(5)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 5

و ممتنع نيست.

(الْحَكِيمِ) داناى چنان كه هر چيز را بجاى خويش ميگذارد.

جهان چون چشم و خال و خط و ابروست كه هر چيزى بجاى خويش نيكوست عسل در باغ هست و غوره هم هست زليخا هست و مريم كوره هم هست

مجاهد و قتاده گويند:

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ يعنى: در ميان عرب حجاز كه مردمى بيسواد بودند نميخواندند و نمى نوشتند و پيامبرى بايشان مبعوث نشده بود.

و بعضى گفته اند: يعنى اهل مكّه براى اينكه مكّه را ام القرى مينامند «1»

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: اين قول حقى است، زيرا اين قول ريشه اش بيانات صريح ائمه معصومين عليهم السلام مخصوصا حضرت جواد الأئمه عليه السلام است، و مرحوم صدوق عليه الرحمه باسناد صحيح و معتبر خودش در كتاب معانى الاخبار ص 53 طبع قم 1379 در حديث 6- از حضرت ابا- جعفر محمد بن على الرضا عليه السلام نقل كرده كه جعفر بن محمد راوى گويد گفتم: چرا اى پسر رسول خدا پيامبر را امّى ميگويند، فرمود: مردم (يعنى سنّى ها) چه ميگويند، گفتم خيال ميكنند كه او سواد نوشتن نداشت براى اين امّى بيسواد باو ميگفتند، حضرت فرمود: دروغ گفتند لعنت خدا بر آنها باد، چگونه اينطور بوده و حال آنكه خدا ميفرمايد: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي- الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 8

رَسُولًا مِنْهُمْ يعنى محمد (ص) نسب او نسب ايشان و او هم از تيره و نژاد ايشان، چنان كه در آخر سوره توبه فرمود: لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ... البته پيامبرى آمد

براى شما از نژاد خود شما كه گرانست بر او ... و دليل نعمت وجود او را فرمود در اينكه پيامبرى را (امّى) درس نخوانده قرار داد كه موافقت كند مر آنچه در بشارت كتب پيامبران پيشين بوجود مبارك او گذشت، و بر اينكه آن دورتر است از خيال يارى جستن بر آنچه آورده از حكمت به حكمتهايى كه تلاوت كرده و كتابهايى كه خوانده و بعلم نزديكتر است با اينكه آنها را خبر بدهد از سرگذشت و خبرهاى امّت هاى گذشته و زمان هاى پيشين بر وفق و مطابقت آنچه در كتب آنهاست، اين نيست مگر به سبب وحى.

يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ يعنى: بر ايشان قرآنى كه مشتمل حلال و حرام و دليلها و احكام است بخواند.

وَ يُزَكِّيهِمْ يعنى آنان را از كفر و گناه پاك نموده و بخواند آنها را به سوى چيزى كه بسبب آن آنها از پاكان و نيكان ميگردند.

وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ مراد از كتاب قرآن و از حكمت شرايع و

__________________________________________________

(پس چگونه چيزى را كه نميدانست بديگران بياموزد، قسم بخدا كه رسول خدا (ص) به هفتاد و دو و يا هفتاد و سه زبان ميخواند و مينوشت و او را از اين جهت امّى ناميده اند كه از اهل مكّه بود، و مكّه از امّهات قراء بوده و مؤيّد اين قول خداى عزّ و جلّ است، لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها.

مترجم گويد منتهى اين نيروى علمى آن حضرت حصولى بود نه تحصيلى و اين خود معجزه بزرگ بود كه آن حضرت با نخواندن درس چنين بود.

چنان كه حافظ گويد:

نگار من كه بمكتب نرفت و خط ننوشت بغمزه مسئله آموز

صد مدرس شد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 9

احكام است.

و بعضى گفته اند كه حكمت اعم از كتاب و سنّت و هر چيزيست كه خداوند تعالى آن را اراده نموده، پس حكمت آن علم و دانش چنانست كه عمل ميشود بر او در آنچه اختيار و يا اجتناب شود از امور دين و دنيا.

وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ يعنى: نبودند قبل از بعثت محمّد (ص) بسوى ايشان مگر در عدول از حق و رفتن از دين بطور ظهور و آشكارايى «1».

وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ يعنى: بياموزد ديگران از مؤمنان.

لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ و ايشان تمام افرادى هستند كه بعد از صحابه و حاضرين آن زمان خواهند آمد تا روز قيامت، پس بدرستى كه خداوند سبحان برانگيخت بسوى ايشان پيامبرش را و شريعت او لازم ايشانست گر چه ملحق بزمان صحابه نبودند، و اين گفته مجاهد و ابن زيد است.

ابن عمر و سعيد بن جبير گفته اند آخَرِينَ مِنْهُمْ عجمها و هر كسى است كه بلغت عرب سخن نگويد، زيرا پيامبر اسلام مبعوث بسوى مردمى كه او را ديده و زمان او را درك كرده و بسوى تمام افراديست كه بعد از ايشان از عرب و عجم بيايند، و اين از ابى جعفر عليه السلام هم روايت شده، و روايت شده كه پيامبر (ص) اين آيه را تلاوت فرمود پس بآن حضرت عرض شد كيانند اينها، پس دست مبارك خود را بر كتف و شانه سلمان گذارد، و فرمود: اگر ايمان در ستاره ثريّا باشد هر آينه بآن خواهند رسيد مردانى

__________________________________________________

(1) ابو على صاحب تفسير ان كانوا را در اعراب «ان» مخفّفه

گرفته و در اينجا ان نافيه، و ما هم ناچار آن را ترجمه كرديم، و حق همان ان مخفّفه است كه با معنى و سياق آيه هم تناسب دارد. مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 10

از اين گروه «1» و بنا بر اين فرمود (منهم) براى اينكه ايشان وقتى اسلام آوردند از ايشان شدند، پس تمام مسلمانها بر غيرشان يك دست و يكسان و يك امّت هستند گر چه نژادشان مختلف باشد، چنان كه خداوند سبحان فرمود: مردان مؤمن و زنان مؤمنه بعضى از آنها دوستان بعضى ديگرند و كسى كه ايمان به پيمبر (ص) نياورد نيست از آن افرادى كه خداوند تعالى به قولش وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ قصد فرموده گر چه پيامبر بسبب دعوت مبعوث به ايشان هم هست، براى قولش وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ و كسى كه ايمان نياورد از پاكان كه آنها را قرآن و سنّت بياموزد.

__________________________________________________

(1) و اين از معجزات پيامبر خدا (ص) است زيرا كه آن حضرت خبر داد بفتح مسلمين كشور عجم و ايران را سپس گرايش محكم ايشان را باسلام و نبوغ آنها در علم، و ظاهر اينكه مراد از كتاب چيزيست كه از وحى گرفته ميشود يعنى علوم تقليد و از حكمت آنچه از علوم عقليه اتخاذ ميگردد، آن گاه ملل توانا و بزرگ در علوم اطلاعاتى داشتند ولى عجم هاى قبل از اسلام اصلا چيزى نميدانستند حتّى تاريخ دولتهاى خود و اسامى بزرگان پادشاهانشان- مثل كورش و خشايارشاه را مگر سلاطين ساسانى را كه بقسمى از پريشانى و ناچارى ياد ميكردند، و يهود و كلدانيان از ايشان بتاريخشان داناتر بودند و در جندى شاپور

مردمى از نصارى بودند كه بحكمت دانا و بطب يونانى اطّلاع داشتند، پس وقتى اسلام ظاهر شد علوم خود را اظهار كردند بعد از آنى كه سالها در دولت ساسانيان بى نام و نشان بودند و همين طور كلدانيون علم هيئت و ستاره شناسى خود را اظهار نمودند و مسلمين از عجم از ايشان فرا گرفتند و جمع كردند بين كتاب علوم نقلى و حكمت علوم عقلى را و از رومى ها و يونانيها بالا زدند.

(شعرانى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 11

و بعضى گفته اند: قول خدا لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ يعنى: در فضل و سابقه در اسلام بجهت اينكه تابعين و مردمى كه پيامبر را درك نكرده و صحابه را درك كرده اند نميرسند به پايه و مرتبه سابقين از صحابه و نيكان مؤمنين وَ هُوَ الْعَزِيزُ يعنى اوست كه مغلوب نميشود.

(الْحَكِيمُ) داناى در تمام كارهايش.

ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ مقاتل گويد: يعنى نبوّت و پيامبرى كه خداوند مخصوص پيامبريش قرار داد.

(يُؤْتِيهِ) يعنى: او را عطا مينمايد.

مَنْ يَشاءُ بطبق آنچه ميداند از صلاح او براى بعثت و تحمّل او با رسالت را.

وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ يعنى: صاحب منّت بزرگيست بر خلق خودش به بر انگيختن محمّد صلّى اللَّه عليه و آله.

محمّد بن ابى عمير از هشام بن سالم در حديث مرفوع روايت كرده كه فقراء و مستمندان آمدند خدمت رسول خدا (ص) و گفتند اى رسول خدا بدرستى كه براى توانگرها امواليست كه آن را تصدّق ميدهند و ما نداريم چيزى كه تصدّق بدهيم و آنها استطاعت دارند كه حج كنند و براى ما نيست كه خانه خدا را زيارت كنيم و آنها دارند

كه بنده در راه خدا آزاد كنند و ما قدرت مالى نداريم كه بنده آزاد كنيم، پس پيامبر (ص) فرمود: كسى كه صد مرتبه اللَّه اكبر بگويد: بالاتر است از كسى كه بنده اى آزاد كند و كسى كه صد مرتبه سبحان اللَّه بگويد بالاتر است از آنكه صد سرباز سواره در راه خدا با زين و لجام بجهاد بفرستد، و هر كه صد مرتبه لا اله الّا اللَّه بگويد بالا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 12

ترين مردم است در اين روز از جهت عمل مگر آنكه زيادتر بگويد پس اينخبر بگوش ثروتمندان و توانگران رسيد، پس شروع كردند به گفتن آن ذكرها، پس فقراء برگشتند خدمت پيامبر (ص) و گفتند اى رسول خدا فرمايش شما بگوش توانگرها رسيده پس آنها هم شروع بذكر كردند، پس فرمود رسول خدا (ص) ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ سپس خداوند سبحان براى يهود بى عمل كه عمل تورات را ترك كردند مثلى زد و فرمود:

مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ يعنى: مثل افرادى كه مكلّف شدند بقيام به تورات و عمل بآن.

ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها آن گاه تحمّل نكردند حق تحمّل كردن، يعنى حق حمل را اداء نكردند و عمل بموجب آن ننمودند، براى اينكه آن را حفظ كردند و در دفاتر خود هم نوشتند و آن را تدوين كردند سپس باحكام آن عمل- نكردند.

كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً مانند داستان حمارى كه كتابهاى حكمت را بر پشت خود حمل ميكند احساس نميكند بمطالبى كه در آنست پس داستان كسى كه كتاب را حفظ ميكند و عمل بموجب آن نمى كند مانند داستان كسيست كه نميداند در آنچه حمل

نموده و برداشته چيست.

ابن عبّاس گويد: پس يكسانست بر دوش گرفتن يا انكار نمودن وقتى عمل بآن نكرد و بنا بر اين پس كسى كه قرآن را تلاوت كرد و معناى آن را نفهميد و يا اعراض از آن كرد اعراض كسى كه نيازمند بآن نيست اين داستان لاحق باوست، و اگر آن را حفظ نمود و طالب معناى آن بود از اهل اين داستان نيست و اين مثل شامل او نميشود، ابو سعيد ضرير در اين باره گويد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 13

ذو امل للاسفار لا علم عندهم بجيدها الّا كعلم الا باعر لعمرك ما يدرى المطى اذا غدا باسفاره ارواح ما فى الفرائد

مردمى كه حمل ميكنند كتابها را و علمى به نيكويى آنها ندارند مگر مانند علم و دانش شتران بجان تو سوگند كه مركب وقت رفتن صبحگاه و يا برگشتن شبانگاه در سفرهايشان نميدانند كه در جوال ها كه بر پشت آنست چيست شاهد در كلمه اسفار است كه در هر دو بيت بمعناى كتاب آمده است.

بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ يعنى: بد قوم و مردمى هستند مردمى كه اين مثل و داستان آنها است، براى اينكه خداوند سبحان مذمّت كرده داستان ايشان را و مراد بآن مذمّت ايشان و يهود است كه تكذيب كردند قرآن و تورات را هنگامى كه ايمان به محمّد (ص) نياوردند.

وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ يعنى: الطافى كه نسبت بمؤمنين به قرآن و تورات نموده بايشان نميكند.

و بعضى گفته اند: بآنها ثواب نداده و هدايتشان بسوى بهشت نمى كند.

و از ميمون بن مهرانست كه گفت اى اهل قرآن پيروى كنيد از

قرآن قبل از آنكه ديگران بر شما سبقت گيرند، به پيروى از قرآن و آن آيه را تلاوت كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 14

يافت در زمين پراكنده شويد و از فضل خدا (آنچه خواهيد) بجوئيد و خداى را بسيار ياد كنيد، باشد كه شما رستگار شويد.

11- و آن دم كه سوداگرى يا سرگرمى را ببينند بسوى او متفرّق شوند و تو را (بر منبر) ايستاده واگذارند، بگو آنچه پيش خداست از سرگرمى و سوداگرى بهتر است، و خدا بهترين روزى دهندگان است.

__________________________________________________

(1) علماء اسلامى بعد از آنكه اتفاق در حرمت بيع در موقع نداء نماز جمعه نموده اند، درباره فساد و بطلان آن اختلاف كرده اند و مخفى نماند كه حرمت با ترتّب آثار جمع ميشود به اينكه گفته ميشود اين عمل حرام ولى اگر آن را بجاآورى اثرش چنين خواهد بود، اينمطلب وقتيست كه تصريح بآن شود، و اگر تصريح نشد پس منصرف بذهن اينست كه اثرى بر آن مترتّب نخواهد بود (شعرانى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 16

در موقع نياز ايشان و مؤمن ولى اللَّه است براى همين علّت، و ممكن است كه مؤمن ولى خدا باشد براى اينكه مطيع خداست و قبول ميكند يارى خدا را موقع حاجت و نياز. جبائى و قاضى گويند:

و التمنّى: آن گفته گوينده است چون ممكن است آنچه بخواهد نشود و ممكن است آنچه نخواهد بشود، پس آن متعلّق بگذشته و آينده خواهد بود، و آن از جنس كلام است.

ابو هاشم گويد: آن معنايى است در خاطر انسانى كه توافق با اين قول ميكند.

و الجمعة و الجمعة: دو لغت اند و جمع آنها جمع و جمعات است فراء گويد: در آن لغت سوّمى ميباشد و آن جمعه بفتح ميم است مثل ضحكه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 17

و همزه و آن جمعه ناميده ميشود بعلّت آنكه خداوند متعال در آن روز از ايجاد و آفرينش اشياء فارغ شد و در آن مخلوقات گرد آمدند.

و بعضى گفته اند: براى اينست كه در آن جماعت جمع ميشود و ابى سلمه گفته است اوّل كسى كه آن را جمعه ناميد كعب بن لؤى بود، و او اوّل كسى است گفت، امّا بعد و بجمعه عروبه ميگفتند.

و بعضى گفته اند: اوّل كسى كه آن روز را جمعه ناميد انصار بودند ابن سيرين گويد: انصار جمع شدند پيش از آنكه پيامبر (ص) بمدينه آيد.

و بعضى گفته اند: پيش از آنكه سوره جمعه نازل شود، انصار گفتند براى يهوديها در روزهاى هفته يك روزيست (شنبه) كه در آن جمع ميشوند براى نصارى نيز روزيست كه (يكشنبه) مجتمع ميگردند، پس ما هم روزى را قرار بدهيم كه در آن گرد آمده و ذكر

خداى عزّ و جل نموده و او را سپاس گوئيم، يا گفتند چنان كه روز شنبه براى يهود و روز يكشنبه براى نصارى است پس قرار دهيد آن را روز عروبه، پس نزد اسعد بن زراره جمع شدند و او برايشان در آن روز نماز خواند و خاطر نشانشان كرد كه اين روز را جمعه بناميد هنگامى كه نزد او جمع شدند، پس اسعد بن زراره گوسفندى براى آنها كشت، پس نهار و شام از يك گوسفند خوردند، براى اينكه آن روز جمعيتشان كم بود، پس خداوند تعالى نازل فرمود إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ ... پس اين اوّل جمعه اى بود در اسلام جمع شدند.

و امّا اوّل جمعه اى كه پيامبر خدا (ص) با اصحابش اجتماع نمود: گفته شده كه رسول خدا (ص) از مكّه مهاجرت بسوى مدينه نمود تا در دهكده قبا وارد بر بنى عمرو بن عوف شد و اين در روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاوّل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 18

موقع ظهر بود، پس در قبا از روز دوشنبه تا پنجشنبه توقف فرمود و مسجد قبا را ساخت، آن گاه از ميان آنها روز جمعه بسوى مدينه حركت فرمود و در بطن وادى در بنى سالم بن عوف درك نماز جمعه را كه در آن روز در اين محل مسجدى بنا كرده بودند نمود، و اين اوّل جمعه اى بود كه پيامبر خدا «ص» در اسلام آن را جمعه قرار داد و در اين جمعه خطبه اى ايراد فرمود، و آن اوّل خطبه اى بود كه در مدينه خواندند و گفتند: شكر و سپاس مختصّ و مخصوص خداست، حمد ميكنم او را و استعانت

باو ميجويم، و طلب عفو و مغفرت از او مينمايم و طلب هدايت و ارشاد از او ميكنم، و باو ايمان دارم و او را كفران نميكنم و با هر كس كه كافر باو شد عداوت دارم و گواهى ميدهم كه خدايى جز آن خداى يكتا كه شريكى ندارد نيست، و گواهى ميدهم كه محمد بنده و فرستاده اوست، او را بهدايت و روشنايى و موعظه در زمانى كه از پيامبران خالى و از دانش اندك و گمراهى مردم و جدايى از زمان و نزديكى بقيامت و اجل ارسال نمود، هر كس اطاعت خدا و رسول او را نمايد البته نجات يابد و هر كس عصيان كند آنها را، البته فريفته، و هلاك و گمراه شده گمراهى كه دور از هدايت و نجات است، سفارش ميكنم شما را بپرهيزكارى از خدا زيرا بهترين چيزى كه مسلمان بمسلمانى سفارش ميكند اينست كه او را تشويق و ترغيب بآخرت نموده و او را امر بتقوى نمايد پس حذر كنيد از آنچه خدا شما را از خود تحذير نموده و اينكه پرهيز- كارى و تقواى از خدا براى كسى كه عمل كند بآن بنا بر ترس و بيم از پروردگارش ياور درستيست بر آنچه ميطلبد از امر آخرت و كسى كه اصلاح كند آنچه بين او و بين خداست از امر او در پنهانى و آشكارايى كه نيّت نكند به اين مطلب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 19

مگر رضاى خود را، براى او ياد بودى در آينده اش خواهد بود و ذخيره اى بعد از مرگش هنگامى كه انسانى محتاج بچيزيست كه پيش فرستاده و غير

از اين گروه دوست دارند كه ميان آنها و ميان عذاب مدّت زيادى فاصله باشد، و خداوند شما را از خود بيم ميدهد و خدا به بندگانش مهربانست، و آنكه سخنش راست و وعده اش مسلّم خلافى براى آن نيست پس اوست كه ميگويد در نزد من سخن تبديل و تحريف نميشود و من به بندگانم ستمكار نيستم، پس بترسيد از خدا در كارهاى دنيوى و امور اخرويتان در آشكارا و نهان البتّه كسى كه از خدا بترسد خداوند گناهان او را بخشيده و پاداش بزرگى باو خواهد داد، و كسى كه از خدا بترسد البتّه رستگار شده است رستگارى بزرگى، و بدرستى كه ترس از خدا نگاه ميدارد از خشم و نگهميدارد از عقوبت او و نگه ميدارد از غضب او و بدرستى كه تقواى از خدا چهره ها را سفيد و نورانى و خدا را خشنود و درجه و رتبه را بلند ميكند، حظ خود را از تقوى فرا گيريد و در جنب خدا مقابل حق افراط و زياده روى نكنيد پس بطور قطع خدا كتاب خود را بشما آموخت و راه خود را براى شما روشن نمود تا اينكه راستگويان و دروغگويان را بداند، پس احسان كنيد چنان كه خداوند بشما احسان نمود، و با دشمنان او عداوت نمائيد و در راه او جهاد كنيد حق جهاد و كوشش.

اوست كه شما را برگزيد و نام شما را مسلمان گذارد تا اينكه هلاك شود هر كس كه هلاك شد از روى دليل و برهان و زنده گردد كسى كه زنده ماند از روى بيّنه و برهان و لا حول و لا قوّة الّا باللّه، پس زياد

كنيد ياد خدا را و عمل كنيد براى بعد از اين روز، پس بدرستى كه هر كس اصلاح كند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 20

بين خود و خداى خود را، خدا كفايت و اصلاح خواهد نمود بين او و مردم را، و اين بخاطر اينست كه خداوند حكومت بر مردم ميكند نه اينكه مردم بر او حكومت كنند و خداوندست كه تملّك ميكند از مردم و مردم از او تملّكى ندارند اللَّه اكبر و لا حول و لا قوة الّا باللّه العلى العظيم، پس براى همين خطبه در انعقاد نماز جمعه شرط شده است.

پيامبر (ص) ميان ما خطبه روز جمعه ميخواند كه دحيه ابن خليفه ابن فروه كلبى سپس يكى از بنى خزرج و بعد يكى از بنى زيد بن مناة از شام با مال التجاره اى رسيدند و هر وقت اين كاروان ميرسيد هيچكس در مدينه باقى نميماند مگر ميآمد، و در اين كاروان هم همه گونه ما يحتاج و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 21

نيازمنديهاى مردم از آرد يا گندم يا غير آن ميبود، پس نزد احجار زيت كه محلّى در بازار مدينه بود فرود ميآمد آن گاه طبل ميزد تا مردم را بآمدن خود خبر كند و مردم بسوى او آيند تا متاع او را خريدارى كنند، پس روز جمعه اى قبل از مسلمان شدنش از سفر آمد و پيامبر (ص) بر منبر ايستاده و خطبه جمعه ميخواند پس مردم بصداى طبل دحيه بيرون دويدند و در مسجد نماند مگر دوازده نفر مرد و زن، پس حضرت رسول (ص) فرمود اگر اينها نبودند هر آينه از آسمان بر اين مردم سنگ ميباريد و خداوند نازل فرمود آيه مذكور را.

كلبى از ابن عبّاس نقل كرده كه باقى نماند در مسجد مگر هشت نفر ابن كيسان گويد: يازده نفر مرد.

قتاده و مقاتل گويند: مردم مدينه سه مرتبه اين عمل را انجام دادند در هر روزى يك مرتبه براى كاروانى كه از شام ميرسيد و تصادف ميكرد روز ورود آنها با روز جمعه هنگام ظهر و نماز جمعه پيامبر (ص) با مردم.

محكومشان كند پس فرمود:

(قُلْ) بگو اى محمّد.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ هادُوا يعنى: مردمى كه خود را يهود ناميدند.

إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِياءُ لِلَّهِ يعنى: اگر شما گمان ميكنيد بخيال خود تان كه شما از ياران خدا هستيد و خداوند شما را يارى ميكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 22

مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ يعنى: شما پسران خدا و دوستان او هستيد پس مرگى كه شما را بخدا ميرساند آرزو كنيد سپس خداوند سبحان از حال ايشان و دروغ گفتن ايشان و اضطرابشان در ادّعايشان كه آنها اطمينان و وثوق ندارند خبر داد، و فرمود:

وَ لا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ و هرگز ايشان براى آنچه با دستشان پيش نمودند از كفر و معصيت آرزوى آن را نميكنند.

وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ يعنى: خدا دانا بافعال و احوال ايشان است، و گذشت تفسير اين دو آيه در سوره بقره و در آن معجزه اى براى پيامبر (ص) بود زيرا ايشان را خبر داده بود كه هرگز آرزوى مرگ را نميكنند چون ميشناسند ايشان راست بودن پيامبر اسلام و دروغ خودشان را و مطلب هم چنان بود كه فرمود، و روايت شده كه اگر آنها آرزوى مرگ كرده بودند همگى آنها مرده بودند.

(قُلْ) بگو اى محمّد.

إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ يعنى: البته مرگى را كه از او فرار ميكنيد پس آن مرگ مسلّما شما را خواهد رسيد، و شما اگر چه از مرگ فرار كنيد و آن را ناخوش داريد، پس او ناچار است كه بر شما فرود آيد و شما را دريابد و فرار از مرگ سودى براى شما

ندارد، و جز اين نيست كه فرمود فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ بفاء فرمود كه يعنى از او فرار كنيد يا نكنيد براى مرگ يكسان است، پس آن ملاقاتشان خواهد كرد، فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ مبالغه در دلالت بر اينست كه فرار از مرگ سودى ندارد براى اينكه اگر فرار بمنزله سبب در ملاقات مرگ بود پس معنايى براى تعرّض فرار نبود براى اينكه مرگ از او دور نبود تا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 23

فرار كند و به همين معنى امير المؤمنين عليه السلام اشاره فرمود در قولش هر كسى آنچه را كه از او فرار ميكند ملاقات خواهد كرد و اجل راننده انسانى است و فرار از آن دريافتن آنست، زهير شاعر گويد:

و من هاب اسباب المنايا ينله و لو نال اسباب السماء بسلّم

و كسى كه بترسد اسباب و مقدمات مرگ را بآن خواهد رسيد اگر چه به سبب نردبانى هم بآسمان برود، شاهد در كلمه منايا و اجل است كه خواه و ناخواه آدمى را خواهد يافت. و شكى نيست كه مرگ او را درخواهد يافت بترسد يا نترسد و لكن وقتى هيبت و ترس بمنزله سبب مرگ باشد پس معنايى براى هيبت نخواهد بود، و گفته شده كه تقديرش اينست بگو مرگى كه از او فرار ميكنيد، پس الذى را در موضع و جاى خبر قرار داده نه صفت براى مرگ (فانّه) مستأنفه ميباشد.

ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ يعنى: بر برگشت بسوى خدايى خواهيد نمود كه ظاهر و باطن شما را در روز قيامت ميداند.

فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ پس شما را بآنچه در دار دنيا عمل نموديد خبر

داده و بحساب اعمالتان پاداشتان ميدهد.

سپس خداوند سبحان مؤمنين را خطاب فرموده و گفت:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ يعنى: هر وقت كه اذان نماز جمعه گفته شد و آن زمانيست كه امام بر منبر روز جمعه نشست و اين مطلب براى اينست كه در زمان رسول خدا (ص) ندايى غير از اذان نبود.

سايب بن زيد گويد: براى رسول خدا (ص) يك مؤذّن بنام بلال بود پس هر وقت پيامبر بر منبر مينشست، بلال درب مسجد اذان ميگفت و وقتى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 24

از منبر پائين مى آمد براى نماز اقامه ميگفت سپس ابو بكر و عمر هم چنين بودند تا زمانى كه عثمان متصدّى شد و مردم بسيار شدند و منازل دور شد اذانها را زياد كرد، باذان اوّل در بام منزلش كه در بازار بود و بآن زوراء ميگفتند و براى عثمان در آنجا اذان گفته ميشد، پس وقتى بر منبر مينشست مؤذّن او اذان ميگفت، پس وقتى پائين مى آمد اقامه براى نماز ميگفت و اين را بر او عيب نگرفتند.

فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللَّهِ قتاده و ابن زيد و ضحاك گفتند: يعنى برويد با سرعت و شتاب بسوى نماز نه با سنگينى و تأنّى.

زجاج گويد: يعنى پس برويد بسوى سعى چنان كه آن سرعت كردنست و عبد اللَّه بن مسعود قرائت نمود (فامضوا الى ذكر اللَّه) و از على بن ابى- طالب (ع) و عمر بن خطاب و ابى بن كعب و ابن عباس هم اينطور روايت شده و همين از حضرت ابى جعفر باقر و حضرت عبد اللَّه صادق (ع) روايت شده است،

ابن مسعود گويد: اگر من اسراع و سرعت را ميدانستم هر آينه چنان سرعت ميكردم كه ردايم از كتفم بيفتد.

و حسن گويد: آن سعى و دويدن بر قدمها نيست و بتحقيق كه نهى شده كه براى نماز نيايند مگر با سكينه و وقار، بلكه سعى بدلها و نيّت، و خشوع است، و بعضى گفته اند مقصود از ذكر اللَّه خطبه ايست كه متضمّن ذكر خدا و مواعظ است.

وَ ذَرُوا الْبَيْعَ يعنى: خريد و فروش را واگذاريد.

حسن گويد: هر معامله اى كه در آن نماز روز جمعه فوت ميشود، زيرا آن بيع حرام است و جايز نيست و اينست آن چيزى كه ظاهر آيه حكم ميكند بعلّت،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 25

اينكه نهى دلالت بر فساد معامله دارد.

(ذلِكُمْ) يعنى: آنچه بآن امر شديد از حضور نماز جمعه و شنيدن خطبه و ذكر خدا و اداء واجب و ترك فروش.

خَيْرٌ لَكُمْ بهتر و سودمندتر است براى شما از جهت عاقبت.

إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ منافع امور و زيانهاى آنها و مصالح و مفاسد نفس هايتان را.

جبائى گويد: يعنى بدانيد اين مطلب را و در اين آيه دلالت بر وجوب نماز جمعه است و دلالت بر حرمت تمام تصرّفات در موقع شنيدن اذان جمعه بجهت اينكه بيع را مخصوص بنهى نمود براى بودن آنست از اعم تصرّفات در اسباب معاش و در آن دلالت بر اينست كه اين خطاب براى احرار است زيرا كه بردگان و بندگان مالك بيع نيستند، و دلالت دارد بر اختصاص نماز جمعه بمكانى و براى همين واجب است بسوى آن سرعت و كوشش كنند، و وجوب نماز جمعه براى همه مكلّفين

است مگر صاحبان عذر از سفر يا مرض يا كورى يا لنگى يا اينكه زن باشد و يا پير سالخورده يا بنده و يا بر سر بيش از دو فرسخ از مسجد جامع باشد، و با بودن اين شرائط واجب نيست مگر در موقع حضور سلطان عادل يا كسى كه او را سلطان براى نماز جمعه تعيين كند و عدد نزد اهل بيت رسالت به هفت نفر تكميل مى شود، ابو حنيفه و سفيان ثورى گفته اند: غير از امام بسه نفر هم اقامه مى شود، شافعى ميگويد: فقط منعقد ميشود به چهل نفر مرد حر بالغ مقيم، ابو يوسف گويد: به دو نفر هم غير امام منعقد ميشود.

حسن و داود گفته اند: به يك نفر هم مانند نمازهاى واجب ديگر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 26

منعقد ميشود، و اختلاف در مسائل نماز جمعه ميان فقهاء بسيار است و محل آن كتابهاى فقهى است.

فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ يعنى: وقتى نماز جمعه را خوانديد و از آن فارغ شديد متفرّق شويد در زمين.

وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ يعنى: و طلب كنيد روزى را در خريد و فروش، و اين اباحه و جواز معامله است نه وجوب و يا استحباب انس بن مالك از پيامبر (ص) روايت كرده كه فرمود در قول خداى تعالى، فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا ... اين طلب براى امور دنيوى نيست و ليكن عيادت مريض و تشييع جنازه و زيارت برادران دينى در راه رضاى خداست.

حسن و سعيد بن جبير و مكحول گويند: مقصود از قول خدا، وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ، طلب علم و تحصيل معرفت و دانش

است، و از حضرت ابى عبد اللَّه صادق (ع) روايت شده كه فرمودند نماز روز جمعه و انتشار روز شنبه «1».

__________________________________________________

(1) شيخ طوسى رحمه اللَّه در كتاب خلاف گفته اجماع و اتفاق است از زمان پيامبر (ص) تا اين زمان ما كه نماز جمعه را اقامه نكرده مگر خلفاء و امراء و كسى كه متولى نماز پس دانسته شده كه اين اجماع اهل زمانهاست و اگر برعيّت اقامه شده بود هر آينه چنين خوانده بودند ... اگر گفته شود كه وارد شده تأكيد در نماز جمعه، و در بسيارى از احاديث اهل بيت با عدم بسط يد ايشان و ايشان در حال حضور هم سلطنت ظاهرى نداشتند كه متولى آن شوند، مى گوييم و براى همين اصحاب ما واجب عينى از اين اخبار نفهميدند، و از معلوم اينكه عمل شيعه در عصر ائمه (ع) بر ترك نماز جمعه با تشويق و تأكيد ايشان براى اينست كه از آن وجوب قطعى نفهميدند، پس امر بنماز جمعه براى دفع توهم منع و بيان تجويز و بودن آن يكى از واجبات تخييرى، و مجلسى عليه الرحمه در بحار گفته كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 27

و عمر بن زيد از حضرت صادق (ع) روايت كرده كه فرمود، من سوار ميشدم در حاجت چنان كه خداوند آن را كفايت فرموده است، سوار نميشوم براى حاجتم مگر التماس اينكه مرا خدا ببيند كه روز ميكنم در طلب حلال آيا نميشنوى قول خدا عزّ اسمه را، فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ... آيا ديده اى كه اگر مردى داخل خانه اى شود و درش

را بروى خود ببندد آن گاه بگويد روزى من بر من فرود مى آيد آيا اين ميشود امّا او يكى از آن سه نفريست كه دعايشان مستجاب نميشود، گويد گفتم اين سه نفر كيانند فرمود:

1- مردى كه زنى دارد كه باب ميل او نيست، پس بر او نفرين ميكند مستجاب نميشود زيرا اختيار او در دست اوست اگر خواست او را رها كند هر آينه ميتواند.

2- مردى كه طلبى از كسى دارد، پس شاهدى (يا سندى نوشته اى) نميگيرد، پس آن شخص حق او را انكار ميكند پس طلبكار نفرين بر او ميكند و مستجاب نميشود زيرا آنچه وظيفه داشت ترك نمود.

3- مردى كه چيزى دارد و در منزلش مينشيند و حركت نميكند و التماس روزى نميكند تا بخورد سپس دعا ميكند مستجاب نميشود.

__________________________________________________

(ترك شيعه نماز جمعه را براى تقيّه بوده و لكن اين غير ممكن است زيرا بيشتر اهل سنت حضور و اقامه سلطان را واجب و شرط نميدانند، خصوصا مالك كه مذهبش غالب بر اهل مدينه بوده و مذهب شافعى و احمد بن حنبل هم همين است، و خلاصه تفرّد به اجتماع با امامى كه منصوب از طرف سلطان- نبوده نزد ايشان منكر نيست با اينكه ما ميبينيم چيزهايى را كه نزد ايشان مثل مسح بر پا در وضو، و حىّ على خير العمل در اذان و بسم اللَّه الرحمن الرحيم را آشكارا گفتند منكر است، و شيعه آن را در ظاهر ترك و در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 28

وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً يعنى: ياد كنيد خدا را بسيار بر احسان او و سپاس و شكر گوئيد او را

بر نعمتهاى او و بر آنچه شما را موفق نمود از- طاعت و اداء فريضه.

و بعضى گفته اند: كه مقصود بذكر در اينجا فكر است چنان كه فرمودند يك ساعت فكر از عبادت يك سال بهتر است.

و بعضى گفته اند: يعنى خدا را در تجارت و در بازارهايتان ياد كنيد، و از پيامبر (ص) روايت شده كه فرمود: كسى كه خدا را در بازار از روى خلوص در موقع غفلت مردم و شغلشان بآنچه در آنند ياد كند، نوشته

__________________________________________________

(باطن بجا مى آورد و حكم در آن نيز مخفى نمانده است، و بعضى از محدّثين در استدلالش از طريق ادب خارج شده و احترام علم را رعايت نكرده و طعن زده كسى را كه در وجوب نماز جمعه با او توافق ندارد و حال آنكه گذشتگان و پيشينيان دانشمندان اديان ديگر را احترام ميكردند و بيان كردن اشتباه ايجاب دشمنى و جسارت نمى كند، آن گاه طعن زده بعضى از بزرگان گذشته را در مطلق اجماعات و در اين مسئله و گفته در زمان غيبت اطلاع بر اجماع ممكن نيست و با فرض امكان اطلاع بر تمام مذاهب اماميّه با پراكندگى و انتشار ايشان در اقطار عالم، پس بودن ايشان متفق بر يك مذهب حجتى در آن نيست.

پايان سخن مستشكل مى گوييم: ممكن است علم اجمالى بمذهب جماعه پراكنده نمود چنان كه نحويّين اتفاق بر رفع فاعل دارند و اين مانند شبهه بعضى از ايشانست در شكل اوّل كه علم بكبرويت كبرى (العالم متغيّر) متوقف بر علم به نتيجه است پس اگر عكس شود (العالم حادث) گفته شود دور لازم ميآيد.

و جواب اينست: كه علم اجمالى به اينكه حيوان جسم

است متوقّف بر تتبّع حيوانات نيست، سپس چگونه اجماع حجت نباشد با اينكه علم باجماع علم بقول و گفته معصوم (ع) است در ضمن كل اقوال. (شعراني)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 29

شود براى او هزار حسنه، و ميبخشد خدا براى او روز قيامت بخششى كه بقلب بشرى خطور نكرده.

لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ يعنى: براى اينكه رستگار شويد و بثواب نعمت نائل گرديد، خداوند سبحان معلّق فرمود، رستگارى را بقيام بآنچه ذكرش از اعمال جمعه و غير آن گذشت و صحيح است حديث ابى ذر كه گفت رسول خدا (ص) فرمود: كسى كه روز جمعه غسل كند و نيكو غسل نمايد، و لباس پاك و شايسته خود را بپوشد و از عطر يا روغن منزلش استعمال كند (البته روغن و عطرى كه به بدن زده ميشود) آن گاه بين دو نفر را بهم نزند خداوند ميبخشد براى او آنچه بين او خواهد بود و بين جمعه ديگر و سه روز بعد از آن را، و اين حديث را بخارى در صحيح خود آورده و سلمان تميمى از پيامبر (ص) روايت كرده كه فرمود بدرستى كه براى خدا در هر روز جمعه ششصد هزار نفر آزاد شده از آتش هست كه تمام آنها مستوجب و و مستحق آتش اند، سپس خداوند سبحان از جماعتى خبر داد كه گرامى ترين كرامتها را معامله كردند به پست ترين پستها، پس فرمود:

وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً يعنى: وقتى معاينه كردند اين را.

مجاهد گويد: يعنى وقتى خريد و فروش يا سرگرمى بطبل يا طنبور را دانستند، جابر گويد: يعنى ساز و شيپور.

انْفَضُّوا إِلَيْها يعنى: از دور تو پراكنده و بسوى

او ميدوند، و فراء گفته است ميل بسوى او ميكنند، و ضمير (اليها) مربوط بتجارت است و تجارت مخصوص برد و برگشت ضمير باو شده براى اينكه آن نزد ايشان مهم تر و بآن خشنودتر از طبل و طنبور بود زيرا طبل راهنماى ايشان به

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 30

تجارت بود.

و بعضى گفته اند كه عود ضمير بيكى از اين دو كافيست و مثل آنكه بر حذفى باشد و معنا اينست كه وقتى تجارتى ديدند بسوى آن ميدوند و وقتى سرگرمى ديدند بسوى آن ميدوند پس اليه حذف شده چون اليها بر آن دلالت دارد.

از حضرت ابى عبد اللَّه صادق (ع) روايت شده كه فرمود: (انصرفوا اليها) منصرف ميشدند و ميرفتند بسوى آن.

وَ تَرَكُوكَ قائِماً تو در منبر خطبه ميخواندى و آنها ميرفتند.

جابر بن سمره گويد: نديدم رسول خدا (ص) خطبه بخواند مگر ايستاده پس هر كس حديث كند تو را كه آن حضرت نشسته خطبه خوانده او را تكذيب كنيد، و از عبد اللَّه بن مسعود پرسيده شد آيا پيامبر (ص) ايستاده خطبه ميخواند؟ پس گفت آيا نخوانده اى وَ تَرَكُوكَ قائِماً و بعضى گفته اند از قائما اراده كرده قيام در نماز را، سپس خداى تعالى فرمود:

(قُلْ) بگو اى محمّد بايشان.

ما عِنْدَ اللَّهِ از ثواب بر شنيدن خطبه و حضور موعظه و نماز و توقّف با پيغمبر (ص).

(خَيْرٌ) بهتر و پسنديده تر و سودمندتر از جهت عاقبت و پايان كار است.

مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ از سرگرمى و معامله و خداوند روزى ميدهد شما را اگر چه خطبه و نماز جمعه را ترك و رها نكنيد

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 31

هلاك كند، ايشان را به كجا و (چگونه) برميگردانند.

5- و چون بايشان گويند بيائيد تا فرستاده خدا براى شما آمرزش خواهد سرهاى خويش را (از روى استهزاء) حركت ميدهند و به بينى ايشان را كه (مردم را از راه حق) باز ميدارند و ايشان گردنكشانند.

هر شخص مدركى را گويند، و هر جسم بزرگى را جسيم و جسام گويند و الاجسم عظيم الجسم است، شاعر گويد:

و اجسم من عاد جسوم رجالهم و اكثر ان عدوّا عديدان الرمل

و جسمهايى از قوم عاد بزرگ است مردان ايشان و بيشترند از ريك صحرا اگر شمرده شوند، شاهد در كلمه اجسم و جسوم است كه جمع جسم ميباشد اهل كلام اختلاف در تعريف جسم كرده و محقّقين ايشان گفته اند آن چيزيست كه داراى طول و پهنا و عمق باشد (خلاصه داراى ابعاد ثلاثه طول و عرض و عمق باشد) و براى همين وقتى در اين سه جهت زياد شد گفته ميشود اجسم و جسيم، و بعضى گفته اند چيز تركيب يا تأليف شده است.

و بعضى گفته اند: آن چيزيست كه قائم بخود باشد يعنى محتاج به محلّى نباشد (چون عرض) و صحيح قول اوّل است و اجسام چيزيست كه از جواهر تأليف و تركيب شود، و آن چيزهايى هستند كه تجزيه نميشوند تركيب شده بمعناهايى كه بآن مؤتلفات گفته ميشود، پس وقتى تأليف و تركيب از آن برداشته شد اجزاء لا يتجزّا باقى خواهد ماند، و اختلاف كرده اند در اقل اجزاء جسمها و صحيح آنست كه از هشت جزء تركيب شود، و ابى هذيل گويد: از شش جزء و بلخى گويد از چهار جزء.

يُؤْفَكُونَ، انّى در محل نصب است بنا بر حاليت بمعناى كيف و تقديرش اينست كه اجاحدين يؤفكون آيا منكرين چگونه برميگردند، و جايز است كه در محل نصب بنا بر مصدريت باشد و تقديرش اينست اى افك يؤفكون، و زجاج گفته است كه يعنى: من اين يؤفكون، يعنى از حق بباطل برميگرديد، پس بنا بر اين منصوب بر ظرفيّت است و يصدّون در محلّ نصب است بنا بر حاليت.

آنست كه در قلب باشد و كسى كه چيزى بگويد و خلاف آن را معتقد باشد دروغگو است.

اتَّخَذُوا أَيْمانَهُمْ جُنَّةً يعنى ايمان خود را سپر و پرده اى قرار دادند كه بآن كفر خود را بپوشانند تا كشته نشوند و بآنها سب و فحش و ناسزا نگويند و اموالشان را نگيرند.

فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ يعنى: پس اعراض كردند باين سبب از دين اسلام و بعضى گفتند: منع كردند غير ايشان از پيروى راه حق به اينكه خواندند ايشان را در باطن بكفر و اين از خواص و صفات منافقين است كه عوام را از دين برميگردانند چنان كه اهل بدعت ميكنند.

إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ يعنى: بد كاريست كه آنها ميكنند از اظهار اسلام و مخفى داشتن كفر و منع راه حق نمودن.

ذلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا بزبانهايشان در موقع اقرار به لا اله الا اللَّه و محمد رسول اللَّه.

ثُمَّ كَفَرُوا قتاده گويد: يعنى سپس كافر شدند بقلوبشان چون تكذيب كردند بآن، و بعضى گفته اند: يعنى ايمان آوردند در ظاهر نزد پيامبر و مسلمانها سپس وقتى با مشركين خلوت كردند كافر شدند بدين جهت فرمود ثُمَّ كَفَرُوا براى اينكه ايشان بعد از اظهار ايمان تجديد ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 38

كفر نمودند.

فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ يعنى: مهر گذارده شد بر قلوبشان به داغ و علامتى كه فرشتگان بين آنها و مسلمين حقيقة تميز دهند.

ابى مسلم گويد: يعنى چون آنها الفت گرفتند با كفر و عناد و گوش بسخن حق ندادند و درباره معاد و قيامت فكر نكردند، خداوند آنها را واگذارد باختيار خودشان و ياريشان نكرد، پس اين مهر شد بر قلوبشان و او آنها

را مأنوس كرد بآنچه از كفر معتاد شده بودند.

فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ يعنى: از جهتى كه تفكّر و انديشه نميكردند حق را نميدانستند تا تميز ميان حق و باطل بدهند.

وَ إِذا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ و چون ايشان را بنگرى از نيكويى صورتشان و تماميت خلقتشان و زيبايى هيكلشان تعجّب ميكنى.

وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ يعنى: و چون چيزى بگويند براى خوبى منطقشان و فصاحت زبان و بلاغت بيانشان بسخنانتان گوش ميدهند.

كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ يعنى: گويا ايشان پيكرهاى بى روحند خداوند آنها را در خالى بودن از عقل و فهم تشبيه بچوبهاى ديوار فرموده به چيزى كه هيچگونه روح (نه نباتى و نه حيوانى و نه انسانى) در آن نيست.

و بعضى گفته اند: خداوند ايشان را تشبيه بچوب پوسيده موريانه خورده كه هيچ خير در آن نيست نموده كه هر كس آن را به بيند خيال كند چوب صحيح و سالم است از جهتى كه ظاهرش مصفّا و زيبا و باطنش بيفايده است، پس همين طور است منافق ظاهرش آراسته و شگفت آور و باطنش از خوبى خالى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 39

يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ خداوند ايشان را توصيف بضعف، و جزع نموده يعنى هر صدا و فريادى را كه ميشنوند پندارند بر آنها واقع خواهد شد، يعنى ميپندارند كه صيحه كشنده آنها و از ترس و بيم گمان ميكنند كه آنها مقصود و مرادند، و اين مانند اينست كه در ارتش و لشگر منادى ندا كند يا كسى برفيقش فرياد زند يا حيوانى رم كرده و فرار كند و يا گمشده اى را اعلان كنند.

و بعضى گفته اند: يعنى وقتى فريادى بشنوند گمان ميكنند كه

آيه اى درباره آنها و كشف حالشان نازل شده چون خود ميشناختند كه در سينه هايشان تقلّب و خيانت است و براى همين گفته شده (المريب خائف) آدم مشكوك و متقلّب ترسناك است، پس خداوند سبحان از عداوت آنها خبر داده و فرموده.

(هُمُ الْعَدُوُّ) در حقيقه دشمن تو و مؤمنين ميباشند.

(فَاحْذَرْهُمْ) پس احتياط و دورى كن از ايشان به اينكه آنها را بر سرّ و راز خود آگاه كنى.

قاتَلَهُمُ اللَّهُ يعنى: خدا ايشان را ذليل و لعنت كند، و بعضى گفته اند: كه آن نفرين بر هلاكت ايشانست بعلّت اينكه هر كسى را كه خدا بكشد او مقتول و هر كسى را غالب شود پس او مغلوب است أَنَّى يُؤْفَكُونَ ابو مسلم گويد: يعنى چگونه با بسيارى دلائل از حق منصرف ميشوند و روى ميگردانند، و اين توبيخ و سرزنش و سركوبى است و استفهام نيست.

و بعضى گفته اند يعنى چگونه دروغ ميگويند (از افك بمعناى كذب و دروغ است).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 40

وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا و هر گاه بايشان گفته شود بيائيد.

يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ برايتان پيامبر خدا آمرزش طلبد سرشان را زياد از روى مسخره حركت و تكان دهند بخواندن پيغمبر (ص) ايشان را براى آمرزش و استغفار.

و بعضى گفته اند: سرشان را برگردانند براى اعراض از حق و كراهت بذكر و دعاء پيامبر (ص) و اين براى كفر و تكبّر ايشانست.

(وَ رَأَيْتَهُمْ) و ميبينى اى محمد (يَصُدُّونَ) مانع ميشوند از راه درست و حق.

وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ و ايشان تكبّر ميكنند و اظهار مينمايند كه ما نيازى باستغفار پيغمبر (ص) و آمرزش خدا نداريم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 41

(اين حقيقت را) نميدانند.

9- اى آنان كه ايمان آورده ايد اموالتان و فرزندانتان شما را از ياد خدا كردن سرگرم نسازد، و هر كه اين كار را بكند پس آن گروه خود زيان كارانند.

10- از آنچه بشما روزى داده ايم انفاق كنيد پيش از آنكه مقدمات مرگ بيكى از شما بيايد پس آن كس گويد چرا تا مدّت نزديك مرا مهلت ندادى تا تصدّق دهم و از جمله نيكوكاران باشم.

11- و خدا هرگز مرگ هيچ نفسى را تأخير نكند چون وقت رفتن او بيايد، و خداى تعالى بآنچه ميكند آگاهست.

بواو و اكن بغير واو و گذشت مكرّر حكم دو همزه از جاء اجلها گذشت. (شعرانى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 44

و ما بعد آن از لعلّى و همين طور قول او:

ايّا سلكت فانّنى لك كاشح و على انتقاصك فى الحياة و ازدد

هر كجا كه تو بروى البتّه من بر تو خشمگين ام و بر زمين زدن تو و عيب گرفتن بر تو در زندگى ام پس افزون كن، شاهد در كلمه (و ازدد) است كه در جاء فاء محذوف قرار دارد و حمل كرده و ازدد را بر محل فاء و ما بعد آن.

و امّا قول ابى عمر و (و اكون) پس البتّه حمل كرده آن را بلفظ اصدق نه محل و حمل بر لفظ بهتر از حمل بر محل است براى ظهور آن در لفظ و نزديك بودن آن و گمان كرده اند كه در حرف ابى عمرو (فاتصدّق و اكون) است و كسى كه بما يعملون بياء خوانده پس بنا بر قول او وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً بعلّت اينكه نفس اگر چه در لفظ يكيست، پس مراد باو كثرت است و كسى كه بتاء تعملون خوانده آن خطاب بحاضر و حمل شايع است.

از شعراى عرب بوده) قصيده اى در هجو قبيله

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 45

بنى جشم گفته و گويد: بنى جشم از هر صفت و منقبت خوبى غافل و بيخبر ماندند، شاهد در كلمه الهى است كه بمعناى سرگرمى و وسيله غفلت آمده.

امرؤ القيس گويد:

فمثلك حبلى قد طرقت و مرضع فالهيتها عن ذى تمائم محوّل

پس مثل تو زن آبستن كه من با او آميزش كردم و او را سرگرم نمودم از طفل شيرخوارى كه يك ساله بود، شاهد در كلمه (فالهيتها) است كه بمعناى سر گرمى است.

سر آب نزاع كردند، پس جهنى فرياد زد اى گروه انصار و غفارى، فرياد زد اى گروه مهاجرين، پس يك نفر از مهاجرين به

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 46

يارى غفارى كه باو جعال ميگفتند و مرد فقير و بينوايى بود برخاست، پس عبد اللَّه بن ابى بوى گفت تو مرد هتّاكى هستى، در جواب گفت چه چيز مرا باز ميدارد از اينكه كمك غفارى كنم و سخن جعال بر عبد اللَّه سخت و گران آمد، پس گفت بآنكه من باو سوگند ميخورم دماغ تو را بخاك ميمالم و خشمگين شد عبد اللَّه بن ابى و نزد او جمعى از قوم او بودند كه در ميان ايشان زيد بن ارقم جوان تازه سن بود، پس ما شما را در بلاد خودمان راه داده ايم و ايثار كرديم، بخدا قسم نيست مثل ما و ايشان مگر چنان كه گوينده گويد: سگت فربه شده كه تو را بخورد، بخدا قسم اگر ما برگشتيم بمدينه هر آينه عزيزتر بيرون كند خوارتر را و غرضش از اعزّ خودش و اذلّ پيامبر خدا (ص) بود، سپس رو كرد بحاضرين از قومش و گفت اين چيزى است كه شما با خود كرديد، ايشان را در بلاد خود راه داديد و اموالتان را با آنها تقسيم كرديد، امّا بخدا قسم اگر فضول طعام خود را از جعال و امثال او مضايقه كرده بوديد بگردن شما سوار نميشدند، هر آينه ممكن و اميد است كه آنها از بلاد شما كوچ كنند و بقبيله و موالى خودشان ملحق شوند، پس زيد بن ارقم گفت بخدا قسم كه تو ذليل و پست

و مبغوض در قوم خود هستى و محمد (ص) در عزّتى از رحمن و مودّتى از مسلمين است بخدا قسم كه بعد از اين سخنت تو را دوست ندارم. عبد اللَّه بوى گفت ساكت شو كه تو كودكى.

