آنچه را كه دلهاتان تعمد نمايد و خداوند آمرزنده و مهربانست.

تاء خوانده پس او از (ظاهر من امرأته) گرفته و تقويت ميكند اين مطلب را قول ايشان در مصدر (الظهار).

و كسي كه (تظاهرون) با تخفيف ظاء خوانده پس معناي آن (تتظاهرون) پس حذف كرده تاء (تتفاعلون) را كه غير او ادغام نموده و او كسي كه:

(تظّاهرون) با تشديد ظاء با الف خوانده است.

سعد و طعمه.

و برخي گفته اند: اين آيات نازل شده در باره مردي از ثقيف كه بر رسول خدا صلّي اللَّه عليه و آله وارد شده و تقاضا كردند از آن حضرت كه يك سال آنها را مهلت دهد تا از لات و عزّي بهره مند گردند (يعني آنها را به پرستند) و گفتند منظور ما اينست كه قريش بدانند رتبه و مقام ما را نزد شما چه اندازه است.

و قول خدا: ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ در باره ابي معمّر جميل بن معمّر بن حبيب فهري نازل شده كه مردي عاقل و خوش حافظه بود و هر چه مي شنيد حفظ ميكرد و ميگفت كه در درون من دو قلب است و من به هر يك از آن دو قلب فكر ميكنم بهتر از عقل محمد و قريش او را ذو القلبين مي ناميدند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 8

پس چون جنگ بدر پيش آمد و مشركين فرار كردند ابو معمر مذكور هم در ميان فراريها بود.

و ابو سفيان بن حرب باو برخورد كرد (در حالي كه يك تاي كفش خود را بدست گرفته و تاي ديگرش در پايش بود) و گفت اي ابو معمّر حال مردم چگونه است؟ گفت همه فرار كردند، گفت پس چطور يك پاي نعلينت را در دست گرفته و تاي ديگر در پايت ميباشد؟

پس ابو معمّر گفت: من نفهميدم مگر اينكه خيال كردم هر دو در پاي منست، پس در آن روز دانستند كه او يك قلب بيشتر ندارد چون فراموش كرده بود كه يك پاي آن را در دست گرفته است.

سوره پيامبرش را خطاب فرمود، و گفت:

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ يعني اي پيمبر ثابت و استوار باش بر پرهيزكاري و تقواي الهي و ادامه بده بر پرهيز كردن از خدا.

و بعضي گفته اند: معنايش اينست كه به ترس از خدا در پيروي از آنچه را كه مشركين التماس نمودند، و برخي گفتند، كه چون از مسلمين (مانند- عمر بن خطاب) كوشش ميكردند در كشتن آنهايي را كه از مكّه بمدينه آمده بودند با در دست داشتن امان نامه از پيغمبر صلّي اللَّه عليه و آله، پس خداوند فرمود: اتَّقِ اللَّهَ به ترس از خدا در شكستن پيمان و خلاف عهد كردن.

وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ كه بيانش گذشت.

و بعضي هم گفته اند كه آن تعميم دارد همه كفّار و منافقين را شامل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 9

ميشود و آن وجه خوبي است، و كافر آنست كه، كفر باطن خود را اظهار مي كند، و منافق، آنست كه اظهار ايمان نموده و كفر خود را در دل ميگيرد.

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً بدرستي كه خداوند بآنچه بعدها ميشود قبل از وجودش داناست.

(حَكِيماً) عالم است در آنچه را كه ايجاد و خلق مينمايد و مصلحت، انديش است براي آنچه را كه از پيروي كفّار و اهل نفاق نهي نموده.

امر فرمود او را به متابعت كردن از اوامر و نواهيش مطلقا و گفت:

وَ اتَّبِعْ ما يُوحي إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ پيروي نما از آنچه كه از پروردگارت بتو امر شده از قرآن و احكام دين پس آن را بمردم رسانيده و خود بآن عمل نما.

إِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً قطعي است كه

خدا بآنچه مي كنيد آگاه است، يعني چيزي از اعمال شما بر او پوشيده نيست، پس شما را به حسب آن كيفر و مجازات نمايد اگر خوب باشد پاداش خوب دهد و اگر بد باشد كيفري سخت نمايد.

وَ تَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ يعني تمام كارهايت را بخدا واگذار نما و از غير او ترسي بخود راه نده و بغير او اميد نداشته باشد.

وَ كَفي بِاللَّهِ وَكِيلًا يعني اوست كه قائم به تدبير امور تو و نگهبان تو و دافع از حقوق توست.

ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ قرار نداده خدا براي هيچ مردي دو قلب در شكم و درونش، پس امر و كارهاي يك مرد منظّم نمي شود در حالي كه با او دو قلب باشد، پس چطور امور عالم و جهان هستي با

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 10

بودن دو خداي معبود اصلاح و منظّم گردد.

مجاهد و قتاده گفته اند: كه اين آيه در باره ابي معمّر نازل شده چنانچه بيانش گذشت.

ابن عباس گويد: كه منافقين ميگفتند كه محمد داراي دو قلب است و نسبت زيركي و تيز عقلي باو ميدادند، پس خداوند ايشان را تكذيب فرمود.

حسن گويد: مردي بود كه ميگفت من داراي دو نفس و دو دل هستم كه يكي مرا فرمان داده و ديگري مرا نهي ميكند، پس آيه مزبور در باره او نازل شد.

ابي مسلم گويد: اين آيه ردّ بر منافقين است و مقصود اينست كه براي هيچكس دو دل كه بيكي ايمان آورد، و با ديگري كفر بورزد نيست بلكه فقط يك قلب است يا ايمان مي آورد و يا كفران ميكند.

و بعضي گفته اند: كه آن آيه متّصل

بقول خدا وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ است، و تقدير آن اينست كه چنانچه خداوند براي يك مرد دو قلب در درونش قرار نداده فرزند انسان را هم پسر ديگري قرار نداده است.

و برخي گفته اند: بلكه آن آيه متصل بما قبلش ميباشد، و مقصود اينست كه ممكن نيست جمع كردن بين دو پيروي و تبعيّت متضاد را يعني پيروي و متابعت وحي و قرآن را پيروي از اهل كفر و طغيان را پس از اين دو پيروي بطور كنايه دو قلب (قلبين) ياد نموده بجهت اينكه متابعت از اعتقاد صادر ميشود و آن از افعال قلوب است پس هم چنان كه دو قلب جمع نميشود در يك كالبد، دو عقيده متضادّ هم در يك دل جمع نميشود «1»

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: بعضي از اهل معرفت و سالكان راه حق گفته اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 11

و حضرت امام جعفر صادق عليه السلام فرمود: ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ دوست بدارد با اين قلب قومي را و نيز دوست بدارد بهمين قلب دشمنان آنها را، (اين غير ممكن است).

و دانشمندان اختلاف كرده اند: در اينكه آيا ممكن است براي يك انسان دو قلب باشد، پس بعضي منع نموده از امكان اين و گفته است كه اين مؤدّي ميشود به اينكه يك نفر دو انسان باشد بجهت اينكه ميشود كه بيكي از دو قلبش بخواهد چيزي را كه قلب ديگرش نميخواهد، پس مثل

__________________________________________________

(كه چون دل مركز و جاي محبّت است و آن مخصوص باري تعالي- محبوب علي الاطلاق جهان هستي است نبايد محبّت ديگري از ما سوي او در آن

راه يابد چنانچه از حضرت امير المؤمنين علي عليه السلام روايت شده كه فرمود چون دل مخصوص خداست بر در دل نشسته غير او را در دلم راه ندادم.

در دعاء شريف ابي حمزه ثمالي از حضرت امام زين العابدين عليه السلام است

اللّهمّ اني اسئلك ان تملأ قلبي حبالك و خشية منك و تصديقا بكتابك و ايمانا بك و خوفا منك و شوقا اليك يا ذا الجلال و الاكرام

: بار خدايا من ميخواهم از تو كه پر نمايي دلم را از حبّ خودت و نيز سرشار از خشيت و ترس از خودت و آن را مملو نمايي از تصديق بقرآنت و نيز پر سازي از ايمان بخودت و لرزش و ترس از خودت و اشتياق بدرگاهت اي صاحب جلالت و بزرگواري.

مترجم گويد: از اين آيه استفاده ميشود كه دوستي پيامبر اسلام و خاندانش با دوستي دشمنان و ستمكاران بآنها جمع نميشود. يعني محبّت علي عليه السلام و محبّت غاصبين و ظالمين بر آن بزرگوار و خاندان مظلوم او در يك دل جمع نخواهد شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 12

دو نفر ميشود (و اين غير ممكن است).

و بعضي هم تجويز كرده و گفته اند چنان كه يك انسان ممكن است براي او قلبي باشد كه اجزاء او زياد باشد، و غير ممكن است كه با بعضي از اجزاء چيزي را بخواهد كه بعضي ديگر نميخواهد، براي اينكه اراده و كراهت اگر چه در دو جزئي از قلب موجود شود، پس دو حالت صادره از آنها: - (خواستن و نخواستن) به يك چيز برميگردد و آن يك جمله است، پس اجتماع دو معناي ضد در

يك انسان محال ميباشد.

و ممكن است دو معناي مختلف يا دو معناي مثل هم در دو جزء از قلب باشد و موجب دو صفت براي يك زنده شوند، پس قاعده همين طور است، هر گاه دو معني در دو قلب باشد وقتي كه موجود در آن برگشتن بيك زنده شود، لكن آنچه مسموع شده منع و عدم امكان از اين مطلب- است.

وَ ما جَعَلَ أَزْواجَكُمُ اللَّائِي تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِكُمْ و قرار نداد همسرانشان را كه ظهارشان ميكنيد (يعني بآنها مي گوييد ظهرك عليّ كظهر امي پشت تو بر من و يا تو براي من چون مادرم هستي) مادران شما، ميگويند (ظاهر من امرأته و تظاهر و تظهر) همسرش را ظهار كرد و آن آنست كه بگويد به همسرش (انت عليّ كظهر امّي) تو بر من مانند پشت و كمر مادرم هستي و بزودي آن را در سوره مجادله خواهيم گفت، و مقصود اينست كه خداي تعالي بما آگاهي داد كه همسر و عيال مادر نميشود، پس فرمود: و ما جعل نسائكم اللاتي تقولون هن علينا كظهر امهاتنا امهاتكم و قرار نداد همسران و زناني را كه مي گوييد آنان براي ما مانند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 13

پشت و كمر مادران ما هستند، مادران شمايند بجهت اينكه مادران شما حقيقة آن زناني هستند كه شما را زائيده اند و شير داده اند.

وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ و قرار نداده پسر خوانده هاي شما را پسرانتان، ادعياء جمع دعي، و آنست كه انسان او را به پسري خود ميگيرد خداوند سبحان بيان فرمود كه او حقيقة پسر نيست.

و اين آيه نازل شده در باره زيد بن حارثة

بن شراحيل كلبي از بني عبد ود كه پيغمبر صلّي اللَّه عليه و آله او را قبل از نزول وحي و پيامبري به پسري گرفته بود زماني كه او در قيد اسارت قريش درآمده بود پيامبر صلّي اللَّه عليه و آله او را در بازار عكاظ خريد، پس چون بآن حضرت فرمان رسالت و وحي رسيد وي را باسلام دعوت نمود و او بي درنگ مسلمان شد.

پس پدر زيد حارثه بمكّه آمد و نزد ابو طالب رفت و گفت به فرزند برادرت (محمّد «ص» بگو كه يا او را بفروشد و يا آزاد نمايد و چون ابو طالب به حضرت رسول صلّي اللَّه عليه و آله اين پيام را داد فورا آن حضرت فرمود زيد آزاد است هر كجا خواهد برود.

پس زيد از جدا شدن و دور گشتن از پيامبر (ص) امتناع كرد پدرش حارثه گفت اي گروه قريش گواه باشيد كه او پسر من نيست.

پس پيغمبر (ص) فرمود: مردم شاهد باشيد كه زيد پسر من است، پس از آن زمان او را زيد بن محمد ميخواندند و چون پيغمبر (ص) با زينب بنت جحش (دختر عمه اش) كه قبلا همسر زيد بود و طلاقش داده بود ازدواج كرد، يهود (عنود) و منافقان گفتند محمد زن پسرش (يعني- عروسش) را بزني گرفت و حال آنكه مردم را از اين عمل نهي ميكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 14

پس خداوند سبحان فرمود، خدا قرار نداده پسر خوانده شما را فرزند شما و حال آنكه نسبت او از غير شما ثابت و مسلّم است.

ذلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْواهِكُمْ اينست سخن ايشان كه بزبان خود ميگويند يعني بدرستي

كه قول شما كه مي گوييد پسر خوانده پسر اين مرد (مقصود پيامبر (ص) است چيزيست كه شما آن را بزبانتان مي گوييد حقيقتي براي آن نزد خداي تعالي اينست.

وَ اللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ و خداست كه حق و درست ميگويد، آن چنان خدايي كه واجب است اعتقاد و ايمان باو و براي آن حقيقتي است و آن اين است كه همسر و عيال بسبب ظهار مادر نميشود، و پسر خوانده بسبب پسر خواندگي پسر نميشود.

وَ هُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ و اوست كه راه را هدايت ميكند، يعني براه حق ارشاد نموده و بر آن راهنمايي ميكند قول حق تعالي است.

ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ يعني ايشان را به پدرانشان نسبت دهيد، آنهايي كه آنان را توليد كرده اند و ايشان را بآنها نسبت دهيد يا بكساني كه آنان را بر فراش خود بوجود آورده و همسرانشان آنان را زائيده اند.

هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ آن از جهت گفتن و حكم كردن نزد خدا درست تر و محبوبتر است.

سالم از عبد اللَّه بن عمر روايت كرده كه گفت ما زيد بن حارثه را نمي خوانديم مگر آنكه او را زيد بن محمد ميگفتيم، تا در قرآن نازل شد:

ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ بخاري اين مطلب را از ابن عمر در صحيح خود آورده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 15

فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ پس اگر نشناختيد پدرانشان را بشخصه.

فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ يعني پس آنان برادران ديني شما هستند در ملّت، پس بآنها يا اخي، اي برادر بگوئيد.

وَ مَوالِيكُمْ يعني آنها پسران عموهاي شمايند.

زجاج گويد: و ممكنست كه مقصود اولياء شما در دين باشند در وجوب ياري كردن، و بعضي گفته اند

معناي اولياء شما آزاد كننده شمايند هر گاه شما را از بردگي آزاد كردند، پس بر شما دوستي و ياري آنها لازم است.

لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ فِيما أَخْطَأْتُمْ بِهِ يعني بر شما باكي نيست، در نسبت دادن آن بكسي كه او را بفرزندي گرفته هر گاه شما گمان كرديد كه او پدر آنست و ندانستيد كه پسر او نيست، پس خدا شما را مؤاخذه و عقوبت بآن انتساب نميكند.

وَ لكِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ يعني و ليكن گناه در آن چيزهايي است كه قلوب شما عمدا و متعمّدا قصد نمايد از نسبت دادن آنها بغير پدران ايشان پس شما مؤاخذه بآنها خواهيد شد.

مجاهد گويد: آنچه را كه شما قبل از نهي خطا كرديد و آنچه را كه بعد از نهي تعمّد بآنها نموديد.

وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً و خداوند آمرزنده و بخشنده است براي آنچه در گذشته گفتيد.

رَحِيماً مهربانست بشما.

و در اين آيه دلالت است بر اينكه انتساب بغير پدر جايز نيست و در سنت و اخبار صحيحه از حضرت رسول صلّي اللَّه عليه و آله وارد شده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 16

كه آن حضرت فرمودند:

لعنت خدا بر كسي كه خود را به غير پدرش نسبت دهد و يا غير موالي خود را دوست داشته و قصد نمايد (يعني غاصبين حقوق و ظالمين آل محمد عليهم السلام را دوست بدارد)

مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِيمَ وَ مُوسي وَ عِيسَي ابْنِ مَرْيَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً (7) لِيَسْئَلَ الصَّادِقِينَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَ أَعَدَّ لِلْكافِرِينَ عَذاباً أَلِيماً (8) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً (9) إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 17

عليكم كائنة وقت مجي ء جنود (اذ جاءكم) بدل از اذ اوّل و همين طور از إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ است.

در دعوت كردن، پس هر گاه پيامبر صلّي اللَّه عليه و آله ايشان را براي كاري و چيزي فراخواند و يا فرمان داد ولي نفوسشان آنها را بچيزي خلاف خواسته پيامبر دعوت نمود اطاعت و پيروي خط و فرمان پيامبر (ص) اولي و واجب است از اطاعت نفوسشان" و اين از قول اوّل نزديكتر است" 3- بدرستي كه حكم آن حضرت نافذتر است از حكم بعضي از آنها بر بعضي ديگر مثل قول خدا فَسَلِّمُوا عَلي أَنْفُسِكُمْ" پس سلام كنيد بر خودتان" پس هر گاه او با سزاوارتريش بايشان از مال امتش ارث نبرد چگونه ارث ميبرد كسي كه حق او را بسبب پسرخواندگي واجب ميدانيد، و از پيامبر (ص) روايت شده كه وقتي خواست غزوه تبوك برود فرمان داد كه مردم همه بسيج نموده بيرون

__________________________________________________

(1)- بحكم يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ … و مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ … و قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ. اي مؤمنين اطاعت كنيد خدا و اطاعت كنيد پيامبر خدا را و كسي كه اطاعت كند پيامبر را حقيقة خدا را اطاعت نموده. و بگو اگر خدا را دوست داريد مرا پيروي و متابعت كنيد تا خدا شما را دوست بدارد.

مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 21

روند، گروهي گفتند ما از پدران و مادران مان اجازه ميگيريم اگر آنها موافقت كردند ميرويم و گرنه نخواهيم رفت، پس اين آيه نازل شد.

و از ابي بن كعب و ابن مسعود و ابن عباس روايت شده كه ايشان آيه را اينطور قرائت ميكردند (النبي اولي بالمؤمنين من انفسهم و ازواجه امّهاتهم

و هو اب لهم) و در قرآن ابي بن كعب هم چنين بود، و از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السلام هم همين طور روايت شده است.

مجاهد گويد: هر پيغمبر براي امتش پدر بود «1» و براي همين مومنين با هم برادرند، زيرا پيامبر (ص) پدر ايشانست در دين (چنانچه فرمود:

" انا و علي أبوا هذه الامه"

من و علي دو پدر اين امّت هستيم.

و مفرد انفس نفس است و آن مخصوص حيوان حسّاس دراكي است كه نفيس ترين اعضايي است كه در وجود اوست.

و محتمل است كه اشتقاق آن از تنفّس نفس كشيدن باشد كه آن تروح است، و محتمل است كه از نفاسه يعني ارزشمندي باشد كه آن پربهاترين و گرامي ترين اعضاء اوست.

وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ و همسران آن حضرت مادران شمايند يعني آنان براي مؤمنان مانند مادرند در احترام و حرمت ازدواج و حال آنكه مادر حقيقي نيستند زيرا اگر بودند هر آينه دختران آنها هم خواهران مؤمنين مي بودند حقيقة و تزويج آنها بر مؤمنين حلال نبود، پس معلوم شد كه مقصود از آن حرمت عقد ايشان است نه بر چيز ديگر براي اينكه ثابت نشده چيزي از احكام مادري ميان آنها و مؤمنين مگر حرمت ازدواجشان فقط، آيا

__________________________________________________

(1)- و تأييد ميكند قول مجاهد را آيه شريفه، ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ …

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 22

نمي بيني كه نگاه كردن بر ايشان بر مؤمنين جايز نيست و نيز آنها نمي توانند بر مؤمنين نظر نمايند «1» و مؤمنين ارث نمي برند از آنها و براي همين است كه شافعي ميگويد وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ

در يك معني مخصوصي است نه معناي مادري عمومي مطلق و آن باين معناست كه آنها محرّمات

__________________________________________________

(1)- خداوند همسران پيامبر را مادران مؤمنين قرار داده ولي مشروط به اينكه ايجاد فتنه و حادثه نكنند و هتك حرمت و حريم پيامبر (ص) را ننمايند پيامبر (ص) طلاق آنان را در اختيار حضرت علي عليه السلام قرارداد و فرمود آنها بشرف امومة و مادري مؤمنين مفتخرند مادامي كه در منزل خود نشسته و حفظ حريم و ناموس آن حضرت و موقعيت خود را نمايند اما اگر از منزل بيرون زدند و مانند عايشه بسيج لشگر كرده و به بصره آمده و جنگ جمل را بر پا و با خليفه بلا فصل پيغمبر (ص) حضرت امير المؤمنين علي بن ابي طالب (ع) جنگيدند آن حضرت مختار است كه آنها را طلاق گويد تا از شرافت مادري ساقط شوند، در اينجا مناسب ديدم حكايتي را كه سيد استادم فقيه اهل البيت آية العظمي مرعشي نجفي مدّ ظله در درسش، فرمودند براي تنبيه برادران اهل تسنن و يا سني زدگان داخلي بنويسم فرمودند آيت اللَّه حاج سيد محمد باقر حجّت كه از علماء طراز اوّل كربلاء و ادباء عرب بوده قصيده در مدح حضرت زهراء عليها السلام ميگويد و در آن قصيده خطاب بعايشه و ميگويد: يا آمنّا فسبّك محرّم- لاجل عين الف عين تكرم- اي مادر ما بدگويي بتو حرام است براي اينكه تو همسر پيامبري و براي يك چشم هزار چشم احترام ميشوي، پس يكي از خطباء مخلص عرب كه شارح ازريه است در عالم خواب حضرت زهرا عليها سلام را مي بيند ميفرمايد برو به پسرم سيد

محمد باقر حجت بگو كسي كه مادري مانند من دارد به عايشه مادر نميگويد، پس او از خواب بيدار شده درب منزل سيد آمده و ميگويد آيا تازگي شعري گفته اي؟ ميگويد چطور؟ خواب خود را ميگويد پس سيد بسيار گريه كرده فورا آن بيت را عوض كرده و ميگويد:

فيا حميرا سبّك محرّم) حميرا لقب عايشه است. مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 23

ابدي هستند ولي محرمهاي در خلوت و مسافرت نيستند و اين همان معنايي است كه مسروق از عايشه روايت كرده كه زني باو گفت اي مادر، پس عايشه گفت من مادر تو نيستم بلكه مادر مردان شمايم.

و بنا بر اين مطلب جايز نيست كه بخواهران و برادران ايشان خال المؤمنين و خالة المؤمنين گفته شود «1».

شافعي گويد: زبير اسماء دختر ابي بكر را تزويج كرد و نگفت كه او خاله مؤمنين است.

وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلي بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهاجِرِينَ و اين آيه در آخر سوره انفال تفسير شده، و اولوا الارحام صاحبان نسب و خويشاوندانند، چون خداوند سبحان فرمود كه همسران پيامبر (ص) مادران مؤمنين هستند در تعقيب آن اولوا الارحام را فرمود و بيان نمود كه ميراث نمي برد مگر بانتساب ولادتي و خويشاوندي، و مقصود اينست كه صاحبان نزديكان هم بعضي از آنها بارث بردن شايسته تر از بعضي از مؤمنين، يعني انصار و مهاجرين كه از مكّه هجرت بمدينه كردند هستند.

و بعضي گفته اند: مقصود از مؤمنين آنهايي هستند كه با هم پيمان و عقد برادري بستند و يا مهاجرت نمودند، پس اين آيه نسخ نمود توارث به هجرت و مؤاخات در دين

را و آن دلالت دارد بر اينكه ميراث بقرابت و خويشاوندي است، پس هر كس نزديكتر باشد (مثل پسر و دختر و پدر و

__________________________________________________

(1)- پس بني اميه و مروان كه بمعاويه عليه الهاويه (خال المؤمنين) مي گويند مانند ساير كارهايشان نسبت نابجايي داده و كار خطا و حرامي مرتكب شده اند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 24

مادر) پس او سزاوارتر بميراث است از آنهايي كه دورترند (چون برادر و خواهر، يا عمو و عمه، دايي و خاله).

إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلي أَوْلِيائِكُمْ مَعْرُوفاً مگر اينكه بدوستانشان خوبي نمائيد.

الّا استثناء منقطع است و معنايش اينست، لكن اگر شما بدوستانتان كه مؤمن هستند و يا هم پيمان هاي خودتان چيزي كه خوب شايسته باشد نموديد (مثلا احساني كرديد) آن كار خوبي است.

سدي گويد: مقصود از اين وصية كردن مؤمن است به برادران دينيش (كه از ثلثش بگويد به دوستان و برادران دينيش بدهند).

و غير سدي گويند: وقتي توارث بمؤاخات و برادري و هجرت نسخ شد به آيه اولوا الارحام وصية را مباح فرمود كه انسان وصية كند براي هر كس كه دوست دارد او را بآنچه كه ميخواهد از ثلث مالش معناي معروف وصيّت در اينجا است.

از محمد بن حنفيه (فرزند امير المؤمنين عليه السلام) و عكرمه و قتاده حكايت شده كه معناي آن وصيت به نزديكان است از مشركين.

و بعضي گفته اند: كه اين صحيح است براي اينكه خداوند تعالي از اين كار نهي فرموده بقولش لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگيريد … و بسياري از فقهاء (عامّه) تجويز كرده اند وصيّت براي نزديكان كافر را، و اصحاب ما گفته اند

كه وصيّت براي نزديكان كافري كه پدر و مادر و يا فرزند باشند جايز است.

كانَ ذلِكَ يعني نسخ ميراث بسبب هجرت و رد آن بارحام از نزديكان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 25

فِي الْكِتابِ يعني در لوح محفوظ ثابت است.

و بعضي گفته اند: يعني در تورات است (مَسْطُوراً) يعني نوشته شده و من در قول خدا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهاجِرِينَ دو احتمال در آن ميرود، يكي از آن دو آنچه ما ياد نموديم و ديگري تقديرش اينست، و اولوا الارحام من المؤمنين و المهاجرين اولي بالميراث، صاحبان ارحام از مؤمنان و مهاجران سزاوارتر بميراث هستند.

وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثاقَهُمْ و آن گاه كه ما از پيامبران پيمان شان را گرفتيم.

قتاده گويد: يعني اي محمد (ص) ياد كن هنگامي كه خداوند تعالي پيمان از پيامبران گرفت خصوصا كه بعضي از آنها تصديق كنند بعضي ديگر را و پيروي نمايند بعضي از ايشان برخي ديگر را.

مقاتل گويد: پيمان از ايشان گرفت بر اينكه خدا را عبادت كنند و مردم را بعبادت خدا بخوانند، و اينكه بعضي از آنان بعضي ديگر را تصديق نموده و ملّت و قوم خود را نصيحت نمايند.

(وَ مِنْكَ) اي محمد، و البتّه آن حضرت را براي فضل و شرفش مقدم داشت.

وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِيمَ وَ مُوسي وَ عِيسَي ابْنِ مَرْيَمَ اين پنج پيغمبر (ص) را بنامهايشان ياد نمود و اختصاص داد براي اينكه آنان اصحاب شرايع «1» بودند.

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: و اولوا العزم بودند، يعني صاحبان عزم راسخ و ثابت بودند و در مقابل طغيان و عصيان ملّتشان صبر نموده و پايداري مي كردند و زود بآنها

نفرين نكرده و از آنان قهر نميكردند و دليل بر اين آيه [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 26

وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً و ما گرفتيم از ايشان پيمان سختي يعني پيمان محكمي گرفتيم بر وفاء كردن بآنچه را كه متحمل شده از بار رسالت و ابلاغ كردن احكام دين و شريعت.

و بعضي از مفسّرين و دانشمندان گفته اند: يعني ما از ايشان عهد و پيمان محكم گرفتيم كه بملّت خود اعلان كنند كه محمد (ص) رسول و فرستاده خداست و پيامبري بعد از او نخواهد بود، و البتّه ذكر ميثاق را مكرّر فرمود براي تأكيد در اوّل آيه بطور مطلق ياد نمود و در آخرش آن را مقيّد ساخت بزيادتي صفت غليظ، سپس خداوند فايده ميثاق و پيمان بستن با انبياء را بيان فرمود، و گفت:

لِيَسْئَلَ الصَّادِقِينَ عَنْ صِدْقِهِمْ تا اينكه به پرسند راستگويان را از صداقت و راستگوييشان.

مجاهد گويد: يعني البتّه اين كار را كرد و پيمان را گرفت تا اينكه سؤال كند از پيامبران مرسل كه امتهاي شما چه جواب دادند بشما.

بعضي گفته اند: تا اينكه از راستگويان سؤال كنند در توحيد و يگانگي خدا و عدل او و شرايع از راستيشان يعني آنچه را كه در باره خدا ميگويند،

__________________________________________________

(كريمه فاصبر كما صبر اولوا العزم من الرسل و لا تستعجل، پس صبر نما چنانچه انبياء اولو العزم صبر كردند و شتاب نكن در نفرين كردن (سوره احقاف 34 و در سوره" ن و القلم" آيه 48 فرمود فاصبر لحكم ربك و لا تكن كصاحب الحوت اذ نادي و هو مكظوم، پس صبر كن حكم پروردگار ترا و

مباش مثل رفيق ماهي (يونس نبي) هنگامي كه در شكم ماهي افتاد و در تاريكي شكم ماهي و قعر دريا ندا كرد يا لا آله الا انت سبحانك اني كنت من الظالمين، و پر خشم بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 27

پس بآنها گفته ميشود آيا خداي متعال به هيچ كس ظلم و ستم نموده است آيا هر انساني را باعمال خودش مجازات و پاداش داده، آيا كسي را بدون گناه عذاب نموده است مثل اين، پس ميگويند بلي در قضاوتشان عدالت نمود و هر كس را بكردار خودش كيفر داد.

و بعضي گفته اند: يعني براي اينكه راستگويان را به پرسد در گفتار ايشان از راستي و صداقت در كارهايشان.

و بعضي گفته اند: تا اينكه از راستگويان به پرسند هدف شما از راستگويي چه بود، آيا فقط خدا بود، يا غير خدا، و در آن تهديدي براي دروغگويانست.

حضرت صادق عليه السلام فرمود: وقتي از راستگويي او سؤال شود كه به چه وجه و جهت بود، ميگويد (مثلا براي خدا و يا … بود) پس به حسب آن پاداش داده ميشود، پس حال دروغگو چگونه خواهد بود آن گاه خداي سبحان فرمود:

وَ أَعَدَّ لِلْكافِرِينَ عَذاباً أَلِيماً يعني مهيّا نموده براي كفّار عذاب دردناكي، سپس مؤمنان را مخاطب ساخته و فرمود:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ اي گرويدگان بحق و كساني كه ايمان آورده ايد يادآور شويد نعمت خدا را بر خودتان، و تذكر داد بايشان بزرگ نعمت خود را بر آنها كه رفع احزاب (گروهاي مختلف عرب از قريش و غير آن) بود.

إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ و ايشان آنهايي بودند كه تحزّب (گروه

گرايي) كردن بر رسول خدا (ص) در ايّام جنگ خندق.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 28

فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً و آن باد تندي بود كه بر ايشان وزيد تا ديگهاي غذاي برگشته و خيمه هاي آنها كنده شد.

وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها و لشگري كه نديديد آنها را از فرشتگان.

و بعضي گفته اند: كه فرشتگان در آن روز جنگ نكردند و كسي را نكشتند بلكه مؤمنان را تشجيع كرده و كفار را ميترسانيدند.

وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً و خداوند بآنچه را كه ميكنيد بيناست كسي كه با تاء قرائت كرده ميگويد روي خطاب با مؤمنين است، و كسي كه با ياء خوانده مقصودش اينست كه خدا عالم است بآنچه را كه كفّار انجام ميدهند سپس فرمود:

إِذْ جاءُوكُمْ يعني ياد آوريد هنگامي كه لشكر مشركين بسوي شما آمدند.

مِنْ فَوْقِكُمْ يعني از بالاي وادي از طرف مشرق، بني قريظه و بني نضير و غطفان.

وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ يعني از طرف مغرب از سمت مكّه ابو سفيان در مردم قريش و كساني كه پيرو او بودند.

وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ يعني ديدگان شما از هر جهت مات و حيران شده و نمي گريست مگر دشمن را كه از هر طرف روي آورده است.

و بعضي گفته اند: يعني چشمها از وحشت و ترس از جاي خود برگشته چنانچه شخص ترسو ميشود و در حال ترس نميداند چه مي بيند.

وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ و دلها بگلو رسيد، حنجره داخل گلو ميباشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 29

قتاده گويد: يعني دلها از جاي خود كنده شد و اگر نبود كه گلو و حلقوم تنگي از آن ميكرد كه بيرون

رود، هر آينه بيرون ميرفت.

ابو سعيد خدري گويد: روز خندق گفتيم اي رسول خدا بفرما ما چه بگوئيم، بحقيقت جان ما بگلو رسيد، فرمود بگوئيد: اللّهم استر عوراتنا، و آمن روعاتنا، بار خدايا مستور و مصون دار ناموس ما را و ايمن فرما وحشت ما، گويد پس آن را خوانديم، پس چهره هاي دشمنان خدا بسبب باد تندي زده شد، پس فرار كردند.

فراء گويد: معناي بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ چنين است يعني آنها ترسيدند و بيشترشان بجزع افتادند، و شخص ترسو و جبان هر گاه ترسش سخت شد كبدش باد ميكند و وقتي كبد متورّم شد جان بگلو ميرسد.

وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا يعني گمانهاي شما دگرگون و مختلف- خواهد بود، پس بعضي از شما گمان نصر و ياري خدا را ميبرد و برخي هم از خدا مأيوس و نااميد ميشود.

حسن گويد: يعني گمان مبريد گمانهاي مختلف منافقين خيال ميكنند كه محمد (ص) مستأصل و بيچاره ميشود و مؤمنين گمان ميكنند كه آن حضرت ياري ميشود.

و بعضي گفته اند: افرادي كه ضعيف القلب و ايمان بودند مثل منافقين فكر ميكردند، لكن اين معني وارد نشده.

و بعضي گفتند: كه اختلاف گمان آنها اين بود كه بعضي گمان ميكردند كه كفّار غالب ميشوند، و بعضي گمان ميكردند كه ايشان بر شهر مدينه مستولي ميشوند، و بعضي گمان ميكردند كه جاهليّت عود خواهد نمود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 30

چنانچه قبل از اسلام بود، و بعضي گمان ميكردند كه آنچه خدا و پيامبر وعده دادند از ياري دين و اهلش آن غرور و فريب است، پس اقسام ظنون بسيار است خصوصا گمان ترسوها از همه بيشتر است.

خداي تعالي، النَّبِيُّ أَوْلي بِالْمُؤْمِنِينَ پيوست بقول او وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ دارد زيرا چون بيان فرمود كه پسر بودن بر او جايز و روا نيست در تعقيب آن فرمود كه آن حضرت با وصف اين بر مؤمنين- از خودشان شايسته تر است از جهت اينكه خداوند آن حضرت را بر آنها ولايت داد، پس بر ايشان واجب است او را پيروي و اطاعت نمايند، و اصل ولايت براي خداي تعالي است، چنانچه فرمود:

هُنالِكَ الْوَلايَةُ لِلَّهِ ولايت در اينجا مخصوص خداست «1» پس براي

__________________________________________________

(1)- موضوع ولايت كه مسئله روز است معركه آراء فقهاء و دانشمندان است بعضي از علماء معتقدند كه ولايت خدا و پيامبر (ص) و امام در عصر غيبت حضرت وليّ عصر روحي له الفداء براي فقيه ثابت است و از آنهاست مرحوم ميرزا حسين نائيني قدس اللَّه سره و نايب الامام خميني و من تبعه و بعضي هم بكلّ انكار ولايت را نموده براي فقهاء و بعضي هم قائل به تفصيل شده يعني ميگويند ولايت دارند ولي نه ان ولايت مطلقه پيامبر و ائمه (ع) را بلكه ولايت آنان در محدوده امور حسبيه و نصب قيم براي صغار و طلاق- ممتنع و امثال ذلك است، و قائلين باين قول بيشتر است و ولايت فقيه بآن معني را قبول ندارند و هو الحق، و ما اگر از ديدگاه قرآن و اخبار صحيحه خاندان رسالت ملاحظه كنيم خواهيم دانست كه ولايت مطلقه مخصوص به خدا و پيامبر (ص) و امام است زيرا در قرآن مجيد انحصار بآنها داده لا غير انما وليكم اللَّه و رسوله و الذين آمنوا … فرموده و چون

خدا عالم و داناي بتمام امور جزئي و كلي بندگانش ميباشد و مصالح و مفاسد آنان را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 31

هيچكس حظي و نصيبي نيست در آن ولايت مگر كسي را كه خداي سبحان او را ولي نموده و توليت امر بندگانش را در اختيار او گذارده و به اين معني پيامبر (ص) در روز غدير اشاره نموده و فرمود

الست اولي بكم من انفسكم

آيا من از شما بنفوس شما سزاوارتر نيستم؟ پس چون همه جواب مثبت داده و گفتند آري شما بر ما از هر جهت شايسته تري فرمود

من كنت مولاه فعلي مولاه

هر كس را كه من بر او ولايت دارم پس علي بر او ولايت دارد و مولا بمعناي اولي است بدلالت كريمه مَأْواكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ جايگاه شما آتش و آن مولاي شماست يعني براي شما سزاوارتر است و نيز قول لبيد شاعر جاهليت كه ميگويد:

فغدت كلا الفرجين تحسب انّه مولي المخافة خلفها و امامها

پس صبح نمود هر دو شكاف كه خيال ميكرد ترس و خطر از جلو و عقب متوجه باوست، يعني به ترس و مخافت سزاوارتر است. سپس برگشت خداوند سبحان به كلامش در تأكيد نبوّت پيامبر" ص" بذكر آنچه را كه از انبياء و پيامبران پيمان گرفته بود در اين باب و دنبال كرد آن را به بيان آيات و معجزاتش در روز احزاب و ذكر آنچه را كه انعام فرموده بر آن حضرت و بر مؤمنين از ياري كردن آنان مضافا بر آنچه كه براي ايشان از ثوابهاي اخروي مهيّا نموده بود.

پيامبر (ص) داستان

__________________________________________________

ميدانيد بر آنها ولايت دارد و چون خدا علم مزبور را به پيامبر و امامان عليهم السلام داده آنها هم چنين ولايتي دارند.

مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 32

جنگ خندق را چنين گفته اند، كه عده اي از يهود كه از آنها سلام بن ابي الحقيق و حيّ بن اخطب با جماعتي از بني النضير كه پيامبر خدا (ص) آنها را تبعيد و اخراج نموده بود رفتند تا در مكّه بر قريش وارد شده و آنها را بجنگ با پيامبر (ص) خوانده و گفتند ما با شما بر ضدّ مسلمانها هستيم تا آنها را مستأصل و بيچاره كنيم.

قريش گفتند اي جماعت يهود شما اهل كتاب اوّل هستيد، آيا دين ما بهتر است يا دين محمد (ص) گفتند بلكه دين شما بهتر از دين اوست و شما سزاوارتر بحق از او هستيد، پس ايشان يعني (يهود عنود) همان مردمي هستند كه خداوند در باره آنان نازل فرمود، آيا نظر نميكني به آنهايي كه بهره اي از كتاب (تورات) داده شده است به جبت و طاغوت ايمان آورده و به كفّار قريش ميگويند شما راه را از مؤمنين بهتر يافته ايد تا آنجا كه فرمود و كافيست براي آنها سعير جهنّم يعني شعله آتش دوزخ.

پس قريش از گفته آنها مسرور و تحريك شده، پس براي جنگ با رسول خدا (ص) اجتماع نموده و آماده پيكار شدند، سپس يهوديان مذكور از مكّه بسوي قبيله غطفان رفته و آنها را دعوت بجنگ با رسول خدا (ص) كرده و با آنها هم گفتند كه ما با شما خواهيم بود و قريش هم براي اين كار با ما پيمان بسته اند،

پس قبيله غطفان هم موافقت و آمادگي خود را اعلام نمودند پس قريش برهبري و فرماندهي ابو سفيان بن حرب حركت كرده و غطفان هم بسركردگي عيينة بن حصين بن حذيفة بن بدر با قبيله فزاره و حرث بن عوف با قبيله بني مره و مسعود بن جبلة الاشجعي با مردمي كه از اشجع متابعت او را نمودند بيرون آمده و بهم پيمانهاي خود هم نوشته از بني

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 33

اسد كه با آنها موافقت كنند، پس طليحه با عدّه از بني اسد كه هم پيمان با اسد و غطفان بودند بآنها پيوستند.

و قريش بجماعتي از مردان بني سليم مثل ابو الاعور سلمي و پيروانش از قبيله مذكور نامه نوشتند كه قريش را كمك كنند، و چون اين اخبار بپيغمبر اسلام (ص) رسيد خندقي بر دور شهر مدينه با اشاره جناب سلمان فارسي رضوان اللَّه تعالي عليه كنده و اين اوّلين جنگي بود كه سلمان شركت كرده و او در آن موقع آزاد بود گفت يا رسول اللَّه (ص) ما در فارس وقتي در محاصره دشمن قرار ميگيريم بر دور خود خندق قرار ميدهيم، پس پيغمبر صلّي اللَّه عليه و آله رأي سلمان را پذيرفته و باتفاق مسلمانها خندق را كنده و آن را محكم ساختند.

