر كرده است. و احضار اعمال مجاز است براى اينكه آن باقى نميماند. و معنى اينست چيزى از آن نفس كم و نابود نميشود بلكه تمام اعمالش حاضر خواهد بود و بگفته بعضى مقصود پرونده هاى اعمال است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 332

عسعس آن گاه كه ادبار نمايد و پشت نمايد و آن از اضداد است.

علقمة بن قرط گويد:

حتّى اذا الصبح لها تنفّسا و انجاب عنها ليلها و عسعسا

تا آن گاه كه سفيد صبح دميده و هوا روشن گردد و تاريكى شبش بر طرف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 335

و روز اقبال و شب ادبار نمايد در اين شعر تعريف غارى كه مخفى گاه و يا منزل او بوده است مينمايد.

شاهد اين بيت عسعسا است كه براى اقبال روز و ادبار شب آمده است.

العس: خواستن چيز است در شب و از آنست شبگرد (و عسس) گرفتن ميگويند. عسعس اللّيل و سعسع شبگردى كرد.

مگر. ذهبت الشّام را و بنا بر اين معنى آمده (فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ) و معنايش. فالى اين تذهبون است و قول خدا. إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ نيز جواب قسم است. و قول خدا. وَ ما

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 336

تَشاؤُنَ

هم نيز داخل در جواب قسم است. و قول او لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ بدل از قول او للعالمين. بدل بعض از كلّ است. پس تمام اين مركب از فعل و فاعل و از قسم و جوابهاى آنست.

خود دو مرتبه تا داخل برج حمل ميشوند از آخرش پس باز چند روز از حركت ميمانند سپس در سير خود مستقيم ميشوند و همچنين تا اينكه مشترى در يك دور يازده مرتبه رجعت و برگشت دارد و زحل بيست و نه رجعت و اين بنظم و قدر معيّن و مرتّب مانند ساير حركات فلكيه است و منجّمين قديم اين را نسبت ميدادند بافلاك صغيرى كه محيط بزمين نيستند هر گاه ستاره اى در پائين خود سير ميكرد آن را ميديدى بر گشته است و هر گاه در بالا سير ميكرد آن را مستقيم ميديدى و آنها را فلك

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 337

ديده نميشوند و در وقت غروبشان متوارى ميگردند. و اينست خنوس و كنوس آنها و بگفته ابن مسعود آنها گاو وحشى است و بگفته ابن جبير آنها آهوان هستند.

(وَ اللَّيْلِ إِذا عَسْعَسَ) حضرت على عليه السّلام و ابن عبّاس و مجاهد و قتاده گويند: يعنى آن گاه كه به تاريكى خود ادبار نمود و بگفته حسن آن گاه كه بتاريكيش اقبال نمود. و بگفته جبائى آن گاه كه به پرده خود جهان را تاريك نمود.

وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ) يعنى آن گاه كه صبح پرده از چهره خود بر گرفت و روشن نمود و مقصود اينكه روشنايى آن كشيده شد تا روز گرديد.

(إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ) حسن و قتاده گويند: اين جواب قسم است.

يعنى اينكه قرآن گفته فرستاده بزرگواريست بر پروردگارش و او جبرئيل عليه السّلام است. و آن كلام خداى تعالى است كه بر لسان او نازل كرده يعنى آن را محمّد صلّى اللَّه عليه و آله

از جبرئيل عليه السّلام شنيده و از قبل و طرف خود نگفته است. و بعضى گفته اند: كه آن را اضافه بجبرئيل عليه السّلام نموده براى اينكه خداوند تبارك و تعالى بجبرئيل فرمود برو خدمت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و باو چنين بگو. سپس جبرئيل (ع) را تعريف و فرمود:

(ذِي قُوَّةٍ) يعنى در آنچه تكليف باو شده و بآن مأمور گرديده از علم و عمل و تبليغ رسالت.

__________________________________________________

(تدوير ميناميدند. و امّا امروز آنها را نسبت ميدهند بامتزاج حركت زمين با حركت اين ستارگان و شرح اين بسيار مفصّل رجوع بكتب هيئت و نجوم شود. فخر رازى گويد: رجوع اين ستارگان خنوس و كنوسشان مخفى شدن آنهاست در زير نور خورشيد. يعنى موقع سوختن يا در روز. (شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 338

و بعضى گفته اند: صاحب قدرت در نفس خود ميباشد و از نيرو و توانايى او بود كه شهرهاى قوم لوط را با جلوى بالش كنده و تا آسمان رسانيده و آن گاه وارونه كرد.

(عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ) يعنى متمكّن است نزد خدا صاحب عرش و آفريدگار عرش بلند مرتبه و بزرگ مقام و مرتبه است نزد او. چنانچه ميگويند:

فلانى پيش پادشاه متمكّن و داراى نفوذ و قدرت است. و مكان بمعناى تقرّب و نزديكى مقام است.

(مُطاعٍ ثَمَّ) يعنى در آسمانها اطاعت شده است. فرشتگان آسمان او را اطاعت ميكنند. گويند: از اطاعت فرشتگان بجبرئيل عليه السّلام اينست كه او خازن بهشت را شب معراج امر كرد تا درهاى بهشت را براى محمّد صلّى اللَّه عليه و آله باز كرد تا داخل آن شده و ديد

آنچه در بهشت است از طوبى و كوثر و انهار جاريه و حور العين و غيره را. و امر كرد مالك دوزخ را پس براى او گشود در جهنّم را تا بآن نظر فرموده.

(أَمِينٍ) يعنى بروحى و رسالات خدا بسوى انبياء و پيامبران امينست.

و در حديث آمده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بجبرئيل عليه السّلام فرمود: چه اندازه نيكو خدا تو را ستوده.

(ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ) پس قوّه و نيروى تو چه اندازه و امانت تو چه بوده گفت امّا قوّه من اينكه مرا خدا بر انگيخت به سوى شهرهاى قوم لوط و آن چهار شهر بود كه در هر شهر چهار صد هزار جنگجو بود غير از بچّه ها و زنها. پس آن را از پائين ترين زمين (يعنى از اعماق زمين) كنده و برداشتم تا اهل آسمان صداى خروس و مرغان و زوزه سگان آنها را شنيدند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 339

پس آنها را سرنگون و وارونه افكندم. و امّا امانت اينكه من امر بچيزى نشدم كه آن را بغير از اهلش و صاحبش بدهم و بگويم.

سپس خداوند سبحان جماعت كفّار را مخاطب ساخته و فرمود: (وَ ما صاحِبُكُمْ) نيست صاحب شما كه شما را دعوت بخدا و اخلاص طاعت و عبادت او نموده (بِمَجْنُونٍ) ديوانه. و مجنون آنست كه بر عقلش پرده اى باشد كه درك و احساس امور را بر آنچه هست نكند. براى آفتى كه او را فرو گرفته و براى فرو گرفتن آفت است كه از شخص خواب ممتاز و مشخّص است. براى اينكه خواب آفت نيست.

و اين نيز جواب قسم است خداوند سوگند ياد كرده كه قرآن را جبرئيل بآن حضرت نازل كرد و البتّه حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله. آن طور كه اهل مكّه باو نسبت جنون ميدهند نيست.

(وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ) قتاده و مجاهد و حسن گويند: يعنى محمّد صلّى اللَّه عليه و آله جبرئيل عليه السّلام را ديد بر صورتى كه خداى تعالى او را به آن آفريده در جايى كه خورشيد طلوع ميكند و آن افق اعلى از طرف مشرق است (وَ ما هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ) ابن عبّاس و سعيد بن جبير و ابراهيم و ضحّاك گويند: يعنى بروحى خداى تعالى و آنچه او را از اخبار غيبى خبر ميدهد متّهم نيست. زيرا احوال او ناطق و گوياى بصداقت و امانت اوست.

و كسى كه آن را با ضاد (ضنين) خوانده. مقصود و معنايش اينست كه او در رسانيدن آنچه از خدا باو اعلام شده بخيل نيست چنانچه خداوند او را تعليم نمود.

(وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَيْطانٍ رَجِيمٍ) و آن قول شيطان بگفته حسن كه خدا او را رجم بلعنت و نفرين كرده نيست و بنا بر گفته بعضى ديگر آن قول شيطانى كه به سبب تير شهاب از آسمان رانده شده است نيست. و مقصود اينست كه قرآن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 340

گفته و قول شيطان رجيم كه القاء باو كرده باشد نيست چنانچه مشركين ميگويند كه شيطان باو القاء ميكند همانطورى كه بكاهنان و جادوگران القاء ميكند سپس خداوند ايشان را توبيخ و ملامت كرده و ميفرمايد:

(فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ) زجاج گويد: پس كدام راه

را كه از اين راه روشن تر باشد و براى شما بيان كردم مى پيمائيد.

و بعضى گفته اند: يعنى شما از اين قرآن كه شفاء بيماريها و هدايت است بكجا عدول ميكنيد.

(إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ) يعنى نيست قرآن مگر موعظه و تذكّر براى مردم كه ممكن است ايشان بسبب آن بحقّ برسند و ذكر ضدّ سهو و نسيانست و ذاكر از چهار صورت خالى نيست. يا عالم است يا جاهل است يا مقلّد است يا شاكّ و يا سهو هيچ يك از اينها درست نيست زيرا آن ضدّ ذكر و ياد بود است.

(لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ) براى كسى كه از شما ميخواهد بر امر خدا و طاعت او مستقيم باشد. خداوند سبحان ياد نمود كه آن براى تمام خلق خدا بنحو عموم ذكر است. سپس تخصيص داد اهل استقامت را. براى اينكه برگشت منفعت به ايشانست چنانچه فرمود: إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ. البتّه ميترساند كسى را كه پيروى از قرآن نموده و خدا را در پنهانى به ترسد. (سوره يس) (وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ) و نميخواهند مگر اينكه- بخواهد. خدايى كه پروردگار عالميانست. در آيه چند قول است (1) جبائى گويد: يعنى نميخواهند استقامت بر حقّ را مگر اينكه خدا اين را از پيش خواسته باشد از جهتى كه خدا شما را آفريده براى آن و تكليف كرده شما را بآن پس مشيّت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 341

او در مقابل و برابر خواست شماست (2) ابى مسلم گويد: اين خطاب بكفّار است. و مقصود اينست كه شما اسلام را

نميخواهيد مگر اينكه خدا بخواهد، و شما را بر آن مجبور نموده و ناچار بآن نمايد و لكن اين كار را نميكند براى اينكه- خدا اراده نموده كه شما در حال اختيار ايمان آوريد تا مستحقّ ثواب شويد و اراده نكرده كه شما را بر آن تحميل كند. (3) اينكه مقصود اين باشد و شما اسلام را نميخواهيد مگر اينكه خدا بخواهد در استقامت بشما لطف و محبّت مخصوص نمايد. براى آنچه در كلام است از معناى نعمت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 342

الدِّينِ (15) وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبِينَ (16) وَ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ (17) ثُمَّ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ (18) يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ (19)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 344

و اتّفاق قاريان و عرب است در قول خداى تعالى. وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِكَ. و از آنچه تقويت و تأييد ميكند نصب را در اين آيه. وَ ما أَدْراكَ مَا الْقارِعَةُ يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ و آيه يَسْئَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ- يُفْتَنُونَ. پس نصب در يوم لا تملك نفس مانند اين و مثل آن است.