زيد بن ارقم نزد رسول خدا آمد و اين بعد از پايان جنگ بود پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله خبر داد، پس پيامبر امر بحركت نموده و فرستاد بسوى عبد اللَّه و او را طلبيد و فرمود اين چيست كه بمن رسيده از تو، عبد اللَّه گفت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 47

قسم بخدايى كه قرآن را بر تو نازل كرده من هرگز چيزى از اين سخنان نگفته ام و زيد دروغگوست و كسانى كه از انصار حاضر بودند او را تأييد كرده و گفتند اى رسول خدا آقا و بزرگ ما را بسخن جوانى از جوانان انصار تكذيب نفرما شايد اين جوان در نقل و حديثش اشتباه كرده و چنين خيال نموده، پس رسول خدا او را معذور داشت و ملامت از انصار بزيد بن ارقم شايع شد و چون رسول خدا تنها شد و حركت نمود اسيد بن خضير برخورد كرد و آن حضرت را درود و تحيت به نبوّت گفت، آن گاه عرض كرد اى رسول خدا در ساعت بدى حركت كرديد كه در مثل اين ساعت شما نميرفتيد، پس پيامبر (ص) فرمود آيا آنچه رفيق شما عبد اللَّه بن ابى گفت بتو نرسيده خيال كرده كه وقتى برگشت بمدينه اعزّ مدينه اذل آن را بيرون كند، پس اسيد گفت قسم بخدا اى رسول خدا شما اگر خواستيد او را

بيرون خواهيد كرد بخدا قسم ذليل اوست و عزيز شمائيد آن گاه عرض كرد يا رسول اللَّه با او مدارا كنيد بخدا قسم كه خداوند شما را آورد در حالى كه فاميل عبد اللَّه براى او تاجى ترتيب داده بودند كه بر سر او گذارند و او اينطور فكر ميكند شما شاهى را از او سلب كرده ايد، پس اين خبر بگوش عبد اللَّه پسر عبد اللَّه بن ابى مذكور رسيد، پس خدمت پيامبر (ص) رسيد و عرض كرد بمن رسيده كه شما قصد كشتن پدرم عبد اللَّه را داريد، پس اگر چنين است و حتما اين كار را خواهيد نمود، پس بمن دستور بدهيد كه من سر او را براى شما بياورم، قسم بخدا كه قبيله خزرج ميداند كه در ميان آنها مردى نيكو كارتر به پدر و مادرش از من نيست و من ميترسم اينكه شما دستور كشتن او را به غير من صادر فرمائيد، پس او را بكشد نفس من مرا آرام نگذارد كه قاتل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 48

پدرم عبد اللَّه بن ابى را ببينم كه در ميان مردم راه ميرود، پس او را بكشم و كشته باشم مرد مؤمنى را بيك مرد كافرى پس داخل جهنّم شوم، پيغمبر (ص) فرمود با او مدارا كن و مادامى كه با ماست با او خوب رفتار كن، گفتند رسول خدا (ص) با مردم حركت كرد در آن روز و شب آن تا صبح شد و روز بالا آمد تا خورشيد آنان را اذيت كرد، سپس با مردم فرود آمدند، پس هنوز بزمين نرسيده كه بخواب فرو رفتند، و پيامبر

(ص) اين كار را كرد كه مردم از ياد عبد اللَّه و سخن او مشغول بشوند آن گاه حركت كرد با مردم تا بر آبى از حجاز بالاى بقيع كه بآن بقعاء ميگفتند فرود آمدند، پس باد شديدى كه آنها را ناراحت كرد و ترسيدند از آن وزيد، و شتر رسول خدا (ص) گم شد و اين در شب بود، پس گفت در اين روز منافقى كه نفاقش بزرگ بود در مدينه مرد.

گفتند كى بود؟ گفت رفاعه پس مردى از منافقين گفت چگونه او خيال ميكند كه غيب ميداند و حال آنكه جاى شتر خود را نميداند مگر اينكه جبرئيل بوسيله وحى او را خبر دهد، پس جبرئيل آمده و او را خبر داد بگفته منافق و مكان شتر و پيامبر (ص) اصحاب خود را خبر داد و فرمود: من گمان ندارم كه غيب ميدانم و نميدانم آن را ولى خداوند تعالى مرا خبر داد، و به سخن منافق و مكان شترم در درّه است، پس رفتند ديدند همانطور كه خبر داده است ميباشد و آن را آوردند، و اين منافق هم ايمان آورد، و چون مدينه رسيدند ديدند كه رفاعة بن زيد در تابوت يكى از فرزندان قياع است و او يكى از بزرگان يهود بود و در آن روز مرده بود.

زيد بن ارقم گويد: پس چون پيامبر خدا (ص) بمدينه وارد شد من

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 49

از غم و غصّه و شرمندگى در خانه نشستم، پس سوره منافقين در تصديق زيد و تكذيب عبد اللَّه بن ابى نازل شد، سپس رسول خدا (ص) زيد بن ارقم را

اجازه شرفيابى داده و او را از خانه نشينى بلند نموده و فرمود اى جوان زبانت راست گفت و گوشت خوب ضبط كرد و قلبت خوب حفظ كرد و در آنچه گفتى خودت قرآن نازل فرمود، و عبد اللَّه بن ابى در نزديكى مدينه بود، و چون خواست وارد شهر شود پسرش عبد اللَّه بن عبد اللَّه آمد و شتر پدر را در راه مدينه خوابانيد و گفت پسر واى بر تو، گفت قسم بخدا نميگذارم داخل شهر شوى مگر پيغمبر (ص) اذن دهد و تو بدانى در اين روز اعزّ كيست و اذلّ كدام است، پس عبد اللَّه بن ابى از پسرش به پيغمبر شكايت كرد پيامبر فرستاد كسى را نزد پسر عبد اللَّه كه او را ول كن وارد شهر شود پس گفت بلى وقتى امر و فرمان رسول خدا باشد، مطيعم، پس پدر را ول كرد تا بشهر آمده و چند روزى بيش نماند كه مريض شد و مرد.

و چون آن آيات نازل شد و دروغ عبد اللَّه ظاهر شد باو گفتند درباره تو آيات سختى نازل شده، برو خدمت رسول خدا براى تو آمرزش و مغفرت بخواهد، پس سر خود را جنبانيده و گفت به من امر كرديد باو ايمان آورم و گفتيد كه زكاة مالم را بدهم، پس براى من چيزى باقى نمانده مگر اينكه او را سجده كنم، پس نازل شد براى ايشان وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا تا پايان وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَعْلَمُونَ.

أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ يعنى: استغفار براى ايشان و عدم آن يكسانست.

لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ خداوند ايشان را نميبخشد، براى اينكه ايشان كفر خود را در دل پنهان داشته و اظهار ايمان ميكنند.

إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ يعنى: خداوند هدايت نميكند بسوى بهشت مردمى كه از دين و ايمان خارج شده اند.

حسن گويد: خداوند سبحان خبر داد كه ايشان بر كفر خود ميميرند پس استغفار برايشان نكند و پيغمبر (ص) بر ظاهر حال بشرطى كه توبه كنند و اينكه باطنشان مثل ظاهرشان باشد استغفار ميكرد، پس خداوند تعالى بيان نمود كه با درد دل داشتن كفر و نفاقشان استغفار فايده ندارد، آن گاه فرمود.

هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ ايشان كسانى هستند كه ميگويند انفاق نكنيد به مردم با ايمان و نيازمند و مستمندى كه در نزد رسول خدا هستند.

حَتَّى يَنْفَضُّوا تا اينكه متفرّق و پراكنده از اطراف او شوند، و آنها گفتند بكسانى كه نزد محمد (ص) هستند انفاق نكنيد و لكن خداى سبحان او را بجهت شرافت و بزرگواريش رسول اللَّه ناميد.

وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ و براى خداست خزينه هاى آسمانها و زمين و آنچه در ميان آن دو است از روزيها و مالها و علاقه جات، و اگر بخواهد هر آينه آنها را بينياز ميگرداند، و لكن خداى تعالى آنچه اصلح باشد براى ايشان انجام ميدهد و ايشان را به تهيدستى آزمايش نموده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 51

و متعبد به صبر و بردبارى مينمايد تا اينكه صبر كنند و مأجور شوند، و به ثواب و عاقبت خوب برسند.

وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَفْقَهُونَ

و لكن منافقان حقيقة نميفهمند بجهت جهلشان بوجوه حكمت.

بعضى گفته اند: يعنى آنها نميدانند كه امر خدا چنين است وقتى اراده بچيزى نمايد و بگويد بشو، پس فورا ميشود.

يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ ميگويند كه وقتى ما برگشتيم به مدينه از غزوه بنى المصطلق لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ خودشان را قصد ميكنند مِنْهَا الْأَذَلَّ رسول خدا و مؤمنين را اراده ميكنند، پس خداوند سبحان آنها را رد نمود به اينكه فرمود:

وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ به بلند نمودن خدا كتاب خود قرآن و غلبه دادن دينش را بر اديان.

وَ لِلْمُؤْمِنِينَ به يارى كردن ايشان در دنيا و داخل نمودنشان در قيامت به بهشت.

و بعضى گفته اند: يعنى براى خدا عزّتست به ربوبيت او و براى پيامبر عزّتست برسالت او و براى مؤمنان عزّتست به بندگى و خدا پرستى آنان، خداوند باين موضوع خبر داد، آن گاه محقق و مسلّم فرمود كه پيامبر و مؤمنان را عزيز و غالب نموده و شرق و غرب زمين را براى آنان بگشايد.

و بعضى گفته اند: عزّت خدا پنج است:

1- عزّت پادشاهى و بقاء 2- عزّت بزرگى و كبريايى 3- عزّت بخشش و احسان 4- عزّت رفعت و بلندى 5- عزّت جمال و جلال.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 52

و عزّت پيامبر نيز پنج است:

1- عزّت سبقت در خلقت و صادر اوّل بودن 2- عزّت اعلان و فرا خواندن 3- عزّت قدم صدق و راستى بر پيامبران 4- عزّت اختيار و برگزيده شدن 5- عزّت غلبه بر دشمنان.

و عزّت مؤمنان هم پنج است:

1- عزّت تأخير يعنى آخرون سابقون بودن 2- عزّت آسانى و سهولت، بيانش آيه وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ

و هر آينه ما قرآن را براى ياد گرفتن سهل و آسان نموديم، خدا بشما سهولت و آسانى را اراده نموده 3- عزّت بشارت و بيانش آيه وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا كَبِيراً مژده به مؤمنان بده به اينكه براى ايشان از خدا فضل و عنايت بزرگى است 4- عزّت توقير و بزرگداشت، بيانش آيه وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ شما برتر هستيد 5- عزّت بسيارى، بيانش اينكه آنان بيشترين امتها هستند.

وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَعْلَمُونَ و لكن منافقان نميدانند و گمان ميكنند كه عزّت براى ايشانست، و اين براى جهل و نادانى ايشانست بصفات خداى تعالى و آنچه اولياء او استحقاق دارند، و صورت جمع بين اين آيه و بين قول خدا فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً اينست كه عزّت رسول و مؤمنان از جهت و طرف خداست كه بسبب طاعت و عبادت خدا حاصل ميشود، پس تمام عزّت مخصوص خداست، آن گاه خداوند سبحان مؤمنانرا خطاب فرموده يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ اى كسانى كه ايمان آورده ايد مشغول نكند شما را.

أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ مالها و فرزندانتان از ياد خدا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 53

يعنى از نمازهاى واجب پنجگانه.

ابى مسلم گويد: ذكر خدا تمام طاعات و فرامين اوست.

و بعضى گفته اند: ذكر خدا شكر اوست بر تمام نعمتها و صبر بر بلا و رضاى بقضاء او و آن اشاره باينست كه شايسته و سزاوار نيست كه مؤمن از ياد خدا در تنگدستى و سختى يا در نعمت غافل بماند براى اينكه احسان خدا در هيچ حالى منقطع نميشود.

وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يعنى: كسى كه مال و

اولاد او را از ياد خدا مغفول و غافل نمايد.

فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ پس ايشانند آن كسانى كه از ثواب خدا و رحمت او محروم و زيان كارند.

وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناكُمْ و انفاق كنيد از آنچه بشما روزى نموديم در راه خير، پس در آن داخل ميشود زكاة و ساير حقوق واجبه.

مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ از پيش از آنكه بيايد يكى از شما را مرگ، يعنى اسباب و مقدمات مرگ.

فَيَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِي إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ پس بگويد اى پروردگار من اگر مرا تاخير ميانداختى باجل نزديكى، يعنى آيا ميشود كه تأخير بياندازى، و اين هنگاميست كه علامت و نشانه هاى مرگ را معاينه كند پس برگشت بدنيا را سؤال ميكند تا تدارك و جبران آنچه فوت كرده نمايد مفسّرين گفته اند: در زجر و توبيخ از تفريط در حقوق خداى تعالى آيه اى بزرگتر از اين آيه نيست. و قول خدا: إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ، يعنى مانند آنچه در دنيا بمن مهلت و مدت داده شده ميشد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 54

(فَأَصَّدَّقَ) يعنى: پس تصدق داده و مالم را پاك نموده و در راه خدا انفاق مينمودم.

وَ أَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ يعنى: از آن كسانى ميشدم كه اعمال صالحه مينمودند.

مقاتل گويد: از صالحين يعنى از مؤمنين، و آيه درباره منافقانست ابن عبّاس گويد: يعنى از مطيعين خدا، و آيه درباره مؤمنان است، گويد هيچكس نميميرد كه براى او مال زكاة نداده و يا شرايط حجّ برايش آماده بوده و نرفته مگر اينكه التماس بازگشت ميكند در موقع مرگ گفتند اى پسر عباس به ترس از خدا، پس ما نميبينيم اين كافر

را كه طلب برگشت كند، پس گفت من برايتان قرآن ميخوانم آن گاه آيه مذكور را خواند تا قول خدا مِنَ الصَّالِحِينَ گفت صلاح در اينجا حج است، و از ابى عبد اللَّه (ع) هم همين روايت شده.

وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها و هرگز خدا نفسى را تأخير نياندازد وقتى اجل و مرگش رسيد، يعنى اجل مطلقى كه حتمى است و حكم شده در آن موقع زنده بميرد، و اجل مقيّد آن اجل معلّق است كه بنده در آن موقع ميميرد، اگر غير از آن قطع اجل او نشود يعنى با مرگ تصادفى و امثال آن نميرد و يا بنا بر مصلحتى كه خدا ميداند چيزى از او كم و يا زياد نشود.

وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ يعنى: داناست باعمال شما و پاداش ميدهد شما را بآن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 55

مينمايد موجود را و تغيير ميدهد احوال را چنان كه بخواهد.

هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ يعنى: آفريد و ايجاد كرد شما را از عدم چنان كه خواست و اراده نمود، جبائى گويد: خطاب باهل تكليف (انسان هاى عاقل و بالغ ملتفت) است.

و بعضى گفته اند: بلكه آن خطاب عام و متوجّه عموم خلقت است، و سخن در اينجا تمام و سپس شروع نمود و فرمود:

فَمِنْكُمْ كافِرٌ به اينكه اقرار نكرد كه خداوند او را آفريده مانند دهريّه (و كمونيستها كه منكر خدايند).

وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ زجاج گويد: مردمى كه اقرار دارند به اينكه خداوند آنها را آفريده.

ضحاك گويد: يعنى: پس از شما مردمى هستند كه در باطن كافرند و در ظاهر مؤمن مانند منافقان و از شما افرادى هستند كه در نهانى و باطن مؤمن و در ظاهر و آشكارا كافرند مانند عمّار و دو رفيقش، عطاء بن ابى رياح گويد: يعنى بعضى از شما كافر بخدا و مؤمن به ستارگان، و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 60

بعضى از شما مؤمن بخدا و كافر بستارگان است، اراده نموده كه اين آيه در شأن انواء است، و مقصود از آيه ظاهر و روشن پس معنايى براى طلبيدن مثل اين تأويلات نيست، و معنا اينست كه اهل تكليف دو صنف و گروه اند گروهى از ايشان كافرند كه انواع كفر را شامل ميشود و گروهى از آنها هم مؤمنند، و جايز نيست حمل كردن آيه بر اينكه خداى سبحان دو گروه ايجاد كرده مؤمن و كافر، بجهت اينكه اين را نفرموده بلكه كفر و ايمان را اضافه بآنها و افعال آنها نموده، و براى دلالت ادله عقليّه بر

اينكه اين كفر و ايمان بر حسب اراده و افعال ايشان واقع ميشود، و براى همين امر و نهى و ثواب و عقاب و بعثت انبياء صحيح است، مضافا بر اين اگر جايز بود كه خداى سبحان ايجاد كفر و افعال قبيح و زشتيها را نمايد هر آينه جايز بود كه پيامبرى مبعوث كند كه آنها را دعوت بكفر و گمراهى نموده و او را بوسيله معجزات تأييد نمايد، منزّه و پاك است خداى تعالى از اين كار و فرمود: فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها، خلقت خدا آن چنان فطرتى است كه مردم را بر آن ايجاد نمود، و پيامبر (ص) فرمود هر نوزادى بر فطرت توحيد متولّد ميگردد، و از خداى تعالى حكايت نمود كه فرمود: (خلقت عبادى كلّهم حنفاء) ايجاد كردم تمام بندگانم را مخلص و خالص در توحيد و مانند اين حديث (قدسى) اخبار بسيارست.

وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ يعنى: آفريد كافر را و حال آنكه او دانا بود بآنچه از كفر از او سر ميزند، و مؤمن را خلق نموده و حال آنكه دانا بود بآنچه از او از ايمان بظهور ميرسد، پس آنها را بر حسب اعمال و كردارشان جايزه ميدهد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 61

خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ يعنى: بعدل و باحكام صنعت و درستى تقدير و تدبير، و بعضى گفته اند: يعنى براى حق و آن اينست كه عقلاء را آفريد و ايشان را در معرض ثواب بزرگ قرار داد، و ما سواى آنها را خلق كرد به تبعيّت و طفيلى وجود آنها براى آنچه در خلق ما سوايشان براى ايشانست لطف

و محبّت.

(وَ صَوَّرَكُمْ) يعنى: تمام بشر را.

فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ از جهت حكمت و پذيرفتن عقل نه قبول طبع و خلقت، زيرا در جمله و ميان ايشانست كسى كه زيبايى صورت ندارد.

و بعضى گفته اند: پس نيكو نمود صورتهاى ايشان را از جهت قبول كردن طبع و خلقت بعلّت اينكه اين آن مفهوم از زيبايى صورتهاست پس آن مانند قول اوست كه هر آينه البتّه ما ايجاد كرديم انسانى را در زيباترين صورتها و تقويم ها اگر چه در ميان ايشان آدم زشت و بد صورت هم است براى اينكه اين عارضى و باين زشتى مورد اعتناء و توجّه نيست، پس خداوند سبحان انسانى را بر بهترين صورتهاى تمام حيوانات آفريد، و صورت عبارت از سازمان و ساختمان مخصوص است.

وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ يعنى: بسوى خدا در روز قيامت مرجع و مآل است يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ يعنى: آنچه بعضى از شما با بعض ديگر آهسته ميگويد و آنچه از ديگرى در سينه خود پنهان ميكند، و فرق ميان اسرار و اخفاء اينست كه اخفاء اعم است، بعلت اينكه گاهى شخص او مخفى شده و خاطره نفسى او هم مخفى ميشود ولى اسرار در معنى است نه در شخص.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 62

وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ و به باطنهاى آنها، يعنى به رازهايى كه در سينه هاست، سپس خبر داد خداى سبحان به اينكه مردم قرنهاى گذشته باعمال و كردارشان پاداش داده شدند، پس گفت:

أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ يعنى: پيش از اين كفّار.

فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ يعنى: بدى عاقبت كفرشان و

سنگينى- امرشان بآنچه رسيدند از عذاب و شكنجه ها سبب هلاك شدن و بيچاره شدند.

وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ يعنى: براى ايشان در روز قيامت شكنجه اى دردناك است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 63

او را به بهشتى در ميآورد كه جويهاى آب از زير (قصرها و درختان) آن روانست و هميشه در آنجا جاودانند و اين آن رستگارى بزرگست.

10- آنان كه نگرويدند و آيه هاى ما را دروغ پنداشتند آن گروه اهل آتش دوزخ اند، در حالى كه هميشه در آنجا ميمانند و دوزخ جايگاه بدى است.

است بر طريق جنس بدلالت قول خداوند" يهدوننا" و مقصود اينكه آيا مخلوقى مانند ما ما را بسوى حق هدايت ميكند و به غير دين پدران ما ما را ميخواند، آنها اين جمله را براى كوچك كردن و توهين نمودن ايشان مر بشر را كه رسولانى از خدا بامثالشان باشند، و كبر ورزيدند از پيروى آنان گفتند:

(فَكَفَرُوا) پس كافر شدند بخدا و انكار كردند پيامبران او را.

(وَ تَوَلَّوْا) يعنى: اعراض كردند از پذيرفتن از ايشان و تفكّر در آيات آن رسولان.

وَ اسْتَغْنَى اللَّهُ و خداوند بى نياز است به سلطنتش از طاعت بندگانش، و فقط آنها را تكليف نموده براى نفع و سود خود آنها نه براى حاجت و نيازى از او بعبادت ايشان.

و بعضى گفته اند يعنى: خداوند بى نياز است بآنچه اظهار نمود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 67

براى ايشان از برهان آوردن و روشن نمودن از بيان بيشترى كه ايشان را دعوت برشد و هدايت نمايد.

وَ اللَّهُ غَنِيٌّ حَمِيدٌ يعنى: بى نياز است از اعمال شما بآنچه نعمت بر شما داده شكر خواه شماست.

بعضى گفته اند: حميد است يعنى محمود و پسنديده است در تمام افعالش براى اينكه همه آنها احسانست، سپس خداوند سبحان حكايت گفتار كفّار را نموده و فرمود:

زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا ابن عمر گويد زعم مرادف دروغ است، و شريح گويد زعم كنايه از دروغ است، خداوند سبحان بيان نمود بعض چيزها را كه براى آن كفر را بر ايمان اختيار كردند و آن اينست كه ايشان اقرار به بعث و نشور نكردند پس پيامبر را امر نمود كه ايشان را تكذيب نمايد و فرمود:

(قُلْ)

بگو اى محمد.

بَلى وَ رَبِّي يعنى و قسم به پروردگارم.

(لَتُبْعَثُنَّ) يعنى: مؤكد نمود تكذيب آنها را بقول خودش" بلى و به قسم، سپس قسم را مؤكّد نمود بلام و نون و فرمود:

ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِما عَمِلْتُمْ يعنى: هر آينه البتّه شما را خبر داده شد، و باعمالتان محاسبه گرديده و پاداش داده خواهيد شد بر آن.

(ذلِكَ) و اين بعث و حساب با جمع كردن شما و پاداش دادن بشما.

عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ آسان و سهل است بر خدا و مشقتى او را نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 68

(فَآمِنُوا) پس ايمان آوريد اى گروه عقلاء.

بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا بخدا و پيامبر او و بقرآنى كه ما نازل نموديم.

خدا قرآن را نور ناميد براى آنچه در آنست از دليلها و حجتهايى كه رساننده بحق است، پس آن را تشبيه به نورى كه رهنمون و رهبرى بسوى راه مى كند نمود.

وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ و خدا بآنچه ميكنيد داناست.

يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ روزى كه خدا شما را جمع ميكند براى روز قيامت يعنى اين بعث و جزاء در روزى خواهد بود كه در آن روز خلق اوّل و آخر جمع ميشوند.

ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ و آن از باب تفاعل از غبن است و آن شر و بدى را گرفته و خير را ترك نموده يا بعكس خير را گرفته و شر را ترك نموده پس مؤمن حظ خود را از دنيا ترك و از آخرت گرفته، پس آنچه براى او شر بوده ترك كرده و آنچه براى او خير بوده گرفته، پس غبن دارد و كافر حظّش را از آخرت

ترك كرده و از دنيا گرفته، پس ترك خير نموده و شر را گرفته پس مغبونست، پس در اين روز غابن و مغبون ظاهر ميشوند.

قتاده و مجاهد گويند: يوم التغابن روزيست كه اهل بهشت و اهل دوزخ غبن دارند، و از پيامبر (ص) در تفسير اين آيه فرموده هيچ بنده مؤمنى نيست كه داخل بهشت شود مگر اينكه جايگاه خود را از آتش ميبيند كه اگر گناه كرده بود در آنجا بود تا اينكه زياد شكر خدا نمايد و نيست هيچ بنده اى كه داخل آتش شود مگر اينكه مكان خود را از بهشت ميبيند ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 69

اگر كار خوب كرده بود، تا اينكه حسرتش زياد شود.

وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ و كسى كه ايمان بخدا آورده و عمل صالح انجام دهد گناهان او بخشوده شود.

وَ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً و او را داخل نمايد بوستانهايى كه از زير قصرها و درختان آنها نهرها جارى و در آن جاودان براى هميشه بمانند، يعنى: در آن براى ابد و هميشه بوده و آنچه از نعمتها در آن است هرگز فانى نميشود.

ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ يعنى: اين رستگارى چنانيست كه چيزى در جنب و كنار آن در بزرگى نيست.

وَ الَّذِينَ كَفَرُوا و آن كسانى كه كافر بخدا شدند.

وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا و تكذيب كردند به حجتها و دليلهاى ما.

أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ خالِدِينَ فِيها وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ آن گروه اصحاب آتش و براى هميشه در آن خواهند بود و بد است مصير آنها يعنى:

مرجع و بازگشت آنان.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25،

ص: 70

ميتوانيد از (موجبات عذاب) خداى تعالى بپرهيزيد و (پندش را) بشنويد و فرمانبردارى كنيد و مالى را كه بهتر است براى خويشتن انفاق كنيد و هر كه از بخل نفس خود را مصون دارد (و از بذل مال امساك نكند) پس آن گروه خود رستگارند.

17- اگر خداى را وامى نيكو دهيد (اگر در راه او انفاق شايسته كنيد) پاداش آن را (از يك تا هفتصد و تا غير متناهى) براى شما زياد گرداند و گناهان شما را (ببركت انفاق) بيامرزد و خداى سپاس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 72

داران را پاداش دهنده و بردبار است.

18- داناى نهان و آشكار است تواناى درست كردار (يا دانا) مى باشد.

عباس گويد: يعنى كسى كه ايمان بتوحيد و يكتايى خدا آورده و در موقع رسيدن مصيبت صبر كند قلب او را هدايت و رهنمونى نموده براى استرجاع كه بگويد: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ، البتّه ما بنده و آفريده و ملك خدا و مسلما ما بسوى او بازگشت خواهيم نمود.

مجاهد گويد: يعنى قلب او را ارشاد نموده كه اگر مبتلايش نمود صبر كند، و اگر چيزى باو عطا شد شكر كند و اگر ستمى باو رسيد صرف نظر نموده و ببخشد.

و بعضى از ايشان در معناى آن گفته اند: كسى كه در موقع نعمت ايمان بخدا آورد ميداند كه آن فضل خداست قلبش هدايت شود، بشكر و سپاس خدا و كسى كه در موقع بلا و گرفتارى مؤمن بخدا باشد ميداند كه آن عدل است از خدا، قلبش براى شكيبايى هدايت شود، و كسى كه در موقع آمدن قضا و حكم پروردگار مؤمن باشد قلبش بتسليم و رضا هدايت شود.

وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ و خدا بهر چيز داناست، پس هر كس را بآنچه عمل كرده پاداش ميدهد.

وَ أَطِيعُوا اللَّهَ پيروى كنيد خدا را در تمام آنچه شما را بآن فرمان داده.

وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ در تمام آنچه براى شما آورد و شما را بسوى آن خواند و در تمام آنچه بشما امر نمود و يا شما را از آن منع كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 75

فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ يعنى: پس اگر شما از قبول آن اعراض و دورى كرديد.

فَإِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِينُ يعنى: بر پيغمبر ما نيست مگر تبليغ رسالت و البتّه آن را نمود، و مقصود اينكه بر او

نيست زجر نمودن بر شما كه بحق برگرديد فقط بر اوست رسانيدن ظاهر آشكارا، پس براى اختصار حذف نموده.

اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ خدايى كه جز او معبودى نيست و عبادت شايسته نيست مگر بر او.

وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ و توكّل واگذار نمودن كارهاست باو و خشنود بتقدير او بود و اطمينان و اعتماد بتدبير او داشتند، و البتّه خداوند بندگانش را امر باين فرموده، پس براى ايشان سزاوار است كه در ساير حالاتشان اين مطلب را درك كنند.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ يعنى: اينكه بعضى از ايشان موصوف باين صفت ميباشند و براى همين بلفظ (من) كه براى تبعيض است آورد، و ميگويد البته بعضى از اين گروه دشمن شما در دين هستند، پس از ايشان حذر كنيد و احتياط كنيد كه آنها را پيروى نمائيد.

و بعضى گفته اند: كه خداوند سبحان اين مطلب را فرمود براى اين است كه بعضى از همسرها و فرزندان هستند كه آرزوى مرگ شوهر و پدر را مى كنند كه ميراث او را ببرند و هيچ دشمنى بدتر نيست از آنكه آرزوى مرگ ديگرى را كند كه مال او را بستاند و همين طور هستند بعضى از آنها كه تو را براى سود شخصى وادار بمعصيت كنند و دشمنى از جهت عداوت سخت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 76

تر نيست از آنچه براى سود و منفعت خود ضرر تو را اختيار كند.

عطاء گويد: يعنى قومى قصد جهاد نمودند پس زن و فرزندشان او را بازداشت.

مجاهد گويد: قومى را اراده نموده كه قصد طاعت خدا نمودند پس آنها

را منع كردند.

وَ إِنْ تَعْفُوا يعنى: عقاب آنها را ترك كنيد.

وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا يعنى: از آنها بگذريد و بپوشانيد آنچه از آنها در گذشته سر زده و اظهار نكنيد اگر بحال خوبى برگشتند، و اين مطلب براى اين بود كه مرد از اين گروه وقتى مهاجرت ميكرد و ميديد مردمى كه از او پيشى گرفتند بمهاجرت و در دين دانا شدند مصمّم ميشد كه زن و فرزندى كه او را از مهاجرت بازداشتند شكنجه و تعقيب كند، و اگر در دار هجرت (مدينه طيّبه) باو ملحق ميشدند بر آنها چيزى نميدادند، پس خداوند سبحان آنها را امر ببخشش و گذشت نمود.

فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ پس البته خدا گناهان شما را ميآمرزد و بر شما رحم ميكند.

جبائى گويد: اين مطلب تعميم دارد يعنى اگر شما از كسى كه بر شما ستم نمود گذشتيد و از او صرف نظر نموديد پس البته خدا بسبب اين گذشت شما بسيارى از گناهان شما را ميبخشد.

َّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ

يعنى: آزمايش و گرفتارى و سختى- تكليف بر شما و اشتغال و سرگرمى از امر آخرت است، پس البته انسانى بوسيله مال و فرزند در جرائم و گناه واقع ميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 77

ابن مسعود گويد: هيچ يك از شما نگويد اللّهم انّى اعوذ بك من الفتنة بار خدايا بتو پناه ميبرم از فتنه، براى اينكه هيچ يك از شما كه به مال و اهل و فرزند برگردد مگر اينكه او مشتمل بر فتنه است، و لكن بگويد اللّهم انّى اعوذ بك من مضلّات الفتن، بار خدايا پناه ميبرم بتو از فتنه هاى گمراه

كننده.

عبد اللَّه بن بريده از پدرش روايت نموده كه پيغمبر (ص) موعظه مى فرمود مردم را پس حسن و حسين (ع) در حالى كه دو پيراهن سرخ در بر داشتند و بزمين مى افتادند آمدند، پس رسول خدا (ص) از منبر پائين آمده و آنها را برداشت بالاى منبر برد و بر دامن خود نشانيد، و گفت راست گفت خداى عزّ و جلّ،نَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ

، جز اين نيست كه مال و فرزندان شما فتنه هستند، نگاه كردم باين دو طفل كه ميآيند و ميفتند پس صبر نكردم تا حديث خود را قطع كرده و آنها را برداشتم سپس خطبه اش را شروع كرد.

اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ

يعنى: ثواب بسيار و آن بهشت است پس خدا را بسبب اموال و اولاد گناه نكنيد و آنها را بر آنچه نزد خدا از اجر و نعمت است اختيار ننمائيد.

فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ يعنى: آنچه طاقت و توانايى داريد بترسيد.

و اتقاء خوددارى از پستيهاست بدورى كردن از آنچه هواى نفس ميخواند بسوى آن.

و منافاتى بين اين و بين قول خدا كه فرموده: اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 78

بترسيد از خدا حق ترسيدن نيست، براى اينكه هر كدام از اين دو تقوا التزام به ترك تمام گناه هاست، پس كسى كه اين كار را نمود البتّه عقاب خدا را اجتناب و پرهيز كرده، براى اينكه كسى كه كار زشتى نكرد و بواجبى هم اخلال ننمود براى او عقابى نخواهد بود مگر اينكه در هر يك از دو كلام بيان اينست كه تكليف بنده را ملزم نميكند مگر در آنچه طاقت و توانايى

دارد و هر يك از دو امر را خداوند فرمان داده و آنها مشروط باستطاعت مى باشد.

قتاده گويد: قول خدا فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ، ناسخ قول او، اتقوا اللَّه حق تقاته است مثل اينكه ميگويد: در حال تقيّه و آنچه مانند تقيّه باشد از آنچه در آن مشقت بزرگى است، ولى مقدور است رخصت داده شده «1» و غير قتاده گويد اين ناسخ نيست فقط مبيّن امكان عمل است به هر دو و آن صحيح است.

(وَ اسْمَعُوا) از پيامبر آنچه براى شما تلاوت نمود و شما را موعظه كرده و امر و نهى ميكند.

(وَ أَطِيعُوا) خدا و رسول را اطاعت كنيد.

(وَ أَنْفِقُوا) از اموالتان در راه خدا.

خَيْراً لِأَنْفُسِكُمْ مانند آنست فَآمِنُوا خَيْراً لَكُمْ و انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ و ذكر اينها گذشت.

__________________________________________________

(1) مثل دروغ كه با تمام اهميت و بزرگى گناهش در بعضى از موارد رخصت داده شده، يا نظير مسوّغات غيبة يا عناوين ثانويه اى كه مجوّز ميشود فعل منهى را. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 79

زجاج گويد: يعنى: مقدّم بداريد خوبست براى شما از اموالتان وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ تا اينكه عطا كند حق خدا را از مالش.

فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ پس ايشانند رستگاران بثواب خدا.

امام صادق (ع) فرمود: كسى كه زكات مالش را ادا كند پس البته خدا را از بخل نفسش نگاه داشته.

إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً گذشت معناى آن و اطلاق اسم قرض در اينجا تلطّف در استدعاء و طلب انفاق است.

يُضاعِفْهُ لَكُمْ يعنى: اعطاء ميكند بدل اين انفاق از يك تا هفتصد هر مقدارى كه نهايت و پايانى براى آن نيست، پس

البتّه ثواب صدقه جاودانى است.

وَ يَغْفِرْ لَكُمْ گناه هاى شما را.

وَ اللَّهُ شَكُورٌ يعنى: ثواب و پاداش دهنده بر شكر و سپاس است.

(حَلِيمٌ) تعجيل در عقوبت بندگان نميكند، و اين غايت كرم است.

عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ داناى نهانى و آشكارا، و بعضى گفته اند داناى معدوم و موجودات است، و بعضى گفته اند، داناى محسوس و غير محسوس است.

(الْعَزِيزُ) توانا.

(الْحَكِيمُ) عالم و دانا، و بعضى گفته اند آنكه كارهايش محكم است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 80

أَشْهُرٍ وَ اللاَّئِي لَمْ يَحِضْنَ وَ أُولاتُ الْأَحْمالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً (4)

ذلِكَ أَمْرُ اللَّهِ أَنْزَلَهُ إِلَيْكُمْ وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُعْظِمْ لَهُ أَجْراً (5)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 83

توكّل بخدا كند پس او را بس است البتّه خدا بآنچه خواهد از تدبيرش ميرسد بطور قطع خدا براى هر چيزى اندازه اى قرار داده است.

(4) و از زنان شما كه از خون ديدن (بواسطه پيش آمدى) نوميد گشته اند اگر بشك افتاده ايد (كه بواسطه كثرت سنّ است يا بواسطه عارضه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 84

ديگر) و نيز آنان كه حيض نشدند (امّا در سنّى هستند كه مقتضى حيضست) پس عدّه ايشان سه ماهست و زنان باردار عدّه ايشان اينست كه بار خويش را بگذارند (بزايند) و هر كه از (مخالفت حكم) خدا بپرهيزد براى او در كار دشوارش آسانى قرار دهد.

(5) اينكه (گفته شد) حكم خداست كه آن را بسوى شما فرستاده و هر كه از (انتقام) خدا بپرهيزد گناهان او را بپوشد و پاداش وى بزرگ سازد.

خوانده تنوين را حذف كرده براى تخفيف و معنى معناى ثبات تنوين است، مثل (عارض ممطرنا) و امّا قول آنكه (فى قبل عدّتهنّ) پس آن تفسير قرائت مشهور است فطلقوهن لعدتهن يعنى در موقع عدّه آنها و مانند آنست قول خدا لا يُجَلِّيها لِوَقْتِها يعنى در موقع وقت آن و كسى كه (بالغٌ امرُهُ) خوانده پس معنى چنين است: امر او رساننده آنست كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 85

آن را خدا اراده كند و البتّه امر خدا رسيده بآنچه او اراده نموده پس مفعول حذف شده است.

اين پاكى، از عدّه محسوب ميشود و در عقب عدّه طلاق حاصل ميگردد. پس مقصود اينست آنها را طلاق دهيد براى پاكى كه از عدّه حساب ميكنند و طلاقشان ندهيد براى حيضشان كه از طهرشان و عدّه شان حساب نميكنند. پس بنا بر اين بر مبناى اصحاب ما عده طهر است و مذهب شافعى هم همين است.

__________________________________________________

(1) علماء اماميّه رضوان اللَّه عليهم اتّفاق كرده اند كه طلاق در طهرى كه با زن آميزش شده و دخول بعمل آمده باطل است. و طهر و پاكى وقتى دخول محقّق نشد از عدّه محسوب ميشود. و پوشيده نيست كه حكمت در عدّه استظهار و بررسى تام است براى پاك بودن رحم از نطفه، و طفل و زنها غالبا در موقع حمل و آبستنى حيض نميشوند. پس ظهور حيض علامت آبستن نبودنست مگر حيض بعد از پاكى از آميزش و مجامعت. پس آن موقع ممكنست سبب حمل و آبستنى باشد زيرا نطفه چند روزى در رحم مانده آن گاه زن حيض شده و در هر حيض از ديوارهاى رحم تخم كوچكى (كه بآن اسپر ميگويند) جدا شده اگر به نطفه برخورد كند بچّه ميشود بنا بر آنچه اطبّاء زمان ما معتقدند پس حيضى كه مدخليّت در پاكى و برائت رحم دارد آن حيض است كه قبل از آن دخول نشده باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 87

ابو حنيفه و اصحاب او گفته اند: مقصود اينست كه قبل از عدّه آنها يعنى در طهرى كه در آن آميزش نشده و عدّه حيض است چنان كه ميگويند توضّأت للصّلوة. وضو گرفتم براى نماز. و لبست السّلاح للحرب اسلحه پوشيدم براى

جنگ.

سعيد بن مسيّب گويد: كه لام براى سببيه است. پس مثل اينكه گفته است طلاقشان بدهيد براى اينكه نگهدارند و شكّى نيست كه اين حكم براى مدخوله است بعلّت اينكه مطلقه قبل از دخول عدّه ندارد و قرآن هم باين موضوع نازل شده در سوره مباركه احزاب و آن قول خداست. فَما لَكُمْ، عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَها. پس براى ايشان كه (مدخوله نيستند) عدّه نيست كه آن را نگهدارند و ظاهر آيه اقتضا ميكند كه اگر او را در حيض يا در طهرى كه در آن آميزش كرده طلاق گفت: طلاق واقع نميشود. براى اينكه امر اقتضاء وجوب ميكند. و مبناى شيعه اماميه همين است و باقى فقهاء اسلامى گفته اند كه طلاق واقع ميشود اگر چه بدعت و خلاف دستور و حكم هم باشد «1» و همين طور است اگر جمع بين سه طلاق نمود (و گفت انت طالق ثلاثة). پس البته آن در نزد ابو حنيفه و اصحابش بدعت است اگر چه واقع هم هست، و در نزد محقّقين از اصحاب ما با حصول شرايط صحت طلاق يك طلاق محسوب ميشود.

__________________________________________________

(1) چنان كه قبلا گفته شد حرمت فعل عقلا منافات با صحّت كه ترتيب آثار باشد ندارد لكن صحّت آن متوقّف بر وجود دليل است كه اينجا با وجود نهى مفقود است. (شعرايى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 88

كند يا بگويد فاطمه دختر زيد طالق يله و رهاست. و در نزد ما (اماميّه) بغير اين لفظ طلاق واقع نميشود. بچيزى از كنايه ما طلاق خواه قصد طلاق بكند يا نكند طلاق واقع نميشود. «1»

و در شرح و تفصيل طلاق اختلافات بين فقهاء است كه اينجا محلّ آن نيست. و گاهى جدايى بغير طلاق حاصل ميشود مانند ارتداد (كه شوهر زن از دين اسلام بيرون رود يهودى و يا مسيحى و يا بهايى و ... گردد) و لعان (كه مرد زن خود را با مرد ديگر در حال آميزش و مجامعت ببيند) و مثل خلع نزد بسيارى از اصحاب ما اگر چه اينها را طلاق نميگويند و نيز جدايى حاصل ميشود بسبب فسخ شدن نكاح بچيزهايى مانند (رتقاء يا فتقاء بودن

__________________________________________________

(1) حديثى در تهذيب روايت كرده كه متضمّن اكتفاء بكنايه هم مثل اعتدى. عدّه نگهدار شده سپس شيخ فرموده. حسن بن سماعه گويد اين غلط است طلاق درست نيست مگر چنان كه بكير بن اعين روايت كرده كه بگويد بزن در حالى كه پاك از غير جماع باشد. انت طالق و دو شاهد عادل، هم گواهى دهد پس هر طلاقى كه اينطور نباشد ملغى و باطل است و در تهذيب نيز از زراره از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده كه گفت مردى طلاق زنش يا آزادى غلامش را نوشت آن گاه پشيمان شد و آن را محو كرد حضرت فرمود: اين نه طلاق است و نه عتق تا اينكه بزبان آورده و بگويد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 89

زن كه در مجراى رحم استخوان و يا غدّه اى باشد كه

مانع از جماع شود) و يا بسبب عيبى (مثل عنين بودن مرد) رد شود اگر چه اينها طلاق نيست.

بخارى و مسلم از قتيبه از ليث بن سعد از نافع از عبد اللَّه بن عمر روايت كرده اند كه او زنش را در حال حيض يك طلاق داد. پس پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله امر فرمود كه او را برگردان و نگهدار تا پاك بشود و در خانه او حيض ديگرى به بيند سپس او را مهلت دهد تا از حيضش پاك شود. پس اگر قصد طلاق دادن او نمود وقتى پاك شد پيش از مجامعت و آميزش او را طلاق گويد. پس اين عدّه اى است كه خدا امر كرده براى آن زنها را طلاق گويند.

و بخارى از سليمان بن حرب و مسلم بن عبد الرّحمن بن بشير از بهر و هر دو آنها از شعبه از انس ابن سيرين روايت نموده اند كه گفت: شنيدم پسر عمر ميگفت عبد اللَّه بن عمر زنش را در حال حيض طلاق داد پس پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله شنيد پس او را امر فرمود كه زنش را برگرداند و وقتى پاك شد اگر خواست طلاق دهد. «1»

از على بن ابى طالب عليه السّلام روايت رسيده از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله كه فرمود:

تزوّجوا و لا تطلقوا

. ازدواج كنيد و طلاق ندهيد. كه البتّه

__________________________________________________

(1) اهل سنّت باين كلمه استدلال كرده اند كه طلاق بدعى صحيح است براى اينكه رجوع متصوّر نميشود مگر با صحّت طلاق و ممكن است كه مراد برجوع در اينجا معناى لغوى و آن نگاه دارى زن باشد با بطلان طلاق كه با لفظ امساك وارد

شد. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 90

طلاق عرش خدا را ميلرزاند.

و از ثوبان روايتى به پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله نسبت داده شده كه فرمودند: هر زنى كه بدون جهت از شوهرش طلاق بخواهد بر او بوى بهشت حرام خواهد بود (يعنى بهشت نخواهد رفت).

ابو موسى اشعرى از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت كرده كه فرمودند كه زنها را طلاق نگوئيد مگر درباره آنها مشكوك باشيد پس بدرستى كه خدا دوست ندارد ذواقتين (مردان طلاق دهنده) و ذواقات (زنان طلاق گيرنده) را.

و انس از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت كرد كه فرمود: كه قسم بطلاق و عتق (آزادى برده گانش) نميخورد و نميدهد مگر منافق اين چهار حديث از تفسير ثعلبى (كه از مفسّرين بزرگ اهل سنّت است) نقل شده است.

سپس خداوند سبحان فرمود وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ يعنى بشمريد طهرهايى را (حيض هايى) را كه بآن معتاد است.

و بعضى گفته اند: يعنى بشماريد اوقات طلاق را تا اينكه براى عدّه طلاق گوئيد. و البتّه خداوند سبحان امر نموده بشمارش عدّه براى اينست كه در آن حق نفقه و سكنى است و براى شوهر در آن حقّ است كه رجوع به باو كند و او را از شوهر رفتن بديگرى بازدارد براى حقى كه بر آن دارد و ثابت شدن نسب فرزند.

پس خداوند تعالى امر باحصاء و شمردن عدّه نموده تا بداند وقت رجوع و وقت فوت و گذشت رجوع و حرمت آن زن را بر شوهرش و سقوط حق نفقه و حقّ سكنى. تا اينكه عدّه طولانى نشود كه مستحقّ نفقه زيادتى گردد يا عدّه كمتر از حدّ خود

شود براى شوهر خواستن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 91

اين دو قبيله قرشى و نبطى زيرا حيض خون شناخته نشده است و علامات و نشانه آن معروف است در زنى ديده شود حكم آن بر او مترتب خواهد شد. (شعرانى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 92

است. و در اين مسئله اختلاف ميان فقهاء است سپس عدّه طلاق حرّه سه طهر (قرء) پاكى بعد از حيض يا سه ماه براى زن آزاد و براى جاريه و كنيز دو طهر يا يك ماه و نيم و وضع حمل (زايمان).

سپس خداوند سبحان فرمود:

وَ اتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ از خدا بترسيد و او را در آنچه شما را بآن فرمان داده معصيت نكنيد.

لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لا يَخْرُجْنَ ايشان را از منازلشان بيرون نكنيد و البتّه ايشان هم بيرون نروند يعنى در زمان عدّه جايز نيست براى شوهر كه زن مطلّقه معتدّه را از منزلش كه در آن سكونت داشت قبل از طلاق بيرون كند و بر زنهم جايز نيست كه در عدّه از منزلش خارج شود مگر براى ضرورت و و اگر خارج شود گناه كرده است.

إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ مگر آنكه يك عمل زشت آشكار مرتكب شود و كسى كه بفتح ياء (مبيّنة) خوانده مقصود عمل زشت است كه آن را آشكار انجام داده.

علماء درباره فاحشه اختلاف كرده اند. بعضى گفته اند كه آن زناست پس براى اقامه حدّ بر او بايد بيرون آيد (از حسن و مجاهد و شعبى و ابن زيد) ابن عبّاس گويد: آن بد زبانى و خشونت با اهل منزل است، پس بر اهل خانه جايز است او را اخراج كنند و اين از حضرت ابى جعفر باقر و حضرت

ابى عبد اللَّه صادق عليهما السّلام روايت شده است على بن اسباط از حضرت ابى الحسن الرّضا عليه السّلام روايت كرده كه فاحشه ايذاء، و اذيّت خانواده شوهر و فحش دادن بآنهاست.

قتاده گويد: فاحشه نشوز است. پس اگر بناسازگارى و ندادن حق

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 93

شوهر او را طلاق گفت بر اوست كه از منزل شوهرش خارج و بجاى ديگر رود.

ابن عمر گويد: فاحشه بيرون آمدن زن از خانه شوهر است قبل از سپرى شدن عدّه و در روايت ديگرى از ابن عبّاس است كه گويد هر معصيتى كه آشكارا براى خداى تعالى انجام شود آن فاحشه است.

وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ يعنى آنچه خداوند سبحان از احكام طلاق، و شروط آن ياد نمود حدود و مرزهاى خدايى است كه نبايد از آن تجاوز نمود.

وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ و كسى كه تجاوز از حدود خدا نموده و بغير آنچه خدا امر و فرمان داده طلاق گويد فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ يعنى در ما بين خود و خداى عزّ و جلّ گناه كرده و از اطاعت خدا تجاوز و به معصيت گرويده و كارى كرده كه بسبب آن مستحقّ عقوبت گرديده است.

لا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً نميدانى شايد خداوند بعد از اين كار ديگرى پيش آورد يعنى رأى شوهر در محبّت طلاق عوض شود و در دلش محبّت زناشويى و همزيستى واقع شود براى رجوع او در ما بين طلاق اوّل و طلاق دوّم يا در ما بين طلاق دوّم و سوّم.

ضحّاك و سدى و ابن زيد گفته اند شايد خداوند رجوع و بازگشتى در عدّه پيش آورد و

ايجاد نمايد.

زجاج گويد: وقتى سه طلاق در يك وقت (يك مجلس) داد معنايى براى رجوع و بازگشت شوهر بزنش نيست بجهت قول خدا لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً.

و در اين آيه دلالت است بر اينكه واجب در طلاق اينست كه سه طلاق متفرّق و جدا جدا باشد و جايز نيست جمع بين سه طلاق بعلّت اينكه خداوند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 94

تعالى تأكيد فرموده قولش را فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ را بقولش وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ سپس در تأكيد زياد نمود، بقولش وَ اتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ در آنچه خدا براى شما حد گذارد، پس تجاوز از آن نكنيد.

آن گاه بيان فرمود خداى سبحان حقّ زوج و شوهر را در رجوع به قول خودش لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ بيرون نكنيد ايشان را از خانه هاى خودتان پس البتّه زوجه و زن اگر از خانه اش خارج نشد شوهر متمكّن ميشود كه رجوع بآن كند.

سپس دلالت بقول خود نمود وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ بنا بر اينكه كسى كه تجاوز از حدود خدا در طلاق كند حكمش باطل و قول خدا لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً گردد كه تأكيد حدود خدا در طلاق و اعلام به اينكه حقّ رجوع بتمام طلاق منقطع نميشود. پس مثل اينكه فرمود: باميد فائده بسبب رجوع باشيد، پس گاهى خداوند ايجاد ميل و رغبت بعد از طلاق ميكند.

پس اگر گويند خداوند در آيه امر بطلاق عدّه نموده. پس چطور طلاق سنّت را بر طلاق عدّه مقدّم ميداريد. «1»

__________________________________________________

(1) بنا بر مذهب مشهور بين علماء ما طلاق صحيح منحصر بطلاق سنّت و طلاق عدّه نيست بلكه اگر طلاق داد در طهر

و رجوع نمود بدون آميزش و دخول سپس در همين طهر و پاكى طلاق داد طلاق صحيح است و طلاق سنّت اخص از طلاق عدّه و يا بالعكس نيست و اخبار جدّا مختلف است، و قرآن شامل اين طلاق است براى اينكه آن طلاق عدّه است. و احتياط هم نيز مقتضى اينست پس براى زوج حلال نميشود مگر بسبب محلّل (شوهر دوّم) و حسن گويد: رجوع نيست مگر بوطى و آميزش و اين خلاف احتياط است و بهتر جدا و پراكنده بودن طلاق هاست در حال طهر و پاكى و جماع و آميزش ميان آنها. (شعرانى)

. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 95

جواب اينكه طلاق سنّت نيز طلاق عدّه است مگر اينكه علماء رضوان اللَّه عليهم صلاح دانستند كه طلاقى را كه بعد از رجوع طلاق ديگرى بر آن زياد نشده طلاق سنّت بنامند، و طلاقى را بعد از رجوع از طلاق اوّل زياد شده طلاق عدّه و از آنچه تأييد ميكند مطلبى را كه ما بيان كرديم چيزهايى است از اخبار كه در كتب و روايات ايشانست و از گذشتگان خود نقل كرده اند مثل زرارة بن اعين و بكير بن اعين و محمّد بن مسلم و غير ايشان. و از آنها است خبرى كه يونس از بكير بن اعين از حضرت ابى جعفر باقر عليه السّلام روايت كرده فرمود: طلاق اينست كه مرد زنش را طلاق دهد بر طهر و پاكى كه آميزش و جماع نكرده باشد و دو مرد عادل شهادت بر طلاق او بدهند.

سپس آن مرد شايسته تر است كه رجوع بزنش كند مادامى كه سه طهر نگذشته باشد. پس اين

طلاق آن طلاقيست كه خداوند در قرآن بآن امر نموده و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نيز در سنّتش فرمان داده پس هر طلاقى كه براى غير عدّه باشد طلاق نيست.

و از حريز روايت شده كه گفت پرسيدم از حضرت ابا عبد اللَّه صادق عليه السّلام از طلاق سنّت. پس فرمود: طلاقيست كه در طهر غير مواقعه و آميزش با دو شاهد عادل باشد. و طلاق بدون دو شاهد و عدّه جايز نيست و آن قول خدا فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ ...

حسن بن محبوب از علىّ بن رئاب از زراره از حضرت ابى جعفر باقر عليه السّلام روايت كرده كه فرمود هر طلاقى كه بر سنّت و يا طلاق بر عدّه نباشد چيزى نيست (يعنى باطل است).

زراره گويد: بحضرت ابى جعفر باقر عليه السّلام گفتم طلاق سنّت و طلاق عدّه را براى من تفسير فرموده و توضيح دهيد فرمود: امّا طلاق سنّه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 96

اينست كه مرد وقتى قصد نمود زنش را طلاق دهد، منتظر شود تا حيض شده آن گاه پاك شود، پس وقتى از حيضش پاك شده او را بدون اينكه جماع و آميزش كرده باشد با حضور دو شاهد عادل يك طلاق گويد آن گاه او را رها كند تا سه طهرش بگذرد و از او جدا شود و بعد از سپرى شدن مدّت عدّه يكى از خطبه كنندگان و داوطلبان او باشد اگر خواست با او ازدواج كند و اگر نخواست نكند و بر ذمّه اوست مخارج و سكناى آن مادامى كه در عدّه هست و هر دو از يكديگر تا عدّه

منقضى نشده ارث ميبرند.