و از دلايل و معجزات پيامبري آن حضرت كه در حفر خندق ظاهر شد روايت ابو عبد اللَّه حافظ است كه باسنادش از كثير بن عبد اللَّه بن عمرو عوف مزني آورده كه گفت پدرم براي من از پدرش حديث كرد كه پيغمبر (ص) در سال احزاب نقشه خندق را چنين پياده نمود

كه كندن چهل زراع را در عهده ده نفر از مسلمين گذارد، پس در ميان مهاجرين و انصار در باره سلمان اختلاف شد و سلمان مرد نيرومند و پرتواني بود پس انصار گفتند كه سلمان از ماست و مهاجرين گفتند سلمان از ماست، پس پيامبر خدا (ص) فرمود سلمان از ما خاندان است.

عمرو بن عوف گويد من و سلمان و حذيفة بن اليمان و نعمان مقرن و شش نفر از انصار چهل زراع را بريده و كنديم تا رسيديم به خاك رس خداوند از ته خندق سنگ سفيد گردي را بيرون آورد و بيل و كلنگ ما-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 34

شكست و بر ما سخت شد، پس بسلمان گفتيم از خندق بالا برو و پيامبر (ص) را از اين سنگ خبر بده كه يا ما از سنگ بگذريم كه گذشتن از سنگ نزديك است و يا اينكه ما را برأي و نظر مباركش در باره سنگ فرمان دهد چون ما دوست نداريم از خط نقشه آن حضرت تجاوز كنيم، پس سلمان از خندق بالا آمده و خدمت پيامبر (ص) رسيد در حالي كه برايش قبّه اي زده بودند، پس عرض كرد يا رسول اللَّه سنگ سفيدي گردي از ته خندق بيرون آمده و آهن آلات ما را شكسته و كار بر ما دشوار شده زيرا چيزي در آن اثر نميكند نه زياد و نه كم، پس نظر مبارك را در باره آن بفرما، پس آن حضرت با سلمان وارد خندق شده و كلنگ بدست گرفته و بر آن سنگ زد كه برقي از آن ظاهر شد كه تمام مدينه را

روشن نمود مثل اينكه چراغ پر نوري در شب تاريكي افروخته اند، پس پيامبر تكبير فتح گفت مسلمانها نيز اللَّه اكبر گفتند، سپس دو مرتبه زد باز برقي ظاهر شد آن گاه ضربت سوم را زدند كه برق ديگري برخاست.

پس سلمان گويد: گفتم پدر و مادرم بفدايت يا رسول اللَّه اين برقهايي كه مي بينيم چيست فرمود: برق اوّل نشانه فتح يمن است كه خداوند نصيب ما خواهد نمود و امّا دوّم نشانه فتح شام و مغرب است و امّا برق سوّم علامت فتح مشرق (و عجم) است، پس مسلمانان خوشحال شدند و گفتند الحمد للَّه موعد صادق، سپاس و شكر مخصوص خداونديست كه وعده دهنده صادق است، و احزاب ظاهر شدند، مؤمنين گفتند:

" هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ" اينست آنچه كه خدا و پيغمبر (ص) بما وعده داد و خدا و پيامبرش راست گفتند و منافقين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 35

گفتند آيا تعجّب نمي كنيد كه محمد شما را خبر داده و وعده باطل ميدهد و بشما ميگويد كه در يثرب (مدينه) قصور حيره و مدائن و كسري را مي بينيد و اينكه آنها را براي شما فتح ميكند و حال آنكه شما حفر خندق نموده، و جرئت مبارزه و ظاهر شدن را نداريد.

كوهكي پيش آمده در خندق، پيغمبر (ص) فرمود: بر آن آب بپاشيد، آن گاه برخاست، پس بطرف آن كوهك آمد در حالي كه از گرسنگي دامن خود را بشكم مباركش بسته بود، پس كلنگ يا بيل را گرفت و سه مرتبه بسم اللَّه گفت آن گاه بر آن سنگ زد، پس آن سنگ مانند رمل و شن نرم رونده گرديد، پس گفتم به من اجازه دهيد بمنزلم بروم، پس اجازه فرمود، پس بهمسرم گفتم آيا از خوراكي چيزي داري گفت: يك صاع (سه كيلو) جو و يك بزغاله هست، پس او جو را آرد نموده و خمير كرد و من بزغاله را ذبح كردم و پوست كندم و در اختيار عيالم گذاشتم و خدمت پيامبر آمدم و ساعتي نشسته، سپس باز رخصت گرفته و بمنزل آمده و ديدم همسرم آن خمير را نان ساخته و گوشت را هم پخته است، پس حضور پيامبر (ص) برگشته و گفتم نزد ما غذايي آماده است يا رسول اللَّه شما و دو نفر از اصحابتان تشريف بياوريد.

فرمود اي جابر غذا چه مقدار است، گفتم يك صاع نان جو و يك

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 36

بزغاله است، پس پيغمبر (ص) بمسلماناني كه در خندق كار ميكردند فرمود برخيزيد براي صرف غذا بمنزل جابر بيائيد، پس همه آنها برخاسته و بطرف منزل من آمدند و من از خجالت حالتي كه پيدا كردم كه جز خدا كسي نميدانست براي كمي غذا و ميگفتم همه مردم آمدند بر يك من نان جو و يك بزغاله، پس نزد زنم آمده و گفتم ما رسوا شديم پيغمبر (ص) با تمام

مردم مدينه آمدند، پس عيالم گفت آيا پيغمبر" ص" از تو از مقدار غذا پرسيد؟

گفتم بلي، پس گفت خدا و پيامبر (ص) داناترند ما او را از موجودي خود خبر داديم، پس اين سخن زن من غم و غصّه مرا برطرف كرد.

پس رسول خدا (ص) وارد شده و فرمود گوشت و نان را با من گذاريد پس آن حضرت شروع كرد به ريز كردن نان و در آبگوشت ريختن و گوشت بزغاله پخته را از هم جدا ميكرد و در ظرف غذا ميگذارد، و مرتبا جلوي مردم ميگذارد تا همه خورده و سير شدند و تنور نان و ديگ آبگوشت پر از نان و آبگوشت و گوشت بود مانند اولش سپس پيغمبر (ص) بعيال جابر فرمود خودت بخور و بهمسايه ها اهداء كن، پس ما غذا خورده و به تمام خويشان خود نيز هديه فرستاديم، و بخاري اين معجزه را در صحيح خويش آورده است.

براء بن عازب گويد: در روز احزاب رسول خدا (ص) با ما خاك حمل ميكرد و خاك سفيدي شكم آن بزرگوار را پوشانيده بود و بصداي بلند مي فرمود:

لا همّ لو لا انت ما اهتدينا و لا تصدّقنا و لا صلّينا

بار خدايا اگر تو نبودي ما هدايت نشده و نه زكاة داده بوديم و نه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 37

نماز ميخوانديم.

فانزلن سكينة علينا و ثبت الاقدام ان لاقينا

پس خدايا بر ما سكينه و اطمينان را نازل فرما و قدمهاي ما را در هنگام ملاقات دشمن استوار دار.

ان الاولي قد بغوا علينا اذا أرادوا فتنة ابينا

بدرستي كه حزب اوّل (كه يهود مدينه اند)

بر ما ستم كردند و هر وقت آنها ميخواستند آشوبي برپا كنند ما ممانعت ميكرديم، و اين رجز را نيز بخاري در صحيح خود نقل نموده است.

ابي الوليد از شعبه از ابي اسحاق از براء نقل نموده كه چون رسول خدا (ص) از حفر خندق خلاص شد قريش با ده هزار نفر از مردم مختلف و پيروان قريش از بني كنانه و اهل تهامه رسيده و بين جرف و غابه «1» فرود آمدند و غطفان و پيروانش از اهل نجد آمده و در دامنه كوه احد منزل نمودند.

پيغمبر (ص) با سه هزار نفر از مسلمين از سور مدينه بيرون آمد، و سلع را در پشت خود قرار داده و در آنجا اردوگاه ساختند و خندق در ميان ايشان و جبهه دشمن بود، و امر فرمود كه زنان و كودكان را در مكان بلند منزل دهند، پس دشمن خدا حيّ بن اخطب نضيري بدرب قلعه كعب بن اسد قرظي رئيس بني قريظه كه با پيامبر (ص) پيمان بسته و مواعده گذارده بود كه بر عليه اسلام و مسلمين اقدامي ننمايد آمده و فرياد

__________________________________________________

(1)- جرف جايي است سيل ها آنجا را برده باشد و غابه چاه عميق را گويند و سلع كوهيست در مدينه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 38

زد و وي را طلبيد و چون كعب صداي نحس ابن اخطب را شنيد درب قلعه را بروي او بست، پس اجازه ملاقات خواست و او خودداري نمود، پس فرياد زد اي كعب در را باز كن كعب گفت واي بر تو اي حي تو مردي بد قدم و ميشوم هستي و من با محمد

(ص) پيمان بسته ام كه بر عليه او كاري نكنم و نقض پيمان نميكنم، و از آن حضرت هم جز وفاء و صداقت چيزي نديده ام، ابن اخطب گفت واي بر تو در را باز كن تا با تو سخني بگويم گفت من اين كار را نميكنم گفت آري تو در را بسته اي كه مبادا من از آذوقه و علوفه تو چيزي بخورم.

پس در را گشود و حي بن اخطب وارد و گفت واي بر تو اي كعب من عزّت دنيا را برايت آورده ام، من برايت قريش را با تمام رؤسا و بزرگان آن و غطفان را با همه سرانش آورده ام و با من پيمان بسته اند كه از پاي ننشينند تا اينكه محمد و پيروانش را مستأصل و بيچاره كنند.

كعب گفت بخدا تو ذلّت و بدبختي دنيا را براي من آورده اي ابري آورده اي كه رعد و برق دارد ولي يك قطره باران با آن نيست، مرا واگذار با محمد (ص) زيرا من جز صداقت و وفاء چيزي از او نديدم.

پس ابن اخطب ملعون كعب را مكرّر اغوا و بوعده شيطاني فريفت تا او را حاضر كرد بر اين پيمان و قرار كه اگر قريش و غطفان شكست خورده و نتوانستند به محمد (ص) صدمه اي بزنند و بمكّه برگشتند من بر قلعه تو وارد شوم، تا هر بلائي بر سر تو آمد به منهم برسد، پس كعب پيمان خود شكست و از قراري كه ميان او و آن حضرت بود برائت جست.

پس چون اين خبر به پيامبر (ص) رسيد سعد بن معاذ بن نعمان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 39

ابن امرء القيس كه يكي

از بني عبد الاشهل و در آن موقع رئيس قبيله اوس بود باتفاق سعد بن عباده يكي از بني ساعدة بن كعب بن خزرج كه در آن وقت رياست قبيله خزرج را داشت با عبد اللَّه بن رواحه و خوات بن جبير فرستاد و فرمود برويد و به بينيد آيا خبر نقض پيمان كعب صحّت دارد يا نه، پس اگر درست است براي ما روشن كنيد كه بدانيم و بمردم نگوئيد و اگر كه بر وفاء و عهد خود باقي هستند بمردم ابراز كنيد.

پس آن گروه نزد كعب آمدند و ديدند كه آنها بر پليدترين حالت هستند و علنا ميگويند ميان ما و محمد عهد و قراري نيست، پس سعد بن عباده آنها را بد گفته و ملامت كرد و آنها هم بسعد بدگويي كردند.

سعد بن معاذ گفت بدگويي را واگذار، پس بدرستي كه آنچه بين ما و آنهاست از بدگويي و شماتت بزرگتر است، سپس نزد پيغمبر (ص) آمده و گفتند آنها مانند قبيله عضل و قاره كه با اصحاب رسول خدا حبيب بن عدي و يارانش اصحاب رجيع مكر كردند هستند.

پيامبر (ص) فرمود اللَّه اكبر اي مسلمانان بشارت باد شما را در اين موقع بلاء بزرگ و سخت شد و ترس زياد عارض گرديد، و دشمن از بالاي مدينه و پائين آن هجوم آورد تا مؤمنان هر گماني از خاطرشان گذشت و نفاق بعضي از منافقين ظاهر گشت.

پس پيامبر (ص) با مشركين حدود 27 روز در مقابل هم ايستاده ولي نبردي در ميان آنان نشد مگر تير اندازي.

پس چند نفر از قهرمانان و شجاعان قريش مثل عمرو بن عبد ود برادر بني عامر

بن لوي و عكرمة ابي جهل و ضرار بن خطاب و هبيرة بن ابي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 40

وهب و نوفل بن عبد اللَّه لباس رزم پوشيده و بر مركب هاي خود سوار و از خيام بني كنانه عبور و گفتند اي بني كنانه آماده جنگ شويد كه به زودي خواهيد دانست در اين روز مرد ميدان كيست، سپس هي بر اسبهاي خود زد، و آمدند تا در لب خندق رسيدند و گفتند بخدا سوگند كه اين يك نقشه اي است كه عرب آن را نمي دانست، پس گشتند تا جاي تنگي از خندق را يافتند و بر اسبها نهيب دادند تا از خندق پريده و در آن طرف كه زمين سخت و محكمي بود جولاني كرده و مبارز طلبيدند.

پس علي بن ابي طالب عليه السلام با چند نفر از مسلمين به مبارزه آنان شتافته و آن مرزي كه عبور كرده بودند گرفتند و عمرو بن عبد ود پهلوان قريش كه در روز جنگ بدر هم حاضر و مجروح شده و نتوانسته بود كه در جنگ احد شركت كند با اقرانش بطرف علي عليه السلام آمد و او در اين روز براي اينكه دلاوري و شجاعت خود را اعلام كند، بميدان آمده بود و قريش او را با هزار سوار برابر و باو فارس يليل ميگفتند براي اينكه او با چند سوار از قريش آمدند تا به يليل كه بياباني نزديك بدر است رسيدند، پس بنو بكر با جماعتي جلوي آنها را گرفتند، پس عمرو به يارانش گفت شما برويد و آنها رفتند و او به تنهايي با بنو بكر بمقاتله برخاست و

آنها را كشت و يا فراري نمود تا بفارس يليل معروف گرديد.

و نام زميني كه در آن خندق كندند (مداد) بود و اوّل كسي كه از آن پريد عمرو و يارانش بودند، پس در اين باره گفته شده است.

عمرو بن عبد ود كان اوّل فارس جزع المداد و كان فارس يليل

عمرو بن عبد ود، اوّل قهرمان و اسب سواري بود كه از خندق پريد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 41

و او فارس يليل و شجاع بيقرين بود.

ابن اسحاق گويد: كه عمرو بن عبد ود فرياد ميكرد (هل من مبارز) آيا كسي هست كه به نبرد و مبارزه با من آيد، پس علي عليه السلام در حالي كه در لباس رزم بود و خودي از آهن بسر داشت برخاست و گفت يا رسول اللَّه من به جنگ او خواهم رفت پيامبر (ص) فرمود بنشين يا علي او عمرو است و عمرو پياپي ميگفت، الا رجل، الا رجل، آيا مردي نيست، بميدان من آيد و ميگفت بهشتي كه شما گمان ميكنيد هر كس از شما كشته شود و يا بكشد داخل آن ميشود كجاست؟

پس علي عليه السلام برخاست و گفت يا رسول اللَّه من آماده نبرد عمروم، و عمرو براي بار سوم فرياد زد و گفت:

و لقد بححت من النّداء بجمعكم هل من مبارز

و هر آينه بحقيقت كه من فرياد زدم بجمع شما مسلمين آيا كسي هست كه به نبرد من آيد.

و وقفت اذ جبن المشجع موقف البطل المناجز

و من ايستادم زماني كه دلاوران ترسيدند در مكان شجاع دلير و بي پروايي.

انّ السماحة و الشجا

عة في الفتي خير الغرائز

بدرستي كه كرم و شجاعت در جوان مرد بهترين غريزه و صفات است.

پس علي عليه السلام برخاست و عرض كرد يا رسول اللَّه من مرد ميدان اويم و آن حضرت فرمود: علي او عمرو است، گفت: گرچه عمرو باشد و از پيامبر اجازه نبرد با او را گرفت و پيامبر باو اجازه داد. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 42

و در رواياتي كه ابو محمد حسيني قائيني براي ما نموده از حاكم ابو القاسم حسكاني باسنادش از عمرو بن ثابت از پدرش از جدش از حذيفه گويد، كه پيامبر زره خود را بنام (ذات الفصول) بر تن او نمود و شمشير ذا الفقارش را باو داده و عمامه خود را بر سر او گذارد آن گاه فرمود اكنون پيش برو و چون شروع برفتن كرد فرمود:

بار خدايا او را از جلو و پشت سر و راست و چپ و بالا و پائين محافظت بفرما، ابن اسحاق گويد، پس علي عليه السلام بطرف عمرو رفت در حالي كه ميگفت:

لا تعجلن فقد اتا ك مجيب صوتك غير عاجز

عجله و شتاب نكن كه آمد پاسخ گوينده ي صداي تو كه عاجز و ناتوان نيست.

ذو نيّة و بصيرة و الصدق منجي كلّ فائز

كسي كه صاحب اراده و قصد و بينايي و بينش و صداقت و نجات دهنده رستگاري است.

انّي لارجو ان اقيم عليك نائحة الجنائز.

من بحقيقت اميدوارم كه بر تو اقامه كنم نوحه و عزاي جنازه ها را.

من ضربة نجلاء يبقي ذكرها عند الهزاهز

از ضربت سختي كه خاطره آن باقي بماند نزد طعنه زن ها و

مسخره كن ها.

پس عمرو بآن حضرت گفت، تو كيستي؟ فرمود: من علي هستم.

گفت، ابن عبد مناف؟ فرمود: من علي بن ابي طالب بن عبد المطلب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 43

ابن هاشم ابن عبد منافم.

عمرو گفت، اي پسر برادر از عموهاي تو افرادي هستند كه از تو بزرگترند من كراهت دارم كه خون تو را بريزم، علي عليه السلام فرمود، لكن من بخدا قسم كراهتي ندارم كه خون تو را بريزم، پس عمرو خشمگين شده و از اسب پياده و شمشيرش را كه گويي شعله اي از آتش بود كشيد بطرف علي" ع" در حال غضب آمد، پس علي عليه السلام با كلاخودي كه بر سر داشت به جلوي او آمد و عمرو چنان ضربتي بر آن زد كه آن را دو نيم كرد و شمشير در آن مانده و به جلوي سر مبارك آن حضرت رسيد، و آن را شكافت و آن حضرت هم ضربتي بر رگ گردن عمرو زد كه بزمين افتاد.

و در روايت حذيفه هست كه آن حضرت شمشيري بر هر دو ساق پاي عمرو زد كه از پشت بزمين افتاد و ميان آنها گرد و غباري برخاست، پس صداي اللَّه اكبر علي عليه السلام بگوش رسول خدا (ص) رسيد فرمود:

بآن خدايي كه جان من در دست اوست علي عمرو را كشت، و اوّل كسي كه مبادرت كرد بسوي آن گرد و غبار عمر بن خطاب بود كه ديد علي عليه السلام شمشير خود را بزره عمرو مي مالد، پس عمر فورا برگشت و گفت يا رسول اللَّه صلّي اللَّه عليه و آله علي عمرو را كشت، و علي سر

خود را بست و به سوي پيامبر (ص) آمد و صورتش مانند ماه مي درخشيد، پس عمر بن خطاب، گفت چرا زره ارزنده او را كه در عرب بهتر از او نيست از تن او در نياوردي فرمود: چون او را زدم عورتش را وسيله مصونيت خود قرار داد و من از پسر عمويم خجالت كشيدم كه او را لخت كنم.

حذيفه گفت: پس پيامبر (ص) فرمود، اي علي بشارت باد تو را كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 44

اگر عمل امروز با عمل امت محمد (ص) ميزان كنند عمل تو (ضربت زدن تو) برتر از عمل آنان آيد، و اين براي اين بود كه خانه اي باقي نماند از خانه هاي مشركين مگر آنكه بكشته شدن عمرو محزون گرديده و ناتوان شد، و نماند منزلي از منازل مسلمين مگر اينكه عزت و تواني در آن داخل گرديد.

و نيز ابو القاسم حسكاني باسنادش از سفيان ثوري از زبيد ثابي از مره از عبد اللَّه بن مسعود «1» روايت نموده كه آيه: كَفَي اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتالَ «2» را بعلي ميخواند، پس ياران عمرو فرار را بر قرار اختيار كرده و ليكن اسبهاشان در خندق افتاده و مسلمانان آنها را تعقيب و محاصره نموده و ديدند كه نوفل بن عبد العزي در درون خندق است، پس او را از اطراف سنگ باران كردند، پس نوفل بايشان گفت يك بار كشتن از اين بهتر است، يكي پائين آيد تا با او مبارزه كنم، پس زبير بن عوام وارد خندق شده و او را كشت. و ابن اسحاق گويد: كه علي عليه السلام نيزه اي بزير گلوي او زد و

او هلاك شد در خندق و مشركين خدمت پيامبر (ص) ده هزار دينار فرستاده كه مرده او را بخرند، پيامبر (ص) فرمود: آن مال شما ما قيمت و بهاء مرده را نمي خوريم، و امير المؤمنين علي عليه السلام ابياتي در آنجا انشاد كرد كه اين چند بيت از آنهاست.

نصر الحجارة من سفاهة رأيه و نصرت ربّ محمد بصواب

ياري كرد عمرو بتهاي سنگي را از ناداني و حماقت رأي و عقل، و من

__________________________________________________

(1)- شواهد التنزيل ص 3 جلد 2 طبع بيروت.

(2)- سوره احزاب (33) آيه: 25.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 45

ياري نمودم پروردگار محمد را بدرستي و راستي.

فضربته و تركته متجدّلا كالجذع بين دكادك و رواب

پس من او را زدم و انداختم روي زمين مانند تنه درختي كه ميان رمل و تپّه هاي شني افتاده باشد.

و عففت عن اثوابه و لو انّني كنت المقطّر بزيّ اثوابي

و من از گرفتن لباسهاي رزمي او كه ارزنده و بي نظير بود خودداري كردم و گرچه من نيازمند بودم براي كهنه بودن لباسهايم.

و عمرو بن عبيد از حسن بصري روايت كرده كه گفت وقتي علي عليه السلام عمرو بن عبد ود را بقتل رسانيد سر نحس او را برداشت و انداخت در پيش روي رسول خدا (ص)، پس ابو بكر و عمر برخاسته و سر مبارك علي (ع) را بوسيدند.

و از ابي بكر بن عياش روايت شده كه گفت علي عليه السلام ضربتي زد كه در اسلام ارزشمندتر از او نبوده است، يعني ضربتي كه از آن حضرت بر عمرو بن عبد ود زد و بر علي عليه السلام ضربتي

زده شد كه در اسلام از او بد تر نبوده، يعني ضربه ابن ملجم كه بر آن لعنتهاي خدا باد.

ابن اسحاق گويد: حيان بن قيس بن عرقه تيري بر سعد بن معاذ انداخت و گفت، بگير اين تير را و من ابن عرقه هستم، پس رگ اكحل او را قطع كرد، پس سعد گفت خدا تو را در آتش اندازد، بار خدايا اگر من مدتي بعد از جنگ قريش باقي ماندم، پس مرا زنده بدار تا انتقام خود را از ابن عرفه بگيرم، زيرا كه قومي نيست كه محبوب تر نزد خدا باشد كه جهاد كنم با آنها از قومي كه اذيّت كردند پيامبر تو را و تكذيب او نموده و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 46

او را بيرون كردند، و اگر جنگ بين ما و آنها پايان يافته خدايا اين زخم تير را وسيله شهادت من قرار بده و مرا نميران تا چشم مرا از انتقام از بني قريظه روشن نمايي.

گويد: نعيم بن مسعود اشجعي خدمت پيامبر (ص) گفت اي رسول خدا (ص) من مسلمان شده ام و هيچكس از خويشان من خبر ندارد، پس حكم و فرمان خود را بمن بفرمائيد، پس پيامبر (ص) باو فرمود تو در ميان ما يك نفر بيشتر نيستي پس هر چه ميتواني براي ما انجام بده كه جنگ مكر و خدعه است الحرب خدعة پس نعيم بن مسعود رفت تا بقلعه بني قريظه رسيد و گفت من دوست صميمي شمايم و گفت شما و قريش و غطفان در نزد محمد (ص) يكي نيستيد، شهر شهر شماست و در آنجا اموال و فرزندان و زنان شماست.

قريش

و غطفان بلادشان دور است و آنها آمدند تا بر شما وارد شوند پس اگر فرصتي بدست آوردند كه شكستي باسلام بزنند خواهند زد و گرنه بوطن خود برگشته و شما را با اين مرد (محمد) واگذار خواهند نمود و شما را توان مقابله با او نيست، پس شما مبارزه و جنگ نكنيد مگر آنكه چند تن از اشراف قريش را به گروگان بگيريد تا وثيقه شما باشد كه قريش حركت نكنند تا با محمد (ص) جنگ كنند.

پس بني قريظه باو گفتند تو مطلبي را بآن اشاره كردي كه ما از آن غافل بوديم.

سپس آمد نزد ابو سفيان و اشراف قريش و گفت اي گروه قريش شما دوستي من را نسبت بخودتان دانسته ايد و ميدانيد كه من از محمد و دين او

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 47

بي زارم، من آمده ام نصيحتي بشما كنم خواهش دارم آن را كتمان نمائيد گفتند تو پيش ما مورد اطمينان هستي هر چه بخواهي انجام ميدهيم.

گفت آيا ميدانيد كه بني قريظه از پيمان شكني خود پشيمان شده و نزد محمد (ص) فرستاده اند كه تو از ما راضي نيستي مگر اينكه عده اي از رؤساء قريش را بگروگان بگيريم و تحويل شما دهيم تا آنها را بكشي آن گاه باتفاق شما با آنها بجنگيم تا ايشان را از زمينهاي خودمان بيرون كنيم، پس محمد (ص) پذيرفت، پس اگر فرستادند كه از شما گروگان بگيرند مواظب باشيد كه يك نفر را هم بآنها ندهيد، و جدا از اين كار حذر و پرهيز كنيد.

سپس نزد قبيله غطفان آمد و گفت اين گروه غطفان من مردي از شما هستم و آنچه

به قريش گفته بود بايشان گفت. پس چون صبح شد و آن روز شنبه ماه شوّال سال پنجم از هجرت بود، ابو سفيان عكرمه پسر ابو جهل را با عدّه اي از قريش نزد بني قريظه فرستاد و گفت بآنها بگو كه ابو سفيان ميگويد اي بني قريظه علوفه و اسبهاي ما از بين رفتند و ما ساكن اينجا نيستيم، پس بيرون بيائيد تا با محمد مبارزه و پيكار كنيم، آنها در پاسخ گفتند كه امروز روز شنبه است و ما هيچ كار نمي كنيم، و علاوه بر اين ما باتفاق شما با محمد كارزار نميكنيم مگر اينكه شما چند نفر از بزرگان قريش را به عنوان گروگان بما بدهيد تا مورد وثوق و اطمينان ما شود كه شما نرويد، و ما را تنها نگذاريد كه با محمد بجنگيم.

ابو سفيان گفت بخدا سوگند اين همان مطلبي بود كه نعيم گفت و ما را از آن بيم داد، پس پيغام فرستاد كه ما يك نفر را هم بشما نخواهيم داد و اگر دلتان ميخواهد بيرون بيائيد. جنگ كنيد و اگر هم خواستيد كنار بنشينيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 48

و جنگ نكنيد.

پس يهود بني قريظه گفتند بخدا قسم اين همان چيزي بود كه نعيم بما گفت، پس پيام فرستادند كه ما بخدا جنگ نخواهيم كرد مگر آنكه چند نفري از شما بگروگان بگيريم و خداوند بين آنها تفرقه انداخت و بادي، بسيار سرد در شبهاي زمستان برايشان فرستاد تا منصرف از جنگ شده و برگشتند.

محمد بن كعب گويد: حذيفة اليمان ميگفت قسم بخدا كه ما در روز خندق ديديم از كوشش و گرسنگي و

ترس آن قدري كه جز خدا كسي نداند، و پيامبر (ص) برخاست و آن قدري كه خدا ميخواست در آن شب نماز خواند، پس فرمود كسي هست برود و خبر قريش را بياورد تا در بهشت رفيق من باشد حذيفه گويد بخدا قسم هيچكس از ما در اثر خستگي و ترس و گرسنگي بر برنخاست، پس پيامبر" ص" مرا طلبيد و من چاره اي جز اجابت نداشتم پس گفتم لبّيك، فرمود: برو و خبر قوم را بياور و كاري نكن تا برگردي.

گفت من نزد قريش آمدم در حالي كه باد كه لشكر خدا بود بساط، و اردوي آنها را بر هم زده نه بنائي برايشان مانده بود و نه آتشي و نه ديك غذايي، و من در همين حال بودم كه ابو سفيان از خيمه اش بيرون آمد و گفت اي مردم قريش هر كس به بيند كه در كنار او كيست، حذيفه گويد من زرنگي كرده و پيش دستي كردم بر ران دست راستي خود زدم و گفتم تو كيستي گفت من فلاني هستم، آن گاه ابو سفيان مركب خود را خواسته و سوار شد و گفت اي گروه قريش بخدا قسم كه شما در اينجا نميتوانيد بمانيد زيرا سواره و پياده هلاك شد، و بني قريظه هم با ما خلاف كرد و اين هم باد سرد-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 49

سخت كه هيچ چيز براي ما باقي نگذارد، پس سوار بر شتر خود شد در حالي كه پاي او را باز نكرده بود.

حذيفه گويد: در دل خود گفتم اگر اين دشمن خدا را تيري زده و ميكشتم كار بزرگي كرده ام

پس تيري در كمان گذارده و ميخواستم بر او بزنم و عالم را از شرّ وجود او پاك كنم كه ياد سفارش پيامبر (ص) افتادم كه فرمود كاري نكن تا برگردي، پس تير را از كمان درآورده و خدمت رسول خدا" ص" رسيدم در حالي كه مشغول نماز بود، و چون احساس برگشت مرا فرمود مرا نزد خود جاي داده و نماز خود را تمام كرد و فرمود چه خبر داري؟ پس تمام جريان را معروض داشتم.

و حافظ باسنادش از عبد اللَّه بن اوفي روايت نموده كه گفت رسول- خدا (ص) نفرين كرد بر احزاب و گفت

اللّهم انت منزل الكتاب سريع الحساب اهزم الاحزاب الهمّ اهزمهم و زلزلهم

بار خدايا تو نازل كننده كتاب و زود حسابي اين احزاب را فرار بده، بار خدايا ايشان را هزيمت بده و زير و رو نموده و پراكنده كن.

و از ابي هريره روايت نموده كه رسول خدا (ص) در روز جنگ احزاب مي گفت:

«دعاء وحدت»

لا اله الّا اللَّه وحده وحده وحده انجز جنده و نصر عبده و غلب الاحزاب وحده فلا شي ء بعده

«1».

نيست خدايي مگر خداي عالم كه يكتا و بي همتاست ارتش خود را عزيز

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: دعاء وحدتي كه شعار روز زمان انقلاب و جمهوري

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 50

و پيروز داشت و بنده خاصّ خود (محمد (ص) را ياري نموده و احزاب را بيكتايي خود مغلوب داشت، پس بعد از او چيزي نيست.

و از سليمان بن صرد، روايت نموده كه گفت رسول خدا (ص) زماني كه احزاب فرار كرده و از آن حضرت دور شدند فرمود:

اكنون ما

با آنها پيكار مي كنيم و آنها ديگر بجنگ ما نخواهند آمد و همانطور شد كه فرمود بعد از جنگ احزاب ديگر قريش بجنگ پيامبر" ص" نيامد ولي آن حضرت با آنها جنگيد تا خدا مكّه را براي ايشان گشود.

__________________________________________________

(دنباله پاورقي از صفحه قبل:

اسلامي است كاملش اين است.

ما قاتَلُوا إِلاَّ قَلِيلاً (20)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 52

خدا بازدارندگان (مردم را از ياري پيغمبر) از گروه شما ميداند و نيز گويندگان ببرادران خويش كه بسوي ما بيائيد (و محمد ص) را واگذاريد) مي شناسد و منافقان به نبرد جز اندكي نمي آيند.

19- (در حالي كه بمعاونت) با شما بخيلانند و چون ترس از دشمن بياييد، مي بيني ايشان را كه بسوي تو نگاه ميكنند در حالي كه چشمايشان (در حدقه بچپ و راست) ميگردد مانند گرديدن چشم كسي كه از سكرات مرگ بيهوش شده و چون ترس از ميان برود شما را با زبانهاي تيز برنجانند در حالي كه بر غنيمت بخيلانند، اين گروه ايمان نياورده اند در نتيجه خدا كردار ايشان را تباه گردانيده است، و اين تباه كردن بر خدا آسان است.

20- منافقان (از بيم و بد دلي) خيال ميكنند كه احزاب بازنگشته اند (شكست نخورده اند) و اگر احزاب (نوبتي ديگر) بيايند منافقان دوست دارند كه صحرا نشين باشند، (و روي شهرها را نبينند) در حالي كه از اخبار (فتح و هزيمت) شما ميپرسند و اگر در ميان شما باشند جز اندك (آنهم) از روي ريا) پيكار نكنند.

مد آمده و در قرائت ابن عباس (لو انهم بدي في الاعراب) ياد شده است.

قد غدوت الي الحانوت يتبعني شاو مشلّ شلول شلشل شول

يعني اوّل صبح به ميخانه رفتم و با من غلامي بود كه متصف به اين صفات بود، كباب پز و در كارها زرنگ و كم خرج و در انجام حوائج جدّي و و آورنده گوشت از ديك بود و شاهد اين بيت شول بر وزن كتف است كه واوش قلب بالف شده مثل عز بزاي عجمي (من لا مال له) چنانچه در (رجل مال) منقلب شده، چون اصلش مول، و قول او كه سولوا خوانده از باب قول ايشان سئل يسئل مثل خاف يخاف است، پس عين الفعل بر اين لغت واو است، و ابو زيد حكايت كرده قول ايشان را (هما يتساولان) چنانچه ميگويند: يتقاومان و بنا بر اين قياس بهتر اينكه گفته شود (سيلوا) مثل (عيدوا) و بعضي گفته اند، و لغت ديگر اشمام ضمه است مثل سئلوا، و لغت سوّم سولوا بر اخلاص ضمه فعل ليكن اين پست ترين لغات است، شاعر گويد:

" و قول لا اهل له و لا مال"

يعني و قيل گفته شد كه او نه زن دارد و نه مال و شاعر ديگر گويد:

نوط الي صلب شديد الحل

يعني نيط آويخت بكمري كه سخن باز ميشد.

و قول آنكه بدي خوانده جمع باد پس او مثل غاز و غزي است.

و ذلك و ذلك است.

و الزلزال: بمعناي اضطراب بزرگ و سخت لرزيدنست، و زلزله لرزيدن زمين است، و گفته شده كه آن فعل مضاعف زلّ و زلزله غيره، يعني غير او او را لرزانيد.

و الشدّه: قوه و نيرويي است كه بسبب حواس احساس ميشود براي اينكه قوّتي كه آن قدرت است بسبب حاسه درك نميشود، فقط بدلالت معلوم ميگردد، و براي همين خداي تعالي موصوف به قوي است و به شديد، وصف نميشود. «1»

و الغرور: باشتباه انداختن محبوب است بسبب مكروهي و الغرور الشيطان، يعني مكر و فريب شيطان.

حرث بن حلزه گويد:

لم يغروكم غرورا او لكن يرفع الآل جمعهم و الضّحاء

دشمن در حال غفلت و ناآگاهي شما نيامد و لكن شما آنها را ديديد كه ميآيند در موقعي كه روز بالا آمده بود و يثرب" نام زمين مدينه است" ابو عبيده گويد: مدينه رسول خدا در كنار ناحيه و سمتي از يثرب است و بعضي گفته اند: كه يثرب خود شهر مدينه است.

جناب سيد مرتضي علم الهدي «2» قدس اللَّه روحه ميفرمايد كه مدينه

__________________________________________________

(1)- در دعاء جوشن كبير و غيره يا شديد و يا شديد المال و يا شديد …

آمده است.

2- ابن سيد احمد نقيب بن موسي السبحه بن ابراهيم المرتضي بن الامام موسي بن جعفر عليهما السلام از علماء قرن پنجم شاگرد شيخ مفيد و استاد شيخ طوسي ره صاحب تأليفات بسيار است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 57

13 نام دارد: 1- مدينه 2- يثرب 3- طيبه 4- طابه 5- دار 6- سكينه 7- حابر 8- محبوره 9- محبه 10- محبوبه 11- عذراء 12- مرحومه 13-

يندد است، پس اين 13 نام است.

و العوره: هر چيزيست كه در مرز و جنگ از آن ميترسند، و مكان معور و دار معوره هر گاه حفاظي نداشته باشد.

القطر: الناحيه و جانب و كنار چيز را گويند و جمع آن اقطار است، ميگويند: طعنه. نيزه اي بر او زد فقطره هر گاه او را بيكي از دو پهلويش بياندازد.

التعويق: بمعناي تثبيت ثابت ماندن و حركت نكردن است، و العوق بمعناي منصرف كردن است و رجل عوق و عوقه مرديست كه مردم را از كار خير منصرف ميكند.

و البائس: جنگ و اصلش شدّة و سخت گيري است.

و الاشحة: شجع و شح بمعناي بخل با حرص است، ميگويند شحّ يشح و يشح با ضمّ شين است و فتح آنست.

و السلق: اصلش الضرب و سلق يعني صاح و از آنست خطيب مسلق و مسلق فصيح را گويند سلقته بالكلام ناروايي باو گفتم، و در حديث آمده كه از ما نيست كسي كه در موقع مصيبت صدايش را بلند كند يا سر و موي خود را در وقت مصيبت به تراشد، گفته شده كه فلاني لطمه و سيلي بصورت خود مي زند.

الحديد: ضد كليل زبان تيز و تند را گويند جمعش حداد است.

و الاحزاب: جمعيتها و گروه ها را گويند، مفردش حزب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 58

است و تحزبوا يعني گرد هم آمدند و اجتماع كردند از مكانهاي مختلف.

و البادي: آنست كه در بيابان و صحرا منزل ميكند، و از آنست حديث من بدا جفا، يعني كسي كه صحرا نشين شود جفا كرده يعني روح و دل او حفوة اعراب است.

و البداره: بيرون رفتن به سوي باديه

بفتح ياء و كسر آن است" قطامي" گويد:

و من تكن الحضارة اعجبته فايّ اناس بادية ترانا

و كسي كه سكونت در شهر او را بشگفتي ميآورد ميگويد آي مردم صحرا نشين چگونه ما را مي بينيد.

مذكر و مؤنث هلّم بلفظ مفرد مي گويند و آن لمّ است كه بآن هاء تنبيه اضافه شده سپس الف هاء از آن- حذف شده زيرا آن يك چيز شده مانند قول ايشان ويله و اصل آن ويل لامه است، پس چون آن را يك چيز قرار دادند (لا) را حذف كرده و تغيير دادند، و امّا بني تميم: پس آن را مانند تصريف فعل صرف نموده و ميگويند هلّم يا رجل و هلّما و هلمّوا يا رجال و هلمي يا امرأه و هلما و هلمن يا نساء لكن ايشان بطور قطع آخر مفرد آن را فتحه ميدهند.

ترديد داشتند، و بعضي گفته اند كه در ايمانش ضعف و سستي بود.

ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً خدا و پيامبر او بما وعده نداد مگر فريب را.

ابن عباس گويد: كه منافقين گفتند محمد (ص) بما وعده ميدهد كه ما مدائن كسري و قيصر را فتح ميكنيم در حالي كه ما امنيت خلا (توالت) رفتن را نداريم اين بخدا قسم فريب است.

وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ سدي گويد: يعني عبد اللَّه بن ابي و يارانش.

و مقاتل گويد: ايشان از منافقين بني سالم بودند.

يزيد بن رومان گويد: گوينده آن سخن اوس بن قبطي و هم عقيده هاي او بودند.

يا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا يعني اي اهل مدينه در اينجا براي شما اقامتگاهي نيست يا مكاني كه در آن براي جنگ قيام كنيد نيست، وقتي كه ميم مقام را فتحه دهيم، پس بمنازلتان در شهر برگرديد و مقصودشان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 61

فرار از لشگر رسول خدا (ص) بود.

(وَ يَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ (ص) و گروهي از ايشان از پيامبر صلي اللَّه عليه و آله اجازه ميگيرند در برگشتن بمدينه و ايشان بنو حارثه، و بنو سلمه بودند.

(يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ) ميگويند كه منازل ما حفاظي ندارد.

ابن عباس و مجاهد گويند: يعني منازل ما محفوظ نيست چون ديوار ندارد.

حسن گويد: يعني خانه هاي ما خالي از مردان است ما از دزدها ميترسيم.

قتاده گويد: گفتند منازل ما در طرف دشمن قرار دارد و ما ايمن بر خانواده خود نيستيم، پس خداوند ايشان را تكذيب نموده و فرمود:

وَ ما هِيَ بِعَوْرَةٍ و آن باز و بي حصار و ديوار نيست، امام

صادق عليه السلام فرمود: بلكه آنها بلند پايه و بنا و محصور و محكم است.

إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِراراً قصد نكردند از اين بهانه مگر فرار از جنگ و ياري كردن مسلمين را.

وَ لَوْ دُخِلَتْ يعني و اگر چه بمنازلتان يا بشهر مدينه وارد شوند.

(عَلَيْهِمْ) يعني و اگر اين گروهي كه قصد جنگ و پيكار را دارند و ايشان احزاب مي باشند داخل شوند بر اين مردم بهانه جوي منافق كه ميگويند خانه هاي ما بي حفاظ است.

مِنْ أَقْطارِها يعني از اطراف مدينه يا خانه ها.

ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْها ابن عباس گويد: يعني پس ايشان را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 62

دعوت به شرك نمايند مشرك شوند، پس مقصود از فتنه شرك بخداست.

وَ ما تَلَبَّثُوا بِها إِلَّا يَسِيراً قتاده گويد: يعني از پذيرفتن كفر سرپيچي نكنند مگر اندكي.

حسن و فراء گويند: يعني بعد از اعطاء كفر به منافقين در مدينه اقامت نكنند مگر كمي تا خداوند تعجيل فرمايد در عذاب ايشان، سپس خداوند سبحان خاطرنشان آنها نمود پيمانشان را با پيامبر (ص) به پايداري و ثبات قدم در چند مورد و فرمود:

وَ لَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ و هر آينه بحقيقت آنها پيمان بستند از قبل از خندق.

لا يُوَلُّونَ الْأَدْبارَ كه پشت بر جنگ نكنند و به عقب برنگردند، يعني بيعت كردند با پيامبر (ص) و براي او سوگند خوردند كه او را ياري كنند و از او دفاع نمايند چنانچه از خود دفاع ميكنند و بازگشت نكنند.

مقاتل گويد: مقصود بيعت شب عقبه است.

وَ كانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُلًا و عهد و پيمان خدا پرسيده خواهد شد يعني در آخرت از آن سؤال خواهد

شد، بلفظ ماضي آمده براي تأكيد و محقق بودن آن «1» سپس خداوند سبحان فرمود:

__________________________________________________

(1)- مثل اذا وقعت الواقعة ليس لوقعتها كاذبة. هر گاه روز قيامت بر پا شد كه براي وقوع آن دروغي نيست، اين سوره خبر از قيامت آينده داده ولي چون حتمي است بصيغه ماضي خبر داده است براي تحقق آن مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 63

(قُلْ) بگو اي محمد به كساني كه از تو رخصت برگشتن ميخواهند و علّت مي آورند كه بر منازلشان مي ترسند.

لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ هرگز فرار شما سودي برايتان ندارد اگر فرار كنيد از مردن يا كشته شدن، اگر اجل هاي شما سر رسيده باشد چاره اي از يكي از آن دو (مرگ يا كشته شدن) نيست و اگر چه بگريزند و گريختن در اجل هاي شما تمديد نميكند.

وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِيلًا يعني و اگر اجلهاي شما نرسيده باشد و از مرگ يا كشته شدن سالم مانديد در اين واقعه جنگ خندق در دنيا بهره مند نخواهيد بود مگر روزگاري اندك.

و البتّه مرگ را از قتل و كشته شدن جدا كرده براي اينكه قتل غير از مرگ است زيرا مرگ ضد حياة و زندگي است نزد كسي كه آن را از جهت معني ثابت كرده و نفي حياة است نزد كسي كه آن را معنا ثابت ندانسته، و قتل (كشته شدن) آن نقض بنيه حيوانيه است، پس غير خدا بر قتل قدرت و توانايي دارد ولي مرگ را غير از خدا بر آن قدرت ندارد «1».

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: مرگ و قتل هر دو با اراده و تقدير

خداوند بسته است اگر ذات باري نخواسته باشد همه مردم و مخلوق هم بخواهند چون خدا نخواسته واقع نخواهد شد چنان كه گفته اند:

اگر تيغ (تير) عالم بجنبد زجا نه برد رگي تا نخواهد خدا

قال علي عليه السلام:

ايّ يومين من الموت افر يوم ما قدر ام يوم قدر

، از كدام دو روز مرگ فرار كنيم روزي كه مقدر نشد يا روزي كه از تقدير گذشته است، در حادثه 15 خرداد 1342 شمسي مرا مأمورين مسلّح طاغوت به تير و آتش بستند و بقصد كشت تيرباران كردند ولي چون خدا نخواسته بود تيرها اصابت نكرد ما شاء اللَّه كان و ما لم يشاء لم يكن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 64

(قُلْ) بگو اي محمد (ص) (مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ) كيست آنكه شما را از خدا حفظ كند يعني نفي كند از شما قضاء خدا را و منع كند شما را از خداي تعالي.

إِنْ أَرادَ بِكُمْ سُوءاً اگر او بشما قصد و اراده عذاب و عقوبت نمايد أَوْ أَرادَ بِكُمْ رَحْمَةً يا اراده رحمت يعني نصرت و عزّت شما را نمايد پس مسلّما هيچ كس قدرت و توان گرفتن جلوي خواسته خدا را ندارد.

وَ لا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا و نمي يابند برايشان جز خدا دوستي كه متولّي امورشان شود.

وَ لا نَصِيراً و نه ناصر و ياوري كه آنها را ياري نموده و از ايشان دفاع نمايند. و آن گاه فرمود:

قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ خداوند بطور قطع ميداند از شما آنهايي را كه مردم را منصرف از جهاد ميكنند و ايشان كساني هستند كه ديگران

را از جهاد با رسول خدا (ص) باز ميدارند و ايشان ترسانيده و مشغول ميكنند تا از جنگ منصرف گردند و اين كار را براي اين ميكردند كه ميگفتند محمد و يارانش يك لقمه بيش نيستند و اگر آنها گوشت بودند ابو سفيان و اين گروه ها آنها را ميخوردند.

وَ الْقائِلِينَ لِإِخْوانِهِمْ يعني يهود كه به برادران منافقين خود گفتند …

هَلُمَّ إِلَيْنا يعني بيائيد بطرف ما و واگذاريد محمد را و بعضي گفته اند: كه گويندگان منافقين بودند كه به برادران- ضعيف الايمان خود گفتند جنگ نكنيد محمد را ول كنيد، زيرا ما ميترسيم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 65

كه شما نابود و كشته شويد.

وَ لا يَأْتُونَ الْبَأْسَ يعني در جهاد في سبيل اللَّه حاضر نشدند و شركت ننمودند.

إِلَّا قَلِيلًا سدي گويد: مگر كمي كه از روي رياء و خودنمايي بيرون ميروند، باندازه اي كه توهّم و خيال بودن ايشان با شما شود، خداوند سبحان ميداند احوال ايشان را و چيزي از آن بر او مخفي نيست.

قتاده گويد: يعني حاضر بجنگ نميشوند مگر از روي كراهت كه دلهايشان با مشركان است.

أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ يعني به جنگ مي آيند در حالي كه بخيلانند از جنگ كردن با شما.

قتاده و مجاهد گويند: بخيلانند در كمك رساني بجنگ زدگان و مجاهدين في سبيل اللَّه و ياري كردن آنان. يعني ياري نميكند شما را، آن گاه خبر ميدهد از ترس و بزدلي آنها و فرمود:

فَإِذا جاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشي پس هر گاه ترس و بيم آمد مي بيني ايشان را كه بسوي تو نگاه ميكنند در حالي كه ديدگان آنها دور ميزند مانند چشم

كسي كه غشوه و بيهوشي ميآورد.

(عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ) مرگ بر او، و او كيست كه حال سكرات مرگش نزديك شده است، و غشوه و بيهوشي او اسباب و مقدمات مرگ است، پس غافل ميشود و عقلش ميرود و چشمش خيره ميشود و ديگر چشمك نمي زند، همين طور اين گروه چشمهايشان خيره ميشود و از شدت ترس مات ميگردد، پس هر گاه ترس و ناراحتي رفت و امنيت و غنيمت پيش آمد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 66

سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ فراء گويد: يعني شما را بسخنان زننده اذيّت ميكنند و با زبانهاي تيز و جانگداز با شما مخاصمه و دشمني مينمايند قتاده گويد: يعني زبانهايشان را در موقع تقسيم غنائم جنگي سر شما دراز ميكنند و ميگويند، اعطونا اعطونا، بما بدهيد، بما بدهيد، كه شما از ما سزاوارتر نيستيد باين غنائم، گويد، و امّا موقع جنگ و نبرد ترسوترين مردمند، و امّا در موقع تقسيم غنائم بخيل ترين قومند و آن قول خداي سبحان است:

أَشِحَّةً عَلَي الْخَيْرِ يعني بخيلانند بغنيمت نسبت بمؤمنين در موقع تقسيم غنائم بخل ميورزند.

جبائي گويد: يعني بخيلانند كه سخني بگويند كه در آن خير باشد.

(أُولئِكَ) آن گروهي كه وصفشان گذشت.

لَمْ يُؤْمِنُوا ايمان نياورده اند چنانچه غير ايشان ايمان آوردند و گرنه اين كارهاي زشت را انجام نمي دادند.

فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ پس خداوند اعمال ايشان را باطل كرد، براي آنكه بر وجوهي كه مستحق ثواب شوند واقع نشده، زيرا وجه اللَّه تعالي را قصد نكردند و در اين آيه دلالت است بر صحّت مذهب ما در احباط و بطلان عمل، زيرا براي منافقين ثوابي نيست براي اعمالشان، تا باطل

شود پس چون جهادشان مقرون بايمان و اعتقاد بخدا نيست مستحق ثوابي نيستند.

وَ كانَ ذلِكَ و اين احباط و بطلان اعمال ايشان و يا نفاقشان.

عَلَي اللَّهِ يَسِيراً يعني بر خدا سهل و آسانست، سپس خداوند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 67

سبحان گروه منافقين را توصيف كرده و فرمود:

يَحْسَبُونَ الْأَحْزابَ لَمْ يَذْهَبُوا يعني گروه هايي از قريش و غطفان و اسد و يهوداني كه بر عليه رسول خدا (ص) تشكيل حزب دادند ميپندارند منصرف نشده اند و حال آنكه آنها منصرف شده و فرار را بر قرار اختيار كردند و البته ايشان اين گمان را براي ترسشان و كثرت محبّتشان بشكست مسلمين بردند.

وَ إِنْ يَأْتِ الْأَحْزابُ يعني اگر احزاب و مشركين دوباره برگردند براي نبرد با مسلمين.

يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِي الْأَعْرابِ يَسْئَلُونَ عَنْ أَنْبائِكُمْ يعني اين گروه منافقون دوست دارند كه در بيابان با اعراب صحرا نشين باشند و از اخبار شما پرسش كنند و با شما نباشند كه كشته شوند و منتظر حوادث باشند وَ لَوْ كانُوا فِيكُمْ ما قاتَلُوا إِلَّا قَلِيلًا يعني و اگر اين گروه منافقين با شما و ميان شما بودند جنگ نمي كردند با دشمنان شما مگر اندكي كه توهّم و خيال شود كه ايشان در جمله و جمعيّت شمايند، نه براي آنكه شما را ياري كنند و با شما بر عليه دشمنان به نبرد برخيزند.

جبائي و مقاتل گويند: يعني قتال و نبرد كمي از روي رياء و خودنمايي از غير آنكه بحساب خدا بگذارند و اگر قتالشان براي خدا بود كم نمي شد (بلكه دوش بدوش مسلمين با دشمنان مي جنگيدند).

قول خداي تعالي:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن،

ج 20، ص: 68

يا برايشان بآمرزش برگردد (اگر توبه كنند) البته خدا آمرزنده و مهربانست.

25- و خدا احزاب (ابو سفيان و سپاهش و غطفان و پيروانش) را خشمناك (از اطراف مدينه) برگردانيد در آن حال كه ظفر نيافتند و خدا مؤمنان را در جنگ (به وزيدن باد تند و بفرستادن فرشتگان) كفايت كرد و خدا توانايي عزّتمند است.

(ع) كشته شد و با اين مصائب با شما بجان خودش مواسات نمود، پس آيا شما اينگونه مواسات نموديد چنانچه آن حضرت نمود؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 71

و قول خدا كه فرمود:

لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ بدل از قول او (لكم) است و آن تخصيص- بعد از عموم است براي مؤمنين يعني بدرستي كه اقتداء و تأسّي برسول خدا صلّي اللَّه عليه و آله فقط منحصر است لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ براي كسي كه اميد بخدا دارد.

ابن عباس گويد: يعني اميد دارد نعمت و ثوابي را كه نزد خداست.

مقاتل گويد: يعني مي ترسد از خدا و روز قيامتي را كه در آن كيفر و پاداش اعمال است و آن قول خداست (وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ).

وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً يعني خدا را بسيار ياد كنند و اين جهتش اين است كه آنكه ذاكر و بياد خداست اوامر و خواسته هاي او را پيروي و متابعت ميكند بخلاف آنكه غافل از ياد اوست، سپس برگشت خداي سبحان بذكر احزاب و فرمود:

وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزابَ يعني چون گرويدگان بحق و تصديق كنندگان خدا و پيامبر (ص) او بچشم خود ديدند گروه هايي را كه بر جنگ با پيغمبر اجتماع كرده اند، با زيادي افرادشان قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ گفتند اين آن چيزيست كه خدا و پيامبر او بما وعده دادند و راست گفت خدا و پيغمبر او، در معناي اين آيه بر دو قول اختلاف كرده اند:

1- جبائي گويد: پيغمبر (ص) از پيش بايشان خبر داده بود كه احزاب عرب بر عليه آنان قيام نموده و بايشان مقاتله

خواهد نمود، ولي وعده داد كه غلبه و پيروزي با مسلمين خواهد بود پس چون ايشان احزاب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 72

را ديدند روشن شد بر ايشان مصداق اخبار او و اين پيش گويي معجزه اي براي او بود. وَ ما زادَهُمْ و مشاهده دشمنانشان بر ايشان نيفزود.

إِلَّا إِيماناً مگر تصديق بخدا و رسول او (وَ تَسْلِيماً) و فرمان برداري از اوامر و خواسته هاي او.

2- قتاده و غير او گويند: خداوند تعالي ايشان را در سوره بقره «1» وعده داد، بقول خودش: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا تا قولش إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ آيا خيال كرديد كه داخل بهشت ميشويد و حال آنكه نيامد شما را مصائب و بلاهايي را كه بر سر گذشتگان شما آمد … بدرستي كه ياري خدا نزديك است آنچه را كه بزودي از شدت و سختي كه از دشمنشان بآنها مي رسد، پس چون گروه هاي عرب را ديدند در روز خندق آن جمله را گفتند بجهت علم و اعتقادي كه

__________________________________________________

(1)- آيه 214 و تمام آيه چنين است: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّي يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتي نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ..

آيا پنداشتيد اي مؤمنان كه به بهشت ميرويد در حالي كه هنوز گرفتاري كساني كه پيش از شما در گذشته بسوي شما نيامده است بآنان سختي و گرفتاريها رسيد و دهشت زده شدند تا آنجا كه پيغمبر و مؤمناني كه با او بودند گفتند:

ياري خدا چه وقت است؟ آگاه

باشيد ياري خدا نزديك است. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 73

داشتند به اينكه بآنها نمي رسد مگر آنچه را كه به پيامبران و مؤمنان جلوتر ايشان رسيد و انبوه مشركان نيفزود بر ايشان جز تصديق و يقين و پايداري در جنگ را.

مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ بعضي از مؤمنان مرداني هستند كه باور كردند آنچه را كه با خدا پيمان بر آن بستند، يعني بيعت كردند كه فرار نكنند، پس راست گفتند در برخورد با دشمنانشان فَمِنْهُمْ مَنْ قَضي نَحْبَهُ پس برخي از ايشان كسي بود كه مرد يا كشته شد در راه خدا، پس بآرزويش رسيد، پس اينست وفاء بنذر و عهد خدا. محمد بن اسحاق گويد: قضي نحبه: يعني از عملش فارغ و خلاص شد و بپروردگارش رجوع نمود، يعني در روز احد شهيد گرديد «1» و حسن گويد: يعني اجلش بر وفاء و صداقت رسيد، ابن قتيبه گويد: اصل نحب نذر است، مردمي بودند كه نذر كردند اگر با دشمن برخورد كردند مقاتله و نبرد كنند تا كشته شوند تا خدا از فتح و پيروزي نصيب آنان كند، پس گفته شده فلاني هر گاه كشته شد" قضي نحبه" به نذرش وفا كرد، و از انس بن مالك روايت شده كه عمويش از جنگ بدر غايب شد، پس گفت من از شركت در اوّل جنگي كه رسول خدا صلّي اللَّه عليه و آله با مشركان نمود غايب بودم هر آينه اگر خدا مرا موفّق نمود بر قتال و نبرد با مشركين، هر آينه خدا البتّه خواهد ديد چگونه خواهم جنگيد.

__________________________________________________

(1)- چون جناب حمزة بن

عبد المطّلب (سيد الشهداء) و عبيد اللَّه بن حارث ابن عبد المطلب و حنظلة بن عامر غسيل الملائكه و عمرو بن جموح و خواهر زاده او عبد اللَّه انصاري پدر جابر معروف و جماعت ديگر از شهداء احد كه بعضي در احد مدفون و بعضي هم در قبرستان بقيع بخاك رفته اند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 74

پس چون روز احد شد و مسلمين فرار نمودند گفت بار خدايا من اعتذار ميجويم از آنچه را كه اين جماعت يعني مسلمين نمودند و بيزارم بسوي تو از آنچه را كه اين گروه مشركان آورده اند، آن گاه پيش روي كرد، پس سعد نزديكي احد باو برخورد نمود و گفت من با تو هستم، سعد گفت من نتوانستم آن طور كه او پيكار كرد نمايم، پس بر زمين افتاد و در بدن او ديده شد 87 زخم شمشير و نيزه و تير، ما گفتيم در باره او و يارانش نازل شد:

فَمِنْهُمْ مَنْ قَضي نَحْبَهُ.

وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ و برخي از ايشان كسي است كه انتظار شهادت مي برد، بخاري آن را در صحيح خود از محمد بن سعيد خزاعي از عبد- الاعلي از حميد بن انس روايت نموده است.

محمد بن اسحاق گويد: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضي نَحْبَهُ آنهايي هستند كه در روز بدر و احد شهيد شدند. وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ آنچه را كه خدا وعده داده از ياري و نصرت مسلمين يا شهادت بر آنچه كه يارانش شهيد شدند و گذشتند.

وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِيلًا يعني عهدي را كه بسته بودند با خداي خود تغيير ندادند چنانچه منافقين تغيير دادند.

ابن عباس گويد: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضي نَحْبَهُ حمزة

بن عبد المطلب عليهما- السلام و افرادي كه با آن جناب كشته شدند و اسّ بن النضر و يارانش مي باشند.

و كلبي گويد: پيمان و عهد خويش را به سبب صبر و بردباري تغيير نداده و آن را بوسيله فرار نشكستند، و حاكم ابو القاسم حسكاني باسنادش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 75

از عمرو بن ثابت از ابي اسحاق از علي عليه السلام روايت نموده كه فرمود:

رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ در باره ما نازل شده و من به خدا قسم منتظر شهادتم و تبديل نشده تبديل شدني.

لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ تا آنكه خدا پاداش دهد راست گويان را بصداقتشان، يعني مؤمنين در عهد و پيمانشان صداقت و راستي نمودند تا خدا پاداش راستگويي آنها را بدهد.

وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ و عذاب نمايد منافقين را بشكستن پيمانشان.

إِنْ شاءَ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ اگر خواهد يا ببخشد بر ايشان اگر توبه كردند يعني خداوند سبحان اگر خواهد قبول كند توبه ايشان را و ساقط نمايد عقوبتشان را، و اگر هم خواهد قبول نكند توبه آنها را و عذابشان كند، زيرا سقوط عذاب بنا بر مذهب صحيح به سبب توبه تفضّل است از خداي تعالي كه عقلا واجب نيست و ما آن را به سبب مسموعات و اجماع علماء اماميّه دانسته ايم بر اينكه خداي سبحان بفضلش قبول مينمايد «1» پس آيه كريمه مقتضي است چيزي را كه عقل اقتضاء آن را ميكند و تأكيد مي ميكند اين را قول خدا كه فرمود:

إِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً بدرستي كه خدا آمرزنده مهربانست،

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: روي همين جهت است كه در قرآن مجيد فرموده: قُلْ

بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ، بگو بفضل و رحمت خدا خشنود باشيد كه آن بهتر است از آنچه را كه جمع مينمائيد و در دعاء مأثور از پيامبر گرامي صلّي اللَّه عليه و آله رسيده كه ميفرمود:

اللّهم عاملنا بفضلك و لا تعاملنا بعدلك

بار خدايا بفضلت با ما معامله فرما و با عدلت معامله مفرما.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 76

براي اينكه مدح آن وقتي حاصل ميشود كه خداوند سبحان ترحّم كند كسي را كه مستحق عذاب و عقوبت بوده و بيامرزد آن را كه مؤاخذه او بر حضرت او جايز و روا بوده است، و مدحي نيست در مغفره و رحمت كسي كه بر او آمرزش و رحمت او واجب بوده است (مانند سلمان و بو ذر … )

جبائي گويد: يعني و عذاب ميكند منافقين را بعذاب سريعي در دنيا اگر خواهد يا آنكه توبه نمايند، سپس خداوند سبحان برگشت بشمردن و ياد نمودن نعمتش و گفت:

وَ رَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا يعني و رد نمود خدا آناني كه كافر شدند چون احزاب، ابو سفيان و لشگرش و غطفان و كساني كه با آنها بودند از قبائل عرب (بِغَيْظِهِمْ) يعني بغضبشان كه آنها را آورد بسوي مدينه و كينه و عقده آنها كه شفا نيافت برسيدن به اهدافشان كه قتل پيامبر صلّي اللَّه عليه و آله و نابودي اسلام و مسلمين بود).

و لَمْ يَنالُوا خَيْراً و به خيري كه آرزوي آن را داشتند از ظفر و پيروزي بر پيامبر (ص) و مؤمنين و خدا آن را خير ناميد زيرا اين پيروزي و غلبه نزد ايشان خير

بود.

و بعضي گفته اند: مقصود از خير مال است چنانچه در سوره عاديات فرمود وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ البته و او مال را سخت دوست دارد.

وَ كَفَي اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتالَ و خداوند قتال را به مباشرت مؤمنين كفايت فرمود به سبب آنچه را كه نازل فرمود بر مشركين از باد سخت سردي كه آنها را از منازلشان دربدر و آواره كرد و نيز بآنچه كه از فرشتگان ارسال فرمود و بآنچه كه از ترس و رعب در دلهايشان انداخت. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 77

عبد اللَّه بن مسعود گويد: كفي اللَّه المؤمنين القتال بعلي بن ابي طالب عليه السلام و كشتن او عمرو بن عبد ود را كه همين سبب فرار ايشان شد، و از حضرت ابي عبد اللَّه امام صادق عليه السلام هم همين گونه روايت شده «1».

وَ كانَ اللَّهُ قَوِيًّا يعني خدا بهر چه خواهد توانا است.

(عَزِيزاً) هيچ چيزي در عالم بر او ممتنع نيست، و بعضي گفته اند كه در ملك و سلطنت خود قوي و توانا و در قهر و انتقامش عزيز و غالب است

__________________________________________________

(1)- حاكم ابو القاسم حسكاني درج 2 شواهد التنزيل ص 3 گويد خبر داد ما را ابو بكر تميمي و ابو بكر مسكري گفتند خبر داد ما را ابو بكر بن مقري از اسماعيل بن عباد بصري از عباد بن يعقوب از فضل بن قاسم از سفيان ثوري از زبيد از مره از عبد اللَّه (بن مسعود) كه او ميخواند:

و كفي اللَّه المؤمنين القتال بعلي بن ابي طالب، حاكم مذكور حديث مزبور را بچند طريق نقل كرده است و در قصّه

فتح جنگ احزاب گويد:

ما را خبر داد و الدم از ابو حفص عمر بن احمد بن عثمان در بغداد، از علي بن محمد بن احمد عسكري از محمد بن عثمان از احمد بن طارق از عمرو بن ثابت از پدرش از جدش حذيفه، گويد: چون روز خندق شد عمرو ابن عبد ود از خندق عبور كرد و آمد در مقابل لشگر پيامبر (ص) ايستاد و مبارز خواست.

پس پيامبر (ص) فرمود اي مردم كدام يك از شما به نبرد عمرو ميرود پس هيچكس جز علي بن ابي طالب (ع) برنخاست پس پيامبر (ص) فرمود بشين يا علي و براي بار دوم فرمود كدام از شما بجنگ عمرو ميرود باز احدي برنخاست جز علي (ع) بلند نشد باز پيامبر (ص) فرمود بنشين يا علي و براي مرتبه سوم فرمود در اين دفعه هم جز علي كسي از جا حركت نكرد پس گفت من آماده ام كه به جنگ او روم، پس پيامبر (ص) او را طلبيد و فرمود او عمرو بن عبد ود است، عرض كرد و من علي بن ابي طالبم، پس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 78

__________________________________________________

زره خود ذات الفضول را بر تن او كرد و شمشير ذو الفقارش را به دست او داد و عمامه سحابش را بر سر او گذارده و نه بار گردانيد (و آن را نه پر كرد) و فرمود برو و چون رو بميدان گردانيد، گفت اللهمّ احفظه بار خدايا او را حفظ فرما از پيش روي و پشت سر و از سمت راست و چپ و بالاي سر و زير پاي.

پس آمد تا در برابر عمرو

قرار گرفت و گفت تو كيستي، عمرو گفت، من گمان نميكردم كه در محلّي بايستم كه ناشناس باشم من عمرو بن عبد ودم پس تو كيستي،؟ فرمود، انا علي بن ابي طالب (ع).

گفت تو كودك بودي كه من ترا در دامن ابي طالب ديدم فرمود آري گفت پدرت دوست من بود من خوش ندارم كه تو را بكشم، علي فرمود امّا من بدم نميآيد كه تو را بكشم، بمن رسيده كه تو به پرده هاي خانه كعبه آويخته و با خداي عز و جل پيمان و عهد بسته اي كه هيچ مردي تو را بين سه چيز مخيّر نكند مگر آنكه يكي از آنها را اختيار نمايي، گفت راست گفته اند.

فرمود: اول اينكه از هر كجا آمده اي برگرد، گفت نه بر نمي گردم زيرا قريش ميگويد عمرو ترسيد و فرار كرد.

فرمود دوّم بيا داخل در دين ما اسلام بشو تا در سود و زيان- شريك هم باشيم گفت نه اين را هم نمي پذيرم.

فرمود سوّم، تو سواره و من پياده هستم، پس فورا پياده شو و گفت تا كنون نديدم از هيچكس آنچه از اين جوان ديدم، پس بر سر و صورت اسب خود زد و او را برگردانيد و خود بطرف علي عليه السلام آمد و او مردي بلند قد بود كه شتر ايستاده را مداوا ميكرد و يا بر پشت او سوار ميشد و علي عليه السلام بر روي زمين نرم و خاك سستي بود كه قدمهايش بر آن استوار نبود و به عقب خود برميگشت كه جاي محكم در زمين محكم و سفتي پيدا كند كه پاهايش در آن ثابت باشد كه عمرو (لعنه اللَّه) شمشيرش را

بلند و بر سر آن حضرت فرود آورد، و آن حضرت سپر خود را جلوي شمشير او قرار

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 79

__________________________________________________

داد و سپر دو نيم شده و لبه تيز شمشير عمرو بر سر علي عليه السلام اصابت و آن را مجروح نمود و علي عليه السلام با يك ضربت ذو الفقار هر دو پاي عمرو را از ساق قطع كه هيكل غول پيكرش چون كوهي از پشت بر زمين، افتاد و غبار عجيبي برخاست، پس شنيده شد كه علي عليه السلام ميگويد:

اللَّه اكبر، پيامبر (ص) فرمود: به آن خدايي كه جان من در دست اوست عمرو را علي كشت.

پس اوّل كسي كه بميدان آمد عمر بن خطاب بود كه ديد علي عليه السلام شمشيرش را بزره عمرو مي مالد، پس عمر هم تكبير گفت و آمد نزد رسول خدا و گفت عمرو را كشت.

پس علي عليه السلام سر (نحس) عمرو را بريده و آورد پيش پاي پيامبر انداخت در حالي كه سنگين و با وقار ميامد، پيامبر (ص) باو فرمود اي علي اينگونه قدم برداشتن را خدا مكروه دارد مگر در اين موقع، سپس فرمود چرا لباس عمرو را نگرفتي كه ارزش داشت، عرض كرد اي رسول خدا او با من با عورتش مواجه و روبرو شد، پس پيامبر (ص) فرمود

بشّر يا علي

- مژده باد تو را كه اگر عمل امروز موازنه با عمل امت محمد (ص) بشود اين عمل سنگين تر آيد …

و در حديث 636 گويد: ما را خبر داد ابو محمد بن عبد اللَّه از ابو سعيد سعدي كه مكرر براي او خوانده گويد، خبر داد

ما را لؤلؤ قيصري در بغداد سال 67 از ابو اسحاق ابراهيم بن محمد بن نصيبي از ابو عبد اللَّه حسين بن حسن بن شداد در عسكر گويد، حديث كرد مرا محمد بن سنان حنظلي از اسحاق بن بشر قرشي از بهترين حكيم از پدرش از جدش از پيامبر (ص) كه فرمود:

" مبارزه علي بن ابي طالب لعمرو بن عبد ود يوم الخندق افضل من عمل امتي الي يوم القيامة"

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 80

__________________________________________________

هر آينه جنگيدن علي بن ابي طالب با عمرو بن عبد ود در روز خندق بالاتر از عمل امّت من است تا روز قيامت.

شعراء عرب و عجم مانند حسّان و كميت بن زيد و اسماعيل حميري و ديگران اين داستان را بنظم آورده و مولا جلال الدين محمد رومي هم در مثنويش سروده است:

از علي آموز اخلاص عمل شير حق را دان منزّه از دغل

در عز ابر پهلواني دست يافت از براي كشتنش از جان شتافت

او خيو انداخت بر روي علي افتخار هر نبيّ و هر ولي

او خيو انداخت بر رويي كه ماه سجده آرد نزد او در سجده گاه

تا آنجا كه گويد:

تو بتاريكي علي را ديده اي زين سبب غيري بر او بگزيده اي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 81

و نبرد با اهل احزاب نبود و آنها جلوتر كوچ كرده و رفته بودند.

مِنْ صَياصِيهِمْ يعني از قلعه ها و حصارهايشان.

وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يعني انداخت در دلهايشان ترسي از پيامبر (ص) و ياران مؤمن او.

فَرِيقاً تَقْتُلُونَ يك دسته از مردانشان را كشتيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 83

وَ تَأْسِرُونَ فَرِيقاً و يك دسته از زنان و كودكان ايشان را باسارت گرفتيد وَ أَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ يعني و اعطا فرمود بشما زمينهايشان را.

وَ دِيارَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ وَ أَرْضاً لَمْ تَطَؤُها ابن زيد و يزيد بن رومان و مقاتل گويند: يعني و اعطا فرمود بشما زمينهايي را كه قدمهايتان بر آنجا نرسيده و بزودي آن را خدا براي شما فتح خواهد نمود «1» و آن زمين خيبر بود كه خدا بعد از زمينهاي بني قريظه بر ايشان فتح نمود.

قتاده گويد: آن زمين مكّه بود.

حسن گويد: آن زمين روم و فارس بود.

عكرمه گويد: آن هر زمين است كه فتح شود تا روز قيامت.

__________________________________________________

(1)- عده اي از علماء باين آيه استدلال كرده اند بر اينكه اراضي، و زمينهايي كه بدون لشكر و جنگ كه از آن (مفتوحة العنوة) تعبير ميكنند بدست آمده ملك همه مسلمين است، ولي جصاص اعتراض كرده كه آيه محتمل است غلبه و پيروزي بر اراضي بدون مالكيت گويد، و آن خلاف ظاهر است، بلي مالكيت بر چند قسم است و ملكيت عموم مسلمين باين اراضي نوع مخصوصي است كه منافات با ثبوت مالكيت اشخاص را تبعا ندارد براي آثار عمارت و احياء و حق اولويت بجهت ذو اليد بودن قبلي.

مثل آنچه كه براي سلطان گفته ميشود كه شاه مالك تمام بلادش مي باشد

با اينكه هر يك از اراضي ملك يكي از رعيتهاي اوست و براي سلطان ماليات گرفتن و نگرشي در مصالح آنست و برابر همين سيره از عصر امامان عليهم السلام جاري شده بر فروختن زمينهاي عراق و وقف آن و بناء مساجد در آن و بمسجديت هم باقي خواهد بود گرچه ويران هم شده باشد، و مالك بودن مردم خيابانها را نوع ديگري از ملكيت است كه منافات با ملك اشخاص ندارد و مالكيت امام عليه السلام هم انفال را نوع ديگريست غير مال اوست كه تمام اولادش بارث مي برند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 84

ابي مسلم گويد: آن هر چيز است كه خدا بدون لشگركشي و سرباز و جنگ در اختيار پيامبر (ص) گذارد.

وَ كانَ اللَّهُ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيراً و خداوند بر هر چيز تواناست.

كه نماز عصر را بخوانيم تا اينكه بني قريظه را محاصره قرار دهيم و ما در عزم و برنامه پيامبر (ص) هستيم بر ما گناهي نيست و گروهي هم روي گمان خود نماز خوانده و گروهي نماز را ترك كردند تا آفتاب غروب كرد و وقتي بحصار بني قريظه رسيدند نماز عصر را خواندند روي پندار و گمان خود و پيامبر يك دسته از اين دو گروه را نه بخشود.

عروه گويد: پس پيامبر (ص) علي بن ابي طالب عليه السلام را در مقدم جبهه فرستاد و پرچم را بدست او داد و او را فرمان داد كه تا درب قلعه و حصار بني قريظه توقف نكند، پس علي عليه السلام اطاعت از فرمان پيامبر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 85

نمود و آن حضرت هم در عقب او بيرون رفت، پس عبور كرد بر گروهي از انصار در قبيله بني غنم كه انتظار پيامبر (ص) را داشتند، پس پنداشتند كه فرمود آيا در اين نزديكي سواري بر شما گذشت؟ گفتند آري، دحيه كلبي سوار بر قاطر ابلقي كه قطيفه ديباج بر روي بود از ما گذشت، پيغمبر خدا فرمود آن دحيه نبود بلكه جبرئيل بود و خدا او را به بني قريظه فرستاد تا آنها را لرزانيده و ترسي در دلهايشان بياندازد.

گويند: علي عليه السلام رفت تا نزديك قلعه آنها شد و شنيد از آنها سخن زشت و ناروايي به پيغمبر خدا (ص) ميدهند، پس برگشت و پيامبر صلّي اللَّه عليه و آله را در راه ملاقات كرد و گفت يا رسول اللَّه شايسته نيست بر شما كه نزديك اين گروه خبيث

و پليد شويد، فرمود گمان ميكنم كه شما از ايشان سخن زشتي شنيدي، گفت آري يا رسول اللَّه، فرمود اگر آنها مرا ميديدند چيزي از اين مقوله نمي گفتند.

پس چون پيامبر خدا (ص) نزديك حصار قلعه آنان شد، فرمود اي برادران بوزينگان و خوكها آيا خدا شما را رسوا نكرد و بر شما غضب ننمود و بلا نفرستاد، پس گفتند اي ابو القاسم شما جاهل نبودي، و پيامبر (ص) بيست و پنج شبانه روز آنها را در محاصره قرار داد تا اين محاصره آنها را به تنگ آورد، و در دلهايشان خدا رعب و ترسي ايجاد كرد و حي بن اخطب با بني قريظه بعد از فرار قريش و غطفان وارد قلعه آنها شده بود و چون يقين كردند كه پيامبر خدا (ص) منصرف نخواهد شد از ايشان تا اينكه با آنها جنگ و نبرد كند، كعب اسد گفت اي جماعت بر شما نازل شده چيزي كه خودتان مشاهده ميكنيد و من بر شما سه چيز را پيشنهاد مي كنم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 86

هر كدام را خواستيد اختيار كنيد، گفتند آن كدام است؟ گفت: اوّل با اين مرد (يعني پيامبر اسلام (ص) بيعت نموده و او را تصديق نمائيم زيرا به خدا سوگند بر شما قطعا ثابت و روشن شده كه آن پيامبر مرسل خداست و او آنست كه در كتبتان (تورات) ياد شده، پس جانتان و اموالتان و زنان خود را به سبب ايمان باو تأمين نمائيد.

گفتند ما هرگز حكم تورات را رها نكنيم و هيچگاه كتاب ديگري را بر او اختيار ننمائيم.

گفت، پس اگر اين را نمي پذيريد، پس بيائيد

كودكان و زنان خود را بكشيم سپس بيرون رويم و با محمد و يارانش مردانه با شمشيرهاي كشيده پيكار و جنگ كنيم، و چيز مهمّي پشت سر ما نباشد كه ما را مشغول نمايد تا خدا بين ما و محمد حكم فرمايد، پس اگر كشته شديم ديگر زن و بچه نداريم كه غصه اسيري آنها را بخوريم و اگر ما زنده مانده و پيروز شديم زن و فرزند پيدا خواهيم كرد.

گفتند اين بيچاره ها را بكشيم، پس خيري ديگر در زندگي بعد از ايشان نيست.

گفت پس هر گاه اين را هم قبول نكرديد امشب شب شنبه است شايد محمد و يارانش از ما ايمن باشند در اين شب، پس از قلعه بيرون رويم، و شبيخون بزنيم شايد بطور ناگهاني حظّي از ايشان بهره ما شود گفتند پس سنت خود را فاسد كنيم و كاري كه گذشتگان ما كردند در تغيير و ابطال سنّت پس مسخ شدند ما انجام دهيم تا بسرنوشت آنها مبتلا شويم.

گفت، پس مردي از شما از اوّل ولادتش شبي را استوار و راسخ نبوده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 87

است؟.

زهري گويد: پيامبر خدا (ص) هنگامي كه از آن حضرت خواستند كه مردي در باره آنها قضاوت و داوري كند فرمود، هر كس كه از اصحاب من خواستيد اختيار كنيد، پس ايشان سعد بن معاذ را اختيار كردند، و پيامبر خدا (ص) هم رضايت داد.

پس بر حكم و داوري سعد بن معاذ تن در دادند و تسليم شدند، پس پيغمبر (ص) امر فرمود آنها را خلع سلاح كنند و آنها را در قبه اي قرار دادند و دستور داد شانه آنها

را بسته و آنها را در خانه اسامه حبس نمودند، و فرستاد عقب سعد بن معاذ پس او را آوردند و او حكم نمود كه مردان رزمنده آنها را بكشند و زنان و كودكان آنها را اسير نمايند و اموال آنها را تقسيم و اراضي و منازلشان مخصوص مهاجرين باشد (و چون انصار ناراحت شدند) فرمود شما صاحب منزل و زمين هستيد ولي مهاجرين از خود سكنايي ندارند.

پس پيامبر (ص) تكبير گفت و به سعد فرمود، حقيقتا در باره آنها حكم كردي بحكم خداي عز و جل، و در بعضي از روايات است كه فرمود، هر آينه بحقيقت حكم كردي در ميان ايشان بحكم خدا از بالاي هفت آسمان «1» و ارقعه جمع رقيع نام آسمان دنياست.

پس پيامبر (ص) مردان رزمنده آنها را كه گمان كرده اند ششصد نفر

__________________________________________________

(1)- خداوند تبارك و تعالي منزّه از مكان بلكه او بما و شما از رگ گردن مان نزديكتر است و اختصاص بآسمان ندارد بلكه اين عبارت از علوّ و بلندي معنوي است بچيزي كه در تفاهم مردم تعبير از آن ميشود از علو ظاهري و دلالت بر اثبات مكان يقين براي خدا ميكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 88

بودند كشت و پاره اي گفتند چهار صد و پنجاه نفر مرد بودند، و هفتصد و پنجاه نفر هم اسير گرفتند.

و روايت شده كه ايشان بكعب بن اسد كه رسانه و رسول آنها بود نزد پيامبر (ص) گفتند اي كعب چه ميبيني كه پيامبر با ما خواهد كرد كعب گفت آيا در هر موقع و مكان خواهيد گفت مگر نمي بينيد كه پيغمبر (ص) ول نميكند نزاع نميكند

و هر كس از شما رفت برنميگردد بخدا قسم كشتن است وحي بن اخطب دشمن خدا را آوردند كه بر تنش حلّه اي بود كه خواهرش آن را از هر طرف پاره كرده بود مثل جاي بند انگشتها كه شايد از تنش بيرون بياورند و دو دست او را با ريسماني بگردنش بسته بودند پس چون رسول خدا (ص) را ديد فرمود اما بخدا قسم من خود را بدشمني تو ملامت نميكنم و لكن كسي كه خدا را ترك كند خوار و بيچاره خواهد شد.

آن گاه فرمود: اي مردم اعتراضي بامر خدا نيست كتاب خدا و تقدير او متصلا بر بني اسرائيل نوشته شده است سپس نشست و امر كرد گردن او را زدند، آن گاه رسول خدا (ص) زنان و كودكان و اموالشان را ميان مسلمين تقسيم نمود و اسيرانشان با سعد بن زياد انصاري فرستاد بطرف نجد تا در آنجا فروخته و پول آن را اسب و سلاح خريداري كند.