ابو الحسن گويد: و اگر همه اينها مرفوع گردد خوب است جز اينكه ما اختيار كرديم آنچه همه مردم بر آن هستند و امّا كسى كه. ما اغرّك قرائت كرده- جايز است كه معنايش اين باشد.

(ما الّذي دعاك الى الاغترار به) چه چيز تو را به غرور به پروردگارت فرا خواند. و جايز است كه تعجّب باشد. و گفته اند: در آيه فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ اين دو وجه را. و اغرّك جايز است كه از غرو غراره باشد. پس معنايش اين باشد. ما اجهلك و ما اغفلك عمّا يراد بك چه تو را نادان نمود و چه تو را غافل كرد از آنچه اراده بتو شده. و ممكن است كه از غرور بر غير قياس باشد چنانچه در مثل گفته اند. اشغل من ذاق النحيّين. «1»

__________________________________________________

(1) النّحى بكسر نون مشك و خيك روغن است. و ذات النحيّين زنى بود كه شغلش روغن فروشى بود. پس مردى آمد از او روغن بخرد. پس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 347

بر بعضى ديگر بنا بر تكثير و زيادى و از آنست فجور. براى سوراخ شدن و جارى شدن صاحبش به بيرون رفتن بسوى بسيارى از گناهان. و از آنست فجر براى شكافته شدن آن بروشنايى و بعثرت الحوض بعثرته آن گه كه زير و زبر شود و بعثره و بحثره وارونه و پشت و رو كردن چيز است.

و الغرور: ظاهر كردن امريست كه از روى جهل و نادانى توهّم و خيال شده است ميگويند غره غرورا. و اغتره اغترارا حارث بن حلزه گويد:

لم يغرّوكم غرورا و لكن رفع الآل جمعهم و الضّحاء

اين بيت از سبعه معلّقه است. گويد: نيامد شما را ناگهان بلكه شما ايشان را در موقع ظهر و روشنايى روز ميديديد و آل بمعناى سراب است، و سراب و آب نما در موقع بلند شدن روز بنظر ميآيد.

__________________________________________________

(سرخيكى را باز كرد پس مرد باو گفت نگاه دار تا خيك ديگر را به بينم بهتر است پس سر آن مشك باز را در دست گرفت پس آن مرد مشك ديگر را گشود و بزن گفت سر اين را هم نگهدار بدستت پس چون هر دو دست آن زن بآن دو مشك روغن بند شد پس آن مرد از اين فرصت سوء استفاده نموده عازم شد با آن زن مشغول كار شود پس آمد پشت سر زن در حالى كه زن منحنى و دولا و هر دو دستش مشغول به مشكها بود پس پيراهن آن را از عقب بالا زده و كار او را ساخت و چون شهوت خود را آن طور كه ميخواست اعمال كرد سپس مسلمان شده و توبه نمود

و او همان مرديست كه- پيغمبر (ص) باو فرمود يا خوات خريد تو چگونه بود و تبسّم فرمود (و خوات اسم آن مرد است). (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 348

و شاهد اين بيت لم يغرّوكم غرورا است.

البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 349

(وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ) قتاده و جبائى گويند آن گاه كه بعضى از درياها به بعضى ديگر باز ميشوند. شيرينش در شور و شورش در آب شيرين. پس همه يك دريا شود. و بگفته حسن: يعنى آب درياها بخشكد و تمام شود.

(وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ) آن گاه كه قبرها شكافته و زير و زبر شود. يعنى خاكش وارونه و مردگانى كه در آن هستند زنده برانگيخته شوند. و بگفته ابن عبّاس و مقاتل: يعنى خاك از روى مردگان كنار رود. پس از آن بيرون آيند در موقع بعث و روز قيامت. «2»

(عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ) بداند هر نفسى آنچه جلو فرستاده و آنچه مؤخّر داشته. و اين مانند قول خداى سبحانست. يُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ- يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ

. خبر ميدهد انسان را در اين روز بآنچه مقدّم و يا مؤخّر داشته است و ذكر آن گذشت.

عبد اللَّه بن مسعود گويد: آنچه از خير مقدّم دارد و از شرّ و آنچه مؤخّر دارد از سنّت نيكويى كه بعد از آن مورد عمل قرار گيرد پس براى او اجر و پاداش

__________________________________________________

(از بين نميروند و شكافته نميشوند. و لكن حقّ اينست كه كرات آسمانى مانند كرات خاكى و زمينى در معرض زوال و از بين رفتن هستند و خورشيد و ماه روشنايى و نورشان از بين ميرود و آنها مانند ساير ابر اجسام ميميرند چنانچه خداى تعالى خبر داده است پس در هر روز دست فعّال خدا در كار است.

