نمى خورد، ما مجرمين را اينسان مجازات خواهيم نمود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 8

بقيت الّا النحيزة و الألواح و العصب)

يعنى: (شتر من گويى طناب ضخيمى است كه جز نفسى و استخوانها و رگهايى از آن چيزى نمانده است).

ابن جنى گويد: بنا بر آن قرائت كه (مسكنهم) خوانده اند اگر بخواهى آن را مصدر قرار مى دهى و مضاف را محذوف مى گيرى، يعنى: (لا ترى الّا آثار مسكنهم) همان گونه كه ذو الرّمة گفته است:

(تقول عجوز مدرجى متروحا على بابها من عند أهلى و غاديا)

كه مدرج در اينجا مصدر است، و لذا مى بينيم متروحا را بنا به حاليت نصب داده است و اگر بخواهى مى گويى (مسكنهم) به صورت واحد به جاى جماعت.

نپرستيد، يعنى:

من نه پيش از هود و نه پس از او هيچ پيامبرى را نفرستاده ام، مگر آنكه به آنان دستور يكتا پرستى داده ام.

__________________________________________________

(1)- ترتيب القاموس المحيط جزء دوّم، صفحه: 679 (الشحر) ساحل دريا است بين عمان و عدن (مترجم).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 11

و اين جملات به صورت معترضه- داخل پرانتز- بين ارشاد هود و سخنش به قومش قرار گرفته، آن گاه خداوند به بيان سخن هود براى قومش پرداخته مى- فرمايد:

«إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ» و تقدير كلام اين است: (اذ انذر قومه بالأحقاف فقال انّى أخاف عليكم ...) آن گاه آنچه را كه قومش در پاسخ او گفته بودند نقل مى كند كه:

«قالُوا أَ جِئْتَنا» يعنى: اى هود آيا نزد ما آمده اى «لِتَأْفِكَنا» تا ما را روى گردان ساخته منصرف كنى «عَنْ آلِهَتِنا» از پرستش خدايانمان؟! «فَأْتِنا بِما تَعِدُنا» آنچه كه از عذاب به ما وعده مى دهى بر سر ما فرود آر «إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ» اگر تو راست مى گويى و عذاب بر ما نازل خواهد شد.

«قالَ» هود گفت:

«إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ» اين خداوند است كه مى داند چه هنگام عذاب بر شما نازل خواهد شد نه من.

«وَ أُبَلِّغُكُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ» و من تنها رسول هستم، و آنچه را كه مأموريّت تبليغ آن را دارم براى شما بيان مى كنم.

«وَ لكِنِّي أَراكُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ» ولى من شما را مردمى نادان مى بينم، چون نسبت به آنچه كه خير و مصلحت شما و نجاتتان در آن است پاسخ مثبت نمى دهيد.

و بر عكس عجولانه خواستار عذابى هستيد كه موجب هلاكت و نابودى شما خواهد شد و اين

عمل را انجام نمى دهد مگر آن كس كه نسبت به منافع و مضرّات خويشتن نادان است.

«فَلَمَّا رَأَوْهُ» يعنى: پس از آنكه آنچه را وعده داده شده بودند ديدند،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 12

و هاء در (رأوه) به (بِما تَعِدُنا) باز مى گردد در (فَأْتِنا بِما تَعِدُنا).

«عارِضاً» يعنى ابرى كه در گوشه اى از آسمان عارض مى گردد، و سپس تمامى آسمان را فرا مى گيرد.

«مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ» مى گويند: قوم عاد مدّتها باران بر آنان نمى باريد، خداوند ابرى سياه به سوى آنان رهسپار كرد كه از صحرايى به نام (مغيث) (يعنى باران دهنده) به سوى آنان آمد، همين كه قوم عاد اين ابر را مشاهده نمودند كه در پهنه آسمان ظاهر شده، و به سوى دشتهاى آنان سرازير مى شود، به يكديگر مژده و بشارت مى دادند.

«قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا» و مى گفتند: اين ابر كه ظاهر شده است براى ما باران به ارمغان آورده است، و (هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا) در تقدير) هذا سحاب ممطر ايّانا) خواهد بود، زيرا ممطر نكرده است، چون صفت عارض است، آن گاه هود (ع) فرمود:

«بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ» يعنى: آن طور كه خيال مى كنيد نيست، بلكه اين همان عذابى است كه من براى شما وعده مى كردم و شما در آمدن آن شتاب داشتيد، آن گاه آن را تفسير كرده مى فرمايد:

«رِيحٌ فِيها عَذابٌ أَلِيمٌ» يعنى: اين ابر، بادى است كه در آن عذابى دردناك نهفته است، بعضى هم گفته اند اين سخن گفتار خداوند بزرگ است.

«تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها» يعنى: بادى است كه بر هر چيز وزد از مردم و چهار پايان و اموال همه را

نابود مى سازد.

هود و همراهانش از مؤمنين در باغى از مردم كناره گرفتند و از اين باد جز نسيمى روح افزا به آنان چيزى نمى رسيد.

از عمر بن ميمون نقل شده است كه اين باد از مردم عاد شتران با هودج را به هوا مى برد، بطورى كه بين آسمان و زمين به اندازه يك ملخ به چشم مى آمد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 13

«فَأَصْبَحُوا لا يُرى إِلَّا مَساكِنُهُمْ» صبح كه شد جز خانه هاى خود، چيزى بر جاى نديدند، و همه چيز نابود شده بود، كسانى كه با تاء قرائت نموده اند بنا بر آن است كه خطاب آيه به پيامبر (ص) باشد.

«كَذلِكَ» يعنى: همانگونه كه ساكنان احقاف را عذاب كرديم و آنان را به كيفر گناهانشان رسانديم.

«نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ» مردم كافر را كه راه آنان را در پيش گيرند به كيفر خواهيم رسانيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 14

آيات: 30- 26 از سوره احقاف

لِما بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَ إِلى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ (30)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 15

قرائت نموده است «2».

بود كه مى توانستند به وسيله آن دليل و برهان را درك كنند.

«فَما أَغْنى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَيْ ءٍ» يعنى: گوش و چشم و دل براى آنان فايده اى ندارد، زيرا پند نگرفته چشم و قلب خود را در نگريستن و تدبّر بكار نگرفته اند.

«إِذْ كانُوا يَجْحَدُونَ بِآياتِ اللَّهِ» زيرا نسبت به نشانه ها و دليلهاى خداوند انكار مى ورزيدند.

«وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ، وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا ما حَوْلَكُمْ مِنَ الْقُرى » يعنى: اى مردم مكه! ما قوم هود را كه در يمن بودند، و قوم صالح را كه در حجر بودند، و قوم لوط را كه در سر راه مكه به شام بودند بهلاكت رسانديم.

«وَ صَرَّفْنَا الْآياتِ» يعنى: و آيات را گردانديم، و گرداندن آيات عبارت است از تغيير اين آيات گاهى بصورت معجزه گاهى بصورت هلاك ساختن، گاهى بصورت يادآورى نعمتها، و گاهى بصورت يادآورى بلاها، و گاهى بصورت توصيف نيكان تا ديگران از آنان پيروى كنند، و گاهى بصورت توصيف گناهكاران تا از اعمال آنان دورى جويند.

«لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» يعنى: تا از كفر بازگردند.

«فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً آلِهَةً» يعنى چه مى شد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 19

اين بتها كه مورد پرستش هلاك شدگان قرار مى گرفتند و آنان گمان مى كردند كه بمنظور تقرّب جستن بخدا آنان را مى پرستند- آنان را يارى مى نمودند؟ ولى بتها بياريشان نشتافتند، زيرا اين استفهام، استفهام انكارى است.

«بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ» يعنى: در آن هنگام كه بت پرستان نياز به كمك داشتند خدايانشان ناپديد گشتند، و موقع نزول عذاب بمالشان سودى نداشتند.

«وَ ذلِكَ إِفْكُهُمْ»

يعنى: و اين عمل كه خدايانى بغير از اللَّه مى پنداشتند دروغ و افتراء آنان بود.

«وَ ما كانُوا يَفْتَرُونَ» يعنى: دروغ مى گفتند كه آنان را خدا بر ميشمردند، آن گاه خداوند بيان مى كند كه در ميان جنّيان هم مانند بشر مؤمنان و كافران وجود دارد و مى فرمايد:

«وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ» يعنى: اى محمّد! ياد آور آن هنگام كه جماعتى از جنّيان را بسوى تو فرستاديم تا به قرآن گوش فرا- دهند.

بعضى گفته اند: يعنى ما جنّيان را از شهرهاى خودشان با توفيق و لطف و عنايت منصرف كرديم و بسوى تو گسيل داديم.

و از ابن عبّاس و سعيد بن جبير نقل شده است يعنى: جنّيان را از استراق سمع با شهابهاى آسمانى منصرف ساخته بسوى تو گسيل داديم، در حالى كه بعد از حضرت عيسى (ع) جنّيان از استراق سمع ممنوع نبودند، و لذا گفتند:

اين حادثه اى كه در آسمان اتّفاق افتاده است و ما از استراق سمع بازداشته شده ايم نيست مگر بخاطر آنكه در روى زمين اتّفاقى رخ داده است، و بدين منظور بزمين آمده در جستجو شدند تا آنكه در (بطن نخله) در راهى كه حضرت بسوى عكاظ مى رفت و در حال خواندن نماز صبح بود خدمت حضرت رسيدند، و از حضرت قرآن شنيدند و در كيفيّت نماز خواندن حضرت توجّه نمودند، و روى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 20

اين حساب طرد جنيّان بوسيله پرتاب تيرها و شهابهاى آسمانى نوعى لطف و عنايت نسبت به آنان مى باشد.

«فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا» يعنى: هنگامى كه جنّيان براى شنيدن قرآن خدمت پيامبر حضور يافتند، برخى از آنان

به ديگران گفتند: ساكت باشيد تا به قرائت قرآن گوش فرا دهيم، تا چيزى مانع شنيدن صداى قرآن نشود.

«فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ» و پس از آنكه پيامبر (ص) از قرائت قرآن فراغت يافت جنّيان بسوى قوم خود بازگشتند در حالى كه آنان را اندرز مى دادند، و در صورت ايمان نياوردن آنان را از عذاب الهى مى ترساندند.

«قالُوا يا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا كِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى » منظورشان از اين كتاب قرآن است.

«مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ» يعنى: كتابهايى را كه قبل از قرآن آمده است تصديق مى كند.

«يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ» يعنى: بسوى دين حق رهبرى مى كند، و مردم را بدان دعوت مى نمايد.

«وَ إِلى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ» و براهى مستقيم دعوت مى نمايد كه سالك اين راه را به بهشت مى رساند.

داستان جنّيان از نظر روايات:

از زهرى روايت شده است هنگامى كه ابو طالب (ع) وفات نمود كار بر رسول خدا (ص) بسيار سخت شد، رفت كه در طائف اقامت كند به اميد آنكه مردم طائف او را پناه دهند، حضرت سه نفر از آنان را ديد كه از بزرگان طائف بودند و برادرانى بودند به نامهاى عبد يا ليل و مسعود و حبيب فرزندان عمرو، حضرت وضع خود را براى آنان تشريح فرمود، يكى از آنان گفت: من پرده خانه كعبه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 21

را دزديده باشم اگر تو از طرف خدا رسالتى داشته باشى، ديگرى گفت: مگر خداوند عاجز بوده است كسى غير از تو را برسالت فرستد، سوّمى گفت: بخدا سوگند پس از اين جلسه ديگر هيچگاه با تو سخن نخواهم گفت، اگر تو همانگونه كه

مى گويى پيامبر هستى از آن مهمتر مى باشى كه سخنت رد شود، و اگر بخدا نسبت دروغ مى دهى شايسته نيست كه من بعد از اين با تو سخن بگويم.

حضرت را مسخره كردند، و در ميان قوم خود گفتگوهايى كه با حضرت نموده بودند افشاء ساختند، و سر راه حضرتش در دو صف كمين كردند، و بهنگامى كه رسول خدا (ص) از ميان دو صف آنان رد مى شدند حضرتش را مورد حمله قرار دادند، و با سنگ به پاهاى حضرت مى زدند بطورى كه پاهاى حضرت خون آلود شد، اما حضرت از ميان آنان نجات يافت در حالى كه خون از پاهايش مى ريخت و با همين حالت خسته و ناراحت وارد باغى از باغهاى آنان شده زير سايه يكى از درختان خرما نشست.

در همين هنگام حضرت متوجّه شد كه اين باغ مربوط به عتبة بن ربيعة و شيبة بن ربيعه است، وقتى حضرت آنان را در باغ ديد از وجود آنان ناراحت شد، زيرا از دشمنى آنان با خدا و رسول بخوبى آگاه بود.

عتبه و شيبه كه حضرت را ديدند غلام خود را كه نامش عداس بود با مقدارى انگور خدمت حضرت فرستادند، اين غلام مسيحى و اهل نينوا بود، همين كه اين غلام خدمت حضرت رسيد حضرت از او پرسيد: از چه سرزمينى هستى؟ غلام گفت: من از سرزمين نينوى هستم، حضرت فرمود: از شهر بنده صالح يونس بن متى هستى؟

عداس پرسيد تو از يونس بن متى چه اطلاعى دارى؟

حضرت فرمود: من پيامبر خدا هستم، و خداوند از حال يونس بن متى بمن خبر داده است، پس از آنكه حضرت از حال يونس بن متى آنچه را

كه بر او وحى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 22

شده بود براى غلام شرح داد عداس در پيشگاه خدا و رسول بسجده افتاد، و سپس شروع به بوسيدن پاهاى پيامبر (ص) نمود در حالى كه از پاهاى حضرت خون مى چكيد.

عتبه و شيبه كه غلام خود را در آن حال ديدند ساكت شدند، وقتى غلام بسوى آنان بازگشت، گفتند: تو را چه شد كه در برابر محمّد بسجده افتادى و پايش را بوسيدى، در حالى كه تا بحال از تو ديده نشده است با ما كه آقاى تو هستيم اين رفتار را كرده باشى؟

عداس گفت: اين شخص بنده شايسته اى است و در باره پيامبرى به نام يونس بن متى كه خدا براى ما فرستاده بود چيزهايى برايم تعريف كرد كه از آن اطّلاع كامل داشتم.

هر دو خنده سر داده گفتند: اين مرد تو را از دينت گمراه نسازد، زيرا او مردى است سخت شيّاد.

پيامبر خدا (ص) بسوى مكه بازگشت تا اينكه بدرخت خرمايى رسيد، در نيمه شب براى خواندن نماز بپا خاست، گروهى از جنّيان كه اهل نصيبين و به قولى اهل يمن بودند بر حضرت عبور كردند، حضرت را ديدند كه نماز صبح مى گذارد و به قرائت قرآن مشغول بود، گوش به قرآن خواندن حضرت فرا دادند و اين گفتار مستفاد از قول سعيد بن جبير و گروهى از مفسّرين است.

عده ديگر گفته اند: رسول خدا (ص) مأمور شد كه جنّيان را اندرز دهد و آنان را به سوى خدا دعوت كند، و قرآن برايشان بخواند، خداوند عدّه اى از جنّيان را از نينوى بسوى حضرت فرستاد، حضرت به ياران خود فرمود من

مأموريت دارم كه امشب بر جنيّان قرآن بخوانم، كداميك از شماها همراه من خواهد آمد؟

عبد اللَّه مسعود همراه حضرت شد، عبد اللَّه گويد: بجز من كسى با حضرت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 23

نبود، رفتيم تا بالاى شهر مكه و پيامبر خدا (ص) وارد دره حجون شد، و دائره اى براى من ترسيم فرمود و به من دستور داد كه وسط آن دائره بنشينم، و فرمود: از اين دائره بيرون نمى شوى تا من به سويت باز خواهم گشت.

حضرت رفت تا اينكه در نقطه اى ايستاد، و قرآن را بازكرد، و اطراف حضرتش را سياهى هاى بسيارى فرا گرفت كه ميان من و حضرت فاصله شدند، بطورى كه ديگر صداى حضرت را نمى شنيدم، آن گاه سياهى ها رفتند، و مانند پاره هاى ابر قطعه قطعه شده مى رفتند تا آنكه عدّه اى از آنان باقى ماند، و حضرت با طلوع فجر از كار خود فراغت يافت، و به راه افتاده پيش من آمد.

حضرت از من پرسيدند آيا چيزى مشاهده كردى؟ گفتم: آرى مردان سياهى را مشاهده مى نمودم كه لباسهاى سفيدى به پاهاى خود پيچيده بودند.

فرمودند: اينان جنّيان أهل نصيبين بودند.

علقمه از عبد اللَّه روايت مى كند كه من در شب جن همراه رسول خدا (ص) نبودم، ولى بسيار دوست داشتم كه با حضرت مى بودم.

و از ابن عبّاس روايت شده است كه تعداد جنّيان هفت نفر بود، و از نصيبين بودند كه رسول خدا (ص) آنان را بعنوان قاصد خود بسوى اقوامشان روانه كرد.

زرّ بن حبيش گويد: جنّيان نه نفر بودند كه يك نفر از آنان زوبعه نام داشت.

و محمّد بن منكدر از جابر بن عبد اللَّه روايت كرده است گفت:

هنگامى كه رسول خدا (ص) سوره الرحمن را بر مردم مى خواند ساكت بودند و چيزى نمى گفتند، حضرت فرمودند: هنگامى كه من بر جنّيان آيه (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ)؟ را مى- خواندم آنان از شما بهتر جواب مى دادند، مى گفتند: (لا و لا بشى ء من آلائك ربّنا نكذّب) «1».

__________________________________________________

(1)- تفسير على بن ابراهيم قمى ج 2 ص 299 (... سبب نزول اين آيه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 24

...

__________________________________________________

(- (يا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا ...) اين بود كه رسول خدا (ص) از مكه بسوى بازار عكاظ رفت در حالى كه زيد بن حارثه همراهش بود، حضرت مردم را به اسلام دعوت مى فرمود ولى احدى دعوت او را نمى پذيرفت، و كسى را نيافت كه دعوتش را بپذيرد، حضرت بمكه بازگشت، در بين راه همين كه به وادى (مجنة) رسيد- كه معروف بود به اينكه جن زياد دارد- نيمه شب مشغول قرائت قرآن شد، در اين حالت عدّه اى از جنّيان بر حضرت گذشتند، همين كه صداى صوت قرآن حضرت را شنيدند گوش فرا دادند، و به يكديگر گفتند: ساكت باشيد پس از آنكه حضرت تمام كرد (بسوى قومشان بازگشتند و آنان را ارشاد كردند، و گفتند: اى قوم، ما قرآنى را شنيديم كه پس از موسى نازل شده است، و كتابهاى آسمانى پيش از خود را تصديق نموده، و اين كتاب بسوى حق و راه راست هدايت مى كند، اى قوم ما، به پيامبر خدا پاسخ مثبت دهيد و به او ايمان بياوريد) به دنبال اين جريان جنّيان خدمت رسول خدا (ص) آمدند و ايمان آورده مسلمان شدند، و حضرت احكام اسلام را به آنان آموخت،

آن گاه خداوند سوره جن را نازل كرد (قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ ...) و لذا خداوند اينجا از زبان آنان نقل مى كند، حضرت رسول از ميان آنان كسى را انتخاب فرمود و براى هدايت آنان گماشت، و اينان هميشه خدمت پيامبر (ص) مى رسيدند، آن گاه حضرت به امير المؤمنين (ع) دستور فرمود كه به آنان بياموزد، و لذا در ميانشان مؤمن هست، كافر هست، ناصبى هست، يهودى هست، مسيحى هست، مجوسى وجود دارد، و اينان فرزندان جان هستند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 25

آيات 31- 35 از سوره احقاف- 46

آنچه را كه به آنان وعده داده اند مشاهده مى كنند.

درنگ ننمودند بجز ساعتى از روز، و اين تبليغى است، آيا بجز مردمان فاسق كسى به هلاكت خواهد رسيد؟

جهت كه سه پايه ثابت است، و دنباله مصرع دوم و مشجج چنين است (فبدأ و غيّب ساره المعرّاء و المشجج).

(3- منظور مؤلّف محترم آيه 20- 17 از سوره واقعه است (وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 28

و نيز گفته اند: (إنّ أحدا لا يقول ذلك إلّا زيد) و كلمه أحدا در جمله موجب آمده است زيرا جمله در معنى نفى است.

و در آيه 35 هر كس (بلاغا) به نصب خوانده است بنا بر تقدير فعلى است مضمر اى (بلّغوا بلاغا) همانگونه كه رفع نيز بنا بر تقدير مبتداى مضمرى است اى (هو بلاغ) يا (هذا بلاغ).

و ابو مجلز (بلّغ) بصيغه امر قرائت كرده است «1».

بر لفظ يطوف عليهم خواهد شد و معنى هم درست است، زيرا در فرض توهّم مؤلّف محترم عطف (حور عين) بر يطاف عليهم بصيغه مجهول بدين معنى بود كه حور عين را براى آنان مى گردانند، و چون اين معنى صحيح نبوده است و حور عين را عطف بر معنى گرفته مى فرمايند يطاف عليهم يعنى: لهم فيها كذا- مترجم).

(1)- و در يك نسخه ابو مجاز است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 29

علىّ بن ابراهيم گويد: جنّيان خدمت رسول خدا (ص) آمدند و به او ايمان آوردند، و حضرت رسول (ص) احكام اسلام را به آنان تعليم فرمود، و خدا سوره جن را نازل كرد (قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ ...) و هميشه به خدمت حضرت پناه مى آوردند، و از اينجا معلوم مى شود كه حضرت محمّد (ص) همانگونه كه مبعوث بر انسانها بوده است مبعوث بر جنّيان هم بوده است، و خداوند پيش از آن حضرت هيچ پيامبرى را بر انس و جن مبعوث نفرموده است.

«وَ مَنْ لا يُجِبْ داعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ» يعنى: كسى كه به پيامبر خدا (ص) ايمان نياورد نمى تواند خدا را عاجز نمايد و از چنگ او فرار كند.

«وَ لَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءُ» يعنى: و يارانى كه او را از عذاب خدا حفظ كند ندارد، و مى توان گفت كه اين قسمت از آيه از كلام الهى است كه ابتداء بيان شده است.

«أُولئِكَ» يعنى: آنان كه به دعوت رسول خدا (ص) پاسخ مثبت نميدهند.

«فِي ضَلالٍ مُبِينٍ» در گمراهى آشكارى هستند.

آن گاه خداوند با اشاره به قدرتش بر زنده نمودن اموات

و بازگشت دوباره مى فرمايد:

«أَ وَ لَمْ يَرَوْا» يعنى: آيا نمى دانند.

«أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» آن خدايى كه آسمانها و زمين را به وجود آورده.

«وَ لَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ» و در آفرينش آنها هيچ نوع خستگى و رنجى نديد، و از آفرينش آنها هم عاجز نبود، گفته مى شود: (عيى فلان بأمره) يعنى: فلانى راه بكار خود نبرد، و نتوانست آن را انجام دهد.

«بِقادِرٍ» باء در آن زائده است، و محل قادر رفع است كه خبر آن باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 30

«عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى » يعنى كسى كه از آفرينش آسمان و زمين عاجز نبوده ميتواند مرده را زنده كند، يعنى: آفرينش آسمانها و زمين از زنده كردن مردگان شگفت آورتر است.

«بَلى » آرى او قدرت دارد.

«إِنَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ» و بر هر كارى توانا است، و سپس بدنبال آن از عذابهاى آخرت ياد كرده مى فرمايد:

«وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ» يعنى: روزى كه كافران بر آتش دوزخ عرضه مى شوند بطريقه استدلال به آنان گفته مى شود آيا اين عذاب كه بعنوان مجازات در انتظار شما است حق نيست و آيا قبول داريد كه هيچ ظلمى نسبت به شما نشده است؟

«قالُوا بَلى وَ رَبِّنا» يعنى: در پاسخ اعتراف به استحقاق خويشتن نموده سوگند ياد كرده خواهند گفت: آرى سوگند به پروردگارمان كه اين مجازات حق ما است، هر چند كه قبلا منكر بودند.

«قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ» يعنى: بخاطر كفرتان در دنيا و انكارى كه مى كرديد اينك عذاب خدا را بچشيد، و آن گاه به پيامبرش مى فرمايد:

«فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» يعنى: اى محمّد همانگونه كه پيامبران مرسل صبر نمودند تو نيز بر آزار اين كافران و نپذيرفتن دعوتت صبر كن.

از ابن زيد و جبائى و جماعتى آمده است كه (من) در اين آيه براى تبيين جنس است، يعنى: (اولوا العزم كه عبارتند از رسولان) همانگونه كه در (فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ)، و بنا بر اين قول بايد گفت كه: تمامى پيامبران اولوا العزم هستند، زيرا همگى عزم نموده اند بر اداء رسالت و تحمّل مشكلات آن.

و بيشتر مفسّرين گفته اند: حرف (من) در اين آيه براى تبعيض است كه قهرا معنى اين است كه بعضى از رسولان اولوا العزم هستند، و از ظاهر روايات

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 31

اصحاب اماميّه نيز همين بر مى آيد.

مفسّرين در اولوا العزم اختلاف نموده اند:

1- ابن عبّاس و قتاده- و مروى از حضرت باقر و حضرت صادق (ع) نيز هست- گفته اند: اولوا العزم از رسل كسانى هستند كه شريعتى جديد آورده اند كه شريعت پيامبر پيش از خود را نسخ كرده است و اين دسته از پيامبران پنج نفرند كه اول آنان حضرت نوح و سپس ابراهيم و سپس موسى و سپس عيسى و آن گاه محمّد (ص) است، كه در روايت امام صادق (ع) مى فرمايد: (و اينان انبيايند و ديگر پيامبران بر مدار اينان مى چرخند).

2- مقاتل گويد: پيامبران اولوا العزم شش نفرند 1- نوح كه بر آزار قومش صبر نمود 2- ابراهيم كه بر آتش صبر كرد 3- اسحاق كه بر سر بريدن صبر نمود 4- يعقوب كه بر گمشدن يوسف و كورى چشم صبر نمود 5- يوسف كه در چاه

و زندان صبر نمود 6- ايّوب كه بر ناراحتى و بيمارى صبر كرد.

3- سدى و كلبى گويند: پيامبران اولوا العزم آنان هستند كه مأمور به جهاد بوده اند و اظهار مكاشفه نموده اند و در مسير گسترش دين مبارزه كرده اند.

4- أبى العالية گويد: پيامبران اولوا العزم ابراهيم و هود و نوح و حضرت محمّد (ص) مى باشند.

و عزم عبارت است از: حتم و وجوب و پيامبران صاحب عزم آن دسته از پيامبران هستند كه قوانين اديان را آورده اند و آنها را بر مردم واجب نموده اند كه به آنها حتما عمل كنند و قوانين و راه و روشهاى ديگر را دور اندازند.

«وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ» يعنى: خيلى براى عذاب آنان عجله نداشته باش، زيرا به زودى اينان گرفتار عذاب خواهند شد، و عذابى حتما خواهد آمد مانند آن است كه آمده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 32

«كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ» يعنى: روزى كه عذاب آخرت را مى بينند گويى.

«لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ» در دنيا درنگ نداشته اند مگر يك ساعت از روزى، يعنى: هنگامى كه عذاب الهى را ديدند، مدت اقامتشان در دنيا و در عالم برزخ براى آنان مانند يك ساعت از يك روز و برهه اى از زمان جلوه مى كند زيرا زمان گذشته هر چند كه طولانى بوده است مثل آن است كه اصلا نبوده است.

«بَلاغٌ» يعنى: اين قرآن و بياناتى كه در آن آمده است پيامى است از سوى خدا براى شما، و بلاغ بمعنى تبليغ است، و قولى هم هست كه يعنى:

اين مدّت اقامت بلاغ است.

«فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ» يعنى: عذاب الهى جز بر عصيانگران

كه از فرمان الهى خارج هستند واقع نخواهد شد.

قتاده گفته است يعنى: هلاك نمى شوند مگر مشركين كه با اسلام جنگيده اند يا منافقين كه به زبانش تصديق نموده و در عمل مخالفت ورزيده است.

زجاج گويد: يعنى: با اين رحمت خداوندى و تفضّل او جز فاسقين احدى هلاك نخواهد شد، و سپس اضافه مى كند كه پيرامون اميدوارى به رحمت خدا آيه اى محكمتر از اين وارد نشده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 33

بيازمايد، و آنان كه در راه خدا كشته شده اند اعمالشان از بين نمى رود.

5- خداوند بزودى هدايتشان فرمايد و كارشان را بصلاح آورد.

6- و آنان را وارد بهشت موعود سازد كه قبلا به آنان شناسانده است.

39

خدا ايمان آورده و اعمال نيك هم انجام داده اند.

«وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى مُحَمَّدٍ» و به قرآن و عباداتى كه بر محمّد نازل شده است ايمان آورده اند، و علّت اينكه حضرت محمّد را جداگانه ياد كرده است، و ايمان به او مخصوصا اشاره نموده است، تعظيم و تشريف آن حضرت بوده است، و نيز براى آنكه اهل كتاب نگويند: ما بخدا و پيامبران و كتابهاى آسمانى خود ايمان آورده ايم.

__________________________________________________

(1)- شواهد التنزيل حسكانى ج 2 ص 172: (از حسين بن على (ع) در مكه شنيدم كه يادآور شد آيه: (الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ...) سپس فرمود:

اين آيه در مورد ما و بنى اميه نازل شده است) كه (الَّذِينَ كَفَرُوا) بنى اميه و (الَّذِينَ آمَنُوا) اهل بيت (ع) است.

تفسير ابن عبّاس صفحه 315 در باره (وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ گفته است:

يعنى: مردم را از دين خدا و اطاعت او منصرف كرده اند و آنان كسانى هستند كه در جنگ بدر غذا دادند: عتبه و شيبه دو پسر ربيعه و منبه و بنيه دو پسر حجاج و ابا البحرى فرزند هشام و ابو جهل فرزند هشام و يارانشان).

لباب النقول فى اسباب النزول سيوطى صفحه 197 ميگويد: (ابن ابى حاتم از ابن عباس در باره قول خدا الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ نقل كرده است كه در باره اهل مكه نازل شده است، و «الَّذِينَ آمَنُوا ...» را گفته انصار، مى باشد).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 41

«وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ» يعنى: آنچه كه بر حضرت محمّد (ص) نازل شده است حق است و از جانب پروردگارشان نازل

گشته است، زيرا دين او ناسخ اديان ديگر بوده، و ناسخ حق است.

و بعضى گفته اند: هُوَ الْحَقُّ يعنى: محمّد حق است كه از طرف پروردگارشان مى باشد نه آن كس كه آنان خيال مى كنند كه در آخر الزمان پيامبرى از عرب خروج خواهد كرد، و اين محمّد آن پيامبر نيست، كه خداوند اين خيالشان را رد مى كند.

«كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ» يعنى: گناهانشان را براى آنان مى پوشاند به اينكه گناهانشان را بيامرزد، يعنى با ايمان آوردن گناهان گذشته آنان بخشيده شد، و حكم شده است به اسقاط عذاب از آنان كه استحقاق آن را داشته اند.

«وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ» قتاده گويد: يعنى حال آنان را در زندگى دنيايشان اصلاح نمايد.

و بعضى گفته اند يعنى: امر دين و دنياى آنان را اصلاح نموده است.

به اينكه آنان را در دنيا بر دشمنانشان پيروز ساخته، و آنان را در آخرت وارد بهشت مى سازد، آن گاه خداوند بيان فرموده است كه چرا اين عمل را انجام داده است و چرا آنان را به اين دو دسته تقسيم نموده است و مى فرمايد:

«ذلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ، وَ أَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ» يعنى: اين اضلال اعمال و اصلاح با پيروى نمودن كفّار از شرك و عبادت شيطان، و پيروى كردن مؤمنين از توحيد و قرآن و آنچه كه خداوند فرمان به پيروى از آن را داده است بدان جهت است كه كافران از باطل پيروى نموده، مؤمنين از حق.

«كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ» زجاج گويد: يعنى: خداوند براى مردم مثالهاى آنان را مى زند مانند بيانى كه در مورد مؤمنين و كافران آورده شد،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن،

ج 23، ص: 42

كه خداوند در آن براى مردم مثال حسنات مؤمنين و سيّئات كافران را زد «1» زيرا معنى گفته كسى كه مى گويد: (ضربت لك مثلا): (بيّنت لك ضربا من الأمثال)، است يعنى براى تو قسمتى از مثالها را بيان كردم.

بعضى گفته اند منظور مثال اخير است «2» كه ضمن آن كافر را در پيروى از باطل مانند كسى قرار داد كه باطل او را به سوى خود دعوت كند و او بپذيرد، و مؤمن را در پيروى از حق مانند كسى قرار داد كه حق او را بسوى خود فرا خواند و او بپذيرد.

بعضى گفته اند يعنى: همانگونه كه عاقبت كافران و مؤمنان را بيان نمودم، و پاداش هر كدام را توضيح دادم مثالهايى براى مردم مى زنم تا بدان استدلال نمايند و بر دانش و پند آموزيشان افزوده شود.

و علّت اينكه امثال را به هم اضافه نموده است آنست كه اين امثال براى آنان قرار داده شده است، آن گاه خداوند سبحان فرمان بقتل كفار داده مى فرمايد:

«فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا» يعنى اى مؤمنين هر گاه كافران اهل دار الحرب را كه با شما در حال جنگ هستند ديديد «3».

«فَضَرْبَ الرِّقابِ» گردنشان را بزنيد يعنى: آنان را بكشيد، زيرا بيشتر موارد قتل با شمشير گردن زدن است، هر چند كه زدن جاهاى ديگر بدنشان هم جايز است، چون هدف كشتن آنان است.

«حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ» يعنى: آنان را با زخم فراوان سنگين ساختند، و بر

__________________________________________________

(1)- در آيه 1 و 2 (الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا، وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ).

(2)- در آيه 3 (بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا ...).

(3- تفسير ابن عبّاس صفحه:

315 در باره برخورد با كافران گويد: منظور روز بدر است. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 43

آنان پيروز شديد و بعضى گفته اند يعنى: تا هنگامى كه از آنان زياد كشته تا ضعيف شوند.

«فَشُدُّوا الْوَثاقَ» يعنى: در اسير گرفتن بند آنان را محكم سازيد.

خداوند فرمان داده است به كشتن آنان و سنگين ساختن ضربات آنان تا به ذلّت افتند، و پس از آنكه با كشتار به ذلّت افتادند اسير شوند، زيرا اسارت هميشه پس از كشتار زياد است، همانگونه كه خداوند در مورد اسير گرفتن فرموده است براى هيچ پيامبرى حق اسير گرفتن نيست مگر آن گاه كه در زمين كشتار بسيار كند.

«فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً» يعنى: پس از اسير كردن آنان يا بر سرشان منّت مى گذاريد و آنان را آزاد مى كنيد بدون آنكه چيزى در عوض بگيريد، و يا آنكه در مقابل چيزى آنان را آزاد مى كنيد.

در مورد اسارت اختلاف شده است شافعى و ابو يوسف و محمّد بن اسحاق مى گويند: اسير گرفتن به وسيله آيه سوره انفال «1» حرام بود، و سپس با اين آيه حلال گرديد، زيرا اين سوره پس از سوره انفال نازل شده است، و هر گاه اسير گرفتند امام مخير است بين (من و فداء) كه منت گذارد و آزاد سازد، يا اسيران را با اسراى مسلمين عوض كند يا آنان را در مقابل گرفتن وجهى يا امتيازى آزاد سازد، يا آنان را بكشد يا تبعيد سازد.

حسن گويد: امام مخيّر است بين من و فداء و استبعاد و حق كشتن اسير را ندارد.

مثل آنكه در اين آيه تقديم و تأخيرى انجام گرفته

است تقديرش چنين است:

(فضرب الرقاب حتى تضع الحرب أوزارها) سپس بايد بيايد

__________________________________________________

(1)- سوره انفال آيه 67: (ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 44

(حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً» «1».

از قتاده و سدى و ابن جريح نقل شده است كه حكم آيه اسارت كه اجازه كشتن اسير را نداده است با آيه (فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ) «2» و آيه (تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ) «3».

ابن عبّاس و ضحاك گفته اند: آيه فداء منسوخ است.

ابن عمر و حسن و عطاء گفته اند: حكم آيه فداء ثابت است و نسخ نشده است زيرا پيامبر (ص) بر ابى غره منت گذاشت و عقبة بن ابى معيط را كشت و اسراى بدر را هم در مقابل فديه و امتياز آزاد شدند.

تسليم شدن دشمن و فرو نهادن سلاح، و سپس اسير گرفتن.

(2)- سوره نساء، آيه 89.

(3- سوره أنفال، آيه 57.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 45

امّا اگر در هر دو حالت اسلام آورند تمام اين احكام ساقط شده حكم آنان حكم مسلمانان ديگر است.

«حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها» يعنى تا آن هنگام كه جنگجويان دشمن اسلحه خود را زمين گذاشته ديگر نجنگند.

ابن عبّاس گويد: تا آن گاه كه ديگر از مشركين كسى باقى نماند.

مجاهد گويد: تا آن گاه كه دينى غير از اسلام باقى نماند.

و معنى چنين مى شود تا آن گاه كه جنگ شما و جهادتان اسلحه مشركين و اعمال زشت آنان را فروكش كرده، تسليم شوند و جز اسلام كه بهترين اديان است آئينى باقى نماند، و ديگر بتها را نپرستند، و اين معنى همانگونه است كه در حديث آمده است:

(از آن هنگام كه خداوند مرا مبعوث به رسالت فرموده است جهاد ادامه دارد تا آن گاه كه آخرين قشر از امّتم با دجّال بجنگند).

فراء گويد: (يعنى تا آن گاه كه جز مسلمان يا تسليم شده احدى باقى نماند).

زجاج گويد: (يعنى با كافران بجنگيد و آنان را به اسارت بگيريد تا ايمان آورند و ما دام كه كفر باقى است جنگ هم ادامه خواهد يافت.

«ذلِكَ» يعنى: اين كه گفته شد وظيفه شما است.

«وَ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ» يعنى: اگر خداوند بخواهد مى تواند خودش كفّار را هلاك سازد و در دنيا هم گرفتار عذابشان نمايد.

«وَ لكِنْ» خدا به شما دستور جنگ و از جان گذشتگى در راه دين ميدهد.

«لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ» تا شما را با

همديگر امتحان كند و مطيع از عاصى مشخّص گردد، يعنى: اگر هدف خداوند تنها از بين بردن كفر بود، خداوند خودش با انواع وسائل هلاكت آنان را از بين مى برد، ولى خداوند اراده فرمود كه مردم استحقاق ثواب پيدا كنند، و اين بدست نخواهد آمد مگر با اطاعت خدا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 46

و تحمّل مشقّتها.

«وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ» از قتاده نقل شده است يعنى: آنها در راه خدا در جهاد روز أحد مى جنگيدند «1».

كسانى كه قاتلوا قرائت كرده اند معنى آن است آنها كه جهاد كردند چه آنكه شهيد شده باشند يا نه.

«فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمالَهُمْ» يعنى: خداوند اعمال اينان را از بين نخواهد برد، بلكه اعمال اينان را پذيرفته و پاداش آنان را ثواب هميشگى بهشت قرار ميدهد.

«سَيَهْدِيهِمْ» يعنى: خداوند به زودى آنان را براه بهشت و پاداش الهى هدايت خواهد فرمود.

«وَ يُصْلِحُ بالَهُمْ» يعنى: شأن و حال آنان را اصلاح كند، و علّت تكرار كلمه (بالهم) آن است كه منظور از اوّلى آنست كه خداوند احوال آنان را در دين و دنيا اصلاح مى كند، و منظور از دوّمى آن است كه خداوند حال آنان را در نعمتهاى آخرت اصلاح مى نمايد، پس اوّلى در مورد سبب نعمت و دوّمى در مورد عين نعمت است.

«وَ يُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ» بنظر سعيد بن جبير و ابى سعيد خدرى و قتاده و مجاهد و ابن زيد يعنى: خداوند مؤمنان مجاهد را وارد بهشت فرموده بهشت را به آنان معرّفى مى كند تا بهنگام ورود به منزلهاى آن آن را بشناسند، بطورى كه هر كس منزل بهشتى خود

را آن چنان مى شناسد همانگونه كه مؤمنين در دنيا پس از نماز جمعه هر كس روانه منزل خود مى شوند.

جبائى گويد: يعنى اوصاف بهشت را خداوند براى آنان بيان نمود تا بسوى

__________________________________________________

(1)- در تفسير ابن عبّاس صفحه 315 آمده است: (يعنى: آنان كه در راه اطاعت فرمان خدا در روز جنگ بدر كشته شدند كه ياران محمّد بودند).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 47

آن شوق نموده با رغبت بدان بشتابند و براى آن بكوشند.

ابن عبّاس گويد: يعنى خداوند بهشت را به مؤمنان مبارز خوب شناسانيد.

و در روايتى عرف بوى خوش است، گفته مى شود: (طعم معرف) يعنى طعمى خوشبو «1».

__________________________________________________

(1)- شواهد التّنزيل حسكانى ج 2 صفحه 173: (از عبد اللَّه بن عبّاس روايت شده كه در مورد آيه (وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ...) گفته است اينان كه در راه خدا كشته شده اند بخدا سوگند حمزة بن عبد المطّلب سيد الشّهداء و جعفر طيار (و على (ع) هستند (كه اعمالشان باطل نخواهد شد) يعنى حسناتشان در جهاد باطل نمى شود و ثوابشان در بهشت محفوظ است (آنان را بزودى هدايت خواهد نمود) يعنى: آنان را توفيق اعمال شايسته خواهد داد (و كارشان اصلاح كند) يعنى حالشان و نياتشان و عملشان را بصلاح آورد (و آنان را وارد بهشت ميكند كه قبلا آن را به ايشان معرّفى كرده است) يعنى: قبلا به منازل خود در بهشت راهنمايى شده اند).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 48

آيات 7- 10 از سوره محمّد- 47

(8) ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (9) أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لِلْكافِرِينَ أَمْثالُها (10)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 49

لازم است هر كس كه او را ياد كند بيادش باشد، زيرا فرموده است: (فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ).

و نيز بر خدا لازم است وفا كند بعهد هر كس كه بعهد الهى وفا نموده است، زيرا فرموده است (وَ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ).

«وَ الَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ» يعنى: آنها كه كافر شده اند بدا بحالشان.

مبرد گفته است يعنى: خداوند آنان را هلاك ساخت كه تقديرش چنين بوده است: (أتعسهم اللَّه فتعسوا تعسها) «2».

__________________________________________________

(1) در تفسير ابن عبّاس صفحه 316 آمده است: (يعنى: قدمهاى آنان را در جنگ ثابت مى فرمايد، تا فرار نكنند).

(2)- تفسير ابن عبّاس صفحه 316 يعنى: (يعنى آنان كه به محمّد و قرآن كافر شدند كه همان غذا دهندگان روز بدر باشند).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 51

ابن عبّاس گويد: منظور آن است كه خداوند كافران را در دنيا گرفتار سختى نمايد، و در آخرت به آتش جهنّم سقوط دهد.

«وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ» معنايش گذشت «1».

«ذلِكَ» يعنى اين هلاكت و بطلان اعمال بخاطر آن است كه «بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ» نسبت به قرآن و أحكام اسلام كه بر پيامبر خدا (صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم) نازل شده بود بى علاقه بودند، و با اينكه دستور داشتند كه مطيع دستورات پيامبر باشند ولى مخالفت مى نمودند.

حضرت باقر (ع) مى فرمايد: اينان از آنچه كه در باره على نازل شده بود بدشان مى آمد در نتيجه:

«فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ» اعمالشان باطل شد، زيرا كه اين اعمال طبق دستور انجام نگرفته بود «2».

آن گاه خداوند براى آنان بر صحّت دعوت خود بتوحيد و اخلاص در عبادت استدلال كرده مى فرمايد:

«أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا

كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ» چرا نمى روند كه ببينند عاقبت پيشينيان آنان چيست؟ كه خداوند براى آنان پيامبرانى فرستاد و آنان را به سوى يكتاپرستى و توحيد و اخلاص در پرستش دعوت كردند، ولى از آنان نپذيرفتند و نافرمانى كردند، يعنى: اى كاش مى رفتند و از عواقب اينان آگاه مى شدند.

__________________________________________________

(1)- تفسير ابن عبّاس صفحه 316 يعنى: (خداوند اعمال آنان را و مخارجى كه روز بدر كرده اند باطل فرمايد).

(2)- تفسير ابن عبّاس صفحه 316: باز مى گويد يعنى: (حسنات و مخارج آنان را در روز بدر باطل ساخت).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 52

«وَ لِلْكافِرِينَ «1» أَمْثالُها» يعنى: اى محمّد براى آنان كه نسبت به تو نافرمانى مى كنند اگر ايمان نياورند و دعوتت را نپذيرند همانند آن عاقبت در پيش است، يعنى: به آخرت انداخته است يك نوع تفضّل است.

__________________________________________________

(1)- تفسير ابن عبّاس صفحه 316: در مورد كافرين مى گويد: منظور (كفّار مكّه است).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 53

آيات 11- 15 از سوره محمّد- 47

أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَ لَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِيماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ (15)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 54

روده است، و در حديث است: (

المؤمن يأكل فى معى واحد، و الكافر يأكل فى سبعة امعاء

) و در اين حديث چند وجه تأويل وجود دارد:

1- آنكه حضرت على (ع) اين حديث را در مورد شخص معيّنى فرموده است.

2- آنكه مؤمن به هنگام غذا خوردن بسم اللَّه مى گويد و لذا در غذايش بركت مى افتد.

3- آنكه مؤمن در دنيا راه در آمدش محدود است، ولى كافر از هر سو بهره مى برد.

4- اين حديث مثل است براى زهد مؤمن در دنيا و حرص كافر بر آن و اين وجه بهترين وجه است.

مكه قوى تر و شديدتر بوده است.

«الَّتِي أَخْرَجَتْكَ» يعنى: كه اهل آن قريه تو را بيرون كردند، يعنى:

بسيار مردانى بوده اند كه از مردم مكه نيرومندتر بوده اند و لذا مى گويد:

«أَهْلَكْناهُمْ» كه اينجا ضمير را به مردم برگردانده است به نقل ابن عبّاس.

«فَلا ناصِرَ لَهُمْ» ياورى ندارند كه از آنان حمايت كند و نگذارد ما ايشان

__________________________________________________

(1)- شواهد التنزيل ج 2 ص 174 (از سعيد بن جبير منظور اين آيه على و حمزه و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 58

را هلاك كنيم، يعنى: اگر ما بخواهيم اينان را هلاك كنيم چه كسى هست كه آنان را در امان قرار دهد؟ سپس خداوند بمنظور توبيخ و توهين كافران و منافقين مى فرمايد:

«أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ» يعنى: آيا كسى كه در دين خود يقين دارد، و در اعتقادش به يكتاپرستى و أحكام دين داراى برهانى روشن است.

«كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ» يعنى: شيطان گناهانش را برايش زينت داده، و او را گمراه ساخته است.

«وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ» و از خواسته هاى نفسانى خود پيروى نمودند، و اين صفت مربوط به كسانى است كه مشركين هستند و از ابن زيد نقل شده است كه اينان منافقين مى باشند كه داراى اين وصف هستند.

و از حضرت باقر (ع) هم روايت شده است كه منظور از اينان منافقين هستند «1».

آن گاه به توصيف بهشتهايى كه به مؤمنين وعده آن را داده اند پرداخته مى فرمايد:

«مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ» تفسير آن در سوره رعد گذشت.

«فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ» يعنى: آبهاى بهشت بخاطر زياد ماندن مانند

آبهاى دنيا تغيير پيدا نمى كند.

«وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ» كه نه ترش است و نه زبان گز، و هم- چنين ديگر عوارضى كه در دنيا به شيرها مى رسد.

«وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ» يعنى: نهرها از خمرى كه لذيذ است و

__________________________________________________

(1) تفسير ابن عبّاس صفحه 316 مى گويد: منظور از كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ أبو جهل است. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 59

انسان از آشاميدن آن لذّت مى برد و آزارى ندارد، و دنباله اش مستى و شرارت نيست، بر خلاف مشروبات دنيا كه لذّت ندارد و مستى و سردرد هم دارد.

«وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى» يعنى و نهرهايى از عسل خالص كه موم و كثافت و عيبهاى عسلهاى دنيا را ندارد.

«وَ لَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ» و از هر نوع ميوه اى چه آن را بشناسند و چه نشناسند خالى از عيب هايى كه ميوه هاى دنيا دارد به آنان مى دهند.

«وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ» يعنى: علاوه بر اين نعمتها مؤمنين را خداوندى بخشد و گناهانشان را مى پوشاند و اعمال زشتشان را فراموش مى كنند تا اين نعمتها بر آنان ناگوار نشود.

«كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ» يعنى: آيا كسى كه از اين نعمتهاى خداوندى بهره مند است مانند كسى است كه جاودان در جهنم خواهد ماند؟! «وَ سُقُوا ماءً حَمِيماً» و آب جوشيده و پر حرارت به او مى نوشانند؟

«فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ» وقتى وارد بدنشان شود روده هايشان را پاره پاره كند.

بعضى گفته اند: (كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ) عطف شده است بر (كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ) كه تقديرش اينطور بوده است: (كمن زيّن له سوء عمله و من هو خالد فى

النّار) كه بعدا واو عطف حذف شده است، همانگونه كه مى گويند: (قصدنى فلان شتمنى ظلمنى).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 60

آيات 16- 20 از سوره محمّد- 47

كه به تو مى نگريستند آن چنان نظاره اى كه گويى از ترس مرگ خود را باخته است، آرى اينان سزاوار مرگ اند.

ماه حرامى را گرفته باشند).

(2)- يعنى: (بهنگام پيش آمدهاى روزگار داراى صدها افراد جنگى و ياورى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 63

(فاشرط فيها نفسه و هو معصم و ألقى بأسباب له و توكّلا) «1»

و مفرد أشراط شرط است، و شرط متحرك الوسط به معنى علامت است، و أشراط السّاعة كه در قرآن آمده است به معنى نشانه هاى قيامت است، و نيز شرط به معنى كثافت مال هم آمده است همانگونه كه جرير در شعر خود گفته است

(ترى شرط المعزى مهور نسائهم فى شرط المعزى لهنّ مهور) «2»

.

و اينكه به پليس (شرطة) گفته مى شود به علّت آن است كه لباس هايى مى- پوشند كه علامت است براى آنان، و شرط در بيع علامتى است بين خريدار و فروشنده.

كسانى هستم كه علم قرآن بمن داده شده است «1».

و از اصبغ بن نباته از على (ع) آمده است كه فرمود: ما نزد رسول خدا (ص) بوديم كه حضرت از آمدن وحى به ما خبر مى داد من و كسانى كه درك آن را داشتيم آن را فرا مى گرفتيم و هر گاه از محضر حضرت بيرون مى آمديم مى گفتند:

«ما ذا قالَ آنِفاً» يعنى: الآن چه مى گفت؟ و اين را بمنظور مسخره نمودن گفته اند، يا به اين معنى كه ما در فهم سخنان او نكوشيده ايم.

و بعضى هم گفته اند اين را بدان جهت گفته اند كه معناى سخنان حضرتش را نمى فهميده اند، و آنچه را كه شنيده اند درك نمى كرده اند.

بعضى هم گفته اند: منظورشان از اين سخن تحقير حضرت بوده است، كه سخنى مفيد فايده نگفته است.

و نيز ممكن است اين پرسش را بخاطر نفاق و رياكارى پرسيده اند يعنى: من از سخنان حضرت بجز همين قسمت اخير چيزى را فراموش نكرده ام، در قسمت أخير چه مى گفت؟ دوباره بازگو كن تا آن را هم حفظ كنيم.

و اينكه گفته است يستمع اليك به لفظ مفرد و سپس گفته است خرجوا من عندك به لفظ جمع چون در يستمع ضمير به لفظ من بر مى گردد و در خرجوا بمعناى من، چون من لفظش مفرد و معنايش جمع است، آن گاه مى فرمايد:

«أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ» يعنى: دلهايشان را به مهر كافران نشان كرده است، يا آنكه آنان را بخودشان واگذار نموده است.

«وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ» يعنى: و از خواهشهاى نفسانى خود و تمايلات طبيعى خود پيروى نمودند، و به دنبال دليل و برهان نرفتند، آن گاه خداوند

__________________________________________________

(1)- تفسير ابن عبّاس ص 316

(منظور از أُوتُوا الْعِلْمَ عبد اللَّه بن مسعود است).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 65

خداوند مؤمنين را توصيف فرموده مى فرمايد:

«وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا» آنان كه با شنيدن بيانات پيامبر خدا (ص) هدايت شدند.

«زادَهُمْ هُدىً» خداوند يا خواندن قرآن يا پيامبر (ص) بر هدايت آنان افزود. و بعضى گفته اند يعنى: استهزاء منافقين بر ايمان و علم و بصيرت آنان افزوده پيامبر خدا (ص) را بيشتر تصديق مى كردند.

«وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ» يعنى: آنان را براى تقوى موفّق مى سازد.

از سعيد بن جبير و أبى على جبائى روايت شده است كه يعنى: و ثواب پرهيز- كارى.

و بعضى گفته اند يعنى: براى آنان بيان نمود كه چگونه تقوى داشته باشند، كه چگونه كارهاى مباح را رها كرده واجبات را انجام دهند.

«فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ» يعنى: انتظارى جز آمدن قيامت ندارند.

«أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً» كه قيامت يكباره بيايد، كه (أَنْ تَأْتِيَهُمْ) بدل (السّاعة) است كه تقديرش اين است: (الّا السّاعة اتيانها بغتة) كه يعنى: آيا مگر اين نيست كه تنها منتظرند قيامت يكباره براى آنان فرا رسد؟

«فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها» يعنى: علامتهاى قيامت آمده است، ابن عبّاس گويد يعنى: نشانه هاى قيامت آمده است، و پيامبر (ص) هم جزء نشانه هاى قيامت است، و پيامبر (ص) فرمود: من و ساعت قيامت مانند اين دو انگشت با هم مبعوث شده ايم.

و مقاتل گويد: از علامتهاى قيامت شقّ القمر، و دود معين و بعثت پيامبر خدا (ص) و نزول آخرين كتاب آسمانى است.

«فَأَنَّى لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِكْراهُمْ» يعنى: پس از آنكه قيامت رسيد ديگر يادآورى و اندرز و توبه چه سودى به حال آنان خواهد داشت؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير

القرآن، ج 23، ص: 66

و محلّ ذكراهم رفع است، مانند (يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرى )؟

يعنى: يادآورى براى آنان فايده ندارد، و يادآورى آن است كه خداوند دستور فرموده است كه يادآورى شوند، و معنا چنين خواهد شد كه اينان چگونه ميتوانند نجات يابند با اينكه ساعت قيامت فرارسيده، زيرا در اين هنگام ديگر ايمان آوردن و انجام عبادات به حالشان فايده نخواهد داشت، چون تكليف از آنان ساقط شده است.

سپس خداوند به پيامبرش خطاب كرده و منظور از آن تمام مكلّفين است كه مى فرمايد:

«فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» «1» زجاج گويد: جايز است معنى اينطور باشد كه بر اين دانش ثابت بمان، و آنچه را كه در آينده خواهى دانست هم اكنون بدان.

و روايتى كه در اين مورد از پيامبر خدا (ص) وارد شده است كه (هر كس بميرد در حالتى كه مى داند خدايى جز خداوند يكتا نيست) وارد بهشت خواهد شد دلالت بر اين مطلب دارد، و اين روايت هم از صحيح مسلم نقل شده است «2».

__________________________________________________

(1)- تفسير ابن عبّاس صفحه 317 نقل مى كند كه گفته شده است يعنى:

(بدان كه چيزى فضلش مانند فضل لا اله الّا اللَّه نيست).

(2)- نور الثّقلين ج 5 ص 40 حديث 54: (از حضرت صادق (ع) روايت شده است: هر كس با اخلاص بگويد: لا اله الّا اللَّه وارد بهشت خواهد شد، و اخلاص در گفتن لا اله الّا اللَّه به آن است كه اين جمله او را از كليه كارهاى حرام باز دارد.

اين روايت، روايت صحيح مسلم را بيان مى كند و معلوم مى شود منظور از اينكه-

ترجمه مجمع البيان في تفسير

القرآن، ج 23، ص: 67

بعضى گفته اند كه جمله (فَاعْلَمْ أَنَّهُ ...) متعلّق بما قبل است به اين معنى كه (اذا جاءتهم السّاعة فاعلم انّه لا اله الّا اللَّه) يعنى: هنگام آمدن ساعت قيامت سلطنت و مالكيّت افراد باطل خواهد شد، و هيچ ملك و هيچ حكومتى جز براى خدا نمى باشد.

و بعضى گفته اند كه اين نوعى اخبار حضرت (ص) از مرگ خود بوده است، بنا بر اين مراد آن است كه آن زنده اى كه نخواهد مرد خداى يكتا است.

بعضى هم گفته اند حضرت در اثر آزار قومش دلش گرفته بود، كه به او گفته شد: هيچكس بجز خدا نمى تواند اندوهت را بر طرف سازد.

«وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ» اينجا مورد خطاب پيامبر است، ولى منظور از آن امّت او است، و بدان جهت حضرتش مورد خطاب قرار گرفته است كه امّت براه و روش او اقتداء نمايند، و بعضى هم گفته اند منظور از آن انقطاع بسوى خداوند بزرگ است، زيرا استغفار عبادتى است كه انسان به وسيله آن استحقاق ثواب مييابد.

و حديث صحيح در اين باره از حذيفة بن يمان آمده است كه مى گويد: (من شخصى بد زبان بودم نسبت به خانواده ام، گفتم: يا رسول اللَّه من مى ترسم كه زبانم مرا به جهنّم كشاند؟ حضرت رسول (ص) فرمودند: تو چرا استغفار نميكنى؟

من هر روز يكصد بار استغفار مى كنم) «1».

«وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ» خداوند مؤمنين و مؤمنات را بدين وسيله مورد

__________________________________________________

(- علم به يكتايى خدا موجب نجات و بهشت است در صورتى است كه انسان داراى اخلاص و عمل هم باشد.

(1)- نور الثّقلين ج 5 ص 38 حديث 47: (رسول خدا (ص) فرمودند:

بهترين عبادت استغفار است، و

اين به دليل گفته خداوند است در كتابش:

(فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 68

احترام و تكريم قرار داده است، زيرا خداوند به پيامبرشان دستور فرموده است كه براى گناهان آنان استغفار نمايد، و بدون پيامبر هم شفيعى است كه دعايش در حق آنان به استجابت خواهد رسيد. آن گاه خداوند از دانش خود نسبت به آنان و حالات مردم و سرانجامشان خبر داده مى فرمايد:

«وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَ مَثْواكُمْ» از ابن عبّاس نقل شده است كه يعنى:

خداوند از تصرّفات شما و اعمالتان در دنيا و مصيرتان در آخرت كه بسوى بهشت خواهد بود يا جهنّم اطّلاع دارد.

و از عكرمه نقل شده است كه يعنى خداوند از نقل و انتقال شما در أصلاب پدران به ارحام مادران و اقامتتان در زمين آگاه است.

و از ابن كيسان نقل شده است كه يعنى: خداوند از گردش شما از پشت به رو و اقامتگاهتان در قبرها خبر دارد.

و بعضى هم گفته اند يعنى: خداوند از گردش شما در روز و اقامتگاه و خوابگاهشان در شب خبر دارد، يعنى خداوند از جميع حالات شما آگاه است و چيزى بر او پوشيده نيست، و سپس به نقل از مؤمنين مى فرمايد:

«وَ يَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ» يعنى مؤمنين مى گويند: چه مى شد كه سوره اى نازل مى شد؟ زيرا با نزول قرآن انس گرفته بودند، و هر گاه دير قرآن نازل مى شد به وحشت مى افتادند، تا أوامر الهى را نسبت به خود دانسته و آنها را بكار بندند.

«فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ» يعنى: هر گاه سوره اى محكم كه در آن

آيه متشابهى و تأويلى وجود ندارد نازل مى شد.

بعضى گفته اند يعنى سوره اى كه تخفيف قبلى را در مورد جهاد نسخ كند.

قتاده گويد: هر سوره اى كه در آن از جهاد ذكرى بميان آمده باشد سوره

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 69

محكمه است، و آن سوره براى منافقين بدترين سوره است.

بعضى گفته اند سوره محكمه سوره اى را گويند كه مقرون به وعيد و تهديد به عذاب باشد و در آن تأكيد شده باشد، مانند (إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً).

بعضى گفته اند: محكمة يعنى الفاظ آن سوره روشن است، بنا بر اين قرآن همه اش محكم است.

بعضى هم گفته اند: سوره محكمه سوره اى است با صراحتى كه در تأويل آن اختلاف نشود، و به دنبال آنهم نصّ ديگرى نيامده باشد.

و در قرائت ابن مسعود آمده است (سوره محدثة) يعنى: سوره اى تازه.

«وَ ذُكِرَ فِيهَا الْقِتالُ» يعنى: و در آن جنگ واجب شده بود، و مأمور به جهاد شده بودند.

«رَأَيْتَ» مى ديدى اى محمّد.

«الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» آنان را كه در دلهاشان بيمارى شك و نفاق است.

«يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ» زجاج گويد: منظور آن است كه آنان چشمان خود را به سوى تو خيره مى كردند، و با تندى مى نگريستند، همانگونه كه افراد در حال جان كندن بعلّت سنگينى مرگ بجايى خيره مى شوند.

«فَأَوْلى لَهُمْ» اين جمله نوعى تهديد و وعده عذاب است.

اصمعى گويد: اينكه در مقام تهديد مى گويند: (أولى لك) يعنى: چيزى كه موجب ناراحتى تو باشد در كنارت قرار گيرد (وليك و قارنك ما تكره).

قتاده گويد: يعنى: عذاب و كيفر الهى براى آنان باد، بنا بر اين (أولى) اسم است براى تهديد و وعيد،

و (فَأَوْلى لَهُمْ) مبتدا و خبر است، و أولى قابل صرف نيست زيرا بر وزن فعلى است و اسم شده است براى وعيد، و اينكه أصمعى بمعنى (وليّك ما تكره) گرفته است منظورش آن نيست كه اولى فعل است، بلكه آن را تفسير به معنى نموده است. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 70

و نيز گفته شده است كه (فَأَوْلى لَهُمْ) يعنى: (اولى لهم طاعة اللَّه و رسوله و قول معروف بالاجابة) يعنى: اگر اطاعت مى كردند و اجابت مى نمودند اطاعت و اجابت شايسته آنان بود، و اين است معناى قول ابن عبّاس در روايت عطاء و اختيار كسايى، بنا بر اين (طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ) در آيات آينده متّصل بما قبل مى باشد، و بنا بر قول زجاج همچنين است اگر (طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ) صفت (سورة) باشد، و تقديرش اين است: (فاذا أنزلت سورة ذات طاعة و قول معروف) و بنا بر قول اوّل طاعة مبتداى محذوف الخبر است و تقديرش (طاعة و قول معروف أمثل أو أحسن) يا اينكه خبر مبتداى محذوف است كه تقديرش (أمرنا طاعة) است، و وقف در اولى لهم نيكو است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 71

آيات 21- 25 از سوره محمّد 47

(25)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 72

عين شب و روز بود بضمير نهار و ليل اضافه نميشد، چون اضافه شى ء بنفسه غلط است، ولى ظاهرا شاعر منظورش تكرار روزگاران و وسعت زمان با آن بوده است.

املى لهم- و ضمير در (املى لهم) به اسم اللَّه برميگردد همانگونه كه در جاى ديگر قرآن آمده است: (وَ أُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ) و هر كس كه (و املى لهم) بصورت مجهول قرائت كرده است خوب كارى كرده است، زيرا معلوم است كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 74

احدى نميتواند عمر احدى را بتأخير بيندازد مگر خداوند بزرگ.

مطلب جدّى شد، و واجب كردن جهاد لازم گشت و اين فرمان به تصميم و عزم نهاده شد.

عزم عبارت است از تصميم گيرى در كارى با اراده كه آن را انجام دهد، هر گاه تصميم گيرنده مصممّ شد كه عمل را انجام دهد، گفته ميشود: (عزم الأمر) و اين يك

__________________________________________________

(1)- يعنى: اطاعت و سخن نيك بهتر و شايسته تر است از حالات اين منافقين

(2)- يعنى: اطاعت و سخن نيك بهتر است از اين جزع و زارى كه بهنگام نازل شدن دستور جهاد ميكنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 75

نكته ادبى است در بلاغت و جواب اذا محذوف است كه:

«فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ» بر آن محذوف دلالت ميكند، و تقدير چنين است (فاذا عزم الأمر نكلوا و كذبوا فيما وعدوا اللَّه من أنفسهم، فلو صدقوا اللَّه فيما امرهم به من الجهاد و امتثلوا أمره لكان خيرا لهم فى دينهم و دنياهم من نفاقهم) «1».

«فَهَلْ عَسَيْتُمْ» اى گروه منافقين آيا ميتوانيد.

«إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ» اگر بشما حكومت دادند با رشوه گرفتن و ريختن خونهاى حرام و كشتار يكديگر و قطع رحم با خويشاوندان- همانگونه كه قريش و بنى هاشم يكديگر را ميكشتند- فساد كنيد؟

و بعضى گفته اند (إِنْ تَوَلَّيْتُمْ) يعنى: اگر از كتاب خدا و عمل به آنچه در آن است روى ميگردانيد تا بازگرديد بسوى آنچه كه در جاهليّت بر آن بوديد و با

__________________________________________________

(1)- يعنى: (هر گاه تصميم به جهاد گرفته شد كوتاه آمدند، و در وعده اى كه بخدا نسبت به جانهاى خويش داده بودند دروغ گفتند، اگر در فرمان جهاد با خدا

راست ميگفتند و فرمانش را مى پذيرفتند براى دنيا و دينشان از اين نفاق و دو رويى بهتر بود).

شواهد التنزيل ج 2 ص 176: (ابن عبّاس در باره اين آيه (فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ) ميگويد: در باره بنى اميّه نازل شده است كه در ايمان به خدا و جهاد صداقت داشته باشند، يعنى: اگر فرمان خدا را اطاعت كنند براى آنان بهتر از نافرمانى خداوند است (فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ) كه اگر شما بحكومت رسيديد نافرمانى خدا كرده و (تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ) ابن عبّاس گفته است خداوند آنان را بحكومت رسانيد (خودشان را بر مردم تحميل كردند!) و خيره سرى و عصيان را شروع كرده و ارحام پيامبرشان محمّد و اهل بيت او را قطع نمودند).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 76

كشتن يكديگر فساد نمائيد.

قتاده گويد: چگونه ديديد قوم را آن گاه كه از قرآن روى گرداندند؟ آيا خونهاى ناحقّى را نريختند؟ و با خويشاوندانى قطع نكردند، و نافرمانى خداوند ننمودند، سپس خداوند كسانى را كه چنين قصدى دارند مورد ملامت قرار داده مى فرمايد:

«أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ» يعنى: خداوند آنان را از رحمت خود دور ساخته است.

«فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ» ابى مسلم گويد: يعنى: آنان خبرهاى آسمانى را درك نمى كنند، و چيزهايى را كه موجب عبرت گرفتن آنان خواهد شد نميبينند گويا كه كر و كور هستند.

و از ابى على جبائى است كه بدون خلاف جايز نيست (صم و عمى) در آيه را بر كرى و كورى جسمانى حمل كنيم، زيرا اگر آنان از نظر جسمى ناشنوا و نابينا بودند بخاطر آن مورد ملامت قرار نميگرفتند، و اينكه ناشنوايى مطلق آمده است (فأصمّهم)، بخاطر

آنكه جز در گوش ناشنوايى راه ندارد، و اينكه نابينايى مقيّد به چشمان آمده است (و أعمى أبصارهم) زيرا بينايى گاهى مربوط به چشم و گاهى مربوط به قلب مى باشد.

«أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» يعنى: چرا در قرآن تدبّر نمى كنند تا با آن عبرت بگيرند؟ و از حضرت امام صادق و امام موسى بن جعفر (ع) نقل شده است يعنى: پس چرا در قرآن فكر نمى كنند تا هر حقّى كه بر آنان است درك كنند؟

«أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها» و اينكه در آيه (قلوب) بحالت نكره آمده است بدين معنى است كه قلوب اينان و ديگر كسانى كه مانند آنان هستند قفل شده است، و اين آيه دلالت دارد بر اينكه كسانى كه مى گويند جايز نيست هيچ قسمتى از ظاهر قرآن را جز با خبر و منقول تفسير كرد گفتارشان باطل است «1» و نيز در اين آيه

__________________________________________________

(1)- چون در اين آيه انسان به تدبّر و تفكّر در قرآن وادار شده است. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 77

دلالت دارد بر اينكه آنها كه مى گويند بايد حديث را نقل كرد هر چند هم كه مخالف اصول ديانت باشد، زيرا خداوند در اين آيه مردم را به تدبّر و تفكّر فرا- خوانده و اين معنى با نداشتن بينايى و خود را به نادانى زدن منافات دارد، سپس خداوند ميفرمايد:

«إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ» يعنى: آنان كه مرتد شده از حق و ايمان بازگشته اند.

«مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى» يعنى اين منافقان پس از آنكه راه حق برايشان روشن شد از اين راه بازگشتند.

از ابن عبّاس و ضحّاك و سدى روايت

شده است كه منافقان نزد پيامبر (ص) اظهار ايمان ميكردند، ولى هنگامى كه نزد خود جمع ميشوند كفر خويش را اظهار ميدارند، و اين همانى است كه در آيه از آن با (ارتدوا) ياد شده است.

از قتاده نقل شده است اينان كافران اهل كتاب هستند كه بحضرت محمّد (صلّى اللَّه عليه و آله) كافر شده اند با اينكه او را شناخته و صفات و خصوصيّات او را در كتابهاى خود ديده بودند.

و در اين آيه دلالتى بر اين نيست كه مؤمن هم گاهى كافر مى شود، زيرا مانعى نيست كه منظور از بازگشت، بازگشت در باطن از ايمان باشد، پس از آنكه دليل و برهان بر صحّت ايمانش اقامه شده و آن را اظهار نموده است.

«الشَّيْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ» حسن گويد: يعنى گناهان را براى آنان نيك جلوه مى دهد.

ابى مسلم گويد: يعنى شيطان آرزوهايشان بر مى آورد، زيرا آنان را بسوى چيزهايى فرا مى خواند كه موافق با ميل و خواسته هاى نفسانى آنان است.

«وَ أَمْلى لَهُمْ» يعنى: شيطان آرزوهاى آنان را طولانى ساخته فريب او را مى خوردند. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 78

و بعضى گفته اند، شيطان به آنان تلقين ميكرده است كه عمرى طولانى بدور از هر ناملايمى خواهند داشت. و آرزوهاى آنان را دور و طولانى ميساخته است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 79

آيات 26- 30 از سوره محمّد 47

الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ (29) وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ (30)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 80

يعنى: (چه بسا يكى از شما براى رساندن برهانش قويتر از ديگرى باشد) يعنى زيركتر و چابكتر از ديگرى

__________________________________________________

(1)- سوره توبه 9 آيه 78.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 82

است، و از اين نمونه است شعر شاعر ديگر كه ميگويد:

(منطق صائب و تلحن احيانا و خير الحديث ما كان لحنا)

يعنى: (داراى منطقى با نفوذ است كه گاهى هم كنايه آميز است، و بهترين گفتار آن است كه در آن كنايه و اشاره باشد).

و علّت اينكه به (تعريض) (لحن) گفته ميشود آنست كه لحن عبارتست از كشاندن سخن به جهت خلاف مسير آن، و از همين باب است كه عمر گفته است كنايه و لحن گويى را بياموزيد همانگونه كه قرآن را مى آموزيد.

2- امّا استعمال لحن در غلط و خطاء، اين نوع لحن عبارتست از منحرف ساختن اعراب (حركات حروف) از جهت صحيح آن، و فعل آن (لحن يلحن) است كه اسم فاعل آن (لاحن) ميباشد.

في تفسير القرآن، ج 23، ص: 83

«وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ» يعنى: خداوند از گفته هايى كه بعضى از آنان به ديگران بطور سرّى مى گويند و عقائدى كه در دلهايشان پنهان ميسازند آگاه است.

__________________________________________________

(- حضرت صادق (ع) روايت شده است در باره گفتار خداوند بزرگ (إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى) فلان و فلان و فلان است كه اينان در ترك ولايت امير المؤمنين (ع) از ايمان خود مرتد شدند.

گفتم: از گفتار ديگر الهى (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ) منظور چيست؟

گفت: بخدا سوگند اين آيه در باره آن دو نفر و پيروانشان نازل شده است.

اين آيه قول خداوند بزرگ است و جبرئيل بر محمّد (ص) نازل فرموده است.

(كه آنان بكسانى كه از آنچه در باره على (ع) نازل شده است ناراحت بوده مى گويند ما در پاره اى از امور شما را اطاعت خواهيم كرد) سپس گفت: اينان بنى اميّه را به پيمان با خود فرا خواندند كه نگذارند امر ولايت و حكومت پس از پيامبر خدا (ص) در ميان ما خاندان نبوّت قرار گيرد، و چيزى از بيت المال را به ما ندهند، و گفتند: اگر ما خمس را به آنان بدهيم ديگر بچيزى محتاج نخواهند بود، و ديگر اهميّت نمى دهند كه حكومت در ميان آنان باشد، و لذا گفتند: ما در بعضى از كارها كه ما را براى آن فراخوانديد اطاعت ميكنيم و آن عبارتست از خمس كه چيزى از خمس را به آنان نميدهيم، و قوله: (كَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ) آنچه كه خداوند نازل كرده چيزى است كه آن را بر بندگانش فريضه ساخته است كه

ولايت امير المؤمنين (ع) است، ابو عبيده نيز همراه آنان و كاتبشان بود كه بدنبال اين قرارداد خداوند نازل فرمود: (أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ، أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ ...).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 84

«فَكَيْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِكَةُ» يعنى: هنگامى كه فرشتگان الهى جانهاى آنان را ستانند آن وقت حالشان چگونه است، و اينكه چيزهايى از جمله حذف شده است بخاطر تعظيم آن مصيبتى است كه در آن وقت بر آنان وارد مى شود.

«يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ» يعنى بخاطر مجازات بصورتها و پشتهاى آنان ميزنند آن گاه خداوند بزرگ بعلت اين ضربت پرداخته ميفرمايد:

«ذلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ» چون آنان دنبال گناهانى ميرفتند كه خداوند از آنها بدش آمده و بخاطر آن مجازات خواهد كرد.

«وَ كَرِهُوا رِضْوانَهُ» و از ايمان بخدا و اطاعت رسول (ص) كه موجب رضايت الهى است بدشان مى آمد.

«فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ» در نتيجه خداوند كارهاى نيكى را كه انجام ميدادند مانند نماز صدقه و ديگر اعمال از بين برد، زيرا اين كارها بدون ايمان انجام ميگرفت «1» سپس ميفرمايد:

«أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ» يعنى اينان فكر ميكردند كه خداوند كينه توزيهايشان را نسبت به مؤمنين ظاهر نساخته، و عيبهاى آنان را براى پيامبر (ص) ظاهر نميسازد.

__________________________________________________

(1)- نور الثقلين ج 5 صفحه 43 حديث 70: (از روضة الواعظين مفيد رحمه اللَّه از حضرت باقر (ع) روايت شده است كه فرمودند: (ذلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ كَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ، اينان از على (ع) ناراحت بودند و قبلا خداوند روز بدر و

روز حنين و در بطن نخله و روز ترويه و روز عرفه فرمان ولايت على (ع) را صادر فرموده بود، و پانزده آيه در سفر حجّى كه رسول خدا (ص) از مسجد الحرام ممنوع شد در جحفه و نجم نازل گرديد).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 85

«وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ» و اگر بخواهيم اينان را بشما نشان ميدهيم تا بشناسيدشان، كه ميفرمايد:

«فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيماهُمْ» يعنى: نشانه هايى براى شناسايى آنان خواهيم گذاشت تا آنان را بشناسى.

«وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ» يعنى: هم اكنون آنان را در فحوى و معنى و مقصود كلامشان خواهى شناخت، زيرا سخن ايشان پرده از باطن او برميدارد.

از ابى سعيد خدرى روايت شده است كه (لحن القول) در آيه عبارتست از بغض و كينه آنان نسبت به علىّ بن ابى طالب (ع) «1» و گفت ما در زمان رسول خدا (ص) منافقين را با كينه اى كه نسبت به علىّ بن ابى طالب (ع) داشتند مى شناختيم.

و نظير اين حديث از جابر بن عبد اللَّه انصارى نقل شده است.

و از عبادة بن صامت روايت شده است كه ما فرزندانمان را با دوستى على (ع) آزمايش ميكرديم، هر گاه ميديديم يكى از فرزندانمان على (ع) را دوست نميدارد ميدانستيم كه اين فرزند ناپاك و زنا زاده است.

انس گويد: پس از اين آيه ديگر هيچ منافقى در زمان رسول خدا (ص) پنهان نماند.

«وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ» يعنى خداوند از ظاهر و باطن اعمال شما خبر دارد.

__________________________________________________

(1)- شواهد التّنزيل حسكانى جلد 2 صفحه 188 حديث 883 و 884 و 885

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 86

آيات 31-

35 سوره محمّد 47

تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدى » يعنى: پس از آنكه براى آنان روشن شد كه محمّد (ص) بر حق بوده و دانستند كه رسول خدا است.

«لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئاً» ولى اينان با اين اعمال خود بخدا ضررى نزده بخودشان ضرر ميزنند.

«وَ سَيُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ» يعنى: خداوند اعمال آنان را محو نموده و در آخرت پاداشى براى اعمال خود نمى بينند.

اين آيه دلالت دارد بر اينكه راه راست براى اين كافران روشن شده ولى آن را نپذيرفته با عناد و نفاق از راه راست منحرف شده اند.

بعضى گفته اند آنان اهل كتاب هستند كه حقّانيّت پيامبر اسلام (ص) بر آنان ثابت شده است ولى نپذيرفته اند.

ديگران گفته اند آنان سردمداران ضلالتند كه بخاطر جاه طلبى و رياست مانع راه حق شده اند، بدليل اينكه در قرآن معمولا لغت (عناد) به سردمداران قوم نسبت داده ميشود.

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ» اى مؤمنان با اعتقاد به توحيد خداوند را اطاعت كنيد.

«وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ» و با اقرار به رسالت پيامبر (ص) از او اطاعت نمائيد.

بعضى گفته اند يعنى: با احترام گذاشتن به پيامبر (ص) خدا را اطاعت كنيد، و با بزرگداشت فرمان خدا از پيامبرش اطاعت نمائيد.

«وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ» از عطاء نقل شده است يعنى: با شكّ و نفاق اعمال خود را باطل نسازيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 90

از كلبى نقل شده است يعنى: با رياء و فريبكارى اعمال خود را باطل نسازيد.

از حسن نقل شده كه با گناهان كوچك و بزرگ اعمال خويشتن را باطل نكنيد.

«إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ» معناى آن گذشت.

«ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ» يعنى بر كفرشان پافشارى نمودند تا

آنكه در حالت كفر مردند.

«فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ» يعنى: خداوند براى هميشه آنان را ديگر نخواهد بخشيد، زيرا حرف (لن) براى نفى ابد است.

«فَلا تَهِنُوا» يعنى: سست نشويد و در جنگ با كفّار از خود ضعف نشان ندهيد.

«وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ» و كافران را به صلح فرا نخوانيد.

«وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ» مجاهد گويد: يعنى: در حالى كه شما پيروز و برتر هستيد صلح نكنيد (و آتش بس نپذيريد).

بعضى گفته اند: واو براى بيان حال است يعنى: در حالى كه در جنگ پيروزى براى شما است آنان را به صلح دعوت نكنيد.

ديگرى گفته است كه اين يك خبر ابتدايى است از طرف خداوند و بوسيله آن حالت مؤمنين را بيان ميكند كه هر چند در پاره اى از موارد شكست بخورند ولى سرانجام پيروز خواهند شد.

«وَ اللَّهُ مَعَكُمْ» يعنى: خداوند در پيروزى بر دشمن با شما است.

«وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمالَكُمْ» مجاهد گويد يعنى: خداوند چيزى از ثواب اعمالتان نمى كاهد، بلكه پاداش اعمال شما را داده از فضل خود بر آن خواهد افزود.

و از ابن عبّاس و قتاده و ابن زيد نقل شده است يعنى: خداوند هيچگاه بشما ستم نخواهد كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 91

آيات 36- 38 از سوره محمّد 47

يَكُونُوا أَمْثالَكُمْ (38)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 92

از شما نميخواهد كه اموالتان را به او بدهيد.

«إِنْ يَسْئَلْكُمُوها فَيُحْفِكُمْ» اگر خداوند بخواهد با جدّيت زياد تمام اموالتان را از شما مطالبه نمايد.

«تَبْخَلُوا» از دادن تمام اموالتان دريغ خواهيد نمود، از ابى مسلم نقل شده است كه يعنى: اگر بهنگام گرفتن زكات با شما نرمش بخرج دهند و بشما پاداشهاى بزرگ وعده نمايند از دادن اموالتان كوتاهى خواهيد كرد.

«وَ يُخْرِجْ أَضْغانَكُمْ» يعنى: اگر تمام اموالتان را از شما بخواهند كينه توزى و دشمنى شما نسبت بخدا و رسول ظاهر خواهد شد، و لذا خداوند در صدى از ثروت شما را بعنوان عشريه و غيره واجب كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 95

قتاده گويد: خداوند ميدانسته است كه پول خواستن از مردم موجب ناراحتى آنان خواهد شد و كينه هاى درونى آنان را به ظهور ميرساند.

«ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ» يعنى: شما دعوت ميشويد كه آنچه در اموالتان واجب شده است بيرون كرده در راه خدا آن را خرج كنيد.

«فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ» يعنى: كسانى از شما هستند كه از پرداخت زكات واجب خود دريغ ميورزد.

«وَ مَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّما يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ» يعنى: هر كس از دادن مال خود بخل ورزد نسبت به خويشتن بخل كرده است، زيرا با اين عمل خود را از يك پاداش بزرگ الهى محروم ساخته مستوجب مجازاتى عظيم خواهد گشت، و اين اشاره به آنست كه پرداخت كننده حقوق واجبه بيشتر از گيرنده آن به پرداخت آن احتياج دارد. بنا بر اين اگر در پرداخت آن دريغ نمايد نسبت بخويشتن دريغ كرده است، و اين نوع بخل شديدترين نوع

آنست.

مقاتل گويد: يعنى: چنين كسى موجب محروميّت خويشتن از خيرات آخرت ميشود.

بعضى هم گفته اند يعنى: اين كس كه بخل ميورزد در درون خود انگيزه اى دارد كه او را وادار به اين عمل ميكند، زيرا خداوند بخل را نهى فرموده از آن بدگويى كرده است، بنا بر اين انگيزه بخل از سوى خداوند نميباشد.

«وَ اللَّهُ الْغَنِيُّ» و اين را هم بدانيد كه خداوند از ثروتى كه داريد بى نياز است.

«وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ» و اين شما هستيد به آنچه كه نزد خدا است از خير و رحمت نياز داريد، يعنى: خداوند بخاطر احتياج خودش بشما دستور انفاق نميدهد، بلكه بدان جهت دستور ميدهد كه شما در آخرت سود بريد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 96

«وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا» يعنى: اگر از فرمان خدا و دستور رسولش سرپيچى كنيد.

«يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ» خداوند مردمى شنواتر و فرمانبردارتر از شما را جايگزين شما خواهد ساخت.

«ثُمَّ لا يَكُونُوا أَمْثالَكُمْ» يعنى: و آنان مانند شما نخواهند بود، بلكه از شما بهتر بوده بيشتر مطيع فرمان الهى هستند.

ابو هريره روايت كرده است كه تعدادى از ياران رسول خدا (ص) در حالى كه سلمان در كنار حضرت بود گفتند: يا رسول اللَّه اين افراد كه خداوند در قرآن از آنان ياد كرده است چه كسانى هستند؟ حضرت دست خود را روى ران سلمان زده فرمود: منظور از آن اين شخص و قوم او است، سوگند به خداوندى كه جانم در قبضه قدرت او است اگر ايمان بسته به ستاره ثريّا باشد مردانى از فارس آن را بچنگ خواهند آورد.

و ابو بصير از حضرت امام جعفر صادق (ع) روايت

ميكند كه فرمودند: اى مردم عرب اگر روى گردان شويد مردمى غير از شما را جايگزين شما خواهد فرمود يعنى: غلامان (موالى) را جايگزين شما خواهد ساخت.

و نيز از حضرت صادق (ع) روايت شده است فرمودند: خداوند موالى و غلامان را كه بهتر از آنان بودند جايگزين آنان فرمود «1».

__________________________________________________

(1)- منظور از (موالى) در روايات ايرانيان است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 97

اگر انسان از كسانى باشد كه اين سوره را زياد بخواند روز قيامت منادى بطورى كه همه مردم بشنوند او را صدا مى زند كه تو از بندگان خالص من هستى، او را به بندگان صالح من ملحق نمائيد، و او را در بهشتهاى پر نعمت جاى داده، از شربت گواراى رحيق مختوم آميخته به كافور سيراب سازيد).

حضرتش به فتح مكه بشارت داده شد، و تقدير آيه اينطور است: (انّا فتحنا لك مكة اى قضينا لك بالنّصر على أهلها) يعنى ما براى تو حكم نموديم كه مكه را فتح كنى و بر اهل آن پيروز گردى ..

و از جابر نقل شده است كه ما از فتح مكه آگاه نشديم مگر در روز حديبيه.

وجه دوّم:

منظور از فتح در اينجا صلح حديبيه است كه فتحى بود بدون درگيرى و جنگ فراء گويد: فتح گاهى عبارت است از صلح، و فتح در لغت به معنى گشايش چيزى است كه بسته باشد، و صلحى كه در حديبيه با مشركين بدست آمد، در بن- بست بود تا اينكه خداوند آن روز صلح را از بن بست بيرون آورده گشايش شد.

زهرى مى گويد: فتحى مهمتر از صلح حديبيه نبود، زيرا مشركين در جريان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 103

اين صلح با مسلمين در آميختند و سخنان و منطق آنان را شنيدند و اسلام در دلهايشان نفوذ كرد و در طول سه سال مردم بسيارى اسلام آوردند، و با اسلام آوردن آنان تعداد مسلمين افزوده شد.

شعبى گويد: در جريان صلح حديبيه بيعتى انجام شد كه همان (بيعت رضوان) است، و نيز نخيل خيبر اطعام شدند، و روميان بر ايرانيان پيروز گشتند، و مسلمانان بخاطر پيروزى اهل كتاب كه روميان باشند بر مجوسيان شاد گشتند، زيرا اين پيروزى يك پيشگويى بود كه در قرآن آمده بود: (انهم سيغلبون) و قربانيان به قربانگاه خود رسيدند، و حديبيه چاهى است كه مى گويند آب آن تمام شده بود كه معجزه معروف نبوّت در آن ظاهر گشت.

براء بن عازب گويد:

(شما فتح

مكه را فتح مى دانيد، آرى فتح مكه فتح بود ولى ما فتح را بيعت رضوان در روز صلح حديبيه مى دانيم، ما يكهزار و چهار صد نفر همراه پيامبر خدا (ص) بوديم و حديبيه چاه آبى بود كه ما تمام آب آن را كشيديم بطورى كه در ته چاه ديگر حتّى يك قطره آب هم باقى نماند، تمام شدن آب چاه بگوش حضرت رسيد، حضرت سر چاه آمد و كنار آن نشست و ظرف آبى خواسته وضوء گرفت، آن گاه مضمضه كرده دعا خواند و آب را در چاه ريخت، و ما و تمام مركوبهايمان را سيراب كرد).

و در حديث سلمة بن اكوع آمده است:

(حضرت همين كه دعا خواند و آب دهان در آن افكند آب چاه جوشيدن گرفت هم خود سيراب شديم هم شتران و اسبان خود را سيراب نموديم).

و از محمّد بن اسحاق بن يسار از زهرى از عروة بن زبير از مسور بن مخرمة «1».

__________________________________________________

(1)- مخرمة نسخه بدل.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 104

روايت شده است كه:

(رسول خدا (ص) براى زيارت خانه خدا بيرون آمد و قصد جنگ نداشتند و بقيّه حديث گذشته را نقل كرد تا اينكه مى گويد: رسول خدا (ص) فرمود:

پياده شويد، گفتند: يا رسول اللَّه در اين وادى آب يافت نمى شود، رسول خدا (ص) از تركش خود تيرى بيرون آورد و آن را به مردى از يارانش داده فرمود پياده شو و سر يكى از اين چاه ها رفته اين تير را در آن فرو ببر، آن مرد همين كار را انجام داد آب از چاه جوشيد و مردم همه سيراب شدند).

و نيز از عروة

روايت شده است كه از بيرون آمدن پيامبر خدا (ص) ياد كرده مى گويد:

(قريش از مكه بيرون آمده و از پيامبر جلو افتادند و پيش از حضرت سر آب رسيدند و از آنجا پياده شدند، همين كه پيامبر خدا (ص) مشاهده فرمود كه قريش پيش از او سر آب رفته اند، در حديبيه پياده شد در حالى كه گرما سخت شدّت داشت و آنجا جز يك چاه وجود نداشت، مردم از تشنگى ناراحت شدند و جمعيّت هم زياد بود، كسانى سر چاه رفته آب آن را تا ته كشيدند، رسول خدا (ص) دلوى آب خواست وضوء گرفت و آب در دهان خود گردانده در سطل آب ريخت و دستور فرمود كه آب سطل را در چاه بريزند، و سپس تيرى از تركش خود بيرون آورده در چاه انداخت و بدرگاه خداوند دعائى كرد آب از چاه جوشيد و بالا آمد تا جايى كه مردم با دست از چاه آب مى كشيدند در حالى كه لب چاه نشسته بودند).

سالم بن أبى الجعد روايت كرده مى گويد:

(بجابر گفتم روز شجره چند نفر بوديد؟ گفت: ما يكهزار و پانصد نفر بوديم، و از تشنگى آن روزشان ياد نموده گفت مقدارى آب در يك ظرف براى پيامبر آوردند حضرت دست خود را در آن آب گذاشت ناگهان ديديم آب از لابلاى انگشتان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 105

حضرتش مانند چشمه جوشيدن گرفت، و تا توانستيم از آن آب نوشيديم و براى تمام جمعيّت ما كافى بود.

سالم مى گويد: بجابر گفتم: شما چند نفر بوديد؟ گفت: اگر يكصد هزار نفر مى بوديم آن آب براى ما بس بود، ولى جمعيّت

ما آن روز هزار و پانصد نفر بود).

وجه سوّم:

منظور از فتح، فتح خيبر باشد به نقل از مجاهد و عوفى، و از مجمع بن حارثه انصارى روايت شده است كه يكى از قرّاء مى گفت:

(همراه رسول خدا (ص) در حديبيه حاضر بوديم، پس از آنكه از حديبيه بازگشتيم ناگهان ديديم مردم شتران خود را به نشانه شادمانى به حركت در آوردند، بعضى از مردم به ديگران گفتند: چه شده است كه مردم شادى مى كنند؟ گفتند: بر رسول خدا (ص) وحى شده است، مركبهاى سوارى خود را دوانده نزد رسول خدا (ص) رسيديم، حضرتش را در حالى كه در (كراع الغيم) روى اثاثيه خود ايستاده بود مشاهده نموديم، پس از آنكه مردم اطرافش جمع شدند به خواندن پرداخت: (انّا فتحنا لك فتحا مبينا) تا آخر سوره عمر پرسيد يا رسول اللَّه آيا فتح است؟ حضرت فرمودند: آرى سوگند به كسى كه جان محمّد در دست او است فتح است، آن گاه خيبر را ميان اهل حديبيه تقسيم فرمود و و احدى را وارد خيبر نساخت مگر آنكه در حديبيه حضور يافته بود.

وجه چهارم:

فتح عبارت است از پيروزى تمامى بر دشمنان به وسيله برهان ها و معجزات ظاهره و عظمت منطق اسلام.

«لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ» در تفسير اين آيه گفته هاى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 106

بسيارى هست كه همه آنها مخالف مذهب اصحاب اماميّه است، زيرا پيامبران معصوم از گناه مى باشند، چه گناهان صغيره و چه گناهان كبيره، چه قبل از نبوّت و چه بعد از نبوّت، اينك أقوالى كه گفته اند:

قبل از نبوّت و بعد از آن انجام داده اى خدا بيامرزد.

2- قول دوّم آنكه: گناهان قبل از فتح و بعد از فتح تو را ببخشد.

3- قول سوّم آنكه: خداوند وعده داده است گناهانى كه از پيامبر سر زده يا خواهد زد در صورتى كه اتّفاق افتد خواهد بخشيد.

4- قول چهارم يعنى: تا خدا گناهان گذشته پدر و مادرت آدم و حواء را به بركت تو ببخشد، و گناهان آينده امّتت را نيز به بركت دعوتت ببخشايد.

امّا بحث در گناه آدم همانند بحث پيرامون گناه حضرت محمّد است، و چنانچه اين گناهان را حمل بر گناهان صغيره كنند كه بنظر آنان عقابش ساقط خواهد شد، گفتارشان باطل خواهد بود به دليل آنكه اگر گناهان صغيره عقابش ساقط باشد ديگر جرمى باقى نمى ماند، آن گاه براى خداوند چگونه جايز است كه بر پيامبرش منّت گذارد كه آن گناهان را برايش خواهد بخشيد، منّت گذاردن و تفضّل از جانب خداوند در مورد گناهى بايد باشد كه داراى كيفر و مؤاخذه است نه در باره گناهى كه اگر خداوند در آن مورد عقاب كند بقول آنان ظالم خواهد بود، بنا بر اين فساد قولشان روشن است.