گويند: چون اعدام بني قريظه تمام شد جراحت پاي سعد بن معاذ باز شد و خون از آن جاري شد و پيامبر او را برگردانيد به خيمه اي كه برايش در كنار مسجد زده بودند.

و از جابر بن عبد اللَّه انصاري روايت شده كه جبرئيل عليه السلام نزد پيامبر خدا (ص) آمد و گفت اين بنده شايسته خدا كيست كه مرده و درهاي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 89

آسمان براي او باز و عرش خدا براي او لرزيد، پس پيغمبر (ص) بيرون آمد آمدند و ديدند كه سعد بن معاذ (رضي اللَّه عنه) از دنيا رفته «1».

__________________________________________________

1- سعد بن معاذ كيست؟

1- مترجم

گويد: سعد بن معاذ را شيخ طوسي در رجالش از اصحاب رسول خدا (ص) ياد كرده و او سيد و رئيس قبيله اوس مدينه و از اصحاب بدر و داراي مقام بزرگي بوده است، و ابن عبد البر و ابن منده و ابو نعيم هم او را از صحابه شمرده و او سعد بن معاذ بن نعمان بن امرء القيس و كنيه او ابو اسحاق و باو ابو عمر و انصاري اوسي اشهلي هم ميگفتند و او همانست كه پيامبر (ص) در حقش فرمود

اهتز له العرش

. و مجلسي عليه الرحمه گويد در تفسير امام حسن عسگري عليه السلام مدح فراواني در باره او شده و پاره اي از آن را در باب حبّ ائمه عليهم السلام در بحار ياد نموده كه مناسب دانستم كه مختصري از آن را در اينجا ياد آور شوم.

در جلد هفتم بحار- در باب حبّ ائمه عليهم السلام، از تفسير امام عليه السلام گويد، كه پيامبر (ص) فرمود زماني كه خداوند عرش را آفريد 360 ركن براي آن ايجاد كرد و در هر ركني سيصد هزار فرشته خلق نمود آن گاه توصيف فرشتگان حمله عرش را نمود كه نيازي در اينجا بنقل آن نيست پس اصحاب پيغمبر گفتند چقدر عجيب است، امر اين فرشتگان در زيادي آنان و توانايي و بزرگي خلقتشان، پس پيامبر فرمود، اين فرشتگان با پر تواني و بزرگي جسمشان نيرو و توان برداشتن پرونده هاي حسنات يكي از مردان امت مرا ندارند.

گفتند يا رسول اللَّه آن كيست تا ما او را دوست بداريم و بزرگ بشماريم و بدوستي او تقرّب بخدا پيدا كنيم فرمود: اين شخص مرديست كه با

اصحابش نشسته بود، پس مردي از خاندان من كه سر خود را پوشانيده بود كه- شناخته نشود بر او گذشت، پس چون رد شد متوجه باو شده و او را شناخت پس از جا پريد و پا برهنه دويد و دست او را گرفت و بوسيد و نيز سر و سينه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 90

__________________________________________________

و ميان دو چشم او را بوسيد و گفت پدر و مادرم بفدايت اي جفت رسول خدا (ص) كه گوشتت از گوشت او و خونت از خون او و دانشت از دانش او و صبرت از صبر او و عقلت از عقل اوست، از خدا مسئلت دارم كه مرا از محبّت شما اهل بيت (رسالت) سعيد و نيكبخت نمايد، پس خداوند لازم فرمود باين عمل و اين گفتار از ثواب باندازه اي كه اگر نوشته شود در اوراقي تمام اين فرشتگاني كه طواف عرش ميكنند و همه فرشتگاني كه حامل عرشند طاقت برداشتن آن را ندارند.

پس چون او برگشت بجاي خود اصحاب او باو گفتند تو با اين موقعيّت و مقامي كه در اسلام و مرتبه اي كه نزد پيغمبر (ص) داري با اين شخص اين كار را كه ما ديديم مي نمايي، پس گفت اي نادانان آيا در اسلام ثوابي داده ميشود جز محبت و دوستي محمد (ص) و محبت اين شخص و خداوند باين سخن و گفتار او نيز واجب فرمود براي او مثل آنچه را كه براي فعل و قولش براي او لازم كرده بود تا آنجا كه گويد: پس گفتند يا رسول اللَّه (ص) اين دو مرد كيستند.

فرمود: اما فاعل اين كار اين مردي كه

سر پوشيده است كه ميآيد پس بطرف او دويدند كه ببينند او كيست، پس ديدند كه او سعد بن معاذ اوسي انصاري است و امّا آن ديگري كه سعد براي او اين سخنان را گفت اين شخص سرپوشيده ديگريست كه ميآيد، پس نگاه كردند ديدند كه او علي ابن ابي طالب عليه السلام است، سپس فرمود چه بسيار است كساني كه بحب اين دو نفر نيكبخت و سعيد ميشوند و نيز چه بسيارند افرادي كه بدبخت و بيچاره ميشوند آنهايي كه نسبت به يكي از آن دو اظهار دوستي نموده و بآن ديگري دشمني ميكنند آن دو خصم و دشمن اويند و كسي كه علي (ع) و سعد دشمن او باشد محمد (ص) خصم اوست و هر كس كه محمد (ص)- خصم او باشد خدا خصم اوست و او را عذاب نمايد.

آن گاه رسول خدا (ص) فرمود اي بندگان خدا البته ميشناسد فضل را براي اهل فضل آنهايي كه اهل فضلند (قدر زر زرگر شناسد، قدر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 91

__________________________________________________

گوهر گوهري) سپس پيغمبر بسعد فرمود بشارت باد تو را كه خدا شهادت را روزي تو نموده و بسبب تو امّتي از كفر نابود ميشوند و عرش خدا بمرگ تو ميلرزد، و داخل بهشت ميشود بشفاعت تو مانند موهاي حيوانات بني كلب …

و چون سعد بعد از هلاك و اعدام بني قريظه عهد شكن زخم پايش كه در جنگ خندق بواسطه تيري از دشمنان مجروح شده بود خونريزي كرده تا از دنيا رفت، پيغمبر (ص) پاي برهنه بدون عباء تشييع جنازه او نمود، و گاهي راست جنازه و گاهي در

چپ جنازه ميرفت، شيخ بزرگوار صدوق در كتاب امالي خود باسنادش از عبد اللَّه بن سنان از حضرت صادق عليه السلام روايت نموده كه فرمود كه چون سعد بن معاذ از دنيا رفت پيغمبر و اصحابش برخاسته و بدن سعد را بر روي لنگه دري غسل داده و كفن نموده و بر روي تابوتي گذارده و تشييع نمودند پيغمبر" ص" او را تشييع و گاهي راست تابوت را ميگرفت و گاهي چپ آن را تا اينكه بقبرستان رسيده پس پيغمبر (ص) خودش وارد قبر شده و بدن سعد را گرفته و در قبر گذارد و لحد بر او ترتيب داد و فرمود خاك تر (يعني گل) بدهيد بمن تا شكافهاي خشت و لحد را بگيرم و چون فارغ شد و خاك بر آن ريخت و قبر او را صاف نمود، فرمود من ميدانم كه بزودي او پوسيده ميشود و لكن خدا دوست دارد بنده اي را كه وقتي كاري ميكند آن را محكم نمايد، پس چون قبرش- را هموار كرد مادر سعد از طرفي گفت گوارا باد بر تو بهشت پيغمبر فرمود آرام باش اي مادر سعد جرئت بر خدا ميكني بدرستي كه قبر سعد را فشار داد، پيامبر (ص) برگشت و مردم هم برگشتند و گفتند يا رسول اللَّه هر آينه ما ديديم كه در تشييع جنازه سعد كوششي كردي كه با هيچكس نكردي بدون عباء و كفش تشييع نمودي فرمود فرشتگان را ديدم بدون رداء و كفش تشييع نمودند من با آنها تأسّي كردم، گفتند گاهي راست جنازه را ميگرفتي و گاهي چپ جنازه را فرمود دست من در دست جبرئيل بود او چنين

ميكرد منهم ميكردم گفتند فرمودي قبر او را فشار داد فرمود آري نسبت بخانواده اش سوء خلق- داشت. (رجال مامقاني ج 2 ص 21)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 92

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 94

كه گفت مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ سپس گفت فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ و هر كس كه همه اينها را با ياء خوانده پس او حمل بر لفظ بدون معني نموده و هر كس (من تأت) با تاء خوانده حمل بر معني نموده، پس مثل آنست كه گفته است هر كدام زني از شما كه كار بدي انجام دهد اية امرأة منكن اتت بفاحشة اوتأن بفاحشة و مانند آن در كلام براي بيان بسيار است مثل قول خدا سبحان وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ و قول فرزدق شاعر:

تعش فان عاهدتني لا تخونني تكن مثل من ياذئب يصطحبان «1»

زندگي نما پس اگر با من پيمان بستي بمن خيانت مكن، تا باشي مانند كسي كه با گرگ رفاقت كرده است.

يعني (مثل الذين يصطحبان) مانند كسي كه رفاقت و همراهي ميكنند ابن جنّي گويد صله بودن (من) از صفت بودنش اولي و شايسته تر است.

چيزي از توشه و غذاي خود را جلوي او انداخت و اين بيت را انشاد كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 95

خدا پيامبر نگويد مگر حق بآن خدايي كه او را براستي برانگيخته و مبعوث نموده اگر حضور پيغمبر (ص) نبود دست از تو بر نمي داشتم و آن قدر تو را ميزدم تا بميري.

پس پيغمبر (ص) برخاست و بغرفه مخصوص خود بالا رفت و يك ماه در آن تنها بسر برد و به تنهايي نهار و شام خورد و هيچ نزديك زنان خود نشد و آنها را هم نپذيرفت، تا اين آيات را خدا نازل فرمود.

نيكوكاري و نيكويي دارند و مطيع پيامبرند.

مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً از شما پاداش بزرگي، و مفسّرين درباره اين تخيير اختلاف كرده اند.

حسن گويد: خداوند آنها را مخيّر ساخت بين دنيا و آخرت پس اگر آنان دنيا و محبّت آن را برگزيدند، در اين موقع طلاق آنها را پيشنهاد كرد، به قولش أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرِّحْكُنَّ سَراحاً جَمِيلًا.

مجاهد و شعبي و جماعتي از مفسّرين گفتند، آنها را مخيّر نمود بين طلاق و ماندن با پيغمبر (ص) را. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 98

اختلاف علماء در باره تخيير زنان پيغمبر ص دانشمندان در حكم اين تخيير بر چند قول اختلاف كرده اند:

1- عمر بن خطاب و ابن مسعود گويند: هر گاه مردي زنش را مخيّر نمود و زن شوهرش را برگزيده چيزي براي او نيست و اگر آزادي خودش را اختيار كرد يك طلاق واقع شد، و همين مبنا را ابو حنيفه و اصحابش پذيرفته اند.

2- زيد بن ثابت گويد: وقتي زن خودش را اختيار كرد سه طلاق خواهد شد، و اگر شوهرش را اختيار كرد يك طلاق محسوب ميشود، و مالك اين مذهب را گرفته.

3- شافعي گويد: اگر نيّت طلاق كرده طلاق است و اگر نكرده نه.

4- مبنا و مذهب اهل بيت و ائمه معصومين عليهم السلام اينست كه به صرف تخيير طلاق واقع نميشود و اين مخصوص و از خصايص پيامبر (ص) كه اگر زنان آن حضرت خودشان را اختيار كردند در موقع تخيير از آن حضرت جدا خواهند شد و امّا غير آن حضرت از افراد مسلمين، پس برايشان تخيير زنان ايشان جايز نيست. (و اگر آنها را نخواهند بايد صريحا صيغه طلاق را

با شرايطش جاري سازند) پس خداوند سبحان زنان پيغمبر را مورد خطاب قرار داده و فرمود:

يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ اي زنان پيامبر هر كدام از شما كه مرتكب معصيت علني شود يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ در آخرت عذاب او (ضِعْفَيْنِ) دو برابر خواهد بود، يعني دو برابر عذابي كه بر ديگران است و علّت اين براي اينست كه نعمتهاي خداي سبحان بر ايشان بيشتر از ديگران بود براي مقام پيامبر اسلام و براي نزول وحي در منازل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 99

ايشان.

پس هر گاه نعمت بر ايشان بزرگتر و فراوان تر باشد گناه هم از ايشان زشت تر و عقوبت و كيفر آنها هم بزرگتر و بيشتر خواهد بود.

و ابو عبيده گويد: ضعفان اينست كه يكي را سه برابر كنند، پس بر آنهايي كه از حريم نبوّت «1» خارج شدند سه حدّ خواهد بود، براي اينكه دو برابر واحد مثل آنست و دو برابر چيزي دو مانند آنست.

و غير او گويد: مقصود از ضعف مثل آنست، پس معني اينست كه در عذاب ايشان اضافه ميشود چنانچه در ثوابشان اضافه ميشود همانطور كه فرمود:

نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَيْنِ.

وَ كانَ ذلِكَ عَلَي اللَّهِ يَسِيراً مقاتل گويد: يعني عذاب آنان بر خدا آسان است.

وَ مَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ يعني و كسي كه اطاعت خدا و پيامبر نمايد و قنوت اطاعت است.

و بعضي گفته اند: يعني كسي كه از شما مواظبت كند بر طاعت خدا و پيروي

__________________________________________________

(1)- مانند عايشه كه از حدود خود تجاوز بر خلاف حكم خدا و رضاي پيامبر (ص) باغواء طلحه و زبير جنگ جمل را ترتيب

داده و با خليفه بلا فصل پيغمبر (ص) كه جنگ باو جنگ با پيغمبر بوده در بصره بمقاتله و محاربه برخاست و دها هزار نفر از مسلمين را بكشتن داد و پس از چندي علي عليه السلام هم سوار بر قاطر شد و با اراذل بني مروان و اوباش ديگر، مانع بردن جنازه حضرت امام حسن مجتبي (ع) بحرم پيغمبر (ص) گرديد و فرمان داد جنازه آن مظلوم را تيرباران كنند.

مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 100

از پيامبر (ص).

و برخي هم گفته اند: يعني و كسي كه مواظبت كند از شما بر طاعت خدا كه از آنست قنوت و دست بدعاء گرفتن در نماز و آن مداومت بر دعاء معروف است «1».

وَ تَعْمَلْ صالِحاً در ما بين خودشان و پروردگارشان عمل صالح نمايد.

نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَيْنِ يعني ميدهيم پاداش عمل صالح آنها را دو برابر عمل غير ايشان.

ابو حمزه ثمالي، از زيد بن علي بن الحسين عليهما السلام روايت كرده كه گفت من اميدوارم كه براي نيكوكاران ما دو پاداش باشد و ميترسم بر تبهكاران و بدكاران از ما كه عذابشان دو برابر شود چنانچه همسران پيغمبر صلي اللَّه عليه و آله را وعده داد.

و محمد بن ابي عمير از ابراهيم بن عبد الحميد از علي بن عبد اللَّه بن الحسين از پدرش از علي بن الحسين زين العابدين عليه السلام روايت كرده كه مردي بآن حضرت گفت شما خانداني هستيد كه مشمول غفران خدائيد گويد: آن حضرت غضب كرد و فرمود ما سزاوارتريم كه جاري باشد در باره ما آنچه خداوند درباره زنان پيغمبر (ص) جاري فرمود از اينكه ما بوده باشيم هم

چنان كه مي گوييد كه ما ميبينيم براي نيكوكارانمان دو اجر و پاداش

__________________________________________________

(1)- بدعاء فرج لا اله الا اللَّه الحليم الكريم لا اله الّا العلي العظيم- سبحان اللَّه رب السماوات السبع و رب الارضين السبع و ما فيهن و ما بينهنّ و رب العرش العظيم و الحمد للَّه رب العالمين و صلي اللَّه علي سيدنا محمد و آله الطاهرين، اللّهم عاملنا بفضلك و لا تعاملنا بعدلك يا كريم.

مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 101

و براي بدكارانمان دو عذاب و مجازات سپس آن دو آيه را قرائت فرمود:

وَ أَعْتَدْنا لَها رِزْقاً كَرِيماً و مهيّا ساخته ايم برايشان روزي سالمي يعني بزرگ منزلت و بلند مرتبه.

و بعضي گفته اند كه رزق كريم آنست كه از هر آفت و بلا سالم و مصون باشد.

و برخي هم گفته اند: آن ثواب چنانيست كه ابتداء بمثل آن نيكو نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 102

اللَّهَ كَثِيراً وَ الذَّاكِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً (35)

منزل فاطمه عبور ميكرد و ميگفت:

الصلاة يا اهل البيت إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً و حاكم مزبور در شواهدش حدود يكصد و چهل روايت از طرق اهل سنّت نقل نموده كه اين در باره خاندان رسالت است نه زنان و همسران آن- حضرت و حتّي امّ سلمه هم كه بعد از خديجه كبري سلام اللَّه عليها بهترين زنان آن حضرت است از اين آيه نيست زيرا در ج 2 شواهد ص 55 حديث 606 باسنادش از عطيه عوفي از ابي سعيد روايت نموده كه گفت امّ سلمه فرمود آيه مذكور نازل شد و من در اطاق نشسته بودم، پس گفتم يا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 104

35- البتّه مردان فرمان برنده خالص و زنان فرمان بر مخلص و مردان باور دارنده، و زنان ايمان آورنده، و مردان مداومت كننده بر كارهاي پسنديده و زنان مداومت كننده بر كارهاي شايسته و مردان راستگو و زنان راستگو و مردان شكيبا و زنان شكيبا و مردان و زنان خاشع و مردان و زنان صدقه دهنده و مردان روزه دار و زنان روزه دار، و مرداني كه بسيار ياد خدا ميكنند و زنان ياد خدا كننده خداي برايشان آمرزش و پاداش بزرگ مهيّا كرده است.

از پدرش روايت كرده كه معاويه عليه الهاويه بر سعد گذشت گفت چه چيز مانع شده كه ابو تراب (يعني علي (ع) را بد نمي گويي گفت سه جمله ايكه شنيدم پيغمبر (ص) باو فرمود، كه اگر يكي از آنها براي من محبوب تر بود از شتران سرخ مو، شنيدم در بعضي از غزوه ها كه او را بجاي خود گذاشت فرمود،

اما ترضي ان تكون مني بمنزلة هارون من موسي الا انّه لا نبي بعدي

و شنيدم كه ميفرمود در روز خيبر

لاعطين الراية غدا رجلا يحب اللَّه و رسوله و يحبه اللَّه و رسوله

فردا پرچم را دست مردي ميدهم كه خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارد، پس علي (ع) را طلبيد و بدست او داد و خدا بدست او فتح خيبر نمود و چون نازل شد آيه إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ … رسول خدا (ص) طلبيد علي و فاطمه و حسن و حسين را و گفت،

اللّهمّ هؤلاء اهلي.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 105

اعرج و ابان بن عثمان فيطمع الذي بكسر عين آمده.

چنانچه در قيراط و دينار تبديل شده، پس حركت گرديده بدل حرفي كه حذف شده، سپس حركت برخورد ميكند بر فاء الفعل و ساقط ميكند همزه وصل را براي حركت ما بعد خودش، پس مي گويي قرن بجهت اينكه حركت راء در تقرّ كسره است آيا نمي بيني كه قاف متحرّك بكسره است.

و امّا آنكه با فتح خوانده (قرن) پس كسي كه قررت جاي اقر جايز دانسته ندانسته، البته ميگويد قررت اقرّ، پس فتحه فاء نزد او جايز نيست و آنكه اجازه داد اين را بنا بر قول او جايز است چنانچه جايز است قرن و آن يك لغت است كه كسايي آن را حكايت كرده.

و ابو عثمان گويد: گفته ميشود قررت به عينا اقر، و گفته نميشود قررت في هذا المعني و قررت في المكان فانا اقر فيه گفته ميشود قررت في هذا المعني و كسي كه (فيطمع الذي) بكسر عين خوانده، پس آن معطوف بر قول خدا (فلا تخضعن) يعني پس طمع نكنند آنكه در دلش مرض است، پس هر دو تاي آن مورد نهي است مگر آنكه نصب اقوي است زيرا كه آن به معناي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 106

اينست كه طمع او مسبب از خضوع و نرم گفتن آنهاست و هر گاه عطف باشد نهي است براي آنها و براي آن منافق بيمار و دليلي در آن نيست بر اينكه طمع از براي خاطر آنها ايجاد ميشود.

چشم گشاد و در دندانهاي او برج است يعني ميان دندانهاي او باز و گشاد است.

صحبت ميكند صداي خود را خشن و كلفت نمايد براي اينكه اين دور از طمع و ريبه و شهوت است.

وَ قُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفاً و بگويند سخن پسنديده يعني مستقيم نيكويي كه بري ء از تهمت و دور از ريبه و موافق با دين و اسلام است.

وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ و در خانه هاي خود آرام بگيرند، امر فرمود ايشان را باستقرار در منازلشان و مقصود ثابت بودن شماست در منازلتان و ملزم بسكونت در آن بودن، و اگر از ماده وقر يقر باشد، پس معنايش اينست كه اهل وقار و سكينه (و خلاصه سنگين باشيد) و مانند برخي سبك نشويد و از خانه خود بيرون نزنيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 108

وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولي يعني بيرون نيائيد بنا بر عادت زنان جاهليت نخستين و ظاهر نكنيد زر و زيور خود را چنانچه زنان جاهليت ميكردند.

قتاده و مجاهد گويند: تبرّج به معناي تبختر و خودنمايي در راه رفتن است.

مقاتل گويد: تبرّج اينست كه روسري خود را بر سرش اندازد ولي آن را نبندد كه گلوبند و گوشواره اش مستور دارد، پس اينها ظاهر گردد.

قتاده گويد: و مقصود از جاهليت اولي عصر قبل از اسلام است.

حكم گويد: آن زمان ميان آدم و نوح (ع) است و آن هشتصد سال بوده.

شعبي گويد: آن دوران ما بين عيسي (ع) و حضرت محمد (ص) است گويد و اين اقتضا نميكند كه بعد از آن جاهليّتي در اسلام باشد براي اينكه اول اسم است براي پيشين ديگري از او متأخر باشد، يا نباشد.

و بعضي گفته اند: كه معناي تبرّج جاهليت اولي اين است كه آنها تجويز ميكردند كه

يك زن جمع كند بين شوهر و رفيقش را، پس پائين تنه خود را براي شوهرش قرار دهد (كه با او آميزش و مجامعت كند) و براي رفيقش بالا تنه خود را قرار دهد كه او را بوسيده و معانقه نموده و در آغوش كشد آن گاه فرمود:

أَقِمْنَ الصَّلاةَ يعني آن را در اوقاتش با شرايطش انجام دهيد.

وَ آتِينَ الزَّكاةَ و زكاة واجب را بدهيد در اموالتان.

وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ و فرمان خدا و پيامبر را به بريد در آنچه شما را امر و نهي مينمايند، سپس خداوند عز و جل فرمود:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 109

إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً فقط خدا ميخواهد كه از شما خاندان رسالت دور دارد پليدي را و پاك نمايد شما را پاك كردني.

ابن عباس گويد: الرجس عمل شيطاني است و كاريست كه رضاي خدا در آن نيست، و البيت: الف و لام تعريف در آن الف و لام عهد است و مقصود از آن بيت نبوّت و رسالت است، و عرب مكاني را كه بآن پناه برده مي شود بيت گويد، و براي همين انساب عرب را بيوت ناميده اند، و مي گويند بيوتات العرب مقصودشان نسب است گويد:

الا يا بيت بالعلياء بيت و لو لا حبّ اهلك ما اتيت

الا يا بيت اهلك اوعدوني كانّي كلّ ذنبهم جنيت

آهاي اي خانه اي كه به بلندي تو بيتي نيست، اگر علاقه و محبت اهل تو نبود نمي آمدم بطرف تو، آهاي اي خانه اي كه اهليت مرا تهديد كرده و بيم دادند كه گويا تمام گناهشان را من مرتكب

شدم، اراده نموده بيت نسب را شاهد در اين دو بيت، بيت نسب است، و بيت نبوّت و رسالت مثل بيت نسب است فرزدق شاعر گويد:

بيت زرارة محتسب بفنائه و مجاشع و ابو الفوارس نهشل

لا يجتبي بفنائه بيتك مثلهم ابدا اذا عدّ الفعال الاكمل

بيت زراره محدود و مجتمع بفضاء و اطراف آنست و نيز بيت مجاشع و ابو- الفوارس نهشل همين گونه است امّا قضاء بيت شما هرگز محدود و محصور مانند بيت آنان نيست و وقتي مردان كامل فعّال شمرده ميشوند كه همواره بوده و هستند، شاهد اين شعر دو كلمه بيت است كه مقصود از آن نسب زراره و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 110

مجاشع است، و برخي گفته اند كه مقصود از بيت اللَّه الحرام است و اهل آن پرهيزگارانند بجهت قول خدا، ان اوليائه الّا المتقون، نيستند اولياء خدا مگر پرهيزگاران.

و بعضي گفته اند: كه مقصود از البيت، مسجد رسول خدا (ص) و اهل آن كساني هستند كه پيغمبر (ص) آنها را در آن اسكان داده و خارج نكرده و درب او را هم نبستند و امّت اسلامي بتمامي اتفاق كرده اند بر اينكه مقصود از اهل البيت در آيه اهل بيت پيغمبر ما (ص) است، سپس اختلاف كرده اند.

عكرمه گويد: اراده كرده از اهل البيت زنان پيغمبر را براي آنكه اوّل آيه متوجه بآنهاست.

ابو سعيد خدري و انس بن مالك و وائلة بن اسقع و عايشه و ام سلمه گويند، كه آيه مختص و ويژه برسول خدا (ص) و علي و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام است.

گويد: حديث كرد مرا حوشب از ام سلمه گويد، فاطمه عليها سلام نزد پيغمبر (ص) آمده و حريره اي براي آن حضرت آورد، پيامبر فرمود شوهرت و دو پسرت را بخوان، پس فاطمه آنها را آورده و از آن حريره خوردند آن گاه پيغمبر كساء خيبري را بر سر آنان انداخته و گفت

اللّهم هؤلاء اهل بيتي و عترتي فاذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهيرا

بار خدايا اينان خاندان و خويشان منند، پس به بر از ايشان پليدي را و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 111

ايشان را پاك كن پاك كردني.

ام سلمه گويد: پس گفتم يا رسول اللَّه و من با ايشانم، فرمود تو بخير و سعادتي.

2- ثعلبي در تفسيرش نيز روايت كرده باسنادش از ام سلمه كه پيامبر صلّي اللَّه عليه و آله در منزلش بود كه فاطمه با قدحي آمد كه در آن حريره بود، پس فرمود شوهر و پسرانت را بطلب، پس حديث را مثل حديث ابو حمزه ياد كرده، سپس گفت پس خدا نازل كرد، انما يريد اللَّه، آيه تطهير را گويد پس گرفت اطراف كساء را و بر آنها افكند، آن گاه دست خود را بيرون آورد و بسوي آسمان بلند نمود، سپس گفت:

اللهمّ هؤلاء اهل بيتي و حامتي فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيرا

، بار خدايا اينها اهل خانه من و رحم منند، پس به بر از ايشان پليدي را و پاكيزه كن آنها را پاكيزه كردني ام سلمه گويد: پس من سرم را داخل اطاق كرده و گفتم من با شما هستم اي رسول خدا (ص) فرمود، تو بخيري، تو بخيري.

3- و نيز ثعلبي باسنادش روايت

كرده از مجمع كه گويد من با مادرم وارد بر عايشه شديم، پس از خروجش بر علي عليه السلام در روز جمل پرسيد گفت آن تقدير خداوند بود «1» پس از علي عليه السلام پرسيد، پس عايشه گفت مي پرسي از من از محبوب ترين مردم او و همسرش فاطمه محبوب ترين

__________________________________________________

(1)- از اين جمله عايشه معلوم ميشود كه او جبري مذهب بوده و مانند اشاعره كه جبري قدري هستند و افعال بندگان را از ثواب و گناه كار خدا ميدانند و بنده را مسلوب الاختيار، و بنا بر اين يا منكر عذاب و عقاب و پاداش خواهند بود و يا نسبت ظلم و فعل قبيح بخداي تعالي خواهند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 112

مردم نزد رسول خدا بودند، بحقيقت ديدم علي و فاطمه و حسن و حسين" ع" را كه پيغمبر آنها را در زير پارچه اي كه بر سر آنها انداخته بود جمع نموده آن گاه گفت:

اللّهمّ هؤلاء اهل بيتي و حامتي فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيرا

، گويد، پس گفتم يا رسول اللَّه من از اهل شمايم فرمود دور شو كه تو بخيري «1».

4- و باسنادش از ابي سعيد خدري از پيغمبر (ص) روايت كرده كه اين آيه در باره پنج نفر است، من و علي و فاطمه و حسن و حسين (ع) نازل شده است.

5- و خبر داد ما را سيد ابو الحمد گفت حديث كرد ما را ابو القاسم حسكاني گفت حديث كرد ما را از ابي بكر سبيعي گفت حديث كرد ما را ابو عروه هراتي گفت حديث كرد ما را ابن مصفّا گفت حديث كرد ما را

عبد الرحيم بن واقد از ايّوب بن سيار از محمد بن منكدر از جابر گفت اين آيه نازل شد بر پيغمبر (ص) در حالي كه در خانه نبود مگر فاطمه و حسن و حسين و علي عليهم السلام، إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ پس پيغمبر (ص) گفت:

اللّهمّ هؤلاء اهل بيتي و عترتي …

6- و حدثنا سيد ابو الحمد، گفت حديث كرد ما را حاكم ابو القاسم باسنادش از رازان از حسن بن علي عليه السلام گويد، چون آيه تطهير نازل شد پيغمبر خدا (ص) ما را جمع نمود در زير كساء خيبري ام سلمه

__________________________________________________

(داد، چون وقتي فعل از خدا باشد عذاب و ثواب بندگان معنا ندارد و اگر خدا بنده بي اختيار را عذاب كند ظلم باو كرده است. مترجم

(1)- البته اين جمله انك الي خير از مجعولات عايشه است كه براي تبرئه خود اضافه كرده.

مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 113

سپس گفت،

اللّهم هؤلاء اهل بيتي و عترتي

، و روايات در اين موضوع از طريق عامه و خاصه زياد است كه اگر ما بخواهيم آنها را نقل كنيم هر آينه كتاب ما طولاني ميشد و در آنچه را كه ما ايراد كرديم كفايت است.

و شيعيان استدلال كرده اند بر اينكه آيه تطهير اختصاص باين پنج نفر عليهم السلام دارد به اينكه گفتند كه لفظ انّما براي حقيقت است براي آنچه ثابت كرده بعد ماء نافيه مر چيزي را كه ثابت نشده، پس بدرستي قول گوينده كه ميگويد انّما لك عندي درهم فقط براي تو پيش من درهم است، و انّما في الدار زيد فقط در خانه زيد

است، مقتضي اينست كه نزد او غير درهم و در خانه سواي زيد نباشد، و هر گاه اين مطلب تقرير شد پس اراده در آيه خالي نيست از اينكه آن اراده محصنه يا اراده اي كه پيرو آن تطهير- و اذهاب رجس و پليدي باشد، و وجه اوّل جايز نيست زيرا كه خداي تعالي اراده مطلقه از هر مكلّفي خواسته، پس اختصاصي براي اراده باهل البيت داد نه مردم ديگر، و براي اينكه اين قول اقتضا ميكند مدح و تعظيم ايشان را بدون شك و شبهه و مدحي نيست در اراده مجرّده، پس وجه دوّم ثابت است و در ثبوت آن ثبوت عصمت ممدوحين و مقصودين در اين آيه است از تمام قبايح و بتحقيق ما دانسته ايم كه غير افرادي كه ما ياد كرديم از اهل البيت عصمتشان قطعي نيست، پس ثابت شد كه آيه مخصوص بآنهاست بجهت بطلان تعلق آيه بغير ايشان.

و وقتي گفته شود كه صدر آيه و ما بعدش در باره همسران و زنان پيغمبر (ص) است، پس جواب او اينست كه كسي كه عارف و شناسايي به عادت فصيحان عرب داشته باشد انكار نميكند كه ايشان در كلامشان از خطاب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 114

بغايب و بالعكس ميروند و قرآن از اين برنامه و مقوله است و همين طور كلام عرب و اشعارشان آن گاه برگشت خداوند سبحان بذكر زنان پيغمبر (ص) و فرمود وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلي فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ وَ الْحِكْمَةِ قتاده گويد:

يعني و شكر كنيد خداي تعالي را در خانه هايي كه در آن قرآن و سنّت تلاوت ميشود.

و بعضي گفته اند: (اذكرن)

يعني حفظ كنيد آن را و هميشه بخاطر شما باشد تا بموجبش عمل كنيد و اين تحريص و تأكيد مر ايشان است بر حفظ قرآن و اخبار و مذاكره كردن آنها قرآن و سنّت را با يك ديگر و خطاب اگر چه اختصاص بايشان دارد لكن غير ايشان هم در اين موضوع با آنها مشاركت دارند براي آنكه بناء شريعت بر قرآن و سنّت، اخبار خاندان رسالت است (پس همه امّت اسلام بايد اهمّيت بحفظ قرآن و اخبار دهند).

إِنَّ اللَّهَ كانَ لَطِيفاً بدرستي كه خدا لطيف با لطف است نسبت به اوليائش.

خَبِيراً دانا است بتمام خلقش.

و بعضي گفته اند: لطيف است در تدبير امور خلقش و رسانيدن منافع بايشان با خبر است از آن اعمالي كه از ايشان صادر ميشود و دانا است به مصالح و مفاسدشان، پس فرمان ميدهد ايشان را بافعالي كه صلاح و خير ايشان در آنست، و نهي ميكند از كارهايي كه مضرّ است براي آنها.

مقاتل گويد: چون اسماء بنت عميس با همسرش جناب جعفر بن ابي طالب عليه السلام از مهاجرت حبشه مراجعت كرد وارد شد بر همسران، پيغمبر (ص) و گفت آيا چيزي در باره ما از قرآن نازل شده گفتند خير، پس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 115

خدمت پيغمبر (ص) رسيد و گفت يا رسول اللَّه آيا زنان در خسران و زيانند فرمود: از چه جهت گفت براي آنكه آنها بخوبي ياد نشده اند چنانچه مردان ياد شده اند، پس خداوند تعالي نازل فرمود اين آيه:

إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِماتِ يعني مردان و زنان مخلص در طاعت خدا و زنان مخلصه از باب قول خدا وَ رَجُلًا

سَلَماً لِرَجُلٍ يعني خالص.

و بعضي گفته اند: يعني مردان و زناني كه داخل در اسلام شده و مي شوند، و برخي گفته اند، يعني آن مردان و زناني كه تسليم اوامر خدا و مطيع فرمان اويند.

وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يعني مرداني كه توحيد خدا را تصديق نموده و زناني كه وحدانيّت او را باور كرده اند، و ايمان و اسلام نزد بيشتر مفسّرين (مرادف) و بيك معني است، و تكرارش براي اختلاف دو لفظ است.

و بعضي گفته اند: آنها با هم فرق دارند، اسلام اقرار بزبانست و ايمان تصديق و باور كردن دل است و مؤيد اين قول خداست قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا «1» و هر گاه عربها گفتند ايمان آورديم بگو نه، ايمان نياورده ايد، و لكن بگوئيد اسلام آورده ايم.

و بعضي گفته اند: اسم دين اسلام، و ايمان تصديق بآنست.

بلخي گويد: پيامبر خدا (ص) مسلم را و مؤمن را تفسير و معرّفي

__________________________________________________

(1)- سوره حجرات آيه: 14- و تمام آيه اين است، و لكن قولوا اسلمنا و لمّا يدخل الايمان في قلوبهم، و ايمان در دلهايشان داخل نشده است و روايات از پيغمبر (ص) و خاندان رسالت بسيار است كه ايمان داراي سه ركن است: 1- اقرار بزبان 2- تصديق بقلب و جنان 3- عمل به اركان دين …

مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 116

نموده بقولش كه فرمود، المسلم من سلم المسلمون من لسانه و يده، مسلمان آنست كه مسلمانان از شرّ زبان و دست او سلامت داشته باشند، و المؤمن من آمن جاره بوائقه، و مؤمن كسي است كه همسايه اش از آفات و شرور او ايمن باشد، و ما آمن

بي من بات شبعان و جاره طاو، ايمان بمن نياورده آنكه سير بخوابد و همسايه اش- گرسنه باشد.

وَ الْقانِتِينَ وَ الْقانِتاتِ يعني مرداني كه همواره اقبال و توجّه به اعمال صالحه دارند و زماني كه هميشه مراقب كارهاي شايسته اند، و بعضي گفته اند يعني مردان و زنان دعا كننده وَ الصَّادِقِينَ و راستگويان در ايمانشان و در آنچه آشكار است ايشان را و در سرّ و نهانشان.

وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرِينَ و زنان راستگو و مردان صابر و شكيبا بر طاعت خدا و بر آنچه خدا آنها را آزمون بآن نمايد.

وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعِينَ و زنان شكيبا و مردان متواضع و فرمان بردار خداي تعالي.

وَ الْخاشِعاتِ و زنان فرمان بر خدا، و بعضي گفته اند، مردان و زنان ترسان از خدا.

وَ الْمُتَصَدِّقِينَ يعني مرداني كه صدقات واجبه مثل زكاة را از مالشان خارج ميكنند.

وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمِينَ و زناني كه زكاة واجبه را از اموالشان ميدهند و مردان روزه داري كه به نيّت صادق و راست روزه ميگيرند.

وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظِينَ فُرُوجَهُمْ و زنان روزه دار و مرداني كه عورت خود را از زنا و ارتكاب فجور حفظ ميكنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 117

وَ الْحافِظاتِ و زناني كه خود را از اعمال خلاف عفّت نگهدارند، فروج آنها در اينجا حذف شده براي دلالت كلام بر آن.

وَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَ الذَّاكِراتِ و مرداني كه بسيار خدا را ياد ميكنند و نيز زنان زياد ياد كننده خدا (و اللَّه كثيرا) در اينجا حذف شده بجهت دلالت كلام بر آن.

أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مهيّا ساخته خدا بر ايشان يعني براي اين دسته مردان و زناني كه موصوف بصفات

مذكوره و خصال حميده اند.

(مَغْفِرَةً) آمرزشي براي گناه هايشان.

وَ أَجْراً عَظِيماً پاداشي بزرگ در آخرت.

ابو سعيد خدري از پيغمبر (ص) روايت كرده كه فرمود: هر گاه مرد خاندانش را در شب از خواب بيدار كرد، پس برخيزند و وضو بسازند و نماز شب بخوانند نوشته ميشوند از زياد ياد كنندگان خدا.

و مجاهد گويد: بنده از ذاكرين اللَّه كثيرا نميباشد مگر آنكه خدا را ياد كند در حال قيام و قعود و در موقع خوابيدن (ايستاده و نشسته و خوابيده) بياد خدا باشيد.

و از حضرت ابي عبد اللَّه (امام جعفر صادق) عليه السلام روايت شده كه كسي كه با گفتن تسبيح حضرت فاطمه عليها سلام بخوابد «1» از مردان زياد ياد كننده خدا و زناني باشد كه بسيار خدا را ياد كرده اند.

__________________________________________________

(1)- و تسبيح فاطمه (ع) كه پيغمبر (ص) بوي تعليم فرمود عبارت است از- گفتن 34، اللَّه اكبر و 33 بار الحمد للَّه و 33، بار سبحان اللَّه، و در روايتي از حضرت صادق (ع) رسيده كه فرمود تسبيح فاطمه ع نزد من از هزار نماز مستحبي بهتر است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 118

قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً (37) ما كانَ عَلَي النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً (38) الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ كَفي بِاللَّهِ حَسِيباً (39) ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً (40)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 119

هيچ گناهي نيست (كه تزويج با زن پسر خوانده كند) مانند سنّت خدا در باره آنان كه (پيغمبراني كه) پيش از محمد (ص) در گذشته اند و كار خدا قضايي است واقع شدني.

39- (پيغمبران گذشته) آنانند كه پيامهاي خدا را ميرسانيدند و از او ميترسيدند و از هيچ كس جز خدا نميترسيدند و محاسب (اعمال بندگان)، خدا بس است.

40- محمد (ص) پدر هيچ يك از مردان شما نيست و لكن او فرستاده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 120

خدا و آخرين پيامبر خداست (كه بعد از او پيامبري نخواهد بود) و خدا بهمه چيز دانا است.

ابن عباس و مجاهد و قتاده، ده دينار- و شصت درهم مهر او را با يك دست لباس از مقنعه و بالا پوش و پيراهن و بيرجامه و پنجاه كيلو گندم و سي من خرما فرستاد.

زينب گويد: عدّه اي از بزرگان قريش مرا خواستگاري كردند و من خواهر خود حمنه دختر جحش را خدمت پيامبر (ص) فرستادم تا با او مشورت كنم پس پيغمبر (ص) زيد را معرّفي كرد، پس خواهرم خشمگين شده و گفت آيا دختر عمه ات را به غلامت تزويج ميكني، سپس بمن خبر داد و من از خواهرم خشمناك تر شدم، پس آيه مذكور نازل شده، پس من نزد پيغمبر صلّي اللَّه عليه و آله فرستادم و گفتم مرا بهر كس ميخواهي تزويج كن، پس مرا بزيد كابين بست.