(2) بعثرت القبور: كنايه از زنده شدن مردگانست. چون معهود در ذهن اينست كه مرده در

قبر است پس از اين ملزوم ذهن منتقل بلازمش ميشود مانند مثال زيد كثير الرّماد. زيد خاكسترش زياد است. زيرا از اين جود و كرم زيد فهميده ميشود گر چه خاكستر هم نداشته باشد و همين طور در اينجا زنده شدن فهميده ميشود گر چه مرده در قبر نباشد در دريا غرق شده و يا طعمه درنده گان صحرا و پرندگان شده و يا در حريق سوخته و ذغال شده باشد. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 350

كسى خواهد بود كه از آن سنّت و روش پيروى كرده است بدون اينكه چيزى از اجر و پاداش ايشان كم شود و يا سنت و روش بدى از خود گذارد چون (سينما و كاباره) پس هر كس از آن سنّت و بلكه بدعت بد (مانند بدعتهاى عمرى) پس براى او است وزر و گناه كسى كه بآن عمل كرده است بدون اينكه چيزى از گناهان ايشان كم شود. و مؤيّد اين است آنچه در حديث آمده كه سائلى در زمان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم ايستاد و سؤال كرد. پس مردم ساكت ماندند آن گاه مردى چيزى باو داد پس مردم ديگر هم دادند. پس پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: كسى كه سنّت خيرى بگذارد. كه مردم بآن سنّت و كار خير عمل كنند براى اوست اجر و پاداش آن و مثل پاداش هاى كسانى كه از آن پيروى كرده اند بدون اينكه چيزى از پاداش ايشان كم شود. و كسى كه يك سنّت و آئين و روش بدى بگذارد. پس براى او وزر و گناه آن كسانى است كه

پيروى از او كرده اند خواهد بود و بدون اينكه از گناهان ايشان كم شود «1» گويد: پس حذيقة بن

__________________________________________________

(1) مثلا كسى مسجد بسازد و يا مدرسه علميّه اى بنا كند پس هر كس در آن نماز و عبادت كند و يا درس بخواند براى مؤسّس و بانى آن ثواب آن عمل و ثواب اعمال مردمى خواهد بود كه در آن عبادت كرده اند و همين طور اگر مركز فساد و گناهى چون سينما و كاباره و مثل آن بنا و تأسيس كند براى او گناه آن و گناهان مردمى است كه در آن مركز و مؤسّسه مرتكب شده اند بدون اينكه از گناهان- آنها كم شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 351

يمان تلاوت نمود. عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ. ميداند هر نفسى آنچه مقدّم و يا مؤخّر داشته است.

(يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ) اى انسان چه چيز تو را مغرور به پروردگار كريمت كرده است. يعنى كدام چيز تو را مغرور نموده و تو را فريب داده و باطل را براى تو زيبا و حقّ جلوه داده تا او را مخالفت نموده و گناه نموده اى. و روايت شده كه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله هر گاه اين آيه را تلاوت ميكرد. ميفرمود: جهل و نادانى او او را فريب داده است. و مفسّرين در باره معناى كريم اختلاف كرده اند.

و طلب نميكند چيزى را كه براى اوست.

و بعضى گفته اند: كريم آنست كه اندك پذيرفته و زياد ميدهد.

و بعضى گفته اند: از كرم خداى سبحان اينست كه راضى به بخشودن گناهان نشده تا آن را تبديل و تعويض بحسنات نمود بفضيل بن عيّاض «1» گفتند

__________________________________________________

(1) فضيل بن عيّاض از راهزنان معروف خراسان بود كه سلب امنيّت از مردم مخصوص مسافرين نموده بود شبى براى ربودن دخترى كه معشوقه او بود و كسان او حاضر نبودن كه دختر خود را براهزن بدهند. پس او عازم شد شبانه بخانه معشوقه رود و او را با خود به برد از بام مجاور منزل مقصود خواست عبور كند در نيمه شب صداى تلاوت قرآن شنيد. كه كسى ميخواند أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ ... آيا وقت آن نشده كه كسانى كه ايمان بخدا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 352

اگر خداوند تو را در روز قيامت در برابر خود نگه داشته محاكمه و استيضاح كند و بگويد ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ. چه چيز تو را به پروردگار كريمت مغرور كرد چه خواهى گفت بخدا. گفت ميگويم مرا مغرور كرد پرده هاى عفو و كرم آويخته تو.

يحيى بن معاذ گويد: اگر خداوند مرا در برابر خود نگاه داشته و بفرمايد تو را چه چيز بمن مغرور كرد خواهم گفت مرا مغرور نمود احسان و نيكى تو در گذشته و حاضر. و بعضى از ايشان است كه گويد. مرا حلم تو مغرور كرد ابى بكر و ردّاق گويد. كدام كريم مرا مغرور نمود. و البتّه خداوند سبحان فرمود (الكريم) اسماء و صفات ديگر خود را

نفرمود. براى اينكه گويا او را تلقين نمود تا بگويد:

(غرّنى كرم الكريم).

عبد اللَّه بن مسعود گويد: هيچيك از شما نيست مگر اينكه خداوند او را در روز قيامت استيضاح كند و بگويد يا بن آدم يا بن آدم اى پسر آدم اى پسر آدم چه چيز تو را مغرور بمن نمود اى فرزند آدم. چرا آنچه را كه دانستى عمل نكردى. اى فرزند آدم چرا پيامبران را اجابت ننمودى.

امير المؤمنين علىّ بن ابى طالب عليه السّلام فرمود: چه اندازه مغرور است بستر كردن و پوشيدن بر آن و مستدرج است باحسان بر او يعنى بسبب

__________________________________________________

(آورده اند قلوبشان از ياد خدا بترسد. فضيل تا شنيد بدنش لرزيد و گريست گفت چرا الآن وقته حالا وقت آن شد برگشت و با حالت عجيبى هوا را كشت و بخرابه اى پناه و بتوبه و انابه پرداخت در همين حال قافله و كاروانى رسيد شنيد كسى فرياد زد اينجا نمانيد زود بگذريد كه ميترسم فضيل رسيده و بر ما شبيخون زند و ما را غارت و بقتل رساند. ناله فضيل بلند و با خود گفت واى بر تو كه بندگان خدا از تو در وحشت و مصونيت ندارند پس با حالى پريش از خراسان منطقه گناه و تجاوز خود بمكّه مهاجرت و در آنجا معتكف بتدارك و جبران ما فات پرداخت تا نامش از دفتر اشقياء و تبه كاران محو و در دفتر نيكان و ابرار و عارفان و عابدان ثبت و از بزرگان روزگار گرديد. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 353

احسان حق باو توبه و رجوع بحقّ را تأخير مياندازد.