رها نمود تا عدّه او تمام و منقضى شد. و باو رجوع نكرد از او جدا شود دو جدايى پس اگر بار سوّم با او ازدواج كرد و او را طلاق داد بر او حلال نشود تا اينكه زوج ديگرى (بنام محلّل) بگيرد و اگر خواست بعد از طلاق اوّل و دوّم رجوع كند اين رجوع براى او خواهد بود.

پس روشن شد كه اين طلاق نيز طلاق عدّه است مگر اينكه آنچه ما ذكر كرديم فارق ميان آنهاست.

فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ يعنى پس وقتى نزديك شد اجل و مدّت آنها كه خروج از عدّه است.

فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ يعنى مراجعه كنيد بآنها بآنچه لازم است بر ايشان از نفقه و لباس و مسكن و خوش معاشرتى.

أَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ به اينكه آنها را واگذاريد تا از عدّه خارج شوند و از شما جدا گردند و جايز نيست كه مقصود از قول خدا فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ انقضاء اجل و عدّه آنها باشد. براى اينكه شوهر بعد از سر آمدن عدّه صاحب و مالك رجوع نيست بلكه زن در آن هنگام مالك خودش ميباشد و از شوهرش جداست بيك طلاق. و براى اوست كه بهر كس كه خواست از مردان ازدواج و شوهر كند.

وَ أَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ و گواه بگيريد دو عادل از خودتان را،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 98

مفسّرين گفته اند: مردها امر شده اند به اينكه در موقع طلاق و موقع رجوع دو شاهد عادل بگيرند تا زن انكار نكند رجوع بعد از انقضاء عدّه را و يا مرد انكار نكند كه من طلاق نداده ام.

و بعضى گفته اند: يعنى شاهد بگيريد بر طلاق براى حفظ دين

خودتان و اين از امامان ما عليهم السّلام روايت شده و بظاهر هم شايسته تر است به علّت اينكه ما وقتى آن را حمل بر طلاق كرديم امرى خواهد بود كه اقتضاء وجوب ميكند و حال آنكه آن شاهدين از شرايط صحّت طلاق ميباشد.

و كسى كه گويد: اين شاهد خواستن راجع برجوع است آن را حمل بر استحباب نموده.

وَ أَقِيمُوا الشَّهادَةَ لِلَّهِ اين خطاب بشهود و گواهانست كه آن را براى رضاى خدا و تقرّب بسوى خدا اقامه كنيد نه براى رضاى كسى كه براى او گواهى داده ايد و يا محبّت نسبت بآنكه شهادت بر عليه او داده.

(ذلِكُمْ) اى گروه مكلّفين اين امر حقّ است.

يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ اندرز ميدهد كسى را كه ايمان بخدا و روز آخر آورده. يعنى مؤمنين را امر ميكند بآنكه بسبب اين حدود و مرزهاى الهى منزجر و متنفّر از باطل شوند و مؤمنين را مخصوص به وعظ فرمود براى اينكه ايشان افرادى هستند كه بهره مند بآن ميشوند پس طاعت واجبه در آن وعظ است به اينكه در آن رغبت باستحقاق ثواب پيدا كند از تركش كه عقوبت دارد حذر نمايند و طاعت مندوبه و مستحبّ در آن وعظ است باستحقاق مدح و ثواب بر فعل آن.

و گناهان در آن وعظ و اندرز است از آن و تخويف از فعل آن به

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 99

استحقاق عقوبت و ترغيب در تركش بآنچه مستحقّ ميشود بر اخلال بآن گناهان از ثواب.

وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ در آنچه خدا امر بآن و يا نهى از آن فرموده.

يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً قرار ميدهد براى

او راه بيرون رفتنى، و از هر ناراحتى در دنيا و آخرت (از ابن عبّاس).

از عطاء بن يسار از ابن عبّاس روايت شده كه گفت پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله قرائت فرمود: وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً. از شبهات دنيا و از غمرات مرگ و سختيهاى روز قيامت.

و باز از آن حضرت (ص) روايت شده كه فرمود: كسى كه زياد استغفار كند قرار ميدهد خدا براى او از هر غم و غصّه اى فرج و از هر تنگى مخرج و راهى براى بيرون آمدن.

و بعضى گفته اند: يعنى و كسى كه طلاق سنّه دهد خدا براى او راهى در رجوع قرار ميدهد.

وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ و روزى ميدهد او را از جايى كه گمان نميكرد (از عكرمه و شعبى و ضحّاك).

و بعضى گفته اند: كه اين آيه درباره عوف بن مالك اشجعى نازل شده است برسول، دشمنى فرزند او را اسير نمود و آمد خدمت رسول صلّى- اللَّه عليه و آله. و اين مطلب را براى آن حضرت گفته و از تنگدستى بآن جناب شكايت نمود پس پيغمبر (ص) باو فرمود: بترس از خدا و صبر كن و زياد بگو

لا حول و لا قوّة الّا باللّه،

پس آن مرد اين كار را نموده و در آن ميان در خانه نشسته بود پسرش وارد بر او شده و حال آنكه دشمن از او غافل شده بود پس بر شترى از دشمن برخورد كرده و آن را براى پدرش آورد و اين است قول خدا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 100

وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ.

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت

شده كه فرمود: بدرستى كه حق تعالى فرمود و يرزقه من حيث لا يحتسب يعنى در آنچه باو داده بركت باو ميدهد.

و از ابى ذر غفّارى از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم است كه فرمود:

بدرستى كه من آيه اى از قرآن ميدانم كه اگر مردم آن را بگيرند هر آينه آنها را كفايت كند، و آن اين آيه است. و من يتّق اللَّه، پس پيوسته آن آيه را، خوانده و تكرار ميفرمود:

وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ و كسى كه توكّل بر خدا كند، پس او را كافى است. يعنى و كسى كه امر خود را بخدا واگذار كند و اعتماد بخوبى تدبير و تقدير خدا نمايد پس او كافى براى اوست امر دنياى او را كفايت نموده، و ثواب بهشت باو دهد و او را طورى قرار ميدهد كه محتاج بديگرى نشود، در حديث آمده هر كس مسرور ميشود كه نيرومندترين مردم باشد پس بر خدا توكّل نمايد.

إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ يعنى ميرسد آنچه از قضاها و تدبيرهايش را اراده كند و هيچكس نميتواند از آنچه او اراده نموده منع كند.

و بعضى گفته اند: يعنى امر او در هر كس كه بر او توكّل كند و يا توكّل نكند نافذ است.

قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْ ءٍ قَدْراً البتّه خدا براى هر چيزى اندازه اى قرار داده. يعنى براى هر چيزى خدا مقدار و اندازه و مدّتى قرار داده نه كم و نه زياد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 101

و بعضى گفته اند: بيان نمود براى هر چيز مقدارى بحسب مصلحت در اباحه و ايجاب و ترغيب و ترهيب چنان كه در

طلاق و عدّه و غير آنها بيان نمود.

و بعضى گفته اند: خداوند البتّه براى هر چيزى از شدّت و رفاهيت وقت و غايتى و پايانى قرار داده كه بآن منتهى ميشود سپس بيان فرمود اختلاف احكام عدّه را باختلاف احوال زنها و فرمود:

وَ اللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسائِكُمْ و آنهايى كه مأيوس از حيض شدن هستند از زنهاى شما و حيض نميشوند.

إِنِ ارْتَبْتُمْ اگر در شك و ريب شديد پس نميدانيد براى سالخوردگى حيض از آنها برداشته شده يا براى عارضى قطع گرديده است.

فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُرٍ پس عدّه آنها سه ماه است و ايشان، آن زنانى هستند كه امثال آنها حيض مى بينند. براى اينكه اگر در سن كسى بودند كه حيض نميشد معنايى براى ارتياب نبود و اين است آن چيزى كه از امامان ما عليهم السّلام روايت شده است.

مجاهد و زهرى و ابن زيد گويند: يعنى اگر شما شك كرديد و ندانستيد كه آيا خون آنها حيض يا استحاضه است. پس عدّه آنها سه ماه است.

و بعضى گفته اند: يعنى اگر درباره حكم آنها شك كرديد و ندانستيد حكم آنها چيست؟

وَ اللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ و آنهايى كه حيض نميشوند: تقديرش چنين است و آنهايى كه حيض نميشوند اگر شك كرديد. پس عدّه آنها نيز سه ماه است و اين مدّت حذف شده براى دلالت كلام اوّل بر آن، و آنها زنهايى هستند كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 102

بحيض نرسيده ولى مثل آنها حيض ميشوند بنا بر آنچه بيانش گذشت.

وَ أُولاتُ الْأَحْمالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ و صاحبان حمل عدّه و اجلشان همينست كه حمل خود را فرو گذارند.

ابن عبّاس گويد:

اين آيه فقط درباره زنان حامل مطلّقه ميباشد و از ائمّه عليهم السّلام هم روايت شده است.

و امّا زنهايى كه شوهرشان فوت نموده اگر حامل و آبستن بودند، پس عدّه آنها دورترين مدّت حمل و عده وفاتست. پس اگر چهار ماه و ده روز، گذشت و نزائيد، زائيدن و گذاردن حمل را منتظر باشد.

ابن مسعود و ابى بن كعب و قتاده و بيشتر فقهاء گفته اند كه آن آيه تعميم در زنان آبستن مطلّقه و شوهر مرده است. پس عدّه آنها وضع حمل و زائيدن است.

پس اگر زن حامل بدو فرزند باشد و يكى را بزايد، براى شوهر كردن حلال نيست تا تمام بچّه هاى خود را بزايد براى قول خدا أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ اينكه حمل خود را فرو گذارند.

و اصحاب ما روايت كرده اند كه اگر آن زن يكى را زائيد عصمت و نگهدارى او از شوهرش منقطع ميشود و براى او جايز نيست كه خود را براى ديگرى عقد كند تا فرزند ديگر را كه حامل بوده بزايد.

و امّا اگر شوهرش فوت كرده باشد و پيش از چهار ماه و ده روز بزايد واجب است بر او كه صبر كند تا چهار ماه و ده روز او تمام شود.

وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ و كسى كه در تمام آنچه مأمور باطاعت شده پرهيزكارى كند يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً قرار ميدهد براى او در كارش آسانى و سهولت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 103

يعنى بر او امور دنيا و آخرت آسان شود يا بفرج و گشايش زود و يا عوضى كه در آينده و آخرت باو بدهند.

و بعضى گفته اند: يعنى فراق و جدايى

اهلش بر او آسان شود و غم و غصّه از دلش زايل گردد.

(ذلِكَ) يعنى آنچه خداوند سبحان از احكام طلاق و رجوع و عدّه ذكر نمود.

أَمْرُ اللَّهِ أَنْزَلَهُ إِلَيْكُمْ وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ امر و فرمان خداست كه بسوى، شما نازل فرموده و كسى كه بترسد خدا را بطاعت و پيروى از او.

يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ بپوشاند از او گناهانش را از اين نماز تا نماز ديگر و از اين جمعه تا جمعه بعد.

ربيع گويد: خداوند حكم فرموده بر خودش كه هر كس بر او توكّل كند او را كفايت نمايد و كسى كه ايمان باو آورد هدايتش نمايد و كسى كه او را قرض دهد پاداشش دهد و كسى كه اعتماد باو كند نجاتش دهد و كسى كه دعا كند اجابتش نمايد و او را جواب گويد. و تصديق اين در كتاب خدا عزّ و جلّ است 1- وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ «1». 2- وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ «2» 3- إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعِفْهُ لَكُمْ «3» 4- وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ «4» 5- وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ «5».

وَ يُعْظِمْ لَهُ أَجْراً در آخرت و آن ثواب بهشت است.

__________________________________________________

(1) سوره طلاق آيه 3

(2) تغابن آيه 11

(3) تغابن آيه 17

(4) آل عمران 101

(5) سوره بقره آيه 186

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 104

بِمَعْرُوفٍ وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى (6) لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْراً (7) وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدِيداً وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُكْراً (8) فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ كانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً (9) أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِيداً فَاتَّقُوا اللَّهَ يا أُولِي الْأَلْبابِ الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً (10)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 105

پس (در روز قيامت) حسابشان را به سختى كشيديم و عذابشان را بزشتى داديم.

(9) پس اهل آن شهر عقوبت كار خود را چشيدند و سرانجام كارشان زيان كارى بود.

(10) خداى تعالى براى ايشان شكنجه اى سخت آماده كرده است پس از (موجبات شكنجه) خدا بپرهيزيد اى خردمندان آنان كه ايمان آورده ايد البتّه خدا ذكر (قرآن) را بسوى شما فرستاد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 106

مبتداء واقع شده است).

و بيشتر عرب (كايّن) را با من استعمال ميكند و همين طور است آنچه (كايّن) در قرآن آمده است «1» و از آنچه را كه در شعر آمده قول شاعر است:

و كايّن بالاباطح من صديق يرانى ان اصبت هو المصابا

و مثل اينكه در اباطح (جمع ابطح محلّ سيل ريك روان و سيّار را گويند و شايد مراد مكّه معظّمه باشد) دوستى دارم كه مصيبت مرا مصيبت خود مى بيند و در غم و غصّه با من شركت دارد. شاهد سر كايّن است، كه مبتداء و با من آمده است.

و كايّن اليكم قاد من رأس فتنة جنود او امثال الجبال كتائبه

و چه بسا از سر و اساس فتنه كه بسوى شما لشكرهايى از هر طايفه مثل كوه ها فرستاده است.

شاهد سر كلمه كايّن است كه در محلّ رفع بجهت مبتداء بودن و با من آمده است.

همان منازلى كه خودتان ساكن هستيد.

مِنْ وُجْدِكُمْ يعنى از ملك خودتان و آنچه توانايى بر آن داريد (از سدى و ابى مسلم، حسن و جبائى) گويند. من وجدكم از و جدان يعنى از آنچه از مساكن يافته ايد.

بعضى گفته اند: از وسعت و طاقت خودتان از وجدانى كه آن بمنزله قدرت و توانايى است. فرّاء گويد: برميگردد بر آنچه مى يابد. پس، اگر وسعت مالى دارد بر آن زن در مسكن و نفقه توسعه دارد و اگر فقير است پس بر مقدار قدرتش.

و بدون خلاف مسكن و نفقه واجب است براى طلاق داده شده رجعى و امّا زن جدا شده بطلاق خلع و مبارات مورد خلاف است.

اهل عراق گويند مسكن و نفقه برايش لازم است. و اين را از عمر بن خطّاب و ابن مسعود روايت كرده اند. و شافعى گفته براى او مسكن بدون نفقه و خرجى است.

حسن و ابو ثور رفته اند باين مبنى كه براى او نه مسكن است و نه نفقه و اين قول از ائمّه هدى عليهم السّلام روايت شده و اصحاب ما هم همين، مذهب را اختيار كرده اند. و بر آن دلالت ميكند آنچه شعبى روايت نموده گويد: داخل شدم بر فاطمه دختر قيس در مدينه. پس پرسيدم از او از قضاوت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله. گفت شوهرم مرا طلاق بائن داد پس بسوى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله شكايت نمودم در حقّ سكنى و نفقه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 109

پس براى من سكنى و نفقه قرار نداد و فرمان داد مرا كه در خانه ابن امّ مكتوم عدّه نگهدارم.

و زهرى از عبد اللَّه

روايت كرده كه فاطمه دختر قيس عيال ابى عمرو ابن حفص بن مغيره مخزومى بود و او با علىّ بن ابى طالب عليه السّلام هنگامى (كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله او را امير يمن فرموده بود) بسوى يمن بيرون رفت. پس فرستاد بسوى زنش فاطمه دختر قيس بيك طلاقى كه از سه طلاقش باقى مانده بود. پس امر كرد عيّاش بن ابى ربيعه و حرث بن هشام كه نفقه او را بدهند.

پس آن دو نفر گفتند قسم بخدا كه براى تو نفقه اى نيست: پس آن زن آمد خدمت پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سخن آنان را گفت. پس پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله براى او نفقه قرار نداد و فرمود نفقه براى تو نيست مگر اينكه حامل باشى. پس اجازه خواست منتقل شود از خانه او، پس اجازه اش داد پس گفت اى رسول خدا من منتقل ميشوم فرمود: خانه ابن امّ مكتوم باش، و او چون نابينا بود و نميديد لباسش را نزد او ميگذارد و او وى را نميديد، پس آن قدر نزد ابن امّ مكتوم ماند تا عدّه اش تمام شد پس پيغمبر (ص) او را از اسامة بن زيد خواستگارى و با او ازدواج نمود.

شعبى گويد: پس مروان بن حكم قبيصة بن ذويب را فرستاد بسوى فاطمه و از اين حديث سؤال نمود آن گاه مروان (لعنه اللَّه) گفت ما اين حديث را نشنيده ايم مگر از يك زن و ما بزودى ميگيريم همان مذهبى را كه مردم را بر آن يافتيم.

پس وقتى سخن مروان بفاطمه رسيد. گفت قاضى بين من و شما قرآن

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 25، ص: 110

است. كه فرمود: لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ. تا آنجا كه فرمود لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً. بيرون نكنيد زنان را از خانه هايشان- شايد خداوند بعد از اين ايجاد امرى نمايد.

گفت: اين براى آن زنيست كه براى مردش حقّ رجوع باشد و چه امرى بعد از طلاق سوّم ايجاد ميشود سپس فرمود:

وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ بزنها ضرر و زيانى نزنيد به تقصير در سكنى و نفقه و لباس كه خواهان ضرر زدن بر ايشان باشيد در تنگ گرفتن تا از خانه بيرون روند.

ابى مسلم گويد: يعنى آن قدر از مسكن و غيره بايشان بدهيد كه آنها را از نشستن و شب ماندن و طهارت داشتن كفايت كند. و تنگ بر ايشان نگيريد تا سكونت بر ايشان دشوار گردد.

وَ إِنْ كُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ يعنى اگر آنها باردار و آبستن باشند.

فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ پس بر آنها انفاق كنيد و بآنها خرجى دهيد تا بار خود را فرو گذارند و بزايند. بعلّت اينكه عدّه آنها فقط به وضع حمل و زائيدن ايشان منقضى ميشود.

خداوند سبحان امر بانفاق و خرجى دادن بر زن مطلّقه آبستن نموده خواه رجعيه باشد و خواه بائنه و قطع شده باشد.

فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ پس اگر بچّه شما را براى شما شير دادند پس اجرت و مزد ايشان را بدهيد. يعنى اگر پس اگر فرزند شما را براى شما شير دادند بعد از بينونيّت و جدايى پس مزد و اجرت رضاع و شير دادن ايشان را بدهيد. يعنى اجرت مثل را.

وَ أْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ و ميان خودتان بخوبى فرمان دهيد، اين

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 25، ص: 111

خطاب بمرد و زن، و ائتمار قبول امر و ملاقات مرد است بقبول كردن.

خداوند تعالى امر فرموده زن شيرده و مردى كه براى او طفل او را شير ميدهد به قبول كردن امر خداى عزّ و جلّ و امر صاحبش اگر خوب باشد.

و بعضى گفته اند: يعنى هر آينه بعضى شما امر بخوبى و نيكويى در شير دادن فرزند كند يعنى برضايت پدر و مادر بعد از وقوع جدايى در اجرت خود پدر و شير دادن فرزند بطورى كه نه زيان بمال پدر بخورد و نه بخود فرزند زياد بر اجرت معمولى نباشد و از شير خوردن معتاد و متعارف فرزند هم كمتر نباشد.

كسايى گويد: اصل ائتمار مشاورت و مشورت با يكديگر است. و از آن است كلمه و آيه (يَأْتَمِرُونَ بِكَ) يعنى مشورت با هم ميكنند. و اقوى در نظر من اينست كه به نيكويى در ميان خودتان در امر فرزند و مراعات مادرش انديشه و تدبير كنيد تا اينكه شفقت و مهر مادرى و غير آنها از فرزند فوت نشود. و بر اين معنى گفته امرء القيس دلالت ميكند.

احار بن عمر و كانّى خمر و يعدو على المرء ما يأتمر

اى حارث پسر عمرو مثل اينكه من خمارم و بر آدمى آنچه ميانديشد نازل ميشود شاهد در كلمه يأتمر است كه بمعناى تدبير و انديشه كردن آمده است.

يعنى آنچه انسانى در خاطر خود فكر و انديشه ميكند براى اينكه مرد چه بسا كارى را كه صلاح نيست فكر ميكند پس بر او نازل شده و او را هلاك ميكند.

وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى پس اگر شير دادن

او بر شما دشوار شد براى آن طفل، ديگرى را اختيار كنيد تا فرزند شما را شير دهد. و مقصود اينست كه اگر در شيردادن و اجرت اختلاف كرديد. پس زن اجنبيه ديگرى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 112

را براى شير دادن او بخواهيد يعنى پدر بچّه مرضعه ديگرى غير از مادر كودك بخواهد.

سپس فرمود: لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ هر آينه صاحب تمكّن و وسعت انفاق كند.

خداوند سبحان اهل توسعه و تمكّن را امر فرموده كه بر زنان شير دهى كه فرزندان خود را شير ميدهند باندازه وسعتشان توسعه بدهند.

وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ يعنى كسى كه برايش توسعه نباشد رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ روزيش پس بايد از آنچه خدا او را رحمت فرموده انفاق كند.

يعنى: و كسى كه روزيش بمقدار قوتش باشد. پس هر آينه به قدر آن و بقدر امكان و طاقتش انفاق كند.

لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا ما آتاها خداوند تكليف نكند كسى را مگر باندازه ايكه او را داده. يعنى مگر بقدر و اندازه آنچه از طاقت او را عطا فرموده و در اين آيه دلالت بر اينست كه خداوند سبحان احدى را بچيزى كه توانايى و طاقت آن را ندارند تكليف نميكند.

سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْراً بزودى خداوند بعد از تنگى و شدّت فراوانى و سهولت قرار ميدهد. يعنى بعد از تنگى توسعه و بعد از ندارى توانگرى و بعد از سختى و دشوارى كار سهولت و آسانى مرحمت فرمايد و اين تسليت براى صحابه (ياران صفه پيغمبر (ص) است) كه در آن موقع فقر بر بيشتر آنها غلبه داشت. سپس خداوند شهرها را براى ايشان گشود.

وَ

كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ يعنى چه بسا از اهل دهكده و شهرك ها بر خدا و بر پيامبران سركشى و طغيان كردند مقصود اينكه در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 113

معصيت و مخالفت تجاوز از حدّ و مرز بندگى نمودند.

فَحاسَبْناها حِساباً شَدِيداً پس ما محاسبه كرديم حساب سختى به سبب مناقشه و خورده گيرى و طلب و تجسّس بگرفتن حقّ و پرداخت آن.

مقاتل گويد: محاسبه كند خداى تعالى بكارهايى كه در دنيا نموده پس او را بعذاب و شكنجه پاداش دهد و آن قول اوست:

وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُكْراً و آنها را عذاب كنيم عذاب شديدى، پس مجازات و كيفر بعذاب را محاسبه قرار داد و آن عذاب استيصال و ناچارى است.

و بعضى گفته اند: آن عذاب آتش است. پس بدرستى كه، لفظ ماضى بمعناى مستقبل است و النكر، منكر و قبيح شديدى است كه مثل آن ديده نشده.

و بعضى گفته اند: بدرستى كه در آيه تقديم و تأخير است. تقديرش اينست. پس ما آنها را عذاب كرديم در دنيا بگرسنگى و قحطى و شمشير، و ساير مصيبتها و بلاها و محاسبه كرديم آنها را در آخرت حساب سختى و گفته شده حساب شديد آن حسابى كه در آن عفو و بخشش نيست.

فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها پس چشيدند سنگينى امر آن سركشى را- يعنى سنگينى عاقبت كفرشان را.

وَ كانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً و بود عاقبت امرشان خسارت. يعنى:

زيان در دنيا و آخرت و آن قول خداست: أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِيداً مهيّا ساخته خدا برايشان عذاب سختى. يعنى عذاب آتش، و اين دلالت ميكند بر اينكه مقصود، بعذاب اوّل عذاب دنياست.

سپس فرمود:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 114

فَاتَّقُوا اللَّهَ يا أُولِي الْأَلْبابِ پس بترسيد اى صاحبان عقل و خرد و نكنيد مانند آنچه آن گروه كردند پس بر شما نازل شود آنچه بر ايشان نازل شد سپس اولى الالباب را توصيف فرمود. بقولش:

الَّذِينَ آمَنُوا كسانى كه ايمان آوردند. مؤمنان را مخصوص بذكر فرمود بعلّت اينكه ايشان بسبب ذكر و قرآن منتفع ميشوند نه كافران، آن گاه شروع كرد خداوند سبحان، پس فرمود:

قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً البتّه خدا نازل فرمود بسوى شما ذكر، يعنى قرآن را.

حسن گويد: يعنى پيامبر را و از حضرت صادق عليه السّلام هم همين روايت شده كه مقصود از ذكر پيامبر است.

رِزْقاً و هر كه بخدا ايمان آورد و كار نيكو بكند او را به بهشتهايى درآورد كه جويهاى آب از زير قصر، و درختان آن روانست، در حالى كه هميشه در آنجا جاويدان خواهند بود حقّا خدا روزى را براى مؤمن نيكو گردانيده. يعنى عطا كند خدا او را بهتر چيزى كه باحدى عطا كند و اين مبالغه در تعريف نعمتهاى بهشتى است.

اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ خداى يكتا آن ذاتيست كه هفت آسمان و از زمين مانند آنها را آفريد. يعنى و از زمين مثل آسمان در عدد خلق كرد نه در كيفيّت و چگونگى براى اينكه كيفيّت آسمان مخالف با كيفيّت زمين است.

و در قرآن آيه اى نيست كه دلالت بر هفت زمين مثل آسمان كند، مگر اين آيه و خلافى نيست در آسمانها كه آسمان بالاى آسمان است و امّا زمينها پس قومى گفته اند كه آن هفت طبقه زمين است كه بعضى مانند آسمان بالاى ديگريست. براى اينكه اگر آن منضمّ و متّصل بهم باشد يك زمين خواهد بود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 118

و حال آنكه در هر زمينى خلقى هستند كه خداوند آنها را آفريده است چنان كه خواسته است.

ابو صالح از ابن عبّاس روايت كرده كه آن هفت زمين است كه بعضى بالاى بعض ديگر نيست، درياها آنها را از هم جدا و تمام آنها را آسمان سايبانى ميكند و خداوند سبحان داناتر است بدرستى آنچه بعلم خودش اختيار فرمود و بر خلقش مشتبه شد. «1»

و بتحقيق عياشى باسنادش از حسين بن خالد از ابى الحسن عليه السّلام روايت نمود گفت باز

كرد كف دستش را آن گاه گذارد كف راست را بر آن و فرمود: اين زمين دنيا و آسمان دنيا بر آن قبه است. و زمين دوّم بالاى آسمان دنيا و آسمان دوّم بالاى آن قبّه است و زمين سوّم بالاى آسمان دوّم

__________________________________________________

(1) و با اين تفصيل قول ابن عبّاس باعتبار نزديكتر است، پس مسلّم ظاهر اينست كه خداوند تعالى بر مردم احتجاج فرمود بآنچه ميشناختند و معروف نزد ايشان اين است كه آسمانها بر هفت سيّاره و زمين بر هفت اقليم است و اقليم ها هفت طبقه نبودند كه بعضى بالاى ديگرى باشد بلكه همسايه و بعضى در كنار بعض ديگر بوده پس خداوند تعالى برايشان احتجاج فرمود كه شما اعتراف باين داريد پس بدانيد كه خالق آنها خداى عزّ و جلّ است.

و امّا روايت عياشى پس آن تطبيق ميكند بر آنچه اهل هيئت زمان ما معتقد هستند كه هر سيّاره بمنزله زمين است كه بر آن جوّ آسمان احاطه دارد و هر آسمان فضاء محيطى است كه سيّاره در آن جريان و حركت دارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 119

آسمان سوّم بر آن قبّه است تا ذكر كرد چهارم و پنجم و ششم و فرمود: و زمين هفتم بالاى آسمان ششم و آسمان هفتم بر آن قبّه است. و عرش خدا بالاى آسمان هفتم است و آن قول خداى تعالى است سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ.

يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ نازل ميشود امر ميان آسمان و زمين و البتّه امر از طرف خدا در اختيار پيامبر (ص) قرار ميگيرد و آن حضرت بر روى زمين- (مدينه طيّبه و مكّه معظّمه) و

البتّه امر از بالا نازل ميشود از ميان آسمانها و زمينها پس بنا بر اين مقصود اينست فرشتگان اوامر را بسوى پيامبران، نازل مى كنند.

و بعضى گفته اند: يعنى نازل ميشود امر ميان آسمانها و زمينها، از خداى سبحان به زنده بودن بعضى و مردن بعضى و سلامتى قومى، و هلاكت ديگرى و توانگرى فردى و تهيدستى ديگرى، و تدبير كارها همه بر وفق حكمت و صلاح ديد خداست.

لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ براى اينكه بدانيد كه البته خدا بر هر چيز تواناست. يعنى به آفريدن آسمانها و زمينها. و استدلال به اين آيه شده بر اينكه آفريدگار آسمان و زمين قادر بالذّات است.

و نيز عالم بالذّات است بدليل قول او وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عِلْماً و البتّه خدا بهر چيز احاطه علمى دارد. يعنى كه معلومات خدا مشخّص و از هم جدا و ممتاز براى او و بمنزله چيزيست كه خدا بآن احاطه دارد و از او چيزى فوت نميشود. و همين طور است گفته او وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً يعنى او چيزى نيست كه علم بذات او حاصل شود يا بر او احاطه نموده و محاط و محدود گردد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 120

اگر (از آزار دل مبارك پيغمبر (ص)- به سوى خدا بازگرديد (براى شما سزاوار است) حقّا دلهاى شما بگناه ميل كرده است و اگر بر آزار پيغمبر (ص) هم پشت شويد پس بيگمان خدا ناصر (و متولّى حفظ) اوست و جبرئيل و مؤمنان شايسته و فرشتگان بعد از نصرت آنان پشتيبان آن حضرتند.

(5) اگر پيغمبر (ص) شما را طلاق گويد بر پروردگارش واجبست، كه همسرانى نيكوتر از شما كه تسليم شونده گان و گرويدگان و فرمان برندگان و توبه كنندگان و پرستندگان رهروان در طاعت خدا و شوهر ديدگان و شوهر ناديدگان باو عوض دهد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 123

(5) اگر پيغمبر شما را طلاق گويد بر پروردگارش واجبست كه همسرانى نيكوتر از شما، گردن نهندگان، تصديق كنندگان، فرمان برندگان توبه كنندگان عبادت كنندگان، رهروان در طاعت خدا (يا روزه داران با هجرت كنندگان) شوى ديدگان و شوى ناديدگان باو عوض بدهد.

فمن يعمل مثقال ذرّة خيرا يره يعنى ميبيند پاداش او را. قول خدا. يرى از رؤيت عين است. و از آنچه را كه كيفر و مجازات كرد بر او يك طلاق دادن حفصه بود. و امّا عرّف بتشديد. پس معنايش معرّفى كرد بعضى را و از پاره ديگر اعراض نمود و او را بر طريق بزرگوارى و چشم پوشى معرّفى نكرد و امّا تظاهرا. پس اصل در آن تتظاهرا بدو تاء بوده پس در قرائت اوّلى را به سبب حذف تخفيف داده شده و در قرائت ديگرى با ادغام و تشديد ذكر شده است.

گرفته شده براى اينكه عادت ايشان بود كه موقع قسم خوردن دست خود را بر دست ديگر ميزدند. بر دست چپ ميزدند.

و الاسرى: انداختن معنى است بدل كسى كه با او حديث شده، بر طريق پنهانى.

و التّظاهر: كومك و يارى كردن بهم است، و ظهير بمعنى معيّن و ياور و ريشه آن از ظهر است كه بمعنى پشت و نيرو ميباشد.

و السّائح: جارى و روان را گويند و عرب به آبى كه هميشه روان باشد سايح گفته سپس مردى را كه همواره در روى زمين مسافرت نمود و شهرها را سير ميكند سايح و سيّاح گويد.

و الثيب: زينت كه بعد از زوال بكارت و دختر از شوهر برگشته است از مادّه ثاب يثوب هنگامى كه برگشت.

و البكر: آن زنيست كه بر حالت اوّل قبل از زوال بكارت باشد.

اليه دو تا است. پس كراهت داشته اند كه بين دو تثنيه را جمع كنند، پس اوّل از آن دو را بلفظ جمع گردانيده اند. براى اينكه لفظ جمع قلوب از لفظ تثنيه قلبين سبك تر است براى اينكه شبيه به واحد است و باعراب مفرد هم اعراب ميشود و همين طور كه مفرد استيناف- ميشود جمع هم استيناف ميشود ولى تثنيه چنين نيست براى اينكه آن نيست مگر بر يك حدّ و مختلف نميشود.

و بعضى از عربها هستند كه آن را تثنيه آورده و ميگويند: قلبا هما را جز گفتيد: و جمع كرده بين دو لغت را «ظهرا هما مثل ظهور الترسين» تشبيه كرده پشت صحرا را به پشت سپر.

و فرزدق گويد:

بما فى فؤادينا من البث و الهوى فيبرء منهاض الفؤاد المشغف

و آن قدر در دلهاى ما غم و غصّه است كه پرده دل را بريده، و دل را شكسته است. شاهد در اين بيت در كلمه فؤادينا و فؤاد است كه تثنيه و مفرد در يك بيت آمده (و جمع فؤاد افئده است) و بعضى از عربها هستند كه مفرد ميآورند و روايت شده كه بعضى از ايشان خوانده اند (فبدت لهما سوأتهما) و دليل مفرد اينست كه اضافه به تثنيه بى نياز از تثنيه مضاف ميكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 127

و در لفظ جبرئيل چهار لغت آمده: 1- جبرئيل بر وزن قنديل 2- جبرئيل بر وزن عندليب 3- جبرئيل بر وزن جحمرش 4- جبرئيل بفتح جيم و كسر راء بدون همزه و آن از وزنهاى عرب خارج است بعلّت اينكه آن در عربيت مثل قنديل نيست و البتّه بتمام

اين چهار لغت خوانده شده است و ما گفتيم اختلاف قرائت را در لفظ جبرئيل در سوره بقره.

و بعضى از عربها هستند كه جبرال را بتشديد لام ميگويند. و بعضى از ايشانند كه لام را تبديل بنون نموده و جبران ميخوانند و قول خدا هُوَ مَوْلاهُ در (هو) دو وجه جايز است:

1- اينكه فصلى باشد كه داخل شده تا اينكه فصل ميان نعت و خبر باشد و كوفيها آن را عماد مينامند.

2- اينكه مبتداء باشد و مولاه خبر و جمله خبر انّ است، و كسى كه (مولاه) را بمعنى سيّد و خالق قرار داده وقف بر قول خدا (مولاه) نموده و جبرئيل را مبتداء و صالح المؤمنين را عطف بر آن و ملائكه نيز عطف بعد از عطف قرار داده و ظهير را خبر او و اين جايز است براى اينكه فعيل بر صيغه مفرد و جمع واقع ميشود مانند فعول خداوند سبحان فرموده خَلَصُوا نَجِيًّا پس ظهير مثل نجّى است و قال فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي و گفت پس البتّه ايشان دشمن منند.

و كسى كه (مولاه) را بمعناى ولى و ناصر قرار داده جايز دانسته كه وقف بر قول خدا و جبريل و بر صالح المؤمنين نموده و شروع كند، وَ الْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ ظَهِيرٌ. پس ظهير راجع بملائكه باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 128

بن خطّاب يك كوزه عسل آورده بود. پس هر وقت پيامبر (ص) بر او وارد ميشد او آن حضرت را نگهداشته و از آن عسل به حضرت ميداد و عايشه از توقّف و ماندن حضرت در خانه حفصه ناراحت شده، و بجويره حبشيه كه نزد او بود گفت وقتى پيامبر بر حفصه داخل شد مرا داخل كن تا ببينيم چه ميكند حفصه. پس جويره او را به داستان عسل خبر كرد پس عايشه ناراحت شده و بسوى رفقاى خودش از همسران پيامبر فرستاد و آنها را خبر داد و گفت وقتى رسول خدا (ص) بر شما وارد شد پس بگوئيد ما از تو بوى مغافير (و آن شيره درخت عرفط كه بد بوست) «1» استشمام ميكنيم و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آن را مكروه ميداشت و بر حضرتش دشوار بود كه از او بوى بد دريافت شود براى اينكه فرشته نزد او ميآمد.

گويد پس رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بر سوده وارد شد. گفت من نميخواستم اين مطلب را برسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بگويم، آن گاه از عايشه ترسيدم. پس گفتم اى رسول خدا اين بوى چيست كه از شما استشمام ميكنم، شيره و صمغ عرعر خورده ايد فرمود خير و لكن حفصه عسل بمن داده است. سپس بر يك يك زنها كه وارد شد همه همين مطلب را را گفتند. پس عايشه وارد شد و عايشه دماغش را گرفت پس فرمود: براى

__________________________________________________

(1) در فارسى بآن درخت عرعر ميگويند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 129

چى دماغت را ميگيرى؟ عرض كرد من از شما بوى

مغافير شيره عرفط (عرعر) مى يابم آيا مغافير خورده اى فرمود: نه بلكه حفصه عسل بمن خورانيد.

پس گفت مگس عسل از درخت عرعر تغذيه كرده. پس پيامبر فرمود قسم به خدا براى هميشه من عسل نميخورم. پس آن را بر خود حرام كرد.

و بعضى گفته اند: آنكه عسل بر پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله داد ام سلمه بود (از عطاء بن ابى مسلم) و برخى گفته اند بلكه زينب دختر جحش بود.

عايشه گويد: كه پيغمبر (ص) نزد زينب دختر جحش مانده و نزد او عسل ميل ميكرد. پس من با حفصه تبانى كرديم كه پيغمبر (ص) بهر كدام ما وارد شد بگوئيم كه من از تو بوى مغافير مى يابم آيا مغافير خورده اى.

پس بر يكى از آن دو وارد شد. پس آن جمله را گفت. فرمود نه بلكه عسل نوشيده ام نزد زينب دختر جحش و هرگز نزد او نميروم. پس آيات مزبور نازل شد.

و بعضى گفته اند: كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله تقسيم كرد روزها را ميان زنهايش. پس چون نوبت حفصه شد گفت اى رسول خدا، من كارى نزد پدرم دارم بمن اجازه بده بروم و پدرم را ديدار كنم پس اجازه به او داد و چون رفت پيامبر فرستاد بسوى كنيزش ماريه قبطيه كه مقوقس پادشاه روم اهداء بآن حضرت نموده بود و او را طلبيد در حجره حفصه و با او آميزش فرمود. پس حفصه آمد و ديد در بسته است نشست پشت در. پس پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم در حالى كه عرق از صورتش ميريخت بيرون آمد.

پس حفصه گفت براى همين مرا اجازه دادى كه بروم و كنيزت را

در خانه من آوردى و با او آميزش كنى در روزى كه نوبت من بود بر فراش و بستر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 130

من، آيا براى من احترامى و حقّى نديدى.

پس پيغمبر فرمود: ساكت شو آيا اين كنيز من نيست كه خدا بر من حلال كرده. پس آن بر من حرام باشد براى خشنودى تو. پس اين خبر را به هيچ يك از آنها نگو و اين در نزد تو امانتست.

پس چون پيغمبر (ص) بيرون رفت. حفصه زد بديوارى كه ميان حجره او و عايشه بود. و گفت آيا بتو مژده و بشارت ندهم كه پيغمبر (ص) ماريه را بر خود حرام كرد و خدا ما را از او راحت كرد و آنچه ديده بود بعايشه گفت و آن دو تا هر دو با هم بر ساير زنان پيغمبر تظاهر و دشمنى داشتند. پس نازل شد بر آن حضرت يا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ. پس (براى فاش كردن اين سرّ) حفصه را طلاق گفته و بيست و نه روز از ساير زنها كناره گيرى كرد و در مشربه مادر ابراهيم ماريه قبطيّه (كه در مسجد قباء تا امروز باقيست) توقّف فرمود تا آيه تخيير نازل شد (از قتاده و شعبى و مسروق) و بعضى گفته اند: كه پيغمبر (ص) در روزى كه نوبت عايشه بود با كنيزش ماريه مادر ابراهيم خلوت نمود. پس حفصه مطّلع شد و پيغمبر (ص) به او فرمود: اين را بعايشه نگو و ماريه را بر خود حرام كرد و حفصه بعايشه گفت و تأكيد كرد كه كتمان نموده و فاش نكند.

پس خداوند پيغمبرش را بر اين

موضوع خبر داد و آن قول اوست وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِيثاً مقصود حفصه است. (از زجاج).

گويد: و چون ماريه را حرام كرد بحفصه فرمود: بعد از او ابو بكر سپس عمر مالك خلافت ميشود. پس شناخت بعضى از آنها را (يعنى حفصه) كه راز نهفته را فاش كرده بود و اعراض از بعضى ديگر كه ابو بكر و عمر مالك

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 131

بعد از او ميشوند نمود و نزديك بهمين معنى را هم عياشى باسنادش از عبد اللَّه بن عطاء مكّى از حضرت ابى جعفر باقر عليه السّلام روايت كرده مگر اينكه در آن اين زياديست كه هر كدام از آنها پدر خود را خبر دادند.

پس پيغمبر (ص) در امر ماريه و آنچه افشاء كرده بودند بروى آنها را توبيخ فرموده. و اعراض نمود از اينكه آنها را در امر ديگرى (كه مربوط به خلافت ابو بكر و عمر باشد) عتاب و ملامت كرده باشد «1»

حرام كردن مرد بعضى از زنان خود يا بعضى از لذّتها را بر خود براى سببى و يا بدون سبب نه قبيح و نه داخل در جمله گناهانست.

و بعيد نيست كه اين خطاب (لِمَ تُحَرِّمُ) صادر شده باشد براى بيرون

__________________________________________________

(1) در بعضى از روايتهاى مربوط باين موضوع نظر و تأمل است، و پيامبر عظيم الشّأن روحى و ارواح العالمين له الفداء اجلّ و ارفع و ازكى از اين است كه اين مطالب در خور ساحت قدسش باشد. على بن ابراهيم در تفسيرش بيانى دارد كه بحقيقت نزديكتر است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 132

كردن ناراحتى از قلب مبارك آن حضرت وقتى كه درباره خشنودى همسران خويش مبالغه فرموده و تحمّل زحمتها و خشونتها و بدرفتاريهاى آنان ميفرمود. و هر آينه جايز و رواست كه گفته شود اگر بانسانى كه بعضى از همسران خود را خشنود نموده چرا اين كار را كرد و تحمّل مشقّت و ناراحتى نمود، و حال آنكه كار زشتى نكرده باشد.

و اگر ما بگوئيم كه آن حضرت را عتاب و ملامت بر اين كار كرده است. براى اينكه ترك تحريم بهتر از فعل آنست. بعيد نيست، براى اينكه نيكوست كه بتارك مستحبّ گفته شود چرا بجا نياوردى، و چرا از آن عدول كردى، و براى اينكه خشنود كردن دل زنها از چيزهاييست كه عقل منكر آن نيست و بطور تحقيق حكايت شده كه عبد اللَّه بن رواحه «1» كه از نقباء و بزرگان بود كنيزى داشت. پس شبى همسرش او را متّهم نمود كه با او آميزش كرده پس بعنوان انكار سخنى گفت. پس همسرش گفت اگر با

او آميزش نكرده اى قرآن بخوان، پس بشعر گفت:

شهدت فلم اكذب بانّ محمّدا رسول الّذي فوق السّماوات من عل و انّ ابا يحيى و يحيى كلاهما له عمل فى دينه، متقبّل و انّ الّتي بالجزع من بطن نحله و من دانها قل عن الخير معزل «2» __________________________________________________

(1) از اصحاب بزرگوار پيغمبر (ص) بوده و در جنگ موته با جعفر بن ابى طالب و زيد بن حارثه شهيد شده است. (مترجم) [...]

(2) علامه شعرانى گويد: ظاهر اينست كه عبد اللَّه براى اسكات زنش مطالب نامربوطى را بهم تلفيق كرد بجهت شوخى و مزاح و جزع و بطن نخله نام دو مكان است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 133

گواهى ميدهم و دروغ هم نگفته ام كه محمّد صلّى اللَّه عليه و آله پيامبر آن چنان خداست از بالاى آسمانها و اينكه پدر يحيى (كه كنيه اوست)، و يحيى هر دوى آنها برايشان در دين عملى است كه قبول كرده اند و البتّه آنكه در جزع و بطن نخله (كه نام دو مكانست) و كسى كه نزديك آن است كم و از خوبى بركنار است. پس گفت زياد كن براى من آيات را.

پس باز سرود:

و فينا رسول اللَّه نتلو كتابه كما لاح معروف مع الصّبح ساطع اتى بالهدى بعد العمى فنفوسنا به موقنات انّ ما قال، واقع يبيت يجافى جنبه عن فراشه اذا رقدت بالكافرين المضاجع

و در ميان ما پيغمبر خدا بود كه ما كتاب خدا را تلاوت ميكرديم چنانچه ستاره صبح آشكار است با طلوع صبح آمد براى رهبرى و هدايت ما بعد از كورى ما پس نفوس ما بسبب آن هدايت

يقين كرد كه در آنچه گفته واقع است ميخوابيد در كنار او در حالى كه از بستر او تجافى و اعراض داشت.

هنگامى كه كافرها در خوابگاه هاى خود در خواب بودند پس گفت باز هم بگو. پس سرود:

شهدت بانّ وعد اللَّه حقّ و انّ النّار مثوى الكافرينا و انّ محمّدا يدعوا بحقّ و انّ اللَّه مولى المؤمنينا

گواهى ميدهم به اينكه وعده خدا حقّ و البتّه آتش دوزخ جايگاه كافران ماست.

و گواهى ميدهم كه محمّد (ص) دعوت بحقّ ميكرد، و البته خدا ناصر و ياور مؤمنان ماست. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 134

پس زن عبد اللَّه چون عوام بود خيال كرد كه عبد اللَّه قرآن خوانده گفت امّا چون قرآن خواندى پس تو را تصديق كردم «1».

پس رسول خدا را خبر داد. و آن حضرت بعد از آنكه تبسّم نمود فرمود بهترين شما آن كس است كه با زنانش بخوبى رفتار كند. و علماء اختلاف كرده اند درباره كسى كه بزنش بگويد: انت علىّ حرام. تو بر من حرامى مالك بن انس گويد: آن سه طلاق است. ابو حنيفه گويد اگر به اين جمله قصد ظهار كند ظهار است و اگر قصد ايلاء كند ايلاء است و اگر قصد طلاق طلاق بائن است كه ديگر حقّ رجوع ندارد. و اگر قصد سه طلاق كند سه طلاق است و اگر قصد دو طلاق كند پس يك طلاق بائن است و اگر برايش قصدى نبوده پس آن يمين و سوگند است.

شافعى گويد: اگر با جمله مذكور قصد طلاق كند طلاق و اگر، اراده ظهار نمود ظهار است و اگر برايش قصد و نيّتى نبوده

پس آن قسم است، و از ابن مسعود و ابن عبّاس و عطار روايت كرده كه آن قسم است.

اصحاب ما اماميّه گفته اند: بگفتن اين جمله چيزى لازم نميشود و وجود آن مثل عدم است و آن گفته مسروق است و خداوند در آن كفّاره واجب كرده است براى اينكه پيغمبر (ص) قسم خورد كه با كنيز خودش- نزديك نشود و با او شربت عسل ننوشد، پس خداوند بر او واجب كرد كه از قسمش كفّاره داده و برگردد باباحه چيزى كه حرام كرده بود، و بيان

__________________________________________________

(1) زن عبد اللَّه خيال كرد كه اشعار مذكور آيات قرآنست و باور كرد كه شوهرش جنب نبوده و با كنيزش آميزش نكرده و براى همين، قرآن خوانده است. و قول او كما لاح معروف تشبيه كتاب خداست به ستاره معروف كه در صبح آشكار ميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 135

نمود كه تحريم حاصل نميشود مگر بامر و نهى خدا و چيزى بحرام كردن كسى كه آن را بر خود حرام كرده حرام نميشود مگر وقتى كه قسم بر ترك آن خورده باشد.

وَ اللَّهُ غَفُورٌ و خداوند آمرزنده است بندگانش را.

(رَحِيمٌ) مهربانست بايشان وقتى كه برگردند بچيزى كه آن شايسته تر و لايق تر به تقوى است خداوند برميگردد بسوى ايشان به سرپرستى آنان.

قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَكُمْ تَحِلَّةَ أَيْمانِكُمْ يعنى البتّه خداوند تعالى براى شما مقدّر نموده چيزى را كه بسبب آن وقتى آن را بجا آوريد سوگندهايتان بر شما حلال شده و براى شما خلاف قسمتان مشروع ميگردد بجهت اينكه قسم بسبب تخلّف منحل ميشود. پس اين (تحلّه) ناميده ميشود.

و بعضى گفته اند: يعنى البتّه خداوند

براى شما كفّاره سوگندتان را در سوره مائده بيان نموده (از مقاتل) گويد:

خداوند پيامبرش را امر كرده كه كفّاره قسمش را داده و رجوع به كنيزش كند. پس آن حضرت بنده اى آزاد كرد و بماريه رجوع فرمود.

و بعضى گفته اند: يعنى خداوند واجب كرد بر شما كفّاره سوگندهاى شما را چنان كه فرمود: وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها و اگر بدى كرديد پس براى اوست يعنى پس بر زيان اوست. پس كفّاره موسوم به (تحلّه) شده، زيرا آن كفّاره واجب ميشود موقع انحلال قسم. و در اين دلالت است بر اينكه او سوگند خورده و اكتفاء بر قول خودش (هى على حرام) آن بر من حرام است نكرده. بعلّت اينكه اين قول قسم نيست.

(وَ اللَّهُ) او (مَوْلاكُمْ) يعنى ولىّ شماست كه حفظ ميكند شما را و يارى مينمايد شما را و او شايسته تر بشما و سزاوارتر است به اينكه رضا و خشنودى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 136

او را طلب كنيد.

وَ هُوَ الْعَلِيمُ و او دانا بمصالح شما است.

(الْحَكِيمُ) يعنى در آنچه امر و نهى ميكند شما را جدّى و محكم است و بعضى گفته اند: او داناست بآنچه حفصه (دختر عمر) بعايشه گفت:

در برنامه هايش محكم است.

وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ هنگامى كه رازى را پيامبر به بعضى از همسران خود فرمود. و آن حفصه بود.

(حَدِيثاً) يعنى سخنى را و امر فرمود او را كه مخفى دارد. پس اسرار ضدّ اعلانست.

فَلَمَّا نَبَّأَتْ يعنى خبر داد ديگرى را بآنچه پيامبر باو فرموده بود.

(بِهِ) بآن راز مخفى، پس آن راز را فاش كرد.

وَ أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ يعنى و خداوند پيامبرش

(صلّى اللَّه عليه و آله) را خبر داد بر آنچه از فاش شدن رازش جريان يافته بود.

عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ يعنى پيامبر (ص) حفصه را به بعضى از آنچه فاش كرده بود خبر داد و از بعض ديگر خوددارى كرد، و اعراض نمود و باو خبر نداد و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله تمام مطلب را ميداند و براى اينكه اعراض قطعا بعد از معرفت و دانستن است، لكن آن بزرگوار عمل بمكارم اخلاق نموده و بخلق و روش كريمانه خود تغافل ورزيد، و به روى مبارك خود نياورد.

حسن گويد: هرگز بزرگوارى مانند آن بزرگوار يافت نشود. و امّا عرف بتخفيف بمعناى خشم و غضب بر حفصه و كيفر دادن باوست به اينكه او

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 137

را يك طلاق داد، سپس بامر خدا باو رجوع فرمود.

و بعضى گفته اند: جازاها مجازات كرد او را به اينكه تصميم طلاق او را گرفت.

فَلَمَّا نَبَّأَها بِهِ يعنى پس چون رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله حفصه را خبر داد بآنچه خدا بر آن حضرت اظهار فرموده بود از فاش كردن راز.

و قالَتْ، حفصه گفت:

مَنْ أَنْبَأَكَ هذا يعنى چه كسى اين خبر را بتو داد.

(قالَ) پيامبر خداوند فرمود:

نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ خبر داد مرا داناى بتمام چيزها.

(الْخَبِيرُ) خدايى كه برازهاى نهفته سينه ها واقف و آگاه است.

سپس خداوند سبحان عايشه و حفصه را خطاب عتاب نموده و فرمود إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ اگر توبه كنيد بسوى خدا از معاونت كردن يكديگر بر اذيّت پيغمبر (ص) و دشمنى بر آن حضرت، پس البتّه توبه شما لازم، و واجب است بر شما

كه بحقّ رجوع كنيد.

فَقَدْ صَغَتْ پس البتّه مايل شده است.

قُلُوبُكُما دلهاى شما بسوى گناه و معصيت (از ابن عبّاس و مجاهد) و بعضى گفته اند: يعنى دلهاى شما از راه مستقيم تنگ و از ثواب عدول بچيزى كه موجب گناه است كرده.

و بعضى گفته اند: تقديرش اينست: كه اگر حفصه و عايشه توبه بسوى خدا كند قبول ميكند توبه شما را و گفته شده كه آن شرط است، در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 138

معناى امر، يعنى توبه كنيد بسوى خدا. پس البتّه دلهاى شما مايل بگناه شده است.

وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ يعنى و اگر حفصه و عايشه معاونت كنند بر اذيّت و آزار پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم.