ابن زيد گويد: آيه مذكوره در باره ام كلثوم دختر عقبة بن ابي معيط نازل شده و او خود را به پيغمبر هبه كرده بود، پس پيامبر قبول نمود و او را بزيد بن حارثه تزويج نمود، پس او و برادرش خشمگين شدند گفتند ما- مقصودمان پيامبر بود و او مرا به غلامش تزويج كرد، پس آيه نازل شد.

و علي بن ابراهيم در تفسيرش ياد كرده كه رسول خدا (ص) زيد بن حارثه را سخت دوست ميداشت و هر گاه زيد دير ميكرد پيغمبر (ص) به منزل او ميرفت و از او پرسش مينمود، يك روز نيامد، پيامبر (ص) به منزل او آمد در حالي كه زينب در ميان حجره اش نشسته و چيز خوش بويي را ميسائيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 123

پس پيغمبر خدا در را باز كرد و چون نظرش بزينب

افتاد گفت

سبحان اللَّه خالق النور تبارك اللَّه احسن الخالقين

و برگشت، پس زيد آمد و زينب جريان را باو گفت.

پس زيد گفت شايد محبّت تو در قلب پيامبر (ص) واقع شده، پس آيا مي خواهي تو را طلاق بدهم تا پيغمبر خدا (ص) تو را ازدواج كند، گفت من ميترسم كه تو مرا طلاق بدهي و پيغمبر (ص) مرا نگيرد، پس زيد نزد رسول خدا آمد و قصه را تماما بيان كرد، پس نازل شد، وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ.

كه مي گويي يعني اي محمد يادآور هنگامي كه ميگفتي لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ با آن كسي كه خدا بر آن انعام فرمود بهدايت و رهنمايي بايمان.

وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ و تو انعام نمودي بر آن و او را آزاد كردي.

سدي و ثوري گويند: خدا بر او به محبت پيغمبر (ص) انعام فرمود و پيامبر بر او انعام نمود بآنكه او را پسر خوانده خود قرار داد و او زيد بن حارثه بود.

أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ يعني زنت را نگهدار و او را طلاق نده و اين كلام اقتضا ميكند كه مشاجره و نزاعي ميان آنها واقع شده باشد، تا پيغمبر (ص) او را موعظه نموده و فرمود او را نگهدار.

وَ اتَّقِ اللَّهَ و به ترس از خدا در طلاق گفتن آن و مفارقت از او و زيانهاي آن.

وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَي النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ و آنچه كه در خاطرت پنهان داشته اي كه اگر زيد او را طلاق گفت براي خود تزويج كني و ميترسيد آن حضرت از ملامت مردم كه بگويند دستور داد كه زيد طلاقش دهد تا خودش بگيرد.

و بعضي گفته اند: كه آنچه را كه در دل خود مخفي كرده بود اين بود كه خداي سبحان او را آگاهي داده بود كه زينب بزودي از همسران او خواهد بود و زيد هم بزودي او را طلاق خواهد داد، پس چون زيد نزد پيامبر (ص) آمد و گفت ميخواهم كه زينب را طلاق بدهم پيامبر (ص) باو فرمود:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 125

أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ همسرت را براي خودت نگهدار، پس خداوند سبحان باو

فرمود چرا گفتي زنت را براي خودت نگهدار و حال آنكه اعلام كردم تو را كه بزودي زينب از همسران تو خواهد بود؟

و از حضرت علي بن الحسين (ع) هم همين روايت شده است و اين تأويل موافق تلاوت آيه است، كه خداوند سبحان اعلام كرد كه او ظاهر مي كند آنچه را كه او مخفي داشته و ظاهر نكرده غير تزويج را، پس فرمود: ما او را بتو تزويج كرديم، پس اگر آنچه را كه محبت آن را پنهان داشته يا اراده طلاق او را مخفي نموده خداوند تعالي هر آينه آن را اظهار ميكرد، اين با وعده خداوند است كه او ظاهر ميسازد، پس اين دلالت دارد بر اينكه فقط آن حضرت مورد عتاب خدا شده براي اينكه بزيد گفت: " أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ" با علمش به اينكه بزودي از همسران او خواهد بود، و كتمان او چيزي را كه خدا باو آگاهي داده بود بآن وقتي كه شرم و حيا نمود كه بزيد بگويد كه اين زني كه تو داري به زودي زن من خواهد بود.

بلخي گويد: و جايز است كه نيز بوده باشد بنا بر آنچه كه ميگويند كه پيامبر او را ديد و از او خوشش آمده و آرزو كرده كه زيد از او جدا شود تا او وي را تزويج كند و اين را مكتوم و مخفي داشت براي اينكه اين تمنّي و آرزو غريزه و طبيعت بشري است و براي احدي هم باكي و اشكالي نيست، كه از چيزي كه خوشش آمد آرزوي او را نمايد «1».

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: آري غريزه و طبيعت بشري چنين اقتضايي دارد، اما

بشر و انسان معمولي نه مثل پيامبري كه خود فرمودند ما را قياس با ساير مردم نكنيد- پيغمبر (ص) بحكم قرآن وليّ است بر همه ممكنات كه يكي از آنها غريزه و طبيعت است، پس آن نفعي در پيغمبر ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 126

جبائي گويد: كه پيامبر (ص) تزويج زينب را در دل خود پنهان داشت در صورتي كه زيد او را طلاق دهد از جهت آنكه او دختر عمه آن حضرت بود پس خيال كرد وي را منضم بخود كند كه مبادا باو زيان و بلائي برسد، چنانچه انسان با نزديكانش مينمايد، گويد، پس خداوند سبحان مردم را خبر داد به چيزي كه پيامبر پنهان ميداشت، از منضم كردن او را بخود براي آنكه ظاهرش مطابق با باطنش باشد و براي همين در روز فتح مكه باصحابش فرمود، در حالي كه عثمان، عبد اللَّه بن سعيد بن ابي سرح را آورده بود كه پيغمبر او را امان دهد در صورتي كه پيش از اين خون او را هدر كرده، و امر به قتل او فرموده بود، پس چون عثمان را ديد حيا نمود كه او را رد كند پس مدت طولاني سكوت كرد تا بعضي از مؤمنين او را بكشند، پس او را امان داد بعد از تكرار درخواست عثمان، و فرمود آيا از شما مردي رشيد و توانا نبود كه بر خيزد و او را بكشد، پس عباد بن بشر گفت اي رسول خدا من چشمم مرتب در چشم شما بود و انتظار داشتم كه اشاره فرمايي تا برخيزم و او را بكشم پس فرمود بدرستي كه براي

پيامبران خدا خيانت چشم نيست و خوش نداشتم كه بقتل كافري اشاره كنم اگر چه اين كار مباح است.

و بعضي گفته اند: اگر پيامبر (ص) قصد تزويج او را داشت هر گاه زيد از او جدا ميشد و لكن تصميم داشت كه او را تزويج نكند براي ترس از اينكه مردم باو طعنه زنند، پس خدا اين آيه را نازل فرمود تا اينكه امتناع از فعل مباح بسبب ترس از مردم نكند.

و اشكال نشود بقول خدا، وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ، خداوند شايسته تر است به اينكه از او بترسي ترسيدن پرهيزكاري بجهت آنكه آن حضرت از خدا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 127

پرهيز ميكرد حق پرهيز كردن و ميترسيد در چيزي كه واجب است كه ترسيد در آن و لكن خدا اراده كرد ترسيدن حيا را بعلّت اينكه حيا و آزرم غالب بود بر اخلاق كريمانه آن حضرت (ص) چنان كه خداي سبحان فرمود:

(ان ذلكم كان يؤذي النبي فيستحي منكم) اين عمل شما پيامبر را اذيت ميكند، پس از شما حيا مينمايد «1».

و بعضي گفته اند: كه زينب شريفه از خاندان شرف بود زيرا نوه عبد المطلب و دختر عمّه پيامبر بود و پيامبر او را تزويج بزيد غلام و پسرخوانده خود كرده بود و براي زينب ننگ بود كه همسر بنده اي باشد، پس پيامبر صلّي اللَّه عليه و آله اراده كرد شرفي به شرافت ذاتيش بسبب تزويجش با او افزوده شود و اين بود سبب تزويج او بزيد، پس قصد نمود كه هر وقت زيد او را رها كند با او تزويج نمايد.

خوانده را نازل منزله فرزند صلبي خود قرار ميدادند در احكام توارث و غيره، پس پيامبر (ص) خواست كه اين را بكلّي باطل كند و سنّت و آئين جاهليت را نسخ نمايد، پس تزويج زينب را در دل خود مخفي ميداشت براي همين مقصود تا اينكه مردم نگويند زن پسر (عروس خود) خود را گرفته و به آن حضرت نسبت بدهند چيزي را كه آن جناب از آن منزّه است و براي همين فرمود أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ و گواهي بر اين تأويل قول خدا در ما بعد آن كه فرمود:

فَلَمَّا قَضي زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناكَها لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْواجِ أَدْعِيائِهِمْ إِذا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً

__________________________________________________

(1)- احزاب آيه: 53 (همين سوره اي كه در ديدگاه شماست).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 128

يعني چون زيد حاجت و- خواسته خود را از ازدواج با زينب انجام داد، پس طلاقش داد و عدّه اش منقضي شد و در دلش ميلي بآن نبود و وحشتي هم از فراق و جدايي با او را نداشت.

پس بحقيقت كه معناي قضاء فراغت از چيز است بتمامه زَوَّجْناكَها يعني ما اذن داديم در تزويج آن و فقط ما اين كار را براي توسعه دادن بمؤمنين كرديم تا برايشان گناهي نباشد در اينكه همسران پسر خوانده هاي خود را كه بفرزندي خود برگزيده اند تزويج كنند وقتي پسر خوانده حاجت خود را از آنها برطرف كرد و آنها را رها ساختند، پس خداوند سبحان بيان نمود كه مقصود در اين اينست كه پسر خوانده در حكم پسر صلبي و رضاعي نيست كه همسر گرفتن شان حرام باشد بر پدر وقتي او را

طلاق داد.

وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا يعني امر خدا شدني است البتّه.

و در حديث آمده كه زينب افتخار بر ساير زنان پيامبر (ص) مي كرد و ميگفت خدا مرا به پيامبر تزويج كرد ولي شما را اوليائتان تزويج كرد.

و ثابت از انس بن مالك روايت كرده كه گفت هنگامي كه عدّه زينب سر آمد پيامبر (ص) بزيد فرمود برو زينب را بگو كه آماده باشد براي پيامبر" ص" زيد گفت، پس بخانه زينب رفتم و گفتم اي زينب مژده بده كه رسول خدا" ص" تو را ياد نمود و قرآن نازل شده و رسول خدا (ص) بدون اجازه وارد بر زينب شد و با او آميزش كرد براي قول خدا زَوَّجْناكَها.

و در روايت ديگر، زيد گويد، پس رفتم ديدم زينب مشغول خمير كردنست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 129

پس چون او را ديدم چنان بزرگ در نظرم جلوه كرد كه نتوانستم باو نگاه كنم وقتي دانستم كه رسول خدا (ص) او را ياد نمود، پس باو پشت كرده و گفتم اي زينب مژده بده كه رسول خدا (ص) تو را خواستگاري نمود، پس مسرور و خوش حال شد و گفت من نميتوانم كاري انجام دهم تا پروردگارم فرمان دهد، پس برخاست و براي عبادت و شكر اين نعمت بمسجد خود رفت و نازل شد آيه:

زَوَّجْناكَها.

پس پيامبر (ص) با او ازدواج كرد و آميزش نمود و وليمه اي براي اين عروسي داد كه براي ازدواج هيچ كدام از همسرانش نداده بود، گوسفندي ذبح نمود و همه مردم مدينه را تا آخر روز نان و گوشت داد.

و از شعبي: روايت شده كه گفت زينب

(ع) به پيامبر (ص) ميگفت من سه موضوع را بشما تذكر ميدهم كه هيچيك از زنان شما آنها را تذكر ندادند 1- جدّ من و شما كيست (عبد المطلب) 2- مرا خداوند متعال بشما در آسمان تزويج كرد 3- واسطه اين امر براي من حضرت جبرئيل (ع) بود. سپس خداي سبحان فرمود:

ما كانَ عَلَي النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ يعني بر پيامبر گناهي و تنگي نيست در آنچه كه خدا براي او حلال كرده از تزويج با زن پسري كه به پسر خواندگي اتخاذ كرده است.

و بعضي گفته اند: در آنچه كه خدا واجب و فرض بر او نموده از تزويج با زينب (زن پسر خوانده اش) تا باطل كند حكم جاهليت را در پسرخوانده ها سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ يعني مانند سنّت و آئين خدا در پيامبران گذشته و طريقه و شريعت او در ايشان در زوال حرج از ايشان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 130

و از امتهايشان بآنچه كه خداي سبحان براي آنان حلال نموده است.

و بعضي گفته اند: بر پيامبر حرجي و گناهي و مشقتي نيست از كثرت ازدواج چنانچه داود و سليمان (ع) نمودند، و داود (ع) صد تا زن داشت و پسرش سليمان سيصد تا زن و هفتصد تا كنيز داشت.

و بعضي گفته اند: اشاره فرموده بسنّت به نكاحي كه از سنّت پيامبرانست چنانچه پيامبر اسلام (ص) فرمود:

النّكاح سنّتي فمن رغب عنه فقد رغب عن سنّتي

نكاح و ازدواج- سنّت من است، پس كسي كه اعراض كند از نكاح پس البتّه از سنّت من اعراض نموده «1».

وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً يعني آنچه كه

خدا بر پيامبرانش از امور و كارهايي را انجام آن را اراده نموده انجام شدني.

و بعضي ها گفته اند: معنايش اينست كه هر چه خدا خواسته جاريست بر مقداري كه تفاوتي در آن از جهت حكمت نيست، و برخي ديگر گفته است كه قدر مقدور آن بر مقدار ما تقدّم است بدون كم و زياد، شاعر گويد:

و اعلم بانّ ذا الجلال قد قدر في الصحف الاولي التي كان سطر

__________________________________________________

(1)- در شرح لمعه اوّل نكاح دارد

فمن رغب عن سنّتي فليس مني و من سنتي النكاح

، كسي كه اعراض كند از سنّت من از من نيست يعني از امّت من نيست و از سنّت من نكاح است و در وسائل شيعه طبع جديد جلد 14 ص 6 باسنادش از حضرت صادق (ع) روايت نمود كه امير المؤمنين (ع) فرمود:

تزوّجوا فانّ رسول اللَّه (ص) قال من احب ان يتبع سنتي فان من سنتي التزويج

، ازدواج كنيد كه پيامبر (ص) فرمود، كسي كه دوست دارد كه پيروي كند سنّت مرا پس ازدواج از سنّت من است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 131

بدانكه خداوند صاحب جلال بتحقيق كه در كتابهاي پيشين مسطور است.

سپس خداوند سبحان پيامبران گذشته را توصيف فرمود و بر آنها درود فرستاد و گفت:

الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ آن كساني كه ميرسانند پيامهاي خدا را بمردمي كه مبعوث بر آنها شده و كتمان نميكنند آن را.

وَ يَخْشَوْنَهُ يعني با مقام رسالت ميترسند از خدا در ترك، آنچه خدا بر آنها واجب كرده است.

وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً و نمي ترسند از غير خدا در آنچه كه متعلّق باداء رسالت و تبليغ احكام است، و

اين آيه دلالت دارد بر اينكه بر پيامبران (ع) در تبليغ رسالتشان تقيّه جايز نيست.

و اگر گفته شود، پس چطور به پيامبر (ص) (در آيه 37) فرمود وَ تَخْشَي النَّاسَ و ميترسي از مردم.

پاسخ اينست كه آن خشية و ترس براي تبليغ رسالت نبود بلكه ميترسيد كه مبادا سخنان زشت در باره او بگويند و شخص عاقل و دانا چنانچه از مضارّ و چيزهاي زيان آور دوري ميكند همين طور از موارد سوء ظن و بدگماني و اتّهام و بدگويي مردم هم اجتناب ميكند، و چيزي از اينها متعلّق بتكليف و انجام وظيفه نيست.

وَ كَفي بِاللَّهِ حَسِيباً و خداوند حافظ و حسابدار اعمال مردم و پاداش دهنده آنهاست بر آن اعمال، و چون پيامبر (ص) با زينب دختر جحش ازدواج كرد، مردم گفتند كه محمد زن پسرش را تزويج كرد، پس خداوند سبحان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 132

فرمود:

ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ محمد پدر يكي از مردان شما نيست پدر آن كسي كه او را فرزند ميخوانيد نيست و در اين بيان و دليل است كه آن حضرت پدر زيد نيست كه زنش بر او حرام باشد، زيرا حرمت زن پسر (عروس) متعلّق بثبوت نسب است پس كسي كه نسبت ندارد حرمتي براي تزويج زن او نيست و براي همين اشاره فرمود مِنْ رِجالِكُمْ.

و پيامبر (ص) فرزنداني ذكور بنام ابراهيم «1» و قاسم و طيب و مطهّر داشته كه پدر آنها بوده است و مسلّم است كه آن حضرت ميفرمود كه اين حسن پسر من است و نيز ميفرمود:

الحسن و الحسين (ع) ابناي هذان امامان قاما

او قعدا

حسن و حسين اين دو پسران منند هر دو امامند چه قيام كنند و چه صلح نموده و سكوت نمايند.

و باز فرمود بدرستي كه براي هر پيامبري دختري بوده كه اولادشان به پدرانشان منسوبند مگر فرزندان فاطمه عليها سلام كه من پدر آنهايم.

و بعضي گفته اند: كه اراده نموده بقولش (رجالكم) آنهايي كه در آن هنگام بحدّ بلوغ و مردي رسيده اند و هيچكدام از پسران آن حضرت در آن موقع بالغ بحدّ مردي نبوده.

__________________________________________________

(1)- در سابق ياد نموديم كه مادر ابراهيم ماريه قبطيه جاريه اي بود كه امپراطور روم بوسيله دحيه كلبي فرستاده پيامبر (ص) براي آن حضرت فرستاد و آن سه پسر ديگر فرزندان حضرت خديجه كبري (ع) بودند كه در كودكي قبل از تولد ابراهيم از دنيا رفتند. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 133

وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ يعني و ليكن او پيغمبر خداست و ترك نمي كند به گفته نادانها چيزي را كه خدا براي او حلال و مباح نموده است (يعني تزويج زن پسر خوانده را).

و بعضي گفته اند: دليل و جهت در پيوست اين آيه بما قبلش اينست كه- خداوند سبحان اراده نموده كه طاعت و پيروي از او و بزرگداشت و احترام او لزومش براي نسبت ميان او و شما و يا مقام پدري و ابوّت نيست بلكه وجوب طاعتش بر شما فقط براي مقام رسالت و رهبري اوست.

وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ يعني و آخرين پيامبرانست كه دفتر نبوّت و رسالت بسبب او مهر شد و پايان يافت، پس دين و شريعت او تا روز قيامت باقيست «1» و اين فضيلت مخصوص و مختص بآن حضرت (ص)

است كه خداوند او را در ميان تمام پيامبران مختص فرموده.

اشكال در اين موضوع و جواب آن اگر كسي بگويد: كه يهود (عنود) در باره حضرت موسي اين ادّعا را ميكنند جواب: خواهيم گفت كه اوّلا بعضي از يهود ادعاء كرده كه شريعت

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: روايات و احاديث نبويّة و ولويه كه از پيامبر بزرگوار" ص" و امامان معصوم (ع) در خاتميّت آن حضرت رسيده و سني و شيعه نقل كرده اند بسيار و از حد تواتر هم گذشته و حديث شريف منزلت كه صاحب عقبات الانوار يك جلد در باره اش از كتب حضرات نوشته و نيز علامه معاصر استاد ما- آيه اللَّه … نجفي مرعشي در تعليقات احقاقش بطرق كثيره آورده از متواتر فريقين است كه آن حضرت بعلي (ع) فرمود:

انت منّي بمنزلة هارون من موسي الّا انّه لا نبي بعدي

، تو براي من بمنزله و مقام هارون بن عمران از موسي هستي مگر آنكه پيامبري بعد از من نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 134

موسي منسوخ نميشود ولي با اين ادعاء تجويز كرده كه بعد از او پيامبراني خواهند آمد و ما وقتي اثبات كرديم نبوّت و پيامبري پيامبر خود را بمعجزات بزرگ و آشكارا (مانند شق القمر و تسبيح گفتن سنگ ريزه و سخن گفتن شتر و سوسمار و بزبان فصيح شهادت دادنشان به پيامبري آن حضرت و صدها معجزه ديگر) واجب است منسوخ بودن شريعت موسي (ع) باينها و غيره.

وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً يعني بر او چيزي از مصالح بندگان او مخفي و پنهان نيست، و صحيح است حديث جابر بن عبد اللَّه انصاري از

پيامبر صلّي اللَّه عليه و آله كه فرمود، مثال من در ميان پيامبران مانند مرديست كه خانه اي را بنا كرده و آن تكميل و نيكو نموده مگر جاي يك خشتي را كه باز گذاشته كه هر كس داخل آن خانه ميشود و بآن نگاه ميكند ميگويد چه اندازه زيباست مگر جاي اين خشت، فرمود، من جاي آن خشت هستم و بمن پيامبران خدا پايان يافتند، اين حديث را بخاري و مسلم در دو كتاب صحيح خود آورده اند

__________________________________________________

(و از احاديث اهل بيت كه از اصح و احسن احاديث است حديث شريف عرض دين حضرت عبد العظيم حسني (ع) است كه شيخ صدوق تمام آن را در امالي خود آورده و ما در اينجا موضع حاجت را ياد ميكنيم در آنجاست كه وقتي آن جناب خدمت امام زمانش حضرت امام علي النقي امام دهم شرفياب شده و مي گويد ميخواهم عقايدم را عرض كنم كه اگر صحيح است امضاء فرمائيد و الّا تصحيح، بعد ميگويد تا ميرسد به نبوّت ميگويد كه عقيده ام اين است كه پيامبر آخرين پيامبران حق است (فلا نبي بعده الي يوم القيامة و انّ شريعته خاتم الشرائع فلا شريعت بعدها الي يوم القيامة) پس پيامبري بعد از او نخواهد بود تا روز قيامت و اينكه شريعت و دين او آخرين اديان و شرايع است كه- شريعت و ديني بعد از آن نخواهد آمد تا روز قيامت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 135

كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً (43) تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامٌ وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً كَرِيماً (44) يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً (45)

وَ داعِياً إِلَي اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً (46) وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلاً كَبِيراً (47) وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ وَ كَفي بِاللَّهِ وَكِيلاً (48)

آن را بگويد براي او شش خصلت نوشته ميشود:

1- از ذاكرين اللَّه كثيراً محسوب ميشود.

2- بالاترين كسي باشد كه شب و روز بياد خداست 3- براي او درختي در بهشت كاشته ميشود 4- گناه هاي او ريخته شود چنانچه برگهاي خشك درخت ريخته ميشود 5- خدا باو نظر عنايت فرمايد 6- و كسي را كه خدا باو نظر نمايد عذابش نكند

وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا يعني او را تنزيه كنيد از تمام چيزهايي كه لايق باو نيست در بامداد و شبانگاه، و اصيل بمعناي شامگاه است.

قتاده گويد: مقصود نماز صبح و نماز عصر است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 138

و بعضي گفته اند: مراد نماز صبح و نماز عشاء آخر است، آن دو را اختصاص داد بذكر و تأكيد جهت اينكه براي آن دو مزيّت مخصوصي است بر غير آنها چون فرشتگان شب و روز در موقع آن دو نماز اجتماع ميكنند.

و كلبي گويد امّا بكرة، پس نماز صبح است، و اما اصيلا نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء آخر است، و نماز را موسوم به تسبيح نمود براي آنكه در آن تسبيح و تنزيه خداست (سبحان ربي العظيم و بحمده و سبحان اللَّه ربي الاعلا و بحمده و سبحان اللَّه سبحان اللَّه سبحان اللَّه و … )

هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ اوست آن خدايي كه رحمت بر شما ميكند.

سعيد بن جبير و حسن گويند: صلاة از خداي تعالي آمرزش و رحمت است.

ابي العاليه گويد: صلوه درود و ثناء است، سفيان گويد: صلاة كرامت است، و اما صلاة فرشتگان، ابن عباس و ابي العاليه گويند: پس آن دعاء ايشان

است.

و بعضي گفته اند: كه آن خواستن فرشتگان است بنزول رحمت خداي تعالي را.

لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَي النُّورِ تا آنكه شما را از ناداني بخداي سبحان بيرون آورد بنور معرفت و شناختن حق تعالي، پس جهل را تشبيه بظلمات و تاريكيها نمود و معرفت را تشبيه بنور فرمود براي آنكه معرفت آدمي را سوق به بهشت ميدهد و ناداني بسوي آتش ميكشاند.

و بعضي گفته اند: از گمراهي بهدايت ميآورد بالطاف و هدايت-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 139

خودش.

و برخي هم گفته اند: از تاريكيهاي آتش بنور بهشت هدايت مينمايد.

وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً مخصوص نمود مؤمنين را برحمت از غير ايشان براي آنكه خداي سبحان ايمان را بمنزله علّت در ايجاب و لزوم رحمت و نعمت بزرگي كه آن ثواب است قرار داده.

تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامٌ درودشان در روز ملاقات او سلام است يعني بعضي ببعض ديگر در روزي كه ثواب خدا را ملاقات ميكنند درود ميفرستند به اينكه ميگويند السلامة لكم سلامتي براي شما از تمام آفات و لقاء خداي سبحان معنايش لقاء ثواب است چنانچه جلوتر گفته شد.

و از براء بن عازب: روايت شده كه گفت روزي كه ملك الموت عزرائيل" ع" را ملاقات ميكنند و او قبض روح مؤمن نميكند مگر اينكه بر او سلام ميكند و بنا بر اين معنايش تحيّه و درود ملك الموت است بمؤمنين در روزي كه او را ملاقات ميكنند كه بر ايشان سلام مينمايد و ملك الموت (فرشته مرگ) در ميان فرشتگان نام برده شده معروف است.

وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً كَرِيماً و مهيّا ساخته برايشان ثواب فراوان و پاداش بزرگي را، سپس پيامبر (ص) را مخاطب

ساخته و فرمود:

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً اي پيغمبر البتّه ما تو را فرستاده ايم كه گواه باشي بر امّتت در آن كارهايي كه ميكنند از طاعت و فرمان برداري يا گناه و ايمان و گروش آنان با كفران و ناسپاسي آنها تا گواهي دهي به نفع ايشان يا بر ضرر ايشان در روز قيامت كه ما موافق گواهي پيامبر پاداش دهيم آنها را.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 140

وَ مُبَشِّراً يعني بشارت دهنده بر كسي كه مرا و تو را اطاعت و فرمان برداري كند، ببهشت.

وَ نَذِيراً و ترساننده باشي كسي را كه نافرماني من و تو را نمود بآتش دوزخ.

وَ داعِياً يعني ما تو را خواننده بسوي خدا و اقرار بوحدانيّت و يكتايي او و امتثال اوامر و نواهي او مبعوث كرديم.

بِإِذْنِهِ يعني بعلم او و امر او.

وَ سِراجاً مُنِيراً و چراغ پر فروغي كه بسبب تو هدايت شوند در دين چنانچه بسبب چراغ هدايت ميشوند، و منير آنست كه نور از جهت او صادر مي شود يا بفعل آن و يا براي آنكه آن سبب فعل خواهد بود، پس ماه نوراني و چراغ نوراني باين معناست و خدا روشن كننده و منوّر آسمانهاست.

زجاج گويد: مقصود از سراج منير قرآنست و تقديرش اينست و ما تو را مبعوث كرديم در حالي كه صاحب چراغ پر فروغي چون قرآن ميباشي، پس- مضاف حذف شده است.

وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا كَبِيراً و بشارت بده مؤمنين را به اينكه براي ايشان از طرف خدا زيادتي لطف است بر آنچه مستحق آنند از ثواب.

وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ و

پيروي از كفّار و منافقين مكن و تفسير آن در اوّل همين سوره گذشت.

وَ دَعْ أَذاهُمْ يعني اعراض و دوري از اذيت ايشان بكن كه من البتّه باين زودي امر ايشان را كفايت ميكنم هر گاه بر من توكّل نموده و عمل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 141

بر طاعت من كردي پس مسلّما تمام آنها در تحت سلطنت من ميباشند به منزله چيزي كه آن در كف دست بنده من است.

كلبي گويد: يعني خود داري نما از اذيت و كشتن ايشان و اين قبل از فرمان قتال و پيكار با آنهاست.

وَ تَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ يعني اسناد بده كار خود را بخدا كه تو را بر ايشان ياري نموده و غلبه و پيروزي ميدهد.

وَ كَفي بِاللَّهِ وَكِيلًا يعني خدا كافي و متكفّل است بآنچه باو اسناد داده شده.

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 142

اينكه بر تو سختي و زحمتي نباشد و خدا آمرزنده و مهربانست.

و أَنْ يَسْتَنْكِحَها در محل نصب است به اينكه آن مفعول اراد است، خالصه لك نصب است بنا بر حاليت و هاء در آن براي مبالغه است.

بمانند رهايي و آزادي نيكويي بدون هيچ گونه ستم و اذيتي.

سراح جميل دادن بهره و مال است بحسب توانايي و توانگري و يا تنگدستي، حبيب بن ابي ثابت گويد: من خدمت حضرت علي بن الحسين عليهما السلام نشسته بودم كه مردي آمد و گفت من گفتم روزي كه فلان زن را تزويج كردم او مطلقه است، حضرت فرمود: برو و او را تزويج كن كه خداوند متعال نكاح را پيش از طلاق قرار داده و اين آيه را خواند، سپس پيامبر را خطاب فرمود و گفت:

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجَكَ اللَّاتِي آتَيْتَ أُجُورَهُنَّ اي پيغمبر ما حلال كرديم بر تو زناني را كه مهرهاي آنها داده اي (و ايتاء) گاهي به پرداختن و دادن است و گاهي بملتزم شدن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 146

وَ ما مَلَكَتْ يَمِينُكَ يعني ما حلال كرديم آن زنهايي را كه مالك آنها شدي از كنيزان.

مِمَّا أَفاءَ اللَّهُ عَلَيْكَ از غنائم و اسيران جنگي و انفال كه از آن غنائم ماريه قبطيه مادر و فرزندش ابراهيم بود «1» و از انفال صفيه و جويريه بودند كه پيغمبر (ص) آنها را آزاد و تزويج فرمود.

وَ بَناتِ عَمِّكَ يعني و حلال كرديم بر تو دختران عمويت را.

وَ بَناتِ عَمَّاتِكَ) و دختران عمه هايت يعني زنان قريش.

وَ بَناتِ خالِكَ وَ بَناتِ خالاتِكَ دختران دايي و دختران خاله هاي تو، يعني زنان بني زهره.

اللَّاتِي هاجَرْنَ مَعَكَ آن زناني كه از مكه با تو هجرت بمدينه نمودند، اين پيش از تحليل غير زنان مهاجره بوده، سپس شرط هجرت در تحليل نسخ شد.

وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ يعني ما حلال

كرديم بر تو زني را كه توحيد خداي تعالي را تصديق كرده كه خود را بتو بدون صداق هبه نمايد، و زن غير مؤمنه اگر خود را بتو ببخشد براي تو حلال نيست.

إِنْ أَرادَ النَّبِيُّ أَنْ يَسْتَنْكِحَها يعني اگر اختيار كرد پيغمبر صلّي اللَّه عليه و آله نكاح او را و تمايل بآن داشت.

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: ما در چند صفحه قبل ياد نموديم كه ماريه را پادشاه اسكندريه با تحف و هدايايي بوسيله نماينده و سفير آن حضرت اهداء نمود، و اكثر محدثين هم مانند علامه مجلسي در بحار الانوار و مرحوم محدث قمي در منتهي الآمال اين مطلب را متذكر شدند كه ماريه هديه بود نه غنيمت و اسير جنگي …

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 147

خالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ يعني اين موضوع هبه زن مخصوص و مختص بتو است نه غير تو.

ابن عباس گويد: و اين براي غير تو حلال نيست تنها و فقط براي تو حلال است، و اين از خصايص و ويژگيهاي آن حضرت است در نكاح، پس ازدواج و زناشويي براي آن حضرت بلفظ هبه منعقد ميشد و براي هيچكس غير از آن حضرت منعقد نميشد.

ميمونه دختر حارث بدون مهر بود كه خود را بآن حضرت هبه كرده بود.

شعبي گويد: آن زينب ام المساكين دختر خزيمه زني از انصار بود.

علي بن الحسين عليهما السلام و ضحاك و مقاتل گويند: آن زني از بني اسد كه باو ام شريك دختر جابر ميگفتند بود.

عروة بن زبير گويد: آن خوله دختر حكيم بود گفته اند وقتي او خود را به پيغمبر (ص) بخشيد عايشه گفت براي چي زنها خودشان را بدون مهر هبه نمايند، پس آيه مذكور نازل شد، عايشه گفت نديدم خداي تعالي را مگر آنكه شتاب كند در هوا و خاطر تو، پيغمبر (ص) فرمود، و تو هم البته اگر او را اطاعت ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 148

و فرمان برداري كني در هوايت شتاب كند «1».

قَدْ عَلِمْنا ما فَرَضْنا عَلَيْهِمْ فِي أَزْواجِهِمْ يعني البته ما دانسته ايم آنچه را كه شرط كرديم بر مؤمنين در همسرانشان از مهريه و منحصر بودن به عدد محدود (چهار زن دائمي) و ما آن را از تو براي تخفيف و آسان كردن برداشتيم.

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: پيامبر گرامي (ص) خصايص و ويژگي هايي داشتند كه هيچكس از امتش حتي خاندان جليلش در آن شركت نداشته اند، و علماء اسلامي درباره آن اختلاف نموده و برخي تا صد و پنجاه خصيصه ذكر كرده و محقق در شرايع پانزده خصيصه ذكر كرده اند، كه از خصايص مسلّمه و قطعيه نزد همه خصايص زير است:

1- جواز بيش از چهار زن دائمي كه بر احدي جز آن حضرت حلال نيست بيش از چهار زن عقدي دائمي در يك زمان داشته باشند.

2- وجوب نماز شب و بخصوص نماز وتر

كه بر ديگران مستحبّ مؤكدست 3- هبه كردن زنها خودشان را بدون مهر بآن حضرت.

4- حرمت زنان آن حضرت ابدا براي افراد امت.

5- هر كدام از اسيران و غنائم جنگي را كه انتخاب ميكرد خاص و خالص او بود و بر ديگران حرام.

6- تخيير ميان همسرانش كه هر كدام را خواست نگهدارد و هر كدام را خواست طلاق گويد.

7- حرمت تبديل كردن آنان بزنان ديگر.

8- حرمت تزويج دائمي كنيزان.

9- وجوب مسواك كردن بر آن حضرت.

10- وجوب قرباني كردن در روز عيد قربان.

11- وجوب برخاستن شب براي عبادت.

12- حرمت صدقه واجبه بر آن حضرت.

13- حرمت چشمك زدن و با چشم اشاره كردن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 149

وَ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ يعني و آنچه كه ما بر ايشان عهد كرديم در زناني كه در ملك و تصرّف آنهاست كه ملكيت بر آنها واقع نشود مگر بوجوه معيّنه اي از خريدن و بخشوده شدن و ارث بردن و اسارت و ما مباح كرديم بر تو غير آن را و آن انتخاب و برگزيدن تو است كه از اسيران براي خودت اختيار نمايي و ما البتّه تخصيص داديم تو را باين ويژگي ها بنا بر علم و دانش ما به مصلحتي كه در آن است، نه از روي هوا و بيقاعدگي و بي مصلحتي.

لِكَيْلا يَكُونَ عَلَيْكَ حَرَجٌ يعني تا اينكه حرج را از تو بردارد و آن تنگي و گناه است.

وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً و خداوند آمرزنده گناه هاي بندگانست.

(رَحِيماً) و بايشان و يا بتو مهربانست در رفع و برداشتن حرج و زحمت از تو.

__________________________________________________

(14- ديدگانش بخواب ميرفت ولي قلبش بيدار بود.

15- هم چنان كه جلو

و پيش روي خود را ميديد عقب سر و راست و چپ خود را ميديد بدون آنكه سر برگرداند.

16- در آفتاب و مهتاب كه ميرفت سايه اي براي او نبود.

17- وجوب قضاء دين كسي كه از دنيا رفته و مالي نداشته كه دين خود را اداء كند.

18- حرمت نوشتن با خط مباركش با اينكه ميتوانست بتمام لغات- بنويسد و بخواند. 19- حرمت شعر گفتن با اينكه اگر ميخواست بگويد اشعر شعراء بود.- 20- حرمت نكاح زنان كفّار و مشركان مگر آنكه ايمان آورند.

خلاصه اختلاف در ميان علماء سنت و فقهاء شيعه درباره خصايص و خصال مختصه آن حضرت بسيار است، علامه حلي عليه الرحمه در كتاب تذكره مفصّلا ذكر كرده و حتي اقوال شافعي و غير او را هم در اين موضوع ياد كرده است و مرحوم علامه مجلسي در ج 16 بحار الانوار طبع جديد ص 382 بسياري از اين خصايص را ياد نموده، بدانجا مراجعه شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 150

لِحَدِيثٍ إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَ اللَّهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيماً (53) إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً (54) لا جُناحَ عَلَيْهِنَّ فِي آبائِهِنَّ وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَ لا إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَّ وَ لا نِسائِهِنَّ وَ لا ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ وَ اتَّقِينَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيداً (55)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 151

برويد و لكن آن دم كه شما را خواندند، پس درآئيد و هر گاه طعام خورديد پراكنده و متفرّق شويد نه آنكه بسخن گفتن انس گيريد، البتّه توقف شما پيغمبر (ص) را رنج ميدهد و او از شما شرم ميدارد و خدا از گفتن حق شرم نميكند، و هر گاه از زنان پيغمبر (ص) كالايي خواستيد پس آن را از پشت پرده بخواهيد اين براي دلهاي شما و دلهاي ايشان پاكيزه تر است، و شما را نشايد كه رسول خدا را بيازاريد، و شما را نرسد كه از پس وفات او (و پس از طلاق دادن او) همسرانش را نكاح كنيد البته اين عمل پيش خدا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 152

گناهي بزرگست.

54- اگر چيزي را آشكار كنيد يا پنهان داريد البته خدا بهمه چيز داناست.

55- بر زنان پيغمبر (ص) در نمودن روي به پدرانشان گناه نيست و نه به پسرانشان و نه به برادرانشان و نه بپسران برادرانشان و نه بپسران خواهرانشان و نه بزنان خود و نه آنچه دستهاي ايشان مالكست اي زنان از خدا بترسيد زيرا كه خدا بهمه چيزي گواهست.

آن بزرگوار است، پس تمام زنان آن جناب راضي شده و آن حضرت را اختيار كردند بنا بر اين شرط.

پس پيغمبر (ص) تسويه و يكساني قرار دهد ميان آنان مگر زني از آنها را كه خواست طلاق گويد و او سوده دختر زمعه بود، پس او راضي شد به ترك هم خوابگي و نوبت خود را بعايشه واگذار كرد.

ابن زيد گويد: وقتي آيه نازل شد زنان پيامبر (ص) نگران شدند كه پيغمبر (ص) آنها را طلاق گويد، و گفتند اي پيامبر خدا قرار بده از مالت و خودت براي ما آنچه كه ميخواهي و ما را بحال خودمان واگذار، پس نازل شد آيه مذكوره، و از آنهايي كه طالب تأخير و كناره گيري شد سوده و صفيه و جويريه و ميمونه و ام حبيبه بود، پس آن حضرت حق هم خوابگي را آن طور كه خودش ميخواست با آنها مينمود.

و از آنهايي كه ايواء و هم خوابگي را طالب بود عايشه و حفصه و ام سلمه و زينب بود و پيامبر حق قسم هم خوابگي را ميان آنها بطور مساوي قرار داد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 155

و بعضي را بر برخي ديگر ترجيح و تفضيل نداد، و آيه حجاب نازل شد زماني كه رسول خدا (ص) زينب دختر جحش را تزويج فرموده و وليمه و سور عروسي براي آن داد.

انس گويد: پيامبر وليمه داد بخرما و نان گندم و گوسفندي، مادرم ام سليم فرستاد بسوي پيامبر خرمايي كه هسته آن را جدا كرده بود در ظرفي سنگي پس پيامبر (ص) مرا فرمان داد كه اصحابش را براي غذا خوردن دعوت كنم،

پس من ايشان را دعوت كردم، پس مردم دسته دسته ميآمدند و غذا ميخوردند و ميرفتند و گفتم اي پيامبر خدا من همه را دعوت كردم و ديگر كسي نيست كه بخوانم فرمود، غذا را برداريد و سفره را جمع كنيد پس غذا را كه جمع كردند و مردم بيرون رفتند سه نفر ماندند كه سرگرم صحبت بودند در خانه و توقفشان طول كشيد، پس پيغمبر (ص) برخاست و منهم برخاستم با آن حضرت تا شايد آن سه نفر بروند بيرون، پس رفتند تا بحجره عايشه رسيدند و گمان كردند كه آنها رفته اند، پس برگشتند و منهم با آن حضرت برگشتم، پس ديدم كه آنها هنوز نشسته و حرف ميزنند، پس آيه مذكوره نازل شد.