(الَّذِي خَلَقَكَ) آن خدايى

كه تو را از نطفه اى ايجاد كرد و حال آنكه تو چيزى نبودى (فَسَوَّاكَ) پس تو را انسانى مستوى القامه گردانيد كه بشنوى و ببينى (فَعَدَلَكَ) يعنى تو را معتدل قرار داد.

مقاتل گويد: يعنى خلقت تو را معتدل در دو چشم و دو گوش و دو دست و دو پا نمود. مقصود اينكه ميان آنچه براى تو از اعضايى كه براى انسانى آفريده و بعضى از آنها دو تايى است عدالت و برابرى قرار داد. دستى را بر دستى ديگر و پايى را بر پايى ديگر بلندتر نكرد و فزونى نداد.

(فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ) مجاهد گويد: يعنى در هر كدام شباهتى از پدر يا مادر يا عمو و دايى قرار داد از حضرت رضا عليه السّلام از پدران معصومش از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه آن حضرت بمردى فرمود فرزند براى تو نيست. گفت اى رسول خدا چه اندازه آرزو دارم كه برايم فرزندى باشد يا پسر و يا دختر حضرت فرمود: ميخواهى فرزندت شبيه كه باشد. عرض كرد شبيه مادر و يا پدر. فرمود چنين نگو زيرا كه نطفه چون در رحم قرار گرفت خداوند هر نسبتى كه ميان او و آدم است حاضر فرمايد آيا نخوانده اى اين آيه را (فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ) در هر صورتى كه خواهد تو را بآنصورت ايجاد كند يعنى در ما بين تو و حضرت آدم عليه السّلام.

عكرمه و ابى صالح گويند: در هر صورتى كه خواهد از صورت خلق خود تو را تركيب و ايجاد كند اگر خواست در صورت انسان و اگر خواست در صورت الاغ و

خر و اگر خواست در صورت ميمون.

حضرت صادق عليه السّلام فرمود: اگر خواهد تو را بر غير اين صورت ايجاد نمايد. يعنى خداوند سبحان قادر است كه تو را هر گونه خواهد قرار

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 354

دهد و لكن او تو را در بهترين صورتها و ارزيابى ها آفريد تا گرديدى بر صورتى كه تو بر آن هستى كه هيچ حيوانى شبيه تو نيست.

و بعضى گفته اند: در هر صورتى كه خواهد از مرد و يا زن (نر و يا ماده) چاق و يا لاغر خوشگل و يا زشت دراز يا كوتاه (كَلَّا) يعنى آن طور كه شما خيال كرديد نيست كه بعثى و حسابى نباشد. و اينجا جاى انكار بعث و انگيزش نيست با روشنى و آشكارى امر در آن و قيام دليل بر آن.

(بَلْ تُكَذِّبُونَ) مجاهد و قتاده گويند بلكه اى گروه كفّار شما تكذيب مى كنيد (بِالدِّينِ) روز پاداشى كه آن جزاء و كيفر است بر انكار شما بعث و نشورا. جبائى گويد: شما تكذيب ميكنيد دينى را كه محمّد صلّى اللَّه عليه و آله براى شما آورده و آن اسلام است.

(وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ) و البتّه نگهبانانى هستند از فرشتگان كه آنچه شما عمل كنيد از طاعات و معصيتها حفظ ميكنند براى شما. آن گاه خداوند فرشتگان حافظ را توصيف نموده و فرمود:

(كِراماً) فرشتگانى كه بر پروردگارشان بزرگوارانند (كاتِبِينَ) نويسندگانى كه اعمال فرزندان آدم را مينويسند.

(يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ) ميدانند آنچه ميكنيد از خوبيها و بديها. پس براى شما آن را مينويسند كه چيزى از آنها بر شما مخفى نماند. و بعضى گفته اند كه فرشتگان ميدانند

آنچه بنده ميكند يا باضطرار و يا باستدلال و بعضى گفته اند ميدانند آنچه در ظاهر ميكند غير باطن. و در اين آيه دلالت است كه افعال بنده حادث از طرف خود آنهاست و خود ايشان هم حادث هستند غير خداى تعالى و گر نه قول خدا (تفعلون) صحيح نبود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 355

(إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِي نَعِيمٍ) البتّه ابرار و نيكان در بهشت اند و ابرار اولياء مطيع خدايند در دنيا.

(وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍ) و البتّه كفّار در دوزخ ميباشند و آن كوه بزرگى از آتش است و مقصود از فجّار در اينجا كفّارى هستند كه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم را تكذيب نمودند. بدليل قول خدا (يَصْلَوْنَها يَوْمَ الدِّينِ) يعنى ملازم آتش خواهند بود در روز قيامت براى اينكه در دوزخ ميباشند.

(وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبِينَ) يعنى غايب از آتش نيستند بلكه براى هميشه در آنند و حال آنكه يقينا بموجب دلائل اهل كبائر از مسلمين مخلّد در آتش نخواهند بود و براى اينكه خداوند سبحان ياد كرد (مكذبين بالدين) را قبل از اين آيه. پس بهتر اينست كه لفظ فجّار مخصوص و اختصاص بايشان باشد و نيز وقتى در كلام احتمال اين معنى باشد تعلّق اهل وعيد بلفظ عموم باطل است سپس خداوند سبحان براى بزرگ داشت روز قيامت فرمود:

(وَ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ) و چه تو را دانا نمود كه روز قيامت چيست براى شدتش آن را بزرگداشته و براى آگاهيدن بر بزرگى حال و بسيارى خطرها و بيمهاى آن باز فرمود (ثُمَّ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ) مكرّر نمود

اين جمله را براى تأكيد عظمت آن.