نسبت دادن گناهان امّت به خود حضرت صحيح است به جهت آنكه ميان پيامبر و امّتش جدايى نيست، و مؤيّد اين جواب است روايتى كه مفضل بن عمر از حضرت امام جعفر صادق (ع) نقل مى كند:

مفضل گويد: شخصى در باره اين آيه از حضرتش سؤال كرد حضرت فرمودند:

(به خدا سوگند كه حضرت محمّد (ص) گناهى نداشت، ولى خداوند براى او ضامن شد كه گناهان شيعيان على (ع) را گذشته و آينده آن را ببخشد).

عمر بن يزيد روايت كرده مى گويد: از حضرت صادق (ع) در باره فرموده خدا (لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ) پرسيدم فرمودند:

(حضرت محمّد (ص) گناهى نداشته و اراده بر انجام گناهى هم نفرموده است و لكن خداوند گناهان شيعيانش را بر او بار كرده آن گاه آنها را برايش بخشيده است).

2- آنچه از مرحوم سيّد مرتضى قدّس اللَّه روحه نقل شده است كه (ذنب) مصدر است و مصدر هم جايز است به فاعل اضافه شود و هم جايز است به مفعول اضافه گردد، و در اين آيه ذنب به مفعول اضافه شده است، و منظور (ما تقدّم من ذنبهم اليك) مى باشد، يعنى: خداوند گناهان كفّار را كه مانع ورود تو به مكّه و مسجد الحرام شدند بخشيد، و بنا بر اين تأويل مغفرت بمعنى ازاله و نسخ احكام مشركين و دشمنان پيامبر است نسبت به حضرتش، يعنى: خداوند اين منع را از تو بر مى دارد، و با فتح مكه قدرتى به تو خواهد بخشيد كه وارد مكه شوى، و لذا اين معنى را پاداشى نسبت به جهاد او قرار داده است، و بر طرف مانع

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 108

را دنبال فتح آورده، سپس سيد مرتضى اضافه مى كند: اگر خداوند اراده فرموده بود از اين مغفرت آمرزش گناهانش گفتار خداوند بدين طريق (إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ) معنى نداشت، زيرا آمرزش گناهان ربطى به فتح ندارد، و نمى تواند پشت سر آيه فتح باشد.

و امّا (ما تقدم و ما تأخر) بنا بر اين تأويل اشكالى ندارد كه مراد از آن جناياتى باشد كه كفّار قريش در گذشته نسبت به تو و قومت انجام داده اند «1».

__________________________________________________

(1)- قول سوّمى نيز اماميّه در تأويل اين آيه دارد كه مستفاد است از بعضى روايات از جمله روايت ذيل:

- نور الثّقلين ج 5 ص 56 ح 18 از عيون أخبار الرّضا (ع) نقل مى كند كه علىّ بن محمّد بن جهم مى گويد: (در مجلس مأمون حاضر شدم، در حالتى كه حضرت رضا (ع) هم آنجا بود، مأمون گفت: يا بن رسول اللَّه مگر شما نمى گوئيد پيامبران معصوم هستند؟ حضرت فرمود: بله، مأمون گفت: پس قول خداوند بزرگ كه مى فرمايد: (لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ) چيست؟ حضرت فرمودند: هيچكس از نظر مشركين مكه از پيامبر خدا (ص) گناهكارتر نبود زيرا آنان سيصد و شصت بت را مى پرستيدند پس از آنكه پيامبر خدا (ص) آنان را به يكتاپرستى دعوت كرد بر آنان سخت بود (و گفتند آيا خدايان را به يك خدا تبديل مى كند، اين چيزى است شگفت آور؟!) آنان رفتند و گفتند برويد و بر خدايان خود صبر نمائيد اين خواسته محمّد چيزى است كه ما در ملّت اخير نشنيده ايم و اين جز يك چيز خود ساخته

نيست) پس از آنكه خداوند مكه را براى پيامبرش فتح كرد به او فرمود اى محمّد (ما براى تو مكه را آشكارا فتح نموديم تا خداوند برايت گناهان گذشته و متأخّرت را ببخشد) يعنى: گناهان تو در نظر مشركين أهل مكه، چون در گذشته و اخيرا تو آنان را به يكتاپرستى دعوت-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 109

آنان قبل از هجرت و بعد از هجرت، زيرا هنگامى كه تو مكه را فتح كردى بى آنكه كسى از آنان را بكشى و يا آنان را اسير سازى و يا در مورد گذشته آنان را مؤاخذه كنى آنان هم آنچه را كه در گذشته و اخيرا از تو گناه مى پنداشتند بخشيدند ...).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 110

ولى اين قول ضعيف است چون در اينگونه موارد معمولا بصورت دعا آورده ميشود.

«وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ» يعنى: خداوند در دنيا با پيروز ساختنت بر دشمن، و بالا گرفتن امر دعوتت، و يارى دينت، و پايدار ماندن شريعتت نعمت را بر تو تمام مى كند، و در آخرت هم با ارتقاء درجه ات نعمت را بر تو تمام مى كند، زيرا معنى اتمام نعمت آن است كه آنچه كه مقتضى است انجام داده و آن نعمت را براى صاحبش حفظ كرده بلكه بر آن بيفزايد.

بعضى هم گفته اند يعنى: خداوند با فتح خيبر و مكه و طائف نعمتش را بر تو تمام مى كند.

«وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً» يعنى: تو را بر طريقه اى استوار سازد كه رهرو آن به بهشت خواهد رسيد.

«وَ يَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً» نصر عزيز عبارت است از يك نوع پيروزى كه هر جبّار سركش و متمرّدى را طرد نمايد، و خداوند هم اين را براى پيامبرش انجام داد، زيرا دينش را عزيزترين اديان و حكومتش را مهمترين حكومتها قرار داد.

«هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ» و اين سكينه عبارت است از آنكه خداوند در باره آنان لطفى نمايد و در اثر آن چنان بصيرتى به حق پيدا كنند كه روحشان آرامش يابد

و اين بصيرت در اثر كثرت ادلّه اى است كه دلالت بر وجود حق دارد، و اين نعمت مخصوص مؤمنين است، و امّا غير مؤمنين روحشان با اوّلين شبهه اى كه بر آنان دارد مى شود گرفتار شك و ترديد خواهد شد، زيرا آنان از آرامش يقين و روح مطمئن بهره نداشته، قلبشان در اضطراب است.

و نيز گفته اند سكينه عبارت است از يارى مؤمنين تا بدان وسيله دلهايشان آرامش گرفته در ميدان جنگ ثابت قدم باشند.

و نيز گفته شده است كه اين سكينه عبارت است از آرامش قلبى كه در تعظيم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 111

خدا و رسول دارند «1».

«لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ» يعنى: با ديدن اين فتوحات و پيشرفت منطق اسلام طبق وعده اى كه خداوند داده بود يقين آنان را افزايش خواهد يافت.

بعضى گفته اند يعنى: تا بيشتر دستورات الهى را تصديق نمايند، زيرا به علّت وجود آرامش و سكينه اى كه خداوند در دلهايشان قرار داده است هر گاه به چيزى از احكام و دستورات شرع فرمان داده مى شوند مانند نماز، روزه، و صدقات آنان را تصديق مى نمايند.

و از ابن عبّاس نقل شده است يعنى: خداوند در دلهايشان سكينه قرار داده است تا بر معرفتى كه دارند معرفتهاى ديگر افزوده شود.

«وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» از ابن عبّاس نقل شده است يعنى:

خداوند لشكريان آسمان و زمين را كه عبارتند از فرشتگان و جنّيان و انسانها و شياطين در اختيار دارد.

يعنى: اگر خداوند خواسته باشد شما را به وسيله اينان يارى خواهد فرمود.

و در اين آيه اين نكته بيان شده است كه اگر خداوند بخواهد مشركين را به هلاكت مى رساند، ولى

خداوند نسبت به آنان و آنچه كه از نسلشان بيرون مى- آيد آگاه است، و به جهت علم و حكمت خود به آنان مهلت داده است، و از روى عجز و نياز به بندگان خود دستور جهاد با دشمنانش را نداده است، بلكه بدان منظور تا به مجاهدين راهش پاداش نيكو عطا فرمايد.

«وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً» و تمام كارهايش از روى حكمت و بينش است.

__________________________________________________

(1)- تفسير نور الثقلين ج 5 صفحه 58: (از حضرت صادق (ع) در باره اين آيه مى پرسند مى فرمايد: منظور از سكينه ايمان است).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 112

«لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ» تقديرش اين است كه ما برايت فتح نموديم تا خداوند گناهان امّتت را بيامرزد، و ما برايت فتح نموديم تا مؤمنين و مؤمنات وارد بهشتهايى شوند كه از زير آن نهرها جارى مى شود.

«جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» و لذا واو عطف در ليدخل وارد نشد تا إشعار بتفصيل داشته باشد، و از زير بهشت نهرها جارى مى شود يعنى از زير درختان آن نهرهاى گوناگون جارى مى شود.

«خالِدِينَ فِيها» يعنى مؤمنين و مؤمنات بطور دائم و هميشه در بهشت بوده و نعمتهاى آن هميشگى است.

«وَ يُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ» يعنى: و كيفر گناهانى را كه در دنيا انجام داده اند بر آنان خواهد پوشانيد.

«وَ كانَ ذلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِيماً» يعنى: و اين يك پيروزى است كه نزد خدا ارزشمند است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 113

آيات 6- 10 از سوره فتح- 48

وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً (6) وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً (7) إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً (8) لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً (9) إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً (10)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 114

است (و عزرت فلانا) به معنى (فخمت أمره) آمده يعنى: بر احترامش افزودم، و (عزرة) كه نام شخصى است از اين باب است، و به نظر من (تعزير) حاكم شرع كه كمتر از اندازه حد است از اين باب است، زيرا كسى كه تعزير مى شود به ذلّت حدّ كامل نمى رسد و گويا همين يك نوع احسان و احترام است نسبت به او.

نيز گفته شده است كه توهّم فاسدشان اين بوده است كه ديگر خداوند احدى را به نبوّت مبعوث نخواهد فرمود، و مانند اين آيه است آيه (وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ) «1».

«عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ» يعنى: عذاب و هلاكت بر آنان واقع خواهد شد، و (دائرة) به معنى بازگشت كننده است، چه به خير چه به شر.

حميد بن ثور در شعر خود گفته است: (و دائرات الدّهر أن تدور) يعنى:

چرخهاى روزگار بايد كه بگردد.

__________________________________________________

(1)- سوره فتح، آيه: 12

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 117

بعضى گفته اند: هر كس كه كلمه (سوء) را به ضمّ سين خوانده باشد منظورش از گردش، گردش عذاب است، و هر كس آن را به فتح خوانده است منظورش آن سرنوشتى است كه براى آنان به دست مؤمنين است از كشتار آنان و به غنيمت رفتن اموالشان.

«وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ» يعنى: خداوند آنان را از رحمت خود دور كرده.

«وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ» كه آنان در جهنّم جاى خواهد داد.

«وَ ساءَتْ مَصِيراً» يعنى: و اين جهنّم بد راهى است كه سرانجام بدان منتهى خواهند شد.

«وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» علّت اينكه اين جمله در اوّل سوره و اينجا تكرار شده است اين است كه در اوّل سوره آنجا كه از مؤمنين ياد شده است آمده به اين معنى كه خداوند لشكريانى دارد كه مى تواند به وسيله آنان شما را يارى نمايد، و اينجا به دنبال يادى كه از كافران شده است آمده به اين معنى خداوند لشكريانى دارد كه مى تواند به وسيله آنان از كفّار انتقام بگيرد.

«وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً» يعنى: خداوند

در قهر و انتقام گيرى پيروز و مقتدر است «حَكِيماً» يعنى: در كارها و قضاوتهايش متين و استوار است.

آن گاه خداوند پيامبرش را مورد خطاب قرار داده مى فرمايد:

«إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً» يعنى: اى محمّد ما تو را بعنوان شاهدى بر اعمال امّتت فرستاديم تا معلوم شود كه اطاعت مى كنند يا نافرمانى، دعوتت را مى پذيرند يا رد مى كنند، يا به اين معنى كه تو را بر آنان در مورد تبليغ رسالت شاهد قرار داديم.

«وَ مُبَشِّراً» يعنى: تو را نسبت به مؤمنين و اطاعت كنندگان بشارت دهنده به بهشت قرار داديم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 118

«وَ نَذِيراً» و نسبت به آنها كه نافرمانى كننده تو را بيم دهنده از آتش قرار داده ايم.

آن گاه خداوند هدف خود را از فرستادن پيامبر بيان كرده مى فرمايد:

«لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» يعنى: هدف آن است كه به خدا و رسولش ايمان بياوريد، و به نظر آنها كه ليؤمنوا با يا قرائت نموده اند معنى آن است كه: تا آن كافران به خدا و رسولش ايمان آورند.

«وَ تُعَزِّرُوهُ» يعنى: او را با شمشير و زبان يارى كنيد، و ضمير هاء به پيامبر (صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم) بر مى گردد.

«وَ تُوَقِّرُوهُ» يعنى: خدا و رسول را تعظيم و تكريم نمائيد.

«وَ تُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا» يعنى: و صبح و شام براى خدا نماز بخوانيد، بعضى گفته اند يعنى: خدا را از آنچه كه شايسته اش نيست تنزيه نمائيد.

و بسيارى از قرّاء اختيار نموده اند كه در اين آيه وقف بر (و توقّروه) باشد زيرا ضمير در اين كلمه و كلمات بعدى از نظر بازگشت به مرجع اختلاف دارد

«1».

بعضى گفته اند: تعزّروه ضميرش تنها به اللَّه بر مى گردد، تعزّروه يعنى:

خدا را يارى دهيد و توقّروه يعنى خدا را تعظيم و احترام كنيد و از او اطاعت نمائيد، همانگونه كه آمده است هيچگاه براى خداوند وقارى انتظار نداشته باشيد و بنا بر اين قول تمامى ضمائر متّفقا يك مرجع داشته همگى به اللَّه بر مى گردد.

ضمنا اين آيه دلالت دارد بر بطلان مذهب جبريّه كه مى گويند: خداوند از كافران كفر مى خواهد، زيرا اين آيه با صراحت دلالت دارد بر اينكه خداوند از

__________________________________________________

(1)- زيرا ضمير در تعزّروه و توقّروه به خدا و رسول بر مى گردد، ولى ضمير بعدى در تسبّحوه فقط به خدا بر مى گردد، روى اين حساب بر توقّروه توقّف كرده و واو تسبّحوه را استينافيّه گرفته اند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 119

تمامى مكلّفين ايمان و اطاعت را خواسته است.

«إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ» منظور از بيعت در اين آيه بيعت حديبيه است كه همان (بيعت رضوان) مى باشد كه مسلمانان در اين روز با پيامبر (ص) بيعت مرگ نمودند.

«إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ» يعنى: بيعت با تو بيعت با خدا است، زيرا اطاعت از تو اطاعت از خدا است، و علّت اينكه بيعت را بيعت نامند، براى اينكه بيعت بر اين اساس بسته مى شود كه بيعت كنندگان جانهاى خويشتن را در مقابل بهشت معامله مى كنند، تا در جنگ پيروزيشان حتمى باشد.

«يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ» سدى گفته است: يد اللَّه فوق أيديهم يعنى: در اين بيعت قرار داد خداوند مهمتر از قرار داد آنان است، زيرا اينان به وسيله بيعت با پيامبر خدا (ص) با خدا بيعت نموده اند، پس مانند آن كسى است كه

مستقيم با خدا بيعت كرده اند.

ابن كيسان گويد: يعنى اى پيامبر دانسته باش كه نيروى الهى در ياريت از نيروى اينان كه با تو بيعت مى كنند برتر است، و بايد به يارى خدا تكيه كنى نه به يارى اينان هر چند كه با تو بيعت نموده اند.

از كلبى نقل شده است يعنى: نعمت خدا بر آنان به وسيله پيامبرش برتر است از نعمت آنان كه طاعت و بيعت باشد.

ابن عبّاس گويد: نعمت خداوند كه ثواب و پاداش او در برابر بيعتشان است برتر است از نعمت آنان كه صداقت و وفادارى در بيعت باشد.

«فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ» ابن عبّاس گويد يعنى: هر كس بيعت شكنى كند زيان عملش به خودش باز خواهد گشت، و ديگر از نعمت بهشت و كرامت الهى بهره اى نخواهد داشت «1».

__________________________________________________

(1)- نور الثقلين ج 5 صفحه 62 حديث 40: از ابن عبّاس از پيامبر- [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 120

«وَ مَنْ أَوْفى » يعنى: كسى كه بر وفاء ثابت قدم ماند.

«بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ» نسبت به پيمان و بيعتى كه انجام داده است.

«فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً» يعنى به زودى پاداشى با ارزش به او خواهيم داد.

__________________________________________________

- خدا (ص) روايت شده است كه ضمن حديثى طولانى فرمودند: (... من به زودى از ميان شما خواهم رفت، پيرامون پيمان على (ع) به امّتم گفتم، و گفتم كه به زودى سنّتهاى أمم سالفه در مخالفت با جانشين من و وصيّم اجراء مى شود، آگاه باشيد كه من پيمان خودم را در باره على با شما دوباره تجديد مى كنم، هر كس اين عهد را بشكند به زيان خود شكسته

است، و هر كس بعهد الهى وفا كند خداوند به زودى أجر بزرگ به او خواهد داد).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 121

آيات 11- 15 فتح 48

است، هر كه را بخواهد مى- بخشد و هر كس را بخواهد عذاب مى فرمايد، و خداوند بخشنده و مهربان است 15- آنان كه از حضور در حديبيه تخلّف ورزيدند خواهند گفت: هر وقت خواستيد برويد غنائم خيبر را تصرّف كنيد بگذاريد ما نيز همراه شما بيائيم، و مى- خواهند سخن پروردگار را تغيير دهند، بگو شما حق نداريد همراه ما بيفتيد، خداوند قبلا چنين فرموده است، خواهند گفت شما نسبت به ما حسادت ميورزيد، بلكه اينان جز اندكى درك و شعور ندارند).

در اين آيه (نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ) و دنباله آن باشد كه خداوند به بنى اسرائيل وعده پيروزى داده است.

و با او جنگ كنند يا مانع سفر او گردند همراه حضرت به راه افتادند، و حضرت در ميقات به عنوان عمره احرام بستند و قربانى خود را نيز همراه خود راه انداخت تا مردم بدانند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 125

كه سر جنگ ندارد، عدّه اى از اعراب كه ديدند حضرت با احرام حركت مى كند از ادامه سفر سنگين كردند و گفتند: ما به طرف مردمى مى رويم كه آمده اند و ياران پيامبر را كشته اند، و لذا پشت به حضرت كردند و هر كدام به بهانه كارى جا ماندند، و خداوند مى فرمايد اگر آنان را سرزنش كنى در جوابت خواهند گفت:

«شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا» اموال و خانواده هاى ما مانع شد كه با تو همراه شويم.

«فَاسْتَغْفِرْ لَنا» به خاطر اين گناه و تخلّف از خدا براى ما آمرزش بخواه.

«يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ» ولى خداوند آنان را تكذيب كرده مى فرمايد اينان در اين عذرخواهى هم دروغ مى گويند و از دلهاشان خبر مى- دهد كه اينان باك ندارند كه پيامبر براى آنان طلب آمرزش بكند يا نكند.

«قُلْ» به آنان بگو اى محمّد.

«فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِكُمْ نَفْعاً» يعنى: اگر خداوند اراده فرمايد كه به شما زيانى برساند چه كسانى مى تواند عذاب الهى را از شما دور سازد.

و از ابن عبّاس نقل شده است كه (نفعا) در اينجا به معنى غنيمت جنگى است.

و علّت بيان اين قسمت آن است كه متخلّفين گمان مى كردند تخلّف از پيامبر (صلى اللَّه عليه و آله و سلم) مى تواند زيانى را از آنان دفع كند، يا

آنكه براى آنان متضمّن سودى باشد كه از نظر جان و مالشان در سلامت باشند، بدين جهت خداوند به آنان خبر داد كه اگر خداوند بخواهد ضررى به مال يا جانشان وارد كند كسى نمى تواند اين ضرر را از آنان دور نمايد.

«بَلْ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً» يعنى: خداوند نسبت به تخلّف شما آگاه است.

«بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلِيهِمْ أَبَداً» يعنى: شما

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 126

گمان مى كنيد كه پيامبر (ص) و همراهانش به سوى خانواده هاى خود كه در مدينه بر جاى گذاشته اند باز نخواهند گشت، زيرا دشمن آنان را خواهد گشت و اسير خواهد گرفت.

«وَ زُيِّنَ ذلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ» يعنى: شيطان اين خيال باطل را در دلهايتان زينت داده آن را تقويت مى كند.

«وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ» و در مورد هلاكت پيامبر (ص) و مؤمنين گمان بد برديد، و تمام اين قسمت اخبار از غيب بوده است كه غير از خدا كسى از آن آگاه نبوده است و لذا اين آيه براى پيامبر (ص) معجزه اى بوده است.

«وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً» مجاهد گويد: يعنى: شما قومى هستيد كه شايسته نيكى نبوده سزاوار هلاكت مى باشيد.

و از قتاده نقل شده است كه يعنى: شما مردمى فاسد هستيد.

«وَ مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَعِيراً» يعنى: خداوند براى كافران عذابى سوزان مهيّا ساخته است كه آنان را مى سوزاند.

«وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ» يعنى گناهان هر كس را كه بخواهد مى بخشد.

«وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ» يعنى: و هر كس را كه شايسته عذاب باشد عذاب مى نمايد.

«وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً» يعنى: خداوند بخشنده و مهربان است.

«سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ» يعنى: به زودى اين تخلّف كنندگان خواهند گفت:

«إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلى مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها» يعنى: اى مؤمنين هر گاه براى تصرّف غنائم جنگى خيبر رفتيد.

«ذَرُونا نَتَّبِعْكُمْ» بگذاريد ما نيز همراه شما بيائيم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 127

و علّت اين گفتار آن است كه پس از آنكه پيامبر (ص) و مسلمانان در سال حديبيه با صلح بازگشتند خداوند به آنان وعده فرمود كه خيبر را فتح خواهند نمود، و غنائم جنگى خيبر را هم اختصاص داد به كسانى كه در جريان صلح حديبيه شركت داشته اند، پس از آنكه مسلمانان عازم خيبر شدند تخلّف كنندگان از حديبيه گفتند: بگذاريد ما هم دنبال شما بيائيم، لذا خداوند فرمود:

«يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلامَ اللَّهِ» ابن عبّاس گويد: تخلّف كنندگان ميخواهند وعده الهى را در مورد اختصاص غنائم خيبر به شركت كنندگان در صلح حديبيه تغيير دهند، و خود را در اين غنائم جنگى شريك آنان سازند.

و از مقاتل نقل شده است يعنى: مى خواهد فرمان خدا را كه فرموده است احدى از تخلّف كنندگان حق ندارند همراه مؤمنين به طرف خيبر روند تغيير دهند.

«قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا كَذلِكُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ» يعنى: خداوند قبل از خيبر در جريان حركت به سوى حديبيه و پيش از بازگشت ما از حديبيه فرموده است كه شما حق نداريد دنبال ما راه بيفتيد، زيرا غنيمت جنگى خيبر مخصوص آن كسانى است كه در جريان حديبيه حضور داشته اند و ديگران حق ندارند با آنان شريك شوند اين قول ابن عبّاس و مجاهد و ابن اسحاق و ديگران

از مفسّرين است.

و جبائى گفته است: كه خداوند منظورش از (يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلامَ اللَّهِ) (فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَداً، وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا) «1» است چون اينجا فرموده است شماها با من بيرون نخواهيد آمد اينجا كه اصرار دارند با حضرت راه بيفتند پس مى خواهند كلام خدا را تبديل نمايند.

ولى سخن جبائى غلطى است فاحش زيرا آن سوره بعد از انصراف از حديبيه

__________________________________________________

(1)- سوره توبه، آيه 83.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 128

در سال ششم هجرت نازل شده است، و اين آيه در باره كسانى كه از جنگ تبوك تخلّف كرده اند نازل شده است، و جنگ تبوك بعد از فتح مكه و بعد از جنگ حنين و طائف و بازگشت پيامبر (ص) از اين جنگ به مدينه و اقامت در مدينه از ذيحجة تا رجب است، آن گاه حضرت در ماه رجب آماده مى شود كه براى جنگ تبوك حركت كند، و بازگشت حضرت از جنگ تبوك در باقى مانده ماه رمضان از سال نهم هجرت است كه ديگر حضرت پس از اين جنگ براى هيچ جنگ و جهادى خارج نشد تا آنكه از دنيا رحلت فرمود، بنا بر اين چگونه ممكن است منظور از (كَلامَ اللَّهِ) در آيه مورد بحث اين آيه باشد با اينكه اين آيه چهار سال بعد نازل شده است سپس مى فرمايد:

«فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا» يعنى: به زودى تخلّف كنندگان از حديبيه بشما خواهند گفت كه خداوند به شما چنين فرمانى نداده است بلكه شما نسبت به ما حسادت مى ورزيد كه با شما در غنائم جنگى شريك شويم، و لذا خداوند ميفرمايد:

آن طور كه مى گويند نيست.

«بَلْ كانُوا لا يَفْقَهُونَ» يعنى بلكه حقيقت را درك نمى كنند، و نمى فهمند كه آنان را به چه چيزى دعوت مى كنيد.

«إِلَّا قَلِيلًا» يعنى جز اندكى نمى فهمند يا كم درك مى كنند.

بعضى گفته اند يعنى: درك نمى كنند جز اندكى از آنان كه معاندين باشند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 129

آيات 16- 20 از سوره فتح 48

19- و غنيمتهاى جنگى فراوانى كه تصرّف خواهند نمود و خداوند پيروز و فرزانه است 20- خداوند به شما غنائم جنگى بسيارى وعده داده است كه تصرّف خواهيد نمود، اينها را براى شما مقرّر فرموده و شرّ مردم را از شما دور ساخته است تا براى مؤمنين نمونه باشيد، و شما را به راهى راست هدايت ميكند.

كار بايد انجام گيرد يا با آنان بجنگيد يا آنان تسليم شوند يعنى: اقرار به اسلام آورند و آن را بپذيرند، بعضى گفته اند (يسلمون) يعنى: تسليم شما شوند.

و نيز گفته شده است كه (أو يسلّموا) به حذف نون قرائتى است و تقديرش الى ان يسلّموا است، و در نصب (يسلموا) دلالت است بر اينكه ترك قتال به خاطر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 132

اسلام آوردن طرف است «1».

«فَإِنْ تُطِيعُوا» يعنى: اگر آماده شويد و به جنگ آنان برويد.

«يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً» يعنى: خداوند پاداش خوبى به شما خواهد داد.

«وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا» يعنى: اگر از جنگ پيشنهادى رويگردان شويد و عقب نشينى كنيد.

«كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ» يعنى: همانگونه كه قبلا از رفتن به جنگ حديبيه رو- گردان شديد.

«يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً» خداوند شما را در آخرت سخت عذاب خواهد فرمود.

«لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ» يعنى: براى نابينايان اگر به جهاد نروند سخت- گيرى در كار نيست، و اعمى كسى است كه با عضو چشم چيزى را نمى بيند.

«وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ» يعنى: اينان نيز در ترك جهاد سختگيرى ندارند.

مقاتل گويد: خداوند در اين آيه افراد زمين گير و بيماران را كه از حركت به سوى حديبيه تخلّف نموده اند معذور شناخته است.

«وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» يعنى: هر كس در فرمان جهاد از خدا و رسول اطاعت نمايد بهشت خواهد رفت.

«وَ مَنْ يَتَوَلَّ» يعنى: هر كس از فرمان خدا و رسول در امر جهاد سر- پيچى كند و از رفتن به جنگ عقب نشينى نمايد.

«يُعَذِّبْهُ عَذاباً

أَلِيماً» به عذابى دردناك گرفتارش خواهد ساخت.

«لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ» يعنى: خداوند از

__________________________________________________

(1)- زيرا در صورت نصب (الى أن) تقدير گرفته خواهد شد و الى براى محدود ساختن است يعنى جنگ با آنان تا هنگامى است كه اسلام آورند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 133

مؤمنين كه زير درخت در جريان بيعت حديبيه با تو بيعت كردند راضى شد، و اين بيعت را بيعت رضوان هم ناميده اند، و علّت نامگذارى آن به (بيعت رضوان) همين آيه است كه در آن از رضايت الهى به خاطر اين بيعت ياد شده است، و رضايت خداوند از مؤمنين عبارت است از اراده تعظيم و احترام آنان و دادن پاداش «1» و اين خبر است از اينكه خداوند هنگامى كه مؤمنين زير درخت معروف

__________________________________________________

(1)- اگر بگوئيم خداوند راضى مى شود و غضب مى كند و رضا و غضب در ذات الهى راه دارد لازمه اش آن است كه ذات الهى متغيّر باشد و متغيّر نمى تواند قديم باشد، در اين باره از امام صادق (ع) روايتى رسيده است كه ذيلا توجّه مى فرمائيد:

معانى الأخبار ص 19 ج 2: (از حضرت صادق (ع) در ذيل آيه (فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ) آمده است كه فرمودند: خداوند مانند ما تأسّف نمى نمايد، و لكن براى خود دوستانى خلق كرده است كه متأسّف مى شوند و راضى مى گردند، و آنان مخلوق و مورد تدبير الهى هستند، كه خداوند رضايت آنان را رضايت خود و خشم آنان را خشم خويشتن قرار داده است، زيرا خداوند آنان را داعيان به سوى خود و راهنمايان قرار داده است، و بدين جهت است كه

رضايت و خشم آنان رضايت و خشم خدا است.

اينطور نيست كه اسف به خدا برسد همانگونه كه به بندگانش مى رسد، و اينكه گفتيم معنى آن است كه مى گويند، و نيز خداوند فرموده است: (هر كس دوستى از دوستان مرا توهين كند با من به نبرد برخاسته است، و مرا به جنگ خويش فرا خوانده) و نيز فرموده است: (هر كس از رسول اطاعت كند از خدا اطاعت نموده است) و نيز فرموده است: (آنان كه با تو بيعت مى كنند با خدا بيعت كرده اند) تمام اينها و آنچه كه مانند آن است همانگونه است كه برايت گفتم، و-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 134

در حديبيه با پيامبر (ص) بيعت كردند از آنان راضى شده است.

«فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ» مقاتل گويد: يعنى: خداوند از صدق نيست آنان در جنگ و بى ميلى ايشان نسبت به جهاد خبر دارد، زيرا پيامبر خدا (ص) با آنان بيعت به جهاد كرده است.

و بعضى گفته اند يعنى: خداوند از يقين و صبر و وفايى كه در دل دارند با خبر است.

«فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ» و اين سكينه عبارت است از يك لطف قوى نسبت به قلوب آنان و آرامشى كه به آنان بخشيده است.

«وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً» يعنى: و پاداش آنان را فتحى نزديك قرار داد كه به قول قتاده و اكثر مفسّرين فتح خيبر است، و از جبائى نقل شده است كه منظور از آن فتح مكه است.

«وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها» يعنى: غنائم خيبر، زيرا غنائم خيبر مشهور بود و شامل اموال و باغ و بستان هاى فراوانى بود.

و از جبائى نقل شده است كه منظور از

اين غنائم، غنائم جنگ هوازن است پس

__________________________________________________

(- همچنين است رضا و غضب خداوند و ديگر صفات كه مانند آن است، اگر تأسّف و ناراحتى به ذات آفريدگار مى رسيد با اينكه خداوند آن صفات را آفريده است براى گوينده اى جايز بود كه بگويد: چنين آفريدگارى روزى هم هلاك خواهد شد، زيرا هر گاه ناراحتى و خشم در ذات او راه يافت در ذاتش تغيير راه يافته است و هر گاه در ذات او تغيير راه يابد تأمينى در هلاكت او نيست، و اگر چنين باشد خالق از مخلوق باز شناخته نخواهد شد، خداوند از اين گفتار بسيار برتر است، او است خالق اشياء بى آنكه نيازى به آنها داشته باشد و هنگامى كه نياز نداشت حد و كيف در او راه نخواهد داشت).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 135

از فتح مكه.

«وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً» يعنى: خداوند در كار خود مسلط و پيروز است.

«حَكِيماً» يعنى: خداوند در كارهايش حكيم و دانا است، و روى همين جهت بود كه در جريان حديبيه دستور صلح داد، و براى مسلمانان حكم فرمود كه غنيمت بگيرند، و براى اهل خيبر حكم به شكست آنان فرمود.

و سپس از غنائمى كه در آينده خواهند گرفت ياد كرده مى فرمايد:

«وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها» يعنى: خداوند به شما وعده داده است كه در ركاب پيامبر (ص) و نيز پس از او تا دامنه قيامت غنيمت هاى جنگى بسيارى به دست آوريد.

«فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ» و اين غنيمت را كه غنيمت خيبر باشد براى شما قرار داده است.

«وَ كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ» و جريان آن بدين قرار بود كه

پيامبر (ص) همين كه قصد خيبر نمود و اهالى آن را محاصره كرد قبائلى از اسد و غطفان به فكر افتادند كه در غياب مسلمين به اموال و خانواده هاى آنان دستبرد زنند و آنان را غارت كنند، خداوند رعب مسلمانان را در دلشان انداخت و از فكر خود منصرف شدند.

بعضى گفته اند كه: مالك بن عوف و عيينة بن حصين با بنى اسد و غطفان براى يارى يهوديان خيبر آمده بودند، خداوند رعب مسلمين را در دلشان افكند و برگشتند.

«وَ لِتَكُونَ» تا غنيمتى كه خداوند براى جنگجويان مؤمنين قرار داده است.

«آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ» نمونه و نشانه اى براى راست بودن وعده هاى الهى باشد و بدانند همانگونه كه خدا قبلا وعده تصرّف اين غنائم را داده بود آنان هم موفّق شدند و غنائم را به چنگ آوردند.

«وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً» و بدينوسيله بر هدايت شما افزوده نسبت به

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 136

محمّد (ص) و قرآنش ايمان بيشتر پيدا كنيد، زيرا صدق وعده هاى قرآن در مورد فتح و غنائم جنگى مشاهده كرده ايد.

اعمال عمره خود را انجام دهد و شتر خود را قربانى نمايد، عمر گفت: يا رسول اللَّه من در مكه دوست و رفيقى ندارم و از قريش مى ترسم، زيرا من سخت با آنان دشمن هستم، ولى شخصى را به شما معرّفى مى كنم كه او از نظر قريش از من عزيزتر است، و اين شخص عثمان بن عفّان است، حضرت فرمودند: راست گفت: و حضرت رسول (ص) عثمان را فراخوانده او را به سوى ابو سفيان و اشراف قريش فرستاد تا به آنان خبر بدهد كه براى جنگ نيامده است، و تنها براى زيارت خانه خدا آمده است تا حرمت بيت را تعظيم دارد.

قريش عثمان را پيش خود نگهداشتند، خبر به پيامبر (ص) و مسلمانان دادند كه عثمان كشته شد، حضرت فرمود ما آرام نخواهيم گرفت تا با اين قوم نبرد كنيم، و مردم را به بيعت فرا خواند، حضرت بپا خاست و تكيه بر درختى فرمود و با مردم بيعت فرمود كه با مشركين جنگ كنند و فرار نكنند.

عبد اللَّه بن معقل گويد: من آن روز بالاى سر رسول خدا (ص) ايستاده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 137

بودم و در دستم شاخه اى از درخت بود و مردم را از اطراف حضرت دور ميساختم و حضرت با مردم بيعت مى كردند، ولى حضرت با مردم تا مرگ بيعت نمى كرد، بلكه با آنان بيعت مى كرد كه فرار نكنند.

و زهرى و عروة بن زبير و مسوّر بن مخزمه «1» گويند: رسول خدا (ص) همراه چند صد نفر از يارانش از حديبيه بيرون آمد تا به (ذى الحليفه) رسيدند، حضرت در اينجا قربانى خود را نشانه

كرد و احرام عمره بست و يك نفر جاسوس از خزاعه پيشاپيش فرستاد تا برود و از طرف قريش برايش خبر بياورد، حضرت حركت كرد تا اينكه به عذر اشطاط نزديكى عسفان رسيد، اينجا جاسوس خزاعى آمده گفت: من كعب بن لؤى و عامر بن لؤى را پشت سرگذاشتم در حالتى كه دسته ها و گروه هاى مختلفى را به منظور جنگ با تو جمع آورى نموده اند و مى- خواهند با تو بجنگند و مانع شوند كه به زيارت خانه كعبه بروى.

حضرت به ياران خود فرمود: راه بيفتيد، ياران حضرت حركت كردند تا قسمتى راه رفتند، حضرت فرمود خالد بن وليد در (غميم) به سركردگى لشكرى از قريش به عنوان مقدمة الجيش آمده است، از طرف راست حركت كنيد، حضرت به راه خود ادامه داد تا به (ثنيه) رسيد اينجا شتر حضرت خوابيد، حضرت فرمود شترم (قصواء) خسته نشده است بلكه او را از ادامه سير باز داشته است، آن گاه حضرت فرمود به خدا سوگند از من هيچ سرزمينى را نخواهيد خواست كه در آن شعائر الهى بزرگداشت مى شود مگر آنان كه آن سرزمين را به شما تحويل خواهم داد، سپس شتر خود را راند و شتر به راه افتاد، راوى گويد حضرت به راه ادامه داد تا به انتهاى حديبيه رسيد و سر چاهى فرود آمد كه مختصرى آب داشت كه

__________________________________________________

(1)- و در بعضى از نسخه ها مخرمه آمده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 138

مردم آب خود را اندك اندك تهيه مى نمودند، از تشنگى حضرت شكوه نمودند حضرت تيرى از تركش خود بيرون كشيد و به آنان دستور داد آن را

در ميان آن آب كم بگذارند، به خدا سوگند هم چنان آب براى مردم مى جوشيد تا آنجا كه همگى سيراب گشتند.

در همين حال بديل بن ورقاء خزاعى همراه با جماعتى از خزاعه به سوى آنان آمد و مردم خزاعة از اهل تهامة خيرخواه پيامبر خدا (ص) بودند، بديل گفت:

من كعب بن لؤى و عامر بن لؤى را در حالى كه لشكرى مجهّز كرده بودند پشت سر گذاشتم و آنان با تو خواهند جنگيد و مانع ورودت به مكه خواهند شد.

حضرت فرمودند: ما براى جنگ با كسى نيامده ايم، بلكه براى انجام اعمال عمره آمده ايم، قريش هم از جنگ خسته شده اند و زيان فراوان ديده اند، اگر خواستند براى آنان مهلتى تعيين مى كنيم و در اين مدّت بين ما و مردم فاصله نشوند، و اگر هم خواستند با مردم در عمره شركت كنند، و گرنه همانگونه كه جمع شده اند باشند، و چنانچه پيشنهاد مرا نپذيرفتند به آن خدايى كه جانم در كف قدرت او است به خاطر دين با آنان خواهم جنگيد تا قدرت دارم تا آن گاه كه فرمان خداوند اجراء شود.

بديل گفت: گفته شما را به آنان مى رسانم، بديل حركت كرد تا آنكه وارد بر قريش شد و به آنان گفت: من از نزد محمّد (ص) مى آيم و او چنين و چنان گفته است، عروة بن مسعود ثقفى بپاخاسته گفت: محمّد برنامه خوبى را به شما پيشنهاد كرده است از او بپذيريد و بگذاريد تا من به نزد او بروم، گفتند: نزد او برو، عروه خدمت حضرت آمده حضرت با او به مذاكره پرداخت و همان سخنانى را كه به بديل گفته بود براى عروه نيز

بيان كرد، عروه گفت: اى محمّد آيا مى- خواهى قومت را ريشه كن سازى؟ آيا هيچ شنيده اى مردى از عرب پيش از تو ريشه خود را قطع نمايد؟ به خدا من جمعيّتى همراه شما مى بينم و مردمى از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 139

قبائل مختلف كه فرار خواهند كرد و تو را تنها خواهند گذاشت، ابو بكر گفت:

برو كثافت فرج بتان را بمك آيا ما از اطراف محمّد فرار مى كنيم، و او را تنها مى- گذاريم؟! گفت: اين چه كسى بود؟ گفت: ابو بكر است، عروه گفت: سوگند به آن خدايى كه جانم در دست او است اگر يك نيكى پاداش نداده پيش من نداشتى جوابت را مى دادم.

راوى گويد: پيامبر (ص) به گفتگو ادامه داد و هر گاه با حضرت سخن مى- گفت ريش حضرت را در دست مى گرفت، مغيرة بن شعبه كه بالاى سر حضرت ايستاده بود شمشيرى در دست داشت و كلاه خودى بسر، هر گاه عروه دست به طرف ريش پيامبر دراز مى كرد مغيره با نوك غلاف شمشير خود روى دست او مى- زد و مى گفت: دستت را از ريش رسول خدا (ص) كنار بكش پيش از آنكه قطع شود، عروه پرسيد اين چه كسى بود؟ گفتند: او مغيرة بن شعبه است، گفت:

عجب خيانتكارى است، نمى خواهم از خيانتت به پيامبر سعايت كنم.

راوى گويد: مغيره در دوران جاهليّت با مردمى رفيق شد آنان را كشت و اموالشان را تصاحب كرد، سپس آمد اسلام آورد، حضرت رسول (ص) فرمودند:

امّا اسلام آوردن او را ما پذيرفتيم، امّا ثروتش را چون ثروتى است كه با خيانت به دست آمده است بدان نيازى نداريم.

عروة زير

چشمى به ياران پيامبر نگاه مى كرد مى ديديد هر گاه پيامبر (ص) به آنان فرمانى مى دهد فورا اجرا مى كنند، و هر گاه مى خواهد وضوء بگيرد بر سر قطرات آب وضويش همديگر را مى كشند، و هر گاه در پيشگاه او حرف مى زنند با آهستگى سخن مى گويند، و به خاطر تعظيم حضرتش سر بزير افكنده به حضرت تند نگاه نمى كنند.

راوى گويد: عروه به سوى ياران خود بازگشت و به آنان گفت: ياران محمّد عجب ملّتى هستند! به خدا سوگند من بر پادشاهان وارد شدم و بر قيصر روم و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 140

كسراى فارس و نجاشى حبشه وارد شدم به خدا هيچ پادشاهى را نديدم كه يارانش به اندازه ياران محمّد او را تعظيم نمايند، هر گاه به آنان فرمانى ميدهد فورا به اجراى آن مى شتابند، و هر گاه وضوء مى گيرد مى خواهند بر سر قطرات آب وضويش همديگر را بكشند، و هر گاه در پيشگاهش سخن مى گويند آهسته حرف مى زنند، و به احترام او تند به صورتش نگاه نمى كنند، و پيشنهاد خوبى به شما كرده است گفته اش را بپذيريد.

مردى از بنى كنانة گفت: بگذاريد من به ديدار او بروم، گفتند: برو، همين كه وارد بر پيامبر شد حضرت به يارانش فرمود: اين شخص فلانى است و از قومى است كه نسبت به قربانى احترام فوق العاده اى دارند، قربانى خود را جلو او ببريد، قربانى را جلو او بردند و ياران پيامبر لبّيك گويان به استقبال او رفتند.

همين كه اين برنامه را ديد گفت: سبحان اللَّه اين مردم سزاوار نيست كه از زيارت خانه خدا منع شوند، مردى از ميان آنان بپاخاست كه نامش

مكرز بن حفص بود، گفت: بگذاريد من بنزد محمد روم، گفتند: برو، همين كه وارد بر ياران پيامبر شد حضرت فرمود: اين شخص مكرز است و مردى است بى دين با حضرت به گفتگو پرداخت در اين بين سهيل بن عمرو وارد شد، حضرت فرمود:

كارتان آسان شد سهيل گفت: بين ما و خودتان چيزى بنويس، حضرت رسول (ص) على (ع) را فرا خواند، حضرت رسول (ص) فرمود بنويس: (بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم) سهيل گفت: امّا رحمن به خدا كه من نمى دانم چه كسى است، و لكن بنويس (باسمك الهم) مسلمانان گفتند: به خدا غير از بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم چيز ديگرى نخواهيم نوشت، پيامبر (ص) فرمود: بنويس: (باسمك اللَّه هذا ما قاضى عليه محمّد رسول اللَّه) سهيل گفت: اگر ما تو را رسول خدا مى شناختيم سدّ راه تو براى زيارت خانه خدا نمى شديم، و با تو هم نمى جنگيديم، ولى بنويس محمّد بن عبد اللَّه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 141

حضرت رسول (ص) فرمود: هر چند شما نپذيريد من رسول خدا هستم، و سپس به على (ع) فرمود: بنويس: (... هذا ما قاضى عليه محمّد بن عبد اللَّه سهيل بن عمرو و ... يعنى: (به نام خدا اين نوشته قراردادى است كه محمّد بن عبد اللَّه و سهيل بن عمرو بر آن توافق نموده اند، و هر دو قرار گذاشتند كه تا ده سال ميان مردم جنگ برداشته شود و مردم در اين مدّت در امان باشند، و به يكديگر كارى نداشته باشند، و اينكه هر كس از ياران محمّد به منظور حج يا عمره يا تجارت وارد مكه شود از لحاظ جان

و مال در امان باشد، و هر كس از قريش در راه مصر و شام عبورش به مدينه افتد از نظر جان و مال در امان است، و دو طرف نسبت به يكديگر هيچ نوع كينه اى در دل نداشته هيچكس ديگرى خيانت و سرقت ننمايد، و هر كس مايل بود وارد پيمان محمّد شود.

و هر كس كه ميخواهد وارد عقد و پيمان قريش شود وارد شود، بدنبال اين توافق طايفه خزاعه جلو جسته گفتند: ما وارد پيمان محمد شديم، در مقابل آنان طايفه رقيبشان بنو بكر پيش آمده گفتند: ما هم در پيمان قريش وارد مى شويم.

پيامبر فرمودند و نيز اضافه كنيد كه ميان ما و خانه كعبه مانع نشده تا برويم طواف كنيم؟

سهيل گفت: بخدا سوگند امكان ندارد، زيرا عرب خواهد گفت كه ما را غافل گير كرده در تنگنا گذاشته ايد، ولى از سال آينده مانعى نيست، اينهم نوشته شد.

آن گاه سهيل اضافه كرد كه هيچكس از ما بسوى تو نيايد مگر او را بما باز پس گردانى هر چند هم كه بر دين تو باشد، و اما هر كس كه از طرف تو بسوى ما او را بتو بازنگردانيم؟ ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 142

مسلمانان گفتند: سبحان اللَّه كسى كه آمده و مسلمان شده است چگونه جايز است او را به مشركين باز پس داد؟! حضرت رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمودند: هر كس از ما نزد آنان رفت خدا او را بيشتر از ما دور سازد، و هر كس از آنان پيش ما آمد ما او را به آنان باز پس خواهيم داد، اگر خداوند بداند

كه قلباً اسلام آورده است پيش پاى او راه نجاتى خواهد گذاشت.