(از ابن عبّاس) گويد: گفتم بعمر بن خطّاب اين دو زنى كه دشمنى با رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله كردند كيستند؟ گفت عايشه و حفصه.

بخارى آن را در صحيح خود روايت نموده.

فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ درستى كه خداوند او مولاى اوست يعنى: آن خدايى كه متولّى حفظ و نگهدارى و يارى اوست.

(وَ جِبْرِيلُ) نيز معين او و ياوريست كه او را حفظ ميكند.

وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ يعنى بهترين مؤمنان (از ضحّاك) قتاده گويد: يعنى پيامبران. زجاج گويد: صالح در اينجا نايب از تمام است چنان كه مى گويى اين كار را بهترين مردم ميكند و اراده ميكنى هر آدم خوبى را.

ابو مسلم گويد: آن صالحين مؤمنانند بصيغه جمع و واو در قرآن ساقط شده براى ساقط شدنش در تلفّظ. و رواياتى از طريق اهل سنّت و اماميّه وارد شده كه مقصود از صالح المؤمنين، امير المؤمنين على بن ابى طالب

عليه السّلام است. و آن قول مجاهد است.

و در كتاب شواهد التّنزيل (حاكم حسكانى حنفى) است كه با سند از سدير صيرفى از حضرت ابى جعفر محمّد الباقر عليه السّلام روايت نموده كه گفت بطور قطع پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله دو مرتبه باصحابش امير

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 139

المؤمنين على عليه السّلام را معرّفى فرمود.

يك مرتبه هنگامى كه فرمود:

من كنت مولاه فعلّى مولاه

هر كه من بر او ولايت دارم. پس على بر او ولايت دارد.

و امّا مرتبه دوّم زمانى كه اين آيه نازل گرديد. فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ ... رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله گرفت دست على بن ابى طالب عليه السّلام را و فرمود. اى مردم اينست صالح المؤمنين.

اسماء دختر عميس «1» گويد: شنيدم كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله ميفرمود: صالح المؤمنين علىّ بن ابى طالب عليه السّلام است.

وَ الْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ يعنى فرشتگان بعد از خدا و جبرئيل، و صالح المؤمنين (از مقاتل).

(ظَهِيرٌ) پشتيبان: و مقصود ياران پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله است. و اين يكى از آن مفردهايى است كه معناى جمع دارد مثل قول خدا وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً.

__________________________________________________

(1) همين يكى از اشراف و نجباى عرب و داراى چهار دختر باسامى زير بوده است 1- ميمونه زوجه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله 2- امّ الفضل زوجه عبّاس بن عبد المطّلب 3- لبابه همسر حمزة بن عبد المطّلب 4- اسماء مذكور كه اوّل زوجه جعفر بن ابى طالب عليه السّلام، و بعد از شهادت او عيال ابى بكر بن ابى

قحافه شد و از او محمّد بن ابى بكر را آورد چنان كه از جعفر طيّار عبد اللَّه شوهر حضرت زينب سلام اللَّه عليها را آورده بود و بعد از مرگ ابو بكر افتخار همسرى حضرت على عليه السّلام نصيبش شد از زنهاى مؤمنه صدر اوّل اسلام است كه با شوهرش بحبشه مهاجرت و خدمات بسيارى باسلام و بالاخص خاندان رسالت نموده و علاقه شديد بحضرت زهرا و فرزندان او عليهم السّلام داشته است. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 140

عَسى رَبُّهُ يعنى بر پروردگار و خدا واجب است.

إِنْ طَلَّقَكُنَّ اى همسران پيغمبر (ص) اگر همه شما را طلاق داد أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَيْراً مِنْكُنَّ اينكه عوض شما را آورد همسرانى كه بهتر از شما باشد، يعنى شايسته تر از شما باشد سپس همسرانى كه بدل زنان آن حضرت ميشدند اگر آنها را طلاق ميداد: تعريف نموده و فرمود:

(مُسْلِماتٍ) يعنى تسليم شوندگان اوامر خدايى (مُؤْمِناتٍ) يعنى تصديق كنندگان خدا و پيامبر او كه استحقاق ثواب و بزرگداشت دارند.

و بعضى گفته اند: يعنى تصديق كنندگان پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله در گفتار و كردارشان (قانِتاتٍ) يعنى اطاعت كنندگان خداى تعالى و همسران خود.

و بعضى گفته: زنان متواضع و فرمان بردار از پروردگار، و بعضى گفته اند. يعنى زنان ساكت از فضول كلام و پرگويى (از قتاده).

(تائِباتٍ) توبه كنندگان از گناه و بعضى گفته: بازگشت كنندگان به فرمان پيغمبر (ص) و ترك كنندگان خواسته ها و محبوبهاى خودشان. و بعضى گفته: ندامت كنندگان بر تقصيرى كه از آنها بوقوع پيوسته.

(عابِداتٍ) عبادت كنندگان خداى تعالى بآنچه ميپرستند او را از واجبات و مستحبّات از روى خلوص

و پاكى نيّت. و بعضى گفته: زنانى كه بسبب اطاعت خود را ذليل و تسليم پيغمبر (ص) نموده اند.

(سائِحاتٍ) يعنى سير كنندگان در طاعت خداى تعالى.

ابن عبّاس و قتاده و ضحّاك گفته اند: يعنى زنان روزه دار و ابن زيد و پدرش زيد بن اسلم و جبائى گفته زنان مهاجرى كه در راه خدا (چون

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 141

اسماء بنت عميس) مهاجرت كردند. و البتّه بروزه دار سايح گفته ميشود براى اينكه او در امساك و خوددارى از طعام استمرار دارد چنان كه سيّاح در روى زمين مستمرّا سياحت ميكند.

(ثَيِّباتٍ) و ايشان زنانى هستند كه بعد از ازاله بكارت و دخترى از نزد همسران خود برگشته اند.

(وَ أَبْكاراً) يعنى دخترانى كه بكر و دست نخورده و شوهر نكرده اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 142

صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ (10)

وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (11) وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ (12)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 143

مبارزه كن و بر آنها سخت گير و شدّت عمل نشان بده. و جايگاه ايشان دوزخ است و بد است پايان كار آنان.

10- خداوند براى كفّار مثلى زده (و داستانى حكايت كرده) و آن قصه همسر نوح و لوط پيغمبر عليهما السّلام است كه آن دو زن همسر دو بنده از بندگان صالح و شايسته ما بودند پس خيانت بشوهران خود كردند. پس همسرى آن دو شوهر هيچ بى نيازشان از خدا نكرد. و گفته شد بآنها با افرادى كه داخل جهنّم و آتش ميشوند شما هم داخل آتش شويد.

11- و خدا مثلى براى مؤمنان بزن فرعون (آسيه) زده وقتى كه گفت پروردگار من براى من خانه اى نزد خودت بنا كن در بهشت و مرا از ستم و خواسته ها و عمل فرعون نجات بده و مرا از مردم ستمكار و ستمگر رهايى بخش 12- و نيز مثل زده بمريم دختر عمران آن چنان زن پاكدامنى كه ما از روح خود در آن دميديم و او تصديق كرد سخنان پروردگار و كتب او را و بود او از زنان عبادت كننده.

آن در نيروى آتش فزونى ميدهد و تفسير آن گذشت عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ يعنى موكّل بر آتش فرشتگانى هستند كه دلشان سخت است رحم بر اهل آتش نميكنند (شداد) نيرومندها و قهرمانند مقصود از آن آتش نوزده زبانيه آتش و موكّلين آن و ياران ايشانند لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ خدا را در آنچه فرمان دهد معصيت نميكنند آنچه فرمان يافته اند انجام ميدهند. و در اين آيه دلالت بر اينست كه فرشتگان موكّل بر آتش معصوم از كارهاى زشتند خدا را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 147

در اوامر و نواهى مخالفت نميكنند.

جبائى گويد: بتحقيق قصد كرده كه ايشان در دار دنيا معصيت خدا نميكنند و آنچه بايشان فرمان دهد بجا ميآورند بجهت اينكه آخرت سراى تكليف نيست و مسلّما كه آن سراى پاداش و مجازات است و مسلّما خداوند ايشان را فرمان داده كه اهل آتش را شكنجه دهند. بنا بر طريق ثواب ايشان به اينكه سرور و لذّتها ايشان را در عذاب و شكنجه اهل آتش قرار داده چنان كه سرور مؤمنان و لذّت ايشان را در بهشت قرار داده سپس خداوند سبحان آنچه در روز قيامت بكفّار گفته ميشود حكايت نموده و فرمود:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ اى كسانى كه ناسپاسى كرديد در اين روز عذرخواهى نكنيد و اين جهتش اينست كه وقتى آنها را عذاب كردند شروع ميكنند باعتذار پس توجّهى بعذرخواهى ايشان نميشود و گفته ميشود بايشان كه در اين روز عذر نخواهيد كه اين پاداش فعل شما است. و اينست گفته خدا:

إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ يعنى آنچه در

دنيا ميكرديد مسلّما پاداش داده ميشويد. سپس خداوند سبحان برگشت بخطاب كردن به مؤمنين در دار دنيا و فرمود:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ اى كسانى كه ايمان آورده ايد توبه كنيد بسوى خدا از گناهانتان و برگرديد بطاعت خدا.

تَوْبَةً نَصُوحاً يعنى توبه خالص فقط براى خدا. عكرمه از ابن- عبّاس روايت كرده كه معاذ بن جبل گفت اى رسول خدا توبه نصوح چيست فرمود: اينست كه گناهكارى توبه كند و ديگر برنگردد بگناهى و توبه خود را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 148

نشكند چنان كه شير به پستان برنميگردد.

(تابلويى) مثل اينكه بآن نگاه ميكند.

و بعضى گفته: آن از نصح است كه خيّاطى باشد بعلّت اينكه گناه رشته دين را پاره ميكند و توبه آن را وصله كرده و ميدوزد.

و گفته شده: بجهت اينست كه توبه نصوح جمع ميكند ميان او و اولياء

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 149

خدا را چنان كه خيّاط جمع ميكند پارچه را و بعضى از آن را به پاره ديگر ميدوزد و ميچسباند.

و گفته شده: براى اينست كه توبه نصوح محكم و مستحكم ميكند طاعت و بنده گى را چنان كه خيّاط محكم و مستحكم ميكند با دوختن پارچه را «1»

عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ شايد پروردگار شما بپوشاند از شما گناهان شما را و داخل گرداند شما را در بهشتى كه از زير درختان و قصور آن نهرها روانست. يعنى پاك كند از نامه و پرونده شما گناهان شما را و داخل كند شما را ببهشت. (و عسى) از خدا واجب است.

آن گاه فرمود: يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ يعنى روزى كه خدا ايشان را بدخول در آتش عذاب و شكنجه نميكند و باين وسيله ايشان را خوار نميگرداند. بلكه بدخولشان در بهشت عزيز مينمايد ايشان را

__________________________________________________

(1) مترجم گويد: بعضى از تفاسير و كتب آمده كه نصوح مردى بود شبيه زنها صورتش مو نداشت و پستانهايى برجسته چون پستان زنها داشت و در حمّام زنانه كار ميكرد و كسى از وضع او خبر نداشت و آوازه تميز كارى و زرنگى او بگوش همه رسيده و زنان و دختران رجال دولت، و اعيان

و اشراف دوست داشتند كه وى آنها را دلّاكى كند و از او قبلا، وقت ميگرفتند تا روزى در اندرون شاه صحبت از او در ميان آمده دختر شاه مايل شد كه حمّام آمده و كار نصوح را ببيند. نصوح وقت بدختر شاه داده و آماده پذيرايى و نظافت او شد. پس دختر شاه با چند تن از خواص نديمانش باتّفاق نصوح بحمّام آمده و مشغول استحمام شد. كه از قضا يك دانه گرانبهايى از دختر پادشاه در آن حمّام مفقود گشت از اين امر دختر پادشاه در غضب شده و بدو تن از خواصش فرمان داد كه همه كارگران را تفتيش كنند تا شايد آن گوهر ارزنده پيدا شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 150

__________________________________________________

طبق اين دستور مأمورين، كارگران را يكى بعد از ديگرى مورد بازديد خود قرار دادند. همين كه نوبت بنصوح رسيد با اينكه آن بيچاره هيچگونه خبرى از دانه نداشت، ولى بعد از اينجهت كه ميدانست تفتيش آنان، سرانجام كارش را برسوايى ميكشاند حاضر نميشد كه وى را تفتيش كنند لذا بهر طرفى كه ميرفتند تا دستگيرش كنند او بطرف ديگر فرار ميكرد و اين عمل او آن طور نشان ميداد كه گوهر را او ربوده است. و از اين نظر مأمورين براى دستگيرى او بيشتر سعى ميكردند. نصوح هم تنها راه نجات را در اين ديد كه خود را در ميان خزينه حمّام پنهان كند، ناچار به داخل خزينه رفته و همين كه ديد مأمورين براى گرفتن او بخزينه آمدند و ديد كه ديگر كارش از كار گذشته و الان است كه رسوا شود بخداى تعالى متوجّه

و از روى اخلاص توبه و از خدا خواست كه از اين غم و رسوايى نجاتش دهد.

بمجرّد اينكه نصوح توبه كرد ناگهان از بيرون حمّام آوازى بلند شد كه دست از اين بيچاره برداريد كه گوهر پيدا شد پس از او دست برداشتند و نصوح خسته و نالان شكر خدا را بجا آورده و از خدمت دختر شاه مرخّص شد و بخانه خود رفت و هر مقدار مالى كه از اين راه گناه تحصيل كرده بود در راه خدا بفقراء داد و چون زنان شهر از او دست بردار نبودند ديگر نميتوانست در آن شهر بماند. و از طرفى نميتوانست راز خودش را بكسى اظهار كند ناچار از شهر خارج و در كوهى كه در چند فرسخى آن شهر بود سكونت اختيار نمود و بعبادت خدا مشغول گرديد. اتّفاقا شبى در خواب ديد كسى باو ميگويد: اى نصوح چگونه توبه كرده اى و حال آنكه گوشت، و پوست تو از فعل حرام روئيده شده است.

تو بايد طورى كنى كه گوشتهاى حرام از بدنت بريزد همين كه از خواب بيدار شد با خودش قرار داد كه سنگهاى گران وزن را حمل كند و بدين وسيله خودش را از گوشتهاى حرام بكاهاند.

نصوح اين برنامه را مرتب عمل ميكرد تا پس از مدّتى كه گذشت در يكى از روزها همانطورى كه مشغول بكار بود چشمش بميشى افتاد كه در آن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 151

__________________________________________________

كوه چرا ميكند. از اين امر بفكر فرو رفت كه آيا اين ميش از كجا آمده و از كيست. تا عاقبت با خود انديشيد كه اين ميش قطعا از شبانى فرار

كرده و به اينجا آمده است بايستى من از آن نگهدارى كنم تا صاحبش پيدا شود و باو تسليمش نمايم.

لذا آن ميش را گرفت و نگهدارى نمود و از همان علوفه و گياهان كه خود ميخورد بآن حيوان نيز ميداد، و مواظبت ميكرد كه گرسنه نماند.

خلاصه ميش زاد و ولد كرد و كم كم زياد شد و نصوح از شير و عوايد ديگر آن بهره مند ميشد تا موقعى كه كاروانى راه را گم كرده بود و مردمش از تشنگى نزديك بهلاكت رسيده بآنجا عبورشان افتاد همين كه نصوح را ديدند از او آب خواستند، و او بجاى آب بآنها شير داد بطورى كه همگى سير شده و راه شهر را از او پرسيدند. وى راه نزديك را نشان آنها داده و آنها موقع حركت هر كدام احسانى بنصوح كردند. و او در آنجا قلعه اى بنا كرده و چاه آبى حفر نمود و كم كم در آنجا منازلى ساخته و شهركى بنا نمود و مردم از هر جا بآنجا آمده و رحل اقامت افكندند و نصوح بر آنها بعدل و داد حكومت نموده و مردمى كه در آن محلّ سكونت اختيار كردند همگى به چشم بزرگى بر او مينگريستند. رفته رفته آوازه و حسن تدبير او بگوش پادشاه آن عصر رسيد كه پدر آن دختر بود از شنيدن اين خبر شايق بديدار او شده دستور داد تا وى را از طرف او بدربار دعوت كنند. همين كه دعوت شاه بنصوح رسيد نه پذيرفت و گفت من كارى و نيازى بدربار شاه ندارم و از رفتن نزد سلطان عذر خواست. مأمورين چون اين سخن را بشاه رساندند

بسيار تعجّب كرد و اظهار داشت حال كه او براى آمدن نزد ما حاضر نيست ما ميرويم كه او را و شهرك نو بنياد او را ببينيم، پس با خواص درباريانش به سوى محلّ نصوح حركت كرد همين كه بآن محلّ رسيد بعزرائيل امر شد كه جان پادشاه را بگيرد پس پادشاه در آنجا سكته كرد و نصوح چون خبردار شد كه شاه براى ملاقات و ديدار او آمده بود در تجهيزات و مراسم تشييع او شركت و آنجا ماند تا او را بخاك سپردند. و چون پادشاه پسرى نداشت اركان دولت مصلحت ديدند كه نصوح را بتخت سلطنت بنشانند. پس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 152

و گفته شده: لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ ... يعنى خدا در آنچه اراده ميكند با پيامبر و مؤمنان با او مشورت نميكند. بلكه پيامبرش را شفيع ميگرداند و شفاعت او را مى پذيرد.

يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ در سوره مباركه حديد تفسير آن گذشت. حضرت ابو عبد اللَّه صادق عليه السّلام فرمود سعى ميكنند در روز قيامت امامان و پيشوايان مؤمنان در جلو و كنار آنان، تا ايشان را در منازلشان در بهشت وارد نمايند يَقُولُونَ رَبَّنا ميگويند پروردگار ما و در محلّ نصب است بنا بر حاليت تقديرش اينست در حالى كه آنها گويا هستند.

أَتْمِمْ لَنا نُورَنا تمام و كامل نما براى ما نور ما را.

__________________________________________________

(چنان كردند و نصوح چون به پادشاهى رسيد بساط عدالت را در تمام قلمرو مملكتش گسترانيده و بعدا با همان دختر پادشاه كه ذكرش گذشت ازدواج كرد. و چون شب زفاف و عروسى رسيد و در بارگاهش نشسته بود

ناگهان شخصى بر او وارد شد و گفت چند سال قبل از اين ميشى از من گم شده بود و اكنون آن را نزد تو يافته ام مالم را بمن ردّ كن.

نصوح گفت چنين است دستور داد تا ميش را باو ردّ كنند گفت چون ميش مرا نگهبانى كرده اى هر چه از منافع آن استفاده كرده اى حلال ولى بايد آنچه مانده با من نصف كنى. گفت درست است و دستور داد تا تمام اموال منقول و غير منقول را با او نصف كنند حتّى آن دختر پادشاه را آن شخص گفت: بدان نصوح نه من شبانم و نه آن ميش است بلكه ما دو فرشته براى آزمايش تو آمده ايم تمام اين ملك و نعمت براى توبه حقيقت بر تو حلال و گوارا و از نظر غايب شدند.

اين خلاصه اى از داستان نصوح و نتيجه توبه آن كه بعضى از مفسّرين نقل كرده اند. ص 432 كتاب انوار المجالس ارجستانى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 153

و بعضى گفته: كه قول خدا. وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ. مبتداء و نُورُهُمْ يَسْعى خبر آنست. و يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا خبر ديگر از الَّذِينَ آمَنُوا و يا حال از ايشانست. و در آن وجه ديگر است كه آن را در اعراب ياد كرديم و گفته شده: أَتْمِمْ لَنا نُورَنا يعنى موفّق بدار ما را براى طاعتى كه آن سبب نور است.

وَ اغْفِرْ لَنا يعنى گناهان ما را بر ما مستور دار و بيامرز آنها را و ما را به سبب آن هلاك مكن.

إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ بدرستى كه بر هر چيز توانايى از خاموش كردن نور منافقان و

ثابت داشتن نور مؤمنان. سپس خداى سبحان پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله را خطاب فرموده و فرمود:

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفَّارَ اى پيغمبر با كفّار بسبب جنگ و كشتار جهاد مبارزه كن.

(وَ الْمُنافِقِينَ) و مبارزه كن با منافقان بسخنى كه آنها را از كارهاى زشت باز دارد نه با جنگ مگر اينكه در آن كوششى مبذول نمايند. و براى همين آن را جهاد ناميده است.

و از حضرت ابى عبد اللَّه عليه السّلام روايت شده كه قرائت مينمود جاهد الكفار بالمنافقين با كفّار، با منافقان جهاد كن. و فرمود:

بدرستى كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله هرگز با منافقى جنگ نكرد و تأليف قلوب آنها مينمود.

وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ يعنى سخت بگير بر ايشان بدون دوستى و محبّت.

بعضى گفته: كه سخت بگير بر ايشان در اقامه حدود بر ايشان.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 154

حسن گويد: بيشتر كسانى كه در اين زمان اجراء حدّ بر آنها ميشود منافقانند. پس خداوند تعالى فرمان داده كه در اقامه حد بر ايشان سخت بگيرد.

(وَ مَأْواهُمْ) يعنى پايان كار كفّار و منافقان.

جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ يعنى جايگاه و قرارگاه دائمى آنها دوزخ و بد است مآل و پايان كار آنها.

سپس خداوند براى همسران پيغمبر (ص) مثلى آورده كه آنها را تشويق بطاعت كند و توضيح دهد مر آنها را كه مصاحبه و همنشينى پيغمبر با مخالفت او سودى بحال آنها ندارد. پس فرمود:

ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا خداوند مثلى براى كسانى كه كافر شدند زده و آن مثل زن نوح و زن لوط

پيغمبر است كه آنها با اينكه همسر دو بنده از بندگان ما بودند. يعنى بيان ميكنيم از پيامبران ما.

صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما دو بنده شايسته و آراسته. پس خيانت به آن دو بزرگوار نمودند.

ابن عبّاس گويد: زن نوح عليه السّلام كافر بوده و بمردم مى گفت نوح ديوانه است و هر گاه يك نفر بنوح ايمان ميآورد خبر ميداد ستمگران از قوم نوح را و زن لوط مردم را بميهمانهاى لوط راهنمايى ميكرد. پس اين بود خيانت آن دو زن و هر زن پيغمبرى مرتكب زنا نشد و خيانت آنها در دين بود نه در ناموس و بى عفّتى.

سدى گويد: خيانت آنها اين بود كه كافر بودند. و بعضى گفته منافق و دو رو بودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 155

ضحّاك گويد: خيانت آنها سخن چينى آنها بود كه هر گاه خداوند بآن دو پيغمبر (ص) وحى ميكرد آنها بمشركين ميرسانيدند.

فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَيْئاً يعنى نوح و لوط با مقام نبوّت و پيغمبرى خود نتوانستند زنان خود را بچيزى از عذاب خدا بى نياز گرداند (وَ قِيلَ) يعنى و گفته ميشود بآن دو در روز قيامت ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ داخل شويد آتش دوزخ را با داخل شوندگان.

و گفته اند: كه اسم زن نوح واغله و اسم زن لوط واهله بود.

مقاتل گويد: والفه و والهه بوده است.

وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ و خداوند، براى مؤمنان مثلى بزن فرعون زده و آن آسيه دختر مزاحم است گفته شده آسيه چون معاينه كرد معجزه از عصاى موسى و پيروزى او را بر ساحران اسلام آورد. و چون ايمانش براى فرعون ظاهر شد او

را نهى كرد. پس آسيه امتناع نمود از خواسته فرعون پس فرعون لعنه اللَّه دست و پاى او را در ميان آفتاب با ميخ كوبيده سپس فرمان داد سنگ بزرگى بر روى سينه او گذارند. پس هنگامى كه اجل و مرگ او نزديك شد.

قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ گفت پروردگار من براى من خانه اى نزد خودت در بهشت بنا كن. پس خداوند تعالى او را بسوى بهشت بلند نمود و او در بهشت ميخورد و مينوشد. (از حسن و ابن كيسان).

و گفته شد: كه او ديد قصرى را در بهشت از درّ و خدا روح او را از جسدش گرفت. پس آن سنگ بزرگ را بر بدن بى روح او انداختند پس احساس دردى نكرد از شكنجه فرعون.

سلمان گويد: او را در آفتاب شكنجه ميدادند و هر گاه از عذاب او

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 156

منصرف ميشدند فرشتگان وى را سايبانى ميكردند و او ميديد در بهشت قصرى را.

وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ و مرا از فرعون و ستم او نجات بده يعنى از دين و مرام او.

ابن عبّاس گويد: و از آميزش او نجاتم بده.

وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ و مرا از مردم ستمگر يعنى اهل مصر نجات بده گفتند خداوند باين آيه قطع فرمود طمع كسى كه مرتكب گناه ميشود باميد قطع كردن صلاح غيرش را و خبر داد به اينكه گناه ديگرى ضرر بكسى كه مطيع باشد نميزند.

مقاتل گويد: خداوند سبحان بعايشه و حفصه ميفرمايد: مانند زن نوح و زن لوط در گناه نباشيد مثل زن فرعون و مريم باشيد و آن قول

اوست وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها و مريم دختر عمرانى كه دامن خود را از آلوده شدن حفظ كرد. يعنى بازداشت دامنش را از پليدى و آلودگى گناه و از حرام محفوظ داشت.

و بعضى گفته: يعنى منع كرد خود را از شوهر كردن همسرى و غير همسرى طلب نكرد.

فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا يعنى پس جبرئيل بفرمان ما دميد، در گريبان او از روح ما (از مقاتل).

فرّاء گويد: هر شكافى فرج است و احصنت فرجها يعنى بازداشت دامن پيراهنش را از جبرئيل عليه السّلام.

و بعضى گفته: جبرئيل در فرج او دميد و خداوند از آن مسيح را آفريد و اين ظاهر است و براى همين خدا آن را مذكّر آورده و در سوره انبياء

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 157

فيها فرموده و ضمير را برگردانيده بسوى الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها.

بعضى گفته: يعنى ما مسيح را در شكم مريم آفريده و دميديم در او روح را تا زنده گرديد پس ضمير در فيه بمسيح برميگردد.

وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها يعنى بآنچه خداى تعالى تكلّم نموده و به پيامبران و فرشتگان وحى نمود. و بعضى گفته: يعنى وعده و وعيد و امر و نهى خدا را تصديق نمود.

(وَ كُتُبِهِ) يعنى و تصديق كرد كتابهايى را كه خدا بر پيامبرانش مثل تورات و انجيل نازل نموده و هر كس (و كتابه) خوانده و مفرد گفته پس مقصود بآن انجيل است.

وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ يعنى و بود از اطاعت كنندگان خداى سبحان و كسانى كه پيوسته در طاعت اويند و ممكن است كه از قنوت در نماز باشد و ممكن است كه از قانتين اراده

كرده باشد فاميل و قبيله اى كه مريم از آنها بوده و آنها همگى خاندان صلاح و طاعت و عبادت بوده اند و نفرمود: از قانتات براى غلبه دادن مذكّر بر مؤنّث.

و روايتى از معاذ بن جبل آمده كه گفت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بر خديجه كبرى سلام اللَّه عليها وارد شد در حالى كه وى مشغول جان دادن بود. پس فرمود اى خديجه ناراحتم از آنچه بر تو نازل شده و خداوند در ناراحتى خير فراوان قرار داده پس هر گاه بر هووهاى خود وارد شدى سلام مرا بر ايشان برسان، گفت: اى رسول خدا آنها كيانند؟ فرمود: مريم دختر عمران و آسيه دختر مزاحم و حليمه يا كليمه خواهر موسى بن عمران است (و ترديد از راوى است) پس خديجه گفت با كمال سكون و آرامش دل ابلاغ خواهم نمود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 158

و از ابى موسى از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه فرمود بسيارى از مردم كامل شدند ولى از زنها كامل نشده مگر چهار نفر آسيه دختر مزاحم (زن فرعون) و مريم دختر عمران و خديجه دختر خويلد و فاطمه دختر محمّد صلّى اللَّه عليه و آله.

صيرفى از حضرت ابى جعفر باقر عليه السّلام روايت كرده كه فرمود:

سوره ملك، سوره ممانعه است كه از عذاب قبر ممانعت ميكند و آن در تورات سوره ملك نوشته شده و كسى كه در شب آن را بخواند پس البتّه بيشتر و نيكوتر (ممانعت از عذاب قبر او شود) و از غافلين نوشته نشود و من نشسته بعد از نماز عشاء قبل از ركوع نافله آن را ميخوانم و البتّه كسى كه در حال زندگانيش در شب و روزش آن را بخواند. وقتى در قبرش نكير و ناكر از طرف پايش آمدند. پايش بآنها ميگويد: براى شما راهى و تسلّطى تا ما قبل من نيست. زيرا اين بنده قيام با من كرده و سوره ملك را ميخواند در هر شب و روز. پس وقتى از طرف شكم او ميآيند شكم مرده بآنها گويد براى شما تا بالاى من راهى نيست. اين بنده خدا مرا ظرف سوره ملك

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 160

قرار داده بود.

و وقتى از طرف زبان او آمدند. زبان بآنها گويد: شما را بر او تسلّطى نيست. جدّا اين بنده در هر شب و روز سوره ملك را ميخواند.

ابو بصير از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده كه فرمود: هر كس سوره تَبارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ را در نمازش پيش از آنكه بخوابد، قرائت كند پيوسته در امان خدا باشد تا صبح نمايد و در امان اوست در روز قيامت تا انشاء اللَّه داخل بهشت گردد.

توضيح اين سوره و ارتباطش با سوره قبل:

چون خداوند سبحان سوره تحريم را پايان داد به اينكه اتّصال و پيوست به پيغمبر صلّى

اللَّه عليه و آله سودى ندارد مگر باطاعت. و اصل و ريشه طاعت هم معرفت و تصديق بكلمات الهى است. اين سوره را به دليلهاى معرفت و آيات پروردگار افتتاح نموده و فرمود:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 161

و لام (السّماوات) اراده كنيم. يعنى معرفه باشد.

و اگر سماوات را نكرده گرفتيم طباقا صفت آن خواهد بود و قول خدا:

كرّتين، منصوب بنا بر مصدريّت است يعنى رجعتين دو برگشت.

نعمت دادن و انتقام كشيدن.

و بعضى گفته اند: يعنى بدرستى كه خدا تواناى بر هر چيزى صحيح است كه هر چيز مقدور براى او باشد و آن اخصّ است از قول ما و هو بكل شي ء عليم و او بهر چيزى داناست. براى اينكه چيزى نيست مگر اينكه واجب است كه خدا آن را بداند زيرا چيزى نيست مگر اينكه صحيح است كه فى نفسه در ذات خود معلوم باشد و خداوند سبحان توصيف نميشود به اينكه او قادر است بر چيزى كه صحيح نيست كه در ذات خود مقدور باشد مانند چيزى كه وقت آن گذشته از آنچه را كه باقى نميماند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 166

سپس خداوند خود را تعريف كرد و فرمود:

الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ يعنى آفريد مرگ را براى بندگى به سبب صبر بر آن، و ايجاد كرد زندگى را براى بندگى بسبب شكر و سپاس بر نعمت زندگى. و بعضى گفته اند: مرگ را ايجاد كرد براى اعتبار و زندگى را آفريد براى توشه گرفتن.

و بعضى گفته اند: كه ذكر مرگ را بر زندگى مقدّم داشته است براى اينست كه آن بقهر و غلبه نزديكتر است چنان كه بنات را بر بنين مقدّم داشت در قول خودش يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ إِناثاً وَ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ الذُّكُورَ بهر كس دختر ميبخشد و بهر كس خواهد پسر. چون دختر و زن بمغلوبيت، و مقهوريت از مرد نزديكتر است «1».

و بعضى گفته اند: مرگ را مقدّم داشته براى اينست كه آن مقدّم و جلوتر بوده چون همه چيزها در اوّل در حكم اموات و مردگان بوده اند مانند نطفه و خاك سپس

زندگى بر آن عارض شده است. «2»

__________________________________________________

(1) اين تعليل عليل است زيرا براى خداى قاهر و قادر موت و حيات اشياء يكسانست. (مترجم)

(2) بعبارت ديگر چون مرگ از امور عدميّه است و عدم ذاتا مقدّم بر زندگى و وجود است براى همين مرگ را جلو انداخته و يا براى اين باشد كه مردم همواره مرگ را تابلوى خود قرار داده و فراموش نكنند. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 167

لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا تا اينكه شما را آزمايش كند كه كداميك از شما بهتر هستيد از جهت عمل. يعنى تا اينكه معامله كند با شما معامله كسى كه بسبب امر و نهى واجب و حرام آزمايش و امتحان ميكند پس پاداش دهد هر عاملى را باندازه عملش.

و بعضى گفته اند: تا اينكه آزمايش كند شما را كه كدام يك شما بيشتر ياد مرگ نموده و بهتر خود را براى آن آماده ميكند و نيكوتر صبر بر مرگ خود و غير خود مينمايد. و كدامين شما بيشتر امتثال ميكند اوامر را و زيادتر دورى از منهيّات ميكند در حال زندگيش.

ابو قتاده گويد: از حضرت رسول (ص) پرسيدم از قول خداى- تعالى أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا مقصود چيست؟ پس فرمود: ميفرمايد: كداميك شما عقلش نيكوتر است سپس فرمود: مقصود كاملترين شما از جهت عقل و شديدترين شما از جهت ترس از خدا و نيكوترين شما در آنچه امر و نهى فرمود از جهت نظر و التفات است گر چه كمترين شما باشد از جهت اعمال مستحبّه و نافله ها.

و از پسر عمر از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه آن حضرت تلاوت

فرمود: تَبارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ تا أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا سپس فرمود كدام شما عقلش نيكوتر و ورعش از محرّمات بيشتر و در طاعت خدا سريعتر است.

و از حسن نقل شده: كه يعنى كدام شما در دنيا زاهدتر و تارك تر است امور دنيوى را.

وَ هُوَ الْعَزِيزُ و او غالب و قادر است در انتقام از گناهكاران، و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 168

افرادى كه معصيت او ورزيدند.

(الْغَفُورُ) آمرزنده است كسى را كه بسوى او برگشته يا بكسى كه قصد تفضّل و مرحمت نسبت باو نموده كه عقاب را از او ساقط كند. و البتّه تكليف با تشويق و بيم دادن صحيح است. بعلّت اينكه معناى تكليف تحمّل مشقت و دشوارى در امر و نهى است.

سپس خداوند سبحان برگشت بتوصيف خود و فرمود: الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ آن چنان خدايى كه آفريد هفت آسمان را يعنى ايجاد و اختراع كرد آنها را (طِباقاً) طبقه اى بالاى طبقه ديگر.

و بعضى گفته: مقصود بمطابقه مشابهه است. يعنى بعضى شبيه به بعض ديگر است در محكمى و احكام و نظم و ترتيب.

ما تَرى فِي خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ در خلق و آفرينش خدا تفاوتى نخواهى ديد. يعنى اختلاف و تناقضى از طريق حكمت و معرفت به رموز و اسرار آفريده ها نميبينى بلكه تمام افعال و كارهاى او را در حكمت يكسان خواهى ديد گر چه در صورت و هيئت يعنى در ايجاد چيزها بنا بر عموم تفاوتى و اختلافى به بينى (مثلا خر را بيك صورت و گاو را بصورت ديگر و اسب را در شكل ديگر و فيل و شير و پرندگان و خزنده گان هر

كدام را بيك قيافه مخصوص بخود آفريده و هر كدام آنچه مورد نياز و مصلحت خلقش بوده باو مرحمت كرده است) و در اين آيه دلالت بر اينست كه كفر و گناهان از آفريده خداى تعالى براى تفاوت زيادى كه دارند نيست بلكه فعل بنده گانست.

و بعضى گفته اند: كه يعنى اى فرزند آدم در خلق آسمانها عيب و انحراف و كج نبينى بلكه تمام آنها با بزرگى و عظمتشان راست و درست است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 169

فَارْجِعِ الْبَصَرَ يعنى چشم خود را برگردان و در خلق خدا آن را دور بده و مكرّر يك مرتبه بعد از مرتبه ديگر نگاه كن. و تقدير اينست كه نظر كن سپس نظرت را برگردان در آسمان.

هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ سفيان گويد: يعنى آيا شكافى و پارگى مى بينى. ابن عبّاس و قتاده گفته اند: آيا سستى و خلل و رخنه اى را خواهى ديد، در آسمانها.

ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يعنى نظرت را تكرار كن دو مرتبه به جهت اينكه وقتى كسى كه نظر در چيزى كرد يك مرتبه بعد از ديگرى براى او روشن و آشكارا ميشود چيزى كه روشن نبوده.

و بعضى گفته اند: يعنى ادامه نظر بده و تقديرش اينست ديده خود را برگردان يك مرتبه بعد مرتبه ديگرى. و حقيقةً قصد تثنيه نكرده براى قول خدا. و هو حسير. و اوست ذليل و دو مرتبه ذليل و سرشكسته نميشود. و مانند آنست قول ايشان لبّيك و سعديك.

يعنى بلى، بلى سعادت بعد از سعادت، براى تو. مقصود هر وقت تو را خواندى پس من صاحب پذيرش بعد از پذيرشم و صاحب استقامت بمكانى بعد از استقامت

از قول ايشان لبّ بالمكان و البّ وقتى كه ثابت مانده و اقامه نمايد و آن منصوب شده بنا بر مصدريّت. يعنى اجابت ميكنم تو را اجابت بعد از اجابت.

يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خاسِئاً يعنى برميگردد ديده ات بسوى تو در حالى كه دور است از رسيدن بمقصد و در حالى كه خوار و سرشكسته است (از ابن عبّاس) مثل اينكه خوار شده مانند خوار شدن كسى كه چيزى را طلبيده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 170

و نيافته او را و از او دور شده است.

وَ هُوَ حَسِيرٌ قتاده گويد: لنگ و وامانده است. و تحقيق اينكه ديده اين بيننده بعد از خسته شدن برميگردد بسوى او در حالى كه دور است از يافتن او محروم است در ايده و مقصودش. سپس خداوند سبحان قسم ياد كرد و فرمود:

وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا و هر آينة حقيقه ما آسمان دنيا را آراستيم براى اينكه اين لام همان لاميست كه قسم و سوگند باو تلقّى ميشود يعنى ما آسمان دنيا را كه بزمين نزديك تر است و آن آسمانيست كه مردم مى بينند زينت داديم.

(بِمَصابِيحَ) جمع مصباح و آن ستارگانند. آن را مصابيح ناميده براى اينكه مانند چراغ روشنى دارد.

وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّياطِينِ و قرار داديم آنها را جهت راندن شيطانهايى كه استراق سمع ميكنند. و جبائى گويد: از ستارگان جرقّه ها جدا ميشود كه شياطين را رجم ميكند و امّا خود ستارگان تا خدا نخواهد فناء آنها را از بين نميروند.

وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِيرِ يعنى ما قرار داديم با ستارگان رجم- هايى براى شيطانها و مهيّا كرده و ذخيره نموديم براى ايشان عذاب آتش

سوزان بر افروخته را. و اين آيه دلالت دارد بر اينكه شياطين هم مانند انسانها مكلّف هستند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 171

دوزخ و بد جايگاهى است، يعنى بد است مكان برگشت و پايان كار آنها. و مصير و مرجع را توصيف به كلمه بئس نمود كه از صفات مذمّت است و حال آنكه عقاب نيكو است براى اينكه در آن ضرر و زيانى است كه هر عاقل بايد بنهايت سعى و كوشش خود از آن پرهيز نمايد. و جايز نيست بر اين قياس فاعل عقاب را به بئس توصيف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 174

شود. بعلّت اينكه نميگويند بئس الرّجل مگر بر صورت مذمّت. و جهت حكمت و مصلحت در فعل عقاب همان زجر و تهديدى است كه جلوتر مكلّف را نموده بود. كه قبلا باو گفته ميشود اگر نماز نخواندى و روزه نگرفتى و حج نرفتى جايت دوزخ است. و ممكن نيست زجر و تهديد شود مگر بآن عقاب و اگر آن نبود هر آينه وادار بكار زشتى شده بود.

إِذا أُلْقُوا فِيها سَمِعُوا لَها شَهِيقاً يعنى وقتى كافرها را در آتش ميفكنند از آتش صداى ناراحت كننده اى مثل صداى ديك موقع جوش آمدن، و غلغل كردن بشنوند. پس بشنيدن اين عذابشان بزرگ ميشود، براى ترس و هراسى كه از آن در دلشان وارد ميشود.

وَ هِيَ تَفُورُ يعنى آن آتش دوزخ ميجوشاند ايشان را.

تَكادُ تَمَيَّزُ يعنى قطعه قطعه و پاره پاره ميكند.

مِنَ الْغَيْظِ از شدّت غضب و خشم. و خداوند سبحان شدّت التهاب آتش را غيظ بر كفّار ناميده براى اينكه كسى براى او غضب شده او قطعه قطعه ميشود از آنچه احساس ميكند از دردى كه بر غيرش واقع ميشود پس حال دوزخ مانند حال كسى است كه مورد خشم و

غضب واقع شده است.

كُلَّما أُلْقِيَ فِيها يعنى هر گاه در آتش افكنده شود.

(فَوْجٌ) گروهى از كفّار سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ يعنى فرشتگانى كه مأمور و موكّل بر آتشند بايشان بطريق توبيخ و سرزنش بصورت استفهام ميگويند آيا بيم دهنده اى از طرف خداى سبحان براى شما نيامد كه شما را از عذاب و شكنجه اين آتش بترساند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 175

قالُوا بَلى قَدْ جاءَنا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَيْ ءٍ يعنى در پاسخ فرشتگان ميگويند چرا براى ما بيم دهنده اى آمد. و ما او را تصديق نكرده تكذيب كرديم و از او نه پذيرفتيم. بلكه باو گفتيم: خدا چيزى از آن چه ما را بآن دعوت ميكنيد و از مخالفت آن ميترسانيد. نازل نكرده است پس فرشتگان بايشان ميگويند:

إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِي ضَلالٍ كَبِيرٍ يعنى شما امروز نيستيد مگر در عذاب بزرگ.

و بعضى گفته اند: يعنى ما به پيامبران گفتيم نيستيد شما مگر در گمراهى يعنى كاملا از مرز درستى خارج شديد كه مى گوييد خدا بر ما كتابى نازل كرده است.

وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ و ميگويند: اگر ما ميشنيديم يا- مى انديشيديم آنچه را كه پيامبران و بيم دهندگان براى ما آوردند و ما را بسوى آن فرا خواندند و ما هم بآن عمل كرده بوديم.

ما كُنَّا فِي أَصْحابِ السَّعِيرِ ما از اصحاب آتش نبوديم.

زجاج گويد: يعنى اگر ما مى شنيديم شنيدن كسى كه حفظ ميكند و ميانديشد و تعقّل ميكرديم عقل كسى كه تميز ميدهد نظر ميكند ما از اهل آتش نبوديم.

و در حديث از عبد اللَّه بن عمر روايت شده كه پيغمبر

صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: آدمى هست كه جهاد ميكند و نماز خوانده و روزه ميگيرد و امر بمعروف و نهى از منكر ميكند. ولى در روز قيامت پاداش داده نميشود مگر باندازه عقلش و از انس بن مالك روايت شده كه گفت گروهى مردى را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 176

حضور پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله تعريف كردند پيغمبر (ص) فرمود عقلش، چطور است. گفتند اى رسول خدا ما شما را از اجتهادش در عبادت، و كارهاى خوبش خبر ميدهيم شما از ما از عقل وى ميپرسيد. فرمود: البتّه احمق (كم عقل يا بى عقل) بسبب حماقت و كم عقليش ميرسد بچيزى كه از گناه گناهكار بزرگتر است. و بندگان خدا فرداى قيامت از درجات بالا ميروند و بمقام قرب پروردگارشان ميرسند باندازه عقلشان. سپس خداوند سبحان فرمود.

فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ پس اقرار و اعتراف بگناهشان نمودند در اين وقتى كه اقرار و اعتراف سودى بحالشان ندارد. و اقرار مشتق از قرّ الشي ء تقرّ قرار است وقتى كه ثابت شود. و اعتراف از معرفت گرفته شده. و ذنب مصدر است. نه تثنيه ميشود و نه جمع و وقتى جمع و ذنوب گفته شد براى اختلاف جنس گناه است.

فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِيرِ پس دورى باد بر اهل آتش. و اين نفرين بر ايشانست يعنى خدا ايشان را محروم و دور از نجات بدارد. دور داشتنى.

و هر گاه گفته شود. اعتراف ايشان بگناه با آن رسوايى كه برايشان هست چه صورتى دارد. جواب داده ميشود. ايشان ميدانند كارشان برسوايى كشيده چه اقرار بكنند و چه نكنند. پس نيست كه بخواند ايشان را بيكى

از دو كار مگر مثل آنچه بديگرى خوانده شده اند. در اينكه فرجى و گشايشى در آن نيست. پس كار بر ايشان يكسانست و عدم اعتراف، و اظهار ناراحتى كردن و يا ابراز نكردن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 177

در آسمان است هستيد كه بر شما بفرستد باد تند يا سنگ را كه شما را هلاك كند پس بزودى ميدانيد كه ترساننده چگونه است.

18- و هر آينه بتحقيق كه افرادى جلوتر ايشان تكذيب كردند.

پس چگونه بود عقوبت انكار من.

19- آيا نديدند پرنده را بالاى سر خودشان كه پرهايشان در هوا صاف نگهداشته و مى بندند آن را بعد از گشودن نگاه نميدارد آنها را جز خدا البتّه او بهر چيزى بيناست.

(20) آيا كيست آنكه لشگرى براى شما باشد كه شما را جز خدا يارى كند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 179

كافرها نيستند مگر در غرور و نادانى.

21- آيا آنكه شما را روزى دهد كيست اگر روزى خود را باز دارد بلكه كافران در سركشى و نفرت از حقّ فرو رفته اند. (ده آيه)

كرده اينست كه هر گاه دو همزه با هم جمع شد اوّلى از آن را تخفيف ميدهند نه دوّمى را به اينكه اوّلى از آن دو را تبديل بواو ميكنند چنانچه ابن كثير كرده و امّا همزه دوّمى را اگر خواهد ثابت دارد و اگر خواست تخفيف دهد. و تخفيفش اينست كه آن را بين همزه و الف قرار دهد. و شايد ابا عمرو اين قول را در اين مورد ترك صورت ديگرى اتّخاذ كرده و آن تخفيف دوّمى از آن دو همزه است وقتى با هم التقا كردند غير از اوّلى.

عجب از مرده اى كه زنده شده است و اصلش از نشر و باز شدن و ضدّ پيچيده بودن است.

و الحاصب: سنگيست مانند ريك با او ميزنند. و حصبه بالحصاه يحصبه حصبا هر گاه او را با سنگ ريزه زد و بآنكه با سنگ ريزه ميزند حاصب ميگويند. يعنى صاحب ريگ.

محذور انذارى. پس بزودى ميدانى كه آيا ترسانيدن من محذور است يا نه.

و قول خدا. فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ. كيف در اينجا خبر كان است و قول خدا و يقبضن عطف شده بر صافّات. و البته عطف فعل بر اسم شده. و فاعده مقرّره در علم نحو اين بوده كه فعل عطف نشود مگر بر فعل چنانچه اسم هم عطف نشود مگر بر اسم. بعلّت اينكه آن گر چه فعل است. پس آن در محلّ حال است و تقدير آن تقدير اسم فاعل است. و صافّات هم حال است. پس جايز است كه عطف بر آن شود. پس مثل اينست كه گفته است صافّات و قابضات. و مانند اين هم در شعر آمده است:

گويد:

بات يعيّشها بغضب باتر يعدل اسوقها و جائر

شب نخوابيد در حالى كه شتر و گوسفند براى پذيرايى ميهمانها با شمشير برنده اى ذبح ميكرد و در ساقهاى آنها عدالت كرده و ميهمانها

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 183

را پناه ميداد. شاهد در كلمه جائر اسم فاعل است كه عطف بفعل شده يعنى يعدل و يجور.

أَمَّنْ هذَا الَّذِي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ. من استفهاميه و در محلّ رفع است به سبب مبتداء بودن. بر او داخل شده ام منقطعه. و اين مبتداى دوّم و الّذى خبر آنست. و بتحقيق متّصل بمبتدا و خبر شده و آن قول خدا هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ. و ينصركم صفت جند است.

طاعتها بر طريق مخفى كردن. بجهت اينكه ترس و خشيت بنا بر آنچه ما ياد كرديم، وقتى در پنهانى باشد. از رياء دور و خالص براى خدا خواهد بود. و ترس از خدا در نهانى سود ميدهد به اينكه مستحقّ ثواب مينمايد. و ترس و خشيت در ظاهر به ترك كردن گناه استحقاق ثواب ندارد. پس خشيت و ترس در پنهانى مسلّما بالاتر است.

و بعضى گفته اند: معناى بالغيب. اينست كه ايشان از او ميترسند و حال آنكه او را نديده اند. پس از ترس از عذاب او باو ايمان آورده اند و بعضى گفته اند: ميترسند از او در جايى كه مخلوقى ايشان را نميبيند براى اينكه بيشتر گناه ها در حال خلوت انجام ميشود. پس ايشان گناه را ترك ميكنند تا اينكه خداى سبحان را اهون و پست ترين بينندگان قرار

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 184

ندهند. و براى اينكه كسى كه در حال خلوت گناه را ترك كرد نيز در حال آشكارا ترك خواهد نمود.

لَهُمْ مَغْفِرَةٌ براى ايشان آمرزش گناهان ايشان است.

وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ يعنى پاداش بزرگ در آخرتى كه فناء و زوالى براى آن نيست.

سپس خداوند سبحان بجهت تهديد كردن گناهكاران فرمود:

وَ أَسِرُّوا قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ پنهان كنيد، سخن خود را يا آشكار نمائيد البتّه خدا بآنچه در سينه هاست دانا است يعنى او داناى باخلاص مخلص و نفاق منافق است. پس اگر خواستيد سخن خود را اظهار كنيد و اگر خواستيد پنهان نمائيد. پس او داناى به ضمائر دلهاى است و كسى كه رازهاى نهفته در دل را ميداند رازهاى- نهانى قول را هم ميداند.

ابن عبّاس گويد: منافقان

از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در غياب آن حضرت انتقاد ميكردند. و جبرئيل آن حضرت را خبر ميداد پس بعضى از ايشان بديگرى گفتند سخن خود را درباره رسول خدا پنهان كنيد تا اينكه آل محمّد عليهم السّلام نشوند. پس آيه مذكوره نازل شد.

أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ آيا كسى كه خلق كرده نميداند. چند وجهى در معناى اين آيه گفته شده است.

1- آيا آنكه سينه ها را خلق كرده نميداند در سينه ها چيست؟

2- آيا كسى كه بنده خود را خلق كرده راز و سرّ او را نميداند. پس بنا بر دو وجه. من خلق بمعناى خالق است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 185

3- اينكه من خلق بمعناى مخلوق باشد. و معنا اينست آيا خدا مخلوق خود را نميداند.

وَ هُوَ اللَّطِيفُ يعنى داناست بآنچه لطافت و دقت نموده است و بعضى گفته اند: لطيف ببندگان خود ميباشد از جهتى كه با لطيف ترين تدبيرات ايشان را تدبير نموده و لطافت تدبير اينست كه تدبير نافذى نمايد كه از چيزى كه تدبير نمود ستم ننمايد.

و بعضى گفته اند: لطيف كسى است كه در لطافت فعلش به طورى باشد كه ديگرى بسوى آن هدايت نشود و لطيف بر وزن فعيل بمعناى فاعل مثل قدير و عليم بمعناى قادر و عالم است.

و بعضى گفته اند: لطيف ملطف مثل بديع بمعناى مبدع است، و گفته اند: لطف آنست كه تكليف كم نموده و عطاء فراوان دهد.

(الْخَبِيرُ) خدايى است كه داناى ببندگان و اعمال ايشان است سپس خداوند سبحان انواع نعمتهايى را كه به بندگانش مرحمت كرده شمرده و فرمود.

هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا يعنى آن خدايى

كه زمين را براى شما آسان و ساكن و مسخّر شما قرار داد كه هر چه بخواهيد در آن انجام دهيد.

و بعضى گفته اند: يعنى طورى قرار نداده كه رفتن در روى آن ممكن نباشد. بسبب دشوارى و ناراحتى.

و بعضى گفته اند: ذلول يعنى آماده براى تصرّف و راه رفتن بر آن امكان و زراعت كردن شماست در آن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 186

فَامْشُوا فِي مَناكِبِها مجاهد گويد: يعنى پس در راه ها و دره هاى آن راه رويد. ابن عبّاس و قتاده گويند يعنى در كوه هاى آن براى اينكه منكب هر چيز بلندى آن چيز است. آن گاه. اگر اين امر ترغيب باشد پس مقصود اينست. مشى كنيد در طاعت خدا. و اگر براى اباحه باشد پس رفتن در زمين براى يافتن سود در تجارت را مباح نموده است.

وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ يعنى بخوريد از آنچه خداوند در روى زمين و كوه ها از زراعت و درختان رويانيده است كه حلال است.

وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ جبائى گويد: يعنى و بسوى حكم خداست مرجع و بازگشت در قيامت. و بعضى گفته اند: و بسوى اوست زنده نمودن براى محاسبه كردن. پس اوست مالك زنده نمودن و تواناى بر او.

سپس خداى سبحان كفّار را تهديد نموده و ايشان را از ارتكاب گناه و انكار ربوبيّت خدا زجر داده و فرمود:

أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّماءِ يعنى آيا در امان هستيد از عذاب كسى كه در آسمانست سلطنت و امر و نهى و تدبير او چاره اى نيست كه اين معنى مراد باشد. براى محال بودن اينكه خداوند جلّ جلاله در مكان و يا جهتى باشد.

و بعضى گفته اند: مقصود بقول او

مَنْ فِي السَّماءِ فرشته موكّل به عذاب گناهكارانست.

أَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْأَرْضَ يعنى زمين را شكافته و شما را در آن پنهان كند هر گاه، معصيت او نموديد.

فَإِذا هِيَ تَمُورُ يعنى پس ناگاه زمين لرزيده و حركت ميكند و مقصود. اينكه خداوند در موقع خسف زمين را حركت ميدهد، تا اينكه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 187

مضطرب ميشود بالاى آن در حالى كه مردم در آن فرو ميروند تا اينكه بپائين آن مى افتند.

و المور: بمعنى تردّد در رفتن و آمدن است مانند موج.

أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّماءِ أَنْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حاصِباً آيا مأمون هستيد كسى را كه در آسمانست اينكه بفرستد بر شما بادى را كه داراى سنگ و ريگ باشد چنانچه بر سر قوم لوط از آسمان سنگ فرستاد.

و بعضى گفته اند: ابرى كه بر شما سنگ ببارد.

(فَسَتَعْلَمُونَ) پس در اين هنگام ميدانيد كَيْفَ نَذِيرِ يعنى چگونه است ترسانيدن من هر گاه عذاب را معاينه كرديد.

وَ لَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ و همانا بتحقيق تكذيب كردند مردمى كه قبل از ايشان بودند پيامبران مرا و انكار كردند وحدانيت و يكتايى مرا.

فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ پس چگونه بود عقوبت من و دگرگونى نعمتهايى كه بايشان دادم.

و بعضى گفته اند: چگونه ديديد انكار مرا بر ايشان بهلاك كردن و بيچاره كردنشان سپس خداوند سبحان اعلان كرد قدرت خود را بر خسف و باريدن سنگ بر ايشان. بقول خودش و فرمود:

أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ آيا نظرى به پرنده نميكنند كه بالاى سر آنها بالهاى خود را صاف گسترده.

(وَ يَقْبِضْنَ) و بعد از گشودن مى بندد و اين معناى پرواز است كه پرنده

بال خود را گشوده و ببندد. يعنى به پاهايشان زده و يك بار بالشان را گشوده و بار ديگر آن را مى بندد پس فضاء هواء براى پرنده مثل آب است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 188

براى شناگر.

و بعضى گفته اند: معنايش اينست كه بعضى از پرندگانند كه به بالشان زده پس باز ميكنند آن را و بعضى از آنها بال خود را نگهداشته پس حركت ميدهد و از آنست صفيف و دفيف.

ما يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمنُ نگه نميدارد ايشان را مگر خدا به تسخير كردن هوا براى ايشان و اگر اين نباشد همانا آنها سقوط كنند و در اين بزرگترين دلالت و روشن ترين برهان و دليل است به اينكه كسى كه هوا را اينگونه تسخير كرده بر هر چيز توانا است.

و الصّف: گذاردن چيزهاى پى در پى را بر خط مستقيم و راست است و القبض: جمع كردن چيزهاست از حال بسط و باز بودن.

و الامساك: لزوم و نگهدارى مانع از سقوط است (از على بن عيسى) إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ بَصِيرٌ يعنى البتّه خدا بتمام چيزها داناست.

أَمَّنْ هذَا الَّذِي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ يَنْصُرُكُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ ابن عبّاس گويد: آيا آن كسى كه سپاهتان باشد كيست كه شما را از (عذاب) جز خداى بخشنده يارى كند. اين استفهام انكارى است يعنى لشكرى نيست كه شما را از من يارى كند و اگر خواستم شما را عذاب كنم بازدارد شما را از عذاب من و لفظ جند مفرد است و براى همين فرمود: هذَا الَّذِي. و مثل اينكه خداى سبحان بكافرها ميفرمايد: بكدام نيرو مرا معصيت ميكنيد آيا براى شما لشگر و سپاهى است

كه دفاع كند از شما عذاب مرا. باين بيان روشن نمود كه بت ها قدرت و نيروى يارى ايشان را ندارند.

إِنِ الْكافِرُونَ إِلَّا فِي غُرُورٍ يعنى نيستند كافرها مگر در فريب، از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 189

شيطان كه ايشان را مغرور ميكند به اينكه عذاب بر ايشان نازل نميشود.

و بعضى گفته اند: يعنى نيستند ايشان مگر در امرى كه حقيقت ندارد از پرستش بت ها خيال ميكنند كه بت ها و معبودهاى دروغى آنها فايده برايشان دارد و حال آنكه امر بخلاف آنست.

أَمَّنْ هذَا الَّذِي يَرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ آيا آن كس كيست كه شما را روزى دهد اگر خداى بخشنده روزى خويش را بازگيرد يعنى كيست آنكه شما را روزى دهد اگر خدايى كه رازق شماست اسباب روزى را از شما باز دارد و مقصود بارانست در اينجا.

بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ بلكه در وادى عناد و نفرت فرو رفته اند، يعنى نيستند كه عبرت بگيرند و نگاه كنند بلكه گردن كشيده و در عناد مستمرّ گشته و در سركشى و نفرتشان از حقّ و دوريشان از ايمان تجاوز از حدّ نمودند براى اينكه براى مشركان موانع بسيارى بود از پرستش بتها و ايشان باين سبب داخل در معصيت ميشدند. پس حقيقة در عنادشان فرو ميرفتند. فرّاء گويد:

أَمَّنْ هذَا الَّذِي يَرْزُقُكُمْ. معرّفى كردن حجّت است خدا شناخت آن را لازم كرده است. پس شناختند و بآن حجّت اقرار كردند و جوابى به آن حجّت ندادند. پس فرمود: بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 190

صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (22) قُلْ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِيلاً ما تَشْكُرُونَ (23) قُلْ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ (24) وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (25) قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ (26)

فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِيئَتْ وُجُوهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ قِيلَ هذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ (27) قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَهْلَكَنِيَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِيَ أَوْ رَحِمَنا فَمَنْ يُجِيرُ الْكافِرِينَ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ (28) قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (29) قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِماءٍ مَعِينٍ (30)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 191

دردناك پناه دهد 29- بگو او خداى بخشاينده است باو ايمان آورده ايم و فقط به او توكّل كرده ايم پس بزودى خواهيد دانست كه كيست آنكه در گمراهى آشكار است.

30- بگو بمن خبر دهيد اگر آب شما بزمين فرو رود پس كيست آنكه براى شما آب جارى بياورد.

مغموم و محزون نمود. و از آنست أساء يسيئ هر گاه كارى كند كه مؤدّى و منجر بغم و غصّه شود.

ماء غور: يعنى غاير فرو رفته توصيف بمصدرى نموده از باب مبالغه چنانچه گفته ميشود هؤلاء زوار فلان و ضيفه اين گروه زاير و ميهمان فلانى هستند المعين: بعضى گفته آن از عين گرفته شده پس بنا بر اين مانند مبيع از بين خواهد بود و بعضى هم گفته اند معين از امعان در جريان است. پس بنا بر اين بر وزن فعيل ميباشد پس مثل اينكه گفته اند ممعن و جدّى، در سرعت كردن و اظهار نمودنست.

جلب منفعت بسوى خود كند.

عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ يعنى بر راه آشكار محكم و اين معنى قول ابن عبّاس و مجاهد است و قتاده گويد: البتّه اين در آخرت است خداوند كافر را در روز قيامت محشور ميكند در حالى كه بر رو افتاده است چنان كه فرموده: وَ نَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى وُجُوهِهِمْ. ما روز قيامت ايشان را بر صورت ايشان محشور ميكنيم.

(قُلْ) بگو اى محمّد باين كافران هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ اوست آن كسى كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 195

شما را ايجاد كرد به اينكه از عدم بوجودتان آورد وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ و براى شما شنوايى قرار داد تا بآن بشنويد شنيدنى ها را.

وَ الْأَبْصارَ و بينايى را تا ديدنيها را با آن ببينيد.

وَ الْأَفْئِدَةَ يعنى دلهايتان را كه با آن تدبّر و تعقّل نمائيد پس به شما بخشيد وسايل تفكّر و تميز آيات و رسيدن بعلم را.

قَلِيلًا ما تَشْكُرُونَ يعنى شما كم شكر ميكنيد و بعضى گفته اند: يعنى قليلا شكر كم، اندك است سپاس گزارى شما، پس ما مصدريّه است. (قُلْ) بگو بايشان اى محمّد (هُوَ) آن خداى تعالى الَّذِي ذَرَأَكُمْ همان خدايى است كه شما را آفريد.

فِي الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ در روى زمين و بسوى او محشور ميشويد يعنى روز قيامت بسوى خدا مبعوث و برانگيخته ميشويد. پس شما را، بر اعمالتان پاداش ميدهد سپس خداوند سبحان آنچه را كه كافرها از روى، استهزاء و مسخره ميگفتند حكايت كرده و فرمود: وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ ميگويند اين وعده چه وقت خواهد بود از فرو رفتن زمين و يا وزيدن باد سنگ آور يا روز انگيزش و

پاداش.

إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ اگر شما راست مى گوييد در اينكه اين وعده خواهد شد.

(قُلْ) بگو اى محمّد إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ فقط علم روز قيامت نزد خداست.

وَ إِنَّما أَنَا نَذِيرٌ و فقط من ترساننده شمايم (مُبِينٌ) يعنى بيان كننده هستم براى شما آنچه خدا بسوى من نازل فرموده از وعيد و وعد و احكام

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 196

سپس خداوند سبحان ذكر فرمود حال ايشان را موقع نزول عذاب و معاينه آن و فرمود:

فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً مجاهد گويد: پس هنگامى كه عذاب را نزديك ديدند يعنى در روز بدر. و حسن گويد: معاينه ديدند. و بيشتر مفسّرين گفته اند لفظ ماضى و مقصود بآن مستقبل و آينده است. و معنى اينست: زمانى كه برانگيخته شده و ديدند قيامت قيام كرده و ديدند آنچه از عذاب برايشان مهيّا شده سِيئَتْ وُجُوهُ الَّذِينَ كَفَرُوا يعنى سياه شود صورتشان و علّت آن زشتى چهره هاى آنهاست بسياهى.

و بعضى گفته اند: يعنى بر چهره هاى آنها آثار غم و حسرت ظاهر شده و ميرسد بايشان بدى و خوارى (وَ قِيلَ) و باين گروه كفّار وقتى عذاب را مشاهده كردند گفته شود.

هذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ فرّاء گويد: تدعون و تدّعون با تشديد يكيست مانند تدخرون و تدّخرون. و مقصود اينكه شما بوديد كه عجله ميكرديد و خدا را براى تعجيل آن ميخوانديد و آن قول ايشان است إِنْ كانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ ... اگر اين حقّ از نزد تو است. (از ابن زيد) حسن گويد: آن تدّعون از دعوى است يعنى ادّعا ميكرديد كه نه بهشتى است و نه آتشى.

حاكم- ابو القاسم حسكانى. باسانيد صحيحه خود

ذكر كرده از شريك از اعمش روايت كرده كه گفت: زمانى كه ديدند آنچه براى حضرت على بن ابى طالب عليه السّلام است از مقامات در نزد خدا سياه شود چهره كسانى كه كافر شدند بولايت آن حضرت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 197

و از حضرت ابى جعفر باقر عليه السّلام روايت شده. هنگامى كه ديدند مكان على عليه السّلام را از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله سياه شود چهره كسانى كه كافر شدند يعنى افرادى كه تكذيب كردند فضل على عليه السّلام را «1»

__________________________________________________

(1) و نيز حاكم حسكانى مذكور در ص 999- باسنادش از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده كه ميفرمود: (در قول خداى تعالى) (فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً) هنگامى كه كفّار بولايت على عليه السّلام و منافقان مى بينند حضرت على عليه السّلام كنار حوض كوثر با رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله است سياه ميشود چهره آنها.

و در حديث (1000) نقل نموده از فرات بن ابراهيم كوفى باسنادش از داود بن سرحان كه گفت: پرسيدم از حضرت جعفر بن محمّد صلوات اللَّه عليه از قول خدا. فَلَمَّا رَأَوْهُ فرمود: او على بن ابى طالب عليه السّلام است هنگامى كه ديدند منزلت و مكان او را از خدا دستهاى خود را ميخورند و دندان ميگيرند بر آنچه تفريط كردند در ولايت على عليه السّلام.

محدّث بحرانى در تفسير برهان در تفسير آيه قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً.

از ابن بابويه. باسنادش از عمّار ياسر رضى اللَّه عنه روايت نموده كه گفت در بعض غزوات خدمت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بودم و على عليه- السّلام

صاحبان پرچمها را كشت و جمعيّت آنها را متفرّق و پراكنده نمود و عمرو ابن عبد اللَّه جحمى و شيبة بن نافع را هم كشت. آمدم خدمت پيغمبر (ص) عرض كردم اى رسول خدا على عليه السّلام جدّا در راه خدا جهاد كرد حقّ جهاد كردن. فرمود: براى اينكه او از من و من از اويم و او وارث علم من و ادا كننده دين من و وفاء كننده وعده من و خليفه بعد از من است و اگر او نبود مؤمنين خالص بعد از من شناخته نميشدند جنگ با او جنگ با من و سلم با او سلم با من و سلم من سلم خداست. بدانكه او پدر دو سبط من و امامان از صلب اويند خداوند امامان راشدين را از صلب او بيرون آورد كه از ايشان است (مهدى) اين امّت گفتم پدر و مادرم بفداى شما اى رسول خدا كيست اين مهدى. فرمود: اى عمّار. البتّه خداوند تبارك و تعالى با من پيمان كرده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 198

__________________________________________________

كه از صلب حسين من نه امام بيرون آيد و نهمين از فرزندان او غايب ميشود از نظر مردم و اين قول خداى عزّ و جلّ است.

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِماءٍ مَعِينٍ براى او غيبتى طولانى ميباشد كه مردمى در غيبت آن بزرگوار برگشته و گروهى هم ثابت ميمانند پس هر گاه آخر زمان شد ظاهر ميشود و دنيا را از عدل و داد پر ميكند چنان كه از ظلم و ستم پر شده بود ... تا آخر حديث كه مفصّل است ما مورد حاجت

را نقل كرديم ... و از اين گذشته شش حديث ديگر نيز در تفسير و تأويل اين آيه نقل نموده كه مقصود همه امام زمان روحى له الفداء است. و چون اين ايّام مصادف با ايّام ميلاد مسعود آن حضرت است مناسب ديدم اين ابيات را تقديم منتظرين حضرتش نمايم.

من در بروى مردم بيگانه بسته ام پيمان خويش از همه عالم گسسته ام

چون از گذشته عبرت كافى گرفته ام ز انديشه حوادث آينده رسته ام

گسترده اند دام پى صيد ما ولى منّت خداى را كه ز هر دام جسته ام

بحث و جدال گر چه نكردم بعمر خويش از وضع خويش و زندگى خويش خسته ام

چون دل شكسته شد نرود دست بكار كارى زمن مخواه كه من دل شكسته ام

دنيا دو دسته گشته و هر دسته فكر خويش من فارغ از دو دستگى هر دو دسته ام

با آنكه دل بريده ام از دلبران دهر امّا بتار زلف سياه تو دل بسته ام

از بهر ديدن رخت اى (شهريار حسن) ديوانه وار بر سر راهت نشسته ام

گويد بعجز (پيروى) اى حجّة خدا غير از تو از علايق دنيا گسسته ام

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 199

(قُلْ) بگو باين گروه كفّار أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَهْلَكَنِيَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِيَ آيا ديديد شما اگر خدا مرا و كسانى را كه با من هستند هلاك كند. به اينكه ما را بميراند (أَوْ رَحِمَنا) يا بر ما ترحّم نمايد به اينكه اجل ما را بتأخير اندازد فَمَنْ يُجِيرُ الْكافِرِينَ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ پس كيست كه كافرها را از عذاب دردناك پناه دهد مستحقّ

آن عذاب شدند بكفرشان و كيست آنكه منفعت دهد ايشان را در رفع عذاب از ايشان.

__________________________________________________

(ايكه جز حقّ بيخبر باشد جهان از كار تو ديده ها را در انتظار مقدم و ديدار تو

هر كه در هر جا بود در انتظار مقدمت ناز شصت خويش را ميگيرد از دادار تو

چهره تابنده ات با اينكه مى باشد نهان باز هم تابد بذرّات جهان انوار تو

معنى قسطا و عدلا آيتى مخصوص توست بعد ما ملئت ز (جورا) فلك لنگردار تو

اى ولى عصر چون ظاهر شدى ز امر خدا جبهه مى سايند شاهان بر در دربار تو

بانگ (جاء الحق) ز بيت اللَّه مى آيد به گوش جان ما بادا فداى لعل گوهر بار تو

غاشيه دار و نگهبان تو (موسى كليم) (عيسى مريم) بود دربان و پرچم دار تو

ميشود سر سبز و خرّم عالم از نور رخت عدل و انصاف و مروّت باشد از آثار تو

حجّه بر حقّ تويى فرمانده مطلق تويى ز امر حقّ عالم غريق نعمت سرشار تو

«پيروى» تا شاعر آل محمّد (ص) گشته اى شهره آفاق شد مجموعه اشعار تو

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 200

و بعضى گفته اند: كه كفّار آرزو ميكردند مرگ پيامبر (ص) را، و مرگ اصحاب او را، پس بايشان گفته شد بگو بايشان اگر خدا هلاك كند مرا، و كسانى را كه با من هستند به اينكه بميراند مرا و اصحاب مرا. پس كيست آنكه نفع دهد شما را و امان دهد شما را از عذاب. پس البتّه آن حتما واقع شود بشما.

و بعضى گفته اند: يعنى

أ رأيتم. آيا شما ديديد كه اگر خدا عذاب كند مرا و ياران مرا يا بر ما ترحّم فرمايد يعنى ما را ببخشد. پس كيست كه شما را پناه دهد. مقصود ما با ايمانمان بين خوف و رجا. ترس و اميد هستيم پس كيست كه شما را با كفرتان از عذاب پناه دهد در حالى كه اميدى براى شما نيست.

چنان كه براى مؤمنان است (از ابن عبّاس و ابن كيسان) سپس فرمود (قُلْ) بگو باين گروه كفّار بر طريق سرزنش و ملامت ايشان هُوَ الرَّحْمنُ يعنى البتّه آن كسى را كه من شما را بسوى او ميخوانم او خداى بخشاينده اى است كه نعمتش شامل تمام مخلوق شده است.

آمَنَّا بِهِ وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْنا ما به او ايمان آورده و بر او توكّل نموده ايم يعنى اعتماد ما بر او است و تمام كارها را ما باو واگذار كرده ايم (فَسَتَعْلَمُونَ) پس بزودى اى گروه كفّار در روز قيامت خواهيد دانست مَنْ هُوَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ كيست، آنكه در گمراهى آشكار است آيا ما يا شما. و كسى كه با ياء خوانده معنايش اين است كه پس بزودى كفّار ميفهمند اين مطلب را.

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً بگو آيا ديده ايد كه اگر صبح آب شما فرو رفته است در زمين يعنى در چاهها و چشمه ها فرو رفته و خشك شد.

فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِماءٍ مَعِينٍ پس كيست براى شما آب جارى يا گوارا آورد ابى مسلم و جبائى گويند: يعنى در چشمه ها ظاهر كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 201

ابن عبّاس و قتاده گويند: يعنى آب جارى براى شما آورد.

خداوند سبحان اراده نموده كه نعمت

دهنده بروزيها اوست. پس شكر او نموده و او را به پرستيد. و چيزى را شريك او قرار ندهيد.

مقاتل گويد: كه خداوند عزّ و جلّ بقولش (ماؤكم) اراده كرده چاه زمزم را و چاه ميمون را كه چاهى قديمى بوده و آب مردم مكّه از اين دو چاه بوده است. و معين آن چاهيست كه دلو بآن رسيده و چشم آن را مى بيند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 202

او بخوانند، گويد كه اين افسانه هاى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 205

پيشينيانست.

16- بزودى بر بينى او نشان خواهيم گذاشت.

چه مقدم بر ان باشد براى شباهت داشتن آن بظرف و در ظرف مسلّما معانى عمل ميكند و گر چه مقدّم باشد، و دلالت ميكند تو را بر مشابهه ان بظرف مقدر كردن لام بان، و البته بعضى از علماء نحو هستند كه ميگويند ان در محل جر است چنان كه اگر آن ظاهر بود با لام بود همچنين است آن و كسى كه با همزه كشيده قرائت كرده، پس او همزه خفيفى بعد از آن زياد نموده است.

بر بعضى خشمگين نمايد، و نميم و نميمه بيك معناست و از آنست نمّام مشموم براى اينكه به تندى بويش مثل اينكه خبر از خود ميدهد.

العتل: جفا كننده شديد و اصل آن دفع است عتله يعتله هر گاه بسختى و خشونت حركت دهد.

الزنيم: فرزند غير قانونى چسبيده بقومى را گويند، كه از آنها نيست «1» و اصل آن زنمه و آن زنگوله آويخته زير گلوى بزغاله است، و بزى كه گوش هايش را بريده و آويخته باشند زنيم گويند.

شاعر گويد:

زنيم ليس يعرف من ابيه بغى الامّ ذو حسب لئيم

حرام زاده اى كه پدرش شناخته نشده و مادر بدنام و فاحشه و صاحب حسب پستى ميباشد (چون زياد بن ابيه) شاهد در اين بيت كلمه زنيم اوّل بيت است كه بمعناى حرام زاده و بى پدر است.

و حسان (شاعر زمان پيامبر (ص) گويد:

و انت زنيم نيط فى آل هاشم كما نيط خلف الراكب القدح القرد

و تو حرام زاده اى هستى كه خود را در خاندان هاشم بسته اى چنان كه يك قدح

__________________________________________________

(1) مانند زياد بن ابيه كه معاويه عليه الهاويه او را ملحق و ملصق به پدرش ابو سفيان نمود با اينكه از آنها نبود، او را زنيم و فرزند حرام زاده اش را عبيد اللَّه زنيم پسر زنيم گويند. (مترجم) [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 208

پشته سوارى بسته شده است، شاهد در اين بيت كلمه زنيم است كه به معناى فرزند غير شرعى است.

و ميگويند: و سمه بسمه و سما و سمه: داغ و علامت گذاردن.

الخرطوم: بلندى سر دماغ است و آن همانست كه بوئيدن به آن واقع ميشود

گفته شده و از آنست خرطوم فيل و خرطمه هر گاه دماغش را ببرند.

اين مرفوعا از پيامبر (ص) روايت شده از حضرت ابى جعفر امام محمد باقر (ع) روايت شده كه: آن نهرى در بهشت بود خدا باو فرمود مداد شو، پس منجمد و سخت شد و آن سفيدتر از شير و شيرين تر از عسل بوده است، سپس بقلم فرمود بنويس، پس قلم نوشت آنچه بود و آنچه خواهد بود تا روز قيامت.

و بعضى گفته اند: مقصود از آن ماهى است در دريا و آن از آيات خدايى است كه در آب ايجادش كرده، پس هر گاه از آب جدا شود خواهد مرد چنانچه حيوان خشكى هر گاه در آب غرق شود خواهد مرد.

وَ الْقَلَمِ آنست كه با او نوشته ميشود، خداوند باو قسم ياد كرده براى منافع خلق خدا در او زيرا آن يكى از دو زبان انسانى است كه آنچه در قلب و دل است از او ظاهر ميشود و تبليغ ميكند دور از انسانى را آنچه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 210

زبان از نزديك تبليغ ميكند، و بسبب قلم احكام دين حفظ شده و بوسيله آن امور عالميان مستقيم ميشود و البتّه گفته اند كه بيان دو بيان است بيان زبان و بيان قلم، بيان زبان را چند سالى تدريس ميشود، و بيان قلمها را مادامى كه روزگار باقيست جاودانست.

و بعضى گفته اند: كه قوام و اساس امور دين و دنيا بدو چيز است قلم و شمشير زير قلم است و بعضى از شعراء آن را بنظم آورده و نيكو گفته است:

ان يخدم القلم السيف الذى خضعت له الرقاب و دانت حذره الامم

البتّه خدمت ميكند قلم را شمشيرى كه براى او گردنها خاضع

و سر بزير و امّت ها از بيم او تسليم و مطيع خواهند شد.

فا الموت و الموت شي ء لا يغالبه ما زال يتبع ما يجرى به القلم

پس مرگ همواره است و مرگى كه چيزى بر او غالب نميشود پيروز ميگردد آنچه از قلم جارى شود.

كذا قضى اللَّه للاقلام مذ بريت انّ السيوف لها مذ أرهفت خدم

خدا براى قلم از روزى كه تراشيده شد چنين حكم فرمود كه شمشير براى آن بنده خدمتكار باشد.

وَ ما يَسْطُرُونَ يعنى: و آنچه فرشتگان مينويسند از آنچه بايشان وحى ميشود و آنچه از اعمال بنى آدم مينويسند پس قسم بقلم و آنچه نوشته ميشود بسبب آن.

و بعضى گفته اند: ما مصدريه است و تقديرش اينست و قلم و نوشتن ايشان، پس قسم بكتابت است و بنا بر قول اوّل قسم بنوشته است.

ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ آن جواب قسم است و معنايش اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 211

است: اى محمد تو ديوانه بنعمت پروردگارت نيستى چنان كه مى گويى تو به نعمت خدايت جاهل نيستى، و جايز است مقدم شدن معمول آن بعد از باء براى اينكه آن زائده موكده است، و تقديرش نفى جنونست از تو بنعمت خدايت.

و بعضى گفته اند: آن چنانست كه ميگويند تو بحمد اللَّه ديوانه نيستى و بعضى گفته اند: يعنى بآنچه پروردگارت بر تو انعام فرموده، از كمال عقل و مقام نبوّت و حكمت ديوانه نيستى، و مجنون نيست كسى كه ما بر او اين نعمتها را داده ايم.

و بعضى گفته اند: يعنى تو مجنون نيستى و نعمت مخصوص پروردگار توست چنان كه ميگويند سبحانك اللّهمّ و بحمدك يعنى و حمد مخصوص

تو است، و اين تقرير براى نفى جنون از آن حضرت است و گفتند اين جواب است براى گفته مشركين، يا ايّها الذى نزل عليه الذكر انك لمجنون، اى آن چنان كسى كه قرآن بر او نازل شده، البتّه تو ديوانه اى.

(وَ إِنَّ لَكَ) و البته براى تو اى محمد.

(لَأَجْراً) يعنى: ثوابى از خدا بر قيام تو بمسئوليت نبوت و تحمّل تو مشكلات بار رسالت خواهد بود.

غَيْرَ مَمْنُونٍ يعنى: ثواب بهشت قطع شدنى نيست مقصود اعتنا بسخن آنها نكن با اينكه براى توست نزد خدا ثواب جاودانى و پاداش بزرگ.

ابو مسلم گويد: غير ممنون يعنى منّتى بواسطه آن بر تو نيست و مقصود اينكه كدورت و ناراحتى بسبب منتى كه لزوم شكر را قطع ميكند نيست، پس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 212

حقيقة گفته اند كه منّت احسان را كدر و فاسد ميكند.

ابن عباس گويد: پيغمبرى نيست مگر اينكه براى او مانند پاداش كسى است كه ايمان باو آورده و داخل دين او شده است، سپس خداوند سبحان پيغمبرش را توصيف كرده و فرمود:

(وَ إِنَّكَ) بدرستى كه تو اى محمد.

لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ يعنى: بر دين بزرگى هستى كه دين اسلام است. (از ابن عباس و مجاهد و حسن).

و بعضى گفته اند: يعنى كه تو متخلّق باخلاق اسلام و بر طبع بزرگى هستى و حقيقة اخلاق آنست كه انسانى نفس و باطن خود را بآن آراسته ميكند از آداب و خلق و خوى ناميده شده براى اينكه او مانند خلقت مى شود در وجود و باطن انسانى، و اما آنچه از آداب بر او آفريده شده پس آن طبيعت است پس خلق

صفت اكتسابى وخيم آن طبيعت غريزى است.

ابو على جبائى گويد: خلق عظيم صبر بر حق و بخشش وسيع و تدبير امور بر مقتضاى عقل است بصلاح و رفق و مدارات و تحمّل مكاره در دعاء بخداى سبحان و تجاوز و گذشت و بخشودن كوشش در يارى مؤمنين و ترك حسد و حرص و امثال اين صفات مذمومه.

عايشه گويد: اخلاق پيغمبر (ص) متضمّن بود آنچه ده آيه اوّل سوره مؤمنين بيان كرده بود، و كسى را كه خدا مدح فرموده به اينكه او بر خلق بزرگى است ديگر بعد از اين مدح مدحى نيست.

و بعضى گفته اند: خدا خلق او را عظيم فرموده براى اينكه باخلاقش معاشرت با مردم داشت و با قلبش جدا بود از آنها پس ظاهرش با مردم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 213

و باطنش با خدا بود.

و بعضى گفته اند: براى اينكه آن حضرت امتثال نمود ادبى كه خداى سبحان او را فرموده بقولش، خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلين عفو و بخشش را بگير و امر بمعروف و از نادانان اعراض كن.

و بعضى گفته اند: خلق او را عظيم ناميده براى اجتماع مكارم اخلاق در آن حضرت و تأييد ميكند اين معنا را آنچه از آن حضرت روايت شده كه فرمود انّما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق، البته من مبعوث شدم كه مكارم اخلاق را تمام كنم و فرمود

ادبنى ربى فاحسن تأديبى

پروردگار من مرا ادب فرمود و نيكو كرد ادب مرا، و فرمود:

ان المؤمن ليدرك بحسن خلقه درجة قائم الليل و صائم النهار

، البته مؤمن باخلاق خويش بدرجه و مقام شب زنده دار و روزه دار ميرسد.

ابو درداء از پيغمبر

(ص) روايت نموده كه آن حضرت فرمود هيچ چيز در ميزان سنگين تر از حسن خلق نيست، از حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام از پدرانش از پيغمبر (ص) روايت شده كه فرمود: بر شما باد بحسن خلق و خوش اخلاقى، پس البته و بدون ترديد حسن خلق در بهشت است، و بر شما باد كه از سوء خلق حذر و اجتناب كنيد كه بد اخلاقى بدون شك در جهنّم و آتش است.

از ابو هريره از پيغمبر (ص) روايت شده كه فرمود: محبوبترين شما نزد خدا خوش خوش اخلاق ترين شماست آنهايى كه با مردم انس گرفته، و مأنوس ميشوند، و دشمن ترين نزد خدا آنهايى هستند كه ميان مردم به سخن چينى و دو بهم زنى رفت و آمد نموده و بين برادران تفرقه و جدايى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 214

مى اندازند، آنهايى كه تجسّس ميكنند و ميكوشند تا لغزش هايى نسبت بمردم پاك دامن بزنند.

فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ يعنى: بزودى ميبينى اى محمد و مى بينند آنهايى كه نسبت جنون و ديوانگى بتو دادند.

بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ كدام يك آنان ديوانه اند كه مفتون و آزمايش بجنون شده اند شما يا آنها.

و بعضى گفته اند: بايّكم الفتنة، و آن جنونست، مقصودش اينست كه ايشان موقع عذاب ميفهمند كه آنها جنون داشتند كه تكذيب تو نموده و دينت را نپذيرفته اند، نه تو.

و بعضى گفته اند: يعنى پس بزودى ميدانى و آنها هم خواهند دانست كه در كدام دو دسته مجنونيست كه شيطان او را فريفته است: سپس خبر داد خداى سبحان كه او عالم بدو گروه است، پس فرمود:

إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ البته پروردگار تو داناتر است بكسى

كه گمراه شده از راه حق و عدول از آن نموده و از رفتن در آن راه تجاوز كرده است.

وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ و او داناتر است براه يافتگان بسوى او كه عمل بموجب هدايتشان ميكنند، پس مجازات ميشوند هر دسته بآنچه مستحق و شايسته آنند.

(ابو على طبرسى مفسّر گرامى) گويد: خبر داد ما را سيد ابو الحمد مهدى بن نزار حسينى قائنى رحمة اللَّه عليه گويد: حديث كرد ما را حاكم ابو القاسم عبيد اللَّه بن عبد اللَّه حسكانى گويد حديث كرد ما را ابو عبد اللَّه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 215

شيرازى گويد حديث كرد ما را ابو بكر جرجانى گفت حديث كرد ما را ابو احمد بصرى گفت حديث كرد ما را عمرو بن محمد تركى گفت حديث كرد ما را محمد بن فضل گفت حديث كرد ما را محمد بن شعيب از عمرو بن شمر از ادهم بن صالح از ضحاك بن مزاحم گفت وقتى كه قريش ديدند كه پيغمبر (ص) على (ع) را مقدم داشته و تعظيم ميكند او را جسارت و اهانت بساحت قدس على عليه السلام نمودند، و گفتند محمد مفتون بعلى شده است، پس خداوند تعالى نازل فرمود: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ، سوگنديست كه خدا بآن قسم ياد كرده يا محمّد ما انت بنعمه ربّك بمجنون و انّك لعلى خلق عظيم، مقصود قرآن است تا قول خدا بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ و ايشان افرادى بودند كه گفتند آنچه گفتند و ايشان داناتر بودند بهدايت يافته گان على بن ابى طالب عليه السّلام، سپس خداوند سبحان به پيغمبر (ص) فرمود:

فَلا تُطِعِ الْمُكَذِّبِينَ

پس فرمان نبر تكذيب كنندگان توحيد و يكتايى خداى عزّ و جل و انكار كنندگان نبوّت تو را و آنچه بتو التماس ميكنند و از تو ميخواهند نپذير و در آنچه ميبينند موافقت با ايشان نكن.

وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ ابن عباس گويد يعنى: دوست دارند اين كفّار كه تو در دينت با آنها نرمش و مدارا و مداهنه كنى تا آنها هم در دينشان با تو نرمى و مداهنه نمايند، تشبيه فرمود نرمى در دين را به نرمى روغن.

ضحاك و عطاء و ابن عباس در روايت ديگر گفته اند: يعنى آنها دوست دارند كه تو ستر كنى آنها را و صرف نظر نمايى از آنان پس آنها هم از تو صرف نظر كنند و چشم بپوشند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 216

و بعضى گفته اند: يعنى دوست دارند اگر تو ركون و اعتماد به پرستش بتها نمايى در آنچه دين تو است، و الادهان: بمعناى جريان ظاهر حال است به نزديكى و دوستى با پنهان كردن دشمنى و عداوت و اين مانند نفاق است.

حسن گويد: يعنى دوست دارند اگر تو در دينت با آنها سازش كنى پس آنها هم با تو سازش كنند، سپس فرمود:

(وَ لا تُطِعْ) يعنى: اى محمد پيروى مكن.

(كُلَّ حَلَّافٍ) يعنى كسى كه زياد قسم بباطل ميخورد براى كم مبالاتى و التفاتى بضرر دروغ.

(مَهِينٍ) بر وزن فعيل از مهانت و آن كمى رأى و تميز و تشخيص است و بعضى گفته اند: مهين يعنى خوار نزد خداى تعالى و مردم.

ابن عباس گويد: مهين دروغگو است، براى اينكه هر كه شناخته بدروغ گويى شد، خوار و كوچك است.

مقاتل گويد:

مقصود وليد بن مغيره است، گويد مالى بر پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله عرضه داشت تا اينكه آن حضرت از دين اسلام برگردد.

عطاء گويد: مراد اخنس بن شريق است، مجاهد گويد: مقصود اسود بن عبد يغوث است.

(هَمَّازٍ) ابن عباس گويد: يعنى كسى كه غيبت و عيب جويى از مردم ميكند مَشَّاءٍ بِنَمِيمٍ يعنى: آشوبگرى كه كوشش و جديت بسخن چينى بين مردم كرده و ميان آنها فساد و بعضى را بجان ديگرى مى اندازد.

مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ يعنى: كسى كه بخيل مال است، ابن عباس گويد: يعنى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 217

كسى كه منع ميكند فاميلش را از دين اسلام به اينكه ميگويد هر كه داخل دين محمد صلّى اللَّه عليه و آله شود هرگز سودى باو نخواهم رسانيد.

(مُعْتَدٍ) قتاده گويد: متجاوز از حق ظالم و ستمكار است.

(أَثِيمٍ) يعنى گنهكار فاسق است فاعل چيزيست كه بسبب آن گناه ميكنند و بعضى گفته اند: در فعلش متجاوز و در عقيده اش گنهكار است.

و بعضى گفته اند: متجاوز است در ظلم كردن بديگرى، و گنهكار است در ظلم كردن بخود.

عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِكَ يعنى او با منّاع خير بودنش متجاوز گنهكار و زناكار بد خلق است، و اين روايت شده در خبر مرفوع.

عكرمه گويد: عتل تواناى در كفر است، كلبى گويد: عتل ستمكارى است كه در دشمنى به باطل سخت است.

خليل گويد: عتل: پرخوريست كه منع از ديگران ميكند، و بعضى گفته اند: عتل آنست كه مردم را گرفته (مانند مأمورين ساواك) و بزندان يا شكنجه ها ميكشاند و از آنست گفته شاعر:

فيا ضيعة الفتيان اذ يعتلونه ببطن الشرى مثل الغنيق المسدّم

پس اى ضايع

كننده جوانان هنگامى كه ميكشيدند او را بصحراى پر شير مانند اسب و شتر بزرگى كه بر دهان او لجام گذارده اند، شاهد در اين بيت كلمه يعتلونه است كه بمعناى گرفتن و كشيدن آمده.

(زَنِيمٍ) يعنى: حرامزاده چسبيده بقومى كه در نسب از ايشان نيست شاعرى گويد:

زنيم تداعاه الرجال تداعيا كما زيد فى عرض الاديم الاكارع

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 218

حرامزاده اى كه مردانى درباره فرزندى او ادّعاء داشتند چنان كه زياد است تداعى و ادّعاء در عرض زمين و اطراف آن، شاهد اين بيت كلمه زنيم است كه فرزند حرامزاده و نسبت داده شده است.

شعيبى گويد: زنيم كسى است كه براى او نشانه اى در بدى است و به بدى و شرارت شناخته شده، پس وقتى از شرّ و بدى ياد شود قلب و ذهن سبقت بوى گيرد و او تبادر بذهن نمايد چنانچه بزغاله در ميان گوسفندان بواسطه بريدگى گوش و آويخته اش معروف است.

و سعيد بن جبير گويد: زنيم شخص پست معروف بشراره است.

على عليه السلام فرمايد: زنيم آنست كه ريشه و اصالت خانوادگى برايش نباشد.

عكرمه گويد: زنيم آنست كه بلئامت و پستى معروف باشد چنانچه گوسفند به گوش بريده اش معروف است.

از پيغمبر (ص) روايت شده كه از آن حضرت از معناى عتل زنيم پرسيدند فرمود: او تندخوى پر خور و پر نوش يافته طعام و شراب ستمكار بمردم گشاده شكم و درون است.

و از شداد بن اوس روايت شده كه گفت: پيغمبر (ص) فرمود: داخل بهشت نميشود جواظ و نه جعظرى و نه عتل زنيم گفت عرض كردم جواظ كيست فرمود هر بسيار جماع كنى كه از انعقاد نطفه

منع ميكند، گفتم جعظرى كدام است؟ فرمود آدم خشن و سخت، گفتم پس عتل زنيم كيست فرمود گشاده شكم بد اخلاق پرخور پر نوش ستمگر ستمكار حرامزاده.

ابن قتيبه گويد: نميدانم كه خدا هيچكس را باندازه وليد بن مغيره

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 219

عيبجويى كرده باشد، براى اينكه او را معرّفى به پر قسمى و موهونى و عيب جويى از مردم و سخن چينى و بخلات و ستمكارى و گنهكارى و ستمگرى و حرام زادگى ياد كرده پس باو عار و ننگى ملحق كرده كه دنيا و آخرت از او جدا نمى شود.

أَنْ كانَ ذا مالٍ وَ بَنِينَ زجاج و فراء گويند: يعنى هر آينه اگر صاحب مال و اولاد بودند براى مال و اولادش اطاعتش نكن، و كسى كه با استفهام قرائت كرده ناچار است كه صله ما بعدش باشد، براى اينكه چيزى كه در جاى استفهام است مقدم بر او نميشود، پس معنى چنين ميباشد، آيا اينكه صاحب مال و اولاد است آيات ما را انكار ميكند، يعنى آيا پاداش نعمتهايى را كه از مال و فرزندان باو اعطاء شد كفر بآيات ما قرار داده است و آن قول خداى سبحانست.

إِذا تُتْلى عَلَيْهِ آياتُنا قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ هر گاه بر او آيات ما خوانده شود گويد: اين افسانه هاى گذشتگان است، يعنى احاديث پيشينيانست كه نوشته شده و مسطور گرديده اصلى ندارد، سپس خداوند سبحان وى را بيم داده و فرمود:

سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ يعنى: بزودى در روز قيامت داغى بر دماغ و بينى او خواهيم گذارد كه چهره اش زشت شده و هر كس او را ببيند خواهد شناخت كه از اهل

آتش است، و البته داغ را مخصوص ذكر بينى كرد براى اينكه انسان بچهره اش شناخته ميشود، و بينى در ميان صورت است، و اين بنا بر عادت عرب است، چون ايشان ميگويند شمخ فلان بانفه، فلانى به بينيش بزرگى و تكبّر ميكند، و از غم اللَّه انفه، خداوند بينيش را بخاك ماليد. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 220

زجاج گويد: يعنى بزودى در آخرت قرار ميدهد براى او نشانه و علامتى كه شناخته شود بسبب آن اهل آتش از سياهى چهره هايشان، و جايز است كه سمه مفرد آيد براى مبالغه در دشمنى پيغمبر (ص) پس طورى زشت و قبيح شود كه از غيرش شناخته شود چنانچه عداوت او با پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله نحوى بود كه از غيرش مشخّص بود.

فراء گويد: علامت و داغ را مخصوص خرطوم و بينى قرار داد براى اينكه آن در وسط چهره است، بعلّت اينكه بعضى از صورت حكايت از كل و تمام چهره ميكند.

ابن عباس گويد: مقصود اينست كه ما در جنگ با شمشير ضربتى بر آن ميزنيم تا اثرش باقى بماند، پس در جنگ ضربتى بر بينى او خورد كه اثرش باقى بود تا هلاك شده.

قتاده گويد: يعنى: بزودى علامتى از عار و ننگ بر او خواهيم گذارد كه براى هميشه باقى باشد.

قتيبى گويد: عرب ميگويد بتحقيق بر او نشانه بدى گذارد، و مرادشان اينست كه بر او ننگى چسبانيد كه هرگز از او جدا نشود، براى اينكه داغ هيچ وقت پاك و زدوده نميشود و اثرش نابود نميگردد، و خدا الحاق نمود بكسى كه ياد شد ننگى را بآنچه او را بسبب

آن از عيبهايى كه مانند داغ در چهره است كه از او جدا نميشود.

و بعضى گفته اند: مقصود از خرطوم شراب است، پس معنايش اينست بزودى او را بر شرب خمر و شراب خوارى معرّفى خواهيم نمود، شاعر گويد:

ابا حاضر من يزن يعرف زناؤه و من يشرب الخرطوم يصبح مسكر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 221

اى ابو حاضر (يكى از صحابه است) كسى كه زنا كرد شناخته ميشود زنا او و كسى كه شراب نوشيد صبح ميكند در حالى كه مست است، شاهد اين بيت كلمه خرطوم است كه بمعناى خمر و شراب آمده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 222

(در اين بوستان) در نيايد.

25- و بامداد بقصد محروم گردانيدن مستمندان (بجانب بوستان) رفتند در حالى كه (بگمان خود بر منع درويشان و چيدن ميوه ها) قادر بودند.

26- پس آن دم كه آن را (سوخته) ديدند گفتند البته ما راه گم كنندگانيم 27- بلكه ما بى بهره گانيم.

28- داناتر ايشان گفت آيا بشما نگفتم چرا خداى را بپاكى ياد نميكنيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 224

29- گفتند پروردگار ما منزّه است، جدّا ما ستم كننده بوديم.

30- پس برخى از ايشان به برخى ديگر روى آوردند در حالى كه يكديگر را ملامت ميكردند.

31- گفتند واى بر ما جدّا ما از فرمان بيرون رونده بوديم.

32- اميد است پروردگار ما بهتر از آن را بما عوض دهد البته ما بسوى پروردگار خويش رغبت كنندگانيم.

33- (شكنجه دنيا) اين چنين است و البته شكنجه آخرت بزرگتر است اگر مشركان بدانند.

براى آنها آماده شده طعن ميزند، شاهد اين بيت صريم است كه بمعناى زمين كوير و شن زار آمده.

الطائف: جماع كردن در شب است و هر گاه گفته شد اطاف به صلاح است در شب و روز باشد، و فرّاء در اين باره انشاد كرده:

اطفت بها نهارا غير ليل و الهى ربّها طلب الرخال

جماع كردم با آن زن در روز نه در شب در حالى كه شوهرش در گلّه گوسفندانش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 226

مشغول گرفتن برّها بود، شاهد اين بيت كلمه اطفت است كه بمعناى آميزش و جماع در روز آمده.

الرخال: برّه ميش را گويند مفردش رخل است.

الرد: بمعناى منع است، از گفته عربها حاردت السنه هر گاه باران نبارد، و حاردت الناقه آن گاه كه از دوشيدن شيرش ممانعت كند.

كميت شاعر گويد:

و حاردت المكد الجلاد و لم يكن بعقبه قدر المستعيرين معقّب

و منع كردند شتران پر شير از دوشيدن شير و حال آنكه بسبب برگردانيدن ظرف از باقيمانده طعام چيزى نمانده، شاهد اين بيت كلمه حاردت است كه بمعناى ممانعت آمده.

و نكد هم روايت شده و آن شترانى هستند كه شير فراوان داشته باشند و گفته اند كه اصل حرد قصد است. گويد:

اقبل سيل جاء من عند اللَّه يحرد حرد الجنة المغلة

سيلى از طرف خدا آمد كه قصد ميكند قصد كردن باغ گندم و غلّه را كه ويران كند و از بين ببرد، شاهد اين بيت كلمه يحرد است و حرد، كه به معناى قصد كردن و قصد ميكند آمده.

يعنى قصد ميكند، و حرد يحرد حرداً بمعناى قصد و يقصد قصدا است و

بعضى گفته اند حرد بمعناى خشم و غضب و كينه است.

اشهب بن رميله گويد:

اسود شرى لاقت اسود خفية تساقوا على حرد دماء الاساود

شيران بيشه اى كه شير بسيار داشت با شيران نيستان كه مخفى بودند برخورد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 227

كردند، پس همديگر را از خشم از خون شيرها سقايت كردند، شاهد در اين بيت كلمه (على حرد) است كه بمعناى حنق و غضب آمده.

امكان نمايد مانعى براى من.

فَطافَ عَلَيْها طائِفٌ مِنْ رَبِّكَ ابن عبّاس گويد: يعنى آتشى آن باغ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 228

را احاطه نمود و همه را سوزانيد، قتاده گويد: يعنى فرشته اى آن را از امر و دستور خدا آتش زد.

وَ هُمْ نائِمُونَ يعنى: در حالى كه آنها خواب بودند.

مقاتل گويد: خداوند آتشى برانگيخت در شب بر باغشان، پس آن را سوزانيد تا تبديل به تل خاكسترى سياه شد و اين است قول خدا كه ميفرمايد فَأَصْبَحَتْ كَالصَّرِيمِ ابن عباس و ابن عمرو بن علاء گويند: يعنى صبح كرد مانند شب تاريك و صريمان شب و روزند براى سپرى شدن هر يك از ديگرى جبائى گويد: صريم بمعناى مصروم ميوه چيده شده است و مقصود اين است كه آن باغ چنان شده كه تمام ميوه هاى آن چيده شده است.

حسن گويد: صريم آنست كه خير از آن منقطع شده و ديگر در آن خيرى نيست.

مورج گويد: كالصريم: يعنى چون تل ريگى كه از كوه ريك جدا شده است و بعضى گفته اند: يعنى مانند خاكستر سياه بلغت خزيمه.

فَتَنادَوْا مُصْبِحِينَ يعنى صبحگاهان بعضى ديگرى را صدا زدند و اصل تنادى از نداء با ياء مقصوره است، براى اينكه نداء دعاء به بلند كردن صدا است چنانست كه امتداد ميدهد بر روش خود اى فلانى (يا اللَّه يا رحمن، يا رحيم، يا ارحم الراحمين) براى اينكه صدا البتّه كشيده مى شود براى انسانى بصداى گلويش.

أَنِ اغْدُوا عَلى حَرْثِكُمْ يعنى: صدا ميزدند به اينكه زود باشيد و بعضى بديگرى ميگفت تند برويد بر حرث خودتان، و حرث: زراعت و انگور است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير

القرآن، ج 25، ص: 229

إِنْ كُنْتُمْ صارِمِينَ اگر شما چيننده خرمائيد.

(فَانْطَلَقُوا) پس بسوى باغ و زراعتشان رفتند.

وَ هُمْ يَتَخافَتُونَ در حالى كه ايشان ميان خودشان آهسته سخن گفته و ميرفتند، و اصل آن از خفت فلان يخفت وقتى كه خودش مخفى كند.

أَنْ لا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْكِينٌ كه امروز بر شما مستمندى وارد نشود، اين بود آنچه آهسته با هم ميگفتند.

وَ غَدَوْا عَلى حَرْدٍ صبح كردند به قصد منع كردن فقراء و بيچارگان.

(قادِرِينَ) پيش خودشان و اعتقادشان به اينكه توانا هستند بر منع فقراء و تصرّف كردن آنچه در باغشان هست.

مجاهد و قتاده و ابو العاليه گويند تواناى على حرد يعنى بر جدّ و جهد و كوشش از كارشان.

و ابى عبيده گويد: توانا بر سعى و جدّيت در منع فقراء از حاصلشان.

سفيان گويد: توانا بر غيظ و غضب از فقراء و مستمندان.

ابى مسلم گويد: توانايانى كه نقشه كشيده بودند همديگر را در باغشان در وقتى كه در آن موقع ميخواستند بچينند، ملاقات كنند، و آن وقت صبح بود و تقديرش اين است، اراده كردند باغ را در وقتى كه نظر گرفته بودند چيدن آن را در آن وقت.

فَلَمَّا رَأَوْها پس چون ديدند باغشان را بر اين صفت كه چون خاكستر سياه شده.

قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ قتاده گويد: گفتند ما راه گم كرده ايم اين باغ ما نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 230

و بعضى گفته اند: يعنى ما هر آينه گمراهان از حق هستيم در كارمان پس براى همين ما كيفر شديم برفتن ميوه باغمان، سپس استدراك كرده گفتند بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ و مقصود اينست كه اين باغ ماست و ليكن ما

از سود و خير آن محروم شديم براى منع كردنمان حقوق مستمندان و انشاء اللَّه نگفتن.

قالَ أَوْسَطُهُمْ ابن عباس و حسن و مجاهد گويند يعنى عادلترين آنها از جهات سخن، و بعضى گفته اند: يعنى افضل و اعقل آنها و بعضى گفته اند: يعنى متوسّط آنها در سن.

أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ آيا نگفتم بشما اگر پروردگارتان را ياد مى كرديد. مجاهد گويد گويا اينكه او ايشان را بر بدى كارشان تحذير كرده، و ترسانيده گفت چرا انشاء اللَّه نگفتيد، براى اينكه در آن انشاء اللَّه توكل بر خدا و تعظيم خدا و اقرار بر اين است كه هيچ كس قدرت ندارد كارى انجام دهد مگر با اراده و خواست خدا و براى همين آن را تسبيح ناميد.

و بعضى گفته اند: يعنى براى چه خدا را بعبادتش تعظيم نميكنيد و امر او را پيروى نمى نمائيد.

و بعضى گفته اند: چرا نعمتهاى خدا را بر خودتان ياد نميكنيد پس شكر آن را بجا آوريد به اينكه حق مستمندان را از مالتان بيرون آوريد.

و بعضى گفته اند: يعنى براى چه خداى تعالى را از ظلم تنزيه نمى كنيد، و اعتراف نكرديد به اينكه خدا ظلم نميكند و راضى هم نيست كه شما ظلم كنيد.

و بعضى گفته اند: يعنى چرا نماز نميخوانيد، سپس حكايت كرد از ايشان و فرمود:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 231

قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ گفتند منزّه است پروردگار ما البته ما ستمكار بوده ايم در تصميم بر محروم كردن مستمندان از حقشان در موقع چيدن و درو كردن، پس محروم شديم از چيدن آن و انتفاع بردن آن، و مقصود اينست كه خداى سبحان

منزه از ظلم است، پس آنچه بما كرده ظلم نيست البته ظلم از خود ماست كه منع كرديم فقراء را از حقشان.

فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَلاوَمُونَ پس برخى بر ديگرى روى كرده و ملامت ميكردند همديگر را يعنى برخى سرزنش ميكرد ديگرى را بر آنچه از ايشان تفريط شده بود.

قالُوا يا وَيْلَنا إِنَّا كُنَّا طاغِينَ گفتند اى واى بر ما البته ما بوديم كه طغيان كرديم و جدّا در ظلم از حد گذشتيم و تجاوز كرديم از مرز و حد، و ويل سخن خشن و ناروايى است كه بر نفس دشوار باشد، كمتر و پائين تر آن است، و ويح حد وسط اين دواست، عمرو بن عبيد گويد: ممكن است كه اين توبه ايشان باشد و ممكن است بر حدى كه كافر وقتى در سختى قرار گرفت مى گويد باشد.

عَسى رَبُّنا أَنْ يُبْدِلَنا خَيْراً مِنْها اميد است كه پروردگار ما عوض آن را بهتر بما مرحمت فرمايد: يعنى هنگامى كه توبه نموده و بازگشت بخدا كردند گفتند اميد است كه خدا عوض آن را بما داده و بهتر از آن باغى كه نابود شده مرحمت فرمايد.