جبائى گويد: اراده نمود از (ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ) اول نعمتهايى را كه براى اهل بهشت است و از (ما أَدْراكَ ...) دوّم آنچه عذاب براى اهل آتش است.

(يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً) روزى كه نفسى مالك نميشود چيزى را براى نفسى. يعنى احدى مالك دفاع از غير خودش از كسانى كه مستحق عقاب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 356

هستند نيست چنانچه بسيارى از مردم در دار دنيا مالك آن بودند.

(وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ) و كار در آن روز براى خداست فقط. يعنى حكم در پاداش و ثواب و بخشودن و انتقام گرفتن منحصرا براى اوست. عمر بن شمر از جابر از حضرت ابى جعفر عليه السّلام روايت نموده كه فرمود: البتّه در آن روز و تمام روز براى خداست. اى جابر آن گاه كه روز قيامت شد تمام حكّام نابود ميشوند و نميماند حاكمى جز خدا.

مقاتل گويد: يعنى روزى كه نفسى مالك چيزى از براى منفعت انسان كافرى نيست و معناى صحيح در آيه اينست كه خداوند سبحان در دنيا بسيارى از مردم را مالك امور و احكامى نمود ولى در قيامت امر و حكمى براى غير خدا نيست.

و بنا بر اين اگر گفته شود. پس واجب است كه شفاعت پيغمبر (ص) (و ائمّه- عليهم السّلام و علماء و ديگران) درست نباشد. جواب و پاسخ اين است كه شفاعت نميشود مگر بامر و اذن خدا و آن از تدابير پروردگار است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 357

و ضحّاك و عكرمه گويد: كه مدنى است گويد: ابن عباس و قتاده گفته اند مدنى است.

مگر هشت آيه از آن. و آن. إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا تا آخر سوره ميباشد.

عدد آيات آن باجماع قاريان و مفسّرين 36 آيه است.

نه چنانست البتّه ايشان از (پاداش) پروردگارشان در آن روز محروم اند.

16- پس بيگمان تكذيب كننده گان در آيندگان بدوزخند.

17- سپس گفته ميشود (بايشان) اين آن عذابيست كه پيوسته آن را دروغ مى پنداشتيد.

گفته اند: سجّين آن زندان و حبس ابديست. براى اينكه اين وزن براى مبالغه است. گويند شرّيت سكّير و شرّير. شرابخوار زياد. بسيار مست كرده. آدم زياد بد.

الرّقم: طبيعت خط است بآنچه در آن علامت براى چيزى است گفته ميشود. رقمت الثّوب ارقمه رقما. پيراهن را رقم زدم. خط كشيدم. خط ميزنم خط زدنى.

الرّين: اصل آن غلبه است. ران على قلبه. يعنى بر دلش غالب شد و الخمرترين على قلب السّكران شراب بر قلب ميگسار مست غالب ميشود و الموت يرين على الميّت مرگ بر مرده غلبه كرده و او را ميبرد از جهان در حديث عمر ابن خطّاب است كه در باره آن گفت چون دين و قرض بر او غلبه كرد طلب دين و قرض نمود در حالى كه اعراض از اداء آن داشت. پس صبح كرد در حالى كه قرض احاطه كرده بود بمال او تا اينكه تمام مالش را غلبه كرده.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 362

مى گويى كلتك و و كلت لك. تو را پيمانه كردم و يا براى تو پيمانه نمودم چنانچه مى گويى نصحتك موعظه كردم تو را و يا نصحت لك و يا براى تو موعظه نمودم از ابن مسعود روايت شده كه گفت نماز پيمانه است. پس هر كس كامل آورد و تمام نمايد خدا ثواب او را كامل دهد. و كسى كه كم گذارد و ناقص آورد. شنيده ايد البتّه كه خداوند در مطفّف چه فرموده: آن گاه خدا مردم را از غفلت اين گروه كه امر خدا را ترك و از طريقه عدل و اقتصاد خارج شده اند بتعجّب آورده و فرمود (أَ لا يَظُنُّ) يعنى آيا نميدانند (أُولئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظِيمٍ) اين گروه و دسته كه البتّه ايشان بر انگيخته ميشوند براى روز بزرگى كه روز قيامت باشد.

ابن عبّاس گويد: مقصودش اينست آيا يقين و باور نكرده اند كه هر كه كم فروشى كند براى روز محاسبه مبعوث خواهد شد. سپس از اين روز خبر داده و فرمود:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 364

(يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ) روزى كه مردم قيام ميكنند و ميايستند براى پروردگار عالميان. يعنى روزى كه مردم از قبورشان بفرمان پروردگار عالميان براى پاداش و يا حساب و كيفر كردارشان بر ميخيزند و در حديث آمده كه مردم مى ايستند در حالى كه از شدّت حرارت و گرما عرق تا پرده گوش آنها رسيده و در حديث ديگر است كه مردم ميايستند تا عرق باطراف گوششان ميرسد.

و محتمل است كه مقصود نيز اين باشد آيا نميدانند اين گروه براى اينكه هر كس پاداش اعمال و روز بعث را پنداشت

و در نفس و باطن خود هم آن را تقويت نمود. گر چه عالم بآنهم نباشد پس بر او واجب است كه از آن احتراز كند براى ترس از عقابى كه آن را پنداشته و تجويز نموده چنانچه اگر كسى گمان كند در رفتن راهى ناراحتى و سختى براى اوست. واجب است بر او كه از رفتن در اين راه اجتناب كند.