سهيل گفت: بنا بر اين مقرر شد كه امسال از همين جا بازگردى و وارد مكه نشوى، سال آينده ما از مكه بيرون ميرويم، و تو و يارانت وارد ميشوى و سه روز در آن مى مانى، و آن وقت هم با اسلحه وارد نميشوى و سواره و پياده افرادت بايد سلاحشان در غلاف باشد، و نيز اين قربانى ها كه امسال همراه آورده ايد هر جا كه ما آن را متوقف ساختيم همانجا بايد بماند، و حق نداريد آنها را جلو ما بيندازيد.

حضرت فرمود: ما قربانهاى خود را بطرف قربانگاه ميبريم شما نگذاريد، در حالى كه اين مذاكرات رد و بدل ميشد ناگهان ديدند ابو جندل بن سهيل بن عمرو در حالى كه بر دست و پايش زنجير بود بطرف پيامبر مى آمد، ابو جندل از جنوب مكه از حبس مشركين فرار ميكند و خود را به مسلمانان مى رساند.

سهيل گفت: اى محمد اين اولين مورد است كه از تو ميخواهم مطابق قرار داد حكم كنى و ابو جندل را كه از دست ما گريخته است بما تحويل دهى.

حضرت فرمودند: هنوز ما قرارداد را تمام نكرده ايم.

سهيل گفت: بخدا سوگند ديگر در هيچ موردى با تو صلح نخواهم نمود.

حضرت فرمود: پس بگذار اين يك نفر در پناه من باشد.

سهيل گفت: من حاضر نيستم او را به تو تحويل دهم.

حضرت فرمود: بلى انجام ميدهى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 143

سهيل گفت: من اين كار را نخواهم كرد.

مكرز گفت: بلى ما پناهندگى او را پذيرفتيم.

ابو جندل گفت: اى مسلمانان آيا سزاوار است من دوباره تحويل مشركين داده

شوم، با اينكه مسلمان هستم، نمى بينيد چه شكنجه هايى را بر من وارد كرده اند و آثار شكنجه هايى بر بدن او ديده ميشد.

عمر بن خطاب ميگويد: بخدا سوگند هيچگاه در رسالت محمد شك نكرده بودم مگر در اين روز، خدمت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله رفتم و به او گفتم: مگر تو پيامبر خدا نيستى؟ گفت: چرا گفتم مگر ما بر حق نيستيم؟ و دشمن ما بر باطل نيست؟ فرمود بلى گفتم: پس چرا در دينمان تن به پستى ميدهيم؟ فرمود: من رسول خدا هستم و نافرمانى او را نميكنم و ميدانم كه خدا ياور من است.

گفتم: مگر براى ما نميگفتى كه بزودى روانه خانه خدا شده بطواف ميپردازيم؟

فرمود: بلى گفته ام ولى آيا بتو گفتم: امسال ما موفق به طواف كعبه خواهيم شد؟

گفتم: نه، فرمود: پس خاطرت جمع باشد كه بزودى خواهى آمد و به طواف كعبه خواهى پرداخت رسول خدا (ص) يك شتر قربانى كرد و تيغ سلمانى خود را خواسته سر خود را تراشيد سپس زنانى مؤمنه خدمت حضرتش آمدند، خداوند بزرگ اين آيه را نازل فرمود:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ ...» «1».

يعنى: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد هر گاه زنان مؤمنه اى كه در راه خدا هجرت كرده اند نزد شما آمدند ...).

محمد بن اسحاق بن يسار گويد: بريده بن سفيان از محمد بن كعب برايم نقل كرد كه نويسنده رسول خدا (ص) در اين صلح على بن ابى طالب (ع) بود، رسول خدا (ص) به او فرمود: بنويس اينست كه آنچه كه محمد بن عبد اللَّه و سهيل

__________________________________________________

(1)- سوره ممتحنه آيه 10.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23،

ص: 144

بن عمرو بر آن مصالحه نموده اند، على عليه السلام در نوشتن اين متن سنگين بود و نميخواست با تعبيرى غير از پيامبر خدا (ص) از آن حضرت ياد كند، رسول خدا (ص) فرمود: تو نيز نظير اين برنامه را خواهى داشت، و در حالتى كه مظلوم شده اى چنين متنى را امضاء خواهى نمود، على (ع) هم آنچه گفته بودند نوشت، و سپس رسول خدا (ص) از اين سفر بسوى مدينه بازگشت فرمود:

در مدينه مردى از قريش كه اسلام آورده بود بنام ابو بصير خدمت پيامبر آمد، مردم قريش طبق قرارداد صلح دو نفر بسراغ او فرستادند، و يادآور شدند كه با ما عهدى بسته ايد، ابو بصير طبق قرارداد تحويل آن دو نفر داده شد، او را از مدينه بيرون بردند تا به محلى بنام ذو الحليفه رسيدند پياده شدند، تا از خرمايى كه همراه داشتند بخورند، ابو بصير بيكى از آن دو نفر گفت: راستى كه مى بينم شمشيرت بسيار عالى است، آن مرد شمشير خود را از غلاف بيرون كشيده گفت: آرى اين شمشير، شمشير خوبى است و بارها هم آن را آزمايش كرده ام: ابو بصير گفت: آن را بده به بينم، مرد قريش شمشير خود را به ابو بصير داد، ابو بصير قريشى را مهلت نداده با شمشير خودش چنان ضربتى به او زد كه جان داد رفيق ديگرش از ديدن اين صحنه گريخت و آمد تا بمدينه رسيد، و دوان دوان، وارد مسجد حضرت رسول (ص) شد، حضرت كه او را ديد فرمود اين مرد صحنه هول انگيزى را مشاهده كرده است، همين كه خدمت حضرت رسول (ص) رسيد گفت: بخدا سوگند او

دوستم را كشت، منهم كشته خواهم شد.

راوى گويد: پس از مدتى ابو بصير آمد و گفت: يا رسول اللَّه شما عهد خودت را وفا كردى و مرا بسوى آنان بازگرداندى ولى خداوند مرا از چنگال آنان نجات بخشيد، حضرت فرمودند: اى واى اگر اين مقتول كس و كارى داشته باشد ابو بصير باعث شعله ور شدن جنگى شده اى ابو بصير با شنيدن اين سخنان از حضرت متوجه شد كه دو باره او را نزد قريش بازخواهند گرداند، از مدينه بيرون آمد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 145

تا اينكه خود را به محلى بنام سيف البحر رسانيد، ابو جندل بن سهيل نيز از قريش گريخت و خود را به او رسانيد، و از آن پس ديگر هيچكس كه مسلمان شده بود از ميان قريش بيرون نمى آمد مگر آنكه به دسته ابو بصير ملحق ميشد، تا اينكه يك گروه زبده اطراف ابو بصير جمع شدند، راوى ميگويد: بخدا سوگند گروه جابر خبر بيرون آمدن هيچ قافله اى را از قريش كه قصد شام داشت نمى شنيد مگر آنكه بر آن شبيخون زده آنان را كشته اموالشان را بيغما ميبردند.

قريش بناچار خدمت پيامبر فرستاده او را بخويشاوندى سوگند داد كه قاصد نزد گروه جابر بفرستد و آنان را از اين عمل باز دارد، و از اين پس هر كس از ميان قريش مسلمان شود و خدمت پيامبر رود در امان باشد، حضرت هم سراغ جابر فرستاد و آن را فرا خواند.

اسلمى از پدرش از جدش نقل ميكند همراه پيامبر خدا (ص) بسوى خيبر رفتيم تا اينكه بنزديكى خيبر رسيده بطورى كه بر آن مسلط شديم، حضرت فرمودند: توقف كنيد، مردم همگى ايستادند، حضرت دست بدعا برداشته اين دعا را خواندند:

«اللهم رب السماوات السبع و ما اظللن و رب الارضين السبع و ما اقللن و رب الشياطين و ما اظللن، انا نسألك خير هذه القرية و خير اهلها و خير ما فيها و نعوذ بك من شر هذا القرية و شر اهلها و شر ما فيها»

يعنى: (بار خدايا اى پروردگارا آسمانهاى هفتگانه و آنچه بر آن سايه افكنده اند، و اى پروردگار زمينهاى هفتگانه و آنچه بر روى خود برداشته اند و اى پروردگار شياطين و آنها كه گمراه كرده اند، ما از خير اين قريه و خير ساكنان آن را و خير آنچه در آنست درخواست داريم، و از شر اين قريه و شر اهل آن و شر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 146

آنچه در آنست بتو پناه ميبريم).

و پس از خواندن اين دعا فرمودند: بنام خدا پيش رويد.

و از سلمة بن اكوع روايت شده است كه ما همراه رسول خدا (ص) بسوى خيبر روانه شديم و شبانه راه افتاديم، شخصى از قوم به عامر به اكوع گفت: آيا از اشعار دل انگيزت چيزى براى ما نميخوانى، و عامر مردى شاعر بود و اين اشعار را خواند:

(لاهم لو لا انت ما حجينا و لا تصدقنا و لا صلينا فاغضر فداء لك ما اقتتينا و ثبت الاقدام ان لاقينا و انزلن سكينة علينا انا اذا صيح بنا أتينا و بالصباح عولوا علينا يعنى: (سوگند

بخدا اگر تو نبودى ما حج نميرفتيم و صدقه نداده و نماز نميخوانديم بفداى سرت گناهان ما را ببخش، و بهنگام برخورد با دشمن ما را ثابت قدم و با استقامت ساز، بر ما آرامش نازل فرما كه هر وقت فرياد زدند ما بيائيم، و صبحگاهان بر ما اعتماد نمايند).

حضرت رسول (ص) فرمودند: اين كه جلو افراد شعر ميخواند كيست؟

گفتند: او عامر است حضرت فرمود: خداوند رحمتش فرمايد، عمر كه بر شترى تنبل سوار بود گفت: يا رسول اللَّه چه ميشد كه ميگذاشتى از عامر بهره مند باشيم؟

و علت اين سخن عمر اين بود كه هيچگاه رسول خدا (ص) براى شخصى مخصوصا دعا نميفرمود مگر آنكه آن شخص بشهادت ميرسيد، ميگويند: هنگامى كه جنگ آغاز شد و دو صف در برابر يكديگر قرار گرفتند يك نفر يهودى بميدان آمد در حالى كه رجز خوانده ميگفت:

قد علمت خيبرانى مرحب شاكى السلاح بطل مجرب

اذ الحروب اقبلت تلهب يعنى: مردم خيبر ميدانند منم مرحب كه هميشه سلاحم آماده است و من

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 147

قهرمانى كار آزموده هستم).

از صف مسلمانان عامر بميدانش رفت و در حالى كه رجز خوانده ميگفت:

قد علمت خيبر انى عامر شاكى السلاح بطل مغامر

اين دو پهلوان رقيب دو ضربت رد و بدل كردند، كه شمشير يهودى روى سپر عامر فرود آمد، و چون شمشير عامر كوتاه بود ساق پاى يهودى را هدف گرفت تا بر آن ضربتى وارد كند كه شمشير بهدف اصابت نكرد و به ران خودش خورد و در اثر ضربت خودش بشهادت رسيد.

سلمه گويد: ناگهان عده اى از ياران رسول خدا (ص) را

ديدم كه ميگويند:

كار عامر باطل شد او خودش را كشت، من خدمت پيامبر رسيدم و در حالى كه گريه ميكردم گفتم: ميگويند: عمل عامر باطل شده است؟! حضرت فرمودند اين حرف را چه كسى گفته است؟ گفتم: افرادى از اصحاب شما، فرمودند: دروغ گفته اند بلكه عامر دو بار اجر دريافت نمود، راوى گويد: ما عاقبت آنان را به محاصره در آورديم، بطورى كه ما نيز در وضع نامناسبى قرار گرفتيم، ولى سرانجام خداوند فتح و پيروزى را نصيب ما فرمود، و جريان آن بدين ترتيب بود:

پيامبر خدا (ص) پرچم جنگ را بدوش عمر بن خطاب گذاشت و آنچه كه از سپاه اسلام لازم بود همراه او براه افتادند، و با مردم خيبر برخورد كردند، عمر و يارانش عقب نشينى كردند و خدمت پيامبر خدا (ص) آمدند، در حالى كه ياران عمر او را ميترسانيدند، و عمر نيز آنان را از عظمت و قدرت دشمن ميترسانيد، پيامبر (ص) نيز سردرد داشتند و بميان مردم نمى آمدند، پس از آنكه دردش خوب شد فرمود: مردم با خيبر چه كردند؟ جريان را بحضرتش خبر دادند حضرت فرمود:

(لاعطين الراية غدا رجلا يحبّ اللَّه و رسوله، و يحبّه اللَّه و رسوله كرارا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 148

غير فرار لا يرجع حتى يفتح اللَّه على يديه

). يعنى: (فردا پرچم را تحويل كسى خواهم داد كه خدا و رسول را دوست داشته خدا و رسول نيز را دوست دارد، سخت يورش كننده اى است كه فرار نخواهد كرد، و از جبهه باز نخواهد گشت مگر آنكه خداوند خيبر را بدست او فتح خواهد فرمود).

بخارى و مسلم از قتيبة

بن سعيد روايت ميكنند كه يعقوب از عبد الرحمن اسكندرانى از ابى حازم براى ما نقل كردند كه سعد بن سهل براى من گفت رسول خدا (ص) روز خيبر فرمودند:

(لاعطين هذه الراية غدا رجلا يفتح اللَّه على يديه، يحب اللَّه و رسوله، و يحبه اللَّه و رسوله

). راوى گويد: مردم آن شب را خوابيدند در حالى كه همگى در هم مى لوليدند كه پيامبر فردا پرچم را بدوش كدامشان خواهد داد، همين كه صبح شد مردم همگى اطراف پيامبر اكرم (ص) جمع شدند در حالى كه هر كس انتظار داشت پيامبر پرچم را بدوش او خواهد داد، مردم كه جمع شدند حضرت فرمود على بن ابى طالب كجا است؟

گفتند: يا رسول اللَّه على از درد چشم مى نالد.

فرمودند: بفرستيد سراغش.

على را آوردند، حضرت از آب دهان مبارك خود بچشمان على (ع) ماليد و براى او دعا كرد، چشمان على (ع) طورى شفا يافت گويى كه اصلا دردى نداشته است، حضرت (ص) پرچم را بدست على (ع) داد، على (ع) گفت: يا رسول اللَّه من ميروم با آن ميجنگم تا هنگامى كه مانند ما اسلام بياورند، حضرت فرمود:

حركت كن ابتدا با ملايمت و مدارا هنگامى كه نزديك آنان رسيدى آنان را بسوى خدا دعوت كن، و به آنان خبر ده كه چه حقوقى از خدا بر آنان واجب است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 149

«

فو اللَّه لان يهدى اللَّه بك رجلا واحدا خير لك من ان يكون لك حمر النعم

) يعنى: (بخدا سوگند اگر خداوند بوسيله تو يك نفر را هدايت كند براى تو بهتر است از گله شتران سرخ مو).

سلمه گويد: از

طرف يهوديان مرحب بميدان آمد در حالتى كه رجز خود را ميخواند: «قد علمت خيبر انى مرحب ...».

از لشگر مسلمانان هم على (ع) بميدانش رفت در حالى كه اين اشعار را رجز ميخواند:

«انا الذى سمتني امى حيدره كليث غابات كريه المنظره او فيهم بالصاع كيل السندرة» .

يعنى: (منم آنكه مادرم مرا شير ناميد، بسان شيران جنگل كه تاب ديدنش نيست، دمار از دشمن بر آورده قتل عامشان خواهم نمود).

و در جنگ با مرحب ضربتى بر سرش زد و فرقش را شكافت و او را كشت و فتح و پيروزى بدست او انجام گرفت، اين روايت را مسلم در صحيح خود وارد نموده است.

ابو عبد اللَّه حافظ با سندهاى خود از ابى رافع غلام رسول اللَّه (ص) روايت كرده است هنگامى كه رسول خدا (ص) على (ع) را بطرف خيبر فرستاد ما نيز همراه على (ع) راه افتاديم، همين كه به قلعه نزديك شد مردم خيبر بيرون آمدند، على با آنان جنگيد، مردى از يهود ضربتى بطرف حضرت نواخت كه سپر او از دستش افتاد، حضرت در قلعه را از جا كند و از آن بعنوان سپر استفاده كرد، و اين لنگه در هم چنان در دست على (ع) بود و با آن ميجنگيد تا آنكه خداوند قلعه خيبر را بدست او فتح كرد آن گاه حضرت لنگه در را زمين انداخت، من خودم با هفت نفر كه من نفر هشتم آنان ميشدم هر چه كوشش كرديم اين لنگه در را بر گردانيم نتوانستيم.

نيز ابو عبد اللَّه حافظ با سندهاى خود از ليث بن ابى سليم از ابى جعفر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن،

ج 23، ص: 150

محمد بن على (ع) روايت ميكند كه فرمودند: جابر بن عبد اللَّه انصارى نقل كرده است كه على (ع) در روز جنگ خيبر در قلعه را روى دست گرفت و مسلمانان از روى آن رد شدند، و بعدا اين لنگه در را كه ميخواستند جابجا كنند چهل نفر نتوانستند آن را از جا بلند كنند.

راوى گويد: از طريق ديگرى از جابر روايت شده است كه سپس هفتاد نفر آمدند و تلاش نمودند و اين لنگه در را سر جاى اولش بازگرداندند! از عبد الرحمن بن ابى ليلى روايت شده است كه على (ع) هميشه در گرماى تابستان و سرماى زمستان قباى ضخيمى را مى پوشيد و از گرما باك نداشت، جمعى از يارانم نزد من آمدند و گفتند: ما از امير المؤمنين (ع) چيزى شگفت آميز ديده ايم آيا تو نيز مشاهده نموده اى؟

گفتم: چه ديده ايد؟ گفتند: او را مى بينيم كه در گرماى بسيار شديد در حالى كه قباى آستردار ضخيم پوشيده است بميان ما مى آيد و از ما هم ناراحت نيست، و بر عكس در سرماى سخت زمستان هم ديده ايم كه با دو عدد پيراهن سبك بيرون مى آيد در حالى كه از سرما هم ناراحت نيست، آيا در اين باره چيزى شنيده اى؟! گفتم: نه، گفتند پس از پدرت در اين مورد براى ما بپرس، زيرا پدر تو با او بسيار ميزيسته است، از پدرم پرسيدم گفت: من نيز در اين باره چيزى نشنيده ام، رفت وارد بر على (ع) شد و شب خدمت حضرت ماند و از او در اين باره پرسيد؟ حضرت فرمود: آيا تو در روز جنگ خيبر شاهد نبودى؟ گفتم: چرا شاهد بودم،

فرمود: آيا رسول خدا (ص) را نديدى هنگامى كه ابو بكر را فرا خواند و فرماندهى لشگر را به او سپرد او را بسوى خيبر فرستاد، ابو بكر نيز رفت و با كفار خيبر برخورد كرد مقدارى با آنان جنگيد و سپس در حالتى كه شكست خورده بود بازگشت نمود، آن گاه رسول خدا (ص) فرمودند: امروز پرچم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 151

را به مردى خواهم سپرد كه خدا و رسول را دوست دارد، و خدا و رسول هم او را دوست دارند، خداوند قلعه خيبر را بدست او فتح خواهد فرمود: او يورش كننده اى است كه فرار نخواهد كرد، آن گاه مرا فرا خواند و پرچم را بمن سپرده سپس براى من دعا كرده فرمود:

(اللهم اكفه الحر و البرد

) يعنى: (خداوند او را از حرارت و سرما حفظ كن).

و از اين پس نه احساس گرما كردم و نه احساس سرما، و اين روايت تماما از كتاب دلائل النبوة امام ابى بكر بيهقى نقل شده است.

آن گاه رسول خدا (ص) مرتب قلعه هاى خيبر را يكى پس از ديگرى فتح ميكرد و اموال آن را تصرف ميفرمود تا اينكه به قلعه وطيح و سلالم كه آخرين قلعه هاى خيبر بود رسيدند و آنهم فتح شد، و رسول خدا (ص) مدت بيست و چند روز آنان را در محاصره گرفت.

پس از آنكه قموص قلعه ابن ابى حقيق فتح شد صفيه دختر حى بن اخطب را با دختر ديگرى كه همراهش بود خدمت پيامبر خدا (ص) آوردند، بلال آنان را كه همراه خود داشت از كنار كشته هايى از مقتولين يهود عبور داد، دخترى

كه همراه صفيه بود وقتى اين كشته ها را ديد فرياد زد و بصورت خود لطمه زد و خاك بر سر خود ريخت، و هنگامى كه رسول خدا (ص) او را مشاهده كرد فرمود اين شيطان را از من دور سازيد، و دستور فرمود صفيه را نگهدارند و رداء خود را روى او انداخت، مسلمانان فهميدند كه پيامبر صفيه را براى خودش انتخاب فرموده است.

بعد از آنكه رسول (ص) از آن دختر يهوديه آن گريه و زارى و بيتابى را مشاهده كرد به بلال فرمود اى بلال مثل اينكه رحم و عاطفه از تو سلب شده است، كه اين زنان را ميبرى و از كنار جسد كشتگانشان ميگذرانى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 152

البته صفيه كه عروس كنانه بن ربيع بن ابى الحقيق بود شب قبل در خواب مشاهده ميكند كه ماه آمد و در دامنش قرار گرفت، و خواب خودش را براى شوهرش بيان ميكند، شوهرش ميگويد: اين خواب تو هيچ معنايى ندارد مگر آنكه تو آرزوى همسرى پادشاه حجاز محمد را دارى و يك سيلى بيخ گوش او مينوازد كه در اثر آن چشم صفيه كبود ميشود، و هنگامى كه او را خدمت پيامبر (ص) مى آورند هنوز اثر آن سيلى از بين نرفته است، حضرت از صفيه ميپرسد اين كبودى در اثر چيست؟ صفيه نيز جريان خواب خود و سيلى خوردنش را تشريح ميكند.

چيزى نگذشت كه ابن ابى الحقيق خدمت پيامبر (ص) فرستاد كه پياده شود تا با همديگر در مورد جنگ مذاكره كنند حضرت اجابت فرمود و پياده شد و با رسول خدا (ص) قرار گذاشتند كه تمام افرادى

كه در قلعه او هستند از نظر جانى در امان باشند، و كسى متعرض زن و فرزندان آنان نشود، و آنان هم بدون اموال و اثاثيه دست زن و بچه هاى خود را گرفته از خيبر خارج شوند، و كليه اموال و زمينها و باغها و كشتزارها همگى در اختيار حضرت محمد (ص) باشد و تنها آنان حق داشته باشند يك دست لباس بتن كنند و بيرون روند، حضرت نيز فرمود اگر چيزى از اموالتان را از ما كتمان كنيد از امان خدا و رسول بى بهره خواهيد بود، و بر اين اساس مصالحه نمودند.

هنگامى كه ساكنان قلعه فدك از اين صلحنامه با خبر شدند خدمت پيامبر (ص) قاصد فرستادند و از حضرت خواستند كه به آنان هم تأمين جانى دهد و در مقابل كليه اموالشان و املاكشان را بگذارند و كوچ كنند، حضرت درخواست آنان را نيز عملى فرمود.

و از جمله كسانى كه در اين مذاكرات بين حضرت و يهوديان رفت و آمد ميكرد محيصة بن مسعود فردى از بنى حارثه بود، پس از آنكه اهل خيبر نيز بهمين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 153

سبك امان گرفتند از حضرت درخواست كردند كه در مورد اموال با آنان نصف شود، و گفتند: ما بهتر از شما به اين اموال و دارايى آشنا هستيم، و بهتر از شما بطريقه آباد كردن آنها آشنا هستيم، حضرت رسول (ص) نيز با آنان مصالحه به نصف فرمودند با اين شرط كه ما هر وقت خواستيم شما را بيرون كنيم حق داشته باشيم، و اهل فدك نيز بر همين اساس با حضرت مصالحه نمودند.

و اموال خيبر بصورت غنيمت

جنگى ميان مسلمانان تقسيم شد، و از ميان آن باغها و مزارع فدك سهم مخصوص رسول خدا (ص) شد، زيرا مسلمانان فدك را با تاخت و تاز تصرف نكرده بودند.

پس از آنكه حضرت از جنگ آسوده شد، زنى از يهود خيبر بنام زينب دختر حارث زن سلام ابن مشكم كه دختر برادر مرحب خيبرى بود يك بره بريان براى پيامبر (ص) هديه فرستاد، و قبلا پرسيده بود كه حضرت چه جاى گوسفند را بيشتر دوست دارد؟ گفته بودند حضرت دست گوسفند را بيشتر دوست دارد، و لذا زهر بيشترى در دست گوسفند ريخته بود و بقيه گوسفند را نيز مسموم كرده بود، سپس گوسفند بريان را خدمت حضرت مى آورد، گوسفند را كه جلوى حضرت ميگذارد حضرت دست گوسفند را جدا ميكند و يك لقمه از آن بدهان مى گذارد و مشغول جويدن آن ميشود، همراه حضرت بشر بن براء بن معرور است كه او نيز مقدارى از اين گوشت ميخورد، كه حضرت توجه پيدا ميكند و ميفرمايد دست از خوردن اين گوشت برداريد، زيرا كتف اين گوسفند بمن خبر ميدهد كه مسموم است، سپس حضرت بسراغ زن يهوديه ميفرستد و او را ميآورند، زن يهوديه اعتراف ميكند كه گوسفند را مسموم كرده است، حضرت از او ميپرسد چه چيز تو را وادار نمود كه اين عمل را انجام دهى، زن يهوديه گفت: خوب ميدانى كه چه بر سر اقوام من آورده اى پيش خودم گفتم: اگر پيامبر باشد كه به او خبر ميدهند و مسموم نميشود، و اگر پادشاهى است كه ما از شرش خلاص خواهيم شد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 154

حضرت از خطاى اين زن در گذشت، و بشر بن براء در اثر همان زهر مرد.

راوى گويد: مادر بشر بن براء وارد بر پيامبر خدا (ص) شد كه از بخاطر بيمارى اى كه در اثر آن فوت كرد از حضرت عيادت كند، حضرت فرمود: اى مادر بشر همان يك لقمه گوشت مسمومى كه در خيبر با پسرت خوردم ناراحتى آن هم چنان بسراغ من مى آيد و هم اكنون هنگام آن رسيده است كه كارم را يكسره كند.

و مسلمانان چنان ميديدند كه رسول خدا (ص) علاوه بر آنكه نبوت بحضرتش كرامت شده است، شهيد از دنيا هم ميرود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 155

آيات 25- 21 از سوره فتح 48

كه ناآگاهانه آنان را پايمال نمائيد و بدين سبب بشما گناهى رسد، و تا داخل كند هر كس را كه ميخواهد در رحمتش، اگر جدا ميشدند كافران را عذاب ميكرديم عذابى دردناك.

لا رجال و نساء لم تعلموا أن تطؤهم) اى لم تعلموا وطأهم، كه باز هم بدل از نوع بدل اشتمال خواهد بود.

لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ- در موضع رفع است كه صفت براى رجال و نساء باشد.

لو لا- و براى لو لا جواب لو در (لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا) كافى است وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً- عطف شده است به كاف و ميم در (وَ صَدُّوكُمْ) اى صدوكم و صد و الهدى و معكوفا حال است.

أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ- تقديرش اينست: (كراهة ان يبلغ) كه مضاف حذف شده است، و بعضى گفته اند: معكوفا من ان يبلغ بوده است كه (من) حذف شده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 159

است.

پيامبر آزادشان فرمود كه اين آيه بدنبالش نازل شد.

فتح قريه ها و ديگر اماكن.

«وَ لَوْ قاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا» اى مؤمنين اگر روز حديبيه كافران قريش را با شما ميجنگيدند.

«لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ» قتاده و جبائى گويند يعنى: حتما خداوند شما را يارى ميكرد و آنان را خار ميفرمود و نيز گفته اند: منظور از اين كافران كسانى از طايفه اسد و غطفان است كه ميخواسته اند خانواده هاى مسلمانان را غارت كنند.

«ثُمَّ لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً» يعنى: ياورى كه آنان را حمايت كند و از آنان دفاع كند نخواهند يافت، و اين يك خبر از علم غيب است، و در آيه دلالت دارد بر اينكه امورى كه اتفاق نمى افتد اگر اتفاق مى افتاد چگونه ميشد، و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 161

نيز در اين آيه اشاره شده است به اينكه معدوم در علم راه دارد.

«سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ» از ابن عباس نقل شده است يعنى: اين است سنت من در باره آنان كه از من اطاعت ميكنند و آنان كه نافرمانيم مى نمايند:

هميشه ياورانم را يارى نموده دشمنانم را خار ميسازم.

بعضى گفته اند يعنى: اين روش خداوند و عادت ديرين او نسبت به اقوامى است كه با پيامبران خود ميجنگند: شكست خورده كشته شوند.

«وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا» يعنى سنت الهى در يارى پيامبرانش تغيير پذير نخواهد بود.

«وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ» خداوند رعب شما را در دل آنان افكند و باعث شد كه آنان از شما دست بردارند.

«وَ أَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ» و شما را از جنگ كردن با آنان نهى فرمود.

«بِبَطْنِ مَكَّةَ» يعنى در محل حديبيه.

«مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ» خداوند اينجا

منتى بر مؤمنينى گذاشته است كه بين دو گروه مانع شده است و نگذاشته است با يكديگر بجنگند تا آنكه بين آنان صلح برقرار گرديده است كه اين صلح بيش از فتح مكه ارزش داشت.

«وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً» تفسير آن گذشت، آن گاه خداوند از سبب منع ورود پيامبرش در اين سال به مكه ياد كرده مى فرمايد:

«هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» يعنى قريش مانع شدند كه شما بطواف خانه خدا رفته از احرام عمره خود محل شويد.

«وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ» يعنى: مانع شدند قربانى پيامبر و آن شترانى همراه حضرت بود كه هفتاد شتر قربانى بود تا آنكه به محلى بنام ذى الحليفه رسيدند، حضرت كوهان شتران خود را بعلامت قربانى زخم كرده احرام عمره بست تا اينكه وارد حديبيه شدند، و آنجا بود كه مشركين مانع رفتن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 162

آنان بطرف مكه شده، قرارداد صلح را بستند، پس از پايان قرارداد صلح شتران قربانى را همانجا نحر كردند، و اين است معنى معكوفا يعنى: قربانيان شما را حبس كرده نگذاشتند به محل قربانگاه خود كه مكه است برسند، زيرا قربانى عمره جز در مكه ذبح نخواهد شد، همانگونه كه قربانى حج در منى در جاى ديگر ذبح نميشود «1».

«وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ» يعنى: مستضعفانى با ايمان كه در مكه ميان مشركين بودند.

«لَمْ تَعْلَمُوهُمْ» كه بخاطر مخلوط بودن با ديگران آنان را عينا نميشناختيد.

«أَنْ تَطَؤُهُمْ» آنان را با كشتن و زد و خورد پايمال كنيد.

«فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ» از ابن زيد

نقل شده است كه معره بمعنى گناه و است.

و بعضى گفته اند يعنى: با كشتن مؤمنين بشما عيب وارد شود و مشركين شما را سرزنش نمايند كه اينان اهل دين خود را كشتند.

و از ابن عباس آمده است كه منظور از آن ديه و كفاره قتل غير عمدى است.

زيرا اگر آنان وارد مكه ميشدند با اينكه در ميان آنان مؤمنين هستند، مؤمنين از كفار شناخته نميشدند، و از كشتن مؤمنين در امان نبودند و كفاره

__________________________________________________

(1)- احتجاج طبرسى بنقل از ج 5 نور الثقلين ص 69: (حسن بن على (ع) ضمن يك حديث طولانى به معاويه ميفرمايد: رسول خدا (ص) ابا سفيان را در شش مورد لعنت فرموده است تا اينكه ميفرمايد: پنجم قول اللَّه عز و جل: (وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ) تو و پدرت و مشركان قريش مانع رسول خدا (ص) شديد، و لذا خداوند او را چنان لعنتى فرمود كه شامل خاندانش نيز شده تا روز قيامت ادامه خواهد داشت).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 163

بگردنشان مى آمد، و بخاطر كشتن كسانى كه بر دينشان بوده بگناه مى افتادند، و اين همان گناهى است كه خداوند مؤمنين را از آن حفظ كرده است، و جواب لو لا محذوف است، و تقدير آن چنين است (لو لا المؤمنون الذين لم تعلوهم لوطأتم رقاب المشركين بنصرنا اياكم) و قوله:

«بِغَيْرِ عِلْمٍ» در موضع تقديم است، زيرا تقدير چنين است: (لو لا ان تطؤهم بغير علم) و قوله:

«لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ» لام متعلق است به محذوف است كه معنى كلام بر آن دلالت ميكند، تقديرش آنست: (فحال بينكم و بينهم ليدخل

اللَّه فى رحمته من يشاء) يعنى: آنان كه از كفار بعد از صلح اسلام آورده اند، و بعضى هم گفته اند يعنى: تا خدايتان را با سالم شدن از قتل در رحمت خود داخل كند و آنان را با سالم شدن از گناه و طعنه ديگران در رحمت خود وارد سازد.

«لَوْ تَزَيَّلُوا» يعنى: اگر مؤمنين از كافرين تميز داده شوند «1».

__________________________________________________

(1)- تفسير على بن ابراهيم قمى جلد 2 صفحه 316 (مردى بحضرت صادق (ع) گفت: آيا على (ع) از نظر جسمى قدرت نداشت؟ و آيا در امر خدا قوى نبود؟ حضرت فرمود چرا قوى بود! پرسيد: پس چه مانع شد كه از حق خود دفاع كند و نگذارد حقش پايمال گردد؟ حضرت فرمود پرسيدى جواب بشنو، يك آيه از كتاب خدا نگذاشت كه على (ع) اقدام نمايد، پرسيد آن كدام آيه است؟ حضرت خواند: (لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً) زيرا خداوند افرادى مؤمن را در اصلاب مردمى كافر امانت دارد، حضرت على (ع) نميخواست پدران را بكشد تا آن گاه امانتهاى الهى بيرون آيند، پس از آنكه مؤمنين بيرون آمدند، بر ضد آن كس كه ميخواهد قيام ميكند و او را ميكشد، و قائم ما اهل بيت نيز همين كار را خواهد فرمود، تا امانتهاى الهى بيرون نيايند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 164

«لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ» يعنى: كافران از اهل مكه را عذاب مى كرديم.

«عَذاباً أَلِيماً» با شمشير و كشته شدن آنان بدست شما، و لكن خداوند بواسطه حرمت اختلاط مؤمنين به كافران آنان را عذاب نميفرمايد.

__________________________________________________

(قيام نخواهد فرمود، هر گاه امانتهاى الهى بيرون آمدند ظاهر

ميشود و هر كس را كه بخواهد ميكشد).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 165

آيات 26- 29 فتح 48

بر تمام اديان پيروز سازد، و كافى است كه خدا شاهد است.

29- محمد فرستاده خداست، و آنان كه با او هستند نسبت به كافران سر سخت و در ميان خود مهربان ميباشند، آنان را در حال ركوع و سجود مى بينى، و در پى عنايت و رضايت خدايند، در چهره آنان و صورتشان آثار سجده است، اينست مثال آنان در تورات و مثال آنان در انجيل همانند زراعتى است كه جوانه ها زده و تقويت گشته و با قدرت روى ساقه خود استوار گشته موجب اعجاب و شگفتى كشاورز گرديده است، تا كافران را بخشم در آورد، خداوند مؤمنين و آنان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 167

را كه عمل صالح انجام داده اند از ايشان وعده آمرزش و پاداشى بزرگ داده است.

گويد: آزره بر وزن افعله مناسبتر خواهد بود تا قول ابن عامر كه ميگويد ازره بر وزن فعله است، بنا بر اين در آن دو لغت است فعل و افعل زيرا آن دو اكثرا بر كلمه متعاقبا وارد ميشوند.

اشداء- و هر كس اشداء را بنصب خوانده است آن را حال از ضمير معه گرفته است يعنى آنان با پيامبرند با حالت شدت.

در تورات و انجيل است، بنا بر اين قوله (كزرع) خبر مبتداى مضمر است كه تقدير ميشود: (هم كزرع اخرج شطأه).

على بن ابى طالب (ع) از پيامبر خدا (ص) ضمن حديثى طولانى در تفسير سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر آمده است كه پيامبر فرمود: قوله لا اله الا اللَّه بمعنى يكتاپرستى حق است، كه خداوند اعمال را جز با آن نخواهد پذيرفت و آن كلمه تقوى است كه ميزانها در روز قيامت بوسيله آن سنگين خواهد شد).

اصول كافى بنقل از نور الثقلين ج 5 صفحه 73: (از جميل روايت شده گفت از حضرت صادق (ع) پرسيدم معنى (وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى ) چيست؟ فرمود: ايمان است).

امالى صدوق بنقل نور الثقلين ج 5 صفحه 73: (از پيامبر خدا (ص) روايت شده است كه فرمودند خداوند در باره على بن ابى طالب بمن عهدى فرمود گفتم پروردگارا اين عهد را برايم بيان كن فرمود: بشنو گفتم شنيدم، فرمود: (على

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 171

«وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها» گفته شده است در اين قسمت تقديم و تأخير است و تقدير آن چنين است: (كانوا اهلها و احق بها) يعنى: مؤمنين اهل اين كلمه بود، و از مشركين نسبت به آن شايسته تر هستند، و بعضى هم گفته اند مؤمنين از نازل شدن سكينه بر آنان و از اهل مكه شايسته تر هستند.

و بعضى گفته اند يعنى مؤمنين نسبت به مكه سزاوارتر از اهل آن هستند، و گاهى ممكن است حقى باشد كه از ديگران حقتر باشد، و لذا است كه مى بينيم آن حقى كه طاعت است و صاحب آن شايسته مدح است احق است از آن حقى كه مباح است و صاحب آن شايسته مدح و ثنا نيست.

«وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً» پس از آنكه كفار را به حميت جاهلى مذمت كرده و مؤمنين را به پيروى از كلمه تقوى و داشتن آرامش مدح نمود، از آگاهى خود نسبت به ضمائر و نيات باطنى آنان اشاره فرمود.

«لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ» ميگويند: خداوند در مدينه پيش از حركت بسوى حديبيه در خواب به پيامبرش نشان داد كه مسلمانان وارد مسجد الحرام شده اند، حضرت جريان خواب خود را به يارانش فرمود، مسلمانان خوشحال شدند و فكر ميكردند كه آنان امسال وارد مكه خواهند شد، پس از آنكه از حديبيه بازگشتند و وارد مكه نشدند منافقان گفتند: نه ما سر تراشيديم نه

__________________________________________________

(پرچم هدايت و پيشواى دوستان من و نور مطيعان من است، و او همان كلمه اى است كه براى متقين لازم نموده ام، هر كس على را دوست بدارد مرا دوست داشته است، و هر كس از او اطاعت كند از من اطاعت كرده است).

كمال الدين و تمام النعمة بنقل نور الثقلين ج 5 صفحه 74: (ضمن حديثى طولانى از حضرت رضا (ع) نقل شده است كه فرمودند: ما هستيم كلمه تقوى و عروة الوثقى).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 172

تقصير كرديم و نه وارد مسجد الحرام شديم، خداوند اين آيه را نازل فرمود و خبر داد كه خداوند در خواب به پيامبرش راست نشان داده است نه دروغ، و عاقبت مسلمانان وارد مسجد الحرام خواهند شد و بر اين معنى هم سوگند خورده ميفرمايد:

«لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ» يعنى سال آينده حتما وارد مسجد الحرام خواهيد شد.

«إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِينَ» ابو العباس ثعلب گويد: اينكه خداوند در

مورد آنچه كه ميداند آن را مقيد به خواست خود كرده است براى آنست كه مردم در مورد چيزهايى كه آگاه نيستند هميشه اراده خداوند را با گفتن كلمه انشاء اللَّه استثناء كنند. از جبائى نقل شده است: كلمه ان شاء اللَّه در مورد وارد شدن به مكه بوده است، و بين نزول آيه و دخول مكه يك سال طول كشيده است، و در اين بين كسانى از مردم مرده بودند، بنا بر اين تقدير آيه اينست كه اگر خداوند بخواهد همه شما وارد مسجد الحرام خواهيد شد، زيرا خداوند ميداند كسانى از اين مردم پيش از رسيدن سال خواهند مرد يا بيمار خواهند شد و ديگر نميتوانند وارد مسجد الحرام شوند و لذا كلمه ان شاء اللَّه را اضافه نموده است تا در خبر تخلف نشده باشد.

و بعضى گفته اند استثناء داخل است در خوف و امن، اما در مورد اصل وارد شدن به مسجد الحرام جاى ترديد نيست، و تقديرش اينست (شما حتما وارد مسجد الحرام ميشويد، و اگر خدا بخواهد با امنيت وارد خواهيد شد) اين سه قول مربوط به اهل بصره بود.

ابو عبيده گفته است كه ان در اين آيه بمعنى اذ است يعنى اذ شاء اللَّه هنگامى كه خداوند در خواب به پيامبرش نشان داد وارد مسجد الحرام خواهيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 173

شد.

و مثل اين آيه است قوله (وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ) كه گفته اند بمعنى اذ كنتم مؤمنين است، ولى اين قول مورد قبول بصريين نيست.

«مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ» يعنى در حالى كه محرم هستيد و بعضى از شماها سر خود را

ميتراشد، و بعضى تقصير ميكند، و تقصير آنست كه قسمتى از موى خود را بگيرند، و در اين آيه دلالت است بر اينكه محرم مختار است كه بهنگام بيرون آمدن از احرام اگر خواسته باشد سر خود را بتراشد و اگر بخواهد تقصير كند.

«لا تَخافُونَ» از هيچ مشركى نترسيد.

«فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا» خداوند در صلح حديبيه چيزى را مصلحت ميدانست كه شما نميدانستيد، و بعضى گفته اند خداوند در تأخير دخول مسجد الحرام چيزى را از خير و صلاح ميدانست كه شما نميدانستيد، و آن عبارت بود از بيرون آمدن مؤمنين از ميان آنان و صلحى درست و بموقع. «1»

«فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ» يعنى قبل از دخول مكه براى شما مقرر فرمود.

«فَتْحاً قَرِيباً» فتحى نزديك را كه فتح خيبر باشد بقول عطا و مقاتل، و بعضى هم گفته اند يعنى صلح حديبيه.

بن عبد المطلب رجوع كرد كه خواهرش ام الفضل دختر حرث زنش بود، عباس نيز ميمونة را به عقد رسول خدا (ص) در آورد، همين كه رسول خدا (ص) وارد مكه شد بياران خود دستور فرمود با سرها و شانه هاى برهنه بسرعت در طواف كعبه بچرخند تا مشركين چالاكى و قدرت شما را ببينند، مردان و زنان و بچه هاى مكه بيرون آمده اطراف رسول خدا (ص) جمع شده از هر طرف به او و يارانش نگاه ميكردند در حالى كه حضرت و ياران اطراف خانه خدا طواف ميكردند، و عبد اللَّه بن رواحه پيشاپيش رسول خدا (ص) با شمشير برهنه رجز خوانده ميگفت:

خلوا بنى الكفار عن سبيله قد انزل الرحمن فى تنزيله

(اى بچه كافرها از سر راه پيامبر كنار رويد، كه خداوند در قرآن او وحى نازل فرموده است).

فى صحف تتلى على رسوله اليوم نضر بكم على تأويله

(در اوراقى كه بر رسولش خوانده ميشد، امروز طبق تأويل قرآن شما را خواهيم زد).

كما ضربناكم على تنزيله ضربا يزيل الهام عن مقيله

(همانگونه كه شما را طبق تنزيل قرآن زديم، زدنى كه سر از گردن مى پريد)

و يذهل الخليل عن خليله يا رب انى مؤمن لقيله

(كه دوست دوست خود را فراموش ميكند، خداوندا من به گفتارش ايمان دارم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 175

انى رأيت الحق فى قبوله من حق را در پذيرش او ديدم و در حال رجز خواندن مرتب با دست خود اشاره به پيامبر ميكرد، و خداوند در اين عمره نازل فرمود: (الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ)، و اين بدان جهت بود كه رسول خدا

(ص) در ماه حرام احرام بست و مشركين مانع آن حضرت شدند، سپس خداوند فرمود:

«هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى » يعنى خداوند رسول خود را با دليل روشن و برهان واضح، و بعضى هم گفته اند يعنى با قرآن فرستاد.

«وَ دِينِ الْحَقِّ» يعنى اسلام.

«لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ» يعنى: تا دين اسلام را با حجتها برهانها بر تمامى اديان ظاهر سازد، بعضى گفته اند: اسلام با پيروزى و قوه قهريه و گسترش در سرزمينها بر اديان پيروز گردد «1».

بعضى هم گفته اند اين همه بهنگام ظهور حضرت مهدى (ع) است كه ديگر دينى بجز اسلام در روى زمين باقى نخواهد ماند.

«وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً» و خداوند براى شهادت آن كافى است.

__________________________________________________

(1)- تفسير برهان ج 4 صفحه 200: (محمد بن فضيل از حضرت موسى بن جعفر (ع) روايت ميكند كه از حضرت پرسيدم منظور از هو الذى ارسل بالهدى و دين الحق چيست؟ فرمودند: يعنى او است كسى كه به پيامبر خود فرمان داد كه در مورد ولايت على (ع) وصيت كند، و اين دين حق است، گفتم، ليظهره على الدين كله يعنى چه؟ فرمود: يعنى تا بهنگام قيام قائم دين حق را بر تمام اديان ظاهر سازد، و لذا ميفرمايد: خداوند نور خود را كه ولايت قائم است تمام خواهد فرمود، هر چند كه كافران به ولايت على (ع) را ناخوش آيند باشد) ضمنا اينجا آيه (وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ) تفسير شده است. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 176

«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» اينجا خداوند صريحا نام پيامبر را برده است تا هر نوع شك و شبهه اى را

بر طرف سازد، در اينجا سخن تمام شده، سپس خداوند مؤمنين را مورد مدح خود قرار داده ميفرمايد:

«وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ» حسن گويد: شدت مؤمنين بجايى رسيده بود كه حتى از لباس مشركين دورى ميجستند كه بلباس آنان نچسبد، و نيز بدنهاى خود را از بدنهاى آنان دور ميگرفتند كه ببدن آنان تماس پيدا نكند، و مهربانى آنان در بين يكديگر بجايى رسيده بود كه هيچ مؤمنى برادر دينى خود را نميديد مگر آنكه با او روبوسى كرده دست ميداد، و مثل اين آيه است (أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِينَ) يعنى: مؤمنين نسبت به يكديگر متواضع و نسبت به كافران مغرور و سرسخت ميباشند.

«تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً» اين قسمت از بسيار نماز خواندن آنان و مداومت آنان بر نماز خبر ميدهد.

«يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً» يعنى: و بدين وسيله از درگاه خداوند زيادى نعمتهايش و رضايت او را ميخواهند.

«سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ» از ابن عباس و عطيه نقل شده است كه علامت آنان روز قيامت آنست كه محل سجده آنان بسيار سفيد خواهد بود.

شهر بن حوشب گويد: محل سجده آنان مانند ماه شب چهاردهم خواهد بود.

از عكرمه و سعيد بن جبير و ابى العاليه آمده است كه اثر سجده در پيشانى مؤمنين اثر خاكى است كه جاى مى ماند زيرا مؤمنين بر خاك سجده ميكنند نه روى لباس و فرش.