إِنَّا إِلى رَبِّنا راغِبُونَ يعنى: ما بسوى خدا توجه كرده و از او اين مطلب را خواهانيم و از آنچه كرده ايم بسوى او بازگشت مينمائيم، و يبدّلنا را با تشديد و تخفيف خوانده اند و هر دو بيك معناست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 232

كَذلِكَ الْعَذابُ هم چنين است شكنجه در دنيا براى گنهكاران.

وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ و هر آينه شكنجه آخرت بزرگتر است اگر مشركين ميدانستند، و اكبر آنست كه مقدار غيرش نزد او

كمتر باشد نسبت باو.

و از عبد اللَّه بن مسعود روايت شده كه گفت بمن رسيده كه آن قوم خود را براى خدا خالص كرده و خداوند تعالى هم از ايشان راستى و صداقت شناخت، پس باغى بآنها مرحمت فرمود كه آن را حيوان ميگفتند، در آن انگور بود كه قاطرها آنها را حمل ميكردند.

ابو خالد يمامى گويد: من اين باغ را ديدم و ديدم هر خوشه اى از آن را مانند يك مرد سياه ايستاده بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 233

حالى كه ايشان تندرست بودند.

44- بزودى ايشان را از آنجايى كه نميدانند بتدريج خواهيم گرفت.

45- و ايشان را مهلت ميدهيم زيرا كه انتقام من استوار است.

در تمام اين آيات منقطعه ميباشد.

إِنَّ لَكُمْ فِيهِ لَما تَخَيَّرُونَ انّ مكسوره است و كسره داده شده براى مكان لام در لما و اگر نه بود لازم بود كه مفتوح باشد براى اينكه مفعول «تدرسون»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 236

است و آن مثل قول خدا وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ است، و قول خدا: إِنَّ لَكُمْ لَما تَحْكُمُونَ مانند آنست، و اگر خواستى بگو البته انّ مكسوره است براى اينكه ما قبلش قسم است و آن در جواب قسم مكسور خواهد بود.

و قول خدا يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ عمل در ظرف كه يوم باشد نموده، قول خدا فليأتوا و خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ حال است، وَ مَنْ يُكَذِّبُ ممكن است مفعول معه باشد و ممكن است عطف بر ضمير متكلّم من ذرنى است.

سرزنش ايشانست، معنايش اين است، كدام عقلى واداشته شما را بر ترجيح دادن كفار تا سبب اصرار شما بر كفرتان گرديده، و در قانون حكمت نيكو نيست تساوى ميان دوستان، و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 237

دشمنان در عالم پاداش (روز قيامت).

أَمْ لَكُمْ كِتابٌ فِيهِ تَدْرُسُونَ يعنى بلكه آيا براى شما كتابيست كه ميخوانيد در آن اين برنامه را، پس شما بآن متمسّك هستيد و توجهى بخلاف آن نداريد پس وقتى شما اعتماد بآنچه بر آن هستيد نابود كرديد و در كتابى كه قرآنست بر شما بزرگترين حجت است، براى اينكه آن قرآن دلالت و راهنماييست كه تا روز قيامت پا برجاست و معجزه اى است كه شاهد راستگويى كسى است كه قرآن بر دست او ظاهر شده.

إِنَّ لَكُمْ فِيهِ لَما تَخَيَّرُونَ البته براى شما در آنست چيزى كه اختيار كنيد در اين آيه دو وجه است:

1- تقديرش چنين باشد، ام لكم كتاب فيه تدرسون بان لكم فيه ما تخيّرون آيا براى شما كتابيست در آن كه ميخوانيد به اينكه براى شما در آن چيزيست كه اختيار ميكنيد، مگر اينكه باء بانّ حذف شده و براى دخول لام در خبر انّ را مكسور نمايند.

2- اينكه معنايش چنين باشد، البته براى شما آنچه نزد خودتان اختيار نموديد و حال آنكه امر بخلاف اينست، و جايز نيست كه اين بر طريق خير مطلق باشد.

أَمْ لَكُمْ أَيْمانٌ عَلَيْنا بالِغَةٌ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ يعنى بلكه آيا براى شما عهد و پيمانيست بر ما كه با شما معاهده كرديم و تا روز قيامت منقطع نميشود إِنَّ لَكُمْ لَما تَحْكُمُونَ البته براى شما چيزيست كه حكم ميكنيد براى

خودتان به آن از خوبى و كرامت نزد خداى تعالى.

و بعضى گفته اند: بالغه معنايش موكده است و هر چيزى كه در خوبى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 238

و صحت نهايتى و غايتى دارد پس او بالغ است، سپس خداوند سبحان به پيمبرش فرمود:

(سَلْهُمْ) بپرس اى محمد.

أَيُّهُمْ بِذلِكَ زَعِيمٌ يعنى كدام يك شما كفيل هستيد كه براى ايشان در آخرت باشد آنچه براى مسلمين است.

أَمْ لَهُمْ شُرَكاءُ فَلْيَأْتُوا بِشُرَكائِهِمْ إِنْ كانُوا صادِقِينَ يعنى: آيا براى ايشان شريكانى در عبادت با خدا هست و آنها بت ها هستند پس در روز قيامت بياوريد اين شريك ها را اگر راستگويانيد در اينكه بتها شريكهاى خدا هستند.

و بعضى گفته اند: يعنى آيا با ايشان گواهانى هست كه شهادت دهند براى ايشان براستى، پس دليل بآن اقامه گردد، پس آنها را روز قيامت بياوريد كه شهادت و گواهى دهند بر درستى ادّعاى ايشان اگر در ادعايشان راستگو هستند.

يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ يعنى پس در اين روزى كه ظاهر ميشود در آن شدت ها و سختيها بياوريد شريكان را.

ابن عباس و حسن و مجاهد و قتاده و سعيد بن جبير گفته اند: يعنى روزى كه ظاهر ميشود از امر سخت.

عكرمه گويد: از ابن عباس سؤال شد از قول خدا يكشف عن ساق، پس گفت هر گاه چيزى در قرآن بر شما مخفى شده پس آن را در شعر طلب كنيد، پس البته آن ديوان عرب است آيا نشنيده ايد قول شاعر را

و قامت الحرب بنا على ساق

آن روز ناگوار و شديدى بود، قتيبى گويد: اصل اين اينست كه هر گاه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 239

آدمى

واقع شد در كار بزرگى كه محتاج ميشود در آن جديت و كوشش كند دامنش از ساقش بالا ميزند و جمع ميكند، پس كشف از ساق عاريه آورده شده در محل شدّت و براى دريد بن صمه انشاد كرده.

كميش الازار خارج نصف ساقه بعيد من الآفات طلاع انجد

زير جامه اش را بالا زده كه نصف ساقش بيرون است دور است از آفتها مجرّب و كار آزموده و جدّى در كارهاست، شاهد اين بيت نصف ساقه ميباشد كه كنايه از جدّيت و كوشش است.

پس تأويل آيه اين است روزى كه كار سخت شد چنانچه سخت ميشود كه محتاج ميشود كه كشف ساق كند و پايش را بيرون اندازد.

وَ يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ يعنى بايشان بر طريق سرزنش و ملامت ميگويند سجده كنيد.

فَلا يَسْتَطِيعُونَ پس توانايى ندارند، و برخى گفته اند كه سختى كار و دشوارى آن روز آنها را بسجود خوانده و بزانو در مى آورد و اگر چه منتفع بآن هم نميشوند، البته ايشان را امر بسجده ميكنند و اين چنانست كه انسانى ناچار بسجده ميشود و برو ميفتد وقتى كه باو مصيبتى از مصيبتهاى دنيوى برسد.

خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ يعنى ديدگان آنها ذليل و خوار و سرافكنده است كه از روى ذلّت و خوارى نظرشان را از زمين بلند نميكنند.

تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ يعنى ذلت پشيمانى و حسرت آنها را فرو ميگيرد.

وَ قَدْ كانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ يعنى مردمى بودند تندرست ممكن بود بر ايشان سجده كنند، پس سجده نكردند، يعنى در دنيا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 240

بآنها امر شد نماز بخوانند، پس بجا نياوردند.

سعيد بن جبير گويد: ايشان ميشنيدند حىّ

على الفلاح را ولى اجابت نميكردند، كعب الاحبار گويد: سوگند بخدا كه اين آيه نازل نشده مگر براى آن كسانى كه تخلّف از نماز جماعت ميكنند.

از ربيع بن خثيم وارد شده كه فلجى براى او عارض شد كه دو نفر مرد «1»

__________________________________________________

(1) ربيع بن خثيم كه در ايران و بالاخص خراسان معروف بخواجه ربيع و در مشهد مزار معروفى دارد، يكى از زهّاد ثمانيه و هشت زاهد معروف و از ممدوحين است، علماء درباره او اختلاف كرده اند، بعضى وى را از مذمومين و منحرفين از ولايت امير المؤمنين على عليه السلام مانند حسن- بصرى ميدانند، و بعضى از ممدوحين دانسته كه از آنها مرحوم محدث زاهد و عالم متعبد حاج شيخ على اكبر نهاوندى، ره، و حقير هم قضايايى درباره او از بزرگان شنيده ام كه يكى از آنها را در جلد سوّم گنجينه دانشمندان ص 63 در ذكر مرحوم آية اللَّه حاج سيد يونس اردبيلى ره، ياد كرده ام كه دلالت بر بزرگوارى و ممدوحيت او دارد، و در جوار او مدفونست.

پدر علويه متعلقه حقير مرحوم سلالة السادات الاطياب حاج سيّد رضا موسوى الأبطحى والد ماجد حجة الاسلام حاج سيد حسن ابطحى خراسانى معاصر كه از علماء خدوم مشهد و داراى آثار علمى و اجتماعى چندى كه از آنهاست (كانون بحث و انتقاد دينى) ميباشد.

و نيز در آنجا مدفونست خادم خالص و مخلص خاندان رسالت بالاخص مولاى ما صاحب الزمان روحى و ارواحنا له الفداء مرحوم مبرور ثقة المحدّثين حاج شيخ احمد كافى كه در راه زيارت حضرت على بن موسى الرضا (ع) در صبح جمعه نيمه شعبان 1398 قمرى شهيد و مرگش چنان موجى

در سراسر ايران ايجاد كرد كه در مرگ و رحلت مرجع تقليد بزرگى ايجاد ميشد، تمام بلاد و غالب دهات برايش مجلس عزاء با سوز و گدازى گذاردند، و گمان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 241

زير بغل او را گرفته و بمسجد ميبردند، پس باو گفته شد اى ابو زيد اگر مينشستى چه ميشد پس البته براى تو رخصت و اجازه است نمازت را نشسته بخوانى گفت كسى كه شنيد حىّ على الفلاح بايد اجابت كند گر چه با دست و شكم باشد.

از حضرت باقر و حضرت صادق (ع) روايت شده كه فرمودند: در اين آيه حجت را تمام كرده و برايشان هيبه داخل شده و ديدگانشان خيره گرديد و جانهايشان بگلو رسيده و پشيمانى و خوارى و ذلت ايشان را فرا گرفته و آنها را بسجده خوانده و حال اينكه سالم و تندرستند و توانايى دارند كه اوامر را اتيان و نواهى را ترك نمايند، و براى همين آزمايش شدند.

مجاهد و قتاده گويند روز قيامت مؤذنى اذان گويد، پس مؤمن سجده ميكند و گرده پشت منافقان سخت ميشود (و نميتوانند بسجده روند) پس البتّه سجده مسلمانها براى ايشان حسرت و ندامت ميشود، و در خبر است كه پشت منافقان چون سيخ هاى آهنين كباب ميشود، سپس خداوند سبحان فرمود:

فَذَرْنِي وَ مَنْ يُكَذِّبُ بِهذَا الْحَدِيثِ اين تهديد است معنايش اينست مرا واگذاريد و تكذيب كنندگان را، يعنى تمام كارهاى ايشان بدست من است چنان كه گوينده اى ميگويد مرا با او واگذاريد، ميگويد رها كن ميان من و ميان آن كسى كه تكذيب ميكند اين قرآن را و دلت را مشغول او نكن كه

من كار او را كفايت ميكنم.

__________________________________________________

(ميكنم كمتر دلى در شهادتش نسوخت و كمتر چشمى نگريست، مگر دشمنان ولايت و منكرين مولايش و مولايمان حضرت مهدى روحى له الفداء كه دلهايشان سخت و تاريك از نور هدايت و ولايت است، رحمة اللَّه عليه عاش سعيداً و مات سعيدا، خداوند او را با سعيدان و شهيدان محشور فرمايد مترجم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 242

سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ يعنى بزودى آنها را ميگيرم براى عقاب حالى بعد از حال و تفسير اين آيه در سوره اعراف گذشت.

از حضرت ابى عبد اللَّه صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود هر گاه بنده گناهى مرتكب ميشود نعمتى را بر او خداوند از نو ميرساند پس استغفار را ترك ميكند اين است استدراج.

وَ أُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ يعنى اجلشان را طولانى كنيم و مبادرت بعذاب آنها نميكنيم مبادرت كسى ميكند كه ميترسد فوت شدن را، پس البته شتاب ميكند كسى كه ميترسد فوت از بين رفتن را البته عذاب و شكنجه من هر آينه سخت است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 243

حبس كردم سر مشك را وقتى كه آن را محكم بستم، و كظم غيظه

__________________________________________________

(1) روز جفار روز مشهوريست ميان عرب كه ميان بنى بكر و بنى تميم، جنگ سختى سر آب جفار در گرفت و بسيارى از طرفين تلف شدند و آن روز ضرب المثل شد و همچنين روز نسار كه ميان بنى اسد و ذبيان با بنى جشم ابن معاويه سر چاه نسار كه از بنى عامر بود جنگ درگرفت مانند روز جفار كه چاه آبى متعلّق به بنى تميم بود در نجد. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 246

وقتى كه آن را حبس كند بقطع كردن از آنچه بسوى او ميخواند و كظم خصمه وقتى كه او را جواب ساكت كننده دهد.

العراء: زمين خالى از درخت و روئيدنى است قيس بن جعده گويد:

و رفعت رجلا لا اخاف عثارها و نبذت بالبلد العراء ثيابى

بلند كردم پاى را و نميترسم لغزش آن را و درآوردم بشهرى كه خالى بود از هر چى لباسم را، شاهد اين بيت كلمه عراء است كه بمعناى زمين و شهر خالى و عارى آمده است.

ايشان عملى بصحّت و درستى چيزيست كه ميخوانند و آنها اختصاص بآن داده شده و غير ايشان نميدانند، پس ايشان مينويسند و از هم ارث ميبرند و شايسته است آن را ظاهر كنند، سپس به پيغمبر (ص) فرمود:

فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ شكيبا باش در ابلاغ رسالت و ترك مقابله كردن با

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 247

ايشان بفعل زشت، و بعضى گفته اند: لام لحكم جارى مجراى الى و معنى اينست صبر كن تا اينكه خدا حكم كند بنصرت اولياء تو و مغلوب شدن دشمنانت و بعضى گفته اند: يعنى پس صبر كن براى حكم خدا در خلوت كردن ميان ظالم و مظلوم تا وقت كتاب برسد.

وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ يعنى: مانند يونس صاحب ماهى نباش در شتاب كردن عقاب قومش و هلاك كردن ايشان و از ميان قومت بيرون رو پيش از آنكه خدا اذنت دهد چنانچه يونس خارج شد.

إِذْ نادى وَ هُوَ مَكْظُومٌ يعنى: خواند پروردگارش را در شكم ماهى در حالى كه او محبوس از تصرّف در كارها بود و آن چيزى كه بآن خدا را خواند اين بود، لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ، نيست خدايى جز تو منزّه و پاكى تو البته من از ستمكارانم.

و بعضى گفته اند: مكظوم: يعنى غم و غصّه گلويش را گرفته و بر غيظش شفائى نمى يابد.

لَوْ لا أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ يعنى اگر رحمتى از پروردگارش سبب مستجاب شدن دعائش باو نرسيده بود و از زندان شكم ماهى خلاص نشده بود كه زنده مانده و زنده بيرون آيد.

(لَنُبِذَ) يعنى: افكنده شده بود.

(بِالْعَراءِ) يعنى در فضاء و بيابان عارى

و خالى از درخت و گياه وَ هُوَ مَذْمُومٌ و او ملامت شده بود بچيزى كه بر آن ملامت شده بود و لكن خداوند تعالى او را تدارك كرد بنعمتى از نزد خودش پس افكنده شد به بيابان عارى از گياه در حالى كه او مذموم و ناپسند نبود. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 248

فَاجْتَباهُ رَبُّهُ خداوند او را بنبوّت اختيار كرده.

فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِينَ يعنى از جمله مطيعين خدا و تاركين گناهان قرارش داد.

وَ إِنْ يَكادُ الَّذِينَ كَفَرُوا البته آن كسانى كه كافر شدند نزديك است ان در اينجا از انّ مشدّده مثقّله است، و تقديرش اينست و البته نزديك است كسانى كه كافر شدند.

لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصارِهِمْ ابن عباس گويد: تو را بكشند و هلاك كنند و او اينطور ميخواند.

كلبى گويد: يعنى تو را بزمين بزنند (يا مبتلا بكسالت صرع و غشوه نمايند).

سدى گويد: با چشمانشان بتو آسيب و صدمه بزنند، و تمام اين گفته ها در معنى برميگردد به چشم زدن و تمام مفسرين ميگويند مقصود آيه زخم چشم است، ولى جبائى اين را منكر شده و ميگويد زخم چشم درست نيست و على بن عيسى رمّانى ميگويد: اين مطلبى را كه جبائى ذكر كرده صحيح نيست، بعلت اينكه محال و ممتنع نيست كه خداوند تعالى عادت را جارى بر صحت اين كرده باشد، براى يك نوع از مصلحت و بر همين مبنا هم تمام مفسّرين اتفاق نموده و عقلاء هم تجويز نموده اند و مانعى هم از آن نيست، و در خبر آمده كه اسماء دختر عميس (همسر جناب جعفر طيّار و مادر عبد اللَّه شوهر حضرت زينب و مادر محمد

بن ابى بكر) عرض كرد اى رسول خدا فرزندان جعفر مبتلا بزخم چشم شده اند پس دعائى و تعويذى برايشان مرحمت فرما، فرمود آرى اگر از قضا و قدر چيزى سبقت ميگرفت هر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 249

آينه چشم بود.

فراء و زجاج گويند: هر گاه مردى از ايشان ميخواست رفيقش را چشم بزند سه روز گرسنه ميماند، سپس او را توصيف ميكرد، پس او را بهمين توصيف زمين ميزد، و اين مطلب اينطور بود كه با آن كسى كه ميخواست صدمه اى با چشم بزند ميگفت: نديدم مثل امروز شترى يا گوسفندى يا مانند تو (وه) چه آدمى يا هر چه اراده ميكرد، يعنى مثل شترى كه امروز ديدم پس آنها به پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله چنان كه ميخواستند بگويند و آن حضرت را با زخم چشم صدمه بزنند.

زجاج گويد: يعنى ايشان در موقع قرآن خواندن و دعوت كردنت بتوحيد نگاه ميكنند بتو نگاه دشمنى و كينه و انكار آنچه ميشنوند، و تعجّب ميكنند از آن پس نزديك است بتيزى چشمشان تو را بزمين بزنند و از جاى خودت حركت دهند، و اين در كلام مردم استعمال شده كه ميگويند فلانى به من طورى نگاه كرد كه نزديك بود مرا بزمين اندازد، جورى نگاه كرد كه نزديك بود مرا بخورد، و تأويل تمام اينها اينست كه او بمن نگاهى كرد كه اگر امكان داشت براى او مرا بخورد يا زمين زند ميكرد. «1».

__________________________________________________

(1) زخم چشم مسلّم است و براى خود حقير اتفاق افتاده و خاطرم هست در حادثه هائله مورد حمله گروه تير اندازان قرار گرفتم، و همگى آنان

بطرفم تير اندازى كردند بقصد كشتنم ولى بگفته شاعر اگر تيغ عالم بجنبد زجا- نبرّد رگى تا نخواهد خدا- خداوند حفظ فرمود و تيرها اصابت نكرد، ولى تير خوردن و كشته شدنم شايع شد و دوستانم در گوشه و كنار ناراحت و بعضى مجالس ترحيم گرفتند، پس مسافرتى بيكى از مناطق شمال كه جمعى از دوستانم بودند نمودم پس از ورود در آن محل مردم كه مرگ مرا يقين كرده و حتى مجلس عزا گرفته بودند خوشحال و تكليف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 250

لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ هنگامى كه قرآن را شنيدند.

وَ يَقُولُونَ و ميگويند با اين وصف.

إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ يعنى عقلش مغلوب است با اينكه علم دارند بعقار و سنگينى و فراوانى عقل او، اين را از روى دشمنى و تكذيب كردن او مى گويند.

(وَ ما هُوَ) يعنى: و او نيست قرآن.

(إِلَّا ذِكْرٌ) مگر شرفى.

(لِلْعالَمِينَ) براى عالميان تا اينكه قيامت قيام كند.

و بعضى گفته اند: يعنى و نيست محمد (ص) مگر شرفى براى خلق هنگامى كه ايشان را هدايت كرد بسوى صلاح و ايشان را از گمراهى نجات داد وقتى كه نسبت جنون باو دادند و او را توصيف كردند بچيزى كه در او نبود، و بعضى گفته اند: مقصود از ذكر اينست كه او آنها را متذكّر و متوجه بامر آخرتشان ميكند از ثواب و عقاب و وعده و وعيد.

حسن گويد: دواء زخم چشم خواندن اين آيه است:

وَ إِنْ يَكادُ الَّذِينَ كَفَرُوا ... تا آخر آيه.

__________________________________________________

(منبر كردند، پس منبر رفتم و در حين صحبت شخصى كه معروف بشور چشمى بود وارد و از ديدنم تعجّب و به رفيقش گفت

(وه) اين آقاى رازى است كه ميگفتند كشته شده، پس همانساعت حالم بالاى منبر بهم خورد و بزمين افتادم و مرا با دوش منزل بردند و معروف شد كه فلانى آقا را چشم زخم زده است، پس ناچار از آن محل بطهران مراجعت و حالم بحمد اللَّه خوب شد، و نيز ميگويم در شواهد التنزيل حاكم سكانى حنفى سنى رواياتى در تأويل بعضى از آيات اين را نقل كرده كه مناسب است متذكر شوم:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 251

__________________________________________________

در ص 267- در ذيل آيه فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ حديث:

1002- از تفسير قرآن باستنادش از عبد اللَّه بن مسعود از پيغمبر (ص) روايت نموده كه از آن حضرت از على عليه السلام پرسيدند پس فرمود: على اسلامش از شما قديمى تر و ايمانش از شما بيشتر، و علمش از شما فراوان تر و صبرش از شما زيادتر و غضبش در راه خدا از شما شديدتر است، علمم را باو تعليم كردم و سرّم را باو سپردم و او را موكّل شأن و مقام خود ساختم پس اوست خليفه من در اهل من و امين من در امّت من.

پس بعضى از قريش گفتند هر آينه على رسول خدا را مفتون نمود تا جايى كه هيچ نقصى در او نميبيند، پس خداوند تعالى نازل فرمود فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ.

و نيز در حديث (1003) باستنادش از عبد اللَّه بن مسعود روايت نموده كه گفت صبحى بسوى رسول خدا (ص) رفتم پس داخل مسجد شدم و مردم بسيار بودند و گويا بر سر آنان پرنده نشسته است كه على بن ابى طالب عليه السلام وارد

بر پيغمبر (ص) و سلام كرد پس بعضى كه در آنجا بودند بآن حضرت چشمك زدند، پس پيغمبر (ص) نگاهى بآنها كرده و فرمود آيا سؤال نميكنيد از افضل خودتان، گفتند چرا فرمود فرمود افضل شما على بن ابى طالب،

اقدمكم اسلاما و اوفركم ايمانا و اكثركم علما و ارجحكم حلما و اشدكم غضبا فى اللَّه و استودعته سرى و هو امينى على امّتى

پس بعضى از حاضرين گفتند هر آينه على رسول خدا را مفتون كرده تا باو هيچ چيزى نميبيند، پس خدا نازل فرمود فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ ميگويم اين حديث مانند حديث اوّل است با مختصر تفاوتى.

و در حديث 1005 باسنادش از جابر روايت كرده كه پيغمبر (ص) فرمود: دروغ ميگويد اى على كسى كه خيال كرده مرا دوست دارد و تو را دشمن ميدارد، پس مردى از منافقين گفت هر آينه رسول خدا مفتون باين جوان شده، پس خدا نازل كرده، فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ ... ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 252

__________________________________________________

پيروى گويد:

شير خدا و لنگر عرش خدا على است مرات حق و آينه حق نما على است

در روز حشر شافع امت محمد (ص) است باب النجاة سلسله انبياء على است

بعد از وجود اقدس خاتم حبيب حق بر كل جن و انس و ملك رهنما على است

اوّل رجل كه دين محمد (ص) قبول كرد و آن دوّمين ز خمسه آل عبا على است

نقش نبى و باب علوم محمد (ص) است چارم نفر كه رفته بزير كسا على است

گر افتخار ديگر براى او نبود اين افتخار بس كه شه لا

فتى على است

در جنگ بدر و غزوه خندق صف احد مردى بود در خور صد مرحبا على است

دست خدا كه فوق همه دست ها بود دست على ولى خدا مرتضى على است

شاهى كه كرده عطا در گه ركوع انگشترى خويش بفردى گدا على است

بخشنده اى كه كرده سفارش ز قاتلش بر جانشين خود حسن مجتبى على است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 253

است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 258

و بعضى گفته اند: آن از قطع و بريدنست. پس مثل اينكه ايشان را بريده اند بريدنى يعنى ايشان را از بين برده و نابود كرده اند و ريشه آنها كنده و قطع شده.

الخاويه: يعنى خالى چنان كه چيزى در جوف و درون آن نيست.

خداوند سبحان خبر داد از تكذيب كنندگان به قيامت پس فرمود:

كَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَةِ يعنى بروز قيامت. و البتّه نيكوست كه قارعه كناية جاى الحاقّة نهاده شود براى اينكه متذكّر باين صفت هولناك شود بعد ذكر كردن به اينكه آن روز الحاقّة است و گرنه قطعا كافى بود كه بگويد ثمود و عاد تكذيب كردند بآن. سپس خبر داد خداى سبحان از چگونگى نابود شدن آنها. پس فرمود: فَأَمَّا ثَمُودُ پس ايشان قوم صالح ميباشند فَأُهْلِكُوا بِالطَّاغِيَةِ ابن عبّاس و مجاهد گويند. يعنى هلاك شدند بسبب طغيان و كفرشان.

قتاده و جبائى و ابو مسلم گويند: يعنى هلاك شدند بسبب صيحه و فرياد طاغيه و آن صيحه چنانى بود كه از حدّ تجاوز كرد تا ايشان را هلاك نمود.

زجاج گويد: هلاك شدند بسبب لرزيدن بى اندازه.

و بعضى گفته اند: بسبب خصلت متجاوز مر حال غيرش را در شدّتى كه خدا اهل فساد را بآن هلاك نمود.

وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِكُوا بِرِيحٍ صَرْصَرٍ يعنى قوم و امّت هود. ابن عباس و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 260

قتاده گويند. بباد سردى مثل اينكه براى شدّت سردى آن دندانها بهم ميخورد بآنچه شنيده ميشد از صداى آن.

و بعضى گفته اند: صرصر باد بسيار تنديست كه متجاوز از حدّ معروف باشد.

(عاتِيَةٍ) از شدّت وزش سرپيچى از فرمان فرشتگان مأمور و موكّل باد كند. زهرى از قبيصة بن ذويب روايت كرده كه او گويد: چيزى از باد بيرون نميآيد مگر اينكه بر آن مأمورينى هستند كه ميدانند مقدار و عدد و وزن آن را تا آن بادى كه بر عاد فرستاده شد پس هلاك شدند و مردند از

آن. پس ايشان نميدانند مقدار غضب خدا را و براى همين عاتيه ناميده شد.

سَخَّرَها عَلَيْهِمْ يعنى مسلّط كرد، برايشان و آن را فرستاد براى هلاك ايشان.

سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ هفت شب و هشت روز.

وهب گويد: و آن همان ايّاميست كه عرب آن را ايّام العجوز (و عجم آن را سرما پيره زن) گويد. صاحب سرماى سخت و باد تند است و اين روزها را نسبت بعجوز و پير زن داده اند براى اينكه پير زنى از ايشان از ترس سرما پناهنده بسردابى شد پس باد او را تعقيب نمود تا روز هشتم از نزول عذاب او را كشت پس عذاب در روز هشتم منقطع شد.

و بعضى گفته اند: ايّام العجوز ناميده شد براى اينكه آن در آخر زمستانست و براى آن نامهاى مشهوريست بروز اوّل (صن) و بدوّم (صنبر) و بسوّم (وبر) و بچهارم (مطفئ الجمر) و به پنجم (مكفى الظّعن) و بششم (الآمر) و به هفتم (المؤتمر) و بهشتم (المعلل) و در اين باره شاعر ايشان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 261

گويد:

كسع الشّتاء بسبعه غبر ايّام شهلتنا، مع الشّهر فبامر و اخيه مؤتمر و معلّل و بمطفى الجمر فاذا انقضت ايّام شهلتنا بالصّن و الصّنبر و الوبر ذهب الشّتاء موليا هربا و اتتك واقدة من الخبر

زد پس گردنش بسبب هفت شبى كه از ايّام عجوز باقيمانده بود و برفتن ايّام عجوز و تمام شدن ماه (اسفند) زمستان تمام شد. پس شروع كردن شمردن نامهاى سرما پير زن و گفت (1) آمر (2) برادرش مؤتمر (3) معلل (4) مطفئ الجمر پس در اين هنگام ايّام پير زن منقضى شود بسبب

رفتن (5) صن (6) و الصّنبر (7) و وبر زمستان پشت كرده و فرار كند و ميآيد تو را نمونه اى از گرماى تابستان.

(حُسُوماً) ابن عبّاس و ابن مسعود و حسن و مجاهد گويند يعنى پى در پى كه برايش فترت و فرجه اى نيست مثل اينكه شرّ مرتبا برايشان باريد تا مستأصل و بيچاره شان نموده است.

كلبى و مقاتل گويند: يعنى هميشه.

خليل گويد: يعنى قاطعه كه قطع كرد ايشان را قطع كردند تا نابود كند آنها را.

عطيه گويد: بادهاى تند ميشوم كم فايده كه خير را از اهلش بريد.

فَتَرَى الْقَوْمَ يعنى در اين روزها و شب ميبينى.

(صَرْعى ) يعنى مصروعين و بزمين افتادگان.

كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِيَةٍ مثل ايشان مثل تنه هاى درختان خرما

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 262

پوسيده اند.

قتاده گويد: يعنى ريشه درخت خرماى پوسيده افتاده.

سدى گويد: خاويه يعنى فارغ و تو خالى.

و بعضى گفته اند: خاويه يعنى ساقط مانند قولش در سوره قمر أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ.

فَهَلْ تَرى لَهُمْ مِنْ باقِيَةٍ پس آيا مى بينى براى ايشان كه نفسى باقى باشد.

و بعضى گفته اند: از بقاء و باقيه بمعنى مصدر مانند عافيه و طاغيه است. و مقصود اينكه آيا مى بينى براى ايشان از بقيّه آنها. يعنى هيچكس از آنها باقى نمانده.

وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ و آمد فرعون و كسانى كه جلوتر از او كه معناى آن گذشت.

وَ الْمُؤْتَفِكاتُ يعنى قتاده گويد: يعنى و آمد اهل دهاتى كه (به واسطه زلزله وارونه شدند) و آنها دهات قوم لوط بودند. اراده نموده از ايشان امّتها و جمعيّتهايى كه مرتكب شدند.

(بِالْخاطِئَةِ) يعنى بخطاهايى كه شرك و كفر باشد ارتكاب نمودند پس خاطئه مصدر است مثل خطاء

و خطيئه.

و بعضى گفته اند: يعنى بكارهايى كه خطا بوده است مقصود خود خطاها و لغزشهاست.

فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ پس عصيان ورزيدند پيغمبر پروردگارشان را در آنچه ايشان را امر نمود. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 263

و بعضى گفته اند: مقصود برسول رسالت است چنان كه در گفته شاعر است.

لقد كذب الواشون ما بحت عندهم بسرّ و لا ارسلتهم برسول

هر آينه جدّا سعايت گران دروغ گفتند من سرّى نزد ايشان اظهار نكردم و رسالتى براى ايشان نفرستادم شاهد اين بيت برسول است كه به معناى رسالت و پيام است.

ابى مسلم گويد: يعنى برسالت. و قول اوّل ظاهرتر است.

(فَأَخَذَهُمْ) پس خدا ايشان را بعقوبتى گرفت.

أَخْذَةً رابِيَةً ابن عبّاس گويد: زياد سخت گرفت.

و بعضى گفته اند: رابيه يعنى زياد فزونى داشت بر شكنجه هاى امّت ها. و بعضى گفته: يعنى بلندى كه از عادت بيرون باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 264

كه حساب خويش را بيننده ام.

21- پس آن كس در زندگانى پسنديده است.

22- در بهشتى بلند مرتبه.

23- ميوه هاى آن (بخورندگان) نزديكست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 266

24- (به بهشتيان گويند) بپاداش اعمالى كه در ايّام گذشته پيش فرستاده ايد بخوريد و بياشاميد بر شما گوارا باد.

لغت اهل حجاز است.

و تميم و قيس ميگويند: هاء يا رجل مانند قول اهل حجاز و براى دو تا هاءا و براى جماعت هاؤا و بزن هائى و جماعت زنان هاؤنّ و بعضى از عربها جاى همزه كاف قرار داده پس ميگويد: هاك، هاكما، هاكم، هاك هاكما هاكنّ. و معنايش بگير و بخور است. امر ميشود ولى نهى نميشود.

و كسايى بر هاؤم وقف كرده ابتداء كرده به (اقروا كتابيه) بخوان كتاب خود را و او گويد كه فعل اوّل هاؤم عمل نميكند بلكه عمل براى فعل اقروا دوّم است.

و الراضيه المرضيه: خشنود و پسنديده بر وزن فاعله بمعناى مفعول است براى اينكه آن در معنى صاحب رضايت و خشنودى است مثل اينكه گفته ميشود لابن بصاحب لبن و تامر بصاحب تمر.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 268

نابغه شاعر گويد:

كلينى لهم يا أميمة ناصب و ليل اقاسيه بطيّ الكواكب

اى اميمه مرا واگذار بابتلاء و غصّه صاحب دشمنى و عداوت و شبى كه به سير كردن ستارگان سخت ميگذرانم. شاهد اين بيت كلمه ناصب است كه بمعنى ذو نصب آمده.

يعنى صاحب نصب پس مثل اينكه باميمه عيش و خوشى داده شد تا خشنود شود براى او بمنزله طالبه و خواهان عيش و خوشى بود چنانچه شهوت بمنزله طالبه است براى مشتهى و صاحب اشتها.

و بعضى گفته اند: آن مانند ليل نائم شب خوابيده.

و سرّ كاتم: راز مكتوم و حفظ شده و ماء دافق: آب جهنده بر صورت مبالغه در صفت كه اشتباه در معنى نباشد است.

القطوف: جمع قطف و آن چيزيست كه ميوه جات را جمع ميكند. و قطف بفتح مصدر است.

مفعول اقرأوا. است براى اينكه در كنار او قُطُوفُها دانِيَةٌ در محلّ جرّ است بجهت اينكه صفت جنّت ميباشد.

كرده باشم.

و نيز باسنادش از عكرمه از بريده اسلمى روايت كرده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بعلى عليه السّلام فرمود: اى على بدرستى كه خداى تعالى مرا امر كرده كه تو را نزديك نمايم و دور نسازم و اينكه تو را تعليم نمايم و بياموزم و حفظ نمايى و شايسته است بر خداى تعالى اينكه تو را حافظ قرار دهد پس نازل شد. وَ تَعِيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ

. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 270

(ابو على) گويد: مرا خبر داد بخطى كه مفيد ابو الوفاء عبد الجبارين عبد اللَّه بن على رازى بمن نوشته بود. گفت: حديث كرد مرا شيخ سعيد ابو جعفر محمّد بن الحسن بن على طوسى و رئيس ابو الجوائز حسن بن على بن محمّد كاتب و شيخ ابو عبد اللَّه حسن بن احمد بن حبيب فارسى همگى گفتند: ما را حديث كرد ابو بكر محمّد بن احمد بن محمّد مفيد جرجانى گفت شنيدم ابو عمرو عثمان بن خطّاب معمّر معروف بابى الدّنيا اصبح (سر شكسته) گفت شنيدم علىّ بن ابى طالب عليه السّلام ميفرمود: وقتى نازل شد وَ تَعِيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ

پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم فرمود: از خداى عزّ و جل خواستم كه آن را گوش تو قرار دهد اى على.

فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ پس هر گاه در صور دميده شد يك دميدن عطاء گويد: و آن نفخه و دميدن اوّل است. مقاتل- و كلبى گويند: آن دميدن و نفخه آخر است.

وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ يعنى زمين و كوه ها از جاههاى خودشان برداشته شدند.

فَدُكَّتا دَكَّةً واحِدَةً يعنى شكسته شدن

يك شكستنى كه دوّمى ندارد تا اينكه آنچه بر زمين است مساوى شود مانند جلد كشيده شده صاف.

و بعضى گفته اند: بعضى از كوه ها به بعضى ديگر زده ميشود، تا اينكه كوه ها قطعه قطعه شده و بادها آن را پراكنده نموده و زمين تنها ميماند كه در آن نه كوهى و نه تلّى است بلكه يك قطعه مسطّح و مساوى صاف خواهد بود. و البتّه گفت (دكتا) براى اينكه زمين را يك جمله را قرار داده و كوه ها را يك جمله قرار داده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 271

فَيَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْواقِعَةُ يعنى قيامت قيام كرد.

وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ يعنى پاره اى از آسمان از قسمت ديگر شكافته شد فَهِيَ يَوْمَئِذٍ واهِيَةٌ يعنى در آن روز سخت ناتوان و سست است به شكستن اساس و پايه آن.

و بعضى گفته اند: كه آسمان بعد از صلابت و سختيش منشق و شكافته، پاره پاره ميشود پس در سستى مانند پشم ميشود.

وَ الْمَلَكُ عَلى أَرْجائِها حسن و قتاده گويند. يعنى بر اطراف و نواحى آن. و ملك ناميست كه به يكى و جمع گفته ميشود. و آسمان مكان فرشتگانست. پس هر گاه آسمان سست شد فرشتگان در اطراف آن قرار ميگيرند.

و بعضى گفته اند: كه فرشتگان در اين روز در كناره هاى آسمان منتظر هستند كه درباره اهل آتش چه امر ميشود از سوق دادن و راندن ايشان به سوى آتش. و در اهل بهشت (چه دستورى ميرسد از درود و اكرام كردن ايشان در بهشت).

وَ يَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ و برميدارد عرش پروردگارت را بالاى ايشان. يعنى بالاى خلايق.

(يَوْمَئِذٍ) يعنى روز قيامت.

(ثَمانِيَةٌ) ابن زيد گويد: هشت نفر

از فرشتگان. و اين مطلب از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه ايشان در امروز چهار نفرند پس هر گاه روز قيامت شد آنها را تأييد كند بچهار نفر ديگر، پس هشت نفر ميشوند ابن عبّاس گويد: هشت صف از فرشتگان كه عدد آنها را نميداند مگر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 272

خداى تعالى.

يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ در اين روز قيامت اى گروه مكلّفين عرض كرده شويد لا تَخْفى مِنْكُمْ خافِيَةٌ پوشيده نماند از شما پوشيده اى يعنى خود پوشيده يا فعلى كه در خفا و پنهانى شده.

و بعضى گفته اند: خافيه مصدر است يعنى پوشيده و نهان هيچكس از ابن مسعود و قتاده در خبرى روايت شده كه سه مرتبه عرض كرده ميشوند.

در دو مرتبه عذر و جدال خواهد بود و در مرتبه سوّم پرونده ها در دستها پرواز ميكند. پس بعضى بدست راست و برخى بدست چپ خواهند گرفت و اين عرضه خلق بخدا نيست كه بداند از حال ايشان چيزى كه ندانسته زيرا البته خداوند كه عزيز است نامش عالم و داناى بذات است ميداند تمام، آنچه از ايشان سر زده و ليكن اين براى اينست كه بمردم ظاهر شود، سپس خداوند سبحان تقسيم فرمود حال مكلّفين را در اين روز و فرمود:

فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ پس امّا كسى كه كتابش به دست راستش داده شود. پس ميگويد: به اهل قيامت (هاؤُمُ) يعنى بيائيد اقْرَؤُا كِتابِيَهْ بخوانيد كتاب مرا و البتّه از روى خوشحالى ميگويد بيائيد:

پرونده عمل مرا بخوانيد زيرا علم دارد كه در آن نيست مگر عبادت و طاعت پروردگار و براى همين شرم نميكند كه ديگرى

در پرونده او نگاه كند. و اهل لغت ميگويند: معناى (هاؤم) بگيريد است.

إِنِّي ظَنَنْتُ يعنى من در دنيا دانستم و يقين داشتم.

أَنِّي مُلاقٍ حِسابِيَهْ كه من حساب خود را خواهم ديد. و هاء براى ترتيب و نظم رؤس آيات است و آن هاء استراحت است. و مقصود اينست كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 273

در دنيا يقين داشتم به اينكه البتّه من در روز قيامت حساب خود را خواهم ديد دانا بودم كه پاداش داده ميشوم بر طاعت بثواب و بر معصيت بعقاب پس بودم كه عمل ميكردم براى اينكه باين ثواب برسم.

فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ پس او در زندگى خوشى خواهد بود. يعنى در حالى از عيش خوشى كه خشنود است از آن به اينكه بثواب رسيده، و از عقاب ايمن گرديده است.

فِي جَنَّةٍ عالِيَةٍ در بهشتى عالى يعنى بلند مرتبه و مكان.

قُطُوفُها دانِيَةٌ يعنى ميوه هاى آن نزديك افراديست كه آن را ميخورند براء بن عازب گويد: در بهشت مردم خوابيده و از ميوه تناول ميكنند و در خبرى از عطاء بن يسار از سلمان روايت شده كه گفت: رسول خدا (ص) فرمود: هيچكس از شما داخل بهشت نميشود مگر با جواز كه در آن نوشته است:

بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم. اين كتاب از خدا بفلانى فرزند فلانى است. داخل كنيد او را به بهشت بلندى كه ميوه هاى آن نزديك و دست رس است.

يعنى دستشان را خالى برنميگرداند از ميوه هاى آن نه دورى و نه خارى كه دستشان را صدمه زند.

كُلُوا وَ اشْرَبُوا بايشان گفته ميشود كه بخوريد و بياشاميد، در بهشت.

هَنِيئاً بِما أَسْلَفْتُمْ گوارا باد بر شما به آنچه مقدّم

داشتيد از اعمال صالحتان.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 274

فِي الْأَيَّامِ الْخالِيَةِ در روزهاى گذشته. يعنى روزهاى دنيا.

و مقصود بقول خدا (هنيئا) اينست كه در آن ايذاء و اذيّتى نيست و محتاج نميشود در آن كه زيادى آن را به وسيله غايط و بول بيرون نمايد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 275

از بدنهاى اهل آتش جارى ميشود و بر وزن فعلين از مادّه غسل است.

براى او نيست و جز اين نيست كه تمام آن پرونده بر عليه و زيان اوست.

يا لَيْتَها كانَتِ الْقاضِيَةَ هاء در ليتها كنايه از حالتيست كه ايشان در آن هستند.

و بعضى گفته اند: آن هاء كنايه از مرگ اوّل است. و القاضيه قطع كننده حياة و زندگيست، يعنى اى كاش مرگ اوّلى كه ما را فرا گرفت و مرديم بعد از آن زنده نميشديم. فرّاء گويد: آرزو ميكند دوام مرگ و اينكه براى حساب زنده و برانگيخته نشود.

قتاده گويد: آرزوى مرگ ميكند در حالى كه در دنيا نزد او چيزى مكروه تر از مرگ نبود.

ما أَغْنى عَنِّي مالِيَهْ يعنى مال من دفاع نكرد چيزى از عذاب خدا را از من.

و بعضى گفته اند: يعنى من همّت و كوشش خود را در دنيا منحصر بر تحصيل مال كردم كه از من مصيبتى و بلائى را برطرف كند. پس امروز سودى براى من ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 279

هَلَكَ عَنِّي سُلْطانِيَهْ ابن عبّاس و مجاهد گويند: حجّت و دليل من يعنى گم شد از من آنچه من آن را حجّت خود معتقد بودم.

و بعضى گفته اند: يعنى هلاك و نابود شد از من تسلّط و امر و نهى من در دنيا بر آنچه من بر آنها مسلّط بودم. پس ديگر امر و نهى براى من نيست.

سپس خداوند سبحان خبر داده كه بفرشتگان ميگويند.

خُذُوهُ فَغُلُّوهُ يعنى او را محكم بغل به بنديد و غل اينست كه، يك دست و پاى او را بگردنش بجامعه به بندند.

ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ يعنى او را در آتش بزرگ دوزخ بياندازيد و آتش را بر او ملزم داريد.

ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها آن

گاه در زنجيرى كه طولش سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُكُوهُ يعنى او را در آن زنجيرى كه هفتاد ذرع درازيش هست قرار دهيد زيرا گردنش را در آن گرفته سپس ميكشند.

ضحّاك گويد: جز اين نيست كه داخل كنند در دهانش و از دبرش بيرون آورند. پس بنا بر اين معنايش چنين ميباشد. سپس زنجير را ببنديد در او پس وارونه شده چنان كه ميگويند: ادخلت القلنسوة فى رأسى. قلنسوه را در سرم گذاردم.

اعشى گويد. اذا ما السّراب ارتدى بالأكم هر گاه سراب نبود (آب نما) من بلنديهاى زمين را ميپوشانم و لكن اين وارونه است. يعنى من بلنديهاى زمين را با سراب ميپوشانم.

نوف بكالى گويد:

هر ذراعى هفتاد باع است و باع دورتر است از ميان تو و بين مكّه و او در رحبه كوفه بود. حسن گويد: خدا داناتر است به اينكه آن كدام

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 280

ذراع است.

سويد بن نجيح گويد: تمام اهل آتش در اين سلسله هستند و اگر حلقه اى از آن را بر كوه گذارند آن كوه از حرارت آن آب شود. سپس خداوند سبحان فرمود:

إِنَّهُ كانَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ زيرا او ايمان نياورد بخدايى كه بزرگ است شأن او يعنى در دار تكليف موحّد بخدا نبود و او را تصديق نكرد.

وَ لا يَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْكِينِ و مردم را به طعام دادن فقير ترغيب نميكرد. و مسكين نيازمند بينوا است. يعنى منع ميكرد زكات و حقوق واجبه را از مستمندان.

فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هاهُنا حَمِيمٌ پس براى او در اين روز دوستى يعنى رفيقى سودمند بحال او باشد نيست.

وَ لا طَعامٌ يعنى و براى او در اين

روز طعامى نيست.

إِلَّا مِنْ غِسْلِينٍ و آن چرك و خون اهل آتش و چيزيست كه از اهل آتش جارى ميشود. پس طعام چيزيست كه براى خوردن آماده شده باشد و براى همين خاك را طعام انسان نميگويند. پس چون چرك و خون آماده براى خوراك اهل آتش شده براى آنها طعام ميباشد.

و بعضى گفته اند: اهل آتش چندين طبقه و گروهند. بعضى از ايشان طعامش غسلين است و برخى از آنها طعامش زقّوم است و گروهى از آنها طعامش ضريع است زيرا در جاى ديگر فرموده نيست براى ايشان طعامى مگر از ضريع.

قطر گويد: ممكن است ضريع همان غسلين باشد. پس از آن به دو

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 281

عبارت تعبير شده.

و برخى گفته اند: ممكن است مقصود اين باشد. نيست براى ايشان طعامى مگر از ضريع و شرابى مگر از غسلين چنان كه شاعر گويد:

علقتها تبنا و ماء باردا

آويختم بر آن ناقه كاهى و آب سردى. شاهد اين بيت تبن است براى طعام و آب سرد است براى نوشيدن.

لا يَأْكُلُهُ يعنى نميخورند غسلين را.

إِلَّا الْخاطِؤُنَ مگر خطا كاران و آنها افرادى هستند كه از طريق حقّ تجاوز كردند عمدا. و فرق ميان خاطى و مخطى اينست كه مخطى گاهى، بدون عمد و تعمّد خطا و اشتباه ميكند و خطاكار آن گنه كاريست كه از روى عمد خطا نموده و از راه مستقيم هم تجاوز نموده است.

امرؤا لقيس گويد:

يا لهف هند اذ خطئن كاهلا القاتلين الملك الحلا حلا

اى تأثّر و تأسف براى هند كه لشكرش خطا كردند بنو كاهل كشندگان ملك حلاحل را. شاهد اين بيت كلمه اذ

خطئن است كه خطاء عمدى است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 282

تسبيح گوى.

دو وجه پس قول او (حاجزين) حمل بر معنى خواهد بود.

ميگويم: در بيان آن اينكه اگر در (منكم) ضميرى براى (احد) باشد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 285

و خبرش بر آن مقدّم باشد پس (حاجزين) صفه (احد) خواهد بود، و تقديرش چنين است (ما منكم قوم حاجزون عنه) و (ما) در اينجا بنا بر لغت غير تميم نيز عامل نيست. و (حاجزين) مجرور خواهد بود براى حمل كردن آن بر لفظ و غير مستقر بودن آن يا آن بنا بر چيزيست كه جلوتر آن را ياد كرديم.

(از اينكه صفت (احد) و يا خبر (ما) باشد).

اللَّه البتّه اين كار را خواهم كرد.

جبائى گويد: البتّه اراده كرده كه سوگند بچيزهاى آفريده شده ديده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 286

شده و ديده نشده نميخورد، فقط قسم ميخورد به پروردگار آنها براى اينكه سوگند جايز نيست مگر بخدا.

إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ مسلّما آن هر آينه سخن فرستاده بزرگواريست گويد آن حقيقة قول خدا است و البتّه فرشته و جبرائيل و پيامبر حكايت ميكنند اين را از خداى تعالى و جز اين نيست كه اسنادش بايشان از جهت اين است كه شنيده ميشود از ايشان كلامشان. پس چون آن حكايت كلام خدا است گفته شده آن حقيقة كلام خداست در عرف.

جبائى گويد: رسول كريم جبرائيل است و كريم آنست كه جامع صفات خوب باشد.

وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِيلًا ما تُؤْمِنُونَ وَ لا بِقَوْلِ كاهِنٍ قَلِيلًا ما تَذَكَّرُونَ آن سخن شاعر نيست اندك و كم است كه ايمان بياوريد و نه سخن كاهن و جادوگر هم نيست اندكست كه متذكّر شويد.

قول شاعر آنست كه آن را تأليف كند بوزنى و آن را با قافيه قرار دهد و براى آن معنى باشد. و قول كاهن آنست كه مسجّع است و آن كلاميست با تكلّف و زحمت كه آن را بمعنايى كه شبيه آنست منضمّ شود.

خداوند سبحان قرآن را از شعر و كهانت پاك كرده و از هر دوى آنها محفوظش داشته و البتّه از شعر منعش كرده و پاكش نموده براى اينست كه حال شعر غالبا اينست كه دعوت به هوى نموده و انگيزه شهوت ميكند و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم فقط حكمتهايى ميآورد كه عقل دعوت

بآن ميكند، براى نيازى كه هست بر عمل بر آن و هدايت يافتن بسبب آن.

و نيز خداوند سبحان قرآن را منع كرد از قول شعر و شاعرانه، براى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 287

دلالت كردن بر اينكه قرآن صفت كلام معتاد و معمول بين مردم نيست، و آن شعر نيست بلكه آن صنفى از كلام و خارج از انواع سخنان معتاده و معموله است. و هر گاه دور بود از آنچه عادت بر آن جارى شده در تأليف كلام پس اين دلالتش بيشتر است بر اعجاز قرآن.

و قول خدا: قَلِيلًا ما تُؤْمِنُونَ. معنايش اينست كه شما باور نميكنيد كه قرآن از نزد خداست. و اراده كرده بقليل نفى ايمان كلّى آنها، چنان كه مى گويى بكسى كه تو را ديدن نميكند قل ما تأتينا بگو نمى آيى نزد ما و قصد تو اينست كه اصلا پيش ما نمى آيى. پس معناى لا تؤمنون به و لا تتذكرون و لا تتفكّرون ايمان بآن نميآوريد و متذكّر نميشويد و فكر و انديشه نميكنيد پس بدانيد معجزه را و فرق بگذاريد ميان آن و شعر و كهانت.

تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ بيان فرمود كه آن نازل شده از نزد خدا است بر زيان جبرئيل تا اينكه خيال نشود كه آن كلام جبرئيل است.

گر چه قرآن از لب پيغمبر است هر كه گويد حق نگفته كافر است

وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا اگر محمّد صلّى اللَّه عليه و آله ببندد بر ما بَعْضَ- الْأَقاوِيلِ يعنى دروغى بر ما نسبت دهد و چيزى كه ما نگفتيم از خود درآورده و بما نسبت دهد يعنى اگر سخنى بتكلّف و زحمت از

پيش خودش بگويد.

لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ابن جرير گويد: يعنى از دست راستش بر طريق ذلّت و خوارى ميگيريم. چنانچه سلطانى ميگويد:

اى غلام بگير از دستش پس آن را بطور اهانت و سبكى و خوارى خواهد گرفت.

حسن و ابى مسلم گويند: يعنى هر آينه دست راستش را قطع خواهيم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 288

نمود، پس بنا بر اين باء زايده خواهد بود يعنى هر آينه دست راست او را خواهيم بريد.