و در حديث از سليم بن عامر از مقداد بن اسود رضى اللَّه عنه است كه گفت شنيدم رسول خدا ميفرمود: آن گاه كه روز قيامت شود خورشيد فرود آيد تا باندازه يك ميل يا دو ميل بمردم و بندگان خدا نزديك شود سليم گويد:

نميدانم آيا ميلى كه مسافت زمين است يا ميلى كه مردم براى سرمه بچشم خود ميكنند. آن گاه گفت خورشيد ميتابد بر ايشان پس مردم باندازه اعمالشان در عرق فرود ميروند. بعضى از ايشان تا پاشنه پاى و بعضى تا گردنشان كه لجام و دهن بندى بر دهان آنها ميزند. گويد ديدم رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله اشاره با دستش بدهان مباركش نمود و فرمود لجام و دهان بندى بر خود ميزند. مسلم اين روايت را در صحيح خود آورده است.

روايت شده كه عبد اللَّه بن عمر الخطّاب وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ را قرائت ميكرد تا ميرسيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 365

بآيه يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ پس گريسته تا افتاد و از خواندن ماند.

(كَلَّا) آن ردع و زجر يعنى مرتدع شويد و ممنوع گرديد از گناهان پس امر چنان كه شما بر آن هستيد نيست سخن در اينجا تمام و در نزد ابى

حاتم سهل (كلّا) مبتداء متّصل بما بعد بمعناى حقّا ميباشد.

(إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٍ) حسن گويد: يعنى كتاب ايشان كه در آن اعمالشان از گناهان و معصيتهايشان ثبت شده است.

ابن عبّاس و مجاهد و قتاده و ضحّاك گفته اند: يعنى نوشته شده در پرونده آنها كه در سجّين است و آن در زمين هفتم پائين ترين زمينهاست.

براء بن عازب گويد: پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: سجّين پائين ترين زمين هفتم است.

و شمر بن عطيّه گويد: ابن عبّاس آمد پيش كعب الاحبار و گفت مرا خبر ده از قول خداى تعالى. إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٍ گفت روح فاجر را به آسمان ميبرند. پس آسمان از پذيرفتن خود دارى ميكند آن گاه آن را به زمين ميآورند. پس زمين نيز قبول نميكند. پس آن را بهفت زمين داخل مينمايند تا بسجّين ميرسد و آنجا جاى لشگر شيطانست. و مقصود در آيه اينست كه كتاب و پرونده عمل آنها گذارده ميشود.

ابو هريره از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت كرده كه سجّين چاهيست در دوزخ سر گشاده و فلق چاهيست در آن سر بسته.

ابى مسلم گويد: سجّين اسم پرونده اعمال آنهاست و آن ظاهر قرآن است. يعنى آنچه خداوند بر كفّار نوشته يعنى واجب كرده بر ايشان از كيفر كردار در اين كتابيست نامش سجّين است. و لفظش از باب سجن كه بمعنى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 366

شدّ و سختى است. و چيزى كه دلالت ميكند بر اينكه عرب سجّين را نميشناخت آن قول خدا (وَ ما أَدْراكَ ما سِجِّينٌ) زجاج گويد: يعنى اين از آن چيزها نيست كه تو

و قومت دانسته باشى. سپس براى تفسير اين گويد (كِتابٌ مَرْقُومٌ) يعنى پرونده معلومى است كه در آن نوشته شده چيزهايى كه آنها را ناراحت و چشمانشان را تيره و تار نمايد.

و برخى گفته اند: معناى مرقوم اينست كه بشرى براى ايشان رقم زده مثل اينكه آنها را علاقه و نشانه گذارده كه بآن كفّار شناخته ميشود. و وجه صحيح و درست اينست كه كِتابٌ مَرْقُومٌ تفسير سجّين نيست براى اينكه سجّين چيزى از كِتابٌ مَرْقُومٌ نيست (زيرا گفته شد كه سجّين محلّى است در انتهاى، و عمق زمين هفتم).

و جز اين نيست كه كِتابٌ مَرْقُومٌ تفسير كتاب ياد شده در آيه إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ كه آن كتاب مرقوم يعنى مكتوب و نوشته شده كه حروف آن روشن و خوانا است (وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ) اين تهديد است براى كسى كه پاداش و كيفر كردار روز قيامت را تكذيب نموده و تصديق نكند و صاحب نظم ياد كرده كه اين منتظم بقول خدا. يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ است و البتّه قول خدا. كَلَّا إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ و آنچه متّصل بآنست جمله معترضه بين آنهاست. آن گاه خداى سبحان تفسير كرد مكذّبين را و فرمود:

(الَّذِينَ يُكَذِّبُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ) آنهايى كه تكذيب ميكنند روز پاداش را زيرا كسى كه باطل را تكذيب كند. وعيد و بيم، متوجّه او نخواهد شد بلكه كسى كه باطل را تكذيب كند ممدوح است آن گاه گفت (وَ ما يُكَذِّبُ بِهِ) يعنى تكذيب روز پاداش نكند (إِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ) مگر هر متجاوز از حقّ بباطلى (أَثِيمٍ) بسيار

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 367

گناه كنى. اين جمله مبالغه در ارتكاب گناه

اوست سپس معتد را توصيف به گناه كرده. بقول خودش (إِذا تُتْلى عَلَيْهِ آياتُنا) هر گاه بر آن معتد آيات قرآن ما خوانده شود.

(قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ) گويد اين افسانه گذشتگان و پيشينيان است و تقدير اينكه گويد اين اباطيل و افسانه پيشينيانست يعنى چيزيست، كه گذشتگان رقم زده و نوشته اند از چيزهايى كه اساس و ريشه ندارد.