از ضحاك نقل شده است يعنى: زردى چهره و لاغرى و رنجورى مؤمنين اثر سجدهاى آنان است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 177

حسن گويد: مؤمنان طورى هستند كه وقتى آنان را مى بينى

فكر ميكنى بيمار هستند در صورتى كه بيمار نيستند.

عطاء خراسانى گويد: تمام كسانى كه نمازهاى پنجگانه را ميخوانند در اين آيه وارد هستند.

«ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ» يعنى: آنچه كه در قرآن از وصف آنان گفته شده است همان اوصافى است كه در باره آنان در تورات آمده است، سپس صفت آنان را در انجيل بيان كرده ميفرمايد.

«وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ» از ضحاك نقل شده است اخرج شطأه يعنى: مانند زرعى كه جوانه هاى خود را بيرون داده است.

از مجاهد نقل شده است كه بين اين دو توصيف وقفى نيست، بلكه معنى اينست كه اين مثل آنان است در تورات و انجيل هر دو، و معنى آنست كه مانند زراعتى كه جوانه هاى خود را بيرون داده است.

«فَآزَرَهُ» يعنى آن را محكم ساخته و نيرو بخشيده است، مبرد گفته است يعنى:

اين جوانه ها به شاخه هاى مادر پيوسته و مانند آنها شده است.

«فَاسْتَغْلَظَ» يعنى اين زراعت قوت گرفته و رشد نموده است.

«فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ» يعنى: اين كشت بر ريشه ها و شاخه هاى استوار گشته بطورى كه جوانه ها با اصله ها بيك حد رسيده اند، و سوق جمع ساق است، و معنى آنست كه اين زراعت رشد نهايى خود را يافته است.

«يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ» يعنى اين زراعت طورى است كه كشاورزان خود را كه آن را كاشته اند شادمان و شگفت زده نموده است.

واحدى گويد: اين يك مثال است كه خداوند براى حضرت محمد و يارانش، زده است كه منظور از زراعت حضرت محمد است، و منظور از جوانه ها ياران او و مؤمنين است كه دور او هستند، كه در ابتداء ضعيف و ناتوان بودند همانگونه كه

هر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 178

زراعتى در اول ضعيف است و سپس قوت يافته رشد مى كند، همين طور هم مؤمنين بعضى ديگران را يارى نمودند تا آنجا كه قدرت يافته بر كارها مسلط شدند.

«لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ» يعنى: اينكه خداوند مؤمنين را بسيار و نيرومند ساخته است تا با فراوانى و تظاهر و انفاق و اتحادشان بر طاعت خدا موجب خشم كافران شوند، سپس خداوند ميفرمايد:

«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» يعنى: خداوند كسانى كه بر ايمان و فرمانبردارى خداوند استقامت ورزيده اند وعده فرموده است «1».

__________________________________________________

(1)- شواهد التنزيل ج 2 صفحه 182: (سعيد بن جبير از ابن عباس روايت ميكند كه در باره قوله خدا وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ از او سؤال شد گفت: در اين باره مردمى از پيامبر پرسيدند و گفتند: يا رسول اللَّه اين آيه در باره چه كسى نازل شده است؟ حضرت فرمودند: هنگامى كه روز قيامت ميرسد پرچمى از نور سفيد نصب ميگردد آن گاه ندا كننده اى فرياد ميزند آقاى مؤمنين و همراهانش كه پس از بعثت محمد به او ايمان آورده اند بپا خيزند، على بن ابى طالب (ع) برميخيزد و پرچمى كه از نور سفيد است بدست او داده ميشود، كه زير اين پرچم تمامى گذشتگان اولين از مهاجرين و انصار هستند كه ديگران با آنان مخلوط نخواهند شد، تا آنكه على (ع) روى منبرى از نور پروردگار با عظمت قرار ميگيرد، و تمامى مردم يك يك بر آن عرضه ميشوند و هر كس پاداش و سهم نور خود را بر ميگيرد، پس از آنكه همگى آمدند به

آنان گفته ميشود شما منزلهاى خود را از بهشت دانستيد، خداوند بزرگ شما ميفرمايد: براى شما نزد آمرزش و پاداشى بزرگ موجود است- يعنى بهشت- آن گاه على بن ابى طالب (ع) بر ميخيزد در حالى كه تمام مردم زير پرچم او هستند تا اينكه آنان را وارد بهشت ميكند، سپس بطرف منبر خود باز ميگردد، و هم چنان دسته دسته تمامى مؤمنين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 179

«مِنْهُمْ مَغْفِرَةً» يعنى: بمنظور پوشاندن گناهان گذشته آنان.

«وَ أَجْراً عَظِيماً» يعنى: پاداشى مهم و هميشگى.

__________________________________________________

(بر او عرضه ميشوند و هر يك سهم خود را گرفته روانه بهشت ميشوند، و كسانى هم براى جهنم باقى مى مانند، و اينست معنى قول خدا كه ميفرمايد: (و الذين آمنوا معه و عملوا الصالحات لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ) يعنى گذشتگان اولين و اهل ولايت و قوله: (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا) يعنى كسانى كه به ولايت و حق على كافر شدند، و حق على بر تمام جهانيان واجب است (أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ) و اينان كسانى هستند كه على (ع) جهنم را ميان آنان تقسيم كرده، شايسته جهنم و عذاب الهى شده اند.).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 180

في تفسير القرآن، ج 23، ص: 183

او بالاتر است كوچك سازد، و (غض بصره) هنگامى كه انسان از تيزبينى چشم خود بكاهد، جرير شاعر گويد:

فغض الطرف انك من نمير فلا كعبا بلغت و لا كلابا

يعنى (چشم فروكش كه تو از نمير هستى، نه بپاى طايفه كعب ميرسى و نه كلاب).

و اگر بخواهيم بيش از اين خواهيم شمرد ولى ما از زياده گويى شرم داريم سپس گوينده نشست.

حضرت رسول (ص) به ثابت بن قيس بن شماس فرمود: برخيز و پاسخ او را بده، ثابت بپاخواسته گفت:

(سپاس پروردگارى را كه آسمانها و زمين آفريده او هستند، و در آنها فرمانى خود را جارى ساخت، و دانش او بر كرسى قدرتش احاطه داشته، هيچ نعمتى نيست مگر از بخشش او است، و از بخششهاى او است كه بما قدرت بخشيده، و از بهترين بندگانش پيامبرى برگزيده كه از همه نسبش گراميتر، گفتارش راست تر، شرافتش بيشتر ميباشد، و بر او كتابى نازل فرموده او را بر بندگانش امين ساخته است، و او برگزيده خدا است بر جهانيان، سپس اين پيامبر را بسوى ايمان خدا فرا خواند، و مهاجرين از قومش و بستگانش كه شريفترين مردم و بهترين چهره ها بودند به او ايمان آوردند، و اولين گروه مردم كه دعوت او را پذيرفتند ما بوديم، ما ياوران رسول خدا (ص) و پاسداران

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 187

او هستيم، با مردم ميجنگيم تا ايمان آورند، هر كس بخدا و رسولش ايمان آورد مال و جانش در امان است، و هر كس پيمان شكنى كند، هميشه در راه خدا با او جهاد ميكنيم، و كشتنش براى ما ساده است، اين سخنان را ميگويم و از درگاه خداوند براى مردان و زنان با ايمان آمرزش ميخواهيم، و السلام عليكم).

سپس زبرقان بن بدر بخواندن اشعارى پرداخت، كه حسان بن ثابت بپا سخگويى او پرداخت، پس از آنكه حسان از گفتارش فارغ شد، اقرع گفت: اين مرد هم گوينده اش از

گوينده ما قويتر بود، و هم شاعرش از شاعر ما هنرمندتر بود، و نيز صداى آنان بر صداى ما تفوق داشت، پس از اتمام برنامه پيامبر خدا (ص) به آنان جوائز خوبى داد، و همگى اسلام آوردند، ابى حمزه ثمالى و عكرمه و ابن عباس گفته اند: (اينان مردمى بودند از بنى الغبر كه پيامبر (ص) تعدادى از آنان را باسارت گرفته بود، آمده بودند تا با پرداخت فديه آنان را پس بگيرند، و بدين منظور وارد مدينه شده به مسجد آمدند و عجله داشتند كه پيامبر (ص) زودتر نزد آنان بيايد، و لذا ميگفتند:

اى محمد نزد ما بيا).

ندهيد جلوى رسول خدا (ص) راه بروند:

بلكه پشت سر او راه برويد، و هميشه گفته ها و اعمال خود را از سخنان و افعال او عقب نيندازيد.

حسن گفته است اين آيه در مورد كسانى نازل شده است كه قربانى خود را پيش از نماز عيد ذبح كرده بودند، حضرت رسول (ص) به آنان دستور داد تا باره قربانى كنند.

ابن عباس گويد: با اين آيه نهى شده بودند كه پيش از پيامبر سخن نگويند، يعنى: هنگامى كه در مجلس رسول خدا (ص) نشسته ايد و در باره مسأله اى از حضرت ميپرسند، پيش از حضرت بجوابگويى نپردازيد، تا قبلا حضرت خودش جواب بدهد.

از كلبى و سدى نقل شده است كه يعنى: پيش از حضرت گفتارى و كردارى انجام ندهيد تا اينكه بشما فرمان بدهد.

ولى بهترين نظر آنست كه آيه را حمل بر همه اين وجوه كنيم، زيرا هر چيز كه خلاف دستور خدا و رسول باشد اگر انجام داده شود يك نوع جلو افتادن از پيامبر (ص) ميباشد، و ممنوع است.

«وَ اتَّقُوا اللَّهَ» يعنى: از گناه و نافرمانى خداوند دورى جوييد.

«إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» خداوند گفته هاى شما را ميشنود، و از كردارتان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 189

آگاه بوده شما را به مكافات اعمالتان خواهد رسانيد.

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ» زيرا بلند كردن صدا بيشتر از صداى پيامبر از دو حال بيرون نيست يا يك نوع سبك شمردن آن حضرت است كه موجب كفر خواهد شد، يا يك نوع بى ادبى نسبت بحضرت است، اين نيز بر خلاف احترام پيامبر است كه بما دستور داده اند.

«وَ لا تَجْهَرُوا

لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ» يعنى: هنگام گفتگو با حضرتش و در مجلس او صداى خود را كوتاه كنيد، زيرا او مانند شما نيست و از هر جهت تعظيم او لازم است.

بعضى گفته اند يعنى: همانطور كه همديگر را صدا ميزنيد هنگامى كه با پيامبر كار داريد نگوئيد اى محمد، بلكه او را با تجليل و احترام صدا زده بگوئيد يا رسول اللَّه.

«أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ» يعنى از ترس اعمالتان از بين رود، يا براى آنكه اعمالتان از بين نرود، گفته شده است كه در قرائت عبد اللَّه (فتحبط اعمالكم) آمده است.

«وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ» يعنى: شما نميدانيد كه با بلند نمودن صداى خود در برابر صداى پيامبر و ترك احترام حضرتش اعمال خود را از بين ميبريد.

انس ميگويد: هنگامى كه اين آيه نازل شد ثابت بن قيس گفت: اين من بودم كه صدايم را از صداى پيامبر (ص) بلندتر ميكردم و با صداى بلند با او حرف ميزدم، اعمالم باطل شده من از اهل جهنم خواهم بود، و ثابت داراى صدايى بلند بود، اين جريان را براى حضرت رسول (ص) توضيح دادند، حضرت فرمود: او از اهل بهشت است.

اصحاب ما ميگويند: معنى (أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ) آنست كه ثواب اين عمل از بين خواهد رفت، زيرا اگر آنان اين عمل را بصورت تعظيم پيامبر (ص) و توقير او

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 190

انجام داده بودند استحقاق ثواب ميداشتند، ولى از آنجا كه اين عمل را بر خلاف اين برنامه انجام داده اند شايسته عقاب و مجازات شده از اين پاداش محروم ميباشند، و بدين جهت عمل آنان از بين رفته است،

بنا بر اين آيه مربوط به اهل عذاب نيست، و نيز از آنجا كه خداوند بزرگ احباط را در اين آيه بخود عمل مربوط ساخته است، در حالى كه مفسرين ديگر احباط را به كسى كه با عمل استحقاق يافته است مربوط دانسته اند، و اين نوع تفسير خلاف ظاهر است، سپس خداوند كسانى را كه پيامبر (ص) را مورد احترام و تنظيم قرار داده اند مدح كرده ميفرمايد:

«إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ» يعنى: آنان كه بمنظور احترام پيامبر (ص) در مجلس او صداى خود را كوتاه مى نمايند.

«أُولئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى » از قتاده و مجاهد نقل شده است يعنى: خداوند دلهاى مؤمنين را مورد امتحان قرار داده و آنها را براى تقوى خالص ساخته است.

امتحان دلها يك امتحان معنوى است كه از امتحان طلا بوسيله آتش كه آن را ذوب نموده غش آن را جدا كرده خالص آن باقى مى ماند.

بعضى گفته اند يعنى: خداوند از نيتهاى خالص آنان آگاه بود، زيرا انسان چيزى را امتحان ميكند تا از حقيقت آن آگاه شود.

بعضى گفته اند يعنى: با آنان به سبك امتحان كننده رفتار كرد چون آنان را باين نحو عبادت دستور داد، و از امتحان خوب در آمدند، همانگونه كه طلاى خالص بوسيله آتش جدا ميشود.

«لَهُمْ مَغْفِرَةٌ» آمرزشى از خدا براى گناهانشان.

«وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ» و پاداشى بزرگ براى فرمانبرداريشان، آن گاه پيامبر (ص) را مورد خطاب قرار داده ميفرمايد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 191

«إِنَّ الَّذِينَ يُنادُونَكَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ» كه ستمگران طايفه بنى تميم هستند و نميدانستند پيامبر (ص) در كدام حجره است لذا اطراف حجره ها گشته

او را صدا ميزدند.

«أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ» خداوند آنان را به نادانى و كم فهمى و كم عقلى توصيف كرده است چون قدر پيامبر را نميدانستند و از ميزان احترام او خبر نداشتند، لذا مانند چهارپايان بى عقلند.

«وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ» يعنى: اگر صبر ميكردند تا بطرف آنان بروى آنان بهتر بود از اينكه از پشت حجره ها تو را صدا بزنند، براى دينشان بهتر بود كه ثواب ميبردند، و براى دنيايشان بهتر بود كه در برخورد با پيامبرشان مؤدب بوده در زمره عقلاء بشمار مى آمدند.

بعضى گفته اند يعنى: اگر مؤدب بودند اسيرانشان را بدون فديه آزاد ميكردى، زيرا رسول خدا (ص) در جنگ تعدادى از مردم بنى الغبر را اسير كرده بود، بستگانشان براى آزاد كردنشان آمده بودند، حضرت نصف آنان را بدون وجه آزاد كرد و نصف ديگر را در مقابل گرفتن وجه آزاد فرمود، اين آيه ميفرمايد: اگر آنان صبر ميكردند و رعايت ادب داشتند تو همه آنان را بدون گرفتن وجهى آزاد ميكردى.

«وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ» و خداوند توبه كنندگان را مى بخشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 192

آيات 6- 10 حجرات 49

فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِي ءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ (9) إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (10)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 193

حضرت باقر (ع) (فتثبقوا) با ثاء و تاء روايت شده است.

فيكم) احتمال داشت كه غير رسول خدا كسانى در ميان آنان است كه بمنزله رسول خدا هستند، ولى وقتى گفته شود: (أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ) ديگر اين احتمال نميرود، و بنا بر اين تقدير:

لَوْ يُطِيعُكُمْ- لو با ما بعدش در محل رفع هستند كه خبر بعد از خبر ان باشند.

فَضْلًا مِنَ اللَّهِ- مفعول له است و تقديرش اينست (فعل اللَّه ذلك لكم فضلا منه و نعمة) و نيز جايز است عامل در آن راشدون و فعلى كه در آن است باشد يعنى: (رشد او فضلا من اللَّه).

بجهالة و بالعدل- «1» هر دو در محل نصب هستند بنا بر حاليت، و عامل در اولى فتصيبوا و در دومى فاصلحوا است.

بپيامبر گفته است ماريه مادر ابراهيم پسر عمويى قبطى دارد كه مى آيد و با او همبستر ميشود، رسول خدا (ص) على (ع) را فرا خواند و فرمود برادرم! اين شمشير را بگير و برو اگر آن شخص را نزد ماريه ديدى او را بكش، على (ع) گفت: يا رسول اللَّه براى اجراى فرمان شما هر جا كه مرا بفرستى تند و تيز هستم، و دستور شما را بفوريت انجام خواهم داد، يا اينكه شاهد چيزى مى بينيد كه غائب نمى بيند (و من طبق مشاهدات خودم عمل كنم)؟ حضرت فرمود: (معيار مشاهدات خودت است) شاهد چيزى بيند كه غائب نمى بيند.

حضرت على (ع) ميفرمايد: در حالى كه شمشيرم برهنه بود راه افتادم و آنجا آن مرد را در منزل ماريه ديدم، شمشير را كشيدم همين كه فهميد من آهنگ او را دارم بطرف درخت خرمايى دويد و از آن بالا رفت و خود را به پشت انداخت، و ميان پاهايش را باز كرد، ناگهان ديدم صاف است و آلت مردانگى نه كم و نه زياد بكلى ندارد «2» برگشتم به پيامبر خدا (ص) خبر دادم، حضرت فرمود: شكر

__________________________________________________

(1)- و بنا بر روايت نور الثقلين اين فرد عايشه بوده است كه حسادت زنانه او را وادار كرده است بدروغ ماريه زن ديگر پيامبر را بدام اندازد ج 5 صفحه 81.

(2)- تفسير على بن ابراهيم قمى ج 2 صفحه 319 اينجا اضافه دارد (حضرت رسول خدا (ص) كه جريح قبطى را خواجه و بى آلت برايش توصيف كردند.

فرمود: جريح اين چه حالتى است كه دارى؟ جريح در جواب گفت يا رسول اللَّه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23،

ص: 197

خداى را كه هر نوع زشتى را از ما اهل بيت بر طرف ساخته است).

و قوله ان طائفتان من المؤمنين اقتتلوا- بنقل از سعيد بن جبير در باره طايفه اوس و خزرج نازل شده است كه ميان آنان جنگى با ليف خرما و نعلين اتفاق افتاده بود.

بعضى هم گفته اند اين آيه در مورد تيره عبد اللَّه بن ابى بن سلول از طايفه خزرج و تيره عبد اللَّه بن رواحه از طايفه اوس نازل شده است، و علتش هم اين بوده است كه حضرت رسول (ص) جلو عبد اللَّه بن ابى مى ايستد الاغ

__________________________________________________

(قبطيها خادمان خود و كسانى را كه ميخواهند بر خانواده خود وارد كنند او را باين حالت در مى آورند، و قبطيها جز با قبطيان انس نمى گيرند پدر ماريه مرا نزد او فرستاده است تا بر او وارد شده به او خدمت كنم و با او مانوس باشم ..)

و نيز در تفسير نور الثقلين ج 5 صفحه 81 حديثى وارد شده است كه در آن (عبد اللَّه بن بكير ميگويد: بحضرت صادق (ع) گفتم: فدايت شوم آيا رسول خدا (ص) ميدانست عايشه دروغ گفته است و دستور قتل آن مرد را دادند يا اينكه نميدانستند، و خداوند در اثر تحقيق و درنگ على (ع) كشته شدن را از مرد قبطى برداشت؟

فرمودند: بخدا سوگند پيامبر عالمتر از اين بود، و اگر اين دستور از طرف فرمان قاطعى مى بود على (ع) باز نميگشت مگر با كشتن مرد قبطى، ولى هدف پيامبر از اين دستور آن بود كه عايشه از گناه خود توبه كند، ولى عايشه نه از گناه خود بازگشت و نه بكشته شدن

مرد مسلمانى با دروغگويى خود اهميت ميداد).

و نيز در كتاب (السبعة من السلف) ص 157 بنقل از مستدرك حاكم ج 4 ص 39 اين جريان با مختصر تفاوتى در باب شدت حسادت عايشه نقل شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 198

سوارى حضرت پهين مى اندازد، عبد اللَّه دماغ خودش را ميگيرد و بحضرت ميگويد از جلو من دور شو «1» عبد اللَّه بن رواحه به او ميگويد: الاغ رسول خدا (ص) بويش از تو و پدرت بهتر است، دودمان عبد اللَّه بن ابى ناراحت شده عبد اللَّه نيز از قومش كمك خواست، و بين آنان با آهن و دست و نعلين زد و خود درگرفت «2».

گاه مردى از قوم عبد اللَّه خشمناك شد و ...).

(2)- تفسير ابن عباس 323: (اين آيه در باره عبد اللَّه ابن ابى بن سلول منافق و يارانش و عبد اللَّه بن رواحه مخلص و يارانش كه بر سر يك سخن نزاع كردند وارد شده است ...).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 199

مبادا با عدم آگاهى از حال مردى و مطيع بودن و اسلامشان به مال و جان آنان لطمه وارد شود.

«فَتُصْبِحُوا عَلى ما فَعَلْتُمْ» تا در اثر خطايى كه مرتكب شده اند.

«نادِمِينَ» طورى پشيمان شوند كه ديگر جبران آن ممكن نباشد.

دروغگويى وليد را به پيامبر اطلاع داد بدانيد كه رسول خدا در ميان شما است، و اين اطلاع يكى از معجزات او است.

«لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ» يعنى: اگر در بسيارى از موارد مطابق ميل شما عمل به گناه و هلاكت خواهيد افتاد، و در اينجا بطور مجاز موافقت خداوند نسبت به خواسته هاى مردم به اطاعت تعبير شده است، چون ميدانيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 200

كه در اطاعت، رتبه و مقام منظور ميشود، بنا بر اين انسان هيچگاه مطيع افراد زير دست خود نخواهد شد، بلكه انسان در صورتى مطيع بالا دست خود خواهد بود كه دستورات او را اجراء كند.

آن گاه خداوند مؤمنين را كه دروغ نميگويند مورد خطاب قرار داده ميفرمايد:

«وَ لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ» يعنى: خداوند اسلام را در نظر شما بهترين اديان قرار داده است، كه دلائل متعددى بر صحت آن اقامه نموده و نيز وعده ثواب براى پيروى از اسلام داده است.

«وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ» و با برنامه ها جالبى كه در اسلام قرار داده است مردم بطرف آن جذب ميشوند.

«وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ» و با توصيف عذاب كافران و بيان انواع و اقسام مظرات ناشيه از كفر مردم را از آن دور ساخت.

«وَ الْفُسُوقَ» يعنى: خروج از طاعت به معصيت، و بنقل از ابن عباس و ابن زيد فسوق عبارتست از دروغ، و همين معنى از حضرت باقر (ع) نيز روايت شده است «1».

«وَ الْعِصْيانَ» يعنى: كلمه نافرمانيهاى خداوند «2».

__________________________________________________

(1)- معانى الاخبار چاپ مكتبة الصدوق صفحه 294: (زيد شحام گويد از حضرت صادق (ع) پرسيدم معنى

رفث و فسوق و جدال چيست؟ فرمودند: اما رفث همبستر شدن است، و اما فسوق دروغگويى است، مگر فرموده الهى را نشنيده اى كه ميفرمايد: (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ ...).

كه در آيه بدروغگو فاسق گفته شده است.

(2)- نور الثقلين ج 5 صفحه 82 بنقل از اصول كافى (عبد الرحمن بن كثير

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 201

سپس خداوند بخبر دادن از حال آنان بازگشته ميفرمايد:

«أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ» يعنى: كسانى كه خداوند آنان را به ايمان و زينت داشتن آن در دلهايشان توصيف كرده است آنان هستند كه به خوبيها ارشاد گشته اند، و بعضى گفته اند راشدون كسانى هستند كه راه رشد را يافته و به سوى بهشت هدايت شده اند.

«فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً» ابن عباس گويد: يعنى: و اين تفضلى است از من و رحمتى نسبت به آنان.

«وَ اللَّهُ عَلِيمٌ» خداوند بتمام اشياء عالم است.

«حَكِيمٌ» و در تمام كارهايش حكيم و فرزانه است.

الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ) روايت ميكند كه مراد امير المؤمنين (ع) است، (وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ) اولى و دومى و سومى است). [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 202

«فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما» بين آنان را اصلاح دهيد تا صلح كنند، البته اين آيه دلالت ندارد بر اينكه اگر دو طائفه مؤمن با يكديگر جنگ كردند باز هم بر ايمان خود باقى خواهند بود، و باز هم ميشود به آنان مؤمن گفت، و آيه مانع از اين نيست كه از جنگ بگوئيم: يكى از اين دو طايفه يا هر دو طايفه فاسق شده اند.

«فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى » اگر يك طايفه با داشتن انتظارى نامشروع از طايفه ديگر نسبت به او ستم روا داشت، و ستمگرانه با آن طايفه بجنگ پرداخت».

«فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي» چون اين طائفه ستمگر است نه آن ديگرى پس با او بجنگيد.

«حَتَّى تَفِي ءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ» تا به اطاعت فرمان خدا بازگشته، دست از جنگيدن با آن طايفه مؤمن بردارد.

«فَإِنْ فاءَتْ» يعنى: اگر بفرمان خدا بازگشت و توبه نموده دست از جنگ برداشت و تن بفرمان الهى داد.

«فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما» يعنى: بين طايفه متجاوز و بين طائفه اى كه مؤمن است صلح دهى.

«بِالْعَدْلِ» يعنى: عادلانه آنان را صلح دهيد تا بين آنان يكسان رفتار شود، و از يك طرف نسبت بديگرى ظلم نشود، و در مورد خسارت و زيان حق كسى ناديده گرفته نشود.

«وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ» يعنى: و در گفتار و كردار بعدالت رفتار كنيد «1».

__________________________________________________

(1)- تفسير صافى بنقل از كافى و تهذيب و قمى در تفسير اين

روايت ميكند (كه حضرت صادق از پدرش عليهما السلام ضمن حديثى نقل كرده است پس از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 203

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» مؤمنين در دين برادر يكديگرند و بايد همديگر را يارى كنند «1».

__________________________________________________

(آنكه اين آيه نازل شد رسول خدا (ص) فرمودند: از ميان شما كسى هست كه پس از من بر طبق تأويل قرآن خواهد جنگيد همانگونه كه من طبق نزيل قرآن جنگيدم، پرسيدند: آن كس كيست؟ فرمود: كسى مشغول دوختن كفش است (يعنى امير المؤمنين (ع) عمار ياسر گويد: من با اين پرچم سه بار در ركاب رسول خدا (ص) جنگيده ام، و اين بار چهارم است كه ميجنگم ...).

(1)- بطرق مختلف عامه و خاصه وارد شده است كه پيامبر خدا (ص) پس از نزول اين آيه ميان يك يك اصحابش عقد اخوت برقرار كرد، و از ميان اصحاب على (ع) را براى خود برادر گرفت، اينك بچند حديث در اين مورد توجه فرمائيد:

و از كتب خاصه بسيار نقل شده است از آن جمله است:

تفسير برهان ج 4 صفحه 207 بنقل از مجالس شيخ از ابن عباس نقل شده است گفت: پس از آنكه آيه إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ نازل شد رسول خدا (ص) ميان مسلمانان پيمان اخوت برقرار كرد، بين ابو بكر و عمر و بين عثمان و عبد الرحمن و بين فلان تا اينكه بين تمام يارانش هر كس طبق منزلتش با ديگرى پيمان اخوت بسته شد، سپس بعلى بن ابى طالب (ع) فرمود: تو برادر من هستى و من برادر توام).

و نور الثقلين ج 5 صفحه 88 بنقل از ارشاد مفيد.

اللوامع النورانية بحرانى صفحه

402 از طريق عامه ميگويد: (ابن مغازلى شافعى در كتاب مناقب از حذيفه يمانى روايت ميكند كه رسول خدا (ص) بين مهاجر و انصار اخوت برقرار كرد، و هر كس را با نظيرش برادر ميكرد، سپس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 204

«فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ» يعنى: بين هر دو نفرى كه جنگ ميكنند صلح دهيد، و معنى تثنيه بجمع هم انطلاق ميشود، زيرا تأويل چنين است كه بين هر دو برادرى را اصلاح دهيد، يعنى: شما برادران جنگ كنندگان هستيد بين اين دو دسته اصلاح دهيد، يعنى: شر ظالم را از سر مظلوم كوتاه كنيد، و بيارى مظلوم رويد «1».

__________________________________________________

(دست على بن ابى طالب (ع) را گرفته فرمود: اين برادر من است ...).

صحيح ترمذى ج 2 صفحه 299 بسندش از ابن عمر روايت ميكند كه (رسول خدا (ص) بين ياران خود اخوت برقرار كرد، على (ع) آمد در حالى كه از چشمانش اشك ميريخت فرمود: يا رسول اللَّه ميان اصحابت اخوت برقرار كردى و بين من و احدى اخوت برقرار نفرمودى؟! رسول خدا (ص) به او فرمود: تو در دنيا و آخرت برادر من هستى).

و جريان اخوت پيامبر (ص) در كتابهاى ديگر عامه آمده است:

(1)- اصول كافى مترجم ج 3 صفحه 297: (حبيب احول گويد: از حضرت صادق (ع) شنيدم كه فرمودند: اصلاح بين مردم هنگامى كه با هم بد شدند، و نزديك ساختن آنان وقتى كه از هم دور شدند، صدقه اى كه خداوند آن را دوست دارد).

اصول كافى ج 3 صفحه 297: (ابو حنيفه سر گروه حجاج ميگويد: من و دامادم بر سر ارثى دعوا ميكرديم كه مفضل بر ما

گذشت، مدتى ايستاده سپس بما گفت:

بيائيد برويم منزل ما، ما نيز نزد او رفتيم، مفضل با چهار صد درهم كه از خود بما داد بين ما را اصلاح كرد، و از ما هر دو براى ديگرى تعهد گرفت، گفت اما اين پول از مال خودم نبود، حضرت صادق (ع) بمن دستور داده بود هر گاه دو نفر از ياران ما بر سر چيزى نزاع داشتند از مال حضرت صرف كنم، و اين از مال امام صادق (ع) بود).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 205

«وَ اتَّقُوا اللَّهَ» يعنى: از خدا بترسيد كه در اصلاح دادن آنان كوتاهى نكنيد، يا اينكه از خدا بترسيد و از دادن حق ديگران دريغ نداشته باشيد.

__________________________________________________

(صحيح ابن ماجه ص 122 و مستدرك حاكم ج 3 ص 4 و 111 و 126 و 134 و مسند احمد حنبل ج 1 ص 159 و 230 و طبقات ابن سعد ج 8 ص 114 و ج 3 قسم اول ص 13 و 14 و سيوطى در الدر المنثور ذيل تفسير ان الذين آمنوا و هاجروا و ذيل تفسير رب اشرح لى صدرى و كنز العمال ج 6 ص 391 و ص 400 و ج 3 و ص 61 و ص 154 و ص 155 و ج 6 ص 122 و 398 و مجمع الزوائد ج 9 ص 112 و 121 و 131 و فيض القدير ج 4 ص 355 و الرياض النضره ج 1 ص 13 و 15 و 17 و ج 2 ص 168 و ص 169 و 201 و ذخائر العقبى ص 92 و اسد الغابة ج

3 ص 317 و استيعاب ج 2 ص 460 و حلية الاولياء ج 7 ص 256 و تاريخ بغداد ج 12 ص 268 و الصواعق المحرقة ص 74 و 75 كنوز الحقايق ص 27 و اصابه ابن حجر ج 8 قسم 1 ص 183 و كفاية الطالب ص 34 (بنقل از ج 1 ص 332 فضائل الخمسه).

اين بود رواياتى در مورد اخوت خاصى بين مؤمنين در عصر پيامبر خدا (ص) و نيز در مورد اخوت عامه بين تمام مؤمنين روايات بسيارى كه بچند نمونه آن توجه ميفرمائيد:

اصول كافى مترجم ج 3 صفحه 241 (مفضل بن عمر ميگويد حضرت صادق (ع) فرمود: (مؤمنين برادر بوده فرزندان يك پدر و مادرند و هر گاه يكى از آنان رگى از بدنش آسيب ببيند ديگران برايش نميخوانيد).

اصول كافى مترجم ج 3 صفحه 241: (على بن عقبه از حضرت صادق (ع)، روايت كرده است كه فرمودند: مؤمن برادر مؤمن است، چشم او راهنمايى اوست، نه به او خيانت ميكند و نه در معامله او را فريب ميدهد، و نه هيچگاه به او

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 206

«لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» تا مورد ترحم قرار گيريد.

زجاج گويد: افراد مؤمن در صورتى كه از نظر دينى متحد باشند (برادر) اخوة ناميده ميشوند، زيرا در دين يكى هستند و از لحاظ اصل نسب هم كه متحد هستند چون از يك مادرند كه حواء باشد.

زهرى از سالم از پدرش از رسول خدا (ص) روايت ميكند كه فرمودند: مسلمان برادر مسلمان است نه به او ستم ميكند، و نه او را رها ميسازد، هر كس در فكر بر آوردن نياز برادرش باشد،

خداوند در فكر نياز او است، و هر كس از مسلمانى اندوهى را برطرف كند خداوند بدان وسيله اندوهى از اندوههاى او را روز، قيامت بر طرف خواهد فرمود، و هر كسى عيب مسلمانى را بپوشاند خداوند روز قيامت عيب او را خواهد پوشانيد) و اين روايت را بخارى و مسلم در كتابهاى خود نقل كرده اند.

از پيامبر خدا (ص) ضمن وصيتى كه به امير المؤمنين (ع) فرمودند روايت شده است (يا على ارزش دارد كه يك ميل «1» پياده روى كنى تا بيمارى را عبادت نمايى، و دو ميل راه روى تا جنازه اى را مشايعت كنى، و سه ميل راه بروى تا دعوتى را اجابت كنى: و چهار ميل مسافرت كنى تا يك برادر دينى را

__________________________________________________

(وعده اى ميدهد و تخلف كند).

نور الثقلين ج 5 صفحه 87 حديث 39 معاوية بن عمار گويد از حضرت صادق (ع) پرسيدم: فدايت شوم اين حديثى كه از تو شنيده ام تفسيرش چيست؟ فرمود چه حديثى؟ گفت:

المؤمن ينظر بنور اللَّه

، فرمودند: اى معاويه خداوند مؤمنين را از نور خود آفريد و آنان را غرق رحمت خود فرمود، و روزى كه خود را به آنان معرفى كرد پيمان ولايت ما را از آنان گرفت، پس مؤمن برادر مؤمن است از پدر و مادرش، پدرش نور و مادرش رحمت است، و با اين نور است كه مؤمن ميبيند).

(1)- ميل معادل 1482 متر است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 207

ملاقات كنى، و پنج ميل سفر كنى تا بفرياد بيچاره اى برسى، و شش ميل مسافرت روى تا مظلومى را يارى كنى، و بر تو باد كه هميشه بدرگاه خداوند استغفار كنى).

جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ (13) قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ إِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمالِكُمْ شَيْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (14)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 209

اعمالتان را ناقص نخواهد ساخت، كه خداوند بخشنده و مهربان است.

نوع برترى نسبت به ديگر ملتها قائل نيستند «2» و علت اينكه بدين نام شناخته شده اند آنست كه آيه (وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً) را عجم معنى كرده اند همان گونه كه قبائل را از عرب دانسته اند.

ابو عبيده گويد: شعوب عبارتست از عجم و اصل آن از تشعب است، و اين بعلت تفرقه آنان است در نسب، و گفته ميشود (شعبته) كه بمعنى (جمعته) است و چون شعب از لغات اضداد است بمعنى (فرقته) نيز آمده است.

خدا (ص) نازل شد.

وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ- از انس نقل شده است كه اين قسمت نيز در زنان پيامبر (ص) است كه ام سلمه يكى از زنان حضرت را مسخره كرده بودند «1» و علت اين مسخره اين بود كه ام سلمه يك تكه پارچه كتان سفيد بكمر خود بسته بود كه دو طرف آن از پشت سرش آويخته بود و موقع راه رفتن بزمين كشيده ميشد، عايشه (دختر ابو بكر) به حفصه (دختر عمر) گفت: ببين پشت سر خودش چه ميكشد مثل زبان سگ آويزان شده است؟! اين بود سبك مسخره آنان.

حسن گفته است كه عايشه ام سلمه را به كوتاهى قدش سرزنش كرده و براى فهماندن اين معنى با دست اشاره نموده است، وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً- در باره دو نفر از ياران رسول خدا (ص) نازل شده است كه دوست خود سلمان را غيبت كرده بودند، اين دو نفر سلمان را فرستاده بودند كه برود از خدمت حضرت رسول (ص) براى آنان غذا بياورد، حضرت نيز سلمان را نزد سامة بن زيد كه انباردار قافله بود فرستاده بود، اسامه به آنان ميگويد: غذا تمام شده است و چيزى پيش من نيست، سلمان نيز دست

__________________________________________________

(1)- تفسير ابن عباس صفحه 323 در اين باره ميگويد (اين آيه در باره دو نفر از زنان پيامبر (ص) نازل شده است كه ام سلمه زن پيامبر (ص) را مسخره كرده بودند، كه خداوند آنان را از اين عمل بازداشته فرمود: و لا نساء.) [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 213

خالى بر ميگردد، آن دو نفر ميگويند اسامه بخل ورزيده است، و

به سلمان هم ميگويند: اگر او را سر چاه پر آبى بفرستيم خشك خواهد شد، آن گاه خودشان راه مى افتند كه نزد اسامه جستجو كنند، با اينكه پيامبر (ص) به آنان اين دستور را نداده بود.

حضرت به آنان فرمود: چه شده است كه مى بينم دهانتان آلوده بگوشت است گفتند: يا رسول اللَّه ما امروز گوشتى دريافت نكرديم، فرمود: گمراه شده ايد داشتيد گوشت سلمان و اسامه را ميخورديد، و بدنبال آن اين آيه نازل شد.

از ابى قلابه روايت شده است كه به عمر بن خطاب گفته شد كه ابا محجن ثقفى با جمعى از دوستانش در خانه شراب مينوشند، عمر بمنزل او رفته هنگامى كه بر او وارد شد ديد كه تنها يك نفر نزد او است، ابو محجن به عمر گفت: اى امير المؤمنين! اين كار بر تو حلال نيست، خداوند تجسس را بر تو حرام كرده است، عمر گفت: اين چه ميگويد؟

زيد بن ثابت و عبد اللَّه بن ارقم گفتند: يا امير المؤمنين راست ميگويد.

راوى ميگويد: عمر از خانه او بيرون رفته او را رها كرد.

يك بار ديگر عمر بن خطاب همراه عبد الرحمن بن عوف بمنظور گشت بيرون رفتند، آتشى ديدند جلو رفتند و از صاحبخانه اجازه گرفتند، صاحبخانه در را باز كرد وارد خانه شدند ديدند در اين خانه مردى است و زنى كه زن آواز ميخواند، در حالى كه مرد پياله اى در دست دارد.

عمر گفت: اين زن چه نسبتى با تو دارد؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 214

گفت: زن من است، عمر گفت: در اين پياله چيست؟ گفت: آب خوردن است، عمر به زن گفت: چه آوازى

مى خواندى؟ زن گفت: اين اشعار را مى خواندم:

(تطاول هذا اللّيل و اسودّ جانبه و أرّقنى ألّا حبيب ألاعبه

فو اللّه لو لا خشية اللَّه و التقى لزعزع من هذا السّرير جوانبه

و لكن عقلى و الحياء يكفّنى و أكرم بعلى أن تنال مراكبه)

يعنى: (اين شب طولانى شد و دامنه آن سياه گرديد، و مرا به بيدار خوابى مبتلا ساخت، مگر دوستى نيست كه با او سرگرم شوم، به خدا سوگند اگر ترس از خدا و پرهيزكارى نبود، از اين تخت اطرافش مى لغزيد.

ولى عقل من و شرم و حياء مرا باز مى دارد، و به شوهرم احترام مى گذارم كه كسى به مراكب او دسترسى يابد).

سپس آن مرد گفت: يا أمير المؤمنين ما اينطور دستور نداريم، خداوند مى فرمايد: (وَ لا تَجَسَّسُوا) عمر گفت: راست گفتى، و از منزل او بيرون رفت.

و قوله يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى ، ابن عباس گفته است اين آيه در باره ثابت بن قيس بن شماس و گفتارش در باره مردى كه در مجلس به او جا نداد (اى پسر فلان زن) نازل گرديده است، كه حضرت رسول (ص) فرمودند:

چه كسى از فلان زن ياد كرد؟ ثابت برخاسته گفت: من بودم يا رسول اللَّه، حضرت فرمود: به صورت اين مردم نگاه كن. ثابت نظرى به چهره هاى مردم افكند، حضرت از او پرسيد چه ديدى اى ثابت؟ گفت: چهره هاى سفيد رنگ و سياه رنگ و سرخ رنگ را ديدم، تو اين رنگهاى مختلف را جز به وسيله تقوى و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 215

دين نمى توانى بر يكديگر ترجيح دهى، و به دنبال آن آيه نازل

شد: (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجالِسِ ...).

از مقاتل نقل شده است روز فتح مكّه رسول خدا (ص) به بلال حبشى دستور فرمودند بلال روى پشت بام خانه كعبه رفته اذان گفت، عتاب بن اسيد سپاس خداوند را كه پدرم را كشت و اين روز را به خود نديد، حرث به هشام گفت: آيا محمد غير از اين كلاغ سياه مؤذّنى پيدا نكرده است؟! سهيل بن عمرو گفت: اگر خدا بخواهد چيزى را تغيير دهد مى دهد، ابو سفيان گفت: من حرفى نمى زنم چون مى ترسم خداى آسمانها خبر مرا براى محمد بازگو كند، جبرئيل بر حضرت نازل شد و گفته هاى آنان را به حضرت رسانيد، حضرت آنان را احضار كرده در مورد گفته هايشان از آنان پرسش فرمود، همگى به گفته هاى خود اقرار كردند، به دنبال آن، آيه فوق نازل شد، و خداوند آنان را از تفاخر در انساب و سرزنش فقراء، و تكاثر اموال مذمت كرد.

يا زنان) «1».

بنا بر اين معنى آيه اين است كه مردانى مردان ديگر را مسخره نكنند.

و سخريه به معنى استهزاء است، مجاهد گويد يعنى: هيچگاه ثروتمندى حق ندارد بينوايى را به خاطر فقرش مسخره كند، و چه بسا آن فقيرى كه در ظاهر حال به نظر پست جلوه مى كند در پيشگاه خداوند از آن ثروتمندى كه به ظاهر شريف جلوه مى كند منزلت و مقام بيشترى دارا باشد.

اما اگر مؤمنى فرد كافرى را مسخره كرده تحقير نمود گنهكار نيست.

ابن زيد گويد: اين آيه مسلمانان را نهى كرده است كه مؤمنين كسانى را كه داراى فسق علنى هستند مسخره نكنند كه چه بسا شخص مسخره شده از نظر عقيده در پيشگاه خداوند از شخص مسخره كننده بهتر باشد، يا اينكه در باطن اسلام آورده باشد، «وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ» به همان معنى كه گذشت «2».

«عَسى أَنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ، وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ» يعنى به يكديگر ناسزا نگوئيد، همانگونه مى فرمايد و لا تقتلوا أنفسكم، زيرا مؤمنين مانند يك نفر هستند، كه هر گاه برادرش را بكشد مانند آن است كه خودش را كشته است، اين تفسير از ابن عباس و قتاده نقل شده است.

لمز عبارت است از عيب جويى روبرو، و همز عبارت است از عيب جويى پشت سر.

__________________________________________________

(1)- شاهد در شعر بر اين است كه قوم در مقابل نساء قرار داده شده.

(2)- گفتيم بنا بر قول خليل قوم به معنى رجال است كه در مقابل نساء آمده است، بنا بر اين معنى آيه مى شود: نه مردان حق دارند مردان را مسخره كنند، نه زنان حق دارند زنان ديگر را مسخره نمايند.

ترجمه مجمع البيان

في تفسير القرآن، ج 23، ص: 217

بعضى گفته اند: لمز عبارت است از عيب جويى با زبان چشم و اشاره، و همز جز به وسيله زبان نخواهد بود.

ضحاك گفته است يعنى: يكديگر را لعنت نكنيد.

«وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ» القاب جمع لقب است، و آن عبارت است از اسمى غير از نام انسان، بعضى گفته اند لقب اسمى است كه انسان به آن ناميده نشده است، و هر وقت با آن اسم ناميده شود بدش مى آيد، و چنانچه لقب بگونه اى باشد كه انسان از آن بدش نيايد اشكالى ندارد مانند لقب فقيه، قاضى و ...

از قتاده و عكرمه نقل شده است كه تنابز به لقب عبارت است از اينكه افراد به يكديگر بگويند: اى كافر! اى فاسق! اى منافق!.

از حسن نقل شده است يهوديان و مسيحيان كه مسلمان مى شدند، پس از اسلام آوردنشان بعضى از مسلمانان به آنان مى گفتند: اى يهودى! اى مسيحى! كه از طرف پيامبر (ص) نهى شدند.

از ابن عباس نقل شده است كه تنابز به لقب آن است كه انسان گناهى انجام داده و توبه كرده است آن گاه به خاطر گناهى كه توبه كرده است او را سرزنش بزنند.

ابن عباس گويد: صفيّه دختر حى بن أخطب خدمت پيامبر آمده گريه مى كرد، حضرت به او فرمود: چرا گريه مى كنى؟ صفيه گفت: عايشه مرا سرزنش مى زند و مى گويد: يهوديه و دختر زن و مردى يهودى، حضرت به او فرمود: چرا تو نيز، در پاسخ او نگفتى: پدرم هارون، عمويم موسى، همسرم محمد (ص) است؟ به دنبال اين جريان اين آيه نازل شد.

«بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ» از حسن و ديگران نقل شده است فسوق پس از

ايمان آن است كه به كسى كه ايمان آورده است بگويند: اى يهودى! اى مسيحى! بنا بر اين معنى آيه اينطور است: بد است آنچه كه آن را به نام

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 218

فسوق مى ناميد، يعنى كفر پس از ايمان.

بعضى گفته اند: يعنى بد چيزى به دست آوردن اسم فسوق با غيبت مسلمين و عيب جويى آنان، و اين معنى دلالت ندارد بر اينكه (اسم) ايمان و فسق جمع نمى شوند، زيرا اين مانند آن است كه گفته شود: (بئس الحال الفسوق بعد الشيب) و معنايش آن است كه بد حالى است گناهكارى با پيرى و (بئس الاسم الفسوق مع الايمان) و به ظاهر معنى آن خواهد شد كه آن فسوق و گناهانى كه پس از ايمان است بد اسمى است، و آن كفر است.

«وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ» يعنى: هر كس از عيب جويى ديگران و گناهان، توبه نكند و به اطاعت از فرمان الهى بازگشت نكند.

«فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ» به خودشان ظلم مى كنند كه عملى انجام مى دهند و با آن مستحقّ عذاب الهى مى شوند.

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ» زجاج گويد: منظور آيه آن است كه انسان نسبت به نيكان بدگمانى كند، اما بدكاران و گنهكاران همان گونه كه از ظاهر آنان ديده مى شود ما حق داريم نسبت به آنان بدگمان باشيم.