و نظير اين را سعيد بن جبير از ابن عباس روايت كرده گويد: كه رسول خدا (ص) ميخواست كه منزل براي او خلوت شود براي آنكه تازه با زينب، عروسي كرده و او را دوست ميداشت و ايذاء مؤمنين را هم مكروه ميداشت.

مجاهد گويد: پيغمبر (ص) اطعام ميكرد و با او بعضي از اصحابش بودند پس دست مردي از ايشان بدست عايشه خورد كه با آنها بود، پس پيغمبر (ص) ناراحت شد، پس آيه حجاب نازل شد.

ابن عباس گويد: نازل شد آيه وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ تا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 156

آخر آيه درباره مردي از اصحاب كه گفته بود هر آينه اگر پيغمبر خدا از دنيا برود من عايشه دختر ابي بكر را خواهم گرفت، مقاتل گويد و آن طلحة بن عبيد اللَّه بود.

ابي حمزه ثمالي گويد: در باره مردي كه

گفتند كه آيا محمد زنان ما را تزويج كند و ما زنان او را نكاح نكنيم سوگند بخدا كه اگر مرد ما زنان او را خواهيم گرفت و مقصود يكي از آنها عايشه و ديگري ام سلمه بود.

و نكاح كن از ايشان هر كه را كه ميخواهي گويد، و پيغمبر (ص) هر گاه زني را خواستگاري و خطبه ميكرد جايز نبود براي ديگري كه او را خواستگاري كند تا آنكه پيامبر او را تزويج نموده و يا ترك گويد.

5- زيد بن اسلم و طبري گويند: يعني بپذير هر كدام از مؤمنات كه خود را بتو ميبخشند پس او را نزد خود منزل بده و هر كدام را هم نخواستي- نپذير، حضرت ابو جعفر باقر و حضرت ابو عبد اللَّه صادق عليهما السلام فرمودند: هر كس را كه عقب زد تزويج نكرد و هر كه را نزد خود خواند نكاح كرد.

وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَيْكَ يعني اگر خواستي كه نزديك بخود نمايي زني از ايشان را كه كنار زدي و بخود بچسباني، پس ملامتي و عتابي و گناهي بر تو نيست در طلبيدن آن خداوند سبحان براي آن حضرت مباح نمود ترك آميزش و هم بستري در همسرانش تا اينكه هر كدام را خواست تأخير بياندازد از وقت نوبتش و هر كس را كه خواست در غير وقت نوبتش آميزش نمايد، و براي آن بزرگوار است كه از هر كه خواست منزوي شود و براي او است كه زن عزل شده خود را اگر خواست برگرداند خداي تعالي او را برتري و فضيلت داد باين تخيير بر تمام مخلوق.

ذلِكَ أَدْني أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَ لا يَحْزَنَّ وَ يَرْضَيْنَ بِما آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ ابن عباس و مجاهد گويند: يعني البته وقتي ايشان دانستند كه براي آن حضرت است برگردانيدن ايشان به بسترش بعد از آنكه منزوي كرد ايشان را ديدگان ايشان روشن

شود و محزون نشوند و بآنچه كه پيامبر (ص) ميكند از تساوي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 158

و فزوني دادن خرسند ميشوند براي آنكه ميدانند كه ايشان را طلاق نگفته است.

قتاده گويد: يعني اين تخيير براي خاطر آنها خوشتر است و غصّه آنها كمتر هر گاه دانستند كه براي تو از خداي تعالي رخصت است، و بآنچه كه پيغمبر (ص) از تساوي و يا ترجيح دادن بعضي را بر بعضي ديگر خرسند خواهند بود، و روشني چشم عبارت از خوشحالي و سرور است.

جبائي گويد: يعني اين معرفت و شناخت از ايشان به اينكه هر گاه كنار زدي يكي را براي تو اختيار هست كه او را فرا خوانده و نزديك خود بعدا جاي دهي، اين مطلب نزديكتر است بخرسندي و سرور ايشان.

و بعضي گفته اند: يعني نزول رخصت از خداي تعالي روشن تر است براي ديدگان ايشان و نزديكتر است براي خرسندي و رضايت آنان باين رخصت براي علم ايشان بآنچه را كه براي آنهاست در اين از ثواب در طاعت خداي تعالي و اگر اين عمل از طرف خودت بود هر آينه آنها محزون و غمناك مي شدند و حمل ميكردند اين عمل را بر ميل تو به بعضي از آنان.

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي قُلُوبِكُمْ و خدا ميداند آنچه در دلهاي شماست از خرسندي و خشم و ميل به بعضي از زنها و ترجيح بر بعضي ديگر.

وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً و خداوند داناست بمصالح بندگانش.

(حليما) صابر است در ترك تعجيل در مجازات و كيفر ايشان.

لا يَحِلُّ لَكَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ ابي بن كعب و عكرمه و ضحاك گفته اند حلال نيست براي

تو زنان ديگر از بعد زناني كه ما آنها را بر تو حلال كرديم در قول ما إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجَكَ اللَّاتِي آتَيْتَ أُجُورَهُنَّ، الآيه ما بر تو حلال كرديم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 159

همسراني را كه مهرهاي آنها را داده اي و آنها شش طايفه بودند:

1- زناني كه مهرهاي آنها را داده است 2- دختران عموي او.

3- دختران عمه هاي او 4- دختران دايي او 5- دختران خاله هاي او كه با او مهاجرت كردند 6- و زني كه خودش را باو بخشيده است براي اوست كه آنچه ميخواهد از تعدد زوجات جمع نمايد و براي او غير از آنها از زنها حلال نيست.

از حضرت ابي عبد اللَّه امام صادق عليه السلام است كه فرمود مقصود محرمات در سوره نساء است «1».

و بعضي گفته اند: يعني بر تو زنان يهودي و نصراني حلال نيست.

وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجٍ مجاهد و سعيد بن جبير گويند: و نه اينكه تبديل و تعويض نمايي زنان اهل كتاب را با زنان مسلمان براي آنكه شايسته نيست كه آنها مادران مؤمنان باشند مگر آنچه را كه از اهل كتاب به اسارت گرفته و مالك آن شده اي، پس حلال كرد براي او آنها را جاريه و كنيز خود قرار دهد (مانند ماريه و صفيه).

__________________________________________________

(1)- آيه 23- حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ وَ خالاتُكُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهاتُ نِسائِكُمْ وَ رَبائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ

الَّذِينَ مِنْ- أَصْلابِكُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ، حرام است بر شما مادران شما و دخترانتان و خواهرانتان و عمه هايتان و خاله هايتان و دختران برادر و دختران خواهر و مادران رضاعي شما و خواهران رضاعي شما و مادرهاي زنهايتان و دختر زني كه در خانه شماست از زناني كه با آنها آميزش كرده ايد و اگر بآنها آميزش نكرده اي گرفتي دخترشان گناهي براي شما ندارد، و زن پسرانتان كه از صلب خود شماست و اينكه بين دو خواهر را در يك وقت جمع نمائيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 160

و بعضي گفته اند: يعني براي تو حلال نيست زنها از بعد از همسرانت بهترين زنانند، پس خدا و رسول او آنها را برگزيدند آنها نه (9) نفر بودند (كه قبلا ياد شدند) تو محدود و محصور بآنها شده و از غير آنها ممنوع و از تبديل و عوض كردن آنها هم با غير آنها ممنوع ميباشي.

وَ لَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ إِلَّا ما مَلَكَتْ يَمِينُكَ حسن و شعبي گويند: يعني واقع شود در دلت زيبايي و قشنگي آنها كه تلافي و مكافات نمايي مر آنها را بر اختيار كردن خدا و رسول او ايشان را و گفته شده كه زني كه زيبائيش پيامبر را به شگفتي آورد اسماء بنت عميس بود بعد از شهادت شوهرش جناب جعفر بن ابي طالب عليه السلام.

ضحاك گويد: يعني كه آن حضرت منع شد از طلاق زني كه از ميان زنانش او را برگزيده چنانچه امر شد بطلاق كسي كه اختيارش نفرمود، و امّا حرمت نكاح بر او پس نه (حرام نيست).

و بعضي گفته اند: كه اين آيه

منسوخ شده و براي او مباح بود نكاح هر كه و هر چه ميخواهد و از عايشه روايت شده كه پيغمبر (ص) از دنيا نرفت تا آنكه براي او حلال شد هر چه ميخواست از زنها و قول خدا كه فرمود (و لا ان تبدل بهنّ من ازواج) و نه اينكه تبديل نمايي از آنها بهمسرهاي ديگر پس نيز گفته شده در معناي آن اينكه در عرب مرسوم بود كه زنهاي خود را با زنهاي ديگران عوض ميكردند پس يكي از آنها زنش را ميداد بمردي و زن او را بدل از آن ميگرفت پس خدا از اين معامله جاهلي نهي فرمود.

و بعضي گفته اند: در معناي اين آيه اگر چه زيبايي و قشنگي آن زناني كه از جمله زنان بر تو حرام شده تو را بشگفتي آورد، و اين معني از حضرت ابي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 161

عبد اللَّه صادق عليه السلام روايت شده است.

وَ كانَ اللَّهُ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ رَقِيباً حسن و قتاده گويند: و خداوند بر هر چيزي دانا و نگهبانست.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلي طَعامٍ غَيْرَ ناظِرِينَ إِناهُ يعني اي مؤمنان داخل منازل پيامبر (ص) نشويد مگر آنكه شما را براي صرف غذا رخصت دهد طعامي كه انتظار پختن آن را نداشته باشيد، خداوند سبحان نهي فرمود از ورود بخانه پيغمبر (ص) بدون اذن و آن قول اوست إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ يعني در دخول يعني مگر آنكه شما براي غذا خوردن دعوت كند، پس داخل شويد و منتظر و آماده شدن، و پختن غذا نباشيد، پس توقّف شما

در منزل پيغمبر طولاني شود، و مقصود اين است بدون اذن و پيش از پخته شدن غذا داخل نشويد در حالي كه انتظار پخته شدن غذا را داشته باشيد پس توقّف و درنگ شما در منزل او به درازا كشد.

وَ لكِنْ إِذا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا و لكن هر گاه دعوت شديد داخل شويد و هر وقت غذا خورديد پراكنده شده و بيرون رويد.

وَ لا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ يعني و داخل نشويد كه بعد از صرف غذا بنشينيد بصحبت كردن و گفت و شنود بعضي شما با برخي ديگر تا مأنوس با او باشيد سپس بيان نمود مقصود از اين را پس گفت:

إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ يعني طول توقف و درنگ شما در منزل پيغمبر (ص) موجب ايذاء و آزار است براي تنگي منزلش پس حياء و شرم او را منع ميكند كه شما را امر به بيرون رفتن از منزلش كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 162

وَ اللَّهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ يعني خدا ترك نميكند از بيان كردن حق پس شما را فرمان ميدهد به بزرگداشت و تعظيم پيغمبرش و ترك دخول، بدون اذنش و امتناع از آنچه كه موجب آزار و ناراحتي اوست عايشه گويد:

كافيست براي صحابه اي كه سنگين مي نشستند كه خدا برايشان تكليف حمل وظيفه اي نكرد و گفت هر گاه غذا خوردند متفرّق شوند.

و بعضي از علماء گفته اند اين تأديب است كه خداوند (صحابه) اي را كه سنگين نيستند بآن ادب فرمود.

وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ يعني هر گاه از زنهاي پيغمبر (ص) چيزي خواستيد كه مورد نياز شماست،

پس از پشت پرده بخواهيد.

مقاتل گويد: خداوند مؤمنان را فرمان داد كه با زنان پيغمبر (ص) سخن نگويند مگر از پشت پرده و مجاهد از عايشه روايت كرده كه گفت من با پيامبر" ص" مشغول خوردن (حيس) «1» بوديم كه عمر بر ما گذشت، پس پيامبر (ص) او را طلبيد و مشغول خوردن شد ناگاه انگشتش با انگشت من خورد پيغمبر (ص) فرمود (حس) يعني چه كردي، اگر مرا بيرون ميكرديد هيچ چشمي شما را نمي ديد، پس آيه حجاب نازل شد.

ذلِكُمْ يعني سؤال شما متاع و چيزي كه بآن محتاج هستيد از پشت، پرده و حجاب باشد.

__________________________________________________

(1)- مصباح المنير: گويد، حيس يك خوراكي است كه از خرماي هسته گرفته شده و با روغن و آرد ميسازند، و بسيار مقوّي است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 163

أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ پاكتر است براي دلهاي شما و دلهاي ايشان از ريبه و از هواهاي شيطاني كه مردها را ميخواند و تحريك ميكند بسوي زنها و زنها را مايل ميكند بسوي مردها.

وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ يعني براي شما نيست كه اذيت كنيد رسول خدا (ص) را بمخالفت آنچه بآن امر شده در باره زنانش و نه در چيزي از چيزها نبايد او را آزار نمائيد.

وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً و نبايد هرگز همسران او را از بعد از وفاتش تزويج نمائيد، يعني و حلال نيست براي شما كه يكي از همسران او را بعد از مرگش نكاح كنيد چنانچه حلال نيست براي شما كه او را در حال حيات و زندگانيش اذيت كنيد.

و بعضي گفته اند: از بعد

از او يا از بعد طلاق گفتن او در حال حياتش چنانچه فرموديد جانشيني كرديد مرا بعد از من.

إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيماً يعني اذيت پيامبر بآنچه كه ما ياد كرديم گناه بزرگي است نزد خداي تعالي.

إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ يعني اگر چيزي را اظهار كنيد يا مخفي، و پنهان نمائيد از آنچه را كه از آن نهي شده ايد از تزويج زنان پيغمبر (ص).

فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً پس خداوند بهر چيزي از ظواهر و باطنها داناست.

از حذيفه روايت شده كه او بزنش گفت اگر ميخواهي زن من در بهشت باشي پس بعد از من با كسي ازدواج مكن زيرا زن مخصوص آخرين شوهر است و براي همين خداي تعالي حرام كرد بر زنان پيغمبر" ص" كه بعد از او تزويج

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 164

نمايند.

و از پيامبر (ص) روايت شده كه سؤال شد از آن حضرت از زني كه دو شوهر كرده پس بميرد و داخل بهشت شود براي كدام يك از شوهرها خواهد بود، فرمود براي هر كدام كه خوش اخلاق تر و با او در دنيا بوده خوش اخلاق با خير و آخرت از دنيا ميرود «1».

و چون آيه حجاب نازل شد پدران و پسرها و نزديكان گفتند اي رسول خدا و ما هم از پشت پرده با آنها سخن بگوئيم، پس خداوند تعالي نازل فرمود:

لا جُناحَ عَلَيْهِنَّ فِي آبائِهِنَّ وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَ لا إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ- إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَّ گناهي بر ايشان نيست در پدرانشان و نه در فرزندانشان و نه در برادرهايشان و نه در پسران برادرانشان و نه

در پسران خواهرانشان كه آنها را ببينند و بدون حجاب صحبت كنند.

وَ لا نِسائِهِنَّ ابن عباس گويد: مقصود زنان مؤمنين است نه زنان يهود و نصاري كه اگر ديدند آنها را پس توصيف ميكنند براي شوهرانشان زنان پيغمبر (ص) را.

و بعضي گفته اند: مقصود تمام زنانست وَ لا ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ مقصود بندگان و كنيزها و بردگاني است كه خريده و مالك شده آنها را وَ اتَّقِينَ اللَّهَ يعني از خدا بترسيد و گناه ها را ترك نمائيد، و گفته شده بترسيد- از عقوبت خدا كه مرد بيگانه اي بر شما وارد شود.

__________________________________________________

(1)- در منتخب فخر الدين طريحي منقولست در روايت حسن از حسن از ابي الحسن از ابي محمد الحسن كه فرمود

انّ احسن الحسن الخلق الحسن

، خوب ترين خوبيها خلق خوب است. مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 165

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيداً بدرستي كه خدا بر هر چيزي گواه است، يعني نگهبان است، چيزي از او مخفي نيست.

شعبي و عكرمه گويند كه خداوند عمو و دايي را ياد نكرد براي آنكه مبادا آنها براي پسرانشان كه بيگانه و نامحرمند تعريف كنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 166

يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً (59) لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لا يُجاوِرُونَكَ فِيها إِلاَّ قَلِيلاً (60)

مَلْعُونِينَ أَيْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِيلاً (61) سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلاً (62)

و از عبد اللَّه بن مسعود روايت شده كه گفت هر گاه بر پيامبر (ص) صلوات فرستاديد، پس خوب صلوات بر آن حضرت اهداء كنيد پس مسلّما شما ميدانيد شايد كه اين صلوات را بمحضر آن حضرت برسانند، گفتند پس ما را ياد بده كه چگونه صلوات بفرستيم گفت بگوئيد:

اللّهمّ اجعل صلواتك و رحمتك و بركاتك علي سيّد المرسلين و امام المتّقين و خاتم النبيين محمد عبدك و رسولك امام الدين و قائد الخير و رسول الرحمة اللّهمّ ابعثه مقاما محمودا يغبط به الاولون و الآخرون، اللّهمّ صلّ علي محمد و آل محمد كما صليت علي ابراهيم و آل ابراهيم انك حميد مجيد.

بار خدايا قرار بده صلوات و رحمت و بركاتت را بر آقاي رسولان و پيشواي پرهيزگاران و آخرين پيامبران محمد بنده و فرستاده ات رهبر و پيشواي دين و جلودار خوبي ها و پيغمبر رحمت، بار خدايا بر انگيز او را بر مقام پسنديده اي كه پيشينيان و پسينيان حسرت بمقام والاي او برند، بار خدايا صلوات بر محمد و آل محمد بفرست چنانچه صلوات بر ابراهيم و آل ابراهيم فرستادي به تحقيق كه تو ستوده و بزرگي.

از ابو بصير روايت شده كه گفت از حضرت ابي عبد اللَّه صادق عليه السّلام از اين آيه پرسيدم و گفتم صلوات خدا بر پيامبر چگونه است، فرمود اي ابو محمد تزكيه و پاكيزه نمودن اوست در آسمانهاي بلند، پس گفتم شناختم صلوات خود را بر آن حضرت، پس تسليم چگونه است؟ فرمود آن تسليم شدن و گردن نهادن براي اوست در كارها پس بنا بر اين معناي قول خدا وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً چنين است گردن نهيد باوامر

او و جدّيت و كوشش كنيد در طاعت و پيروي از او در تمام آنچه شما را بآن امر ميكند. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 171

و بعضي گفته اند: يعني سلام كنيد بر او بدعاء، يعني بگوئيد السلام عليك يا رسول اللَّه …

و از انس بن مالك از ابي طلحه روايت شده كه گفت داخل شدم بر پيامبر صلّي اللَّه عليه و آله، پس نديدم هيچ روزي كه مسرورتر و شاداب تر از آن روز باشد و نه خشبوتر شخص را از آن حضرت، گفتم اي رسول خدا نديدم هرگز شما را خشبوتر و پاكيزه تر و مسرورتر از امروز، فرمود و چي منع ميكند مرا از سرور و حال آنكه جبرئيل همين لحظه بيرون رفت از نزد من و گفت كه خداوند تعالي فرمود: من صلّي عليك صلاة صليت بها عليه عشر صلوات و محوت عنه عشر- سيئات و كتبت له عشر حسنات، كسي كه بر تو يك صلوات بفرستد من در عوض آن صلوات ده صلوات بر او ميفرستم و ده گناه از او محو نمايم و ده حسنه براي او در پرونده اش بنويسم.

إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ البته كساني كه اذيت ميكنند و ميرنجانند خدا و پيامبر او را.

و بعضي گفته اند: كه ايشان منافقين و كفّار بودند و آن كساني كه خدا را- توصيف نمودند بصفاتي كه لايق مقام ربوبي نبوده و تكذيب كردند پيامبران او را و نسبت دروغ بخدا دادند، پس بنا بر اين معناي يُؤْذُونَ اللَّهَ كساني كه مخالفت با فرمان خدا ميكنند و او را توصيف مينمايند به چيزي كه او منزّه از آنست و

او را تشبيه بغير او ميكند، پس البتّه خدايي كه نامش بزرگ است باو اذيّت نميرسد و لكن چون مخالفت امر در ميان ما اذيت ناميده ميشود لذا خدا ما را مخاطب نموده بآنچه كه معمول و متعارف در ميان ما باشد.

و بعضي گفته اند: يُؤْذُونَ اللَّهَ يعني الحاد ميكنند در اسماء خدا و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 172

صفات او.

و بعضي گفته اند: يعني اذيت ميكنند رسول خدا را، پس ذكر اللَّه را بنا بر اين جهت تعظيم مقدّم داشته زيرا اذيت و رنجش رسول را رنج و آزار خود قرار داد براي تشريف و تكريم پيامبر، پس گويا كه او ميگويد اگر ممكن بود بخدا آزاري از چيزي برسد هر آينه از آزار و رنجش پيغمبر (ص) سيد، و اتصال دادن اين آيه را بما قبلش كه گويا ميگويد (صلّوا عليه و لا تؤذوه) صلوات بر او بفرستيد و او را اذيت نكنيد پس مسلّما هر كس او را برنجاند، پس او كافر است، سپس تهديد نمود بر او بگفته اش:

لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ يعني دور ميدارد ايشان را خدا از رحمت خودش و روا ميشود بايشان زيان وخامت خشم و انتقام خدا، به سبب محروميّت از زيادي هدايت در دنيا و جاوداني در آتش آخرت.

وَ أَعَدَّ لَهُمْ و مهيّا ساخته براي ايشان در آخرت.

عَذاباً مُهِيناً شكنجه اي كه خوار و موهون كننده ايشانست.

كرد ما را علي بن احمد عجلي گفت حديث كرد ما را عباد بن يعقوب گفت حديث كرد ما را ارطاة بن حبيب گفت حديث كرد ما را ابو خالد واسطي در حالي كه او ريش خود را گرفته بود گفت حديث كرد مرا زيد بن علي ابن الحسين در حالي كه او محاسن خود را گرفته بود گفت حديث كرد مرا علي بن

__________________________________________________

(1)- شواهد التنزيل ج 2 ص 97 طبع بيروت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 173

حسين عليهما السلام در حالي كه او نيز محاسن خود را گرفته بود گفت حديث كرد مرا حسين بن علي بن ابي طالب عليه السلام و حال آنكه محاسن خود را گرفته بود گفت حديث كرد مرا علي بن ابي طالب عليه السلام در حالي كه او نيز محاسن خود را گرفته بود گفت مرا حديث كرد رسول خدا در حالي كه دست بمحاسن خود داشت و گفت كسي كه سر مويي ترا اذيّت كند البته مرا اذيت كرده و هر كس مرا برنجاند قطعا خدا را رنجانيده و كسي كه خدا را برنجاند، پس بر اوست لعنت خدا «1».

وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا و كساني كه اذيت ميكنند مؤمنين و مؤمنات را بدون هيچ مجوّزي و عملي كه موجب رنجانيدن ايشان باشد.

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد مناسب ديدم در اينجا مصاحبه اي كه يكي از بقالهاي قم بنام حاج علي بقال در اوائل تأسيس حوزه علميه قم در مكّه معظمه در مسجد الحرام با علماء وهّابي در حضور ملك عبد العزيز سعودي نموده در اينجا ياد كنم حديث كرد براي مترجم

مرحوم ثقة المحدثين حاج سيد مرتضي سجّادي قمي كه يكي از اخيار قم بود گفت در اوائل رياست مرحوم آيه اللَّه حاج شيخ عبد الكريم حايري يزدي مؤسس حوزه، مشهدي علي بقال كه در حدود ميدان مير بقالي داشت مشرف بحج شد و پس از فراغت مناسك روزي كه لباس ساده معمولي خود را در بر داشت در مسجد الحرام براي نماز و طواف آمده بود در آن اثناء در انجمني كه از علماء حجاز و ملك عبد العزيز آل سعود- تشكيل شده بود صحبت از شيعيان و بي مهري ايشان نسبت بخلفاء ميشود پس ميگويند بايد يكي از عوام آنها را بخواهيم و به پرسيم آيا دليلي براي تبرّي و لعن بر آنها دارند، پس ناگاه مشهدي علي كه از آنجا ميگذشت وضع، و قيافه و سادگي او جلب نظر آنان ميكند پس او را طلبيده از اين موضوع سؤال ميكنند كه چرا شما روافض و شيعه بخلفاء لعن ميكنيد، اوّل تقيه ميكند كه چنين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 174

__________________________________________________

نيست ميگويند ما يقين داريم كه شما ميان خوبي با آنها نداريد و آنها را سبّ و لعن ميكنيد ميخواهيم به بينيم آيا مدركي و دليلي براي اين داريد ناچار مي گوييد من عوام و بقّال هستم از علماء ما سؤال كنيد ميگويند ما نميخواهيم با علماي شما مباحثه كنيم خواستيم از شما كه عامي هستيد به پرسيم گفت اگر من جواب بدهم در امانم، گفتند آري گفت در امان خدا و رسول و در امان ملك، گفتند آري، گفت امان نامه بنويسيد، فورا در كاغذي نوشتند كه حاج علي بقال قمي

در امان خدا و پيامبر و امان ملك عبد العزيز آل سعود است در گفتن حقيقت و حجّت، پس آن امان نامه را گرفته و در جيب خود گذاشت و گفت بسم اللَّه الرحمن الرحيم، ما از حضرات خلفاء بالاخص اوّلي و دوّمي بيزار و آنها را لعن ميكنيم چون خدا ايشان را در قرآن لعن كرده، تا اين جمله را گفت فرياد حضرات بلند شد كه رافضي دروغ ميگويد بهتان ميزند بخدا و بخلفاء جسارت ميكند بكشيد او را بكشيد او را، حاج علي امان نامه را درآورده و ميگويد شما بمن امان داديد، اگر دليل نياوردم هر چه خواهيد بكنيد، پس ملك عبد العزيز فرياد ميزند كه ساكت شويد راست ميگويد بگذاريد اقامه دليل كند اگر نكرد آن گاه او را مجازات كنيد همگي ميگويند جز قرآن (حسبنا- كتاب اللَّه) قبول نداريم.

پس حاج علي ميگويد منهم از قرآن ميگويم، ميگويند بگو، ميگويد اين مقدمه كوچكي از كتب خود شما كه مورد اعتماد و سند شماست، ميگويند كدام كتاب مي گويد صحاح سته و مسند احمد بن حنبل بياوريد تا بگويم فورا ملك دستور ميدهد كتابها را بياورند پس ميگويد احوال حضرت فاطمه دختر پيامبر اكرم (ص) را بياوريد و بخوانيد و من چون سواد ندارم بخود شما واگذار ميكنم، پس ميآورند و بلند ميخوانند كه پيغمبر اكرم (ص) بيرون آمد در حالي كه دست فاطمه را گرفته بود و فرمود:

من عرف هذه فقد عرفها و من لم يعرفها فهي فاطمه بنت محمد" ص" و هي بضعة مني و هي قلبي و روحي التي بين جنبي فمن آذاها فقد آذاني و من آذاني فقد

آذي اللَّه

، هر كس اين را ميشناسد كه ميشناسد و هر كس، نشناسد، پس اين فاطمه دختر محمد (ص) و اين پاره قلب من است و اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 175

__________________________________________________

قلب و روح واقع در پهلوي من است پس كسي كه او را اذيت كند و- برنجاند مرا رنجانيده و كسي كه مرا آزار نمايد خدا را رنجانيده است.

و نيز از مسند احمد بن حنبل باسنادش از پيغمبر (ص) در حديثي فرمود

انها فاطمة بضعة مني يؤذيني ما آذاها و ينصبني ما انصبها

، بدرستي كه اين فاطمه پاره دل من است آنچه او را اذيت كند مرا اذيت نموده و آنچه او را به غضب و خشم آورد مرا بخشم و غضب آورده، و دها روايت ديگر باين مضمون از صحيح مسلم و بخاري و ساير اعلام اهل سنت.

پس گفت براي شما از كتب صحيح و معتبر شما ثابت شده كه اذيت و، آزار فاطمه اذيت و آزار رسول خدا و اذيت رسول خدا اذيت خداست، پس اذيت فاطمه اذيت خدا و رسول خداست، و مسلّم است نزد بزرگان شما بلكه اهل قبله كه خليفه اوّل و دوّم غصب كردند فدك حق فاطمه را و حتي او را زدند تا جنين خود را كه پيغمبر (ص) محسن ناميده بود سقط كرد و خودش در اثر آن ضربات مريضه شد و از دنيا رفت در حالي كه بر آن دو نفر غضبناك بود وصيّت كرد كه علي عليه السلام شبانه او را دفن كند كه آن دو نفر بر او نماز نخوانند و در تشييع او شركت نكنند، همه گفتند تمام اين

مطالب را كتب معتبره و صحيحه ما نقل كرده اند، پس گفت اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم بسم اللَّه الرحمن الرحيم: إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِيناً،.

مترجم گويد ما هم در كتاب مناظره مستر جان خود (چرا شيعه شدم) اين موضوع را آورده و براي اثبات مدعا قياس منطقي ترتيب داده و گفتيم:

" انهم آذوا فاطمة، فمن آدي فاطمة فقد آذي اللَّه و رسوله" و من آذي اللَّه و رسوله فعليه لعنة اللَّه"، فمن آذي فاطمه فعليه لعنت اللَّه … ايشان اذيت كردند فاطمه را پس كسي كه فاطمه را اذيت كند مسلّما خدا و پيغمبر او را اذيت كرده و كسي كه خدا و پيغمبر را اذيت كند بر اوست لعنت خدا و هر كس كه فاطمه را اذيت كند پس لعنت خدا بر او".

پس ملك سعودي دستور داد حاج علي را گرفته و بقصر خود آورده، و [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 176

فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً يعني پس مسلّما سنگيني از گناه بزرگ كه دروغ گفتن است برداشته اند و بهتان دروغ بستن بر ديگريست كه روبرو ميگويد.

پس خداوند اذيت و رنجانيدن مؤمنين و مؤمنات را مانند بهتان قرار داد، و برخي گفته اند كه مقصود اذيت و زياني است كه در آن بهتان محقق ميشود.

وَ إِثْماً مُبِيناً يعني و گناه آشكارا.

قتاده و حسن گويند: بر شما باد كه از رنجانيدن و آزار مؤمنين اجتناب و دوري نمائيد كه خداوند بر آن غضب ميكند.

ضحاك گويد: اين آيه در باره گروهي از زناكاران نازل شده كه آنها شبانه در كوچه ها

راهپيمايي ميكردند و هر گاه با زني برخورد ميكردند به او چشمك ميزدند و در تعقيب كنيزها و برده ها بودند، آن گاه خدا پيامبر" ص" را خطاب كرده و گفت:

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ حسن گويد: اي پيغمبر (ص) بهمسران و دخترانت و زنان مؤمنين بگو، پس بپوشانند موضع گردن و سينه خود را با روپوشي كه زنها بر سر مياندازند.

ابن عباس و مجاهد گويند: جلباب مقنعه و روسري زنست يعني با آن بپوشند سر و گردنشان را هر گاه براي حاجتي بيرون روند بخلاف كنيزهايي كه

__________________________________________________

(هزار ريال سعودي باو ميدهند و ميگويد خوب مطلب را ثابت كردي ولي اگر من تو را جلب نميكردم ايمن از تعصّب اينها نبودي تو را ميكشتند با اماني كه داده بودند، پس پول را قبول نميكند و ملك او را بوسيله اميني بنجف نزد مرحوم آية اللَّه آقا سيد ابو الحسن اصفهاني ميفرستد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 177

با سر و گردن باز بيرون ميروند.

جبائي و ابي مسلم گويند: مقصود از جلباب پيراهن و لباس و روسري و هر چيزيست كه زن با او پوشيده ميشود.

ذلِكَ أَدْني أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ يعني اين نزديكتر است به اينكه شناخته شوند بزي خودشان كه اينها زنان آزاد و نجيبه هستند و كنيز نيستند پس اهل هوا و شهوات ايشان را با مزاح و شوخي و متلك گفتن خود اذيت- نكنند، چون آنها با كنيزان شوخي ميكردند، و چه بسا بود كه منافقين از شوخي با كنيزان تجاوز كرده و سربسر زنان آزاد و نجيبه هم ميگذاشتند،

پس وقتي به ايشان ميگفتند چرا اين كار را كردي، ميگفتند ما خيال ميكرديم كنيز و برده هستند، پس خدا عذر ايشان را قطع نمود.

جبائي گويد: يعني اين نزديكتر است به اينكه بحفاظ و پوشش و صلاح شناخته شوند، پس متعرّض و مزاحم آنها نشوند براي آنكه فاسق و زناكار وقتي زني را به پوشش و عفّت شناخت ديگر مزاحم او نميشود.

وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً يعني خدا ستار و پوشنده و آمرزنده گناه بندگانش مي باشد.

(رَحِيماً) و مهربان بآنهاست آن گاه تهديد فرمود منافقين را و گفت:

لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ يعني اگر منافقين دست از كارشان برنداشتند وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ و آنهايي كه در دلهايشان بيماري گناه و زنا و ضعف در ايمانست و ايشان افرادي هستند كه دين ندارند از آنچه كه ما ياد كرديم كه مزاحم زنها ميشدند و آنها را آزار ميدادند.

وَ الْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ و ايشان نيز منافقيني بودند كه در مدينه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 178

مردم مسلمان را بسبب خبرهاي دروغي پريشان و مضطرب ميساختند به اينكه ميگفتند مشركين در فلان جا جمع شده كه ناگاه بر مسلمين حمله كنند و امثال اين حرفها و به اسيرها ميگفتند مسلمانها در فلان جبهه كشته شدند و يا فرار نمودند و در اين كلام چيزي حذف شده، و تقديرش اينست (لئن لم ينته هؤلاء عن اذي المسلمين و عن الارجاف بما يشغل قلوبهم) هر آينه اگر اين گروه دست از- اذيت مسلمين و دروغ پراكني و شايعه سازي كه دلهاي آنها را مشغول ميسازد برندارند.

لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ابن عباس گويد: يعني هر آينه تو را

اي محمد (ص) بر ايشان مسلّط خواهيم نمود.

ابي مسلم گويد: يعني تو را فرمان ميدهيم به قتل ايشان تا آنها را بكشي و مدينه را از لوث وجود آنها پاك سازي نمايي و قطعا اغراء بايشان حاصل شده بقول خدا جاهِدِ الْكُفَّارَ وَ الْمُنافِقِينَ «1» با كفّار و منافقين جهاد كن.

جبائي گويد: اغراء و حمله بايشان حاصل نشد زيرا آنها ترسيده دست از روششان برداشتند گويد و اگر اغراء و حمله بايشان حاصل شده بود هر آينه كشته شده بودند و يا از مدينه دربدر و آواره بيرون شده بودند.

ثُمَّ لا يُجاوِرُونَكَ فِيها إِلَّا قَلِيلًا يعني آن گاه در مدينه سكونت نميكردند مگر اندكي و آنهم درنگ ميان امر بكشتن و بين كشته شدنشان.

(مَلْعُونِينَ) يعني مطرود و رانده شدني از مدينه و تبعيد شدند از رحمت حتي، و بعضي گفته يعني لعنت شده بزبان مؤمنين.

أَيْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِيلًا هر كجا يافت شدند و بايشان دست

__________________________________________________

(1)- سوره توبه آيه: 73.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 179

پيدا كردي گرفتار شوند و كشته شوند به بدترين كشته شدني.

سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ زجاج گويد: و سنت طريقه و روش در تدبير حكم است سنت رسول خدا روش و رسمي است كه بامر خداي تعالي آن را اجراء فرمود: پس اضافه باو شده است و بچيزي كه يك بار يا دو بار انجام گيرد سنّت خدا و پيغمبر گفته نميشود براي اينكه سنّت و روش مستمرّه و جاريه است و مقصود اينست خداوند مقرّر فرمود درباره كساني كه با پيامبران نفاق مي كنند و شايعه پراكني مينمايند اينكه هر كجا پيدا

شدند كشته شوند.

وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا هرگز نخواهي ديد كه سنّت و آئين الهي تحويل و تغيير يابد يعني هيچكس نميتواند سنت خدا را تغيير دهد و عوض و يا زير و رو نمايد براي آنكه او خداي سبحان توانايي است براي هيچ كس ممكن نيست كه منع كند او را از هر چه كه اراده كرده فعل آن را.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 180

موسي (ع) نزد خدا آبرومند بود.

شب و روز واقع ميشود و براي همين است قول رؤبه كه ميگويد:

فنام ليلي و تجلي همي و كنت ذا هم و راعي نجم

پس ليلي بخواب رفت و غصّه من برطرف شد و من غمناك و مراقب ستاره بودم.

و قول ابن مسعود (عبد اللَّه وجيها) وجاهت و آبرومندي او نزد خدا از اينكه بنده بود مر خدا را فهميده نميشود، پس قرائت مشهور و كان عند اللَّه-

__________________________________________________

(1)- سوره بقره آيه: 159

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 183

وجيها از آن قوي تر است براي اسناد آبرومندي او بسوي خداي سبحان.

ساخته آتشي كه دائمي و شعله ور است.

خالِدِينَ فِيها أَبَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً كه در آن هميشه خواهند بود و نمي يابند دوستي را كه ايشان را ياري نمايد و نه ياوري كه از ايشان دفاع كند.

يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ روزي كه صورتشان در آتش زير رو ميشود، عامل در يوم تقلب قول خدا وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً است و تقليب گردانيدن چيز است در جهت ها و معنايش اينست ميگردانند صورتهاي اين گروهي كه از قيامت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 184

پرسان هستند و امثال آنها را از كفّار پس صورتشان از طرفي بطرف و زرد و تيره ميگردد.

و بعضي گفته اند: يعني صورتشان از طرفي بطرف ديگر منتقل ميشود و در آتش، پس بيشتر بآنها عذاب ميرسد.

(يَقُولُونَ) ميگويند در حالي كه آرزومند و پشيمانند يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ اي كاش كه ما پيروي كرده بوديم خدا را در آنچه ما را بآن امر نمود و از آنچه ما را نهي فرمود.

وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا و پيروي كرده بوديم پيامبر را در آنچه كه ما را دعوت بآن نمود.

وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا و ميگويند پروردگار ما بدرستي كه ما در آنچه كه كرديم پيروي نموديم.

سادَتَنا وَ كُبَراءَنا سادات و بزرگان خود را، و سيد مالك بزرگيست كه تدبير و اراده شهر بزرگتر را بعهده ميگيرد و آن جمع بيشتر است.

مقاتل گويد: ايشان افرادي بودند كه در جنگ بدر اطعام ميكردند.

و طاوس گويد: ايشان علماء و دانشمندان بودند و مقصود رهبران كفر و پيشوايان گمراه است.

فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا يعني اين گروه بودند كه ما را از راه حق و راست گمراه

كردند.

رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذابِ پروردگار ما ايشان را بسبب گمراهي خودشان و گمراه كردنشان ما را دو برابر عذاب ديگران عذاب فرما.

وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً كَبِيراً و لعنت نما آنها را لعن بزرگي پي در پي و افزون

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 185

فرما برايشان خشمي بر خشمت و غضبي بر غضبت آن گاه خطاب فرمود بآنكساني كه اظهار ايمان ميكنند و فرمود.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسي فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا اي كساني كه ايمان آورده ايد مباشيد مانند آنهايي كه موسي عليه السلام را- رنجانيده، پس خدا او را تبرئه نمود از آنچه كه گفتند، يعني شما نرنجانيد محمد (ص) را چنانچه بني اسرائيل موسي را رنجانيدند، پس حقيقتا حق پيامبر (ص) اينست كه احترام شود نه آنكه رنجانيده شود.

از برص و لك و پيش و داشتن باد فتق و تقدّم بيضه، پس يك مرتبه كه رفت غسل كند و لباسش را درآورد و روي سنگي گذارد، پس سنگ لباسش را برد و موسي رفت كه لباسش را بگيرد بني اسرائيل او را برهنه ديدند كه از زيباترين مردم است از جهت اندام، پس خدا بدين وسيله او را تبرئه نمود از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 186

آنچه كه بني اسرائيل ميگفتند.

و ابو هريره اين روايت را كرده و نسبت داده ولي جماعتي اين را رد كرده و جايز نمي دانند زيرا كه در اين ابراز كردن پيامبر خداست عورت خودش را بر حضور مردم و اين موجب تنفّر مردم است از او …

3- ابو العاليه گويد: قارون يك زن بدنامي را اجير كرد و باو پول داد كه حضرت موسي را در حضور مردم متهم كند كه با او نعوذ باللَّه زنا كرده، پس، خدا او را رسوا كرد و موسي عليه السلام را از اين تهمت تبرئه نمود بنا بر آنچه ذكر آن در سابق گذشت.