(كَلَّا) حقّا كه ايمان نميآورند. و بعضى گفته اند: امر چنانچه گفته اند نيست. آن گاه از سر گرفت و فرمود (بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ) يعنى بر دلهاى آنها غلبه كرد (ما كانُوا يَكْسِبُونَ) يعنى گناهانشان بر دلهاى آنها غلبه كرد.

حسن و قتاده گويند: رين. گناه بالاى گناه است تا دل بميرد، و تاريك شود. «1» فرّاء گويد: وقتى گناهان از ايشان زياد شد و قلوب و دلهاى ايشان را احاطه نمود. رين و غلبه بر قلوبشان مينمايد.

از عبد اللَّه بن مسعود روايت شده كه گفت: البتّه مرد گناهى را مرتكب ميشود. پس در قلب او نقطه سياهى خواهد شد. آن گاه گناه ديگر ميكند نقطه سياه ديگرى در كنار آن خواهد آمد تا اينكه دل او مانند رنگ گوسفند سياه خواهد شد.

و عيّاشى باسنادش از زراره از حضرت ابى جعفر عليه السّلام روايت

__________________________________________________

(1) اين آيه از دقيقترين علوم معارف و در نزد اهلش از معجزات نبوّت است و خلاصه ملكاتى كه حاصل براى نفوس ميشود از تكرار اعمال مكرّر از چيزهاييست كه منكرى ندارد. و هر گاه اين ملكات از چيزهايى شد كه منع از ادراك و احساس امور معنويّه و حقايق عقليه نمود. شايسته است كه بر آن اطلاق رين شود مانند غبار آينه و افرادى

كه در امور ماديّات و شهوات و علوم آن فرو رفته اند. بآسانى نيروى فهم عقليّات را ندارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 368

كرده كه فرمود: نيست هيچ بنده مؤمنى مگر اينكه در قلبش نقطه سفيدى است. پس چون گناهى نمود در اين نقطه سياهى بيرون آيد. پس اگر توبه نمود اين نقطه سياه برود و اگر بگناه مداومت نمود آن نقطه سياه بزرگ و زياد شود تا نقطه سفيد را بپوشاند پس وقتى قلب و آن نقطه سفيد تاريك و پوشيده شد هرگز صاحبش بخير و سعادت بر نگردد. و آن قول خداى تعالى است:

(كَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ).

و حضرت ابو عبد اللَّه صادق عليه السّلام فرمود: قلب تيره و گرفته شود پس هر گاه نعمتها و آيات خدا را بر آن ياد كردى و تذكّر دادى روشن و باز شود ابو مسلم گويد: اعتياد ايشان بكفر و انس و الفت آنها بر آن و غفلتشان پرده و حجابى بر دلهايشان شد پس آنچه سود ايشان است تعقّل نميكنند زيرا نيانديشيدن عواقب و پايان كار و بسيارى گناه و فرو رفتن در فسق و فجور تقويت ميكند دواعى در اعراض از توبه و اصرار بگناه را پس اين مانند غالب بر قلوب شده و بر آن غلبه و حكومت كند (و او را از خدا و عبادت او باز دارد).

ابو القاسم بلخى گويد: در اين آيه دلالت بر صحّت قول عدليّه (اماميّه و معتزله) هست در تفسير طبع و مهر بر دلها و گمراه كردن. براى اينكه خداى تعالى خبر داده كه اعمال بدو آنچه از زشتيها كه كسب نموده اند غلبه

بر قلوب ايشان نمايد.

(كَلَّا) ابن عبّاس گويد: مقصودش اينست كه تصديق نميكنند. سپس از سر گرفت و فرمود:

(إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ) حسن و قتاده گويند: يعنى اين گروهى را كه خدا بكفر و فجور توصيفشان كرده در روز قيامت محجوب و ممنوع از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 369

رحمت پروردگار و احسان و كرامت او هستند. «1»

ابى مسلم گويد: ممنوع و محروم از رحمت و ثواب غير مقبول و غير مرضى، هستند. حضرت على عليه السّلام فرمود: محروم از ثواب و كرامت خدايند.

(ثُمَّ إِنَّهُمْ) سپس بعد از آنكه آنها منع از ثواب و كرامت شدند (لَصالُوا الْجَحِيمِ) ملازم دوزخ شوند و براى هميشه در آن خواهند ماند و غايب از آن نخواهند بود. ابو مسلم گويد: آنها آتش گيرانه و هيزم دوزخ خواهند بود.

(ثُمَّ يُقالُ) آن گاه بآنها بجهت سرزنش و ملامت گفته ميشود (هذَا) اين است آنچه بشما از عذاب و عقاب نموده (الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ) آنكه در دار دنيا و دار تكليف آن را تكذيب نموديد. و مثل ابن خطاب را تقريع و سر كوبى مينامند. براى اينكه خبر ميدهد بچيزى كه ميكوبد غمّ و غصّه سخت را بر وجهى كه فرمود:

__________________________________________________

(1) اين نيز از اسرار معارف الهيّه و از معجزات نبوّت است و محتاج به تأويل هم نيست زيرا حجاب از خدا بزرگترين عذابست و براى همين هم ميبينى كه اهل اللَّه لذّت از مناجات و عبادت ميبرند و بزرگترين نعمت نزد ايشان قرب بخدا و نماز شب خواندن لذيذترين لذّتها است نزد ايشان. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن،

ج 26، ص: 370

ميكنند.

32- و چون مؤمنان را به بينند گويند اينان بحقيقت مردم گمراهى هستند.

33- در صورتى كه ما آن بدان را موكل كار و نگهبان اعمال مؤمنان- نگردانيديم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 26، ص: 372