بعضى گفته اند: اين گمانى كه دستور داده شده است از آن اجتناب كنيم آن است كه انسان نسبت به برادر مسلمان خود گمان بد داشته باشد، البتّه گمان بد داشتن تا ما دام كه انسان به زبان نياورده است اشكال ندارد، ولى اگر به زبان بياورد و

آن را ظاهر سازد گناه كرده است، كه دنبال آيه بدان اشاره شده است:

«إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» مقاتل بن حسان و مقاتل بن سليمان گويند: منظور از آن گمانها كه گناه است گمانهايى است كه انسان نسبت به برادر مسلمان خود ظاهر ساخته است. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 219

بعضى گفته اند: اينكه خداوند فرموده است: (كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ) براى اينكه بعضى از ظن ها بايد بدان عمل شود و مخالفت با آن جايز نيست، و عمل كردن به اين گونه ظن هنگامى كه گناه است كه شخص با اينكه ميتواند علم پيدا كند به گمان خود رفتار نمايد، و اين گمان است كه در آيه گناه شمرده شده است، و نبايد بدان عمل نمود، اما آن دسته از ظن و گمانها كه راهى براى تبديل آنها به علم نيست گناه نيست، و روى همين اصل است كه خداوند فرموده است بعضى از گمانها گناه است، نه همه آنها، و ظنّ نيكو در قرآن مجيد بيان شده و در اين آيه به آن اشاره شده است: (لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً) «1».

بعضى از مفسّرين گفته اند معنى آيه اين است بر مؤمن واجب است كه (نسبت به ديگر برادران) خوش بين باشد، و در مواردى كه قابل توجيه است هر چند كه ظاهر آن مورد پسند نباشد بدگمان نباشد.

«وَ لا تَجَسَّسُوا» ابن عباس و قتاده و مجاهد گويند: يعنى: در جستجوى لغزشهاى مؤمنين نباشيد.

و ابو عبيده گفته است تجسّس و تحسّس هر دو به يك معنى است.

و در قرائتهاى شاذ و نادر از ابن عباس نقل شده است

كه (لا تحسسوا) با حاء قرائت مى شود.

اخفش گويد: تجسس و تحسس دو واژه هستند كه در معنى از يكديگر جدا نيستند جز اينكه تجسّس نسبت به چيزهايى است كه پوشيده شده است، و جاسوس هم از آن گرفته شده است، و تحسّس با حاء عبارت است از بحث نمودن پيرامون چيزى كه آن را مى شناسى.

__________________________________________________

(1)- سوره نور آيه 12.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 220

بعضى ديگر گفته اند: تجسّس با جيم در شر است، و جاسوس صاحب سرّ سرّ است، (و تحسس در حيز است و حاسوس صاحب سر خير است) و ناموس صاحب سر خير است. بعضى گفته اند: يعنى در جستجوى عيبهاى مسلمين نباشيد تا عيبهايى را كه پوشانده اند ظاهر سازيد.

از اوزاعى نقل شده است يعنى: از عيبهاى پنهان جستجو نكنيد كه ظاهر شود.

و در حديث آمده است: (بر شما باد كه از پيروى ظنّ و گمان بپرهيزيد، زيرا گمان دروغترين پندارها است، هيچگاه در جستجوى عيب ديگران نباشيد، و با ديگران قطع رابطه نكنيد، و نسبت به ديگران حسادت نورزيد، و نام بد روى همديگر نگذاريد، و براى بندگان خدا با يكديگر برادر باشيد).

«وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً» غيبت عبارت است از يادآورى عيبهاى ديگران پشت سر آنان به گونه اى كه خلاف حكمت باشد.

در حديث آمده است (هنگامى كه در باره فردى از عيبى سخن گفتى كه داراى آن عيب است و خداوند آن عيب را بد مى داند، او را غيبت كرده اى .. و اگر با عيبى از او ياد كردى كه در او نيست به او بهتان زده اى).

از جابر روايت شده است كه رسول خدا (ص) فرمودند: (از غيبت

بپرهيزيد كه گناه غيبت از گناه زنا سخت تر است، سپس گفتند: زيرا مرد زنا مى كند و آن گاه توبه كرده، خداوند او را مى آمرزد «1»، اما غيبت كننده آمرزيده نخواهد شد

__________________________________________________

(1)- البته منظور آسانى توبه زنا است نسبت به غيبت كه هم حقّ اللَّه دارد و هم حقّ الناس بر خلاف زنا كه اگر محصنه نباشد فقط حقّ اللَّه دارد، و گرنه عظمت گناه زنا نسبت به غيبت روشن است (كاظمى).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 221

مگر آن گاه كه غيبت شده او را عفو كند، پس خداوند براى غيبت مثالى زده مى- فرمايد:

«أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً» زجاج گويد: تأويل اين مثال بدين طريق است همان گونه كه اگر گوشت بدن برادر دينيت را كه مرده است بخورى چون مرده است دردى را حس نمى كند، پشت سر برادر دينى بدگويى كردن از او نيز همين حالت را دارد.

پس از آنكه به آنان گفتند: آيا هيچ كس از شما دوست دارد كه گوشت برادر دينى خود را كه مرده است بخورد؟ گفتند: نه! به آنان گفته شد:

«فَكَرِهْتُمُوهُ» از مجاهد نقل شده است يعنى: همان گونه كه خوردن گوشت بدن مرده برادرتان را زشت مى دانيد، پشت سر برادرتان از غيبت او نيز اجتناب ورزيد.

از حسن نقل شده است يعنى: پس همان گونه كه از خوردن گوشت مرده برادرتان اجتناب مى كنيد از غيبت زنده او نيز پرهيز نمائيد، و تقدير آيه نيز به همين شكل خواهد بود «1».

«وَ اتَّقُوا اللَّهَ» معطوف است على آن فعل مقدر كه بدان اشاره شد، و مانند آن است آيه (أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ وَ وَضَعْنا)

يعنى: و قد شرحنا و وضعنا.

و در زبان و ادبيات عرب متداول است كه به غيبت كننده مى گويند: فلانى گوشت مردم را مى خورد، شاعر عرب گفته است:

(و ليس الذّئب يأكل لحم ذئب و يأكل بعضنا بعضا عيانا)

يعنى: (گرگ گوشت گرگ را نمى خورد در حالى كه ما گوشت همديگر را آشكارا

__________________________________________________

(1)- تقدير بدين شكل ميشود: (... فكما كرهتم لحمه ميتا فاكرهوا غيبته حيّا) كه فعل بعدى (وَ اتَّقُوا اللَّهَ) نيز معطوف است بر فعل مقدر كه (فاكرهوا) باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 222

مى خوريم).

شاعر ديگر مى گويد:

(فإن يأكلوا لحمى و فرت لحومهم و ان يهدموا مجدى بنيت لهم مجدا)

يعنى: (اگر با غيبت من گوشت بدن مرا بخورند، من با گفتن خوبى هايشان گوشت بدنشان را خواهم افزود و اگر عزت مرا پايمال كنند، من عزّتشان خواهم داد).

قتاده در تفسير اين آيه مى گويد: همانگونه كه شما از نظر مخالفت طبع حاضر نيستيد گوشت بدن برادر مرده خود را بخوريد، بايد به علت مخالفت عقل و شرع او غيبت او اجتناب ورزيد، زيرا انگيزه هاى عقل و شرع از انگيزه هاى طبع سزاوارتر است كه پيروى شود، زيرا انگيزه هاى طبع كور است، و انگيزه هاى عقل بينا است.

از ميمون بن شاة (شاه)- كه بر حسن برترى داشت، چون اساتيدى را ملاقات كرده بود كه حسن آنان را نديده بود- روايت شده مى گويد: در عالم خواب ناگهان جنازه يك زندگى را جلوى روى خود مشاهده نمودم، و شنيدم كه گوينده اى به من مى گفت: اى عبد اللَّه از اين لاشه بخور، گفتم چرا مردار بخورم؟ گفت: چون فلانى در حضور تو غيبت شد، گفتم: به خدا سوگند

نه خيرى در باره اش گفتم نه شرى، گفت: امّا به غيبت او گوش دادى و راضى شدى.

ميمون پس از ديدن اين رؤيا ديگر به هيچ وجه نمى گذاشت در حضور رو كسى را غيبت كنند.

مردى به ابن سيرين گفت: من تو را غيبت كردم حلالم كن، ابن سيرين گفت: من دوست ندارم آنچه را كه خدا حرام كرده است حلال كنم.

«إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ» يعنى: خداوند توبه پذير است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 223

«رَحِيمٌ» و نسبت به مؤمنين مهربان است.

«يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى » يعنى: شما را از آدم و حواء آفريديم، به اين معنا كه شما در نسب متساوى هستيد، چون همگى در نسب به آدم و حواء مى رسيد، اينجا خداوند مردم را از تفاخر به وسيله انساب نهى فرموده است.

عكرمه از ابن عباس روايت كرده است كه پيامبر خدا (ص) فرمودند: (شماها از يك زن و مرد آفريده شده ايد، همانند ... احدى بر ديگرى برترى ندارد مگر به وسيله تقوى).

سپس خداوند يادآور شده است كه نسبهاى مردم را متفرق ساخته است كه بدين وسيله از يكديگر شناخته شوند، نه آنكه بر يكديگر تفاخر نمايند، و ميفرمايد:

«وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ» شعوب جمع شعب است كه عبارت است از توده هاى عظيم انسان مانند مضر و ربيعه، و قبائل عبارت است از گروه هايى از انسان كه از شعوب كمترند مانند قبيله بكر از شعب ربيعه و قبيله تميم از شعب مضر، اين معنا مطابق گفته اكثر مفسّرين است.

حسن گفته است: شعوب به جمعيتهايى كمتر از قبيله گفته مى شود، و اينكه به آنان شعوب مى گويند چون

رشته رشته و متفرّق شده اند.

و در روايت عطاء از ابن عباس آمده است كه منظور از شعوب موالى (ايرانيان) و منظور از قبائل عرب است.

از حضرت صادق (ع) روايت شده است كه شعوب از عجم است، و قبائل از عرب و اسباط از بنى اسرائيل و قومى نيز بر اين قولند.

«لِتَعارَفُوا» يعنى: من شما را اين گونه قرار دادم كه يكديگر را بشناسيد.

و نصب و قوم و خويش و پدران يكديگر را بدانيد، و اگر اينطور نبود داد و ستدها فاسد مى شد، و دنيا خراب مى گرديد، و نقل حديث امكان نداشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 224

«إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ» يعنى: آن كس كه بيش از همه از نافرمانى خدا بپرهيزد و بيشتر از فرمان خداوند اطاعت كند، داراى پاداشى بيشتر و منزلتى رفيع تر خواهد بود.

از پيامبر خدا (ص) روايت شده است كه فرمودند: خداوند بزرگ روز قيامت مى فرمايد: به شما فرمان دادم اما شما آنچه را كه سفارش كرده بودم ضايع ساختيد، و در فكر بالا بردن انساب خود بوديد، امروز هم من نسب خود را بالا برده انساب شما را پائين مى آورم كجا هستند پرهيزكاران؟ كه گرامى ترين فرد در پيشگاه الهى با تقواترين فرد خواهد بود.

روايت شده است كه مردى از حضرت عيسى بن مريم (ع) پرسيد: كدامين انسان برتر است؟ حضرت از روى زمين دو كف خاك برگرفته فرمود: كداميك از اين دو كف خاك برتر است؟ مردم از خاك آفريده شده اند هر كدام كه با تقواتر باشند برتر خواهند بود.

ابو بكر بيهقى با اسناد خود از عباية بن ربعى از ابن عباس روايت مى كند كه

رسول خدا (ص) فرمودند: خداوند بندگان خود را به دو قسم تقسيم كرده مرا در بهترين قسم قرار داده است آنجا كه مى فرمايد: (و أصحاب اليمين و أصحاب الشّمال) «1» من از ياران دست راستم، و از بهترين آنان مى باشم، سپس اين دو قسم را به سه دسته تقسيم كرده مرا در بهترين ثلث آن قرار داد آنجا كه فرمود: (و أصحاب الميمنة و أصحاب المشئمة وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ) «2» من از سابقين هستم و بهترين آنان هم هستم، آن گاه اين سه دسته را تقسيم به قبائلى كرد و مرا در بهترين قبيله ها قرار داد، آنجا كه فرمود:

__________________________________________________

(1)- سوره الواقعه آيه 41.

(2)- سوره الواقعة آيه 9.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 225

(وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ) «1» كه من با تقواترين فرزندان آدم هستم و فخرى هم ندارم، و گرامى ترين آنان هستم و مباهاتى هم نمى كنم، آن گاه قبائل را به بيت ها تقسيم كرده مرا در بهترين آن بيت ها قرار داد آنجا كه مى فرمايد: (إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) «2» من و اهل بيتم از گناهان پاكيزه هستم.

«إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ» خداوند نسبت به كارهاى شما دانا است.

«خَبِيرٌ» و نسبت به حالات شما آگاه است، و هيچ چيز از او پوشيده نخواهد ماند.

«قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا» اين دسته از اعراب كه به دروغ اظهار ايمان مى كردند قومى از بنى اسد بودند كه در يك سال خشكسال خدمت پيامبر آمده با اينكه در واقع ايمان نياورده بودند ولى به منظور گرفتن صدقه از آن حضرت اظهار ايمان مى كردند و مى گفتند: (صدقنا بما

جئت به) خداوند به پيامبر دستور فرمود كه از باطنشان به آنان بگويد تا براى آنان معجزه اى باشد و لذا مى- فرمايد:

«قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا» يعنى: در حقيقت از باطن ايمان نياورده ايد.

«وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا» سعيد بن جبير و ابن زيد گويند: ما از ترس آنكه اسير نگرديم و كشته نشويم منقاد و تسليم شده ايم.

سپس خداوند بيان مى فرمايد كه محل ايمان قلب است نه زبان:

«وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ» زجاج گويد: اسلام عبارت است از اظهار تسليم و پذيرش آنچه را كه پيامبر از طرف خدا آورده است، و با همين است كه خون حفظ مى شود، اگر همراه اين اظهار يك اعتقاد و تصديق قلبى باشد آن را ايمان مى خوانند، و صاحب آن بحق مؤمن و مسلمان است، اما كسى كه تظاهر

__________________________________________________

(1)- سوره حجرات آيه 13.

(2)- سوره احزاب آيه 33.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 226

به قبول شريعت كرده و به خاطر دفع مكروه تسليم شده است، اين گونه افراد در ظاهر مسلمانند و در باطن اسلام را تصديق نمى كنند، و خداوند اين گونه افراد را از دائره ايمان خارج دانسته مى فرمايد: وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ يعنى: پس از آنكه از ترس قتل تسليم شديد تصديق نكرديد، بنا بر اين مؤمن كسى است همانگونه كه تظاهر به اسلام مى كند در باطن نيز تصديق داشته باشد، و مسلمان تمام عيار كسى است علاوه بر اينكه در ظاهر فرمانبردارى مى كند ايمان به فرمان الهى هم داشته باشد، و كسى كه از ترس كشته شدن اظهار اسلام كرده است در حقيقت مؤمن نيست، ولى در ظاهر نسبت به

او حكم به اسلام مى شود.

انس از پيامبر خدا (ص) روايت كرده است كه فرمودند: اسلام آشكار است و ايمان امر قلبى است و با دست اشاره به سينه خود فرمود.

«وَ إِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمالِكُمْ شَيْئاً» مقاتل و ابن عبّاس گفته اند: يعنى: از ثواب اعمال شما چيزى كم نخواهد كرد.

«إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ».

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 227

آيات 15- 18 حجرات 49

آورديم ولى فلان طائفه با تو جنگيدند، خداوند در پاسخ اينان فرموده است:

«يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا» يعنى: بر تو منّت مى گذارند كه اسلام آورده اند.

«قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ» يعنى: اسلام آوردنتان را بر من منّت مگذاريد.

«بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ» بلكه خداوند بر شما منّت دارد كه شما را به سوى ايمان ارشاد و هدايت نمود، و دليل و برهان براى شما نصب كرده، موانع را از سر راهتان برداشته وسائل توفيق شما را فراهم ساخت.

«إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ» اگر در ادّعاى ايمان صادق هستيد.

«إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ» خداوند از غيب آسمانها و زمين و اعمال شما از اطاعت و نافرمانى، ايمان و كفر شما آگاه است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 231

به هم اشتباه شده بود.

و (مرجت عهودهم و امرجوها) يعنى: پيمانهاى خود را در هم ريختند و به آنها وفا نكردند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 235

كائن) است يعنى:

كار از كار گذشته يا آنچه بايد انجام گيرد شده است، همانگونه كه در (حم) گفته اند به معنى: (حمّ الأمر) است «1».

«وَ الْقُرْآنِ الْمَجِيدِ» يعنى: قرآنى كه در پيشگاه خداوند داراى احترام بوده، خودش ذاتا داراى عظمت است، و خير بسيار و نفع بيشمار دارد، سوگند به اين قرآن كه روز قيامت برانگيخته خواهى شد.

بعضى هم گفته اند تقديرش اين است سوگند به قرآن مجيد كه محمد رسول خداوند است، و دليل آن هم آيه بعد است كه مى فرمايد:

«بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ» يعنى: قوم تو بدين جهت تكذيبت ننمودند كه تو را دروغگو دانسته باشند، بلكه از اين در شگفت بودند كه بيم دهنده اى از خودشان آمده است، و فكر مى كردند كه هيچگاه وحى نخواهد شد مگر بر فرشته! «فَقالَ الْكافِرُونَ هذا شَيْ ءٌ عَجِيبٌ» يعنى: اين مطلب تعجّب آور است، و تعجّب مى كردند كه محمّد (ص) رسول خدا به سوى آنان باشد، و لذا رسالت او را منكر شدند، و برانگيخته شدن پس از مرگ را نيز انكار نمودند كه آيه بعدى بدان اشاره كرده مى فرمايد:

«أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً»؟! يعنى: آيا پس از خاك شدن دوباره برانگيخته

__________________________________________________

(است، و به وسيله آن، آسمان حفظ مى گردد كه ساكنانش به هلاكت نرسند).

قسمت آخر حديث اشاره به عوامل جوّى مانند نيروى جاذبه كه موجب نگهدارى كرات آسمان است دارد، و اين نيز از معجزات علمى قرآن و حديث مى باشد.

(1)- حم الأمر با صيغه مجهول يعنى: تمام شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 237

شده، زنده باز مى گرديم؟! «ذلِكَ» يعنى: اين بازگشت كه مى گويند:

«رَجْعٌ بَعِيدٌ» بازگشتى است دور

از توهّم و فكر انسان، و بازگشتى است باور نكردنى از جهان، يعنى: اين شدنى نيست، زيرا امكان ندارد، سپس خداوند بزرگ مى فرمايد:

«قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ» يعنى: ما خوب مى دانيم كه زمين چگونه گوشت و خون آنان را مى خورد، و چگونه استخوانهايشان را فرسوده مى سازد، بنا بر اين براى ما بازگرداندن آنها سخت نمى باشد.

«وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظٌ» يعنى: ما كتابى داريم كه تعداد و اسامى آنان را حفظ مى كند، و اين كتاب لوح محفوظ است كه هيچ چيز از آن استثناء نخواهد شد، و بعضى گفته اند: حفيظ يعنى كتابى كه از فرسودگى و كهنه شدن محفوظ است، و آن كتاب حافظان است كه اعمال آنان را مى نگارند، آن گاه خداوند از تكذيب آنان خبر داده مى فرمايد:

«بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ» و حق عبارت است از قرآن، و بعضى هم گفته اند حق عبارت است از رسول خدا (ص).

«فَهُمْ فِي أَمْرٍ مَرِيجٍ» يعنى: آنان در اين باره سردرگم هستند، گاهى مى گويند محمّد ديوانه است، گاهى مى گويند: افسونگر است، گاهى مى گويند شاعر است، و در كار خود سرگردانند، چون از حال او آگاهى ندارند، و بر يك سخن تكيه نمى كنند، و نسبت به قرآن نيز يك بار مى گويند سحر است، بار ديگر مى گويند شعر است، گاهى هم مى گويند به خدا افتراء بسته شده است، و در اين باره سردرگم هستند، حسن گويد: هيچ ملتى حق را رها نساختند مگر آنكه كارشان در هم پيچيده شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 238

آيات 6- 11 سوره ق 50

مِنْ فُرُوجٍ (6) وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ (7) تَبْصِرَةً وَ ذِكْرى لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ (8) وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِيدِ (9) وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ (10)

رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْيَيْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ الْخُرُوجُ (11)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 239

مى شود.

نضيد- نضيد به چيزهايى گفته مى شود كه روى هم انباشته شده باشند.

رَواسِيَ» يعنى: كوه هايى پا برجا روى زمين گذارديم تا زمين را از لرزش بازدارد.

«وَ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ» به قول ابن زيد: يعنى از هر صنفى خوش منظر، و بهجت عبارت است از حسنى كه به هنگام ديدن جلوه اى دارد مانند گل و درختان و باغهاى سرسبز.

اخفش گويد: بهيج چيزى را گويند كه هر كس آن را ببيند با ديدن آن خوشحال مى شود، پس به معنى مبهوج به است.

«تَبْصِرَةً وَ ذِكْرى » يعنى: اين كار را انجام داديم به خاطر آگاهى دادن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 242

تا به وسيله آن امر دين روشن شود، و نيز براى يادآورى:

«لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ» بندگانى كه روى به سوى خدا نهاده اند.

«وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً» يعنى: از آسمان، بارانهاى پر منفعت فرو فرستاديم.

«فَأَنْبَتْنا بِهِ» يعنى: به وسيله اين آبها رويانديم.

«جَنَّاتٍ» باغهايى را كه در آن انواع و اقسام ميوه هاى لذيذ وجود دارد.

«وَ حَبَّ الْحَصِيدِ» به قول قتاده يعنى: دانه گندم و جو و هر دانه اى كه درو مى شود، زيرا پس از كامل شدن چيده خواهد شد، و دانه همان است كه چيده مى شود، بنا بر اين حب همان حصيد است مانند اضافه حق به يقين در (حقّ اليقين) و مسجد به جامع در (مسجد الجامع) و مانند آن.

«وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ» يعنى: با اين باران درختان خرما را كه طولانى و بلند قامتند رويانديم.

«لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ» مجاهد و قتاده گويند: يعنى: اين درخت خرماى بلند قامت داراى شاخه هاى روى هم افتاده است.

طلع أوّل چيزى است كه از ميوه درخت خرما ظاهر مى شود، پيش از

آنكه شكافته شود، و در داخل پوسته خود مى باشد، و آن گاه كه از پوسته خارج شد ديگر نضيد ناميده نمى شود.

«رِزْقاً لِلْعِبادِ» يعنى: اين اشياء را براى روزى شما رويانديم، و هر نوع رزقى از طرف خداوند است، بدين ترتيب كه يا آن روزى را خداوند آفريده است يا سبب آن را آفريده است، زيرا خداوند اراده فرموده است، و گاهى كسى از ما به ديگرى روزى مى رساند همانگونه كه رئيس يك كشور به لشكريانش روزى مى رساند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 243

«وَ أَحْيَيْنا بِهِ» يعنى: با اين آب كه از آسمان فرستاده ايم زنده مى سازيم.

«بَلْدَةً مَيْتاً» يعنى: محلى خشك و قحطى زده كه هيچ گياهى در آن نمى- رويد، كه در اثر بارندگى گياهانش روئيده و زنده شده است، سپس مى فرمايد:

«كَذلِكَ الْخُرُوجُ» يعنى: خارج شدن از قبرها نيز به همين شكل است، يعنى: همانگونه كه اين زمين هاى مرده را با آب زنده ساختيم، همين طور روز قيامت مردگان را هم زنده ساخته از قبرهايشان بيرون خواهيم آورد، زيرا كسى كه بتواند يكى از اين دو برنامه را انجام دهد ديگرى را نيز مى تواند انجام دهد، ولى مردم هميشه عادت كرده اند كه احياء مردگان را فقط در احياء زمينهاى مرده با نزول باران ديده اند، ولى احياء مردگان انسانى را نديده اند، اما اگر خوب فكر مى كردند، و دقّت بيشترى مى نمودند مى دانستند كه هر كس قدرت بر يكى از اين دو عمل را داشته باشد بر دوّمى نيز قادر خواهد بود «1».

__________________________________________________

(1)- تفسير ابن عباس صفحه 325 در تفسير كذلك الخروج مى گويد:

يعنى: (روز قيامت نيز اين چنين به وسيله باريدن

باران زنده شده از قبرها بيرون مى آيند).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 244

آيات 12- 20 ق 50

كه جار و مجرور به معنى حاليت آمده است مانند جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ. [...]

(2)- شاهد در بالمرود است كه به معنى حالكونه مع المرود آمده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 247

مى گويد: رس چاهى است در نزديكى يمامه و اين مردم همان قوم شعيبند كه او را تكذيب كردند.

(2)- اخدود به معنى جوى و كانال است.

(3- هم جنس بازى زنان با يكديگر.

(4- تفسير برهان ج 4 ص 217، از حضرت صادق (ع) روايت مى كند كه زنانى بر آن حضرت وارد شدند، يكى از آن زنان در باره عمل سحق از حضرت پرسيد؟ حضرت فرمودند: حد شرعى آن حد شرعى زنا كننده است، زن گفت:

خداوند اين حد را در قرآن يادآور نشده است؟ فرمودند: آرى خداوند از آن ياد كرده است و اينان همان اصحاب رس مى باشند.

و در تفسير على بن ابراهيم قمى ج 2 ص 322 آمده است: (اصحاب رس قومى هستند كه به هلاكت رسيدند، زيرا اين قوم مردانشان به مردان، و زنانشان به زنان اكتفاء مى كردند، و رس نهرى است در ناحيه آذربايجان).

تفسير صافى ج 2 صفحه 193 داستان اصحاب رس را بنقل از عيون أخبار الرضا (ع) و علل الشرائع از حضرت رضا (ع) از پدرانش از امام حسين (ع) بدين بيان نقل مى كند: (سه روز پيش از شهادت على (ع) فردى از اشراف قبيله تميم به نام عمرو خدمت حضرت آمده پرسيد: يا امير المؤمنين به من خبر بده كه اصحاب رس چه زمانى بوده و در چه مكانى مى زيسته اند؟ و پادشاه آنان كى بوده؟ و آيا خداوند براى آنان پيامبرى فرستاده است يا نه؟ و با چه طريقى به هلاكت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 249

«وَ ثَمُودُ» و اينان قوم صالح پيامبر (ع) مى باشند.

__________________________________________________

(رسيدند؟ زيرا من در كتاب خداوند بزرگ مى بينم كه از آنان

ياد شده است، اما در جايى داستان آنان را نمى يابم؟

على (ع) فرمودند: در باره حديثى از من پرسيدى كه پيش از تو كسى از من نپرسيده است، و پس از من نيز احدى برايت از آن نخواهد گفت مگر از قول من، و هيچ آيه اى در قرآن نيست مگر آنكه من آن را مى دانم و از تفسير قرآن آگاهم، و مى دانم كه در چه مكانى نازل شده است، و در بيابان يا كوه، و در چه وقتى نازل شده است؟ در شب يا روز، و اشاره به سينه خود كرده فرمود:

در اينجا دانشى فراوان نهفته است، اما جويندگان آن اندك است، و به زودى مرا كه از دست داديد سخت پشيمان خواهيد شد، از داستانهاى آنان اى برادر تميم اين بود كه اينان مردمى بودند درخت صنوبرى را كه به آن (شاه درخت) مى گفتند و آن را يافث پسر حضرت نوح (ع) بر سر چشمه اى به نام (روشاب) كاشته بود مى پرستيدند، و اين چشمه پس از طوفان براى حضرت نوح (عليه السلام) براى او از زمين جوشيده بود.

و علت اينكه اين قوم را اصحاب رس ناميده اند، آن است كه پيامبر خودشان را زنده زنده در زمين دفن كردند، و اين جريان پس از حضرت سليمان بن داود بود، و اين قوم دوازده قريه كنار رودخانه اى در بلاد مشرق كه به آن رود (ارس) مى گفتند داشتند، و اين نهر به نام آنان نامگذارى گرديد، و آن روزها نهرى پر آب تر و گواراتر از اين نهر وجود نداشت، و نيز قريه هايى پر جمعيّت تر و آبادتر از اين قريه ها وجود نداشت.

يكى از اين قريه ها آبان و ديگرى

آذر و سومى دى و چهارمى بهمن، پنجمى اسفند، ششمى فروردين، هفتمى ارديبهشت، هشتمى خرداد، نهمى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 250

«وَ عادٌ» و اينان قوم حضرت هود (ع) ميباشند.

__________________________________________________

(مرداد، دهمى تير، يازدهمى مهر، دوازدهمى شهريور، ناميده مى شدند، و بزرگترين شهرهاى آنان اسفندار نام داشت، و اين شهر محل سكونت پادشاه آنان بود كه نامش تركوذ بن غابور بن يارش بن ساذن بن نمرود بن كنعان فرعون ابراهيم (ع) بود، و در همين شهر چشمه اى و درخت صنوبرى وجود داشت، و در هر يك از شهرهاى آن منطقه تخمه اى از اين درخت را كاشته بودند و تخمه ها روئيده به صورت درختهاى بزرگى در آمده بود، و آب آن چشمه و نهرهاى آن را بر خود حرام كرده، و نه خودشان و نه حيواناتشان از آب آن، نمى نوشيدند، و هر كس از اين آبها مى نوشيد او را مى كشتند، و مى گفتند اين چشمه مايه زندگى خدايان ما است و احدى حق ندارد زندگى خدايان ما را ناقص كند، و اين مردم و حيواناتشان از رود ارس آب مى آشاميدند كه قريه هاى آنان در كنار آن قرار گرفته بود، و در هر ماه از سال در هر يك از اين قريه ها روزى را عيد قرار داده بودند، و اهل آن قريه آن روز اطراف آن درخت گرد مى آمدند كه پرده اى از حرير روى آن نصب مى شد و انواع و اقسام تصويرها بر آن نقش بسته بود، سپس يك گوسفند و يك گاو مى آوردند و آنها را به عنوان قربانى براى آن درخت سر مى بريدند و هيزم روى آنها گذاشته آتش مى زدند، و هنگامى كه

دود اين قربانى ها بالا مى رفت و ميان آنان و ديدن آسمان فاصله مى شد براى درخت به سجده مى افتادند، و در پيشگاه درخت گريه و زارى مى نمودند كه از آنان راضى شود، و شيطان هم مى آمد و شاخ و برگ درخت را حركت داده و از ساق درخت مانند بچّه فرياد مى زد كه اى بندگان من از شما راضى شدم، خوشحال باشيد و چشمتان روشن باد، آن گاه آنان سر از سجده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 251

«وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوانُ لُوطٍ» يعنى: و نيز فرعون حضرت موسى را تكذيب كرد.

__________________________________________________

(برداشته مشغول خوردن شراب و نواختن موسيقى و گرفتن دست بند ميشدند، و شب و روزشان را بدين طريق مى گذرانيدند، و بر مى گشتند، و ايرانيان اسامى ماههاى خود را آبان و آذر و غيره ناميدند و اين اسامى را از روى شهرهاى دوازده گانه خود برداشته بودند، چون به يكديگر مى گفتند:

اين عيد شهر فلان و عيد شهر فلان است تا اينكه نوبت عيد قريه بزرگشان مى رسيد كه بزرگ و كوچك آنجا جمع مى شدند، و كنار درخت صنوبر و چشمه سرا پرده اى از ديبا مى زدند كه روى آن انواع تصويرها نقش بسته بود و اين خيمه دوازده در داشت كه هر در آن مربوط به مردم اهل يك قريه بود، و بيرون اين چادر براى درخت صنوبر سجده مى كردند، و چندين برابر قربانى درخت قريه خود اينجا قربانى مى كردند، اينجا نيز شيطان مى آمد و درخت را به شدّت تكان مى داد، و از داخل آن با صداى بلند حرف مى زد، و به آنان بيش از همه شيطانها وعده و وعيد مى داد، و سر از سجده بر

مى داشتند، در شادى و سرور فرو مى رفتند و به عدد عيدهاى گذشته دوازده روز به نوشيدن شراب و عياشى مى پرداختند و سپس باز مى گشتند.

پس از آنكه كفر آنان نسبت به خداوند بزرگ و پرستش غير او طولانى گرديد، خداوند پيامبرى را از پيامبران بنى اسرائيل كه از فرزندان يهودا ابن يعقوب بود به سوى آنان مبعوث فرمود، اين پيامبر مدت زمانى طولانى در ميان آنان گذراند كه آنان را به عبادت خداوند بزرگ و معرفت او فرا مى خواند، ولى از او پيروى نمى كردند.

پيامبر كه ديد اين قوم سخت در گمراهى به سر مى برند، و دعوت او را به رستگارى و سعادت نمى پذيرند، روزى كه عيد قريه بزرگشان فرا رسيده بود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 252

و قوم لوط حضرت لوط را تكذيب نمودند، و اينكه قوم لوط را برادران آن حضرت

__________________________________________________

(دست به دعا برداشته گفت: پروردگارا اين بندگانت جز تكذيب من و كفر ورزيدن نسبت به تو عملى ندارند، و به پرستش درختى مى پردازند كه نه قدرت سود رساندن و نه ياراى زيان رساندن به كسى را دارد، خداوند تمام درختان آنان را خشك كن، و قدرت خود را به آنان نشان ده! فردا صبح كه شد مردم آن قريه ها ديدند درختانشان خشكيده است، اين پيشامد براى آنان سخت مصيبت بار و دردناك بود و آنان در بن بستى عجيب قرار داد، و با اين پيش آمد به دو دسته تقسيم شدند:

يك دسته گفتند: اين مرد كه گمان مى كند فرستاده خداى آسمان و زمين است خدايان شما را سحر كرده است تا شما را از خدايانتان و ديگران ساخته متوجّه خداى خودش نمايد.

دسته ديگر

گفتند: اينطور نيست، بلكه خدايان شما چون ديده اند اين مرد به آنان بد مى گويد و شما را به سوى خداى ديگرى فرا مى خواند خشمناك شده اند و منظره زيبا و حسن و طراوت خود را از شما پنهان ساخته اند، تا شما بر او خشمناك شويد و بر او پيروز گرديد.

بدين ترتيب همگى متّحدا تصميم به كشتن پيامبر خدا گرفتند، و لذا شروع به كندن چاههاى بزرگى نمودند و اين چاهها را تا دهانه چشمه به همديگر ربط دادند، و تمام آب چشمه را كشيدند، آن گاه در كف آن چشمه چاهى كه دهانه اى بسيار تنگ داشت حفر نمودند و پيامبرشان را داخل آن چاه فرو كرده تخته سنگ بزرگى روى در چاه گذاردند، آن گاه آب چاهها را باز كردند، سپس گفتند: اينك اميدواريم خدايان ما كه ديده اند چگونه دشمن آنان را كه به آنان بد مى گفت و مانع عبادتشان مى شد كشته ايم از ما راضى شوند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 253

دانسته است چون آنان در نسب با لوط شريك بودند.

«وَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ» و اينان قوم شعيب پيامبرند.

«وَ قَوْمُ تُبَّعٍ» و او تبّع حميرى است كه در تفسير (أَ هُمْ خَيْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ) از او ياد نموديم.

__________________________________________________

(و سپس جسد پيامبر را كنار درخت بزرگ دفن نمودند تا دلش آرام گيرد، و دوباره نور و سرسبزى آن مانند گذشته به ما بازگردد، و اينان آن روز را تا به آخر آنجا بودند و صداى ناله پيامبرشان را مى شنيدند كه مى گفت: خدايا مى بينى كه مرا در چه تنگنايى قرار داده اند و چگونه ناراحتم ساخته اند به بيچارگى و بى پناهيم رحم كن، و

هر چه زودتر جانم را بستان، و اجابت دعايم را به تأخير مينداز، تا اينكه مرد.

خداوند به جبرئيل فرمود: اى جبرئيل آيا اين بندگان من كه از صبر من مغرور گشته اند، و از مكر من در امان مانده اند، و به غير از من چيزهايى را پرستش نموده اند، و پيامبرم را كشتند، آيا مى توانند در برابر خشم من مقاومت نمايند؟ و از سلطه من بگريزند؟ چگونه مى توانند با اينكه من از عصيانگرانم كه از عذاب من نمى ترسند انتقام خواهم گرفت، و به عزتم سوگند ياد كرده ام كه اين قوم را مايه عبرت جهانيان خواهم ساخت.

همانطور كه آن قوم مراسم عيد خود را مى گذرانيدند تندبادى سرخ و شديد بر آنان فرستاد كه همگى را متحيّر و هراسناك ساخت، و آنان به روى يكديگر افكند، و زمين زير پايشان تبديل به گوگرد شده آتش گرفت، و ابرى سياه بالاى سرشان آمده مانند پاره هاى آتش بر سرشان فرو ريخت و بدنهايشان مانند سرب كه در آتش ذوب مى گردد آب شد.

از عذاب الهى و فرود آمدن خشم او به درگاهش پناه مى بريم، و لا حول و لا قوّة الّا باللّه العلىّ العظيم).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 254

«كُلٌّ» همه اين اقوام كه از آنان ياد شد.

«كَذَّبَ الرُّسُلَ» پيامبرانى را كه به سوى آنان مبعوث شده بودند تكذيب نموده نبوّت آنان را انكار نمودند.

«فَحَقَّ وَعِيدِ» يعنى: آن عذابى كه آنان را بدان وعده مى دادم بر ايشان واجب شد.

بنا بر اين در صورتى كه سرانجام كار ملّتهاى گذشته كه پيامبران را تكذيب مى نمودند هلاكت و نابودى است، شما هم اى اعراب در تكذيب رسولان و انكار

پيامبريشان راه آنان پيموده ايد، و حالت شما نيز همانند آنان زيانكارى و هلاكت است.

آن گاه خداوند در پاسخ آنان كه مى گويند: (ذلك رجع بعيد) يعنى اين بازگشت بعيد به نظر مى رسد مى فرمايد:

«أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ» آيا آن گاه كه آنان را آفريديم در حالى كه چيزى نبودند ما از آفرينش آنان عاجز بوديم؟ پس چگونه از برانگيزاندن مجدّد و بازگشت دادن آنان عاجز خواهيم بود؟ و اين يك نوع به اقرار آوردن آنان است، زيرا آنان اعتراف نمودند كه خداوند آفريدگار آنان است و سپس منكر برانگيختن مجدّد شدند.

به هر كس كه از انجام كارى عاجز باشد مى گويند (عيى به)، آن گاه يادآور مى شود كه آنان از برانگيخته شدن پس از مرگ در شك هستند و مى فرمايد:

«بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ» يعنى: بلكه آنان نسبت به بازگشت مجدّد آفرينش در گمراهى و شك و ترديد هستند، و لبس مانع از درك معنى است، چون به منزله پرده است روى آن معنى، و جديد تازه پديد آمده را گويند.

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ» منظور از انسان جنس بشر است يعنى فرزند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 255

آدم.

«وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ» يعنى: از آنچه در قلب آنان بگذرد آگاهيم، و نيز از مكنونات دل او كه آن را براى احدى از مخلوقين آشكار نمى سازد آگاه هستيم.

«وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ» ما از نظر آگاهى نزديك تر از رگ گردن به او هستيم.

«مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ» و حبل الوريد، رگى است كه در بدن انسان پراكنده است، و در تمام اعضاء بدن انسان مخلوط است.

ابن عباس و مجاهد

گفته اند: حبل الوريد رگى است در حلقوم.

حسن گفته است: حبل الوريد رگى است وابسته به قلب، يعنى: ما از قلب انسان به او نزديك تر هستيم.

بعضى هم گفته اند: يعنى ما به او نزديكتر هستيم از كسى كه در نزديكى به منزله حبل الوريد او است.

بعضى گفته اند يعنى: ما بيشتر از حبل الوريد بر انسان تسلّط داريم، با اينكه حبل الوريد به بدن انسان نزديكتر از هر چيز و بر آن مسلط است.

بعضى هم گفته اند يعنى: ما در ادراك از حبل الوريد به او نزديكتر هستيم اگر حبل الوريد داراى ادراك باشد.

آن گاه خداوند يادآور مى شود كه با آگاهى نسبت به انسان دو فرشته را بر او گمارده است كه اعمال او را ثبت مى نمايند تا با دليل او را ملزم كنند و ميفرمايد:

«إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ» اذ متعلق است به (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ) يعنى: ما داناتر و با تسلّطتريم نسبت به انسان هنگامى كه آن دو برخورد كننده كه دو فرشته اند اعمال او را مى گيرند و براى او مى نويسند همان گونه كه نويسنده املاء مى نويسد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 256

«عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ» منظور آن است كه اين دو فرشته در طرف راست او نشسته و در طرف چپ او نيز نشسته اند، و كلمه قعيد را براى يكى از آن دو آورد با اينكه منظور هر دو بوده است، و اينجا منظور از قعيد كسى است كه هميشه ملازم و مراقب او است نه نشسته در مقابل ايستاده.

حسن و مجاهد گويند: فرشته دست راست نويسنده حسنات انسان است، و فرشته دست چپ نويسنده اعمال زشت انسان.

حسن گويد: فرشتگان

كاتب اعمال چهار فرشته هستند كه دو نفر آنان كاتب اعمال روز و دو نفر كاتب اعمال شب هستند.

«ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» يعنى: انسان هيچ كلامى را نمى گويد كه آن سخن را از دهانش بيرون پراند مگر آنكه نزد او حافظى با او حضور دارد يعنى فرشته اى كه مأمور آن سخن ها است، يا فرشته دست راست و يا فرشته دست چپ كه عمل او را حفظ مى كند و هيچ عملى از او پنهان نخواهد ماند.

و هاء در كلمه (لديه) به كلمه (قول) بر مى گردد يا به قائل باز مى گردد.

از ابى امامة از پيامبر خدا (ص) روايت شده است كه فرمودند: فرشته دست چپ نسبت به مسلمانى كه گناه كرده است مدت شش ساعت قلم خود را بر مى دارد، اگر در ظرف اين مدّت پشيمان شد و توبه كرد آن گناه را نمى نويسد، و گر نه يك گناه براى او مى نويسد.

و در روايت ديگرى حضرت مى فرمايد: فرشته دست راستى نسبت به فرشته دست چپ فرمانروا است، هر گاه مسلمان عمل نيكى انجام داد فرشته دست راست ده برابر در نامه اش مى نويسد، و هر گاه عمل گناهى انجام داد و فرشته دست چپ خواست آن را به حسابش بنويسد، فرشته دست راستى به او ميگويد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 257

دست نگهدار، و فرشته دست چپ هفت ساعت صبر مى كند، اگر از اين گناه به پيشگاه خداوند پوزش خواست و آمرزش طلبيد آن گناه را به حساب او نمى نويسد، و اگر توبه نكرد يك گناه به حسابش مى نويسد.

از انس بن مالك روايت شده است كه رسول خدا (ص)

فرمودند: خداوند بر بنده اش دو فرشته گمارده است كه اعمال او را مى نويسند، هر گاه كه بنده خدا فوت كرد آن دو فرشته گويند: پروردگارا بنده ات فلان كس را قبض روح كردى اينك ما كجا رويم؟ خداوند در پاسخ آنان مى فرمايد: آسمان من از فرشتگانم پر است كه مرا ستايش مى كنند، و زمينم نيز پر است از بندگانم كه اطاعتم مى نمايند، برويد به سوى قبر بنده ام و مرا تسبيح و تكبير و تهليل نمائيد و آنها را تا روز قيامت در زمره حسنات بنده ام بنويسيد.

«وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ» يعنى: سختى و شدّت جان كندن كه انسان را بيهوش نموده بر عقلش چيره مى گردد، بالحق يعنى امر آخرت كه صاحبش آن را شناخته به سوى آن اضطرار يابد.

بعضى گفته اند: معنى آيه اين است كه جان كندن مرگ را كه حق است آورد.

مقاتل گويد: يعنى مرگ حق است و حتما پيش خواهد آمد، و منظور آن است كه جان كندن مرگ به شما نزديك است براى آن آماده شويد، چون به قدرى نزديك است كه گويا تحقّق يافته است مانند آنجا كه خداوند مى فرمايد:

(أَتى أَمْرُ اللَّهِ).

روايت شده است كه عايشه به هنگام مرگ ابى بكر اين شعر را خواند:

(لعمرك ما يغنى الثراء عن الفتى اذا حشرجت يوما و ضاق بها الصدر)

يعنى: (به جان تو ثروت انسان را بى نياز نخواهد ساخت، آن گاه كه نفس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 258

به شماره آمد و سينه تنگ شد).

ابو بكر در پاسخ عايشه گفت: اين گونه سخن نگو، بلكه آن گونه كه قرآن گفته است بگو: (وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ).

و

كسى كه در چنگال مرگ افتاده است به او گويند:

«ذلِكَ» يعنى: اين مرگ.

«ما كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ» همان است كه از آن فرار كرده كناره مى گرفتى.

«وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ» تفسير آن قبلا گذشت.

«ذلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ» يعنى: اين روز، روز تحقّق وعده عذابى است كه خداوند با آن بندگانش را ترسانيده است تا آماده شده، به فرمان خدا به كردار شايسته پردازند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 259

آيات 21- 30 سوره ق 50

چيز است كه شتر و گوسفند باشد، و همين طور همراهان حد اقل سه نفر مى باشند، و لذا كلام فرد طبق دو ياورش جارى شده است، همانگونه كه مى بينيم شعرا بيشتر سخن از دوست و معشوق به صورت تثنيه مى آورند امرؤ القيس شاعر عرب گفته است:

(خليلىّ مرّا بى على أم جندب لنقضى حاجات الفؤاد المعذّب

فانّكما ان تنظرانى ليلة من الدّهر تنقضى لدى أم جندب)

سپس مى گويد:

__________________________________________________

(1)- شايد منظور اضربوا به صيغه جمع باشد چون (حرّس) جمع است، و شاهد بر سر اين است كه (اضربا) به صيغه تثنيه براى حرس كه جمع است آمده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 263

(أ لم تر أنى كلّما جئت طارقا وجدت بها طيبا و ان لم تطيّب «1»

.

كه به مفرد بازگشته است، چون در اوّل كلام هم واحد بوده كه در لفظ تثنيه آمده است.

باز شعر ديگرى سروده مى گويد:

(خليلىّ قوما فى عطالة فانظروا أنارا ترى من نحو ما بين أم برقا «2»

.

كه گفته است ترى و نگفته است تريا.

2- علّت تثنيه آوردن القيا آنست كه دلالت بر تكثير كند، مثل اينكه گفته است الق، الق و ضمير تثنيه آورده است تا دلالت بر تكرير فعل كند، و اين به علّت شدّت ارتباط فاعل به فعل است، بطورى كه هر كدام از آن دو مكرّر شوند مثل آن است كه دوّمى مكرّر شده است، و اين قول مازنى است، و در نظر او آيه

(قال ربّ ارجعون) هم از اين قبيل است كه ارجعون جمع بسته شده است تا دلالت بر تكرير كند، مثل اينكه گفته است: (ارجعنى ارجعنى ارجعنى) و

مانند آن است كه قول امرئ القيس شاعر كه گفته:

(قفا نبك من ذكرى حبيب و منزل) و مانند آن كه مثل آن است كه دو بار گفته است: قف قف.