4- ابو مسلم گويد: ايشان او را رنجانيدند از جهتي كه نسبت سحر و ديوانگي و دروغ باو دادند بعد از آنكه آن آيات و معجزه هاي 9 گانه را از او ديدند.

وَ كانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِيهاً و موسي در نزد خدا آبرومند بزرگ مقام و بلند مرتبه بود گفته ميشود وجّه و جاهه فهو وجيه آبرومند شد آبرومند شدني پس او آبرومند است هر گاه صاحب مقام و مرتبه باشد.

ابن عباس گويد، در نزد خدا بزرگ بود كه هيچ چيز را نميخواست مگر

آنكه باو عطا مي فرمود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 187

شما اعمال شما را به اينكه مهرباني ميكند در آن اعمال براي شما تا بر راه استوار و راستي كه سالم از فساد باشد شما را مستقيم و موفّق نمايد براي اعمالي كه در آن صلاح و هدايت است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 189

ابن عباس و مقاتل گويند: يعني اعمال شما را پاك و حسنات و كارهاي خوب شما را قبول كند.

وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ و بيامرزد براي شما به سبب استقامت شما در گفتار و كردارتان گناهان شما را.

وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ و كسي كه اطاعت كند خدا و پيامبر او را در اوامر و نواهي.

فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِيماً پس قطعا رستگار شده رستگاري بزرگي.

و بعضي گفته اند: پس حقيقتا ظفر يافته برضوان و كرامت خدا.

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ بدرستي كه ما امانت را بر آسمانها و زمين و كوه ها عرضه داشتيم.

وقتي كه برادرش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 190

هابيل را كشت «1» و نيز در معناي عرضه امانت بر اين چيزها اختلاف كردند و در آن چند قول گفته شده كه يكي از آنها اين است كه مقصود از آن عرض بر

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: آن معناي امانت بود از نظر اهل سنت امّا از نظر اماميه و پيروان خاندان رسالت و مفسّرين شيعه مقصود از امانت ولايت علي بن ابي طالب (ع) و امامت امامان است ابن شهر آشوب از ابو بصير از حضرت صادق عليه السلام چنانچه در كتاب كافي شريف هم محمد بن يعقوب كليني باسنادش نقل نموده فرموده امانت ولايت امير المؤمنين عليه السلام است.

ابن بابويه شيخ صدوق ره باسنادش از مفضل بن عمر از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود خداوند تبارك و تعالي ارواح را دو هزار سال پيش از اجساد خلق نمود پس شريف ترين و والاترين آنها را ارواح محمد و علي و فاطمه و حسن و حسين و ائمه عليهم السلام بعد از ايشان قرار داد، پس آن را بر آسمانها و زمينها و كوه ها عرضه داشت پس نورشان پوشاند آنها را، پس خداوند تبارك و تعالي بآسمانها و زمين و كوه ها فرمود:

اين جماعت دوستان من و اولياء من و حجتهاي من بر خلق من و رهبران ما سواي منند، نيافريدم آفريده اي را كه از ايشان محبوب تر باشد، براي ايشان و دوستان ايشان بهشتم را آفريدم و براي دشمنان و مخالفين ايشان جهنّم را ايجاد كردم، پس كسي كه ادّعاء مقام ايشان را از من نمايد و كسي كه رتبه

و محل ايشان را از عظمت من بخواهد او را عذاب نمايم بعذاب دردناكي كه هيچكس از عالميان را چنان عذاب نكرده باشم و او را با مشركين در طبقه زيرين جهنّم خواهم داد.

و كسي كه اقرار بولايت ايشان كند و مقام ايشان را ادعاء نكند از من و منزلت و مرتبه آنها را از عظمت من نخواهد او را با ايشان در باغهاي بهشتم قرار خواهم داد و براي ايشان خواهد بود در نزد من آنچه كه بخواهند و من عطا نمودم بايشان كرامت خود و جاي دادم آنها را در جوار خودم و به پذيرم شفاعت و وساطت ايشان را در گناه كاران از بندگان و كنيزانم.

پس ولايت ايشان امانت من است در نزد خلق من، پس كدام يك شما

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 191

__________________________________________________

آن را با سنگيني اش برميدارد و براي خودش يا غير برگزيدگان من ادعا ميكند، پس آسمان و زمين و كوه ها امتناع و خودداري كردند از برداشتن آن و ترسيدند از ادعاء مقام ايشان و آرزو كردن محل ايشان از عظمت و بزرگي خدا … تا آخر حديث كه مفصّل است.

و باز به سند ديگر از ابو بصير از حضرت صادق عليه السلام روايت نمود كه مقصود از امامت و ولايت و منظور از انسان ابو الشرور منافق (دوّم) است.

و نيز باسنادش از حسين بن خالد روايت كرده كه گفت سؤال كردم از علي بن موسي الرضا عليه السلام از قول خداي عزّ و جل إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ … فرمود امانت ولايت است، كسي كه آن را بدون حق ادعا

كند كافر است.

محمد بن حسن صفار (در بصائر الدرجات) باسنادش از امام باقر (ع) روايت كرده از اين آيه شريفه فرمودند، امانت ولايت است كه آسمان و زمين و كوه خودداري از حمل آن نمودند و لكن انسان آن را قبول كرد و آن ابو فلان بود.

مترجم گويد: از خطبه شقشقيه استفاده ميشود كه مقصود از ابو فلان ابو بكر است زيرا فرمود

لقد تقمصها ابن ابي قحافة و انه ليعلم ان محلّي منها محل القطب من الرحي،

هر آينه بتحقيق كه پسر ابي قحافه يعني ابو بكر- قميص و پيراهن خلافت را پوشيد در حالي كه او ميدانست كه محل من از آن محل ميله آسياست (كه اگر نباشد آسيا بگردش در نمي آيد).

علي بن ابراهيم قمي در تفسيرش گويد: امانت، امامت و امر و نهي است و دليل بر اينكه امامت است قول خداي عز و جل بائمه عليهم السلام است كه ميفرمايد إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلي أَهْلِها يعني امامت را پس امانت امامت است كه خدا بر آسمانها و زمين و كوه ها عرضه نمود پس آنها از برداشتن آن خودداري كردند كه آن را ادّعا يا غضب از اهل آن نمايند و ترسيدند از اين كار و حمل كرد آن را انسان يعني ابو بكر …

ابن شهر آشوب از ابي بكر شيرازي در كتاب نزول قرآن در شأن علي" ع"

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 192

__________________________________________________

باسنادش از مقاتل از محمد بن حنفيه از امير المؤمنين عليه السلام- روايت كرده در قول خداي تعالي، إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، فرمود: خدا امانت را بر آسمانهاي هفتگانه بثواب

و عقاب عرضه داشت، پس گفتند پروردگارا ما آن را بثواب و عقاب قبول نميكنيم و لكن مي پذيريم بدون ثواب و عقاب، و خداوند امانت و ولايت مرا به پرندگان عرضه داشت پس اوّل پرنده اي كه ايمان بآن آورد قوش شكاري بازها و شانه بسرها بودند و اوّل پرنده اي كه انكار نمود جغد و سيمرغ بود، پس خدا هر دو را از ميان پرندگان طرد و دور كرد، امّا جغد نميتواند روز ظاهر شود چون پرنده ها آن را دشمن دارند و امّا سيمرغ در دريا غايب شده و ديده نميشود.

و بدرستي كه خداوند امانت مرا بر زمين عرضه داشت پس هر قطعه زميني كه ايمان بولايت و امانت من آورد خدا آن را پاك و مبارك و پاكيزه گردانيده و گياه ها و ميوه هاي آن را شيرين و گوارا قرار داد و آبش را هم صاف و زلال- گردانيد.

و به هر زمين كه امانت امامت مرا انكار نمود خدا آن را سخت و گياه آن را خار و ميوه آن را گياه خاردار و هندوانه ابو جهل و آب آن را شور قرار داد.

سپس فرمود و حملها الانسان، يعني امت تو اي محمد ولايت امير المؤمنين و امانت او را بآنچه كه در آنست از ثواب و عقاب پذيرفت، بدرستي كه او ستمكاري بنفس خودش ميباشد و ناداني بامر پروردگارش كسي كه حق آن را اداء نكند پس او ستمكار است و نادانست و امير المؤمنين عليه السلام فرمود مرا دوست ندارد مگر مؤمن و دشمن ندارد مگر منافق و حرام زاده.

و نيز چند روايت ديگر كه در تمام آنان امانت را ولايت امير المؤمنين عليه السلام

قرار داده، شاعري گويد:

آسمان بار امانت نتوانست كشيد قرعه فال بنام من بيچاره زدند

ديگري گويد:

ما نتوانيم حمل بار تو كردن با همه كر و بيان عالم بالا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 193

اهل آسمانها و زمين باشد پس مضاف حذف شده و مضاف اليه قائم مقام آن شده «1» و عرض آن بر آنها تعريف آنست بر ايشان كه در ضايع كردن امانت گناه بزرگي است و همين طور در ترك اوامر خداي تعالي و احكام او، پس خداي سبحان بيان نمود جرئت انسان را بر معصيت و ترسيدن فرشتگان را از آن پس معناي، عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ، عرضه و تعريف براي فرشتگان كه در آسمانها هستند و جن و آدميان كه در زمين و كوه ها زندگي ميكنند ميباشد.

فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها يعني خودداري كردند اهل آسمانها و زمين و كوه ها كه متحمّل ترك آن و عذاب آن و گناه هايي كه در آن خواهد بود بشوند.

وَ أَشْفَقْنَ مِنْها يعني ترسيدند اهل آسمانها و زمين و كوه ها از حمل اين امانت.

وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً و انسان آن را حمل كرد او نسبت بخودش ستمكار است بواسطه ارتكاب گناهان.

(جَهُولًا) ابي علي جبائي گويد نادانست باهميت امانت در استحقاق عذاب و عقوبت بر خيانت كردن بآن امانت، و گويد صحيح نيست كه حمل شود بر خود آسمانها و زمين و كوه ها، پس چاره اي نيست جز اينكه گوئيم مقصود و مراد بآن اهل آنست براي آنكه واجب است كه مقصود بآن اهل تكليف باشد نه غير ايشان از خزندگان و بهائم بجهت اينكه اين

حمل صحيح نيست مگر در مكلّفين و چاره اي نيست از اينكه مقصود بحمل امانت تضييع امانت باشد

__________________________________________________

(1)- مثل و اسئل القريه كه تقديرش و اسئل اهل القريه است" مترجم"

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 194

بعلّت اينكه خود امانت را فرشتگان حمل كرده و بدان قيام نموده اند.

زجاج گويد: هر كس امانت را خيانت كند پس قطعا آن را برداشته و كسي كه برندارد امانت را، پس مسلّما آن را بصاحبش ردّ كرده است و همچنين هر كس گناهي مرتكب شود البته متحمل بار گناه شده است، خداوند سبحان فرمايد لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ و هر آينه برميدارند بارهاي گناه خود را و گناه هاي ديگران را با گناه سنگين خودشان پس خداوند اعلام فرمود و آگاهي داد كه كسي كه بگناهي رجوع كرد و او را حامل گناه مينامند و اين قول خوبي است براي آنكه گفت كافر و منافق امانت را حمل كردند يعني خيانت كردند و اطاعت نكردند و بعضي از علماء در حمل امانت بمعناي- خيانت گفته است.

اذا انت لم تبرح تؤدي امانة و تحمل اخري افدحتك الودايع

هر گاه تو همواره امانتي را گرفته و رد كردي امانت ديگري را گرفتي امانتها تو را ثقيل و سنگين نمايد و من ميگويم كه ظاهرا دلالت بر اين ندارد براي آنكه ممكن است كه مقصود در اينجا قبول امانت باشد بجهت اينكه شاعر آن را در برابر اداء قرار داده پس گويا كه گفته است هر گاه هميشه تو قبول امانت- كرده و ديگري را بصاحبش رد كني خود را مشغول به پذيرفتن امانتها و اداء آن كني

پس اين كار تو را گرانبها و سنگين نمايد.

2- ابي مسلم گويد: معناي عرضنا عارضنا و قابلنا باشد پس بدرستي كه عرض چيزي بر چيزي و معارضه آن يعني مقابله آن بآن يكسانست و امانت چيزيست كه خداوند سبحان با بندگانش پيمان بسته از امر و نهي او و در باره عهد و پيمان كتابها و پيامبران فرستاده و بر آن پيمان گرفته است، و مقصود اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 195

است كه اين امانت با جلالت موقعش و بزرگي شأنش اگر بآسمانها و زمين و كوه ها مقايسه شود و مقابله و موازنه با آنها گردد هر آينه اين امانت از جهت وزن- سنگين تر باشد، و معناي فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها اين است يعني آنها ناتوان باشند از برداشتن آن وَ أَشْفَقْنَ مِنْها و ترسيدند از آن براي اينكه ترس از ضعف قلب است و براي همين كنايه شده از خوفي كه قلب را ناتوان ميكند آن گاه فرمود اين امانتي كه از صفتش اينست كه بزرگتر از آسمانها و زمين و كوه هاي بزرگ است آدمي آن را تحمّل نمود و آن را حفظ نكرد بلكه برداشت و ضايع كرد آن را براي ستم او بر خودش و ناداني او باندازه ثواب و عقاب آن.

3- آنكه، آن بنا بر تقديري باشد مگر اينكه لفظ واقع بر آن جاري شده براي آنكه واقع ابلغ از تقدير است و معنايش اينست اگر آسمانها و زمين و كوه ها عاقل بودند آن گاه بر آنها عرضه امانت ميشد و آن وظائف ديني از اصول و فروع و آنچه را كه ما ياد كرديم از گفته ها

در آن بآنچه كه در آنست از وعده و بيم عرضه تخييري هر آينه آنها سنگيني ميكرد امانت بر آنها با بزرگي جسمشان و سختي توانايي آنها، و امتناع ميكردند از حمل و برداشتن آن براي ترس از كوتاهي از اداء حق آن سپس انسان پذيرفت و برداشت با ناتواني جسمش از بيم نترسيد براي جهلش، و بنا بر همين حمل ميشود روايتي كه از ابن عباس رسيده كه امانت عرضه شد بر خود آسمانها و زمين و كوه ها پس آنها از تحمّل آن شانه خالي كرده اند.

4- آنكه معناي عرض و امتناع آنچه از ظاهر كلام و آيه فهميده ميشود نيست بلكه مقصود بزرگداشت و تعظيم شأن امانت است نه مخاطبه جماد و عرب مي گويد: سئلت الرّبيع و خاطبت الدار، از علف بهاري پرسيدم و خانه را مخاطب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 196

ساختم، پس امتناع كرد از پاسخ دادن و البته آن اخبار از حال است كه از آن تعبير بذكر جواب و سؤال شده و مي گويي كه فلاني دروغي گفت كه كوه ها تحمّل آن را نتوانند، و خداوند سبحان فرمود: فقال لها و للارض ائتيا طوعا و كرها قالتا اتينا طائعين، پس بآسمان و زمين فرمود بيائيد بسوي ما در حال رضا و يا عدم رضا گفتند ما بسوي تو مي آييم در حالي كه با طوع و رغبتيم «1» و خطاب كسي كه نميفهمد صحيح نيست شاعر گويد:

فاجهشت للبوباة حين رأيته و كبّر للرحمن حين رآني

پس هول كردم و ترسيدم هنگامي كه ديدم علامت و نشانه قبيله معشوقه ام را و او براي خدا تكبير گفت وقتي

كه مرا ديد.

فقلت له اين الذين عهدتهم بجنبك في خفض و طيب زماني

پس باو گفتم كجا رفتند آنهايي كه با ايشان پيمان بستم در كنار تو در حالي كه در زندگاني خوش و زمان خوشي بودند.

فقال مضوا و استودعوني بلادهم و من ذا الذي يبقي علي الحدثان

پس گفت گذشتند و بلادشان را برسم امانت بمن سپردند و كيست آنكه بر اين دنيا و عالم حادثه باقي بماند، و ديگري گويد:

فقال لي البحر اذا جئته و كيف يجيب ضرير ضريرا

__________________________________________________

(1)- سوره فصّلت آيه: 11- مترجم گويد، علم انروز ثابت كرده كه همه- موجودات گوش شنوا و چشم بينا و زبان گويا دارند و آيات عديده قرآن مثل و ان من شي ء الا يسبّح بحمده، يومئذ تحدث اخبارها و … مؤيد اين موضوع است، مولي جلال الدين رومي گويد:

جمله ذرّات عالم در نهان با تو ميگويند روزان و شبان

ما سميعيم و بصيريم و خشيم با شما نامحرمان ما خاموشيم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 197

پس وقتي من بدريا آمدم دريا بمن گفت و چگونه نابينا پاسخ نابينا دهد كور دست كور گيرد «1».

پس امانت بنا بر اين چيزيست كه خداوند بآسمانها و زمين و كوه ها سپرده از دلائل بر يكتايي و ربوبيتش پس آنها آن را اظهار كردند و انسان كافر كتمان و انكار كرد بستمكاري و نادانيش (و باللّه التوفيق) و بسبب خداست توفيق (و معناي چهارم نزد مؤلف بهترين معنا است).

و خداوند متعال به كلمه (الانسان) تمام افراد انسان را اراده نكرده بلكه آن مثل قول إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ «2» و

انّ الانسان لربه لكنود، و امّا الانسان اذا ما ابتلاه ربّه، بدرستي كه انسان در خسران، و بدرستي كه انسان به پروردگارش ناسپاس است، و اما انسان هر گاه پروردگارش او را امتحان نمايد و پيامبر و اولياء خدا و مؤمنان از عموم اين آيه بيرون هستند، و جايز نيست كه مقصود از اين انسان انسان اوّل حضرت آدم عليه السلام باشد براي قول خداي متعال، إِنَّ اللَّهَ اصْطَفي آدَمَ «3» بدرستي كه خدا آدم را برگزيد و چگونه ميشود كسي كه خدا او را از ميان خلقش برگزيده است موصوف بصفت ظلم و جهل و ستمگري و ناداني باشد، آن گاه خداي سبحان بيان فرمود غرض صحيح و حكمت بالغه خود را در عرضه اين امانت.

__________________________________________________

(فيض كاشاني گويد:

بر آر پنبه غفلت ز گوش پس بشنو ز نطق خورد و كلان لا اله الّا اللَّه

(1)- مترجم گويد: بگفته شاعر

سني كه شافع حشرش عمر بود كوري بود عصاكش كور دگر بود

(2)- سوره و العصر آيه دوّم و سوره و العاديات آيه 6، سوره و الفجر آيه 16.

(3- آل عمران آيه 33.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 198

لِيُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ تا آنكه عذاب كند مردان منافق و زنان منافقه و مردان مشرك و زنان مشركه را بضايع كردن ايشان اين امانت را.

حسن گويد: آن دو نفر بودند كه از روي ستمگري و ناداني حمل امانت نمودند «1».

وَ يَتُوبَ اللَّهُ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ و خداوند توبه مؤمنين و مؤمنات را مي پذيرد براي حفظشان امانت را و وفائشان به پيمانشان و اين

است غرض و مقصد از تكليف نزد كسي كه خدا و احكام و امانت را شناخته است، پس معناي إِنَّا عَرَضْنَا اين است تا ظاهر شود نفاق و دو رويي منافق و شرك مشرك، پس خداوند عذاب كند ايشان را و ظاهر و آشكار سازد ايمان مؤمن را پس قبول نمايد توبه او را اگر از او تقصيري در بعض از طاعات سر زد.

وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً يعني خدا پوشنده و آمرزنده گناههاي مؤمنين است.

(رَحِيماً) و مهربانست بايشان.

__________________________________________________

(1)- مراد خليفه اوّل و دوّم است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 199

پاداش دهد آن گروه بر ايشان آمرزشي و روزي بزرگواري است.

5- و آنان كه درباره (ابطال) آيه هاي ما كوشيدند در حالي كه عجز پروردگار شان را گمان ميكردند آن گروه بر ايشان عذابي از بدترين عذابهاي دردناكست.

حمد است بر احسان و انعامش پس هيچكس از آفريده هاي او استحقاق ستايش مانند آنچه خداي سبحان استحقاق دارد ندارند.

الولوج: بمعناي دخول است.

__________________________________________________

(1)- سوره اعراف آيه 134. [ … ]

2- سوره بقره آيه 59 و نيز سوره اعراف آيه 162 و در سوره عنكبوت آيه 34 و در سوره اعراف آيه: 134 و همان سوره آيه 135 و هم در جاثيه آيه 11.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 203

العروج: يعني صعود و بالا رفتن و المعارج جمع معراج، و آن نردبان و وسيله بالا رفتن است، و عزب يعزب يعني دور شد، و دور ميشود از آن و در حديث آمده هر كه در چهل شب قرآن را بخواند پس البته دور شود عهد او بآنچه از آن شروع نموده يعني اوائل قرآن از او فوت شده و تأخير در تلاوت آن كرده است، يعني بايد قرآن را زودتر در طول يك ماه يا كمتر تمام نمود.

گويند براي عدلش.

وَ هُوَ الْحَكِيمُ و اوست درست كرداري در تمام افعالش براي آنكه تمامش بر وجه حكمت و مصالح واقع شده است.

((الْخَبِيرُ) آگاه و داناي بتمام معلومات.

يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ ميداند آنچه را كه بزمين فرو ميرود از باران يا گنجها يا مردگان.

وَ ما يَخْرُجُ مِنْها و آنچه كه بيرون ميآيد از آن از زراعت و گياه يا جواهر يا حيوان (چون موش و مار و كرم و حشرات ديگر).

وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ و آنچه كه از آسمان فرود ميآيد مثل باران و روزي مردم و فرشته.

وَ ما يَعْرُجُ و آنچه كه بالا ميرود. (فِيها) از فرشتگان و اعمال بندگان پس تمام آنها جاري بر تقديريست كه حكمت او اقتضا كند و ترتيبست كه

__________________________________________________

(1)- سوره زمر آيه: 74

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 205

مصلحت و خير انديشي او ايجاب نمايد.

وَ هُوَ الرَّحِيمُ و او مهربانست به بندگانش با عملش بآنچه كه از- گناهان مرتكب ميشوند، پس آنها را به سبب عقوبت و عذاب علاج نميكند بلكه مهلت توبه ميدهد.

(الْغَفُورُ) يعني پوشاننده گناهانشان در دنيا و متجاوز از آن در آخرت چنانچه فرمود، و يغفر ما دون ذلك لمن يشاء «1» و ميبخشد غير از گناه شرك را براي كسي كه بخواهد.

وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا و گفتند آنان كه منكر بعث و روز قيامتند (لا تَأْتِينَا السَّاعَةُ) قيامت براي ما نميآيد.

(قُلْ) اي محمد بايشان بگو بَلي وَ رَبِّي سوگند بخدايي كه پروردگار من است و مرا آفريد و بوجود آورد. لَتَأْتِيَنَّكُمْ البته قيامت براي شما خواهد آمد (عالِمِ الْغَيْبِ) آن خدايي كه ميداند هر چه را

كه علمش از بندگان مخفي و پوشيده است.

لا يَعْزُبُ عَنْهُ فوت نميشود از او مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي- الْأَرْضِ باندازه سنگيني وزن ذرّه اي در آسمانها و نه در زمين بلكه او داناي بتمام ذرّات كائنات است.

وَ لا أَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ و نه كوچكتر از ذرّه و نه بزرگتر مگر آنكه در كتاب روشن يعني لوح محفوظ است و در سوره يونس تفسير اين گذشت.

خداوند سبحان در اين آيه تكذيب كرد كفّاري را كه منكر بعث و روز

__________________________________________________

(1)- سوره نساء آيه: 48 و آيه: 116.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 206

انگيزش هستند و بيان كرد كه قيامت حتما خواهد آمد و فرمان داد پيغمبر (ص) را كه براي تأكيد اين مطلب سوگند ياد كند، آن گاه خودش را ستود بآنكه علم آنچه از نظر بندگان غايب و مخفي است، از آنچه بوده يا بعدها ميشود و يا بعدا هم ايجاد نميشود ميداند، سپس گفت:

لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ تا آنكه پاداش دهد آنان كه ايمان آورده اند و عمل شايسته كردند، يعني اين را در كتاب روشن ثبت كرده تا اينكه بآنچه استحقاق دارند از ثواب بر اعمال شايسته آنها پاداش دهد آنها را.

أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ ايشانند كه بر ايشان آمرزش گناهان است و او بپوشاند گناه آنان را.

(و لهم) و براي ايشانست با آمرزش رِزْقٌ كَرِيمٌ روزي گوارا كه در آن غصّه و ناراحتي نيست.

قتاده گويد: مقصود از آن رزق كريم بهشت است.

وَ الَّذِينَ سَعَوْا فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ و آنان كه كوشش و تلاش ميكنند در باطل كردن حجّت هاي

ما و در دور كردن مردم از قبول آن در حالي كه عجز و ضعف پروردگارشان پنداشتند كه آنها از نظر او فوت شده و مخفي هستند.

و بعضي گفته اند: ناتواناني كه پيشي ميگرفتند و كساني كه دلسرد ميكردند مردم را از پيروي پيغمبر (ص) و به تحقيق كه تفسير اين آيه در سوره حج گذشت.

أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ قتاده گويد: يعني آن گروهند كه بر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 207

ايشان بدترين عذاب است (أَلِيمٌ) يعني دردناك.

رجل يقول لكم اذا مزقتم تبعثون، آيا دلالت كنم شما را بمردي كه ميگويد بشما هر گاه شما ريز ريز شديد برانگيخته ميشويد، و (اذا) بمنزله ان جزاء است كه آنچه پهلوي آنست (مزقتم) در آن عمل ميكند.

قبس بن خطيم گويد:

اذا قصرت اسيافنا كان وصلها خطانا الي اعدائنا فنضارب

هر گاه شمشيرهاي ما كوتاه است ولي قدمهاي ما بسوي دشمنان ما نزديك، و جبران كوتاهي شمشيرمان را ميكند پس آنها را با شمشير خود ميزنيم.

و معنا (يكن وصلها) است و دليل بر آن جزم فنضارب و ممكن است كه عامل در اذا مضمر و پنهان باشد، و دلالت ميكند بر آن جمله إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ و معنا اينطور باشد (هل ندلّكم علي رجل يقول لكم اذا مزقتم بعثتم) آيا دلالت كنم شما را بر مردي كه بشما ميگويد شما زرّه زرّه شديد مبعوث ميشويد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 211

ابو علي گويد اگر (اذا) در محل نصب به مزقتم قرار گيرد لازم است كه حكم شود كه در محل جزم باشد براي آنكه (اذا) در اينجا جايز نيست كه منصوب باشد تا تقدير گردد جزم فعلي كه آن شرط انّه (اذا) و جزم بآن هم جايز نيست كه كتاب بر آن حمل شود، بجهت اينكه مجزوم بودن" فنضارب" فقط در ضرورت شعر است، پس اگر حمل شود كه محل (اذا) نصب است و فعلي در محل جزم تقدير نشده جايز نيست براي اينكه جايز نيست كه اذا بفعل اضافه شود، و مضاف اليه در مضاف عمل نميكند و در ما قبلش هم عمل نميكند و محل فعل واقع

بعد (اذا) مخفي است، پس وقتي كه نزد تو زيد غلام ضارب جايز نباشد ميخواهي غلام ضارب زيدا جايز باشد، پس همچنين جايز نيست كه محلّ اذا منصوب بمزقتم باشد، تقدير آن (ينبّئنّكم اذا مزقتم كلّ ممزّق بعثتم او نشرتم) خبر ميدهد شما را هر گاه ريز ريز شديد تمام ريز ريز شدن مبعوث شويد با منتشر شديد، در قيامت و يا هر چه كه شبيه تر است به اين از افعالي كه قول خدا إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ دلالت بر آن كرده و تفسير آن نمايد و اگر چنين فعلي قبل از" اذا" تقدير و فرض شود جايز است پس تقدير اين باشد (ينبئنّكم فيقول لكم تبعثون اذا مزقتم كلّ ممزق) خبر ميدهد شما را پس مي گويد بشما برانگيخته ميشويد هر گاه ريز ريز شديد، و جواب اذا بنا بر اين تقدير مضمر خواهد بود و گويا گفته تبعثون اذا مزقتم كل ممزق بعثتم برانگيخته ميشويد هر گاه ذرّه ذرّه شديد مبعوث شويد، پس اذا مستغني از اظهار جواب خواهد بود زيرا بر آن مقدّم شده چيزي كه دلالت بر آن ميكند مثل انت ظالم ان فعلت، تو ستمكاري اگر كردي و همچنين حذف ميشود شرط براي دلالت جزاء بر آن هر گاه بعد از كلام غير واجب مثل امر و استفهام و امثال آن ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 212

واقع شود، پس بفهم اين مطلب را كه آن فصل بزرگ موقعي است در علم نحو كه من آن را از كلام ابو علي استخراج كردم.

افتري اصلش أ أفتري بر آن همزه استفهام بر همزه وصل داخل شده پس آن را

ساقط نموده است.

نَدُلُّكُمْ عَلي رَجُلٍ آيا شما را دلالت كنيم بر مردي و منظورشان محمد (ص) بود.

يُنَبِّئُكُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ كه خبر ميدهد شما را هر گاه كه ريز ريز شديد و پراكنده گشتيد شما، هر آينه در خلق نويي خواهيد بود، يعني مپنداريد كه شما برانگيخته خواهيد شد بعد از آني كه استخوان پوسيده شده و خاك شديد و آن قول اوست،" إِذا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ" يعني جدا جدا شده و ذرّات بدنتان پراكنده شد و پاره پاره شد بتمام پارگي و زمين و درندگان و پرندگان شما را خوردند.

أَفْتَري عَلَي اللَّهِ كَذِباً يعني آيا مي بينيد كه او محمد بخدا دروغ بسته وقتي پنداشته كه ما بعد از مرگ مبعوث ميشويم، و آن استفهام تعجّب و انكاري است.

أَمْ بِهِ جِنَّةٌ آيا باو جنون و ديوانگي عارض شده كه بچيزي كه نميداند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 214

سخن ميگويد، آن گاه خداي سبحان ردّ كرد گفته آنها را و گفت:

(بَلِ) بلكه مطلب چنان نيست كه آنها گفتند از افتراء و ديوانگي الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يعني اين مردمي كه تصديق روز قيامت و پاداش و ثواب و عقاب را نميكنند.

فِي الْعَذابِ در روز قيامت در عذابند وَ الضَّلالِ الْبَعِيدِ و در گمراهي دور از حق هستند در دنيا سپس ايشان را موعظه فرمود تا اينكه عبرت بگيرند و گفت: أَ فَلَمْ يَرَوْا يعني آيا پس نظر نكردند اين كفّار.

إِلي ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ بآنچه در پيش روي آنان و پشت سرشان از آسمان و زمين كه چگونه احاطه بر آنها

نموده، و اين چنانست كه انسان هر طرف نگاه كند آسمان و زمين را از پيش روي و پشت سر و از سمت راست و طرف چپ خود مي بيند، پس نميتواند از آنها بيرون رود «1» و بعضي گفته اند: يعني آيا تدبّر و تفكّر (در آسمان كه چگونه بدون ستوني كه ديده شود برپاست و در زمين كه چطور گسترده شده و در فضا در گردش است) نميكنند تا استدلال بر قدرت خداي تعالي كنند سپس ياد نمود خداي سبحان قدرت خود را بر هلاك و اعدام آنان و فرمود:

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد:

قال علي عليه السلام في دعائه لكميل و لا يمكن الفرار من حكومتك

امكان ندارد فرار از تحت حكومت و سلطنت خدا و در حديثي از حضرت سيد الشهداء امام حسين عليه السلام آمده كه جواني شرفياب محضر ايشان شده و عرض كرد كه من جواني آلوده بگناه هستم و نميتوانم خودم را از گناه نگهدارم مرا موعظه بفرما تا شايد موجب نجات من شود امام حسين (ع) فرمود از پنج كار يك كار را بكن آن گاه هر چه خواستي گناه بكن:

1- از زير آسمان خدا بيرون برو پس هر چه خواستي گناه بكن، گفت اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 215

إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ اگر ميخواستيم ايشان را بزمين فرو ميبرديم چنانچه قارون را با موجوديش از گنجها و غيره فرو برديم.

أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفاً مِنَ السَّماءِ يا ساقط ميكرديم و ميانداختيم قطعه و پاره اي از سنگهاي كرات سماوي را تا ايشان را پوشانيده و هلاك نمايد.

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً يعني بدرستي كه در آنچه

كه ميبينيد از آسمان و زمين هر آينه دلالتي است بر قدرت خداي تعالي بر بعث و روز قيامت بر آنچه كه ميخواهد از زلزله و فرو بردن ايشان را بزمين.

لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ براي هر بنده اي كه بازگشت بسوي خدا نموده و رجوع بطاعت و پيروي او نمايد، آيا اين گروه برنميگردند از تكذيب به آيات خدا و انكار قدرت او بر روز قيامت.

__________________________________________________

(ميسورم نيست هر كجا روم آسمان خداست.

2- از روي زمين خدا بيرون برو پس هر چه خواستي گناه بكن.

گفت اين را هم نمي توانم، زميني جز زمين خدا نيست.

3- جايي برو پنهان شو كه خدا تو را نبيند، پس هر چه دلت ميخواهد گناه بكن، گفت اين از دو تاي اوّل مشكل تر است.

4- وقتي عزرائيل براي قبض روحت آمد جان باو تسليم نكن و او را از خود دور كن، گفت غير ممكن است.

5- در روز قيامت وقتي مالك دوزخ تو را ميخواهد بجهنّم افكند از خود دفاع كن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 216

دَلَّهُمْ عَلي مَوْتِهِ إِلاَّ دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ما لَبِثُوا فِي الْعَذابِ الْمُهِينِ (14)

ديگران بنصب قرائت كرده اند.

و ابن كثير و ابو عمرو و كالجوابي با ياء در وصل خوانده لكن ابن كثير وقف بياء نموده و ابو عمرو بدون ياء و ديگران بدون ياء در وقف و وصل خوانده اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 218

و اهل مدينه و ابو عمرو و ابن فليح و زيد از يعقوب (منساته) بدون همزه و ابن عامر منسأته با همزه ساكنه خوانده و بقيه قاريان با همزه مفتوحه قرائت كرده اند، و يعقوب (تبينت الجنّ) با ضمّه تا و باء و كسره ياء خوانده و ديگران تبيّنت بفتح تمام خوانده اند.

و در شواذ قرائت ابن عباس و ضحاك (تبيّنت الانس) آمده و آن قرائت علي بن الحسين زين العابدين و ابي عبد اللَّه عليهم السلام است.

در قول خدا فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ و تقويت ميكند اين قول او و لسليمان الريح عاصفة.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 219

و دليل رفع اينكه ريح هر گاه مسخّر شد براي سليمان جايز است كه گفته شود (له الريح) بر معناي له تسخير الريح پس رفع بر اين وجه تأويل شود به معناي نصب براي آنكه مصدر مقدّر در تقدير اضافه به مفعول به است.

گويد: قاعده در الجوابي اينست كه ياء با الف و لام ثابت باشد، و البته ابو عمرو بدون ياء وقف كرده براي اينكه آن فاصله يا شبيه بفصل است، از جهتي كه كلام تمام است و از جهت حذف باء در وصل و وقف بعلّت اينكه اين نحو بسيار حذف ميشود.

و قاعده در همزه (منسأته) اينست هر گاه همزه مخفف شد از آن قرار داده ميشود بين بين لكن ايشان تخفيف همزه دادند بدون قاعده.

ابو الحسن شاعر گويد:

اذا دببت علي المنساة من هرم فقد تباعد عنك الهوي و الغزل

هر گاه نياز پيدا كردي از پيري و ناتواني بعصا پس قطعا از تو عشقبازي دور شده است.

و امّا قول او (تبينت الانس) پس معنايش اينست تبيّنت الانس انّ الجنّ لو كانوا يعلمون الغيب ما لبثوا في العذاب، معلوم شد آدمي را كه اگر جنّيان علم غيب داشتند در شكنجه نمي ماندند، و همين طور است آن در (مصحف عبد اللَّه ابن مسعود) و باين معنا قرائت يعقوب تبيّنت الجن تأويل شده است.

روز در پيش است يك روز روز اقامت و دور هم جمع شدن و يك روز هم رفتن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 220

بسوي دشمنان كرّة بعد كرة، يعني رجوع بعد از رجوع.

السابغ: لباسي تمام.

سرد: آهن، شاعر آن را بنظم درآورده و گفته:

علي بن ابي العاصي دلاص حصينه اجاد المسدّي سردها و اذا لها

بر تن پسر ابي العاص زره نرم محكم برّاقي بود كه زره ساز خوب آهن آن را نسّاجي كرده و دامن دارش نموده است.

و ابو ذويب گويد:

و عليها مسرودتان قضاهما داود او صنع السوابغ تبع

و بر تن دو پسرم لباسهاي آهنين بود كه آنها را داود ساخته يا بافته بافنده تبع بود ولي از حوادث روزگار مصون نماند كسي كه بر تن او زره داودي باشد.

و آن از كلام سخت گرفته شده سرد سردا هر گاه پيروي كند بين بعضي حروف با بعضي ديگر.

مبرّد گويد: محراب ناميده نميشود مگر آنچه را كه بآن بالا روند بوسيله پاكاني، عدي بن زيد گويد:

كد في العاج في المحاريب او كالبيض في الروض زهرة مستنير «1»

مانند بتهايي كه از چوب عاج ساخته و در محراب ها گذارده و يا مثل تخمي كه در باغ و گل آن باز و شكوفا و باز شده بود.

__________________________________________________

(1)- عدي بن زيد كاتب و منشي انوشيروان دادگر بوده و فارسي خوب ميدانسته، و يك بار كسري او را بعنوان سفارت نزد قيصر روم فرستاد و اوامر سفارت را خوب انجام داد و با هداياي بسيار مراجعت كرده، قصائد فلسفي خوبي دارد، و اين بيت را در وصف

ابر گفته.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 221

و وضاح يمن گويد:

ربّه محراب اذا جئتها لم القها او ارتقي سلّما

يعني آن عابده كه صاحب محراب بود هر گاه آمدم او در مكان بلندي بود كه نمي شد او را ملاقات كنم مگر با نردبان بالا رفته و او را به بينم.

التماثيل: صورت چيزهايي از انسان و غير آن است مفردش تمثال و اصلش از مثول و آن قيام است مثل آنكه ايستاده و واداشته اند و از آنست حديث: من سرّه ان يمثل له الناس فليتبوّء مقعده من النار، هر كس خشنود و مسرور شود كه مردم براي او قيام كنند و بايستند در مقابلش پس نشيمنگاه او را پر از آتش كنند، يعني جايش در آتش دوزخ است.

الجوابي: جمع جابيه و آن حوض بزرگي است كه در آن آب ميريزند.

اعشي گويد:

تروح علي آل المحلّق جفنه كجابيه الشيخ العراقي تفهّق «1»

براي آل محلق مهمانخانه و مضيف خانه است كه ظرف غذايش مثل حوض شيخ و بزرگي از بزرگان عراق است در وسعت و بزرگي.

المنسأة: عصاء بزرگيست كه چوپان گوسفندان را با آن ميراند بر وزن مفعله از نسأت الناقة و البعير گرفته شده هر گاه آن را باز دارند از حركت.

مالي باعشي داد تا او را تعريف كند تا مردم تمايل بگرفتن دختران او پيدا كنند پس اعشي آن شعر را در مدح او گفت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 222

اعمل است و ميباشد در معناي لان تعمل و متّصل ميشود (انّ هذه) بلفظ امر و مثل آن در كلام (ارسل اليدان قم الي فلان) و قدّر مفعولش محذوف يعني قدّر الحلق و المسامير.

و قول خدا، غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شهر در محل نصب است بنا بر حال بودن، و تقديرش غدوها ميسره شهر و رواحها كذلك است، پس مضاف آن حذف شده و عامل در حال معناي تسخير در قول خدا، و لسليمان الريح است، و من يعمل در محل نصب است بنا بر تقدير، و سخّرنا من الجنّ من يعمل، شكرا ممكنست مفعول اعملوا باشد بنا بر تقدير اشكروا شكرا چنانچه مي گويي احمد اللَّه شكرا، پس مفعول مطلق ميباشد و آن مصدري است، و ممكن است مفعول له باشد و مفعول اعملوا و تقديرش اعملوا الطاعة شكرا باشد و قول او، أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ان مخففه از انّ ثقليه باشد بنا بر تقدير اينكه، انهم لو كانوا يعلمون الغيب.

ابو علي گويد: و تقدير فلمّا خرّ تبين امر الجنّ ان لو كانوا يعلمون الغيب باشد، پس مضاف حذف شده ف أَنْ لَوْ كانُوا بدل از من الجن باشد و لفظ تبيّن اينجا لازم و غير متعدّي مانند آن در قول خدا وَ تَبَيَّنَ لَكُمْ كَيْفَ فَعَلْنا بِهِمْ و قول او فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ «1».