فرّاء و مبرّد و زجاج گويند: هر آينه او را با قوّه و نيرو خواهيم گرفت يعنى و ما او را خواهيم گرفت و ما قدرت بر گرفتن او داريم و مالك او هستيم. و البتّه يمين را جاى قوت و قدرت قرار داده براى اينست كه نيروى هر چيزى در دستهاى او است (از ابن قتيبه).

ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ يعنى و لكن ما قطع ميكنيم از او رگ دل او را و او را هلاك مينمائيم «1».

مجاهد و قتاده گفته اند: كه وتين رگيست در قلب كه متّصل به پشت است و بعضى گفته آن ريسمان قلب است.

فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ يعنى پس نيست كسى از شما كه ما را از او منع كند و مقصود اينست كه او تكليف دروغ بخاطر شما نميكند با علمش به اينكه اگر او اين تكليف را نمايد هر آينه ما عقوبتش نمائيم آن گاه شما قدرت نداريد

__________________________________________________

(1) اين عبارت است از دليل لطفى كه اهل كلام بآن استدلال نمودند بر نبوّت. و اگر گفته شود. پس چطور جماعتى از مدّعيان پيغمبرى دروغى، ادّعا كردند و خدا آنها را دفع نكرد و

رگ دل آنها را قطع نكرد. گوئيم براى اينكه آنها دعوت خود را مقرون باعجاز نكردند كه آنها را تأييد كند تا موجب گمراهى مردم باشد. آن گاه آنها ادّعا ميكردند اباطيل را كه عقل حكم ببطلان آنها ميكند مثل دعوت شرك و عبادت اصنام. و امّا پيامبرى كه نباشد در او چيزى كه موجب تنفّر مردم از او شود و كلامى آورد كه بحدّ اعجاز برسد و دعوت بتوحيد و مكارم اخلاق كند و بشارت پيامبران پيشين منطبق با او شود و تصرّف در كاينات هم بكند اگر دروغگو باشد بر خداست كه او را تكذيب نموده و او را قطع نمايد (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 289

بر دفع عقوبت ما از او. سپس ياد كرد خداوند سبحان كه قرآن چيست و فرمود وَ إِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ يعنى و آن موعظه است براى كسى كه بترسد عقاب خدا را بسبب فرمان و اطاعت او.

وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ و ما هر آينه ميدانيم كه از شما هستند:

تكذيب كنندگان بقرآن يعنى ما دانستيم كه بعضى از شما تكذيب ميكند قرآن را. اشاره فرمود: كه بعضى از ايشان تصديق ميكنند قرآن را و بعضى هم تكذيب مينمايند.

وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكافِرِينَ يعنى اين قرآن در روز قيامت حسرت است بر ايشان براى اينكه در دنيا عمل بقرآن نكردند.

وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ يعنى و البتّه قرآن براى متّقين و پرهيزكاران، هر آينه حقّ و يقين است و حقّ همان يقين است و فقط آن را اضافه بخودش نمود چنان كه ميگويند مسجد جامع و دار الآخره و بارحة الاولى و يوم الخميس

و مانند آن پس اضافه ميشود چيز بخودش هر گاه لفظش مختلف شد.

و بعضى گفته اند: حقّ آنست كه معتقد او باشد بر آنچه اعتقاد نمود و يقين آنست كه شبهه اى در آن نباشد.

فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ اين خطاب به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم است و مقصود بآن تمام مكلّفين ميباشد. و معنايش اينست كه خداى سبحان را تنزيه و پاك نموده از آنچه بر او جايز نيست از صفات. و عظيم آن بزرگيست كه شأن غيرش در مقابل شأن او كوچك است و هر چيزى براى عظمت و سلطنت او ذليل و ناچيز است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 290

معتل ميشود و اعتلال آن هم بحذف نميشود براى اشتباه پس منقلب به همزه ميشود و اگر در لغت كسى باشد كه همزه ميداند پس در آن نيست مگر همزه چنانچه در ثائر ميباشد مگر اينكه تو بخواهى تخفيف بدهى همزه را پس آن را بين الف و همزه قرار دهى و همين طور در وجه و صورت ديگرى و امّا يعرج و تعرج پس ياء و تاء در آن دو نيكوست و كسى كه ضمّ داده و لا يسئل حميم حميما را پس مقصود خدا داناتر است كه دوستى از دوستش پرسيده نميشود تا بداند شأن او را از جهت خودش چنانچه شناخته ميشود خبر صديق از ناحيه خودش و نزديك از نزديكش پس هر گاه چنين بود پس وقتى فعل بنا بر فاعل شد مى گويى سئلت زيدا عن حميمه پرسيدم زيد را از دوستش و گاهى جار حذف ميشود پس فعل ميرسد باسمى كه مجرور بود، قبل از حذف جار پس منصوب ميشود به اينكه مفعول اسميست كه فعل مبنى للمفعول باو اسناد داده شده است. پس بنا بر اين منصوب ميشود گفته او حميما. و دليل بر اين معنى قول خداست:

يُبَصَّرُونَهُمْ يعنى دوست دوست را مى بيند. مى گويى (بصرت به) يعنى ديدم او را پس هر گاه عين الفعل را دو برابر كردى فاعل مفعول ميشود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 295

پس مى گويى (بصّرنى زيد بكذا) زيد مرا چنين ديد. پس هر گاه باء كه حرف جرّ است از كذا حذف شود مى گويى: بصّرنى زيد كذا. مرا زيد چنين ديد پس هر گاه فعل را براى مفعول به بنا

كردى و حرف جرّ را حذف كردى گويى بصّرت زيدا. پس بنا بر اين قول خدا. يبصّرونهم. پس هر گاه ديدند ايشان را محتاج به تعريف حال دوست از دوست نشوند. فقط جمع شده.

پس گفته شده يبصرونهم براى اينكه حميم گر چه در لفظ مفرد است پس مقصود بآن كثرت و جمع است. دلالت كند تو را بر اين قول خدا. فما لنا من شافعين و لا صديق حميم. پس نيست براى ما شفيعانى و نه دوست صادقى.

و كسى كه قرائت كرده. و لا يسأل حميم حميما. پس مقصود اينست:

نمى پرسد دوستى از دوستش در اين روز بعلّت اينكه غافل ميشود از دوست خود و مشغول بخود ميشود چنان كه فرمود: يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ. روزى كه برادر از برادر فرار ميكند تا آنجا كه فرمود: لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ. براى هر يك از ايشان در آن روز يك نحو گرفتاريست كه آن را بى نياز از ديگران ميكند.

اين بيت احمّ اللَّه كه بمعناى قرب و نزديك شدن است.

براى آن نيست.

جبائى گويد: نفرين كرد نفرين كننده اى درباره عذاب كافرها و آن پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله بود و باء در بعذاب. زايد و براى تأكيد است چنانچه در قول خدا: وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ زايده است. و تقديرش اينست درخواست كرد سائلى عذاب واقع را.

و بعضى گفته اند: آن بمعناى عن ميباشد. و بر همين قول است تأويل گفته حسن براى اينكه ايشان پرسيدند: از عذاب كه آن براى كيست؟

و بعضى گفته اند: باء براى تعدّى است. يعنى به نازل كردن عذاب و بر آنست تأويل گفته مجاهد.

و بعضى گفته اند: كه معناى سَأَلَ سائِلٌ بر قرائت كسى كه بالف قرائت كرده از سأل يسيل سيلا. و تقديرش اينست سال سيل سائل جارى شد سيل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 298

پرسنده از عذاب واقع.

ابن زيد گويد: سائل نام يك واديست در جهنّم باين نام موسوم شده براى اينكه سيل عذاب از آنجاست.

و خبر داد مرا سيد ابو الحمد گفت حديث كرد ما را حاكم ابو القاسم- حسكانى گفت حديث كرد ما را ابو عبد اللَّه شيرازى گويد حديث كرد ما را ابو بكر جرجانى گفت حديث كرد ما را ابو احمد بصرى گفت حديث كرد ما را محمّد بن سهل گويد: حديث كرد ما را زيد بن اسماعيل مولى الانصارى گويد حديث كرد ما را محمّد بن ايّوب واسطى گويد: حديث كرد ما را سفيان بن عيينه، از جعفر بن محمّد الصّادق از پدرانش عليهم السّلام كه چون پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم على عليه السّلام است را در روز غدير خم منصوب بخلافت كرد و فرمود:

من

كنت مولاه فعلّى مولاه

. هر كه من مولاى اويم. پس على مولاى اوست. و اين در عالم پراكنده و بگوش همه رسيد. نعمان بن حرث فهرى وارد بر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم گرديد و گفت ما را امر نمودى كه شهادت بر توحيد و يكتايى خدا داده و بگوئيم لا اله الّا اللَّه و اينكه تو پيامبرى ما هم اطاعت كرديم. پس ما را فرمان جهاد و حج و روزه و نماز و زكاة داديد ما پذيرفتيم آن گاه راضى نشدى تا اين جوان را تعيين بخلافت و وصايت خود نمودى و گفتى: من كنت مولاه فعلّى مولاه پس اين كار از ناحيه تو است يا از طرف خداست.

پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم فرمود: قسم بخدايى كه جز او خدايى نيست. اين كار از طرف خدا و امر اوست پس نعمان بن حرث پشت بر پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم كرده و ميگفت: بار خدايا اگر اين كار حقّ و از طرف تو است پس ببار بر ما سنگى از آسمان. پس خداوند سنگى بر سر او زد و او را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 299

كشت و نازل فرمود: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ تا آخر لَيْسَ لَهُ دافِعٌ.

مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعارِجِ يعنى نيست براى عذاب خدا دافعى از عذاب خدا.

و بعضى گفته اند: يعنى عذاب براى كافرها از خدا واقع خواهد بود مقصود اينكه وقوع عذاب از خداست و ذى المعارج صفت خداى سبحان، است.

در معناى ذى المعارج چند وجه و معنى در ذى المعارج گفته است.

1- قتاده و جبائى

گويند: صاحب نعمتهاى بلند و درجاتى كه در بهشت به پيامبران و اولياء عطاء ميفرمايد براى اينكه منزل هاى بلند، و با شكوه و درجه ها و رتبه هاى عالى بايشان ميدهد.

2- ابن عبّاس و مجاهد گويند: آن مواضع و موارد بالا رفتن فرشتگان است بآسمان. كلبى گويد: صاحب آسمانها كه فرشته ها در آن بالا ميروند.

3- يعنى صاحب فرشتگان يعنى مالك فرشتگانى كه بآسمانها بالا ميروند و از آنست شب معراج كه پيغمبر (ص) در آن شب بآسمان بالا رفت.

تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ يعنى فرشتگان بالا ميروند و نيز روح كه جبرئيل است با ايشان بالا ميرود. او را از ميان فرشتگان براى شرافتش ممتاز بذكر فرمود.

(إِلَيْهِ) يعنى بسوى محلّى كه براى هيچكس غير از او در آن حكم، و نفوذى نيست. قرار داد خداى سبحان. بالا رفتن ايشان را باين محلّ عروج

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 300

بسوى خودش مانند گفتار ابراهيم عليه السّلام. إِنِّي ذاهِبٌ إِلى رَبِّي يعنى من رونده هستم بمحلّى كه پروردگارم وعده ام فرموده.

فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ در روزى كه مدّتش پنجاه هزار سال است. بزرگان در معناى آن اختلاف كرده اند.

كه اگر آدميان به پيمودن اين مقدارى كه فرشتگان در يك روز مى پيمايند شدند هر آينه آن را در مدّت هزار سال خواهند پيمود.

جبائى گويد: البتّه مقصود روز قيامت است و اينكه در آن روز كارهايى ميكند و ميان بندگان قضاوت مينمايد كه اگر در دنيا ميكرد مقدارش پنجاه هزار سال بود. و آن گفته قتاده و عكرمه است.

و ابو سعيد خدرى روايت كرده كه بپيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله گفته شد اى رسول خدا (ص) چقدر طولانى است اين روز، فرمود: قسم بخدايى كه جان محمّد در دست اوست هر آينه براى مؤمن سبك ميشود تا اينكه ميشود بر او از نماز واجبى كه در دنيا ميخواند سبك تر و كوتاه تر.

و از حضرت ابى عبد اللَّه عليه السّلام روايت شده كه فرمود: اگر غير

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 301

خدا كسى متولّى حساب شود هر آينه پنجاه هزار سال در آن توقّف كنند از پيش از آنكه احسابشان راحت شوند. و خداوند سبحان در يك ساعت از حساب بندگان فارغ شود.

و باز از آن حضرت روايت شده كه فرمود: اين روز بنيمه نميرسد كه اهل بهشت در بهشت و اهل دوزخ در آتش منزل ميكنند.

و بعضى گفته اند: كه اوّل فرود آمدن فرشتگان در دنيا و امر و نهى او و داورى آنها ميان مردمان تا آخر بالا رفتنشان بآسمان پنجاه هزار سال است و آن قيامت است. پس مقدار عمر دنيا پنجاه هزار سال است معلوم نيست، چقدر گذشته و چه قدر باقى مانده است. و فقط خدا ميداند آن را.

زجاج گويد: ممكن است كه قول خدا. فِي يَوْمٍ. صله

«واقع» باشد. پس معنا بوده باشد سؤال كرد سائلى از عذاب واقع در روزى كه مقدارش پنجاه هزار سال است و اين عذاب در روز قيامت واقع ميشود.

(فَاصْبِرْ) صبر كن شكيبا باش اى محمّد. بر تكذيب كردن ايشان تو را صَبْراً جَمِيلًا شكيبايى نيكو كه در آن جزع و شكايتى بر آنچه قياس ميكنى نباشد.

إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ نَراهُ قَرِيباً البتّه ايشان روز قيامت را دور ميبينند ولى ما آن را نزديك ميبينيم.

خداوند سبحان خبر داد به اينكه او ميداند آمدن روز قيامت و حلول عقاب را در اين نزديكى به كافرها. ولى كفّار خيال ميكنند آن دور است براى اينكه معتقد به صحّت آن نيستند و هر آنچه آمدنى باشد آن نزديك خواهد بود.

پس رؤيت اوّل (يرونه) بمعناى گمان و خيال است و رؤيت دوّم وَ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 302

نَراهُ

بمعناى علم است سپس خداوند سبحان خبر داد به اينكه چه وقت عذاب بر كفّار واقع ميشود. پس فرمود:

يَوْمَ تَكُونُ السَّماءُ كَالْمُهْلِ روزى كه آسمان بقول ابن عبّاس مانند دردى روغن زيتون و بقول عطاء مثل مس گداخته و بگفته حسن مانند نقره آب شده و بقول ابى مسلم مثل سرب آب شده است.

وَ تَكُونُ الْجِبالُ، كَالْعِهْنِ و كوه ها مانند پشم رنگ شده و به گفته مقاتل مثل پشم زده شده و بقول حسن مانند پشم سرخ است مقصود اين است كه كوه ها بعد از سختى و صلابت نرم و ملايم و بعد از اجتماع پراكنده ميشوند. حسن گويد: كوه ها اوّل مثل پشته و تپّه اى از ريگ ميشود. سپس مانند پنبه و پشم حلّاجى شده ميگردد آن

گاه ذرّات پراكنده شده و نابود ميشود وَ لا يَسْئَلُ حَمِيمٌ حَمِيماً روزى كه دوست از دوست خود رفيق از رفيق خود جويا نميشود. بقول مجاهد هر انسانى در آن روز مشغول بخود، و از ديگرى غافل است.

و بگفته حسن دوستى از دوستش نمى پرسد كه گناهان او را متحمّل شود براى اينكه در آخرت از او مأيوس است.

اخفش گويد: حميم كسيست كه انسانى محبّت و مهر مخصوص باو بورزد از خويشان و ارحام نزديك باشد و يا دور باشد. و حامه بمعنى خاصّه است.

و بعضى گفته اند: معناى آيه مذكور لا يَسْئَلُ حَمِيمٌ ... اينست كه در آن روز احتياجى بسؤال نيست.

بعلّت اينكه براى هر كدام از آنان علامت و نشانه مخصوصى است، كه بآن شناخته ميشود. پس علامت كافرها سياهى صورت و كبودى چشم، و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 303

علامت مؤمنان زيبايى و بشّاشى رنگ و سفيدى چهره است. «1»

__________________________________________________

(1) مانند قول خدا در سوره الرّحمن. فَيَوْمَئِذٍ لا يُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ. پس در اين روز از گناه آدميان و جنّيان پرسيده نميشود (چرا) زيرا در آيه بعد جواب داده:

يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيماهُمْ ... گناهكاران از سيما و چهره و پيشانى آنها شناخته ميشوند. در بعضى روايات اهل بيت عليهم السّلام است: كه در پيشانى آنان بخط خوانا نوشته شده:

هذا الشّارب و هذا الزّانى و هذا السّارق

. اين دزد و اين زناكار و آن ميگسار است ... (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 304

وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ يُنْجِيهِ (14) كَلاَّ إِنَّها لَظى (15)

نَزَّاعَةً لِلشَّوى (16) تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى (17) وَ جَمَعَ فَأَوْعى (18) إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً (19) إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً (20)

وَ إِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً (21) إِلاَّ الْمُصَلِّينَ (22) الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ (23) وَ الَّذِينَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ (24) لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ (25)

وَ الَّذِينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ (26) وَ الَّذِينَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ (27) إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونٍ (28) وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ (29) إِلاَّ عَلى أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ (30)

فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ (31) وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ (32) وَ الَّذِينَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ (33) وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ (34) أُولئِكَ فِي جَنَّاتٍ مُكْرَمُونَ (35)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 305

ج 25، ص: 306

23- آنان كه بر نماز خويش مداومت ميكنند.

24- و آنان كه در اموالشان بهره اى معلوم است.

25- براى فقير خواهنده و تهيدستان محروم.

26- و آنان كه روز رستاخيز را تصديق ميكنند.

27- و آنان كه از عذاب پروردگارشان هراسانند.

28- زيرا كه از عذاب پروردگارشان ايمن نتوانند بود.

29- و آنان كه عورتهاى خويش را نگاهدارنده اند.

30- جز در مورد همسرانشان يا كنيزانى كه ايشان مالك شده اند كه ايشان ملامت كردگان نيستند.

31- و هر كه غير آنچه گفته شد طلب كند پس آن گروه خود تجاوزگرانند 32- و آنان كه سپرده ها و پيمانهاى خويش را رعايت كنندگانند.

33- و آنان كه بگواهيهاى خويش قيام كنندگانند.

34- و آنان كه بر نماز خويش محافظت كنندگانند.

35- آن گروه (كه اوصافشان بيان شد) در بهشت ها گرامى شدگانند

فِي السَّماواتِ وَ فِي الْأَرْضِ معلّق كرده ظرف را بآنچه اسم بر آن دلالت كند از تدبير و الطاف، پس اگر حال معلّق بمعناى حادث در علم شود چنانچه ظرف معلّق شد بچيزى كه اسم بر آن دلالت كند از تدبير، و الطاف ممتنع نيست. بعلّت اينكه حال مانند ظرف است در تعلّقش بمعنا مثل تعلّق ظرف بمعنى و اين وجهى است.

و اگر نزاعه معلّق شده باشد بفعل مضمرى مثل اعنيها نزاعة للشّوى، نيز ممتنع نيست. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 308

و امّا قول خدا. لاماناتهم بنا بر مفرد گر چه مضاف بجماعت است و براى هر يك از آنها امانت است، پس براى اينست كه امانت مصدر است و بر تمام جنس واقع ميشود و شامل ميشود جميع را.

و كسى كه اماناتهم. جمع خوانده براى اختلاف امانتها و بسيارى اقسام آنست. پس شبيه شده، باين جهت اسمايى را كه جنس نيست و سخن در شهادت و شهادات مانند سخن در امانت و امانات است.

شيبا شواته

قتيله گويد: چيست براى او كه پيرى و سالخوردگى موى سرش را سفيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 309

كرده است شاهد در اين بيت شواته است كه بمعناى پوست و موى سر آمده است.

شوى: كناره و اطراف و ما سواى مقتل شاه رگ از هر حيوانى است.

گفته ميشود: رماه فاشواه يعنى بغير گلويش اصابت كرد.

و رمى فاصمى: يعنى بگلو و شاه رگش اصابت كرد. و الشّوى نيز مال پست و بى ارزش است.

الهلوع: حرص فراوان و جزع بسيار است.

الاشفاق: رقت قلب و نازك دلى از تحمّل چيزيست كه ميترسد از كارها و هر گاه دل سخت شد رقّت باطل و نابود ميشود.

العادى: بمعناى خارج از حقّ است گفته ميشود عدا فلان هر گاه خارج شود و عدا فى مشيه: هر گاه تند رود و آن اصل معنى است.

و العادى: ظالم است بسرعت كردن بظلم.

و بعضى گفته اند:

مگر ازواجشان. الّا من ازواجهم. پس على بمعناى من است.

منجى و نجات بخش او باشد. زجاج گويد: كلّا ردع و تنبيه يعنى هيچ كس از اين گروه برنميگردد. تا مرتدع شوند و متنبّه گردند.

إِنَّها لَظى يعنى آن جهنّم و دوزخ است يا آن داستان لظى نزاعة للشّوى و موسوم بلظّى شده جهنّم براى اينكه آن مشتعل و بر افروخته بر اهل آتش است. و بنا بر گفته بعضى لظى يكى از نامهاى دوزخ و بنا بر گفته ديگرى دركه و طبقه دوّم آنست. و آن:

نَزَّاعَةً لِلشَّوى مقاتل گويد: كننده اطراف و اعضاء بدن است پس گوشت و پوستى را نميگذارد مگر اينكه ميسوزاند.

ابن عبّاس گويد: پوست و قبّه سر (جمجمه) را ميگذارد.

ضحّاك گويد: پوست و گوشت را از استخوان كنده و جدا ميكند، كلبى گويد: يعنى تمام مغز را ميخورد سپس برميگردد همانطور كه بوده است.

ابو صالح گويد: الشّوى: گوشت ساق است، سعيد بن جبير گويد:

عصب رگ و پاشنه پاست. ابو العاليه گويد: زيبايى صورت است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 312

تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى قتاده گويد: آتش بسوى خودش ميخواند كسى را كه ادبار از ايمان نموده و اعراض از طاعت خدا و رسول نمايد و مقصود اينست كه اين آتش كافرى را رها نميكند پس مثل آنست كه كافرها را ميخواند پس آنها از روى كراهت و ناراحتى اجابت ميكنند.

و بعضى گفته اند: البتّه خداى تعالى آتش را بزبان ميآورد تا كافرها را بسوى خود بخواند.

جبائى گويد: يعنى زبانيه آتش ميخواند كسى را كه پشت نموده و اعراض از حقّ كرده پس خداى سبحان دعوت زبانيه را دعوت از آتش قرار داده است.

و بعضى گفته اند: ميخواند يعنى عذاب

ميكند. مبرّد اين را از خليل، روايت كرده گويد: ميگويند خدا تو را خواند يعنى عذاب نمود تو را.

وَ جَمَعَ مال را فَأَوْعى يعنى آن مال را در بانگ يا صندوق نگاه داشته و صرف در طاعت خدا نميكند. زكاتش را نميدهد. بوسيله آن صله رحم نمى نمايد.

و بعضى گفته اند: از مسير باطل و حرام جمع و از صرف كردن در راه حقّ منع ميكند.

إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً البتّه انسان حريص خلق شد، يعنى بخيل ممسك كه از شدّت و بسيارى حرص جزع ميكند. اهل بيان گفته اند:

تفسير اين آيه در آيه بعد است.

إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً يعنى هر گاه نادار شود و تهيدست گردد خوددارى و صبر نكند. و هر گاه ثروتمند و توانگر گردد-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 313

از احسان بمردم خوددارى كند. سپس خداوند سبحان جدا و استثناء كرده و فرمود:

إِلَّا الْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ مگر نمازگزارانى كه پيوسته در نماز هستند و مرتّبا آن را بجا آورده و ترك نميكنند و درباره اداء آن در وقتش كوتاهى نمى نمايند.

از حضرت باقر عليه السّلام روايت شده كه اين درباره نوافل و نمازهاى مستحبّه روزانه است. «1»

وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ (كه در سوره مباركه مؤمنانست در نمازهاى واجب است).

عقبة بن عامر و زجاج گويند: ايشان افرادى هستند كه صورت و چهره خود را از قبله برنميگردانند.

وَ الَّذِينَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ و آن كسانى كه در مالشان حقّ معلوم و معيّن براى اهل سؤال و بينواى آبرومند است، كه سؤال نميكند. و مقصود زكاة واجب است. و سائل آن

مستمنديست كه سؤال ميكند و محروم آن فقير عفيف و آبرومنديست كه اظهار حاجت نميكند. و در سابق تفسيرش گذشت.

از حضرت ابى عبد اللَّه صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود: حق

__________________________________________________

(1) بابا طاهر گويد:

خوشا آنان كه اللَّه يارشان بى كه حمد و قل هو اللَّه كارشان بى

خوشا آنان كه دائم در نمازند بهشت جاودان مأوايشان بى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 314

معلوم زكات نيست، آن چيزيست كه از مالت بيرون ميكنى اگر خواستى روز جمعه و اگر خواستى هر روز باهلش ميرسانى و براى هر صاحب فضلى فضيلت است و نيز از آن حضرت روايت شده كه فرمود: حق معلوم آنست كه صله رحم بنزديكانت داده و هر كس تو را محروم داشت عطا كنى و بر دشمنانت تصدّق نمايى.

وَ الَّذِينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ و آن كسانى كه روز قيامت را تصديق نموده و ايمان دارند به اينكه روز پاداش و حساب حقّ و شكّى در آن نميكنند.

وَ الَّذِينَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ و آنهايى كه از عذاب و شكنجه پروردگارشان ترسناكند.

إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونٍ البتّه عذاب پروردگارشان مأمون نيست كه به گناهكاران واقع شود.

و بعضى گفته اند: يعنى ميترسند كه حسناتشان قبول نشود، و به گناهانشان مؤاخذه شوند.

و بعضى گفته اند: در امان نيستند براى اينكه مكلّف نميداند، آيا واجب را آن طور كه خدا امر كرده ادا كرده و آيا منتهى از منعى كه شده بود شده يا نه و اگر تقدير و فرض كرده بوديم كه انسانى ميدانست اين را از خود هر آينه مطمئن و مأمون بود.

وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ إِلَّا

عَلى أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ و آن كسانى كه عورتهاى خود را حفظ ميكنند مگر بر همسران يا آنچه و آنكه را مالك آن هستند چون كنيزان خريده شده. يعنى آنهايى كه عورتهاى خود را از هر زناشويى از هر جهت و سببى حفظ ميكنند مگر بر همسرانشان «1» يا كنيزانى كه

__________________________________________________

(1) ما در سوره مؤمنون گفتيم كه متعه و زناشويى موقّت و صيغه داخل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 315

بواسطه خريدارى ملك آنهاست.

فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ پس آنها ملامت زده نيستند بر حفظ نكردن عورتشان از ايشان.

فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ پس آنهايى كه جستجو ميكنند غير از آنچه خدا برايشان از عورتها مباح كرده پس ايشان آنهايى هستند كه تجاوز از حدود الهى نموده و از آنچه خدا برايشان مباح كرد بيرون رفته اند. و معناى وَراءَ ذلِكَ آنست كه از حدّش بيرون رود از هر جهتى باشد.

وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ و آنهايى كه بامانهايشان و و پيمانشان رعايت ميكنند يعنى حفظ ميكنند. و امانت آنست كه انسانى بر حفظ آن امين ميشود مانند وصيّت ها وديعه ها و حكومت ها و مانند آن.

__________________________________________________

(در زناشويى است و آن باتّفاق مسلمين حلال است. پس در زمان حلّيت داخل در زوجه و عيال است اگر چه با زناشويى دائمى در احكام- مخصوصى مانند نفقه و ميراث و طلاق و حق هم خوابگى و لعان و ظهار و بعضى ديگر شركت نداشته باشد.

و علماء اسلامى بعد از حلال بودنش در حرمتش اختلاف كرده اند. و مذهب ما شيعه بنا بر حلّيت آنست و آن قول ابن عبّاس و ابن مسعود است

و اشكالى كه بعضى بر ما كرده اند اينست كه تمتّع و كاميابى از دختر بكر و دوشيزه منشأ نزاع شده و آن خلاف مصلحت مردم است. پاسخ داده شده كه نكاح و زناشويى با دختر بكر و دوشيزه بدست ولّى پدر و پدر پدر اوست گرچه براى او بهتر است كه دخترش را شوهر ندهد مگر برضاى او و رواياتى كه در احاديث ما وارد شده كه زن در امر خودش مستقل است ردّ قول كسيست كه ميگويد زن در زناشويى مطلقا محجور و ممنوع و از خود اختيار ندارد و ايشان بيشتر سنّيانند پس ايشان تجويز ميكنند براى زنها تمام معاملات را مگر نكاح را حتّى اگر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 316

و بعضى گفته اند: امانت و آن چيزيست كه خدا بر بندگانش پيمان گرفته از تصديق بآنچه بر ايشان واجب نموده و عمل بر آنچه بر ايشان عمل به آن واجب شده است.

وَ الَّذِينَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ و آنهايى كه ايشان بشهاداتشان ايستاده و استوار هستند. يعنى شهادتى كه اداء و اقامه آن بر آنها لازم شده است مينمايند.

و شهادت خير دادن بچيزيست كه آن را مشاهده كرده و ديده و اين گاهى از ديدن و مشاهده كردن خبر دهنده حاصل ميشود، و گاهى از مشاهده چيزى كه بآن ميخواند ميشود.

وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ و آنهايى كه حفظ ميكنند اوقات و اركان آن را پس بتمامه آن را اداء كرده و چيزى از آن را ضايع نميكنند.

محمّد بن فضل از حضرت ابى الحسن عليه السّلام روايت نموده كه فرمود ايشان اصحاب پنجاه نماز از شيعيان ما ميباشند.

زراره از

حضرت ابى جعفر باقر عليه السّلام روايت نموده كه فرمود اين واجب را هر كس در وقت آن بجا آورد و عارف بحقّ آن باشد كه غير آن را بر آن

__________________________________________________

(براى او نزديكى نباشد چون پدر و جدّ و برادر گرچه چندين بار هم شوهر كرده باشد بر او واجب است كه خود را بحاكم معرّفى كند تا او را بهر كس كه مايل است نكاح كند و امّا آنكه نكاح دخترها را بدون ولى تجويز كرده ناچار است كه رشد دختر را شرط كند و او هر گاه رشيده بود غالبا راضى نميشود كه به صيغه سرمايه دخترى او از بين رود و ازاله بكارت او شود و اگر بدون رضايت او باشد و رشيده هم نباشد عقدش باطل است. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 317

ترجيح ندهد براى او نوشته شود بسبب آن برائت آزادى از آتش كه عذاب نشود. و كسى كه آن را در غير وقتش بخواند و غير آن را بر آن مقدّم بدارد، پس كار بر خداست اگر خواست او را ببخشد و اگر خواست عذاب نمايد.

أُولئِكَ و آن گروه كه متّصف و موصوف باين صفات هستند فِي جَنَّاتٍ در باغهاى بهشت كه درختها آن را پوشانيده است (مُكْرَمُونَ) گرامى داشته شده و مورد تجليل و تعظيم هستند بآنچه را كه از ثواب بايشان مينمايند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 318

أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ إِنَّا لَقادِرُونَ (40)

عَلى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ (41) فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ (42) يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً كَأَنَّهُمْ إِلى نُصُبٍ يُوفِضُونَ (43) خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي كانُوا يُوعَدُونَ (44)

آنها است.

اخوص گويد:

اذا كنت عزهاة عن اللّهو و الصّبى فكن حجرا من يابس الصّخر جلمدا

هر گاه تو خواهان آميزش و خوشى و عيش با زنها نباشى پس سنگى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 321

از صخره ها و قلبه سنگ هاى خشك باش شاهد اين بيت كلمه عزهاة است كه بمعناى بى ميلى بآميزش و جماع و ملاعبه با زن آمده.

و از ابى هريره روايت شده كه گفت: پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله باتّفاق اصحابش بيرون رفتند و ايشان حلقه حلقه و دسته دسته پراكنده بودند پس فرمود: براى چى ميبينم كه شما جماعات پراكنده هستيد.

الاجداث: جمع جدث و آن به معنى قبور و مفرد آن قبر است.

الايفاض: يعنى شتاب كردن.

النّصب: بتى بود كه آن را پرستش ميكردند.

اعشى گويد:

و ذا النصب المنصوب لا تنسكنّه لعاقبة و اللَّه ربّك فاعبدا

و اين بتى كه مقابل خود قرار داده ايد جدّا پرستش نكنيد براى پايان كارتان و خدايى را كه پروردگار توست عبادت نما شاهد اين كلمه نصب است كه بمعناى بت و صنم ميباشد.

عن اليمين متعلّق بعزين باشد و معنايش جمع شدگان، از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 322

راست و چپ باشد.

كَأَنَّهُمْ إِلى نُصُبٍ يُوفِضُونَ اين جمله منصوب بر حاليّت از قول خدا سراعا خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ حال است از ضمير در يوفضون.

اعمال صالحه بهشتى گردد.

خداوند سبحان. آگاهى داد كه همه مردم بر يك اصل و ريشه اند و تفاوتى و امتيازى ندارند مگر بسبب ايمان و عبادت.

و تحقيق مطلب اينست كه ما ايشان را از آب گنديده متعفّن و نجاستها آفريديم پس چگونه و چطور داخل بهشت شوند در حالى كه ايمان بمن نياورده و پيامبر مرا تصديق نكرده اند.

و بعضى گفته اند: مقصود اينست كه ما ايشان را آفريديم از جنسى كه ميدانند يا از موجود و خلقى كه ميدانند و ميفهمند و حجّت ايشان را ملزم ميكند و نيافريديم از جنسى كه فهم ندارند چون چهارپايان و پرندگان.

و بعضى گفته اند: معنايش اينست كه ما ايشان را آفريديم از جهتى كه ثواب و عقاب و تكليف طاعات را براى درك ثواب ميدانند. چنان كه گوينده ميگويد: غضب كردم بر تو از آنچه ميدانى. براى خاطر آنچه ميدانى.

اعشى گويد:

أ ازمعت من آل ليلى ابتكارا و شطّت على ذى هوى أن تزارا

براى آل ليلى معشوقه ام ليلى دور شد از من و بعيد است كه من بتوانم صبحگاهان وى را زيارت و ديدار نمايم.

شاهد اين بيت كلمه من آل ليلى است كه بمعناى من اجل آل ليلى آمده و دليل بر اين قول او. و شطّت على ذى است كه آن معشوقه دور نشد از نزد ايشان بلكه البتّه از براى خاطر ايشان كه بسوى ايشان رود دور شود.

فَلا أُقْسِمُ در سوره الحاقّة تفسيرش گذشت بِرَبِّ الْمَشارِقِ، وَ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 324

الْمَغارِبِ

ابن عبّاس گويد: يعنى مشرقهاى خورشيد و مغربهاى آن چون براى خورشيد 360 محلّ طلوع و اشراق است براى هر روز

مطلع و اشراقست براى هر روز مطلع و مشرقى است كه ديگر تا سال آينده بآن برنميگردد «1».

إِنَّا لَقادِرُونَ عَلى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْراً مِنْهُمْ اين پاسخ قسم است يعنى ما قادر و توانا هستيم كه آنها را هلاك كنيم و قوم ديگرى بدل آنها بياوريم كه بهتر از ايشان باشد.

وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ اين عطف بر جواب قسم است يعنى اين گروه كفّار فوت نميشوند. به اينكه آنها جلو بيفتند كه عذاب بآنها نرسد. پس، ايشان سبقت گيرنده نيستند و عقاب هم از ايشان پيشى نگرفته است. و تقدير اين است: و ما نحن بمسبوقين. يفوت عقابنا ايّاهم فانّهم لو سبقوا عقابنا لسبقونا يعنى و ما نيستيم كسى كه بر ما سبقت گرفته باشند كه عقاب ما از ايشان فوت شود. براى اينكه اگر آنها سبقت از عقاب ما ميگرفتند هر آينه از ما سبقت گرفته بودند. و بگفته ابى مسلم ما مغلوب نيستيم.

__________________________________________________

(1) ممكن است كه ابن عبّاس خودش متوجّه باين دقايق نشده باشد براى فطانت و زيركيش و يا از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام آموخته باشد و يا هر دو عامل او را دانا نموده باشد و با اين مطلب لازم است كلام او را مقيّد، نمود براى اينكه مطلع خورشيد بسمت شمال ميل ميكند از اوّل جدى تا اوّل سرطان آن گاه از اوّل سرطان تا اوّل جدى بسمت جنوب برميگردد، پس هر شش ماهى بر مشرقهاى شش ماه گذشته مرور و سير ميكند تا شش ماه ديگر عود بآن نميكند. پس شايسته است به شش ماه آينده مراد باشد نه به سال آينده. (شعرانى) [...]

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 25، ص: 325

فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا واگذار آنها را كه در باطلشان فرو روند.

وَ يَلْعَبُوا و بازى كنند. پس البتّه وبال اين بخود آنها برميگردد.

حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ يعنى روز قيامت يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ روزى كه از قبورشان بيرون ميآيند (سِراعاً) يعنى با سرعت براى شدت راندن ايشان.

كَأَنَّهُمْ إِلى نُصُبٍ يُوفِضُونَ جبائى و ابى مسلم گويند. يعنى گويا ايشان كوشش و شتاب ميكنند بسوى پرچمى كه برايشان زده شده و بگفته ابن عبّاس و قتاده. گويا ايشان بسوى بت هايشان سعى ميكنند كه بآنها تقرّب جويند. خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ يعنى خوار و سرشكسته اند از هول آن روز نميتوانند نگاه كنند.

تَرْهَقُهُمْ خوارى آنها را فرو ميگيرد.

ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي اين همان روزيست كه توصيف شد.

كانُوا يُوعَدُونَ در دنيا دار تكليف آن را وعده ميداند و آنها آن را باور نكرده و انكار ميكردند اكنون در اين حال آن را مشاهده ميكنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 326

جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِي آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِيابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَكْبَرُوا اسْتِكْباراً (7) ثُمَّ إِنِّي دَعَوْتُهُمْ جِهاراً (8) ثُمَّ إِنِّي أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَ أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْراراً (9)

فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً (10) يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً (11) وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً (12) ما لَكُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً (13) وَ قَدْ خَلَقَكُمْ أَطْواراً (14)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 329

و پنهانى تبليغ نمودم (به هيچ وجه اثر نكرد).

10- باز گفتم اى مردم بدرگاه خدا (توبه كنيد) و آمرزش طلبيد كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 330

او بسيار خداى آمرزنده است.

11- تا باران آسمان را بر شما فراوان نازل كند.

12- و شما را بمال بسيار و پسران متعدّد مدد فرمايد و باغهاى خرّم و نهرهاى جارى بشما عطا كند.

13- چرا شما مردم خداى را بعظمت و وقار ياد نميكنيد.

14- و حال آنكه او شما را بانواع خلقت و اطوار گوناگون بيافريد.

لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ يعنى من براى شما ترساننده و بيان كنند دليلهايى در وعيد و بيان كننده دين و توحيدم.

اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ يعنى خدا را بيكتايى بپرستيد و چيزى را شريك او قرار ندهيد و از معصيت او بپرهيزيد.

وَ أَطِيعُونِ و اطاعت كنيد در آنچه خدا شما را بآن فرمان داده به علّت اينكه طاعت من مقرون بطاعت خدا و طاعت خدا بر شما واجب است براى نعمتهاى پيشينى كه نعمت هيچ منعمى با آن برابرى نميكند.

يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ يعنى اگر شما خدا را پرستيده و پرهيزكارى نموديد ميآمرزد گناهان شما را و (من) زايده است.

و بعضى گفته اند: كه من در اينجا براى تبعيض است و مقصود اين است ميآمرزد براى شما بعضى از گناهان گذشته شما را كه اضافه بشما ميشود و چون گناهانى كه بعدها انجام ميدهيد جايز نيست مطلقا وعده. آمرزش داده شود براى اينكه در آنست واگذارى باعمال زشت. و خداوند سبحان مقيّد نمود. اين قيد را مِنْ ذُنُوبِكُمْ.

وَ يُؤَخِّرْكُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى و تأخير مياندازد شما را تا اجل نامبرده شده و در اين دلالت است بر ثبوت دو اجل براى اينكه شرط كرد در وعده أَجَلٍ مُسَمًّى عبادت پروردگار و پرهيزگاريرا. پس چون خدا را نپرستيدند و پرهيز كارى نكردند مبتلاء و گرفتار شوند بعذاب و بيچارگى پيش از دورترين اجل (كه همان اجل مسمّى باشد) باجل نزديك. إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ يعنى اجل دور و آخرين اجل.

إِذا جاءَ لا يُؤَخَّرُ لَوْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ هر گاه آخرين اجل آمد تأخير نيفتد اگر ميدانستيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 333

حسن گويد: يعنى باجل خدا كه

روز قيامت است روز قيامت را اجل قرار داد براى بعث و انگيزش. و ممكن است اين حكايت از قول نوح عليه- السّلام بقومش باشد. و ممكن است كه اخبار خداوند سبحان از خود باشد.

(قالَ) نوح گفت رَبِّ إِنِّي دَعَوْتُ قَوْمِي لَيْلًا وَ نَهاراً پروردگارا البتّه من شب و روز قوم خود را بسوى عبادت تو و ترك شريكانى غير از تو و اقرار بپيامبرى خود خواندم.

فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعائِي إِلَّا فِراراً يعنى نيفزودند بدعوت من مگر فرار از پذيرفتن و دورى كردن و پشت نمودن.

و كفر ايشان را در موقع دعوت نوح عليه السّلام زيادى در كفر ناميد براى اينكه ايشان بر كفر و گمراهى بودند و چون نوح عليه السّلام آنها را دعوت كرد كه كفر را ترك نموده و اقرار باو نمايند و قبول نكردند. پس به اين دعوت كافر شدند و اين زيادى در كفر آنها بود براى اينكه زيادى اضافه چيز است بمقدارى كه حاصل بوده است. و اگر همه در وقت حاصل باشد براى يكى بر ديگرى زيادتى نيست.

وَ إِنِّي كُلَّما دَعَوْتُهُمْ و من هر گاه ايشان را باخلاص عبادت خواندم كه گناهانشان را ببخشى.

جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِي آذانِهِمْ انگشتانشان را در گوشهايشان قرار ميدادند تا سخن و دعوت مرا نشنوند.

وَ اسْتَغْشَوْا ثِيابَهُمْ يعنى صورتشان را پوشيده كه مرا نبينند وَ أَصَرُّوا يعنى بر كفرشان ادامه ميدادند.

وَ اسْتَكْبَرُوا اسْتِكْباراً يعنى تكبّر ورزيده و از قبولى حقّ سرپيچى ميكردند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 334

و اصرار اقامه و پايدارى بر امر است بقصد و تصميم ماندن بر آن. و چون آنها عازم و مصمّم بر كفر خويش

بودند اصرار كنندگان بر كفر شدند.

قتاده گويد: بعضى از مردان آنها پسرش را نزد نوح عليه السّلام برده و باو ميگفت پسرم از اين مرد دورى كن و بترس، مبادا كه تو را فريب دهد پدر من مرا كه مانند تو جوانى بودم پيش اين آورده و همين طور كه من تو را از او حذر ميدهم پدرم هم مرا از وى حذر ميداد.

ثُمَّ إِنِّي دَعَوْتُهُمْ جِهاراً ابن عبّاس گويد: يعنى با صداى بلند آنها را دعوت ميكردم و بگفته بعضى بطور آشكارايى كه ميديدند همديگر را نه مخفيانه و پنهانى.

ثُمَّ إِنِّي أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَ أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْراراً آن گاه آنها را در ظاهر و نهان دعوت كردم.

و بعضى گفته اند: يعنى جماعتى را در ظاهر و آشكارا دعوت كرده و عدّه اى را در پنهانى سپس آنهايى را كه مخفيانه دعوت كرده بودم علنا خواندم و كسانى را كه در ظاهر دعوت كرده بودم هم خواندم. مقصود من در دعوتم هر گونه درى را زدم و با ايشان كمال مهربانى را نمودم ولى آنها مرا اجابت نكردند.

فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ گفتم از خدا آمرزش بر كفرتان و گناهانتان بطلبيد.

إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً او آمرزنده است مر هر كسى را كه از او طلب آمرزش كند پس وقتى شما از كفرتان برگشتيد و او را اطاعت نموديد.

يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً بر شما باران فراوان نازل كند بارانى كه ريزش آن بسيار باشد.

و بعضى گفته اند: كه قوم نوح مبتلا بقحطى و خشكسالى شدند و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 335

براى همين آنها را ترغيب فرمود كه اگر استغفار كنيد با ايمان و رجوع بخدا بمال و

اولاد شما را مدد خواهم نمود.

شعبى گويد: در زمان عمر بن خطّاب باران قحط شد. پس عمر بر منبر رفت تا استسقاء كند و طلب باران نمايد پس عمر جز استغفار ذكرى نگفت تا از منبر بزير آمد و چون پائين آمد باو گفته شد ما از تو نشنيديم كه طلب باران كنى گفت من باران خواستم. بچيزى كه تحريك كند آسمان را كه بسبب آن باران ميبارد «1» آن گاه اين آيه را قرائت كرد.

وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ عطاء گويد: يعنى مال و پسرانتان زياد شود.

وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ براى شما در دنيا بوستانها و باغها قرار ميدهد.

وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً و براى شما نهرهاى روان قرار ميدهد، كه باغهاى خود را بوسيله آن آبيارى كنيد.

__________________________________________________

(1) در حكايت شعبى اشكال و تأمّل است. زيرا بنا بر نقل خود اهل سنّت كه مرحوم علّامه مجاهد امينى در جلد ششم الغدير نقل كرده عمر ابدا علم و شعورى بمطالب ساده و عادى نداشت و خودش اقرار ميكرد و فرياد ميزد كلّ النّاس افقه من عمر. همه مردم از عمر داناترند و معناى و فاكهة و ابّا را وقتى از او پرسيدند ندانست تا چه رسد به اينكه وارد معقولات و يا معارف شود. شعبى سنّى خواسته است با جعل اين خبر فضيلتى براى عمر ذكر كند. و در اين حكايت تحريف كرده و تمام را ياد نكرده كه وقتى در مدينه باران نباريد مردم نزد عمر آمده و از او خواستند بر ايشان استسقاء كند وى بر منبر رفت و چون چيزى بلد نبود استغفار كرده و پائين آمد و بمردم گفت بايد متوسّل

بخاندان رسالت شويم پس باتّفاق عبّاس عموى پيغمبر (ص) در خانه حضرت على بن ابى طالب امير المؤمنين عليه السّلام- آمده و طلب باران كرد. آن حضرت دعا نمود و خداى عزّ و جلّ بدعاء آن حضرت باران باريد و مردم را از قحطى باران نجات داد. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 336

قتاده گويد: حضرت نوح عليه السّلام ميدانست كه آنها حريص بر دنيا هستند فرمود: بيائيد بسوى طاعت خدا كه در آنست درك و يافتن، دنيا و آخرت.

ربيع بن صبيح روايت نموده كه مردى نزد حسن آمد. پس باو شكايت از خشكى سال و قحطى باران نمود. باو گفت استغفار كن بخدا و ديگرى آمد و از فقر باو شكايت كرد. باو هم گفت استغفار كن سوّمى آمد و گفت دعا كن خدا پسرى بمن روزى نمايد. پس باو گفت استغفار كن.

پس ما باو گفتيم مردانى نزد تو آمده و شكايتهاى گوناگونى در قحطى و تهيدستى و بى فرزندى نمودند همه آنها را امر كردى كه استغفار كنند گفت من اين مطلب را از خودم نگفتم بلكه از قول خداى تعالى در قصّه نوح عليه السّلام فرا گرفتم كه بقومش ميگفت. اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً تا آخر كلامش.

(مترجم گويد) خدا رحمت كند ابو على را كه روايت فوق را از ربيع بن صبيح از حسن نقل كرده ولى بيان نكرده كه اين كدام حسن است حضرت حسن مجتبى عليه السّلام و يا حضرت حسن عسكرى عليه السّلام و يا حسن ديگر است).

على بن مهزيار «1» از حماد بن عيسى از محمّد بن يوسف از پدرش

__________________________________________________

(1) على بن

مهزيار اهوازى از متشرّفين و افراديست كه بفيض زيارت و لقاء حضرت ولىّ عصر صاحب الزّمان عجّل اللَّه فرجه الشّريف در اوائل غيبت كبرى نائل شده و شرح ملاقات او را شيخ صدوق در اكمال الدّين و شيخ طوسى در كتاب غيبه و علّامه مجلسى در جلد 13 بحار الانوار، و حاجى نورى در نجم الثّاقب و حقير در تحفه قدسى در علائم ظهور ياد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 337

روايت نمود كه گفت مردى از ابى جعفر حضرت جواد الأئمّه عليهم السّلام پرسيد و من در خدمت آن حضرت بودم و گفت فدايت شوم من مال فراوان دارم و مرا فرزندى نيست آيا براى من چاره اى هست.

فرمود: آرى در آخر هر شب تا مدّت يك سال صد مرتبه استغفار كن، و اگر در شب يادت رفت در روز قضاء آن را بگو. زيرا خداوند تبارك و تعالى ميفرمايد. اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ تا آخر آيه.

__________________________________________________

(نموده ام و خلاصه آن اينست كه آن بزرگوار 19 سال متواليا بعشق و شوق زيارت آن حضرت از اهواز شدّ رحال كرد. و پرسان پرسان در همه بلاد بمكّه مشرّف شد كه شايد در آنجا باين فيض برسد و در آن مدّت موفّق نشد تا سال بيستم كه مأيوس و ميخواست ديگر نرود ولى شبى خواب ديد كه باو گفتند مأيوس نباش برو بمكّه كه در اين سال ان شاء اللَّه به هدف خواهى رسيد. پس عازم حركت شد با چند نفر از دوستان و در راه با خود زمزمه داشت و اشك شوق ريخته و با زبانحال ميگفت.

اى دلستان بجسم دو عالم روان تويى آينه جمال

نما جان جان تويى

گاهى بغمزه دل بربايى نهان شوى گاهى عيان شوى و گهى لا مكان تويى

خورشيد ذرّه اى است در ارض و سماى تو خورشيد و ماه و انجم هر آسمان تويى

يوسف اگر كه شهره آفاق شد به حسن در مصر شد عزيز ولى جاودان تويى

محراب ابرويت شده معراج عاشقان جانا مراد عاشق پير و جوان تويى

چون مشترى شدم ز پى زهره در سما ديدم بهر سما مه نه آسمان تويى

عيسى اگر كه سير عوالم كند مدام در هر عوالمى كه بود حكمران تويى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 338

سپس حضرت نوح عليه السّلام بر طريق توبيخ فرمود: ما لَكُمْ براى چى اى گروه كفّار.

لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً يعنى نميترسيد عظمت و بزرگى خدا را، پس وقار عظمت و بزرگيست. و وقار اسمى از توقير است كه آن تعظيم باشد و الرّجاء در اينجا بمعناى خوف است.

ابن عبّاس و مجاهد گويند: معنا اينست. تعظيم نميكنند خدا را حقّ عظمت پس او را شناخته و اطاعت نمايند و بگفته قتاده معنايش اينست چرا نميترسيد براى خدا عاقبتى را يعنى طمع نداريد در عاقبت، براى عظمت خداى تعالى.

و در روايت ديگر از ابن عبّاس. يعنى براى چه از عذاب خدا نميترسيد و اميد ثواب او را نداريد.

زجاج گويد: چرا اميد نداريد براى خدا عاقبت ايمان را تا او را به يكتايى به پرستيد. و بگفته ابى مسلم چرا اعتقاد نداريد اثباتى براى خدا.

وَ قَدْ خَلَقَكُمْ أَطْواراً ابن عبّاس و مجاهد و قتاده گويند: يعنى ايجاد كرد شما را اوّل نطفه و

بعد طور ديگرى علقه آن گاه مضغه سپس عظام يعنى

__________________________________________________

(در آن سفر براهنمايى يكى از خواص حواريين و ملازمين حضرت بقيّة اللَّه الاعظم روحى له الفداء در كوه هاى نزديك طائف بفيض ديدار و و زيارت آن حضرت رسيد و سه شبانه روز ميهمان آن حضرت بوده و بعد به امر حضرتش مراجعت بوطن و پيامى از آن حضرت بدوستانش آورده كه فرموده بودند بشيعيان و دوستانم سلام مرا رسانيده و بگو براى فرجم دعا كنند و جدّا از خدا ظهورم را بخواهند. اللّهمّ عجّل فرجه و سهّل مخرجه.

(مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 339

استخوان آن گاه استخوان را لباسى از گوشت پوشيد سپس ايجاد خلق ديگرى كرد و براى او مو رويانيد و صورتش را تكميل نمود و بگفته بعضى اطوارا يعنى احوالا حالا بعد از حال و بگفته بعضى اوّل كودكى بعد جوانى، سپس پيرى و بگفته برخى ديگر مختلف در صفات توانگران و بينوايان و زمين گيران و تندرستان و درازان و كوتاهان و آيه احتمال تمام اقسام را دارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 340

لا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْراً (23) وَ قَدْ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلاَّ ضَلالاً (24)

مِمَّا خَطِيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً فَلَمْ يَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصاراً (25) وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً (26) إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلاَّ فاجِراً كَفَّاراً (27) رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلاَّ تَباراً (28)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 341

عذاب ايشان ميفزاى.

25- و آن قوم از كثرت كفر و گناه عاقبت بدريا غرق شدند و بآتش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 342

دوزخ درافتادند و جز خدا بر خود هيچ يار و ياورى نيافتند.

26- و نوح عرض كرد پروردگارا تو هم اين كافران را هلاك كن و از آنها (ديّارى) بروى زمين باقى مگذار.