__________________________________________________

(1)- كه در دو بيت اول خليلى و انكما تثنيه آمده است اما در بيت سوم ا لم تر به صيغه مفرد آمده است.

(2)- عطاله كوهى است بلند در سوده از ديار بنى سعد، و در لسان العرب بدين شكل آمده است:

(أ نارا ترى من ذى ابانين أم برقا) و ما بين اسم محلى است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 264

3- اينكه امر القيا شامل سائق و شهيد مى شود، مثل اينكه گفته است:

(يا ايّها السائق و الشّهيد القيا).

4- اينكه الف آخر القيا نون تأكيد خفيفه بوده است، و در اصل القين بوده است، و وصل جارى مجراى وقف شده و نون تبديل به الف گرديده است، همان گونه اعشى شاعر گفته است:

(و ذا النّسك المنصوب لا تنسكنّه و لا تعبد الشّيطان و اللَّه فاعبدا) «1»

.

و مؤيد اين قول روايتى است كه از حسن در قرائت اين آيه آمده است كه (القيا) با تنوين خوانده است.

الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ- اگر الّذى را مبتدا بگيريم خبرش مى شود (فألقياه) و نيز جايز است آن را منصوب بدانيم به وسيله فعلى مضمر كه فألقياه آن را تفسير مى كند، و نيز مى شود آن را منصوب بگيريم بنا بر اينكه بدل باشد از (كُلَّ كَفَّارٍ) كه قبلا آمده «2» ولى نمى شود الّذى را مجرور بدانيم كه صفت براى كفّار باشد، چون نكره با موصول صفت آورده نمى شود، و موصول وصله است

براى توصيف اسمايى كه با جمله ها معرفه مى شوند.

است، چه نيكان و چه تبهكاران، چون تمام افراد بشر بطور ضرورى اين آگاهى را خواهند يافت.

«فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ» يعنى: امروز ديگر چشمت تيزبين خواهد بود كه هيچ نوع شك و شبهه اى در آن راه نخواهد يافت.

بعضى گفته اند يعنى: امروزه دانشت نسبت به حالاتى كه در دنيا داشتى نافذ است، و منظور از بصر در اينجا چشم سر نيست، همانگونه كه مى گويند:

فلانى بصيرت به نحو يافته است.

و از ابن عباس روايت شده است كه اين آيه مخصوص كافران است، يعنى: تو امروز آنچه را كه در دنيا ندانستى خوب مى دانى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 266

«وَ قالَ قَرِينُهُ» حسن گفته است: قرين فرشته شاهد اعمال انسان است، و همين معنى نيز از امام باقر و امام صادق (ع) روايت شده است.

از مجاهد نقل شده است منظور از اين قرين همان شيطانى است كه بر او گمارده شده است.

بعضى هم گفته اند: منظور از قرين همنشين او است از انسانها.

«هذا ما لَدَيَّ عَتِيدٌ» اگر منظور از قرين فرشته شاهد باشد معنى اين است: اين حساب او است كه نزد من در اين پرونده آماده است، يعنى به پروردگارش مى گويد: مرا بر او موكل ساخته بودى اينك اعمال او را كه نوشته ام نزد من حاضر است.

و اگر منظور از قرين شيطان يا همنشين انسى باشد معنى اين است اين عذاب نزد من حاضر است و به سبب گناهانى كه انجام داده ام برايم فراهم آمده است.

«أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ» اين خطاب به خازن جهنّم است.

زجاج گويد: خطاب به دو فرشته موكّل بر انسان است كه سائق و شهيد مى باشند، و

آنچه در اين باره آمده است يادآور شديم.

ابو القاسم حسكانى با اسناد خود از اعمش روايت كرده است كه گفت:

ابو المتوكّل ناجى از ابى سعيد خدرى روايت كرده است كه رسول خدا (ص) فرمود:

(هنگامى كه روز قيامت مى شود خداوند به من و به على مى فرمايد: القيا فى النّار من ... يعنى: دشمنان خود را به جهنّم اندازيد، و دوستان خود را وارد بهشت سازيد، و اين معناى أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ ...) و عنيد كسى است كه از حق و رشد روى گردان شده است.

«مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ» يعنى: مانع نيكيها است كه خداوند فرمان داده است ثروت-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 267

گذاشته اند آنست كه در عذاب جهنم اين شيطان هم قرين انسان خواهد بود.

بعضى هم گفته اند: منظور از اين قرين انسان است و آنان عبارتند از علماى فاسد و پيروانشان. «1»

«رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ» شيطان گويد: خدايا من او را گمراه نساخته و او را با بى ميلى وادار به طغيان نساخته ام، يعنى: من او را عصيانگر نكرده ام.

هاى خود را در راه او خرج كنيم.

«مُعْتَدٍ» ستمگر متجاوزى كه از حدود الهى تجاوز نمايد.

«مُرِيبٍ» يعنى: در وجود خدا و آنچه كه از طرف او نازل شده است شك مى كند.

بعضى گفته اند يعنى: متّهم است و با انجام كارهايى مورد سوء ظن قرار مى- گيرد، مانند شخص مورد ملامت كه كارهايى انجام مى دهد، و به خاطر آن كارها ملامت مى گردد.

بعضى گفته اند: اين آيه در باره وليد بن مغيره نازل شده است، چون فرزندان برادرش در باره اسلام آوردن با او مشورت كرده بودند، كه وليد آنان را از اسلام

آوردن مانع شد، بنا بر اين منظور از خير اسلام خواهد بود.

«الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ» كه بتها را با خدا شريك دانسته است.

«فَأَلْقِياهُ فِي الْعَذابِ الشَّدِيدِ» و اين قسمت تأكيد قسمت قبلى است، مثل، اينكه گفته است آنچه را كه بشما گفته ام عمل كنيد كه او مستحق عذاب است.

«قالَ قَرِينُهُ» از ابن عباس و قتاده و مجاهد نقل شده است كه منظور از قرين شيطانى است كه او را گمراه ساخته است، و علت آنكه نام آن شيطان را قرين

__________________________________________________

(1)- شواهد التنزيل حسكانى ج 2 ص 189 در دنباله حديث آمده است كه (ابو حنيفه بقوم گفت: برخيزيد ديگر از اين محكمتر چيزى نخواهد آمد).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 268

«وَ لكِنْ كانَ فِي ضَلالٍ» و از ايمان گمراه بود.

«بَعِيدٍ» يعنى با انتخاب راه بد طغيان نمود، و مثل اين آيه است آنجا كه آمده است (وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي).

«قالَ» خداوند بزرگ ميفرمايد:

«لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ» يعنى: بعضى از شمار با بعض ديگر نزد من نزاع نكنيد.

«وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ» يعنى: در دنيا كه جاى تكليف بود به شما گفتم ولى اعتنا نكرديد، و با دستور من مخالفت كرديد.

«ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ» يعنى: آنچه را كه در دنيا به شما گفتم كه هر كس را منكر مى شود و پيامبرانم را تكذيب كند، و با فرمان من مخالفت نمايد، عذاب خواهم نمود، اين گفتار به چيز ديگرى تبديل نخواهد يافت، و بر خلاف آن نخواهد شد.

«وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ» يعنى: من

در مجازات هيچكس نسبت باو ستم نميكنم، بلكه او با ارتكاب گناهان بخويشتن ظلم ميكند، و اينكه گفته است (ظلام) از باب مبالغه است، به منظور رد كسى كه ظلم را بخداوند بزرگ و مقدس نسبت داده است.

«يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ» يوم، متعلّق است به (ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ ..)

بعضى گفته اند: متعلّق است به مقدّر كه تقدير آن عبارت است از (اذكر يا محمّد ذلك اليوم الّذى يقول اللَّه فيه لجهنّم هل امتلأت من كثرة ما ألقى فيك من العصاة)؟

«وَ تَقُولُ»، جهنّم مى گويد:

«هَلْ مِنْ مَزِيدٍ» انس گويد: يعنى جهنّم بيشتر مطالبه مى كند، مجاهد گويد: اينجا هل من مزيد به معنى كفايت است، يعنى ديگر براى پر شدن جهنّم ظرفيّت اضافى باقى نمانده است، و بر اين قول دلالت دارد آيه (لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ) «1».

__________________________________________________

(1)- سوره سجده، آيه: 13.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 269

و در باره وجه اوّل گفته شده است: اين گفتار از جهنّم پيش از وارد شدن تمام اهل جهنّم در آتش است.

و نيز مى تواند به آن معنى باشد كه جهنّم خواستار تعداد بيشترى از گناه- كاران شده است، بر اين اساس كه بر ظرفيّتش افزوده شود، همان گونه كه در روايت آمده است روز فتح مكّه از پيامبر خدا (ص) پرسيدند: آيا به منزل خودت وارد نمى شوى؟ حضرت در پاسخ فرمودند: آيا عقيل براى ما خانه اى باقى گذاشته است؟ چون هنگامى كه بنى هاشم از مكّه به سوى مدينه هجرت نمودند، عقيل خانه هاى بنى هاشم را فروخته بود، بنا بر اين معنى مى شود: آيا چيزى اضافه مانده است.

امّا سخنى كه

از زبان جهنّم آمده است، در باره آن چند وجه گفته شده است:

1- اين جمله به صورت يك مثل آمده است، يعنى: جهنّم از نظر وسعت و عظمت مانند يك موجود داراى نطق است كه هر گاه به او گفته شود: آيا پر شده اى؟ گويد: پر نشده ام و هنوز گنجايش بسيارى دارم، و مانند آن است گفته عنتره:

فازور من وقع القنا بلبانه و شكا الى بعبرة و تحمحم

يعنى: (مركب سوارى من برگشت و از تيرى كه به سينه اش نشسته بود با اشك چشم و زمزمه اى كه سر مى داد به من شكايت نمود) «1».

__________________________________________________

1- شاهد بر سير اين است كه شاعر در شعر خود زبانحال مركب سوارى را به شكايت تعبير نموده است، همانگونه كه در قرآن زبانحال جهنّم بيان شده است، در شعر بعدى نيز شاهد بر سر نقل زبانحال است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 270

و شاعر ديگر مى گويد:

(امتلأ الحوض و قال قطني مهلا رويدا قد ملأت بطنى)

يعنى: (حوض پر شده گفت: مرا بس است، مهلتى ديگر بس است كه شكم خود را پر نموده ام).

2- آنكه خداوند براى جهنّم وسيله نطق خواهد آفريد و روز قيامت به سخن خواهد آمد، و اين قابل انكار نيست، زيرا همان خدايى كه دستها و اعضاء و پوست بدن انسان را به زبان آورد، قدرت دارد كه جهنّم را نيز به سخن آورد.

3- جمله اين خطاب باشد به موكّلين بر جهنّم كه خداوند مى خواهد از آنان اقرار بگيرد، و از آنان مى پرسد آيا جهنّم پر شده است؟ موكّلين جهنّم در پاسخ مى گويند: بلى ديگر جايى براى افزودن نمانده است، تا خداوند

به راستى وعده خداوند پى ببرند «1» و اين سخن از حسن است و حسن ميگويد:

(هَلْ مِنْ مَزِيدٍ)؟ بمعنى: (ما من مزيد است) مانند آنجا كه مى فرمايد: (هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ) «2» كه به معنى: (لا من خالق غير اللَّه) است، و اين گفته نيز از واصل بن عطاء، و عمرو بن عبيد مى باشد.

__________________________________________________

(1)- آنجا كه وعده فرموده است: (لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ) سوره هود، آيه: 119 يعنى: (حتما جهنّم را از جنيّان و مردم همگى پر خواهم نمود).

(2)- سوره فاطر، آيه: 3

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 271

آيات 31- 40 سوره ق 50

كن، و به نماز خواندن بپرداز.

سنون تلمّع)

نقّبوا- امّا بنا بر قرائت كسى كه (فنقّبوا) به كسر قاف قرائت كرده است ابن جنى گفته است از باب (فعّلوا) است از نقب يعنى: وارد زمين شده خود را در آن پنهان كنيد، زيرا شما راه فرارى نخواهيد داشت.

ألقى السمع- قرائت او ألقى السّمع به معنى آن است كه (ألقى السّمع منه).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 274

لغوب- ممكن است (لغوب) به فتح لام از جمله مصادرى باشد كه بر وزن (فعول) به فتح فاء آمده است، مانند (وضوء) (ولوغ) (وزوع) (قبول) بفتح واو و قاف و اينها صفاتى هستند براى مصادر محذوفه كه در مثال: (توضأت وضوءا) تقدير خواهد شد: (توضّأت وضوءا حسنا)، و همين طور است در مورد بحث كه (ما سنا من لغوب لغوب) يعنى: (تعب متعب).

است كه (مَنْ خَشِيَ الرَّحْمنَ) مبتدا باشد و خبرش محذوف است بنا بر آنكه تقدير چنين باشد: (يقال لهم ادخلوها) و بنا بر اين تركيب جمله در (لِكُلِّ أَوَّابٍ حَفِيظٍ) تمام مى شود، و نيز مناسب است كه (ادخلوها) خطاب به متّقين باشد، و تقديرش مى شود (و تزلف الجنّة للمتّقين و يقال لهم ادخلوها بسلام).

كه بر زبان پيامبران به عنوان پاداش به شما وعده داده اند.

«لِكُلِّ أَوَّابٍ» از ضحّاك و ابن زيد نقل شده است كه اوّاب يعنى: بسيار توبه كننده، و بازگشت كننده به فرمان الهى، و از ابن عبّاس و عطاء نقل شده است كه أوّاب بمعنى تسبيح كننده است.

«حَفِيظٍ» آنچه را كه خداوند فرمان داده است حفظ مى كند، و از انجام دادن كارهايى كه جايز نيست مانند گناهى كه دامنش را آلوده سازد يا خطايى كه از ارزش او بكاهد خويشتن دارى مى كند.

«مَنْ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ» يعنى: او كسى است كه از خدا مى ترسد، و فرمان او را مى برد، و به ثواب و عقاب ايمان دارد با اينكه او را نديده است.

و از ضحّاك و سدى نقل شده است كه (... بِالْغَيْبِ) يعنى در پنهان، آنجا كه كسى او را نبيند از خدا مى ترسد.

«وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ» يعنى: بر اين پرهيزكارى و ترس از خدا ادامه داده تا اينكه با قلبى كه رو بر طاعت خداى نهاده و با نهانيهاى درونى به سوى او توجّه دارد وارد جهان ديگر مى شود.

«ادْخُلُوها بِسَلامٍ» يعنى: به آنان گفته مى شود با امنيّت از هر ناملايمى و با سلامت از هر آفتى وارد بهشت شويد.

بعضى گفته اند: يعنى سلام و درود خدا و فرشتگان بر شما باد وارد بهشت شويد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 277

«ذلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ» يعنى: اين زمانى كه مؤمنان در بهشت متنعّم خواهند بود ابدى است و محدود به زمان خاصّى نخواهد بود.

«لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها» يعنى: آنان در بهشت از نعمتها آنچه دلشان بخواهد و اراده كنند خواهند داشت.

«وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ» يعنى: علاوه بر آنچه كه مى خواهند نعمتهايى كه به فكرشان نمى رسد، و در آرزو هم ندارند نزد ما موجود است.

بعضى گفته اند: (مزيد) عبارت است از پاداشهايى كه علاوه بر ميزان استحقاق بندگان، از طرف خداوند در مقابل اعمالشان به آنان عطا مى شود.

آن گاه خداوند سبحان كفّار مكّه را ترسانده مى فرمايد:

«وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ» يعنى: پيش از اين مردم، نسلهايى كه پيامبران را تكذيب نموده بودند به هلاكت رسانديم.

«هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً» يعنى: آنها كه هلاكشان ساختيم از نظر قدرت و نيرو از اينان برتر و فزونتر بودند، و با اين وصف هلاك ساختن آنان براى ما كارى نداشت، پس اين قوم كه طغيان مى كنند در مقابل عذاب ما چه تأمين يافته اند؟

«فَنَقَّبُوا فِي الْبِلادِ» يعنى: آن قوم كه هلاك شدند راهها را در شهرها با خشونت و شدّت براى خود مى گشودند، اصل نقبوا از نقب است كه به معنى راه مى باشد، بعضى گفته اند يعنى اينان در شهرها راه افتاده، و با قدرت خود مى گشتند، و هر راهى را پيموده، و سفرهاى طولانى انجام مى داده اند.

«هَلْ مِنْ مَحِيصٍ» آيا راه فرارى از مرگ وجود دارد؟ يعنى: در تمام اين مراحل اينان از هلاكت و مرگ راه گريزى نيافتند.

«إِنَّ فِي ذلِكَ» يعنى: در آنچه خبر دادم و داستان سرايى كردم.

«لَذِكْرى » مايه عبرت و منشأ تفكّر است در آن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 278

«لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ» از ابن عبّاس نقل شده است كه قلب در اينجا به معنى عقل است «1» همان گونه كه مى گويند: (أين ذهب قلبك) يعنى: قلبت كجا رفته است؟

كه منظور از قلب عقل است «2» يا مى گويند: (فلان قلبه معه) يعنى: عقل

__________________________________________________

(1)- نور الثّقلين ج 5 ص 116 از اصول كافى نقل مى كند كه هشام بن حكم گويد: امام موسى بن جعفر (ع) به من فرمود: (اى هشام خداوند در قرآن مى فرمايد: (اينها موجب عبرت است براى آنان كه قلب دارند) يعنى عقل دارند).

(2)- شواهد التّنزيل حسكانى ج 2 ص 192 در روايتى از على (ع) روايت مى كند كه فرمودند: (من آن صاحب قلبى هستم كه خداوند اينجا در نظر دارد).

در روايت ديگر باز از حضرت على (ع) روايت كرده است كه فرمودند: (منظور از ذكرى در اين آيه من هستم).

در روايت ديگرى از ابن عبّاس نقل مى كند كه (دو شتر بزرگ به پيامبر خدا (ص) اهداء شد، حضرت به يارانش نظر افكنده فرمود: آيا كسى در ميان شما هست كه بتواند دو ركعت نماز بخواند كه در آن به هيچ كارى از دنيا فكر نكند و در قلبش فكر دنيا راه نيابد تا يكى از اين دو شتر را به او جايزه دهم، على به پا خاست و به نماز ايستاد، پس از آنكه سلام داد، جبرئيل نازل شده گفت: يكى از دو شتر را به على جايزه بده، رسول خدا (ص) فرمود: امّا على در تشهّد كه نشست به اين فكر فرو رفت كه كداميك از دو شتر را بگيرد؟! جبرئيل گفت: آرى على در اين فكر بود كه شتر چاق تر را بردارد و آن را نحر كرده در راه خدا صدقه دهد، پس تفكّرش براى خدا بوده، نه براى خودش و نه براى دنيا.

حضرت رسول (ص) نيز هر

دو شتر را به على (ع) داد، و خداوند نازل فرمود: (إِنَّ فِي ذلِكَ ...) يعنى: در نمازى كه على خواند اندرز است براى آنان كه عقل دارند ...).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 279

فلانى با او است.

و علّت اينكه خداوند فرموده است اينها موجب عبرت عاقلان است، براى آن است كه آنها كه عبرت پذير نيستند توجّهى به عقل خويشتن نمى كنند.

از قتاده نقل شده است منظور آن است كه اين سرگذشت موجب عبرت آن كسانى است كه داراى قلبى زنده باشند «1».

«أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِيدٌ» از ابن عبّاس و مجاهد و ضحّاك نقل شده است يعنى: اين سرگذشتها مايه عبرت است براى كسى كه گوش فرا داده، و قلب خويشتن را مشغول چيزهاى ديگرى غير از آنچه مى شنود نمى سازد، و آنچه را كه مى شنود تحويل گرفته آن را درك مى كند، و از آن غافل نشده، و فراموش نمى كند، گفته مى شود: (الق الىّ سمعك) يعنى: به سخنان من گوش فرا ده.

ابن عبّاس گويد: منافقين مى آمدند و خدمت حضرت رسول خدا (ص) نشسته، سپس كه بيرون مى رفتند به يكديگر مى گفتند: او چه حرفهايى مى زد؟

و گويى كه در محضر پيامبر دلهاى آنان همراهشان نبوده است.

از قتاده نقل شده است يعنى در حالى كه او شاهد صفت پيامبر است كه در كتب سلف آمده است، و منظور از آن اهل كتاب مى باشد.

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ».

لغوب به معنى خستگى و ملال است، و در اين آيه خداوند يهوديان را تكذيب فرموده است كه اعتقاد دارند خداوند در روز شنبه

پس از آفرينش جهان استراحت كرده است، و روى همين حساب است كه روز شنبه، يهوديان كارهاى

__________________________________________________

(1)- تفسير ابن عبّاس صفحه 326 قلب را به (عقل حىّ) يعنى: عقل بيدار و زنده معنى كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 280

خود را تعطيل مى كنند «1».

«فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ» يعنى: اى محمّد از اين نسبت هاى ناروا كه يهوديان مى دهند و اين دروغها كه مى گويند: و اينكه تو را ساحر و مجنون مى خوانند صبر كن، و همه اين ناملايمات را بر خود هموار كن، تا از طرف خداوند گشايشى شود، و اين دستور بردبارى پيش از آن بود كه خداوند دستور جهاد بدهد.

«وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ» يعنى: نماز بخوان و خدا را سپاسگزارى كن.

ابن عبّاس و قتاده و ابن زيد گفته اند: علّت اينكه نماز را تسبيح ناميده اند آن است كه نماز مشتمل تسبيح و تحميد است.

بعضى هم گفته اند: منظور از تسبيح اينجا نماز نيست، بلكه تسبيح لفظى است كه انسان خدا را از نسبتهاى ناروا منزّه خواند.

«قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ» از قتاده و ابن زيد روايت شده است

__________________________________________________

(1)- نور الثّقلين ج 5 ص 126 حديث 47 از روضة الواعظين مرحوم مفيد نقل مى كند: (يهوديان خدمت پيامبر خدا (ص) آمده از حضرتش در باره آفرينش آسمانها و زمين پرسيدند؟ فرمود: خداوند زمين را روز يكشنبه و دوشنبه آفريد، و كوه ها را و آنچه در آن است روز سه شنبه آفريد، و روز چهارشنبه درختان و آب و تمدّنها و شهرها و آبادانى و ويرانى را آفريد، و روز پنجشنبه آسمان را آفريد، و روز جمعه ستارگان و خورشيد و

ماه و فرشتگان را آفريد.

يهوديان گفتند: آن گاه چه شد اى محمّد؟ حضرت فرمود: آن گاه خداوند بر اريكه قدرت استقرار يافت، يهود گفتند: اگر تمام مى كردى خوب گفته بودى و گفتند آن گاه خداوند به استراحت پرداخت (يعنى روز يكشنبه) حضرت از اين سخن كفرآميز به شدّت خشمگين شد، و اين آيه نازل شد: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ ...»).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 281

يعنى: نماز صبح و ظهر و عصر «1».

«وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ» يعنى: مغرب و عشاء، مجاهد گفته است: و من اللّيل يعنى نماز شب و نماز مغرب و عشاء نيز در آن هست.

از حضرت صادق (ع) روايت شده است كه از حضرت در باره (وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ) پرسيدند؟ فرمودند: صبحگاهان و عصر ده بار مى گويى: (لا اله الّا اللَّه وحده لا شريك له، له الملك و له الحمد، يحيى و يميت و هو على كلّ شى ء قدير).

«وَ أَدْبارَ السُّجُودِ» در آن چند قول است:

1- از على بن أبى طالب (ع) و حسن بن على (ع) و حسن و شعبى و نيز از ابن عبّاس در روايتى مرفوعه از پيامبر (ص) روايت شده است كه منظور از آن دو ركعت نماز نافله است كه پس از نماز مغرب مى خوانند، و منظور از (إِدْبارَ النُّجُومِ) دو ركعت نماز نافله قبل از طلوع فجر است.

2- از ابن عبّاس و مجاهد نقل شده است: منظور از (أَدْبارَ السُّجُودِ) تسبيح پس از هر نماز است.

3- از ابن زيد و جبائى نقل شده است منظور از (أَدْبارَ السُّجُودِ) نافله ها است پس از

نمازهاى واجب.

4- از امام جعفر صادق (ع) روايت شده است منظور از (أَدْبارَ السُّجُودِ) نماز وتر است در آخر شب.

__________________________________________________

(1)- تفسير ابن عبّاس ص 326 قبل طلوع الشّمس را نماز صبح و قبل الغروب را نماز ظهر و عصر دانسته است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 282

آيات 41- 45 سوره ق 50

را از مكانى نزديك شنيده اند.

«يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ» صيحه، عبارت است صدايى يكباره و شديد، و اين صيحه همان (نفخه دوّم) است، و كلمه بالحق بنا به نقل كلبى به معناى رستاخيز قيامت است، و به گفته مقاتل يعنى اين صيحه بطور تحقيق انجام خواهد گرفت.

«ذلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ» يعنى: اين روز روز بيرون آمدن از قبرها به سوى صحراى محشر است.

و از ابى عبيده نقل شده است كه (يَوْمُ الْخُرُوجِ) يكى از نامهاى قيامت است، و در اين مورد به قول شاعر عرب استشهاد شده است كه گفته است:

(أ ليس يوم سمّى الخروجا أعظم يوم رجّة رجوجا)

يعنى: (آيا روز قيامت همان روز نيست كه به (خروج) ناميده شده است؟ بزرگ روزى كه جنبشى سخت خواهد داشت).

«إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي وَ نُمِيتُ وَ إِلَيْنَا الْمَصِيرُ» خداوند بزرگ از كار خودش خبر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 285

مى دهد كه او است آن كس كه آفريدگان را پس از آنكه به صورت جماد در آمده و مرده اند دوباره زنده مى كند، و پس از آنكه زنده شدند، دوباره آنان را مى- ميراند، و دگر بار روز قيامت آنان را زنده خواهد ساخت، و منظور از (وَ إِلَيْنَا الْمَصِيرُ) نيز همين است.

«يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ» يعنى: روزى كه زمين براى آنان شكافته مى شود و از دل آن بيرون مى آيند.

«سِراعاً» و بدون توقّف به سوى منادى حق خواهند شتافت.

«ذلِكَ حَشْرٌ» و حشر به معنى جمع آورى است كه از هر سو رانده شوند.

«عَلَيْنا يَسِيرٌ» يعنى: و اين عمل براى ما ساده و آسان است، با اينكه مخلوقات قبور و

ديارشان از يكديگر فاصله بسيار دارد.

آن گاه خداوند پيامبرش را تسليت داده مى فرمايد:

«نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَقُولُونَ» يعنى: آنچه را كه اين كافران در مورد تكذيب تو و انكار پيامبريت و انكار رستاخيز مى گويند بر ما پوشيده نيست، و از هر چيز آنان آگاهيم.

«وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ» يعنى: تو بر دلهاى آنان سلطه و قدرت ندارى كه بتوانى آنان را مجبور به ايمان آوردن كنى، و تو تنها برانگيخته شده اى كه آنان را بيم داده، دعوت كنى، و تشويقشان نمايى، و اين معنى گفتار ابن عبّاس است.

تغلب گويد: كلماتى بر وزن فعال داريم كه به معنى مفعل مى آيد، مانند دراك كه بمعنى مدرك آمده است و مانند (سراع) كه به معنى مسرع است، و سيف سقاط به معنى مسقط است و بكاء كه به معنى مبكى است.

علىّ بن عيسى گويد: از اين باب شنيده نشده است مگر دراك از ادركت، و بعضى هم جبّار را نيز از جبرته على الأمر، بمعنى أجبرته گفته اند، و اين لغت كنانه است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 286

بعضى گفته اند (ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ) يعنى: تو نسبت به آنان سخت و بيرحم نيستى، كه بردبارى نداشته باشى، پس آزار آنان را تحمّل كن.

«فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخافُ وَعِيدِ» كسانى را كه از وعده هاى عذاب الهى مى ترسند در اينجا ذكر كرده است، چون اينان هستند كه از پندهاى قرآن بهره خواهند برد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 287

تند و سرد آن را مى بافد كه در سطح آب آن موجهايى دارد).

الخراصون- خراص بمعنى دروغگو است، و خرص بمعنى گمان و حدس ميباشد، و اينكه (حرز) نيز بمعنى (خرص) آمده است چون بهمان معنى است، گفته ميشود: (كم خرص أرضك) بكسر خاء يعنى: (ميزان تقريبى زينت چقدر است؟)، و خرص در اصل بمعنى قطع است، كه از كلام عرب گرفته شده است كه ميگويند: (خرص فلان كلاما و اخترصه) در صورتى كه بخواهد سختى را بى اساس قطع كند.

غمرة- از غمره الماء يغمره، و غمره الدين گرفته شده است، و در جايى گفته ميشود كه بعلت فراوانى چيزى چيز ديگر را فرا گيرد، و (غمر) به فرد پر بخشش گويند زيرا با بخشش خود فراگير خواهد شد.

يوم نيز چون اضافه به جمله شده است مفتوح ميشود، همانطور كه خوانده شده است (من خزى يومئذ) كه يوم مفتوح است با اينكه در موضع جر است، زيرا تو آن را به غير متمكن اضافه نموده اى.

بعضى گفته اند هنگامى كه در كلام عرب ظرفى جريان يافت بر اين استعمال در موضع رفع باقى مى ماند، و گاهى هم مفتوح مى آيد همانگونه كه در (و منا دون ذلك) و (لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ) آمده است.

زحل و مشترى و مريخ و زهره و عطارد است.

«فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً» منظور از آن فرشتگان است كه كارها را طبق دستور بين آفريدگان الهى تقسيم مى نمايند.

علت اينكه خداوند به اين اشياء سوگند ياد كرده است منافع فراوانى است كه براى بندگان دارند، و نيز اين اشياء دلالت بر وحدانيت خداوند دارند، و از صنعتهاى بديع خداوند ميباشند.

بعضى از مفسرين گفته اند در تقدير سوگند به خداى اين اشياء است، زيرا سوگند خوردن جز بخداوند عالم جايز نيست.

از امام باقر و امام صادق (ع) روايت شده است كه براى احدى جايز نيست كه سوگند ياد كند مگر بخداى بزرگ، اما خداوند بهر چيزى از مخلوقاتش سوگند ياد ميكند.

آن گاه مطلبى را كه بخاطر آن سوگند ياد شده است بيان كرده ميفرمايد:

«إِنَّما تُوعَدُونَ» يعنى چيزهايى مانند پاداش نيك و مكافات عمل و بهشت و دوزخ كه بشما وعده ميدهند.

«لَصادِقٌ» يعنى اين وعده ها صدق است و حقيقت ميباشد و بناچار تحقّق خواهد يافت، بنا بر اين (صادق) اسم است كه بجاى مصدر قرار گرفته است، بعضى هم گفته اند (صادق) بمعنى ذو صدق است مانند (عيشة راضية).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 294

«وَ إِنَّ الدِّينَ لَواقِعٌ» يعنى: پاداش اعمال داده خواهد شد.

بعضى هم گفته اند يعنى: روز قيامت بحساب اعمال خواهند رسيد، آن گاه سوگند ديگرى ياد كرده ميفرمايد.

«وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُكِ» حسن و ضحاك گفته اند: يعنى: سوگند به آسمان كه داراى راههاى خوبى است، ولى چون اين راهها از ما دور است ما آن را نمى بينيم.

و از ابن عباس و قتاده و عكرمه و ربيع روايت شده است يعنى: سوگند به آسمان

كه داراى صفت و خلق نيكو و مستقيم است.

از على (ع) روايت شده است يعنى: سوگند به آسمان كه داراى حسن و زينت است.

(و از على بن ابراهيم بن هاشم از پدرش از حسين بن خالد از حضرت رضا (ع) روايت شده است كه از حضرت پرسيدم: منظور خداوند از (وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُكِ چيست؟) فرمودند: يعنى: آسمان بزمين مربوط است، و انگشتان خود را در يكديگر فرو برد.

گفتم: چگونه آسمان مربوط به زمين خواهد بود با اينكه خداوند فرموده است: (رَفَعَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ) «1».

حضرت فرمودند: سبحان اللَّه مگر نمى بينيد كه خداوند فرموده است (بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها)؟ يعنى: (خداوند آسمان را با ستونى كه شما نمى بينيد بپاداشته است).

گفتم: بله درست است.

فرمودند: پس اينجا ستونى هست، ولى نامرئى است.

__________________________________________________

(1)- سوره رعد، آيه 2.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 295

گفتم: خدا مرا فدايت كند، به چه شكلى؟

ميگويد: حضرت كف دست چپ خود را باز كرده، كف دست راست خود را روى آن قرار داد، و سپس فرمود: اين زمين دنيا است، و آسمان دنيا بصورت گنبدى روى آن است، و زمين دوم بالاى آسمان دنيا است، و آسمان دوم گنبدى است كه بالاى آن قرار گرفته است، و زمين سوم بالاى آسمان دوم است، و آسمان سوم گنبدى است بالاى آن، همين طور تا زمين هفتم كه بالاى آسمان ششم است، و آسمان هفتم گنبدى است بالاى آن، و عرش پروردگار بالاى آسمان هفتم است، آنجا كه ميفرمايد: (خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ) «1» و صاحب اين امر پيامبر خدا (ص) و وصى او بر روى

زمين پس از او ميباشد، و اين امر از بالاى اين آسمانها و زمينها به صاحب امر ميرسد.

گفتم: يك زمين كه بيشتر زير پاى ما نيست؟

فرمودند: آرى زير پاى ما بيشتر از يك زمين نيست ولى شش زمين ديگر بالاى سر ما قرار گرفته است) «2»

.

«إِنَّكُمْ لَفِي قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ» اين جمله جواب قسم است، يعنى: شما اى اهل مكه در باره حضرت محمّد (ص) سخنان مختلفى مى گوييد، بعضى از شماها مى گوييد او شاعر است، و بعض ديگر مى گوييد: ديوانه است، و در باره قرآن ميگويند: آن سحر است و جادوگرى، و رجزهايى است كه پيشينيان ساخته اند.

بعضى گفته اند يعنى: بعضى از شما محمد (ص) را تكذيب ميكنيد، و بعضى او را تصديق ميكنيد، و بعضى هم در باره او شك داريد، و فائده اش اينست كه

__________________________________________________

(1)- سوره طلاق، آيه 12 يعنى: (خداوند هفت آسمان و از زمين مانند آن را آفريد كه بين آنها فرمان نازل ميگردد). [...]

(2)- تفسير قمى، جلد 2، صفحه 328.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 296

دليل حق ظاهر است، برويد حق را با دليلش بيابيد و گر نه هلاك خواهيد شد.

«يُؤْفَكُ عَنْهُ مَنْ أُفِكَ» يعنى: كسانى كه از نيكى روى گردان باشند از ايمان به او روى مى گردانند، يعنى: كسى كه از اين دين روى بر تافت از تمامى نيكيها رو بر تافته است.

بعضى گفته اند يعنى: از حق و صواب رو ميگرداند آن كس كه روى بگرداند، و اينكه از قول مختلف ياد شده است دلالت بر يادآورى حق دارد، و لذا جايز است كه از آن كنايه آورده شود.

از مجاهد نقل شده است يعنى: با

اين گفتار مختلف كسانى از ايمان رويگردان ميشوند، و بنا بر اين معنى (هاء) در عنه به (قول مختلف) بازگشت ميكند، بنا بر اين خودشان موجب رويگردانى خويشتن هستند، همانگونه كه گفته ميشود: فلانى خيلى خودپسند است، يا فلانى بسيار از خود راضى است، يا به كسى كه دنبال كار خود ميرود ميگويند (اين يذهب بك؟) يعنى خودت را بكجا ميبرى؟

بعضى هم گفته اند موجب گمراهى آنان سردمداران بدعت و پيشوايان ضلالت بوده است، زيرا عامه پيرو آنان هستند.

«قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ» يعنى: لعنت بر دروغگويان، يعنى بر آنان كه دروغ بر خدا و رسول مى بندند.

ابن عباس گفته است يعنى: لعنت بر شكّاكان.

ابن انبارى گفته است: اينكه قتل در اينجا به لعنت معنى شده است، چون كسى كه خداوند لعنتش كند مانند آنست كه مرده و بهلاكت رسيده است.

آن گاه خداوند اين كافران را توصيف كرده ميفرمايد:

«الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ» يعنى آنان كه در بيخبرى و اشتباه هستند، و نادانى آنان را فرا گرفته است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 297

«ساهُونَ» يعنى: از آنچه كه بر آنان واجب است غفلت دارند.

از ابن عباس آمده است يعنى: اينان در گمراهى خويش فرو رفته اند.

قتاده گفته است يعنى: اينان در بى خبرى سرگردانند.

بعضى گفته اند: جهل داراى مراتبى است اول لهو بعد غفلت سپس غمرة، بنا بر اين (غمرة) عبارت است از نهايت جهل، يعنى آنان در نهايت جهل بسر ميبرند و از حق و هدف آفرينش خود در غفلتند.

«يَسْئَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ»؟ اينان ميپرسند هنگام مجازات كى خواهد رسيد؟ و منظورشان از اين پرسش انكار قيامت و به مسخره گرفتن آنست، نه آنكه بخواهند

براستى وقت قيامت را بفهمند، و لذا در پاسخ آنان به يك حقيقت تلخ اشاره شده كه بناچار گريبانگير آنان خواهد شد و آمده است:

«يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ» يعنى: اين مجازات كه آن را مسخره ميكردند روزى خواهد بود كه در آن عذاب شده به آتش دوزخ خواهند سوخت.

عكرمه گويد: مگر نمى بينيد هنگامى كه طلا را در آتش مى افكنند گفته ميشود آزمايش شد، يعنى اينان هم با سوختن در آتش آزمايش ميكردند، همانگونه كه طلا با سوختن غل و غشى كه در آنست خالص ميشود، و خازنان دوزخ به آنان ميگويند:

«ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ» يعنى: اينك آتش و عذاب خود را بچشيد.

«هذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ» يعنى: اين عذاب همانى است كه در دنيا با مسخره و به منظور تكذيب در ديدن آن عجله داشتيد، اينكه به آن رسيديد و به صحّت آن پى برديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 298

آيات 15- 23 ذاريات 51

شاهد بر سر اينست كه مثل با اينكه اضافه به ضمير معرفه شده است ولى بهمان دليل كه گفتيم توانسته است صفت براى رجل نكره قرار بگيرد.

ولى چون رجل نكره موصوفه است و در حكم معرفه ميباشد اين اشكال، وارد نيست كه در جواب نياز به اين توجيه باشد (مترجم).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 301

اين اسماء از مبنى كسب بناء ميكنند، زيرا مضاف از مضاف اليه آنچه دارد از تعريف و تنكير، و جزاء و استفهام كسب ميكند، گفته ميشود (هذا غلام زيد) و (صاحب القاضى) كه اسم نكره با اضافه شدن به معرفه كسب تعريف ميكند، و نيز گفته ميشود:

(غلام من يضرب؟) كه كسب استفهام ميكند، و نيز مى گويى: (صاحب من يضرب اضرب) كه جزاء ميباشد.

بنا بر اين هر كس اين اسم مبهم (مثل) را بهنگام اضافه نمودن به مبنى، مبنى ميخواند، بناء را يكى از مسائلى دانسته است كه مضاف از مضاف اليه كسب ميكند، و لذا جايز نيست گفته شود: (جاءني صاحب الخمسة عشر) و نيز نميتوان گفت: (جاءني غلام هذا) زيرا اين اسماء از اسماء غير مبهمه هستند، ولى اسم مبهم در ابهامش و بعدش از اختصاص مانند حروف است كه دلالت بر امور مبهمه دارد، و پس از آنكه بچيز مبنى اضافه شد، بناء در آن نيز راه يابد، و در مثل قول سيبويه مبنى بر فتح خواهد شد.

احتمال دوم- آنكه ما و مثل را بمنزله يك چيز قرار دهى، و آن را مبنى بر فتح نمايى، گر چه ما زائده باشد، و اين قول ابى عثمان است، و در اين باره قول شاعر عرب

آمده است كه گفته است:

(و تداعى منخراه بدم مثل ما اثمر حمّاض الجبل)

يعنى: (لوله هاى بينيش آغشته بخون بود، مانند ثمره علف صحرايى توشه سرخ رنگ).

ابى عثمان گفته است كه (مثل) هنگامى كه با (ما) باشد بمنزله يك كلمه خواهد بود، و شايسته است كه (اثمر) صفت باشد براى (مثل ما) زيرا بهر حال يا بايستى صفت باشد براى مثل، يا بايد بگوئيم كه مثل اضافه شده است به فعل، چون اضافه نمودن آن بفعل جايز نيست، زيرا در جايى ديده نشده است كه كلمه مثل بفعل اضافه شده باشد، اينجا نيز آن را بفعل اضافه نميكنيم، وقتى كه اضافه جايز

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 302

نشد «1»

قهرا (اثمر) صفت خواهد شد، و هنگامى كه وصف شد ميبايست در آن ضميرى باشد كه به موصوف برگردد، بنا بر اين حذف ميگردد، همانگونه كه آن ضمير عائد از صفت بموصوف حذف ميگردد.

ممكن است مثل را با ما يك چيز تصوّر نكنيم، و آن را اضافه كنيم به ما كه تقدير خواهد شد (مثل شى ء اثمر حماض الجبل) كه اينجا مثل بخاطر اضافه شدن به كلمه غير متمكن مبنى بر فتح شده است.

و بر اين تركيب ديگر ابى عثمان در شعر دليلى ندارد بر اينكه (مثل) با (ما) بمنزله يك كلمه هستند.

و نيز جايز است كه ما و فعل به منزله مصدر باشند كه تقدير ميشود: (مثل أثمار الحماض) بنا بر اين مثل اين آيه خواهد شد: (وَ ما كانُوا بِآياتِنا يَجْحَدُونَ) و (بِما كانُوا يَكْذِبُونَ).

احتمال سوم: كه مثل منصوب باشد بنا بر حاليت از نكره در نطق، و اين قول

ابى عمرو جرمى است، و ذو الحال حق است كه قبل از آن آمده است و عامل در حال نيز (حق) است، زيرا حق از جمله مصادرى است كه با آن توصيف شده است، و نيز جايز است كه حال باشد براى نكره اى كه حق باشد در قوله (انه لحق)، ابو عمرو نيز همين را گفته است، و ندانسته است كه آن را حال براى ضمير موجود در حق قرار داده است، و اين معنى اختلافى در جوازش نيست.

و ابو الحسن در قوله تعالى (فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنا) امرا من

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: چون ما مصدريه است جمله فعليه را تحويل مصدر برده مثل در حقيقت به اسم اضافه ميشود نه فعل كه اشكال اضافه شدن به فعل پيش بيايد و تقدير اينطور خواهد شد: (مثل ثمر الحماض) همانگونه كه مؤلّف نيز اشاره خواهد كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 303

عندنا را حال دانسته، و ذو الحال را كل امر حكيم دانسته كه نكره است.

اين بود احتمالات نصب در (مثل ما).

(كانوا يهجعون بالليل قليلا) و بعضى گفته اند: (ما يَهْجَعُونَ) بمنزله هجوعهم است، و آن بدل است از واو در كانوا.

و (مِنَ اللَّيْلِ) در موضع صفت است براى قليل، و تقدير اينست: (كان هجوعهم قليلا من الليل).

آيات- و قوله وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ وَ فِي أَنْفُسِكُمْ، اگر آيات مرفوع باشد بنا بر اينكه مبتداء باشد، وَ فِي الْأَرْضِ خبر باشد، ضمير در (وَ فِي أَنْفُسِكُمْ) مانند ضمير در خبر مبتداء است، و اگر آيات را مرتفع بوسيله ظرف بگيريم ضمير در و فى أنفسكم مانند ضمير در فعل است، مثل اينكه بگويند: (قام زيد و قعد) و تقدير چنين است، (و فى أنفسكم آيات).

همين طور است آنچه كه بعدا مى آيد: (و فى موسى) يعنى: (و فى موسى آيات، و فى هود آيات، و فى ثمود آيات، و فى قوم نوح آيات، و فى عاد آيات).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 304

ابن عباس و حضرت صادق (ع) روايت شده است يعنى اينان كمتر شبى بر آنها ميگذشت مگر آنكه در آن نماز ميخواندند، يعنى: آنچه در آن ميخوابيدند رويهم اندك بود، و ليل اسم جنس است.

و مجاهد گويد: يعنى آنان تمام شب را نمى خوابيدند.

از ضحاك و مقاتل نقل شده است كه وقف بر قليلا خواهد بود، باين معنى كه اندكى از مردم بودند كه شب را اصلا نميخوابيدند، كه بر قليلا وقف شده سپس (مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ) جداگانه و ماء نافيه باشد، كه بطور كلى خواب از آنان نفى شده يعنى: شبها را تا صبح با نماز خواندن و قرائت قرآن احياء ميگرفتند.

مؤلف گويد: اگر ما نفى باشد آنچه كه در تحت نفى او باشد بر او مقدم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 305

نميشود، مگر آنكه بگوئيم: من الليل متعلق است بفعل محذوفى كه يهجعون بر آن دلالت ميكند، همانگونه كه در (إِنِّي لَكُما لَمِنَ النَّاصِحِينَ) و در (كانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ) گفته شده است.

«وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ» حسن گويد: اينان تا سحر به نماز خواندن ميپرداخته و سپس در سحر به استغفار مشغول ميشده اند.

حضرت صادق (ع) ميفرمايد: سحر در نماز وتر هفتاد بار استغفار ميگفته اند.

از مجاهد و مقاتل و كلبى روايت شده است يعنى: اينان سحرها نماز ميخوانده اند، زيرا نمازى كه سحرها ميخوانده اند نوعى طلب آمرزش است از سوى آنان آن گاه خداوند از صدقاتى كه ميداده اند ياد كرده ميفرمايد:

«وَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» از ابن عباس و مجاهد نقل شده است سائل يعنى كسى كه از مردم درخواست ميكند، و محروم كسى است كه درخواست

كرده و به او چيزى نداده اند.

قتاده و زهرى گفته اند محروم كسى است كه عفيف است و از كسى درخواست نميكند.

ابراهيم نخعى گويد: محروم كسى است كه سهمى در غنيمت جنگى نداشته است.

و در اصل محروم كسى است كه روزى او با ترك سؤال يا از دست دادن مال يا ويرانى باغ و زراعت، يا سقوط سهم از غنيمت جنگى از او سلب شده است، زيرا انسان با اين راهها فقير ميگردد.

و اراده پروردگار از كلمه (حق) آن ديون لازمه از زكات و غيره است، يا آنچه كه مردم با ايثار و به اختيار خود بر خويشتن قرار داده اند.

شعبى گويد: من نتوانستم معنى محروم را درك كنم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 306

و بعضى بين فقير و محروم فرق گذاشته اند، كه گاهى مردم او را محروم ميسازند كه چيزى به او نميدهند، و گاهى خودش با ترك سؤال خويشتن را محروم ميسازد، پس هر گاه سؤال كرد و به او چيزى ندادند، از آن كسانى نيست كه خود را با ترك سؤال محروم كرده باشند، بلكه ديگران او را محروم ساخته اند، اما اگر سؤال نكرد خودش موجب حرمان خويش شده است، و مردم او را محروم نكرده اند.

«وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ» يعنى در زمين راهنماييها و برهانهاى روشنى وجود دارد.

«لِلْمُوقِنِينَ» براى آنان كه توحيد الهى را بطور تحقيق ميدانند، و اينكه تنها موقنين را بيان كرده است چون اينان هستند كه در آيات الهى دقّت ميكنند و براى آنان بموجب دقت در اين آيات علم حاصل ميشود، و آيات زمين عبارتست از آنچه در آنست از انواع مخلوقات و كوه ها و

درياها و گياهان و درختان، كه همه اينها دلالت بر كمال قدرت و حكمت الهى دارند، شاعر عرب گفته است:

(و فى كل شى ء له آية تدلّ على انه واحد)

يعنى: (در هر چيزى براى خدا دليلى وجود دارد كه انسان را به وحدانيّت او راهنمايى مى كند).

«وَ فِي أَنْفُسِكُمْ» يعنى در وجود خودتان نيز آيات و نشانه هاى وجود دارد كه دلالت بر وحدانيّت خداوند دارد.

«أَ فَلا تُبْصِرُونَ» يعنى آيا نمى بينيد كه خودتان از حالى بحال ديگر تغيير مى يابيد، و از صفتى به صفت ديگر انتقال مى يابيد، زيرا اول نطفه بوديد، سپس زندگى يافتيد، سپس بصورت طفلى رشد كرديد، آن گاه جوان شديد، آن گاه به سن پيرى ميرسيد، آيا اين تغيير و تبديل ها شما را راهنمايى نميكند كه اين آفرينش سازنده اى دارد، كه خلقت او را تدبير نموده، و گرداننده اى دارد كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 307

آن را طبق حكمت ميچرخاند.

در روايت عطاء از ابن عباس نقل شده است كه منظور از آن اختلاف زبانها و صورتها و رنگها و طبيعت ها است.

بعضى هم گفته اند منظور از دقت در خويشتن دقت در دستگاه مدفوع و بول و دستگاه گوارش و هضم غذا است كه خوردن و آشاميدن از يك مجرا صورت ميگيرد، اما دفع آن از دو مجرا صورت ميپذيرد.

اينجا سخن در (وَ فِي أَنْفُسِكُمْ) تمام شده، آن گاه خداوند آنان را مورد عتاب قرار داده ميفرمايد: (أَ فَلا تُبْصِرُونَ) يعنى: (چرا چشم باز نميكنيد؟!).

از حضرت صادق (ع) روايت شده است يعنى: خداوند تو را شنوا و بينا آفريده است كه هم خشم ميكنى و هم رضايت پيدا ميكنى

و هم گرسنه ميشوى و هم سير ميشوى، و اينها همه از نشانه هاى پروردگار است.

بعضى هم گفته اند يعنى: چرا با دلهاى خود آن گونه نمى نگريد كه گويا حق را با چشم خود مى بينيد.

«وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ» يعنى: خداوند روزى شما را از آسمان براى شما فرود خواهد آورد، بدين صورت كه باران را بر شما فرود مى آورد، تا زمين انواع و اقسام خوراكيها و پوشاكيها، و اشياء مفيد را براى شما بروياند.

«وَ ما تُوعَدُونَ» از عطاء روايت شده است يعنى: و آنچه كه از ثواب و عقاب كه بشما وعده داده شده است.

و از مجاهد و ضحاك نقل شده است يعنى: آنچه كه از بهشت و دوزخ بشما وعده داده ميشود.

بعضى هم گفته اند: يعنى اندازه گيرى روزى شما در آسمان است، يعنى آنچه خداوند براى شما قسمت كرده است در كتاب مادر ثبت شده است، و آنچه نيز بشما وعده داده شده است در آسمان است، زيرا فرشتگان براى گرفتن ارواح

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 308

و نوشتن اعمال انسان، و فرود آوردن عذاب، و روز قيامت براى پاداش و حساب از آسمان فرود مى آيند، همانگونه كه در قرآن مجيد فرموده است: روزى كه آسمان با ابرها شكافته شود و فرشتگان فرود آيند چه فرود آمدنى، آن گاه خداوند ميفرمايد:

«فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ» زجاج گويد: خداوند بخودش سوگند ياد ميكند كه آنچه در باره روزى گفته حق است و در آن هيچ شك و ترديدى نيست.

كلبى گفته است: يعنى: آنچه در كتاب گذشته است خواهد شد.

«مِثْلَ ما أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ» يعنى: همانطور كه سخن مى گوييد، و

هيچ شكى نداريد كه حرف ميزنيد، همين طور شك نكنيد در انجام پذيرفتن آنچه كه بشما وعده داده شده است.

خداوند بزرگ اينجا تحقّق يافتن وعده هاى خود را به نطق انسان تشبيه فرموده است، و خواسته است بگويد همانطور كه نطق انسان حقيقت دارد، اين وعده ها نيز حق است، مثل اينكه شما بديگرى مى گوييد: اين حق است همانطور كه تو اينجا هستى، و اين حق است همانطور كه تو حرف ميزنى، و معنى آنست كه تحقق اين وعده ها و راست بودن آن مثل آنچه كه تو به آن علم دارى ضرورى است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 309

آيات 24- 37 ذاريات 51

از مسلمانان نيافتيم.

37- و در قوم لوط نشانه اى بر جاى نهاديم براى عبرت آنان كه از عذاب دردناك ميترسند.

زائيدن مانند او عقيم هستند).

و باد عقيم به بادى گويند كه نميتواند ابرها را آبستن باران كند.

و اينكه بعنوان يك مثال ميگويند: (الملك عقيم) يعنى رياست و سلطنت رابطه پدر و فرزندى را قطع ميكند، زيرا پدر بخاطر سلطنت فرزند خود را ميكشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 312

خطبكم- خطب عبارتست از كار مهم، و از اين ريشه است خطبه، زيرا خطبه نيز سخنى است رسا بمنظور تثبيت مطلبى مهم كه با حمد و ثناى الهى شروع ميشود، و خطاب نوعى يادآورى است كه مهمتر از ابلاغ است.

آن فرشتگان را ميهمان مى ناميد با اينكه از خوراكيها و نوشيدنيهاى حضرت ابراهيم (ع) چيزى نخورده اند؟، براى آنست كه اين فرشتگان بصورت ميهمان و بجايگاه ميهمان وارد شده بودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 313

در عدد فرشتگان اختلاف شده است، از ابن عباس و مقاتل نقل شده است كه اينان دوازده فرشته بودند.

محمد بن كعب گويد: آنان عبارت بودند از جبرئيل بهمراهى هفت فرشته ديگر.

بعضى هم گفته اند: اينان سه فرشته بوده اند: جبرئيل و ميكائيل و يك فرشته ديگر.

«إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقالُوا سَلاماً» يعنى: هنگامى كه بر ابراهيم وارد شدند بعنوان احترام او گفتند سلام بر تو (اى اسلم سلاما)، حضرت ابراهيم (ع) هم در پاسخ آنان فرمود: (سلام)، و بعضى هم (سلم) خوانده اند، و اين قسمت در سوره هود تفسير شده است.

«قَوْمٌ مُنْكَرُونَ» از ابن عباس نقل شده است: يعنى ابراهيم پيش خود گفت اينان مردمى ناشناس هستند، زيرا ابراهيم آنان را از جنس بشر تصوّر كرده بود، و انكار عبارتست از نفى صمت امر و نقيض آن اقرار و اعتراف است.

«فَراغَ إِلى أَهْلِهِ» يعنى: آهسته از نزد ميهمانان بطرف خانواده خود رفت، و علت اينكه آهسته و مخفيانه رفت اين بود كه مبادا مانع شوند از تهيّه غذا، و اين يك كار معمولى است كه افراد ميهماندوست انجام ميدهند.

«فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمِينٍ» براى ميهمانان خود يك گوساله چاق بريانى آورد، در جاى ديگرى آمده است (جاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ) «1»

يعنى گوساله بريان آورد «2»

قتاده گويد: تمامى ثروت حضرت ابراهيم گاو بود.

__________________________________________________

(1)- سوره هود، آيه 69.

(2)- اما اينجا (عجل سمين) گوساله چاق است پس معلوم

ميشود يك گوساله چاق بريان شده براى ميهمانان خود تهيّه ديده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 314

«فَقَرَّبَهُ إِلَيْهِمْ» گوساله بريان را نزد آنان گذاشت كه بخورند، فرشتگان دست بطرف غذا نبردند، همين كه ابراهيم ديد غذا نميخورند، به آنان گفت:

«قالَ أَ لا تَأْكُلُونَ» و در عبارت جملات محذوف هست.

«فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً» يعنى همين كه از خوردن غذا خوددارى نمودند، از آنان ترس بدل راه داد، يعنى: از آنان ترسيد و فكر كرد كه اين ميهمانان نسبت به او قصد سويى دارند.

«قالُوا» يعنى: فرشتگان گفتند:

«لا تَخَفْ» اى ابراهيم نترس.

«وَ بَشَّرُوهُ بِغُلامٍ عَلِيمٍ» و بشارت پسرى به او دادند كه پس از آنكه بزرگ شد و به سنّ رشد رسيد عالم خواهد شد.

از مجاهد نقل شده است اين پسر كه فرشتگان بشارت آن را به حضرت ابراهيم داده اند اسماعيل بوده است.

بعضى هم گفته اند كه اين پسر اسحاق بوده است، زيرا از ساره بوده است، و بيشترين مفسرين در باره اين داستان قلم فرسايى كرده اند، و قبلا هم تفسير شده است.

«فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِي صَرَّةٍ» از ابن عباس و مجاهد و قتاده نقل شده است يعنى: همين كه ساره زن ابراهيم اين بشارت را شنيد فريادكنان روى آورد.

از امام صادق (ع) روايت شده است كه ساره با شنيدن بشارت در ميان جماعتى آمد.

از سفيان نقل شده است پس از آنكه ساره بشارت را شنيد در ميان جمعى از همراهانش وارد شد «1»

.

__________________________________________________

(1)- بنا بر اين نقل (أقبلت فى رفقة) بود كه معنى شد، اما در دو نسخه ديگر آمده است: (اقبلت فى رنة) يعنى: (ساره در حالت ناله

و فرياد آمد.)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 315

و باين معنا است كه شروع به داد و فرياد كرد، همانگونه كه از زبان او نقل كرده است گفت: اى واى بر من.

«فَصَكَّتْ وَجْهَها» از مقاتل و كلبى روايت شده است يعنى: انگشتان خويشتن را جمع كرده و از روى تعجّب بر پيشانى خود كوبيد.

ابن عباس گفته است يعنى: سيلى بصورت خود زده است.

و صك در زبان عرب بمعنى زدن چيزى است بچيز ديگر با پهناى آن.

«وَ قالَتْ عَجُوزٌ عَقِيمٌ» يعنى: من پير زنى نازا هستم، چگونه فرزند خواهم آورد؟

«قالُوا كَذلِكَ قالَ رَبُّكِ» يعنى: همانگونه كه ما برايت بشارت داديم خدايت فرموده است: تو بزودى پسرى خواهى زائيد، هيچ شك بخودت راه نده.

«إِنَّهُ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ» كه خداوند از امور نهان آگاه است.

«قالَ» ابراهيم (ع) به آنان فرمود:

«فَما خَطْبُكُمْ»؟ پس كار شما چيست؟ و به چه منظورى آمده ايد؟

«أَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ»؟ مثل اينكه گفته است: شما براى كارى بزرگ آمده ايد، كارتان چيست؟

«قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلى قَوْمٍ مُجْرِمِينَ» يعنى: ما بسوى مردمى مجرم فرستاده شده ايم، و مجرمين يعنى: افرادى كه نسبت بدستورات الهى نافرمانى ميكنند، و نعمتهاى او را كفران مى نمايند، و بدين جهت شايسته عذاب الهى و هلاكت هستند.

اصل واژه (جرم) بمعنى (قطع) است، بنا بر اين (مجرم) بمعنى قطع كننده واجب است بوسيله باطل، و اينان مجرمند بدين معنى كه رشته ايمان را با كفر قطع كرده اند.

«لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجارَةً مِنْ طِينٍ مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ» اين قسمت در سوره هود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 316

تفسير شده است.

«لِلْمُسْرِفِينَ» يعنى سنگهايى از

گل بر سر آنان كه در گناه زياده روى كرده- اند از حد گذرانده بودند فرو فرستاديم، بعضى گفته اند: سنگها براى افرادى از قوم لوط كه غائب بودند فرستاده ميشد، و آنها كه حاضر بودند روستاها زير و رو شده بر سرشان خراب ميگرديد.

«فَأَخْرَجْنا مَنْ كانَ فِيها مِنَ الْمُؤْمِنِينَ» يعنى: در ديار قوم لوط آنچه افراد مؤمن كه بودند قبلا بيرون فرستاديم، و اين معنى در سوره هود (فأسر بأهلك ...) «1»

به آن اشاره شده است.

و خداوند به حضرت لوط فرمان داده است كه همراه آنان كه به او ايمان آورده اند از ديار خود خارج شوند تا گرفتار عذاب نشوند.

«فَما وَجَدْنا فِيها غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ» يعنى: غير از خانواده اى از مسلمانان كه لوط و فرزندانش باشند نيافتيم، خداوند قوم لوط را به ايمان و اسلام هر دو توصيف فرموده است، زيرا هيچ مؤمنى نيست مگر آنكه مسلمان هم هست، و ايمان عبارتست از تصديق به تمام آنچه كه خداوند تصديق آن را واجب فرموده است، و اسلام عبارتست از تسليم شدن بوجوب عمل فريضه اى كه خداوند آن را واجب فرموده است، و انسان را نسبت بدان ملزم كرده است.

و جدان ضاله عبارتست از درك آن پس از جستجوى آن.

«وَ تَرَكْنا فِيها آيَةً» يعنى و ما در شهر قوم لوط نشانه اى گذاشتيم.

«لِلَّذِينَ يَخافُونَ الْعَذابَ الْأَلِيمَ» و اين نشانه به آنان ميفهماند كه خداوند آن قوم را بهلاكت رسانده است، و لذا ميترسند كه مانند آنان گرفتار عذاب نشوند

__________________________________________________

(1)- سوره بقره، آيه 17 يعنى: (آنان در ظلمتها رها ساخت).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 317

و ترك در

اصل ضد فعل است و منافات دارد با اقدام به انجام عمل در جايى كه بر آن قدرت هست، و قدرت بر عمل قدرت بر انجام آنست، بنا بر اين ترك در افعال خداوند داخل نيست، پس در اينجا به اين معنى است كه ما در آن ديار عبرتى بر جاى نهاديم، و مانند اين آيه است آنجا كه ميفرمايد: (وَ تَرَكَهُمْ فِي ظُلُماتٍ ...).

بعضى گفته اند كه عذاب قوم لوط بوسيله زير و رو شدن و انقلاب ديار آنان بوده است، زيرا از جا كنده شدن شهرها كارى است كه بجز خداوند از هيچكس ساخته نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 318

آيات 38- 46 ذاريات 51

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 321

است (و أهلكنا قوم نوح) «1»

.

2- آنكه (َخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِي الْيَمِ

) بمعنى أغرقناهم است، مانند آن مى ماند كه گفته است (أغرقناهم و أغرقنا قوم نوح) «2»

با تكيه بر لشكريان و قومش از پذيرفتن حق رويگردان شد، و لشكريان و قوم فرعون براى او مانند ستون هستند نسبت به ساختمان، و باء در جمله (بركنه) براى تعديه است، (أى جعلهم يتولّون).

«وَ قالَ» يعنى نسبت به موسى گفت:

«ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ» يعنى: موسى ساحر است يا مجنون، و اين دلالت بر نادانى فرعون دارد، زيرا جادوگر كسى است كه داراى نيرنگهاى زيركانه باشد، و اين صفت با جنون منافات دارد، زيرا جنون صفت كسى است كه عقلش آشفته باشد، بنا بر اين چگونه ميتوان يك نفر را به اين دو صفت موصوف دانست؟!َأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِي الْيَمِّ»

يعنى: آنان را به دريا افكنديم، همانگونه كه چيزى را در خشكى افكنند.

َ هُوَ مُلِيمٌ»

در حالى كه فرعون با كفر و سركشى و انكارى كه داشت مورد سرزنش بود.

« «وَ فِي عادٍ» عطف است بما قبل يعنى: در مورد عاد نيز نشانه اى عبرت انگيز و آموزنده وجود دارد.

«إِذْ أَرْسَلْنا عَلَيْهِمُ» يعنى: هنگامى كه فرستاديم به سوى آنان «الرِّيحَ الْعَقِيمَ» بادى كه خيرى در پى ندارد، و نه ابرى را بارور ميسازد و نه درختى را، و نه براى خرمنى مفيد است، و نه براى حيوانى خاصيت دارد،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 323

و اين باد همانند زنى عقيم است كه فرزند نميزايد، زيرا اين باد بمنظور هلاكت آنان وزيده بود، آن گاه خداوند اين باد را توصيف كرده ميفرمايد:

«ما تَذَرُ مِنْ شَيْ ءٍ أَتَتْ عَلَيْهِ» يعنى: اين باد بر آنچه كه گذشت چيزى از آن بر جاى نگذاشت.

«إِلَّا جَعَلَتْهُ كَالرَّمِيمِ» يعنى: همه چيز را نابود

مى ساخت، مانند گياهان خشكيده زمين كه سائيده شده باشد، بعضى هم گفته اند رميم استخوان پوسيده و سائيده شده است.

«وَ فِي ثَمُودَ» يعنى: در مورد قوم ثمود نيز نشانه اى است.

«إِذْ قِيلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا» چون هنگامى كه شتر مخصوص را پس كردند حضرت صالح به آنان فرمود سه روز از آب بهره گيريد، آنجا كه ميگويد:

«تَمَتَّعُوا حَتَّى حِينٍ، فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ» يعنى: آنان تكبّر ورزيده با گردنكشى از زير بار فرمان الهى شانه خالى ميكردند.

«فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ» ابن عباس گويد: يعنى پس از سه روز مرگ آنان را دريافت، و مقاتل گويد: آن عبارتست از عذاب، و صاعقه عبارتست از هر عذابى كشنده.

«وَ هُمْ يَنْظُرُونَ» در حالى كه به آن عذاب مى نگريستند و قدرت بر طرف ساختن آن را نداشتند.

«فَمَا اسْتَطاعُوا مِنْ قِيامٍ» يعنى: قدرت بپاخاستن نداشتند، يعنى: از اين عذاب كه ديدند ديگر نتوانستند بپاخيزند.

«وَ ما كانُوا مُنْتَصِرِينَ» يعنى: كسى عذاب را از آنان بر طرف نميساخت.

بعضى هم گفته اند يعنى: آنان از كسى نميخواستند كه عذاب الهى را از آنان دفع نمايد.

«وَ قَوْمَ نُوحٍ» يعنى و نيز قوم را قبلا هلاك نموديم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 324

«مِنْ قَبْلُ» يعنى: پيش از قوم عاد و ثمود.

«إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ» يعنى: آنان قومى بودند كه از اطاعت خداوند بيرون رفته به سوى نافرمانى او رو مى آورند، و از ايمان به سوى كفر ميشتافتند، و به همين جهت استحقاق هلاكت يافتند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 325

آيات 47- 60 ذاريات 51

فَنِعْمَ الْماهِدُونَ (48) وَ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (49) فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ (50) وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ (51)

كَذلِكَ ما أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ (52) أَ تَواصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ (53) فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ (54) وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ (55) وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ (56)

ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ (57) إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ (58) فَإِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ فَلا يَسْتَعْجِلُونِ (59) فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ يَوْمِهِمُ الَّذِي يُوعَدُونَ (60)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 326

نميخواهم و نميخواهم كه غذايم دهند.

58- كه خداوند روزى دهنده و قدرتمند و استوار است.

59- آرى كه ستمگران همانند يارانشان از عذاب بهره خواهند داشت، شتاب ننمايند.

60- واى بحال آنان كه كافر شده اند از آن روز كه وعده شان ميدهند؟!

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 327

من نداك ذنوب)

شما را سرگرم ميكند و از فرمانبردارى حق و اجراى دستورات الهى باز ميدارد بسوى خداوند بگريزيد.

از امام جعفر صادق (ع) نيز رسيده است كه منظور آنست كه به حج برويد.

«إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ» من از جانب خداوند.

«نَذِيرٌ» براى شما بيم دهنده از عذاب الهى هستم.

«مُبِينٌ» بيان كننده مأموريّت و رسالت خود براى شما هستم.

«وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ» يعنى: با خداوند معبود ديگرى را از پيكره ها و بتها ستايش نكنيد.

«إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ» و علّت تكرار اين جمله در آخر هر دو آيه اينست كه جمله دوم براى مطلبى آمده است كه اوّلى براى آن نيامده است، زيرا تقدير آيه اينست (انّى لكم منه نذير فى الامتناع من جعل اله آخر معه) يعنى: من از سوى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 330

خداوند شما را بيم ميدهم كه خداى ديگرى با او قرار ندهيد، و تقدير جمله اينست: (انّى لكم منه نذير فى ترك القرار اليه بطاعته) يعنى: من از سوى خداوند شما را ميترسانم كه مبادا با فرمانبردارى او بسويش نشتابيد.

بنا بر اين تكرار اين جمله در آخر هر دو آيه مانند آنست كه بگويى: (أنذرك أن تكفر باللّه، أنذرك أن تتعرّض لسخط اللَّه.)

و نذير كسى را گويند كه خبرى بدهد كه ضمن آن تحذير نيز باشد، و اين معنى ايجاب ميكند كه بصيغه مبالغه باشد.

و منذر صفت جارى بر فعل است.

و مبين كسى است كه حق را از باطل روشن كند، آن گاه ميفرمايد:

«كَذلِكَ» يعنى: كار بر اين روال است كه «ما أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قالُوا ساحِرٌ

أَوْ مَجْنُونٌ» يعنى: هيچ گاه براى امتهاى پيش از آنان- كفّار مكه- پيامبرى نيامده است مگر آنكه گفته اند او ساحر و حيله گر است يا مجنون است كه از نعمت عقل بى بهره ميباشد، و چيزى را درك نمى كند، سپس خداوند ميفرمايد:

«أَ تَواصَوْا بِهِ» يعنى: آيا اولين آنان به آخرينشان توصيه مى كردند كه پيامبران را تكذيب نمايند؟! و اين استفهام بمنظور توبيخ و ملامت آمده است.

«بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ» يعنى: اينان بيكديگر توصيه نميكردند، بلكه آنان مردمى طغيانگر بودند كه در معصيت خدا طغيان مى نمودند، و نعمتهاى فراوانى كه من به آنان دادم و بر آنان گشايش نمودم آنان را وادار نمود كه پيامبرانم را تكذيب كنند، آن گاه به پيامبر خدا (ص) ميفرمايد:

«فَتَوَلَّ عَنْهُمْ» يعنى: از آنان رو گردان شو اى محمّد! زيرا تو رسالت خويش را انجام داده و آنان را بيم داده اى.

«فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ» يعنى: در مورد كفر و انكار آنان ديگر تو ملامت نخواهى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 331

داشت، بلكه سرزنش و مذمّت براى آنان است كه دعوتت را نپذيرفته اند.

مفسّرين گويند: پس از آنكه اين آيه نازل شد رسول خدا (ص) و مؤمنان اندوهناك شدند و فكر ميكردند كه ديگر وحى از پيامبر قطع شده است و ديگر عذاب الهى فرا خواهد رسيد، تا اينكه آيه بعدى نازل شد.

با سند از مجاهد روايت شده است ميگويد: على بن ابى طالب (ع) غمگين و در حالى كه دستارى بخود پيچيده بود بيرون آمد، و هنگامى كه آيه نازل شد (فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ) هيچكدام از ما نبود مگر آنكه يقين بهلاكت پيدا كرده بوديم،

چون به پيامبر گفته شده بود از آنان روى بگردان، اما پس از آنكه نازل شد:

«وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ» ما نفس راحتى كشيديم، كلبى گفته است يعنى بوسيله قرآن مؤمنين قومت را موعظه كن زيرا پند و اندرز براى مؤمنين سودبخش است.

«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ» يعنى: من جن و انس را نيافريده ام مگر براى آنكه مرا بپرستند و ربيع گفته است ليعبدون بمعنى (لعبادتهم اياى) ميباشد، يعنى آنان مرا عبادت كنند و شايسته پاداش نيك گردند.

و از مجاهد نقل شده است يعنى: من آنان را نيافريده ام مگر براى آنكه به آنان امر و نهى كنم و از آنان بخواهم كه مرا پرستش كنند.

لام در (ليعبدون) لام غرض است باين معنى كه هدف از آفرينش جن و انس آنست كه آنان را در معرض پاداش نيك قرار دهم، و اين بدست نمى آيد مگر بوسيله انجام دادن عبادتها پس اينطور ميشود كه خداوند هدفش از آفرينش جن و انس عبادت است، بنا بر اين اگر گروهى او را عبادت نكردند غرض و هدف آفرينش باطل نخواهد شد، و مانند كسى مى ماند كه غذايى را براى مردمى فراهم آورده و آنان را دعوت كرده است كه آن غذا را بخورند، و آن مردم حاضر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 332

شده اند، ولى بعضى از آنان از آن غذا نخورده است، در اين صورت آن شخص دعوت كننده به سفاهت موصوف نخواهد شد، و هدفش درست بوده است، زيرا خوردن غذا موقوف است به اختيار و انتخاب ديگرى، بهمچنين در مسئله مورد بحث هنگامى كه خداوند با دادن

قدرت و وسيله و لطفهايى كه فرموده است مانع را از سر راه مكلّفين برداشته است و به آنان دستور داده است كه او را پرستش كنند هر كس با فرمان او مخالفت كند، اين نافرمانى از جانب آن شخص و بانتخاب او بوده است و ربطى به خداوند ندارد.

از ابن عباس نقل شده است معنى آيه اينست كه ما جن و انس را نيافريده ايم مگر براى آنكه خواه ناخواه اقرار به بندگى خداوند كنند.

«ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ» اينجا خداوند ميخواهد اين توهّم را دفع كند كه خداوند آنان را براى پرستش خود آفريده است تا از پرتو عبادت آنان نفعى برگيرد، و لذا بدنبال آن فرموده است كه هدف از آفرينش آنست كه سودى متوجه آنان گردد نه خداوند بزرگ، زيرا نفع رسيدن به خدا محال است چون ذات خداوند بى نياز است و بديگرى محتاج نخواهد شد، و بر عكس تمامى مخلوقات به او نياز دارند.

بعضى گفته اند: بدين معنا است من از آنان نميخواهم كه احدى از بندگانم را روزى بدهند، و نه خودشان را روزى دهند، و نميخواهم كه هيچكدام از بندگانم را غذا دهند، و اينكه اطعام را بخودش نسبت داده است، چون تمام مخلوقات عيال خدا هستند، و هر كس عيال ديگرى را غذا بدهد خودش را غذا داده است.

«إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ» خداوند روزى رسان بندگانش و مخلوقاتش همگى است، و نيازى به يارى دهنده ندارد.

«ذُو الْقُوَّةِ» يعنى: داراى قدرت است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 333

«الْمَتِينُ» يعنى: خداوند نيرومند است كه ضعف و عجز براى

او امكان ندارد، زيرا او ذاتا نيرومند است به كسى گفته ميشود: (متن متانة فهو متين) هر گاه آن كس نيرومند باشد.

«فَإِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا» يعنى: آنان كه بوسيله كفر و گناه به خويشتن ظلم كرده اند.

«ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ» يعنى: ستمگران همانند ديگر ياران خود كه به هلاكت رسيده اند مانند قوم نوح و عاد و ثمود از عذاب بهره اى خواهند داشت.

«فَلا يَسْتَعْجِلُونِ» بنا بر اين نبايد براى نازل شدن عذاب عجله داشته باشند، زيرا از نظر دور نخواهند بود.

«فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ يَوْمِهِمُ الَّذِي يُوعَدُونَ» و اين دلالت بر آن دارد كه عذاب آنان به روز قيامت افتاده است.

و ويل كلمه اى است عرب آن را به كسى ميگويد كه در هلاكت افتاده است.

مسجورة متجاوز أقلامها)

المور- مور عبارتست از رفت و آمد اشياء همانگونه كه دود رفت و آمد ميكند تا از بين ميرود، و صرف آن عبارتست از (مار يمور مورا فهو ماير).

و اعشى در شعر خود گفته است:

(كان مشيّتها من بيت جارتها مور السحابة لا ريث و لا عجل)

بعضى هم گفته اند: (مرّ السحابة) يعنى: آسمان بسان ابرها در حركت است.

خوض- عبارتست از وارد شدن با پا در آب، و اينجا وارد شدن در گفتار به آن تشبيه شده است.

دعّا- دع بمعنى دفع است در صرف آن گفته ميشود: (دعّه يدعّه دعّا) مانند (صكّه يصكّه صكّا).

اعمال است كه روز قيامت براى بندگان خدا بيرون آورده خواهد شد، كه بعضى كتاب خود را به دست راست و بعضى به دست چپ گيرند، و اين مانند آن آيه خواهد شد كه ميفرمايد:

(وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 340

از كلبى روايت شده است كه منظور از آن تورات است كه خداوند آن را براى موسى (ع) نوشته است، و اينكه طور را تنها ياد كرده است چون بركت آن بسيار است و در دنيا داراى منافع بسيار ميباشد، و اينكه از كتاب ياد كرده است چون موقعيت آن در دين بزرگ است.

بعضى هم گفته اند منظور از آن قرآن است كه مؤمنين آن را مى نويسند.

«فِي رَقٍّ مَنْشُورٍ» يعنى: آن كتاب را باز كرده ميگسترانند تا آن را بخوانند.

و رقّ صفحه اى است كه روى آن چيزى را مى نويسند، ابى عبيده گفته است رق همان و رق است.

بعضى هم گفته اند اينكه رق در كلام آمده است چون رق از جمله بهترين چيزهايى است كه روى آن كتاب نويسى ميشده است، و هر گاه كه سخنان حكيمانه را روى رق مى نوشتند جالبتر ميشد.

منشور نيز بمعنى گسترده است.

«وَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ» از مجاهد و ابن عباس روايت شده است كه: بيت معمور خانه اى است در آسمان چهارم از راست خانه كعبه كه فرشتگان با عباداتى كه در آن انجام ميدهند آن را آباد كرده اند.

و نيز از امير المؤمنين (ع) روايت شده است كه هر روز هفتاد هزار فرشته وارد بيت معمور ميشوند كه ديگر هيچگاه از آن بيرون نمى آيند.

از زهرى از سعيد بن مسيّب از

ابى هريره از پيامبر خدا (ص) روايت شده است كه فرمودند: (بيت معمور در آسمان دنيا و در آسمان چهارم نهرى است كه به آن حيوان گويند كه هر روز كه خورشيد طلوع ميكند جبرئيل وارد آن ميشود و هر گاه خارج شد بخود تكانى ميدهد كه هفتاد هزار قطره از آن جدا ميشود كه خداوند از هر قطره اى فرشته اى مى آفريند كه دستور دارند وارد بيت معمور شوند و در آن نماز گذارند، و اين فرشتگان اين عمل را انجام ميدهند و ديگر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 341

هيچگاه باز نخواهند گشت).

و از ابن عباس روايت شده است كه رسول خدا (ص) فرمودند: (بيت معمور خانه اى است كه در آسمان دنيا است و به آن (صراخ) گفته ميشود، و اين خانه درست از راست همين خانه كعبه است بطورى كه اگر بيفتد روى آن خواهد افتاد، كه هر روز هزار فرشته وارد آن ميشوند كه هيچگاه باز نخواهند گشت).

و از حسن روايت شده است كه (بيت معمور همان خانه كعبه و بيت اللَّه الحرام است كه با حج و عمره معمور ميگردد، و اين همان اوّلين مسجدى است كه در روى زمين براى عبادت نهاده شده است).

«وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ» بنقل از على (ع) و مجاهد و قتاده و ابن زيد منظور از آن آسمان است، كه گفته اند اين آسمان همانند سقف است براى زمين كه خداوند آن را برافراشته است.

«وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ» از قتاده نقل شده است بحر مسجور يعنى درياى پر از آب.

از مجاهد و ضحاك و اخفش و ابن زيد نقل شده است كه بحر مسجور بمعنى

درياى برافروخته و گداخته مانند تنور است، بعضى گفته اند روز قيامت درياها خواهد جوشيد، و بصورت آتش در خواهد آمد، و قسمتى از آن از قسمت ديگر خواهد جوشيد، آن گاه در آن خواهد جوشيد، و حديث بر طبق آن وارد شده است.

«إِنَّ عَذابَ رَبِّكَ لَواقِعٌ» اين جمله جواب قسم است، و خداوند به اين اشياء سوگند ياد كرده است تا به اشاره كند به عظمت قدرتى كه در آنها نهفته است، و اينكه عذاب مشركين حقيقتى است كه بناچار انجام خواهد گرفت.

«ما لَهُ مِنْ دافِعٍ» و كسى كه اين عذاب را از آنان دفع كند وجود ندارد، آن گاه خداوند زمان وقوع اين عذاب را بيان كرده ميفرمايد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 342

«يَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً» يعنى: روزى كه آسمان دور زند و دوران پيدا كند، يا بهيجان در آيد، يا موج زند، يا بحركت در آيد و بچرخد و همه اين عبارتها در كلمات مفسّرين آمده است.

«وَ تَسِيرُ الْجِبالُ سَيْراً» يعنى: روزى كه كوه ها از جا كنده شوند تا با زمين يكسان شوند.

«فَوَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ» اينكه فاء در كلام وارد شده است چون در كلام معنى مجازات وجود دارد، و تقدير چنين است (اذا كان هذا فويل لمن يكذب اللَّه و رسوله) يعنى: حال كه چنين است پس واى بحال آن كسانى كه خدا و رسول را تكذيب ميكنند.

«الَّذِينَ هُمْ فِي خَوْضٍ» يعنى: آنان كه سرگرم سخنان باطل ميشوند، و آن سخنان باطل كه كافران سرگرم آن ميشوند عبارتست از انكار قيامت و تكذيب پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

«يَلْعَبُونَ»

يعنى: با يادآورى اين سخنان باطل به غفلت مى افتند.

«يَوْمَ يُدَعُّونَ» خيعنى: روزى كه آنان خواهند افكند.

«إِلى نارِ جَهَنَّمَ دَعًّا» بسوى آتش جهنم، افكندنى با فشار و قدرت، مقاتل گفته است اين شكل افكندن طورى است كه دستهاى آنان را در گردنشان قفل نموده، سرهايشان بين پاهايشان قرار گيرد و آن گاه آنان را برو در جهنم اندازند، كه خازنان جهنم آنان را صدا زنند و گويند:

«هذِهِ النَّارُ الَّتِي كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ» بچشيد اين همان آتشى است كه شما در دنيا آن را دروغ مى پنداشتيد، آن گاه آنان را با همان آتشى كه تكذيبش ميكردند عذاب ميكنند، و به آنان گويند:

«أَ فَسِحْرٌ هذا» اينكه مى بينيد آيا سحر و جادو است؟

«أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ» چون مشركان به حضرت محمد (ص) نسبت سحر و جادو

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 343

ميدادند، و ميگفتند: با سحر چشم بندى ميكند، پس از آنكه وعده هاى عذابى را كه داده بود بچشم خود ديدند، آنان را توبيخ كردند، و سپس به آنان گفتند:

«اصْلَوْها» يعنى: شدّت عذاب آن را بچشيد.

«فَاصْبِرُوا» چه بر عذاب صبر كنيد.

«أَوْ لا تَصْبِرُوا» و چه بر عذاب صبر نكنيد.

«سَواءٌ عَلَيْكُمْ» ديگر بحال شما فرقى ندارد.

«إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» اينك به مكافات گناهانى خواهيد رسيد كه در دنيا انجام ميداده ايد، گناه كفر و تكذيب رسول.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 344

آيات 17- 28 طور 52

مَصْفُوفَةٍ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِينٍ (20) وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْ ءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِما كَسَبَ رَهِينٌ (21)

وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ (22) يَتَنازَعُونَ فِيها كَأْساً لا لَغْوٌ فِيها وَ لا تَأْثِيمٌ (23) وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ (24) وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ (25) قالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنا مُشْفِقِينَ (26)

فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ (27) إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ (28)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 345

جهنم حفظ كرد.

28- ما از پيش در دنيا خداى را عبادت ميكرديم، كه او نيكو و مهربان است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 346

آنچه كه از فرزندان كوچك به خاطر صغير بودنشان برداشته شده باشد.

و اگر ذرّيه در آيه حمل بر بزرگتران شود قوله (بايمان) حال خواهد بود از فاعلين كه ذريتهم باشند، يعنى ذريه آنان را در احكام دنيا و ثواب آخرت به آنان ملحق ساختيم.

ألتناهم- وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ يعنى: ما از پاداش عمل آنان چيزى نكاستيم، همانگونه كه گفته ميشود (فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً) يعنى: از عمل كسى نخواهيم كاست، و همانگونه كه آمده است: (وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا يَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً).

ذريّتهم- و هر كس ذرّيتهم قرائت كرده و آن را مفرد خوانده است دليلش آنست كه ذريه در حالى كه مفرد است به جماعت اطلاق ميگردد، و لذا از جمع آوردن آن بى نياز هستيم، و همين طور است سخن در (بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ) و هر كس ذريّتهم را مفرد خوانده و تاء تأنيث در أتبعتهم آورده است دليلش تأنيث اسم ذريّة است، و هر كس هم ذريّاتهم بصيغه جمع قرائت كرده است دليلش آنست كه گاهى مجموع نيز جمع بسته ميشود مانند (أقوام و طرقات) و در حديث آمده است:

(انكّن صواحبات يوسف

) «1»

و هر كس التناهم را بكسر لام خوانده است، مثل آنست كه فعلناهم را نيز يك لغت گرفته است همانگونه كه ميگويند: (نقم ينقم و نقم ينقم).

__________________________________________________

(1)- شاهد بر سر آنست كه صواحب جمع است و با الف و تاء جمع آورده شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 348

و هر كس خوانده است (ندعوه أنّه) بفتح انّ معنايش آنست (ما خدا را ميخوانيم چون او نيكو و مهربان است)

و هر كس آن را بكسر خوانده است، كلام را از ما قبلش قطع كرده است و از سر نو شروع كرده است ...

و گفته ميشود: (ألته يألته ألتا، و آلته يولته ايلاتا، و لاته يليته ليتا، و ولته يلته ولتا) يعنى: نقصه، حطيئة شاعر گفته است:

(أبلغ لديك بنى سعد مغلغلة جهد الرسالة لا ألتا و لا كذبا) «1»

در جمله چيزى حذف شده است كه تقديرش چنين است: (متّكئين على نمارق موضوعة على سرر) لكين اين جملات حذف شده است چون لفظ بر آن دلالت دارد، زيرا تكيه عبارتست از نشستن راحت و بى تكلّف، و اين نميشود مگر با نشستن روى تشك و تكيه بر پشتى.

«وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِينٍ» حور عبارتست از سفيد روى پاكيزه كه در حسن و كمال نمونه است، و عين عبارتست از درشت چشمان كه داراى چشمانى بزرگ و زيبا و با صفا هستند، بدين معنى كه ما اين تقوى پيشگان را با حور العين مقرون ساختيم تا از آنان بهره مند شوند.

از زيد بن ارقم روايت شده است كه مردى از اهل كتاب خدمت رسول خدا (صلى اللَّه عليه و آله) آمده گفت: يا أبا القاسم! شما فكر ميكنيد كه اهل بهشت ميخورند و مى آشامند؟ حضرت فرمود: سوگند به كسى كه جانم در دست قدرت او است يك نفر بهشتى داراى نيروى چهل نفر است در خوردن و آشاميدن و آميزش، پرسيد: كسى كه ميخورد و مى آشامد نياز به تخليه دارد؟

فرمودند: به صورت عرق از بدنش دفع ميشود، و بويى مانند مشك كه شكمش سبك ميشود.

«وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ» يعنى: به ذريّه آنان فرزندان كوچك و بزرگشان را ملحق نموديم، زيرا فرزندان كوچك و بزرگشان را ملحق نموديم، زيرا فرزندان بزرگ با ايمان خودشان به پدران ملحق ميشوند، و فرزندان كوچك با ايمان پدران به آنان ملحق ميشوند، بنا بر اين فرزند به تبع پدر مسلمان، حكم به اسلام او ميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 350

و

أتبع بمعنى تبع است، و كسانى كه (و أتبعناهم) قرائت كرده اند منقول از تبع است كه متعدى به دو مفعول شده است.

بعضى گفته اند: اتباع عبارتست از الحاق دومى به اول در آن معنى كه اولى دارد، زيرا اگر دومى به اولى ملحق شود بدون آنكه الحاق در معنى اولى باشد به آن اتباع نخواهند گفت، بلكه الحاق خواهد بود.

ابن عباس و ضحاك و ابو زيد گفته اند معنى ميشود ما فرزندان را در بهشت و درجه بهشتى به پدرانشان ملحق ميكنيم به خاطر ايمان پدران تا پدران چشمشان بديدار فرزندان در كنار خود روشن شود، همانگونه كه در دنيا چشمشان به آنان روشن بود.

و در روايت ديگرى از ابن عباس نقل شده است كه اين فرزندان به سنّ بلوغ رسيده هر چند اعمالشان ناقص باشد بمنظور گرامى داشت پدرانشان به درجات آنان ملحق ميشوند.

اگر گفته شود: چگونه ممكن است در ثواب به آنان ملحق بشوند با اينكه استحقاق آن را ندارند؟ جواب داده ميشود فرزندان به پدرانشان در محل اجتماع ملحق ميشوند نه در ثواب و رتبه.

زاذان از على (ع) روايت ميكند كه رسول خدا (ص) فرمودند: مؤمنين با فرزندانشان در بهشت خواهند بود، و سپس اين آيه را تلاوت فرمودند.

از امام جعفر صادق (ع) نيز روايت شده است كه فرمودند: روز قيامت فرزندان مؤمنين به سوى پدرانشان هدايت خواهند شد.

«وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْ ءٍ» از مجاهد و ابن عباس روايت شده است يعنى: هنگامى كه فرزندان را به پدران ملحق ميسازيم از ثواب پدران چيزى نميكاهيم، و در اينجا اين سخن به پايان رسيده، آن گاه خداوند به يادآورى دوزخيان پرداخته ميفرمايد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 351

«كُلُّ امْرِئٍ بِما كَسَبَ رَهِينٌ» مقاتل گويد: يعنى: هر انسان كافرى در جهنّم در گرو اعمال شرك آميزى است كه انجام داده است.

و اما مؤمن در گرو نخواهد بود زيرا خداوند در جاى ديگر فرموده است:

(كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ إِلَّا أَصْحابَ الْيَمِينِ) «1»

كه در آن مؤمنين استثناء شده اند.

بعضى گفته اند يعنى: با هر انسان آن گونه رفتار خواهد شد كه استحقاق آن را دارد، و طبق آنچه كه انجام داده است مجازات ميشود، اگر عبادتى انجام داده است ثواب آن را مى بيند، و اگر گناهى كرده است به مجازات آن ميرسد و هيچكس را بخاطر گناهى كه ديگرى كرده است مجازات نخواهند نمود، آن گاه خداوند به يادآورى آنچه از نيكيها و نعمت كه بر آنان خواهد افزود پرداخته ميفرمايد:

«وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ» يعنى: پشت سرهم به آنان كمك رسانديم، زيرا امداد بمعنى آوردن چيزى است پس از چيز ديگر، و فاكهة عبارتست از جنس ميوه.

«وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ» يعنى: به آنان عطا كرديم و ياريشان نموديم با گوشت از جنسى كه ميل داشتند.

«يَتَنازَعُونَ فِيها كَأْساً» يعنى: ميان خود جامهاى شراب را رد و بدل مى نمايند، آن گاه به توصيف جامهاى شراب پرداخته ميفرمايد:

«لا لَغْوٌ فِيها وَ لا تَأْثِيمٌ» كه در اثر نوشيدن اين شراب كارهاى زشت از آنان سر نميزند، زيرا لغو بمعنى كارهاى باطل است، و نيز كارهايى گناه باشد

__________________________________________________

(1)- سوره مدثر، آيه 38 يعنى: (هر انسانى در گرو اعمال خويشتن است جز اصحاب يمين.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 352

انجام نميدهند، همانگونه كه در

دنيا بهنگام شراب خوردن مرتكب ميشوند، و تأثيم از باب تفعيل است از ماده اثم، گفته ميشود (اثمه) هنگامى كه او را صاحب گناه سازد، يعنى اين جام شراب آنان را صاحب گناه نخواهد ساخت.

از مجاهد نقل شده است يعنى: به خاطر نوشيدن اين شراب به يكديگر دشنام نخواهند داد، و نيز يكديگر را به گناه وادار نميكنند.

«وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ» و بمنظور خدمت نمودن به آنان اطرافشان گردش ميكنند.

«غِلْمانٌ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ» غلامانى كه در خوبى و زيبايى و صفا و سفيدى بسان لؤلؤ درخشان هستند، و مكنون بمعنى محفوظ و مخزون است.

بعضى گفته اند: غلامان در خدمت اهل بهشت احساس هيچنوع رنج و مشقّتى نميكنند، بلكه در خدمت نمودن به اهل بهشت احساس لذّت و شادمانى ميكنند، زيرا آنجا جاى درد و رنج نيست.

از حسن روايت شده است كه گفتند: يا رسول اللَّه وقتى در بهشت خادمان بهشتيان مانند لؤلؤ زيبا و درخشان باشند خود بهشتيان چه حالتى خواهند داشت؟ حضرت فرمودند: سوگند به آن خداوندى كه جان من در كف قدرت او است برترى زيبايى بهشتيان بر غلامانشان مانند برترى ماه در شب چهاردهم است.

بر ستارگان.

«وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ» از ابن عباس نقل شده است يعنى:

بهشتيان از ترس و درد و رنجهايى كه در دنيا داشته اند ياد ميكنند، كه آيه بعدى آن را تفسير كرده ميفرمايد:

«قالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنا مُشْفِقِينَ» يعنى: ما پيش از اين در دنيا كه بوديم از عذاب آخرت ترس داشتيم.

«فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ» يعنى: خدا بر ما منّت نهاد و ما را از عذاب جهنّم نجات داد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 23، ص: 353

حسن گفته است: سموم اسمى است از اسماء جهنّم، و بعضى گفته اند:

معنى آنست كه بعضى از بهشتيان از ديگران ميپرسند كه شما در دنيا چه كار- هايى انجام داديد كه با آن استحقاق يافتيد امروز به اين پاداش نيك و بودن در بهشت دست يابيد؟ در جواب ميگويند: ما در دار تكليف از عذاب خدا ميترسيديم، و قلبمان نازك بود، زيرا إشفاق بمعنى رقّت قلب است، در موردى كه انسان از چيزى بترسد، و شفقت ضد غلظت است و اصل آن ناشى از ضعف است، از قول عرب كه ميگويد: (ثوب شفق أى ضعيف النسج) يعنى: پيراهن نازك بافت و نيز از آن قبيل است (شفق) كه به سرخى دم غروب خورشيد گفته ميشود، زيرا اين شفق يك سرخى ضعيف است.