27- اگر از آنها هر كه را باقى گذارى بندگان پاك با ايمانت را گمراه ميكنند و فرزندى هم جز بدكار و كافر از آنها بظهور نميرسد.

28- و بارالها مرا و پدر و مادر من و هر كه با ايمان بخانه من داخل شود و همه مردان و زنان با ايمان عالم را ببخش و بيامرز و ستمكاران را جز بر هلاك و عذابشان ميفزاى.

و حسّان. روايت شده كه عربى شنيد پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله ميخواند و مكروا مكرا كبارا.

گفت اى محمّد چه اندازه خداى تو فصيح است. و اين از ظلم و نادانى اعراب است براى اينكه خداى تعالى موصوف بفصاحت نميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 344

ديّار: از باب فيعال از مادّه دوران و مثل آنست قيام و اصل آن قيوام و ديوار است. پس واو قلب بياء و يكى در ديگرى ادغام شده است زجاج گويد: ما بالدار ديّار يعنى هيچكس در خانه نيست كه در زمين دور بزند و بگردد. شاعر گويد:

و ما بنالى اذا ما كنت جارتنا ان لا يجاورنا الّاك، ديّار

هر گاه تو همسايه ما نباشى بنا نيست براى من كه ديّارى واحدى جز تو مجاور من باشد. يعنى الّا ايّاك. مگر تو پس بجهت ضرورت شعرى كاف متّصل الّاك در محلّ منفصل الّا اياك قرار داده شده و شاهد اين بيت كلمه ديّار است «1».

طباقا: منصوب بر يكى از دو وجه است:

1- اينكه بر تقدير خلقهنّ طباقا باشد. آفريد آسمانها را در حالى كه طبقه فوق طبقه اند.

2- اينكه صفت براى سبع باشد. يعنى هفت آسمانى كه اين صفت دارد صاحب طبقه طبقه است.

نباتا- مصدر فعل محذوف است. تقديرش اينست انبتكم فنبتم نباتا رويانيد شما را پس شما روئيده شديد نبات و روئيدنى. زجاج گويد: آن حمل بر معنى شده براى اينكه معنايش انبتكم جعلكم تنبتون نباتا است و ما. از قول خدا فما خطيئاتهم زايد براى تأكيد كلام است.

__________________________________________________

(1) مانند اين بيت:

نيست در خانه دلم جز يار ليس فى الدّار غيره ديّار

(مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 345

و مردم همه فرزندان آدم هستند و اين مثل قول خداست. وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً. و از آدم و حوّاء ايجاد كرد و توليد نمود مردان و زنان بسيارى.

و بعضى گفته اند: يعنى خداوند ايجاد كرد همه مخلوق و يا آدم را بتغذيه كردن آنچه زمين رويانيده و در آن نمو ميكند. و بعضى گفته اند يعنى شما را از زمين ميروياند بعد از كوچكى به بزرگى و به بلندى و درازى بعد از كوتاهى.

ثُمَّ يُعِيدُكُمْ فِيها سپس شما را برميگرداند در زمين به صورت مردگان.

وَ يُخْرِجُكُمْ و در روز قيامت زنده بيرون ميآورد شما را (إِخْراجاً) بيرون آوردنى و اين مصدر را براى تأكيد آورد.

وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِساطاً و خداوند زمين را براى شما- مبسوط و وسيع قرار داد كه بتوانيد بر آن راه رويد و در آن مستقرّ و ثابت باشيد. سپس بيان كرد كه چنان قرار داد كه:

لِتَسْلُكُوا مِنْها سُبُلًا فِجاجاً تا راه هاى وسيع از آن را به پيماييد:

يعنى راه هاى گشاد را.

ابن عبّاس گويد: تا راه هاى گوناگون و بگفته بعضى «سبلا فى الصّحارى «صحرا نوردى» و فجاجا في الجبال» كوه نوردى كنيد.

و البته خداوند اقسام نعمتهاى ذكر شده را شمرده براى امتحان بر خلقش و تنبيه كردن ايشان بر اينكه حضرتش مستحقّ عبادت خالص از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 347

هر شايبه شرك و رياء است و راهنمايى كند آنها را كه خدا عالم به مصالح ايشان و مدبّر آنهاست بر آنچه حكمتش اقتضاء كند پس بر مردم واجبست كه اين نعمتهاى بزرگ را بكفر و انكار مقابله نكنند. سپس برگشت خداوند سبحان بقصّه نوح عليه

السّلام بقولش.

قالَ نُوحٌ بر طريق دعا نوح عليه السّلام گفت رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِي پروردگارا ايشان (قوم من) در آنچه من آنها را امر و نهى نمودم عصيان من نمودند.

وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ يَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلَّا خَساراً پيروى كردند كسى را كه مال و فرزندانش جز خسارت و زيان چيزى نيفزود. يعنى پيروى از ثروتمندان و توانگران قومشان نمودند براى مغرور شدن بمال و فرزندان آنها كه خدا داده بود. پس آنها گفتند اگر نوح فرستاده و پيامبر خدا بود هر آينه براى او ثروت و توانگرى و دهات و فرزندان بود. و ولده بضمّه واو و فتحه آن و ولد جماعت از اولاد است و ولد واحد مفرد آنست، و بعضى گفته اند ولد بضمّ و ولد به فتح در معنى يكسان است. و خسار. هلاكت است برفتن سرمايه.

و بعضى گفته اند: يعنى پيروى كردند تهيدستان و مردمان پشت بزرگان و رئيسهاى خود را كه نيفزود مال و اولادشان مگر هلاكت در دنيا و عقوبت در آخرت را.

وَ مَكَرُوا و مكر كردن در دين خدا مَكْراً كُبَّاراً حسن گويد مگر بزرگى را. ابن عبّاس گويد يعنى گفتند سخن بزرگ.

ضحّاك گويد: جرئت كردند بر خدا و تكذيب نمودند پيامبران او را.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 348

و بعضى گفته اند: مكرشان تحريك كردن توانگران بود اراذل و اوباش را بر كشتن حضرت نوح عليه السّلام.

وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ گفتند ترك نكنيد عبادت بتهاى خود را سپس بجهت تعظيم امتياز دادند چند بت معروف خود را بعد از آنكه داخل در بتهايشان بود و گفتند.

وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا

يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْراً البتّه ترك نكنيد پرستش (1) ودّا (2) سواع (3) يغوث (4) يعوق (5) نسر را.

ابن عبّاس و قتاده گويند: اين نامهاى بتهايى بود كه ميپرستيدند سپس بعد از آنها عرب آنها را عبادت نمودند.

و نسر بود. پس چون طوفان نوح عليه السّلام شد اين بتها را طوفان دفن نموده و خاك بر آنها انباشت پس پيوسته مدفون بودند تا شيطان آنها را براى مشركين عرب بيرون آورد.

قبيله ثقيف شد.

و امّا بت عزّى «2» مخصوص بنى سليم و غطفان و چشم و نضر و سعد

__________________________________________________

(1) دومة الجندل نام شهريست قديمى از بلاد سوريا كه در آن حوادث تاريخى رخ داده از جمله قصّه معروف حكميت كه در آنجا عمرو بن عاص لعنه اللَّه از طرف معاويه عليه الهاويه و ابو موسى اشعرى سفيه از طرف حضرت على امير المؤمنين عليه السّلام بانتخاب و اصرار مردم كوفه اجتماع نموده تا شورى براى حكومت مسلمين كنند و عمرو بن عاص شيطان ابو موسى خر را فريفته كه او حضرت امير المؤمنين عليه السّلام را از خلافت مسلّم خلع و وى هم معاويه لعين را كه دعوى خلافت و خونخواهى عثمان را داشت بر كنار زند. پس ابو موسى بتعارفات عمرو بن عاص گول خورده و رفت بر منبر و گفت مردم چنانچه من انگشترى خود را از دستم بيرون نمودم على عليه السّلام را از خلافت بيرون و خلع نمودم و آمد پائين بانتظار اينكه عمرو بن عاص هم معاويه را كنار زند ولى عمرو عاص زرنگ مكّار حيله گر بمنبر رفت و پس از چيدن مقدّماتى گفت ابو موسى صاحب خود را لايق اين منصب نديد و او را خلع كرد و من چون معاويه را براى اين كار شايسته ميبينم پس او را نصب و تعيين براى خلافت و زمامدارى كردم. و از منبر پائين آمد و ظلمهايى كه تا ظهور حضرت مهدى عجّل اللَّه فرجه الشّريف، پايان نيابد. شروع شد.

(2) ابو سفيان لعنه اللَّه پيشواى مشركين عرب اين بت را در جنگ احد براى ترغيب مشركين بجنگ مسلمين آورده و

فرياد ميزد ان لنا العزى و لا عزّى لكم. براى ما بت عزّى است و براى شما نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 351

ابن بكر شد. و امّا بت منات براى قبيله قديد بود. و امّا بت اساف و نائله مورد پرستش اهل مكّه قرار گرفت. بت اساف را در كنار حجر الاسود گذارده و بت نائله را در نزديكى ركن يمانى و بت هبل را كه هجده گز و ذراع و بزرگترين بت عرب بود. در بالاى كعبه نصب كردند.

فرارى نمود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 352

و بگفته برخى مگر برفتن و دور شدن از بهشت و ثواب.

بلخى گويد: نيفزود ايشان را مگر ممنوع شدن از طاعت، و اين عقوبت ايشان بود بر كفرشان. زيرا وقتى ايشان گمراه شدند. مستحقّ محروم شدن از الطاف شدند كه درباره مؤمنين ميفرمود: كه از اطاعت كردن و امتثال و فرمان خدا نمودن ايشان خدا را.

و جايز نيست كه بايشان لطف و محبّت شود بسبب گمراهى ايشان از حق و ايمان براى اينكه اين در شأن خداى حكيم (تعالى اللَّه عن ذلك) نيست.

مِمَّا خَطِيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا از جهت گناهانشان غرق و هلاك شدند و ما از ممّا. زايده است و تقديرش اينست. از براى آنچه خطاها و گناهان بزرگى كه مرتكب شدند. غرق گرديدند.

فَأُدْخِلُوا ناراً پس داخل آتش شدند بعد از اين تا در آن معذّب و كيفر شوند.

فَلَمْ يَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصاراً يعنى هيچكس را نيافتند، كه ايشان را از عذاب خدا منع نمايد. و جز اين نيست كه خداوند سبحان به صيغه ها و الفاظ ماضى و گذشته در معناى استقبال آورده براى راستى و حتمى بودن وعده بآن «1».

ضحّاك گويد: اغرقوا. غرق شدند و داخل در آتش شدند در دنيا

__________________________________________________

(1) مثل إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ كه بصيغه ماضى آمده و براى تأكيد آن فرمود: ليس لوقعتها كاذبة.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 353

در يك حال. قوم نوح از طرفى غرق ميشدند و از طرف ديگر ميسوختند در آتش.

ابن انبارى در اين باره سروده:

الخلق مجتمع طورا و مفترق و الحادثات فنون ذات اطوار

مردم طرزى گرد هم و بطورى

پراكنده اند و حوادث و رويدادها اقسام و طورهاى گوناگون است.

لا تعجبنّ لاضداد اذا اجتمعت فاللّه يجمع بين الماء و النّار

البتّه تعجّب نكن براى چيزهايى كه ضدّ يكديگرند هر گاه جمع شدند. پس خداوند تعالى ميان آب و آتش جمع ميكند شاهد اين دو بيت در جمع و تفريق مردم و اجتماع آب و آتش است «1».

وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً نوح عليه السّلام گفت پروردگارا بر روى زمين احدى از كفّار باقى مگذار. يعنى هيچكس از ايشان زنده نگذار مگر اينكه هلاكش كنى.

قتاده گويد: حضرت نوح عليه السّلام نفرين بر آنها نكرد مگر اينكه بر او نازل شد كه جز آنان كه ايمان آورده اند ديگر هرگز كسى از قومش ايمان نياورد. و براى همين گفت.

إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ البتّه اگر ايشان را باقى گذارى بندگان تو را گمراه كنند يعنى اگر ايشان را رها كردى و هلاكشان نكردى به سبب تبليغات سوء و دعوت بخلاف بندگانت را از دين گمراه كنند.

__________________________________________________

(1) در حديث معراج است كه پيغمبر (ص) فرمود در آسمان فرشته اى ديدم نصفش از يخ و نصفش از آتش بود و دعا ميكرد و ميگفت اى خدايى كه ميان آتش و يخ را تأليف داده اى دلهاى بندگان مؤمن را با هم الفت بده (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 354

وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فاجِراً كَفَّاراً و آنها اگر ماندند توليد نكنند مگر گنهكار كافر. حضرت نوح عليه السّلام از خود علم غيب نداشت و چون خدا به او افاضه فرمود دانست كه از آنها جز كافر و گنهكار بوجود نيايد و

مقصود اينست توليد نميكنند مگر كه در موقع بلوغشان كافرند. براى اينكه كسى كه كفر از او سر نزده مذمّت بكفر نميشود.

مقاتل و عطاء و ربيع گفته اند: نوح عليه السّلام اين جمله را گفت براى اين بود كه خداى تعالى هر چه مؤمن بود از اصلاب بيرون آورد، و رحم زنان آنها از زايمان عقيم و نازا شد و چهل سال قبل از عذاب و آمدن طوفان كمر مردان آنها خشك و بى نطفه شد. و خداوند تعالى نوح عليه السّلام را خبر داد به اينكه ايشان ايمان نميآورند و توليد مؤمن هم نمى كنند پس در اين هنگام بر ايشان نفرين نمود. پس خداوند دعاء او را اجابت نمود و تمام آنها را هلاك كرد و در موقع عذاب كودكى در ميان آنها نبود آن گاه براى خود و مؤمنين و مؤمنات دعا نموده و گفت: رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ پروردگارا بيامرز مرا و پدر و مادرم را و نام پدرش كمك بن متوشلخ و نام مادرش سمحاء دختر انوش و هر دو مؤمن بودند و بعضى گفته اند مقصودش آدم و حوّاء بود.

وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً و هر كس كه داخل خانه من ميشود و مؤمن باشد بيامرز.

ضحّاك گويد: يعنى داخل مسجد من شود و بگفته بعضى داخل كشتى من شود و بگفته بعضى مقصودش بيت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله بوده وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ و بيامرز عموم مؤمنين و مؤمنات را و بگفته كلبى از امّت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم را.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 355

وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَباراً

و نيفزاى ستمكاران را مگر هلاكت و نابودى اهل التّحقيق گفته اند: كه حضرت نوح عليه السّلام دو دعا كرد يك دعا و نفرين براى كافرها و يك دعا براى مؤمنان. پس خدا دعا و نفرين او را بر كافرها مستجاب كرد. پس هر كس كه از ايشان بر روى زمين بود هلاك شد. و ما اميدواريم كه دعاء او براى مؤمنين هم مستجاب شود و ايشان را بيامرزد «آمين يا ربّ العالمين»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 356

اللَّهُ أَحَداً (7) وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً (8) وَ أَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً (9)

وَ أَنَّا لا نَدْرِي أَ شَرٌّ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً (10)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 358

در كمين شنيدن سخنان آسمانى و اسرار وحى مى نشستيم امّا اينكه هر كه از اسرار وحى الهى سخنى بخواهد شنيد تير شهاب (و آتش قهر) در كمينگاه اوست.

10- و ما هنوز نميدانيم كه آيا عاقبت بمردم زمين (با اين مذاهب) شرّ و فساد خواسته اند يا كه خداى آنها كه بر آنان (قرآن فرستاده) خير و صلاح آنها را منظور نموده است.

و يعقوب ان لن تقول را به تشديد واو و فتح قاف و واو (ان لن تقول) خوانده و از جحدرى و حسن هم همين روايت شد، و ديگران ان لن تقول به تخفيف قرائت كرده اند. و در قرائت نادر هم جويه بن عامر. قل اوحى بر وزن فعل خوانده است.

و آنچه از پروردگارشان بر آنها نازل شده هر آينه ميخوردند، از بالاى خودشان. و قول خدا: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ- بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ. و اگر اهل دهات و شهرك ها ايمان آورده، و پرهيزكارى ميكردند هر آينه بركات آسمان و زمين را بر ايشان ميگشوديم، و بر قول ديگر استدلال شده. بقول خداى تعالى. وَ لَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ. و اگر مردم همه يك امّت بودند، ما هر آينه قرار ميداديم براى كسى كه كافر بخداى بخشاينده ميشود براى منازلشان سقفهايى از نقره.

و امّا قول خدا. وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ. سيبويه پنداشته كه مفسّرين آن را حمل بر اوحى نموده اند مثل اينكه فرموده (اوحى الى ان المساجد للَّه) بمن وحى شده كه مسجدها مخصوص خداست و مذهب خليل اينست كه آن محمول بر قول او. و لان المساجد للَّه فلا تدعوا. چنان كه قول خدا. وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ حمل شده بر و لان هذه امّتكم امّة واحدة و انا ربّكم فاعبدونى. و هر آينه اين امّت شما يك امّت است و من پروردگار شمايم. پس مرا پرستش و عبادت كنيد يعنى براى اين مرا عبادت كنيد و مانند آن در گفته خليل. لايلاف قريش است گويا اينكه گفته براى اين هر آينه عبادت كنيد صاحب اين خانه را.

سيبويه گويد اگر انّ المساجد مكسور خوانده شود كار خوبى است و امّا قول خدا. وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ پس آن حمل بر اوحى الىّ شد. و ميشود از قول خدا وحى قطع شود و استيناف

باو شود. يعنى واو استينافيه باشد، چنانچه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 362

سيبويه تجويز كرده قطع از اوحى را در قول خدا وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ. و بنا بر همين حمل ميشود قرائت كسى كه كسره داده. انّ از قول خدا وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ. و كسى كه تمامى انّ و انّه را فتح داده حمل بر اوحى كرده و جايز است حمل بر غير آنهم شود چنانچه مفسّرين حمل كرده اند وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ بر اوحى و خليل، حمل كرده بر آنچه ما از او ياد نموديم.

و امّا آنچه از اين باب بعد از مادّه قول آمده حكايت است، چنانچه حكايت كرده قول خدا قالَ اللَّهُ إِنِّي مُنَزِّلُها عَلَيْكُمْ. و همين طور ما بعد فاء جزاء براى اينكه ما بعد فاء جزاء در محلّ ابتداء است. و براى همين سيبويه حمل كرده آيه وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ. وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ. فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا يَخافُ بر اينكه انّه ابتدائيه در آنها مضمر و پنهانست و من عاد فانه ينتقم اللَّه منه و مانند اين است در اين سوره آيه وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ.

و كسى كه لن تقول با تشديد قرائت كرده پس قول خدا كذبا را منصوب بر مصدريّت دانسته بدون حذف موصوف. و اين مطلب براى اينست كه ان تقوّل در معناى تكذّب پس جارى مجراى تبسمت وميض البرق تبسّم كرد آن زن و لمعه برق خفيفى از تبسّم او ظاهر شد زيرا آن منصوب بفعل مضمر است كه بر او تبسّمت يا صفت دلالت ميكند. پس مثل

اينست كه گفته ان لن تكذب الانس و الجنّ على اللَّه كذبا.

ابن جنىّ گويد: و كسى كه ديده است كه وميض البرق بخود تبسّمت منصوب باشد براى اينست كه در معناى او مضت است نيز كذبا را منصوب بخود تقوّل كرده است براى اينكه آن بمعناى كذب است. و كسى كه ان لن تقوّل بر وزن تقوم خوانده پس البتّه كذبا را صفت مصدر محذوف گرفته يعنى قولا كذبا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 363

پس كذبا در اينجا صفت است نه مصدر چنانچه در قول خدا. وَ جاءُو عَلى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ يعنى كاذب. پس اگر كذبا را در اينجا مصدر قرار دادى نصب مفعول به بآن داده اى. يعنى لن تقول كذبا مثل قول تو كه مى گويى قلت حقّا و قلت شعر او خوب نيست با تقوّل. مشدّد. آن را صفت قرار دهى. يعنى تقول تقوّلا كذبا. بعلّت اينكه تقوّل نميشود مگر كذب و دروغ پس فايده اى در آن نيست.

و كسى كه احى قرائت كرده پس او از وحيت اليه بمعناى اوحيت گرفته و اصل آن وحى است. پس چون واو ضمّه داده شده ضمّه لازمى تبديل به همزه شده و مانند آنست و اذا الرّسل اقّتت يعنى وقتت. عجاج گويد «وحى لها القرار فاستقرت» براى او الهام شد ماندن را پس مستقر گرديد.

الجد: بمعناى خطاست براى انقطاع او ببلندى شأن او و الجد: بكسر خلاف هزل و شوخى است براى انقطاع آن از سخافت و فرو مايگى و از آنست جديد. براى اينكه آن تازه پيمان است بجدا شدن در غالب كارها.

الرّهق: ملحق شدن گناه و اصلش لحوق است و از آنست راهق- الغلام وقتى كه ملحق بحال مردان كه بلوغ است شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 364

اعشى گويد:

لا شي ء ينفعنى من دون رؤيتها هل يشتفى وامق ما لم يصب رهقا

هيچ چيز بدون ديدن آن معشوقه بحال من فايده ندارد. آيا مادامى كه وامق «1» بحال مردان نرسيده و آميزش ننموده شفا مى يابد و آرام ميگيرد. يعنى از گناهى نترسد. شاهد اين بيت رهقا است كه بمعناى بلوغ و فتور جوانى است (رهق با فتح راء و هاء بمعناى مجامعت و آميزش با محارم است).

حرسا- منصوب است بنا بر اينكه تميز باشد و آن جمع حارس بمعنى نگهبان و حافظ است و ممكن است كه جمع حرسى. پس مثل عربى و عرب باشد.

شديدا. مذكّر آمده محمول بر لفظ است و ممكن است بنا بر نسبت باشد يعنى صاحب شدّت.

مقاعد: منصوب است براى اينكه ظرف مكانست.

اشراريد: مبتداء و خبر است. و البتّه نكره جايز است كه از غير تخصيص براى خاطر همزه استفهام مبتداء واقع شود. چنانچه جايز است كه نكره بعد از حرف نفى (مثل لا رجل فى الدّار) مبتداء شود. زيرا هر دوى آنها افاده معناى عموم ميكند.

__________________________________________________

(1) مقصود از وامق ظاهرا آن عاشق عرب و معشوقه او عذراء بوده، و اعشى ميخواهد بگويد. آيا مادامى كه وامق

بوصل معشوقه اش نرسد، آرام ميشود و شفا مى يابد. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 365

حوزه علميه قم برايم حكايت كرد از مسافرتش در سال مذكور بهند، و مشاهداتش. گفت از جاهاى ديدنى هند بنارس شهر مقدّس هنود است و رودخانه گنگ كه تا حدّ پرستش مورد احترام آنهاست رفتم و در آنجا از مرتاضين هند پرسيدم مرا راهنمايى بمركز آنها نمودند بآنجا رفته و پس از معرّفى خودم به رئيس مرتاضين كه مسلمان و عالم و از ذرارى پيغمبر اسلام هستم مرا پذيرفته انواع رياضتها شاقّه در مرتاضين ديدم و براى ما حكايت كرد كه براى اختصار از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 366

__________________________________________________

ذكر آنها خوددارى نمودم. گفت بمربّى و رئيس مرتاضين گفتم، شما تسخير ارواح داريد گفت تسخير ارواح نميشود و هر كه گويد دارم دروغ گفته بلكه تسخير همزاد است. گفتم تسخير جنّ داريد خنديد گفت اين كار خيلى ساده است گفتم از اين شاگردان شما كسى هست كه تسخير جنّ داشته باشد. گفت آرى آن شخص (و اشاره بيك مرتاض كرد) تسخير جنّ دارد و آنكه نزديك او نشسته جنّ اوست. با اجازه نزد آن مرتاض رفتم و با دقّت جنّ او را نگاه ميكردم و بچشم و پاى او بيشتر توجّه كردم كه آيا چشمش دراز و پايش سمّ دارد مثل حيوانات چون مشهور است كه چشم جنّ عمودى و پاى او سمّ دارد. ديدم بسيار بد قيافه بعفريت شباهتش بيشتر بود تا انسان امّا سمّ نداشت و چشمش دراز نبود مشكوك شدم آيا واقعا جنّ است و يا هندوى بد قيافه است. در اين فكر بودم كه مرتاض مسخّر گفت مگر شما نميگوئيد الجنّ يتشكّل باشكال المختلفة الّا الانبياء و الأئمّة

المعصومين عليهم السّلام. جنّ بصورتهاى گوناگون مصوّر ميشود و در ميآيد مگر بصورت پيغمبران و امامان. گفت در همين حال و فكر بودم كه يك نفر تاجر از شهر لكنهو كه از شهرهاى مهمّ هندوستان است آمد و بآن مرتاض گفت دزدها تمامى كالا و هستى مرا بسرقت برده اند. براى من پياده كن. مرتاض بزرگ گفت اگر ما بخواهيم اين كار را بكنيم هر روز هزاران مراجعه سرقت و دزدى بما شود و ما از كارهاى خود مى مانيم. آن تاجر التماس بسيار كرد مرتاض گفت:

براى اوّل و آخر مالت را پيدا ميكنم ولى بعد از اين كسى درباره سرقت مراجعه نكند و بآن مرتاض مسخّر جنّ گفت بجنّت بگو مال اين شخص را پياده كند.

پس آن مرتاض رو بجنّش كرده و گفت مال اين تاجر را پيدا كن گفت: تا اين دستور را داد ديدم دهان آن جنّى باز شد و مانند لوله گاز برافروخته آتش از دهانش بيرون آمد كه من ترسيدم بسوزم چند مترى فاصله گرفتم و پس از چند دقيقه ديدم روى بمسخرش كرده و چيزى گفت. پس مسخّرش گفت ميگويد مال را پيدا كردم نياز آن را بده فورا تاجر هندى دويست روپيه هندى باو داد.

پس گفت ميگويد: در فلان خيابان لكنهو. كوچه ايست انتهاى آن كوچه انباريست دو در كه تمام كالاى تو را در آنجا پنهان كرده اند و در پى سرقت ديگرى رفته اند و تو تا برگردى بلكنهو نخواهند آمد و دو روز قبل از آمدن آنها بآنجا رسيده و اموالت را از آن انبار تصرّف خواهى كرد. و اين كليد آن انبار و ديدم كليدى به [...]

ترجمه مجمع

البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 367

و جنّ از آتش بوجود آمده است. پس بعضى از جنّيان ببعضى ديگر گفتند:

إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً ما شنيديم قرآن عجيبى و عجب چيزيست كه آدمى را بشگفتى و تعجّب ميآورد. براى مخفى بودن سبب آن و غير عادى بودن مثل آن

__________________________________________________

(آن تاجر داد. من فورا متوجّه بآيه شريفه قرآن در سوره نمل شدم قالَ عِفْرِيتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِكَ. عفريتى از جنّيان گفت من تخت بلقيس را برايت از شهر سبا (نسام) ميآورم پيش از آنكه از جايت برخيزى چون ديدم كليد انبار كالاى آن مرد لكنهو را بيك لحظه از جيب دزدان هندى از آن مسافت بعيده حاضر و بدست آن شخص داد و مسافت ميان شهر بنارس و شهر لكنهو كمتر از شهر سبا و شام نيست. (مترجم) امّا راجع به شهاب در سوره حجر گذشت كه قبل از اسلام هم بوده است و لكن بسيارى سقوط اين شهاب ها كه تناثر نجوم گفته ميشود كمتر اتّفاق افتاده و اگر واقع شد آن را دليل بر حدوث امر عجيبى گرفته اند. و در موقع مبعث پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و نيز سال 329 هجرى كه شيخ بزرگوار جناب على بن محمّد سيمرى وكيل چهارم ناحيه مقدّسه و جناب شيخ ابو الحسن على بن بابويه قمّى و شيخ جليل شيخ محمّد بن يعقوب كلينى از دنيا رفتند اتّفاق افتاد و آن سال اوّل غيبت كبراى مولاى ما حضرت مهدى عجّل اللَّه فرجه الشّريف بود.

و امّا منع شهاب ها از استراق سمع شياطين و جنّيان مسلّم است و جاى شكّ و ترديد

نيست و آيات عديده قرآن بآن ناطق است و قبل از اسلام جادو- گرها و كاهنان بودند كه با جنّيان رابطه داشتند و اخبارى از آنها مى شنيدند و خبر ميدادند ولى بعد از بعثت پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله شياطين و جنّيان ممنوع از اخبار آسمانى شده و جادوگران هم محروم ماندند. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 368

و چون قرآن بتأليف و اسلوب مخصوصش از كلام عادى بيرون است و سببش هم از مردم مخفى است بدون ترديد عجيب است. و نيز آن با كلام مخلوق در معنى و فصاحت و نظام مباينت دارد. احدى قدرت بر آوردن مثل آن را ندارد متضمّن اخبار پيشين و پسين است آنچه بوده و خواهد بود. خدا بر دست مردى ناخوانده درس از مردمى بيسواد جارى و ظاهر نمود. پس آن را بزرگداشته و عجب ناميدند.

يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ اين قرآن دلالت و رهنمونى بر هدايت نموده، و بسوى صلاح دعوت ميكند (و رشد ضدّ ضلالت و گمراهيست).

فَآمَنَّا بِهِ يعنى ما آن را تصديق كرديم كه از نزد خدا آمده وَ لَنْ نُشْرِكَ و هرگز مشرك نميشويم بعد از اين.

بِرَبِّنا أَحَداً يعنى بعد از اين هيچكس را شريك پروردگارمان قرار نمى دهيم. پس عبادت متوجّه باو بلكه عبادت را خالصا براى خداى تعالى، انجام ميدهيم.

و مقصود اينست كه ما از خود شروع كرده و هدايت و حقّ را پذيرفتيم و شرك را ترك نموديم و يكتايى خدا را معتقد شديم. و در اين آيه دلالت بر اينست كه آن حضرت صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم مبعوث بجنّ و انس بودند و اينكه جنّيان

هم عاقل و مخاطب و آشنا بلغت عرب و دانا و اينكه آنها تميز بين معجزه و غير معجزه ميدادند و اينكه ايشان رفتند بسوى قوم خود و آنها را دعوت باسلام كردند و خبر باعجاز قرآن دادند و اينكه آن كلام خداست. زيرا كلام بندگان و آدميان تعجّب آور و شگفت انگيز نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 369

واحدى باسنادش از سعيد بن جبير «1» از ابن عبّاس روايت كرده كه گفت:

پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم جنّ را نديد و قرآن بر آنها نخواند. مگر روزى با عدّه اى از اصحابش ببازار عكّاذ رفتند. و شياطين در آن موقع از رفتن بآسمان ممنوع و از اخبار سماوى محروم شده بودند. پس بسوى قوم خود برگشتند در

__________________________________________________

(1) در اين تفسير نام شريف جناب سعيد بن جبير رضوان اللَّه تعالى عليه و نظر و قول او بسيار ذكر شده مناسب ديدم كه اجمالا او را معرّفى كنم اين بزرگوار از تابعين و از شاگردان عبد اللَّه بن عبّاس مفسّر قرآن و شاگرد امير المؤمنين على عليه السّلام است. او را سيّد تابعين گفته اند. وى از اصحاب امام زين العابدين عليه السّلام و از اهل ولاء و محبّين خاص و خالص اهل بيت رسالت مخصوص امير- المؤمنين عليه السّلام است.

حجّاج بن يوسف سقفى سفّاك ضحّاك وى را بجرم محبّت و دوستى على عليه السّلام دستگير در مكّه معظّمه نموده و در واسط بقتل رسانيد. قبل از كشتنش به او گفت از على عليه السّلام تبرّى بجوى تا آزادت كنم. گفت معاذ اللَّه حاشا و كلا و با زبانحال سرود:

من

هم مهر على با شير از مادر گرفتم روز اول كامدم دستور تا آخر گرفتم

جلّاد را طلبيد. گفت زود گردن او را بزن. سعيد تا جلّاد را ديد گفت إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ. جلّاد او را مقابله قبله نشانيد. سعيد گفت: وجهت وجهى للذى فطر السماوات و الارض حنيفا مسلما. توجّه نمودم بآنكه آسمان و زمين را ايجاد نمود. حجّاج گفت روى او را از قبله برگردان. جلّاد سعيد را بجهت ديگر نشانيد. گفت فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ. هر كجا توجّه كنيد همانجا خداست چون جهت خاصّ و مكان معيّن ندارد. حجّاج دستور داد. صورت سعيد را بر خاك گذارده و از قفا سر او را جدا كند جلّاد سعيد را بزمين انداخت و صورت او را بر خاك گذارد. سعيد خواند آيه. مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى ما شما را از خاك آفريده و در آن برگردانيده و براى روز قيامت از آن بيرون ميآوريم پس جلّاد لعنتى سر مبارك سعيد را جدا نموده و در مقابل حجّاج گذارد حجّاج ديد سر بريده سعيد بسخن آمده و با صداى فصيح گفت لا اله الّا اللَّه پس حجّاج از ديدن اين منظره بيهوش و پس از سه روز هلاك و بدوزخ رفت (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 370

حالى كه ناراحت بودند. جنّيان بآنها گفتند چه باكتانست. گفتند بين ما و اخبار آسمان حايل و مانعى واقع شده و آسمانيها بر ما تير شهاب زده و ما را طرد ميكنند. گفتند اين نيست مگر اينكه تازه اى واقع شده. پس بمشرق و مغرب زمين

زدند تا علّت منع ورود خود را از آسمان كشف كنند. پس عدّه اى از آنها كه بسوى تهامه و مكّه رفته بودند. عبورشان به پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله كه در سوق عكّاذ با اصحابش نماز صبح را ميخواند افتاد. پس چون قرآن را شنيدند گوش خود را فرا داده و گفتند. اينست آنچه موجب محروميت ما شده و ميان ما و اخبار سماوى حايل و مانع گرديده است.

پس بسوى قوم خود برگشته و گفتند إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنا أَحَداً پس خداوند تعالى به پيغمبرش نازل كرد. قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ.

بخارى و مسلم نيز مانند اين روايت را در دو صحيح خود روايت كرده اند و از علقمة بن قيس روايت شده كه گفت من بعبد اللَّه بن مسعود گفتم در شب جنّيان چه كس از شما با پيغمبر (ص) بود. گفت با آن حضرت هيچكس نبود يك شب در مكّه ما او را گم كرديم. پس گفتيم حتما مشركين حضرت را از بين برده اند اگر ما پر داشتيم هر آينه در كوه ها و درّه هاى مكّه پرواز كرده و او را پيدا ميكرديم.

پس ديديم از طرف كوه حرا بسوى ما ميآيد از آن حضرت سؤال كرديم كجا بوديد يا رسول اللَّه، ما بر شما ترسيديم. و گفتيم ما بد شبى را گذرانديم هنگامى كه شما را گم كرديم.

فرمود: مبلّغى از جنّيان رسالتى و پيامى براى من آورد و مرا فرا خواند و دعوت كرد كه بر آنها قرآن بخوانم مرا برد و آثار آنها و آثار آتش آنها را بمن نشان

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 371

داد. پس امّا اينكه از ما كسى مصاحب آن حضرت بود. نه هيچكس در آن موقع با وى نبود.

ابى روق گويد: رسولان جنّ نه نفر بودند. ابو حمزه ثمالى گويد. بما رسيده كه ايشان از شيصبان بودند كه از جهت عدد از جنّ بيشتر و ايشان عموما لشكر ابليس هستند.

و بعضى گفته اند: كه آنها هفت نفر از جنّيان شهر نصيبين بودند، كه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله ايشان را ديد و آنها بآن حضرت ايمان آوردند، و پيامبر ايشان را بعنوان رسالت بسوى ساير جنّيان فرستاد.

وَ أَنَّهُ تَعالى جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً و اينكه خداى تعالى پروردگار بزرگ ما است كه همسر و فرزندى اتّخاذ نكرده است. ابو على گويد اختيار ما مكسور بودن انّه است زيرا آن از قول و گفته جنّ است بقومشان و آن عطف بر قول آنها. فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً. است. يعنى. و قالوا تعالى جد ربّنا. فراء گويد:

هر كس انّه خوانده (بفتح) پس تقديرش اينست فآمنّا به و آمنّا بانّه تعالى جد ربّنا. و همين طور است انّ هاى بعد از آن. پس مفتوح است بوقوع ايمان بر آن حسن و مجاهد گويند: مقصود اينست كه جلال و عظمت پروردگار ما بالاتر از گرفتن همسر و فرزند است (تعالى جلال ربّنا و عظمته عن اتّخاذ الصّاحبة و الولد) ابو مسلم گويد: معنايش اينست صفات خدا كه مخصوص اوست بلند و بالاست و آن صفات بلنديست كه براى مخلوقات او نيست. و بگفته جبائى يعنى كه پروردگار ما در صفاتش جليل و بزرگست. پس بر او صفات

اجسام و اعراض جايز نيست. و بگفته ابن عبّاس عاليست قدرت پروردگار ما و بگفته مجاهد. ذكر او عاليست و بگفته ضحّاك فعل و امرش عاليست و بگفته اخفش ملك و سلطنت-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 372

پروردگار ما عاليست و بگفته قرظى نعمتهاى خدا بر خلقش عاليست. و تمام اين اقوال بيك معنى برميگردد. و آن عظمت و جلال خداست بر آنچه گذشت ذكر اين دو صفت خدا جلّ جلاله.

و از همين باب است گفته انس بن مالك كه ميگفت هر گاه مردى سوره بقره را از حفظ ميخواند در چشم ما بزرگ مينمود.

ربيع بن انس گويد: خداوند تعالى نفرمود تعالى جد ربّنا بلكه جنيان از روى نادانى گفتند و خداوند چنان كه گفته بودند حكايت نمود. و از حضرت ابى جعفر باقر و حضرت صادق عليه السّلام هم همين روايت شده است وَ أَنَّهُ كانَ يَقُولُ سَفِيهُنا يعنى نادان ما ميگفت عَلَى اللَّهِ شَطَطاً مجاهد و قتاده گويند مقصود آنها از سفيه و نادانشان ابليس بود. و شطط. اسراف و زياده روى در ظلم بنفس و خروج از حقّ است. پس اقرار كردند كه ابليس در فريب دادن مردم و فريب كارى و خواندن مردم بگمراهى از حدّ گذشته است و بعضى گفته اند شطط سختى دور از حقّ و حقيقت و آن دروغ در توحيد، و عدل خداست.

وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَى اللَّهِ كَذِباً اقرار كردند كه ايشان گمان داشتند كه هرگز هيچكس از جنّيان و آدميان دروغ بر خدا نمى بندد در شريك گرفتن و همسر و فرزند داشتن. يعنى براى ما آنچه ميگفتند از

اين نوع كافى و راست بود و ما خود را بر حقّ ميپنداشتيم تا قرآن را شنيديم و حقّ براى ما روشن شد.

و اين مطلب و مقاله آنها دليل بر اينست كه ايشان تقليد ميكردند و مقلّد بودند تا قرآن را كه حجّت خداست شنيده و حقّ برايشان روشن و از آن عقيده و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 373

تقليد كوركورانه برگشتند. و در اين مطلب اشاره به بطلان تقليد است (در اصول دين) و وجوب پيروى از دليل «1» وَ أَنَّهُ كانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ و اينكه بودند مردانى از آدميان كه پناه ميبردند بمردانى جنّيان. حسن و مجاهد و قتاده گويند. يعنى پناه برده و خود را در پناه آنها قرار ميدادند و بودند مردانى از عرب كه هر گاه در مسافرتشان ببيابانى در شب منزل ميكردند ميگفتند اعوذ بعزيز هذا الوادى من شرّ سفهاء قومه.

پناه ميبرم به بزرگ اين صحرا از شرّ نادانهاى قومش. و اين بر حسب اعتقاد آنها بود كه اگر چنين كنند جنّ آنها را حفظ ميكند.

مقاتل گويد: اوّل كسى كه بجنّ پناه برد قومى از يمن بودند سپس بنو حنيفه پناه بردند آن گاه در ميان عرب شيوع پيدا كرد.

بلخى گويد: يعنى مردانى از آدميان بودند كه پناه بمردانى، از ترس جنّ و اذيّت آنها ميبردند. گويد: رجال نيست مگر در آدميان و مردم.

و اوّلى ها گويند در جنّيان هم مردان هستند مانند آنچه در آدميان و مردمان است.

فَزادُوهُمْ رَهَقاً ابن عبّاس و قتاده گويند: يعنى افزود جنّ انس را گناهى بر گناهشان از كفر و معصيت كه بر آن بودند.

مجاهد

گويد: يعنى طغيان و سركشى و بگفته ربيع و ابن زيد ترس و

__________________________________________________

(1) ابو على توضيح نداد كدام تقليد باطل است. ميگويم البتّه نظر آن بزرگوار تقليد در اصول دين و عقايد است نه در فروع. بديهى است كه تقليد در فروع احكام و مسائل دين از مجتهد جامع الشّرائط بر عامى واجب و لازم است و الّا عمل او باطل و مؤاخذه خواهد شد. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 374

جزع و بگفته حسن شرّ و بدى و بگفته بعضى ديگر افزود ايشان را ذلّت و ناتوانى.

زجاج گويد: ممكن است كه آدميانى كه بجنّ پناه ميبردند افزوده باشند جنّيان را ترس و طغيان و ضعف و ذلّت را زيرا اين موجب ميشد كه جنّيان در ميان قوم خود باين پناهندگى آدميان طغيان بيشتر كنند پس ميگفتند آدميان و جنّيان مزاحم ما ميشدند و ممكن است كه جنّيان موجب فزونى طغيان آدميان شده باشند.

وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا كَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً بعضى گفته اند:

يعنى مؤمنين جنّ بكفّارشان گفتند كه كفّار آدميانى كه در عصر جاهليت پناه به مردانى از جنّيان ميبردند پنداشتند چنانچه شما اى گروه جنّيان خيال كرديد كه هرگز خدا بعد از موسى و عيسى پيامبرى برنيانگيخته و مبعوث ننموده است و گذشته از اين جنّيان با تمرّد و طغيان شان چون قرآن را شنيدند، ايمان آورده و بآن هدايت شدند. پس شما مردم عرب اولى هستيد بفكر و انديشه كردن تا ايمان آورده و هدايت شويد با اينكه پيامبر از جنس شما و زبانش زبان شما است.

حسن گويد: كه اين آيه با ما قبلش اعتراض از اخبار خداى

تعالى است. ميگويد كه جنّيان پنداشتند چنانچه شما آدميان پنداشته ايد كه خدا هيچكس را روز قيامت محشور نميكند و احدى را محاسبه نمينمايد.

و قتاده گويد: يعنى هرگز خداوند احدى را برسالت مبعوث نكند آن گاه از قول جنّ حكايت كرد:

وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ و ما آسمان را لمس نموديم. و بگفته جبائى يعنى ما خواستيم بآسمان بالا رويم. پس مجاز از اين تعبير به لمس نمود و بگفته ابى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 375

مسلم ما ميخواستيم براى استراق سمع بآسمان نزديك شويم.

فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً پس يافتيم آسمان را پس از نگهبانان سختى از فرشتگان.

وَ شُهُباً و تقدير اينست. كه آسمان پر است از نگهبانان و پاسبانان و تير شهاب ها. و شهب جمع شهاب و آن نوريست مانند آتش در آسمان كشيده ميشود.

وَ أَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ و ما بوديم كه مى نشستيم از نزديك آسمان جاهايى براى گوش دادن يعنى براى استراق سمع مقصود براى ما قبلا آماده بود نشستن در جاهايى براى شنيدن. پس از آنجا ميشنيديم صدا و كلام فرشتگان را.

فَمَنْ يَسْتَمِعِ پس هر كس از ما بشنود (الْآنَ) اين را يَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً مييابد كه براى او تير شهابى در كمين است. كه ميزند او را. و شهابا مفعول به و رصدا صفت آنست.

معمّر گويد: بزهرى گفتم آيا در جاهليّت شياطين بسبب نجوم رانده ميشدند. گفت بلى گفتم آيا ديده اى و خوانده اى آيه أَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْها ...

گفت: هنگام بعثت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله كارشان سخت شد.

بلخى گويد: تير شهابها بدون ترديد در زمانهاى گذشته هم بوده اند جز اينكه آنها منع نميكردند

بالا رفتن جنّيان را. پس چون پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله مبعوث گرديد. بسبب آن تير شهاب ها جنّيان ممنوع از صعود بر آسمان شدند.

وَ أَنَّا لا نَدْرِي أَ شَرٌّ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ و ما نميدانيم آيا به حدوث

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 376

راندن بسبب شهابها و پاسبانان آسمان تجويز كرده هجوم انقطاع تكليف يا تغيير امر بتصديق كردن پيامبرى از پيامبران را.

أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً يا خدا باهل زمين اراده اصلاح و هدايت نموده است.

و بعضى گفته اند: يعنى اين منع از استراق سمع بسبب شهابها، و نگهبانان آسمان معلوم نيست آيا براى عذابيست كه بزودى بر اهل زمين نازل ميشود. يا براى پيامبرى است كه مبعوث ميشود و هدايت برشد و صلاح ميكند. پس البتّه مثل اين امر عجيب نميشود مگر براى يكى از اين دو كار و عذاب را شرّ ناميد بعلّت اينكه آن زيان و ضرر دارد. و بعثت پيامبر را رشد ناميد براى اينكه آن تمامش منفعت و سود مخلوق است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 377

وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً (18) وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ يَدْعُوهُ كادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً (19) قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّي وَ لا أُشْرِكُ بِهِ أَحَداً (20)

ديگران قال انّما قرائت كرده اند. و در شواز، اعمش و يحيى بن وثاب لو استقاموا. بضمّه واو خوانده و حسن و جحدرى لبّدا بتشديد. و در روايت ديگرى از جحدرى لبدا بدو ضمّه قرائت كرده اند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 379

كسى كه بتشديد لبّدا خوانده پس او توصيف شده بر فعّل مثل جبّار و زمّل. و ممكن است جمع لا بد مانند راكع و ركع باشد و لبد از صفاتيست كه بر وزن فعل آمده مثل ناقه سرخ و رجل طلق. و كسى كه لو استقاموا قرائت كرده پس او تشبيه بواو جمع نموده مثل قول خدا اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ چنانچه تشبيه شده آن باين پس گفته اند. اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ و اين گذشت در سوره بقره (بآنجا رجوع شود).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 380

كشتند عمر پسر هند را ناگهان و ايشان بودند كه ستم و ظلم كردند بر نعمان و او را بامر پرويز پادشاه ايران در زير پاى فيل انداخته و هلاك كردند. شاهد اين بيت قسطوا كه بمعناى بيدادگرى آمده است. و ديگرى گفته:

قسطنا على الاملاك فى عهد تبّع و من قبل ما اردى النفوس عقابها

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 381

ستم كرديم بر پادشاهان در عهد تبّع (ملك حمير) و از جلوتر چه اندازه مردمى كه زير شكنجه آن پادشاهان هلاك شده اند شاهد اين بيت نيز كلمه قسطناست كه بمعناى بيدادگرى است.

التّحرى: عمدا رسيدن بحقّ است و اصلش طلب كردن چيزى، و قصد نمودن آنست.

امرؤ القيس گويد:

ديمة هطلاء فيها و طف طبّق الارض تحرّى و تدرّ

باران مداوم فراوانى كه ابرها در آن اطراف آسمان را مطابق زمين فرا گرفته و بسيار بارندگى دارد او را ميطلبد.

ماء غدق: زجاج گويد: آب بسيار. و غدق المكان يغدق غد قادر آن آب و رطوبت فراوان و آن غدق است.

امية بن ابى الصّلت گويد:

مزاجها سلسبيل ماؤها غدق عذب المذاقة لا ملح و لا كدر

مزاج و طبيعت آن چون سلسبيل آبش فراوان خوش گوارا نه شور و نه آلوده و كثيف است. شاهد اين بيت ماؤها غدق است كه بمعناى بسيار و فراوانست.

الصعد: بمعناى غليظ و دشوار و آنست كه در استخوان فرو ميرود و از آنست تنفس صعداء. نفس عميق. و صعود العقبة. بالا رفتن از گردنه دشوار است.

ايمان آوردند. فرمود: وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ و آنكه بعضى از ما نيكوكارند و ايشان آنهايى هستند كه عمل صالح مخلصانه انجام دادند. وَ مِنَّا دُونَ ذلِكَ ابن عبّاس و قتاده و مجاهد گويد: و برخى از ما در رتبه كمتر صالحون هستند.

كُنَّا طَرائِقَ قِدَداً ابن عبّاس و مجاهد گويند: يعنى فرقه هاى بسيار در مذاهب مختلفه و هواهاى متفرّقه از مسلمان و كافر و صالح و پائين تر از صالح و ...

سعيد بن جبير و حسن گويند: قددا. يعنى رنگهاى بسيار گوناگون و بعضى گفته اند فرقه ها و گروهاى مخالف كه هر گروهى مخالف و مباين با ديگرى است چنانچه قدّه ها برخى ميان با برخى ديگر (قدّه سرطانى با قدّه چربى مباين است).

سدى گويد: جنّيان هم مانند شما در ميان شان قدريّه و مرجئه، و رافضيّه و شيعه و و و ميباشد.

وَ أَنَّا ظَنَنَّا و آنكه ما دانستيم و يقين كرديم.

و أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِي الْأَرْضِ يعنى هرگز ما نتوانيم خدا را در روى زمين عاجز كنيم هر گاه او قصد ما نمايد.

وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً يعنى نتوانيم هرگز او را از جهت فرار خود عاجز كنيم او هر جا باشيم ما را خواهد گرفت.

وَ أَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدى آمَنَّا و آنكه چون ما قرآن را شنيديم ايمان آورديم بآن. اقرار كردند به اينكه چون قرآنى كه در آن هدايت است تصديق كردند آن را. سپس گفتند.

فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ پس كسى كه تصديق كند توحيد پروردگارش و او را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 383

با صفاتش بشناسد فَلا يَخافُ تقديرش اينست. پس البتّه او نميترسد.

(بَخْساً) يعنى نقصانى را در آنچه او از

ثواب مستحقّ است وَ لا رَهَقاً يعنى و نميترسد لحاق ظلم و فرو گرفتن مكروهى را. و مثل اينكه گفته است.

نميترسد نقصان كم و نه زيادى را از ثواب براى اينكه پاداش و ثواب او فراوان است بنا بر تمامترين اجرى كه ممكن باشد.

ابن عبّاس و حسن و قتاده و ابن زيد گويند. يعنى نميترسد نقصانى از حسناتش و نه زيادى در گناهان و كيفرش. براى اينكه نقصان و رهق دشمنى است. و اين حكايت از قوّه ايمان جنّ و درستى ايمانشان ميكند سپس گفتند:

وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ و آنكه برخى از ما مسلمانانى هستند كه وقتى خداوند سبحان ايشان را امر نمود تسليم او شدند و امتثال كردند اوامر او را.

وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ و اينكه بعضى از ما از طريق و راه حقّ عدول كردند فَمَنْ أَسْلَمَ پس كسى كه اسلام آورد بآنچه خدا امرش نموده.

فَأُولئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً پس آن گروه توجّه برشد و صلاح نموده، و التماس صواب و هدايت نموده و بحقّ رسيده اند و آنها نيستند مانند مشركين كه هوا و خواسته هاى نفسانى و شيطانى آنها را خوانده و از راه هدايت منحرف و خارج شدند.

أَمَّا الْقاسِطُونَ

آنهايى كه از راه دين و راه حقّ عدول كردندَكانُوا)

پس آنها بودند در علم و حكمت خدا.

َهَنَّمَ حَطَباً

كه در آن جهنّم افكنده ميشوند پس ايشان را ميسوزاند چنانچه آتش هيزم را ميسوزاند يا معنايش اينست كه ايشان براى دوزخ هيزم هستند كه با ايشان دوزخ افروخته ميشود چنانچه آتش با هيزم افروخته و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 384

شعله ور ميگردد.

وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً اين

اوّل حكمى از خداى سبحان است.

ابن عبّاس و سدى گويند: يعنى اگر آدميان و جنّيان بر طريق ايمان استقامت ميورزيدند ما ايشان را مينوشانيديم آب گواراى فراوان. مقاتل گويد:

اراده نموده باين آيه مشركين مكّه را. يعنى اگر ايشان ايمان آورده و بر راه هدايت استقامت ميداشتند ما آنها را سيراب ميكرديم از آسمان بآب فراوانى و اين بعد از آنى بود كه هفت سال برايشان باران نباريد.

و بعضى گفته اند: اگر ايمان آورده و بر راه هدايت و راست استقامت كرده بودند، هر آينه در دنيا برايشان توسعه ميداديم و مثل بآب فراوان زده، براى اينكه تمام خوبى ها و روزى در بارانست. و اين مانند قول خداى تعالى است كه ميفرمايد: و اگر ايشان بتورات عمل كرده بودند ... تا آنجا كه ميفرمايد:

هر آينه ميخوردند از بالاى سرشان و از زير پاهايشان. و مانند قول خدا است هر آينه ميگشوديم برايشان. نازل ميكرديم بر آنها بركات آسمان و زمين را.

و برخى گفته اند: يعنى اگر استقامت بر راه كفر كنند. پس همه آنها كافر هستند ما به آنها مال بسيار ميدهيم و برايشان وسعت خواهيم كه امتحانشان در تكليف سخت شود. و براى اين فرمود:

لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ فرّاء گويد باين سبب ايشان را امتحان كنيم. و اين گفته ربيع و كلبى و ثمالى و ابو مسلم و ابن مجلنى است. و دليل آن آيه. پس چون فراموش كردند آنچه تذكّر داده شده بودن بآن گشوديم بر آنها ...

و بعضى گفته اند: يعنى با آنها معامله آزمايش كننده خواهيم كرد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 25، ص: 385

در شدّت تعبّد بتكليف منصرف شدن از آنچه شهوات و تمايلاتشان