و معني اينست پس چون روشن شد براي

آدميان امر جنّيان كه جاهل

__________________________________________________

(1)- سوره بقره آيه 259 و سوره ابراهيم آيه 45، و سوره نساء 115 و نيز بقره آيه 109، و سوره توبه آيه 113 و 114، عنكبوت آيه 38- سوره محمد آيه 25 و 32 كه در تمام اين سور و آيات تبين لازم و غير متعدي آمده." مترجم"

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 223

بغيب هستند و اين براي آنست كه جنّيان ادعاء علم الغيب نكردند بلكه آدميان خيال ميكردند و معتقد بودند كه آنها غيب ميدانند، پس خدا عقيده آنها را درباره علم غيب جنّ بمرگ سليمان (ع) باطل كرد.

در كوه ها ايجاد تسبيح كرده باشد كه معجزه اي براي او باشد و امّا پرنده پس ممكن است كه تسبيح بگويد و براي او حاصل شود از تميز و تشخيص چيزي كه از او تسبيح شنيده شود بآنكه خدا در زيركي و شعور او زياد كند، پس او تسبيح را بفهمد.

جبائي گويد: يعني سير كنيد با او پس كوه ها و پرندگان هر كجا او مي رفت با او ميرفتند و اين معجزه او بود، و تأويب راه رفتن در روز است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 224

و بعضي گفته اند: معنايش ارجعي است يعني برگرديد بسوي مقصود و مراد داود در آنچه او ميخواهد از چاه كندن و چشمه پيدا كردن و استخراج معدن نمودن و راه سازي كردن.

وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ قتاده گويد: و براي او آهن را نرم نموديم پس در دستش مانند شمع و موم بود كه هر چه ميخواست از آن بسازد بدون آنكه آن را در كوره آتش برد و بر سر آن پتك و چكش زند ميساخت.

أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ يعني باو گفتيم كه از آهن زره هاي كاملي بساز و خداوند تعالي آهن را براي داود نرم ساخت براي آنكه دوست ميداشت كه از زحمت و دست رنج خود بخورد و زندگي كند، پس آهن را نرم كرد براي او و صنعت زره سازي را باو آموخت و او اوّل كسي بود كه زره و لباس رزم را اختراع كرد و آن را ميفروخت و از بهاء آن خودش و عيالاتش خورده و زيادي آن را تصدّق ميداد.

از حضرت صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود، خدا بداود وحي

نمود تو خوب بنده اي هستي مگر آنكه تو از بيت المال ميخوري، پس داود چهل روز گريه كرد، پس خدا آهن را براي او چون موم نرم ساخت و هر روز يك زره ميساخت و به هزار درهم ميفروخت، پس 360 زره ساخت و به- 360000 هزار درهم فروخت و از بيت المال بي نياز شد.

وَ قَدِّرْ فِي السَّرْدِ يعني در بافتن زره عدالت كن و از آنست كه به زره ساز سرّاد و زرّاد گفته ميشود، و معنايش اينست كه سيم هاي زره را نه باريك بساز كه پاره شود و نه كلفت و ضخيم بساز كه حلقه هاي زره را بشكند.

و بعضي گفته اند: سرد سيم هايي است كه در حلقه هاي زره است،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 225

از قتاده روايت شده كه لقمان حكيم در اوّلين روزي كه داود شروع بزره سازي كرد نزد او آمد و ديد كه داود آهن را حلقه حلقه كرده و درهم مي كند پس در فكر فرو رفت كه داود چه ميكند و نميدانست چه ميخواهد بكند و از او هم نه پرسيد تا داود از كارش فارغ شد، پس برخاست و آن را پوشيد و گفت خوب سپريست اين براي جنگ، پس لقمان در اين موقع گفت: الصمت حكمة و قليل فاعله، سكوت حكمت است و فاعل سكوت اندك است.

وَ اعْمَلُوا صالِحاً يعني و گفتيم تو و خانواده ات عمل صالح كنيد و آن طاعات و عبادات خداست كه براي شكر خداي سبحان بر بزرگي نعمتش انجام دهيد.

إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ يعني بدرستي كه من عالم و دانا هستم بآنچه شما ميكنيد بر او چيزي از اعمال شما

مخفي و پوشيده نيست، آن گاه خداي سبحان سليمان را ياد نمود بآنچه كه او را از فضل و كرامت داده بود و گفت:

وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ يعني و مسخّر كرديم براي سليمان باد را.

غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ يعني مسير صبحگاهي اين بادي كه مسخّر سليمان بود مسير يك ماه بود و مسير شامگاهي او هم مسير يك ماه بود و مقصود اينكه آن باد در هر روز مسير دو ماه را كه اسب سواري ميرفت طي ميكرد.

قتاده گويد: صبح مسير يك ماه راه ميرفت تا نيم روز و بعد از ظهر تا آخر روز هم مسير يك ماه ميرفت.

حسن گويد: صبح از دمشق حركت ميكرد و ظهر به اصطخر از زمين اصفهان ميرسيد و حال آنكه بين آنها مسير يك ماه است براي كسي كه سريع و تند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 226

حركت كند، ظهر از اصطخر حركت ميكرد و در كابل استراحت ميكرد و ميان آنها مسير يك ماه بود باد او را با لشكرش حمل ميكرد خدا باد را عوض از اسبها تندرو به او مرحمت كرده بود.

وَ أَسَلْنا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ يعني و ما براي او چشمه و معدن مس را آب نموده و گداختيم و ظاهر كرديم براي او گفتند براي او چشمه مس جاري شد و فوران كرد در چند شبانه روز و خدا آن را براي او مثل آب قرار داد و مردم در مس كار ميكنند بآنچه را كه بسليمان داده شده بود.

وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ يعني و ما مسخّر كرديم براي او از جنّيان افرادي

كه در حضور او و پيش روي او آنچه كه او ايشان را فرمان ميدهد از كارها انجام دهند چنانچه انسان در جلو دست انساني كار ميكند بامر پروردگار تعالي و سليمان آنها را باعمال دشوار تكليف ميكرد مثل گل سازي و كوه بري و سنگ تراشي و …

ابن عباس گويد: خداوند آنها را مسخّر براي سليمان نمود و ايشان را دستور داد كه از او اطاعت در آنچه فرمانشان ميدهد نمايند و در اين آيه دلالت است كه در ميان جنّيان افرادي بودند كه تسخير او نشده بودند.

وَ مَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِيرِ بيشتر مفسّرين گفتند، يعني و كسي كه سرپيچي و عدول كند از اين جنياني كه مسخّر سليمانشان كرديم از آنچه را كه فرمانشان داديم از اطاعت سليمان ميچشانيم او را شكنجه و عذاب آتش در آخرت، و در اين آيه دلالت است كه ايشان مكلّف بودند.

و بعضي گفته اند: يعني ميچشانيم او را عذابي در دنيا، و اينكه خداوند سبحان بايشان فرشته اي موكّل نموده بود كه در دست او تازيانه اي از آتش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 227

بود، پس هر كدام از ايشان كه از اطاعت سليمان تخلّف ميكرد او را ضربتي ميزد كه او را ميسوزانيد.

يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ و آن خانه هاي شريعت بود، قتاده و جبائي گفتند: آنها قصرها و مساجدي بود كه براي عبادت خدا در آن مي ساختند، گويند و از آن بناهايي كه ساختند" بيت المقدس" بود «1» و خداوند عزّ و جل طاعون و وبا را بر بني اسرائيل مسلّط كرد پس جمع بسياري هلاك شدند

در يك روز، پس حضرت داود عليه السلام فرمان داد كه بني اسرائيل غسل كنند و بزمين بلندي روند با تمام زنها و كودكانشان و بسوي خدا گريه و

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: دو بار بفضل خدا موفّق به تشرّف بزيارت بيت المقدس شدم و حقّا عظمت آن بنا و ضخامت و ارتفاع ستونها و بزرگي صخره ها و سنگها منصوب در آن گواهي ميدهد كه بناء اين مسجد عظيم و شريف كه در قلّه شهر اورشليم قرار دارد در سه هزار سال قبل با نبودن جرثقيل و تريلي و وسائل حمل و نقل اشياء سنگين كه از عهده انسانها ساخته نيست مسلّما به توسّط جنّيان و ديوان بامر خدا و فرمان حضرت سليمان (ع) انجام شده و آن يكي از سه مسجد است كه بنا بر حديث شريف نبوي براي زيارت آن بايد شدّ رحال كرد،

قال رسول اللَّه صلّي اللَّه عليه و آله لا يشدّ الرحال الّا لثلاث مساجد، 1- مسجد الحرام 2- مسجدي 3- مسجد الاقصي.

خداي تعالي در سوره اسراء اوّلين آيه از آن ياد و تعبير به مسجد اقصي نمود، سُبْحانَ الَّذِي أَسْري بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَي الْمَسْجِدِ الْأَقْصَي، و اكنون اين مسجد در دست و اشغال اسرائيل خبيث و پليد جحود عنود است، و انشاء اللَّه بنا بر وعده پيامبر (ص) كه فرمود،

سيخرج اليهود من جزيرة العرب …

باين زودي از خاك عرب و بيت المقدس رانده و ريشه كن خواهند شد و مسجد عزيز اقصي و مسجد صخره و اماكن متبرّكه ديگر در تصرّف مسلمين خواهد آمد، آمين يا ربّ العالمين.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 228

ناله

و زاري نمايند تا شايد خدا بر آنها ترحّم فرمايد و اين زمين زمين بيت المقدس بود قبل از بناء مسجد و داود عليه السلام بالاي قلّه رفت و بسجده افتاد و تضرّع و استغاثه بسوي خداي سبحان نمود و همه بني اسرائيل هم با او سجده كردند و سر از سجده بر نداشتند تا خدا وبا را از آنها برطرف كرد.

داد كه شهري از سنگ مرمر و سنگهاي معدني نازل مثل و رق بسازند، و آن را دوازده محلّه قرار داد و در هر محلّه اي يكي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 229

از اسباط بني اسرائيل را نشانيد و چون از شهر سازي خلاص شد شروع كرد در بناء مسجد، پس شيطانها را فرقه فرقه، گروه گروه كرد، گروهي را فرستاد كه استخراج طلا و ياقوت از معادن آن نمايند و دسته اي را فرستاد كه جواهر و سنگهاي ارزنده را از اماكن خود بياورند و فرقه اي را فرستاد كه مشك و عنبر و ساير طيب ها و چيزهاي خوشبو حاضر كنند و گروهي را فرستاد كه از درياها درّ بيرون آورند، پس آن قدر از اين چيزها آوردند كه جز خداي تعالي حساب آن را ندارد، سپس سنگتراش ها را حاضر كرده و دستور داد كه آن سنگها را برش داده تا بصورت تخته هايي درآوردند و آن جواهر و لؤلؤ ها را در آن بكار برند.

و گويد سليمان (ع) مسجد را با سنگ مرمر سفيد و زرد و سرخ بنا كرد و ستونهاي آن را صاف و مستقيم قرار داد و سقف آن را با تخته هاي جواهر، و سنگهاي قيمتي مزيّن ساخت و سقفها و ديوارهاي آن را با لؤلؤها و ياقوتها و جواهر و كف آن را با تخته هاي فيروزج مفروش نمود و در روي زمين خانه اي ارزشمندتر و نوراني تر از اين مسجد نبوده كه گويا در شب تاريك مثل ماه شب چهارده ميدرخشيد، و چون از آن فارغ شد احبار و علماء بني اسرائيل را بسوي آن جمع نمود و آنها را اعلام

كرد كه آن را خداي تعالي بنا نموده است و روز پايان و فراغت از ساختن مسجد را روز عيد قرار داد.

پس بيت المقدس همواره هم چنان كه سليمان بنا كرده بود آباد و مورد احترام بود تا بخت النصر بجنگ بني اسرائيل آمد، پس شهر اورشليم را ويران و مسجد را خراب و آنچه در سقفهاي آن و ديوارهاي آن از طلا و نقره و در و ياقوت و جواهر بود برداشت و آن را حمل بكشورش از زمين عراق نمود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 230

سعيد بن مسيّب گويد: وقتي سليمان از بناء بيت المقدّس خلاص شد درهاي آن بسته شد و هر كاري سليمان كرد باز نشد تا در دعائش گفت خدايا بنمازهاي پدرم داود قسمت ميدهم كه درهاي مسجد را بروي من باز كن پس درها گشوده شد و سليمان براي آن ده هزار نفر از قاريان بني اسرائيل قرار داد كه پنجهزار نفر در شب و پنج هزار نفر در روز مشغول قرائت و خواندن تورات و زبور باشند و ساعتي نبود از شب و روز مگر آنكه خدا در آن عبادت ميشد.

(و تماثيل) يعني صورتهايي از مس و شبه آن و شيشه مرمري جنّي ها درست كردند.

سپس علماء، اختلاف كردند كه آنها چه صورتهايي بودند، بعضي گفتند صورت حيوانات، و ديگران گفتند صورت درندگان چون شير و گرگ و پلنگ و بهائم چون فيل و شتر و امثال آن بود بر كرسي ها تا كه هيبت و ترسي از آنها در دلها باشد، پس گفتند كه آنها صورت دو شير در زير كرسي تصوير كردند و

صورت دو عقاب بالاي دو ستون و پايه كرسي نصب كردند، پس هر گاه ميخواست سليمان عليه السلام بالاي كرسي رود دو شير دستهاي خود را گسترده و وقتي بالاي كرسي ميرفت دو عقاب بالهاي خود را باز نموده و او را از آفتاب سايباني ميكردند، و ميگويند اين از كارهايي بود كه هيچكس از- انسانها آن را نميدانست.

پس چون بخت النصر بعد از سليمان بر بني اسرائيل پيروز نشد و مسجد اقصي را گرفت و خواست بالاي كرسي رود ندانست چگونه سليمان بالا ميرفت پس شيرها دست خود را بلند كرده و چنان بر ساق پاي بخت نصر زدند كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 231

شكست و او غش كرد و بر زمين افتاد، پس بعد از اين هيچكس جرئت نكرد كه بالاي آن كرسي رود.

حسن گويد: در آن روز تصوير و نقّاشي حرام نبود و آن در شريعت پيامبر ما صلّي اللَّه عليه و آله حرام شد، براي آنكه فرمودند

" لعن اللَّه المصوّرين"

لعنت خدا بر صورتگران و تصويركشان و جايز است كه اين در زماني مكروه و در زمان ديگري مباح باشد و خداوند سبحان در قرآن بيان فرمود كه مسيح عيسي بن مريم (ع) بامر خدا صورتي از گل ميساخت مانند پرنده.

و ابن عباس گويد: شياطين صورت پيامبران و بندگان را در مساجد بيت المقدس ميساختند تا مردم بايشان اقتدا و تأسي نمايند.

و از حضرت صادق عليه السلام: روايت شده كه فرمود قسم بخدا كه آنها تمثال مردان و زنان نبود بلكه درخت و مانند آن بود «1».

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: شيخنا الانصاري در مكاسب محرّمه فرمودند صورتهايي

كه داراي جسم است يعني مجسمه هايي كه صاحب روح هستند مثل انسان و حيوان و پرنده باتفاق حرام است، و لكن ابو علي طبرسي صاحب تفسير در سوره بقره در تفسير گوساله سامري قائل بعدم حرمت شده و گفته چيزي كه بعنوان عبادت و پرستش مانند بتهاي بت پرستان ميسازند حرام است و شكي در عدم حرمت نگهداري آن نيست بلكه خريد و فروش آن جايز نيست، زيرا از سيره مكشوفه از اخبار بسياري معلوم ميشود وجود اين صورتها در خانه هاي مسلمين بدون انكار كننده اي اگرچه نماز خواندن در اطاقي كه در آن تصوير است مكروه است و پامال كردن آنها كراهتي ندارد مثل قاليها و فرشهاي مصوّر و جواز بقاء آن با حرمت بافتن و ساختن آن جدّا بعيد است اگرچه ممكن است، و احتياط ترك صورت سازي و مجسّمه سازي است براي شبهه اجماع در حرمت و كراهت ماسواي آن از جاندارها و حمل كردن روايات منع را بر كراهت و بيشتر علماء هم همين نظر را دارند چنانچه در مفتاح الكرامه است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 232

(وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ) يعني ظرفهايي مانند حوضهاي بزرگي كه آب در آن ميريزند و جمع ميكنند، و حضرت سليمان عليه السلام براي ارتش خود در اين پاتيل ها و حوض ها غذا آماده مينمود زيرا ممكن نبود براي او كه آنها را در پياله ها و كاسه هاي معمولي مردم غذا دهد، براي زيادي آنها.

و بعضي گفته اند: كه در اطراف هر پاتيل و يكي از آن كاسه هاي بزرگ هزار نفر جمع شده و در پيش روي سليمان غذا ميخوردند.

وَ قُدُورٍ راسِياتٍ قتاده گويد: يعني ديگهاي

بزرگي كه ثابت بود و از جاي خود براي بزرگيشان برداشته نميشدند و آنها در يمن بود.

و بعضي گفته اند: آنها مانند كوهي بزرگ بودند كه ارتش سليمان با خودشان حمل ميكردند و حضرت سليمان لشكر خود را اطعام ميكرد، آن گاه خداي سبحان آل داود را ندا كرد و ايشان را فرمان داد تا شكر نعمتهايي كه بر ايشان ارزاني شده از اين نعمتهاي شگفت انگيز بجا آورند براي آنكه نعمت بر سليمان نعمت بر ايشان است، پس فرمود:

اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً مجاهد گويد: يعني گفتيم اي آل داود براي شكر و سپاس نعمتهايي كه بر شما داده شده عمل بطاعت و عبادت خدا نمائيد، و در اين امر دلالت است بر وجوب شكر نعمت و اينكه شكر طاعت منعم و تعظيم اوست، و در آن نيز اشاره به اينكه براي نزديكان و نزديكي به پيامبران خداي تعالي اثري است در قرب و نزديكي برضوان خدا چون كه خدا آل داود عليه السلام را مخصوص بامر شكر فرمود.

وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ و اندكي از بندگان من شاكرند، و فرق ميان شكور و شاكر اينست كه شكور كسي است كه مكرّر و پيوسته شكر ميكند، و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 233

شاكر كسيست كه شكر از او واقع ميشود.

ابن عباس گويد: اراده فرموده بآن وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ مؤمن موحد را، و در اين آيه دلالت است بر اينكه مؤمن شاكر اندك است در هر زمان.

فَلَمَّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ يعني پس چون حكم كرديم و مقدّر نموديم بر سليمان مرگ را و بقول بعضي واجب كرديم مرگ را بر سليمان.

ما

دَلَّهُمْ عَلي مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ رهنمايي و دلالت بر مرگش جنّيان نكردند مگر موريانه چوب خور و آنها ندانستند مرگ او را تا آنكه موريانه عصاء او را خورد و او بر زمين افتاد، پس فهميدند كه او مرده است.

آن مدّت خيال ميكردند كه او زنده و آنها را نگاه ميكند.

و گفته اند: در ايستاده مردن او و نيز سر پا بودنش غرضهايي بود:

1- اتمام بناء مسجد.

2- آدميان بدانند كه جنّ علم غيب ندارد و ايشان در اين ادعايشان دروغگويند.

3- اينكه دانسته شود هر كس اجلش رسيد خواهد مرد و تأخيري در اجل او نخواهد بود، زيرا حضرت سليمان عليه السلام با همه جلالتش- مهلت داده نشد.

و روايت شده كه خداوند او را از مرگش آگاه ساخت پس او غسل كرد و بر خود سدر و كافور زد و كفن پوشيد و جنّيان مشغول كارشان بودند.

و ابو بصير از حضرت امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده كه فرمودند سليمان فرمان داد شياطين براي او قبّه از بلور و شيشه ساختند پس در همان ميان كه در قبّه بر عصايش تكيه داده بود و به جنّيان نگاه ميكرد كه چطور كار ميكنند و آنها او را ميديدند و دست رسي باو نداشتند ناگاه ديد مردي در قبه نزد اوست، گفت تو كيستي؟ گفت، من كسي هستم كه رشوه قبول نميكنم و از هيچ سلطاني نمي ترسم پس در همان حالي كه بر عصايش تكيه داشت در قبه جانش را گرفت، پس يك سال تمام جنّيان براي او كار كردند تا خدا موريانه فرستاد و عصاي او را خورد و افتاد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 235

و در حديث ديگر از حضرت صادق عليه السلام روايت شده كه آصف برخيا اداره امور او را مينمود تا موريانه كار خود را كرد.

فَلَمَّا خَرَّ پس چون سليمان مرده اش افتاد.

تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ يعني ظاهر شد كه

جنّ، پس براي مردم روشن شد.

أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ما لَبِثُوا فِي الْعَذابِ الْمُهِينِ كه اگر آنها غيب ميدانستند در شكنجه و عذاب خوار كننده نمي ماندند، يعني در اعمال دشوار و سخت مكث نمي كردند، و البتّه آن را عذاب ناميد براي سختي و دشواري كه در آن اعمال بوده نه آنكه آن عذاب معهود در ذهن باشد، پس آن، نيست مگر عبادتي براي او يا بمنزله چيزي كه عوض بر آن ميدهند، يعني آنچه كه كار ميكردند در حالي كه مسخّر سليمان بودند و او مرده بود و ايشان گمان ميكردند كه او زنده است.

بعضي گفته اند: يعني روشن شد براي عوام و ضعفاء جنّ كه رؤساء و بزرگان آنها غيب نميدانند براي آنكه آنها خيال ميكردند كه آنان غيب مي دانند.

و بعضي گفته اند: نيز يعني براي آدميان روشن شد كه جنّ غيب نميدانند زيرا ايشان آدميان را ابهام ميكردند كه ما غيب ميدانيم، و البتّه گفت تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ چنانچه كسي كه با ديگري مناظره و احتجاج مي كند و دليل براي او اقامه مينمايد ميگويد آيا براي تو معلوم و روشن شد كه تو بر باطلي، و بنا بر همين دلالت ميكند قرائت كسي كه" تبيّنت الانس" خوانده است، و بيان آن گذشت.

و اهل تاريخ گفته اند: كه عمر سليمان عليه السلام 53 سال بود چهل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 236

سال از آن مدّت سلطنتش بود، و روزي كه بسلطنت رسيد 13 ساله بود و چهار سال از پادشاهيش گذشته بود كه شروع به بناء بيت المقدس نمود، و خدا داناتر است.

و امّا دليل در عمل جنّيان اين اعمال بزرگي را كه

انسان از آن عاجز بود اينست كه خداوند تعالي فزوني داد در بدنها و نيروي آنها را تغيير داد خلقت ايشان را از خلقت جنّياني كه براي لطافت و ظرافت بدنشان ديده نميشوند بر روش معجزه اي كه دلالت بر نبوّت سليمان عليه السلام مينمود پس آنها بمنزله اسيراني بودند در دست سليمان و آنچه را كه ايشان را تكليف ميكرد از اعمال آماده ميكردند پس بعد از آنكه سليمان از دنيا رفت خداوند خلقت و اجسام آنها را هم چنان كه قبلا بودند قرار داد، پس در اين زمان چيزي از آن كارها برايشان مهيّا نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 237

ما دوري افكن و به خود ستم كردند و قضاياي اهل سبا را موضوع داستانها قرار داديم و ايشان را بمنتهاي پراكندگي پراكنده نموديم جدّا در اين قصه براي هر شكيبايي- سپاسگزار عبرتهايي است.

اين شبيه تر است از اينكه حمل كني آن را بر مثل (كلوا في بعض بطنكم) بخوريد در بعضي شكمتان و بنا بر اين است قول خداي تعالي فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ يعني در موضع قعود آيا نميبيني كه براي هر يك از پرهيزگاران و متّقين محل نشستن است.

و در كاف فتحه است براي آنكه اسم مكان و مصدر از باب يفعل بر وزن مفعل است و البتّه كم ميآيد بر مثل اين قاعده چنانچه مسجد آمده است و سيبويه آن را حمل كرده بر اسم بيت و همين طور است مطلع مگر آنكه ابو الحسن ميگويد كه مسكن را هر گاه كسره دادي لغت شايعي است و آن لغت روز مردم است، و يفتح لغت اهل حجاز است.

فامّا اضافه در اكل خمط ابو عبيده گويد خمط هر درخت تلخي است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 240

كه داراي خار و تيغ باشد و خوردن ميوه اي كه از درخت مي چينند، پس بنا بر اين تعبير اضافه نيكوست و اين آنكه خوردن هر گاه از درخت چيده شود پس ميوه هر درخت از خود اوست و غير اضافه بخوبي اضافه نيست براي آنكه خمط، البته اسم آن درخت است و صفت نيست، پس وقتي وصف نبود مجرور بر ما قبلش نميشود چنانچه وصف جاري بر موصوف ميشود و بدل گرفتن هم آسان نيست براي آنكه آن نيست، و بعض آنهم نيست بجهت آنكه چيدن از درخت است ولي درخت از چيدن نيست، پس جاري كردن آن بر او بر وجه عطف بيانست مثل آنكه بيان كرده كه چيدن مال اين درخت است و از آنست

كه ابو الحسن گويد: در كلام عرب بهتر اينست كه اضافه ميكنند هر چه از اين قبيل باشد مانند دار آجرخانه آجري و ثوب خز لباس خزي، گويد فاكل خمط قرائت بسياري است و در عربيت خوب نيست.

و دليل كسي كه قرائت كرده و هل نجازي با نون قول خدا (جزيناهم) است و كسي كه يجازي خوانده بنا بر مبني بودن فعل است براي مفعول، پس بتحقيق كه جزا دهنده خداي تعالي است و البته كفور مختص بجزاء شده براي آنكه مؤمن گاهي از گناهش صرف نظر ميشود خداوند سبحان گويد وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ «1» و صرف نظر ميكنيم از گناهشان و فرمود إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ «2» و البته حسنات و كارهاي شايسته گناهان را از بين ميبرد، و كافر چنين نيست زيرا كه او بهر عمل بدي كه كرده مجازات و كيفر ميشود و امّا ادغام كسايي لام را در نون جايز است سيبويه حكايت كرده و

__________________________________________________

(1)- سوره احقاف آيه: 16.

(2)- سوره هود آيه: 114.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 241

بيان بهتر است و امّا قول خدا (ربنا باعد بين اسفارنا) سيبويه گفته كه فاعل و فعل بيك معني ميآيد مثل قول ايشان ضاعف و ضعف و قارب و قرب و تمام دو لفظ بمعناي طلب و دعاء است.

ابن جنّي گويد: (بين) منصوب بنصب مفعول به يعني بعد و باعد مسافة اسفارنا، دور شد و بعيد گرديد مسافت سفرهاي ما، و نصب (بين) بنا بر ظرف بودن نيست دلالت ميكند تو را قرائت كسي كه (بين اسفارنا) خوانده چنانچه مي گويي (بعد مدي اسفارنا) پس رفع آن دليل

اسم بودن (بين) است و بنا بر اين قول شاعر

كانّ رماحهم اشطان بئر بعيد بين جاليها جرور

مثل آنكه نيزه هاي ايشان از بلندي ريسمان چاهيست كه دور است ميان ديوارهاي آن چاه عميق يعني دور است درازي يا مسافت ديوارهاي آن، شاهد در كلمه بين است كه اسم است.

خدا پروردگار آمرزنده است.

راست و چپشان متصل بود، بعضي بديگري و از وفور و زيادي نعمت و ميوه جات اينسان بود كه زني زنبيلي بر سر ميگذاشت و در سايه اين باغها ميرفت، پس زنبيلش پر از ميوه ميشد- بدون آنكه با دستش ميوه اي بچيند.

ابن زيد گويد: آيه مذكوره اين بود كه در آبادي آنها پشه و مگس و كيك و عقرب و مار وجود نداشت و اگر غريبي وارد شهرشان ميشد و شپش، و ساس در لباسش بود ميمرد.

و بعضي گفته اند: كه مقصود از آيه بيرون آمدن گلها و ميوه ها از درختها با رنگها و طعمهاي مختلف بود. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 244

و بعضي گفته اند: كه آن آيه اين بود كه آنجا سيزده آبادي و روستا بود و در هر روستايي پيامبري بود كه مردم را بسوي خداي سبحان دعوت مي كرد و بايشان ميگفتند.

كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ يعني بخوريد از آنچه خدا بشما روزي نموده، در اين بوستانها و شكر او را بجا آوريد تا نعمتش را بر شما افزايش دهد و زياد نمايد و استغفار كنيد از او تا شما را بيامرزد.

بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ اين شهر پاكيزه و پر بركت خاكش شيرين از آن همه گونه گياه و درخت بيرون ميآيد، زمين شوره و سخت نيست و در آن چيزي از حشرات موذيه و آزار كننده وجود ندارد.

و بعضي گفته اند: كه مقصود بآن صحّت هواء آن و شيريني و گوارايي آب آن و سلامتي خاك آنست و اينكه در آن گرمي زيادي نيست كه در تابستان اذيّت كند و زياد سرد نيست كه در زمستان ناراحت كند.

وَ رَبٌّ غَفُورٌ يعني

زياد آمرزنده گناهان.

فَأَعْرَضُوا پس اعراض از حق كردند و شكر خداي سبحان را بجا نياوردند و هر چه پيامبر ايشان آنها را بسوي خدا خواندند اقبال نكردند، و نپذيرفتند.

فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وهب گويد: پس فرستاديم بر ايشان سيل عرم را و اين چنان بود كه آب از زمين سبا از بيابانهاي يمن ميآمد و در اينجا دو كوه بود كه آب باران و سيلها در ميان آن دو كوه جمع ميشد، پس آنها سدّ بستند در ميان دو كوه و هر گاه نياز بآب پيدا ميكردند به اندازه نيازشان دريچه سد را باز ميكردند و زراعات و باغهايشان را آب ميدادند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 245

پس چون تكذيب كردند پيامبران را و فرمان خدا را ترك كردند خدا موش- صحرايي را فرستاد تا اين سدّ را سوراخ كردند و آب سدّ مانند سيل يك بار، بر ايشان آمد و ايشان را غرق كرد و هلاك نمود.

و به تحقيق تفسير عرم گذشت، ابن اعرابي (محي الدين) گويد:

عرم سيل بنيان كني است كه قابل تحمّل و طاقت نيست.

وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ و تعويض كرديم دو باغشان را كه در آن انواع ميوه جات و خيرات بود.

(جَنَّتَيْنِ) دو باغ ديگر نام آنها را هم باغ گذارد براي تركيب و تنظيم كلام چنانچه فرمود، وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ «1» و مكر نمودند و خدا هم مكر نمود و فَمَنِ اعْتَدي عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ «2» پس كسي كه دشمني و عداوت بر شما كند شما هم متقابلا بر او دشمني نمائيد.

ذَواتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ يعني دو باغي كه داراي خوراكي بودند و

خمط اسم ميوه هر درختي است و ميوه خمط تلخ است.

ابن عباس گويد: خمط درخت اراك است «3» و بعضي گفته اند آن درخت خار است.

ابن عباس گويد: آن هر درختي است كه تيغ داشته باشد و اثل درخت گز، يا درخت عرعر است.

__________________________________________________

(1)- سوره آل عمران آيه: 54. [ … ]

2- سوره بقره آيه: 194.

(3- درخت اراك چوبش براي مسواك خوب است و اين مسواكهايي بود كه از حجاز ميآوردند از چوب اراك است، شاعري درباره محبوبه اش گفته:

تخيّطت يا عود الاراك بثغرها

، اي چوب اراك و اي مسواك تجاوز كردي تو به دهان و دندانهاي پيشين محبوبه من … " مترجم"

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 246

قتاده گويد: آن يك نوع از چوب است، و نيز گفته شده: آن درخت موز است.

وَ شَيْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ يعني اثل و خمط آن بيشتر از سدر بود.

قتاده گويد: درختان ايشان از بهترين درختان بود، پس بجهت، بدي كردارشان از بدترين درختها شد.

(ذلِكَ) آنچه كه ما با آنها كرديم. جَزَيْنهُمْ بِما كَفَرُوا پاداش داديم ايشان را بكفران و ناسپاسي آنها.

وَ هَلْ نُجازِي و آيا پاداش ميدهيم بچنين پاداشي.

إِلَّا الْكَفُورَ مگر ناسپاسان آنهايي كه كفران كردند نعمت خدا را، و خوارج استدلال كرده اند باين آيه كه فاعل گناهان كبيره كافر است و آن استدلال محكم و خوبي نيست از جهتي كه خداوند سبحان فقط باين آيه بيان فرمود كه باين نوع عذابي كه بدبختي و فلاكت و فقر است مجازات نميشود مگر كافر و ناسپاس و ممكن است فاسق عذاب شود بغير اين عذاب.

و بعضي گفته اند: يعني آيا مجازات ميكنيم بتمام

گناهانش مگر كافر را براي آنكه مؤمن قطعا بعضي از گناهانش بخشيده و از آن صرف نظر ميشود (البتّه با توبه و ولايت خاندان رسالت (ع).

ابي مسلم گويد: مجازات از تجازي و تقاضي است، يعني اقتضا نميكند و بر نميگردد از آنچه را كه داده مگر كافر را و ايشان چون كفران نعمت كردند مقتضي شد كه هر چه به ايشان داده پس بگيرد.

وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَي الَّتِي بارَكْنا فِيها قُريً ظاهِرَةً يعني از داستان آنها اين بود كه ما قرار داديم ميان آنها و ميان دهستانهاي شام ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 247

كه بركت داديم آن را بسبب آب و درخت روستاهايي كه بهم متّصل بود و مركز تجارت ايشان بود از يمن تا شام و آنها در رفت و آمدشان شب را در روستا و قريه اي استراحت ميكردند و روز را در روستا ديگر تا از سفر برگردند و آنها هيچ نياز به توشه راه از آب و خوراك نداشتند كه با خود حمل كنند از شهر سبا تا شامات و معناي ظاهره اين است يعني روستاي دوّم از روستاي اوّل بسبب نزديكي ديده ميشد و همين طور تمام منازل.

وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ يعني ما قرار داديم سير و رفتن آنها را از قريه بقريه ديگر يك اندازه نصف روز و بايشان گفتيم:

سِيرُوا فِيها سير كنيد در اين روستاها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً يعني هر طور كه دلتان خواست شب مسافرت كنيد يا روز (آمِنِينَ) «1» برويد كه در امان هستيد اگر از گرسنگي و تشنگي و خستگي و از درندگان و هر چه مخوف و- ترسناك

باشد، و در اين اشاره است به تكامل نعمتها بر ايشان در سفر چنانچه در حضر و وطن هم همين طور بود، سپس خداوند سبحان خبر داد كه ايشان كفران و ستم كردند، پس گفتند:

__________________________________________________

1- (معناي آيه از نظر خاندان رسالت) 1- مترجم گويد: اين تفسير قرآن از نظر ظاهر و اهل سنت ولي از نظر خاندان رسالت غير از آنست.

در احتجاج از ابي حمزه ثمالي روايت كرده كه گفت يك نفر از قاضيان كوفه بر حضرت علي بن الحسين زين العابدين عليهم السلام وارد شد و گفت فداي شما شوم مرا خبر دهيد از قول خداي عزّ و جل: وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَي الَّتِي بارَكْنا فِيها قُريً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 248

رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا يعني خدايا قرار بده ميان ما و شام و صحراها و كويرها تا آنكه ما سواره طي مراحل و قطع منازل كنيم و اين همچنانست كه بني اسرائيل وقتي كه از وفور نعمت خسته و ملول شدند گفتند بيرون آور براي ما از آنچه زمين ميروياند از باقلا و سير و پياز و عدس و … و بدل از مرغ بريان شده و كره وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ و ستم كردند بخودشان بجهت ارتكاب گناهان و كفران

__________________________________________________

(فرمود مردم عراق چه ميگويند درباره اين آيه براي شما، گفت ميگويند آن مكّه است فرمود، جايي را ديده اي كه دزدانش بيشتر از مكه باشد؟

گفت، پس آن چيست فرمود خدا مرداني را اراده كرده است، گفت آيا در قرآن هست، فرمود آيا نشنيده اي كه ميفرمايد،

وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ، چه بسا از قريه اي كه از امر خدا و پيامبران او سركشي كردند و نيز فرمود، وَ تِلْكَ الْقُري أَهْلَكْناهُمْ، اين روستاها را كه هلاك كرديم- ايشان را و فرمود، وَ سْئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنا فِيها، به پرس از روستايي كه ما در آنجا بوديم و از اين كارواني كه با آنها آمديم پس، سؤال كن از قريه يا از رجال و مردان و يا كاروان و آياتي باين مضمون، و معني تلاوت كرد، گفت فداي شما شوم، پس آنها كيانند، فرمود ايشان ما هستيم و اينكه خدا فرمود سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ، يعني امين از گمراهي و هلاكت.

و نيز در همين احتجاج از ابي حمزه ثمالي است كه گفت حسن بصري آمد خدمت حضرت باقر عليه السلام و گفت اي ابو جعفر آيا من از چيزهايي از كتاب خدا از شما نپرسم، فرمود، آيا تو فقيه اهل بصره نيستي؟ گفت چرا اينطور ميگويند، فرمود آيا در بصره كسي نيست كه از او سؤال كني، گفت، نه فرمود: پس تمام اهل بصره از تو فرا ميگيرند؟

گفت آري، فرمود سبحان اللَّه هر آينه كار بزرگي و مسئوليت سنگيني را بعهده گرفته اي، بمن رسيده از تو چيزي نميدانم همين طور است يا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 249

فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ پس قرار داديم داستان ايشان را براي كساني كه بعد از ايشان ميآيند قصّه و حكايت كه براي هم بگويند شرح حال آنها را و مثل بآنها بزنند پس بگويند و متفرّق شدند مردم سبا وقتي كه پراكنده-

شدند بزرگترين پراكندگي ها و آوارگي ها.

__________________________________________________

(دروغ بتو بسته اند، گفت آن چيست، فرمود، خيال ميكنند كه تو مي گويي خدا بندگانش را آفريده و كارهايشان را تفويض و بخودشان واگذاشته است پس حسن ساكت شد، پس فرمود، آيا تو ديده اي كسي را كه خدا كه خدا باو فرمود تو در اماني باز خوف و ترسي بر او باشد، بعد از اين وعده حسن گفت نه، حضرت فرمود، من بتو نشان ميدهم و تو را از امر بزرگي نهي ميكنم و گمان نميكنم تو را مگر آنكه بر غير جهت آن تفسير كني، پس اگر اين كار را كردي هم خود را قطعا هلاك كردي و هم مردم را، گفت آن كدام است؟

فرمود، آيا ديدي كه خدا ميفرمايد: وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَي الَّتِي بارَكْنا فِيها قُريً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ.

اي حسن شنيدم كه تو فتوا ميدهي و مي گويي آن مكّه است.

پس حضرت باقر عليه السلام فرمود: آيا دزد راه را بر حاجيان- نگرفته، و آيا اهل مكه ترسي ندارند، و آيا اموالشان غارت نشده، پس چه وقت آنها در امان بوده اند بلكه درباره ما خدا مثل زده در قرآن پس شما هستيم قريه هايي كه خدا بركت داده در آن و اين قول خداست، پس هر كس كه اقرار بفضل و مقام ما آن طور كه خدا امر كرده كند بسوي ما آيد، پس فرمود وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَي الَّتِي بارَكْنا فِيها يعني قرار داديم بين ايشان و بين شيعيان ايشان قريه هايي كه بركت داديم در آن قراء ظاهره و قراء ظاهره راويان و ناقلين احاديث ما بشيعيان

ما و فقهاء شيعيان ما هستند و قول خدا كه فرمود، وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ پس سير مثل علم است شب و روز در حالي كه ايمن هستيد از ما علم را گرفته و بايشان از حلال و حرام و فرائض و احكام برسانيد در امان هستيد وقتي علم را از معدن آن كه مأمور شديد گرفتيد، در امان از شك و گمراهي و ناقلين از حرام هستيد براي آنكه ايشان علم را از خدا فرا گرفته و خدا واجب كرده بر آنها كه از آنان فرا بگيرند براي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 250

وَ مَزَّقْناهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ يعني ايشان را آواره و دربدر كرديم در هر طرف از بلاد و شهرها بتمام پراكندگي.

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ بدرستي كه در اين داستان دلالتها و نشانه هايي است.

لِكُلِّ صَبَّارٍ براي هر صبر كننده اي بر سختيها. (شَكُورٍ) سپاس گزار بر نعمتها.

__________________________________________________

(آنكه آنها اهل ميراث علم هستند از آدم عليه السلام تا آنجا كه منتهي شده (يعني حضرت رسول صلّي اللَّه عليه و آله).

و نيز در احتجاج از ابي حمزه ثمالي روايت شده كه حضرت صادق (ع) بابي حنيفه فرمود، وقتي وارد بر آن حضرت شد، تو كيستي؟ گفت ابو حنيفه هستم، فرمود مفتي اهل عراقي، گفت آري، فرمود بچه فتوا ميدهي گفت به كتاب خدا، فرمود و تو عالم بكتاب خدايي، ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه آن را ميداني؟ گفت آري، فرمود پس مرا خبر بده از قول خداي تعالي وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ آن كجاست، گفت ما بين مكه و مدينه است، پس حضرت توجه باهل

مجلس كرده و فرمود شما را بخدا قسم آيا شما بين مكه و مدينه سير كرده ايد كه بر جانتان از كشته شدن و بر مالتان از سرقت شدن ايمن نباشيد، گفتند آري بخدا قسم، پس فرمود واي بر تو اي ابو حنيفه خدا نمي گويد مگر حق. مرا خبر بده از قول خدا وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً، اينجا كجاست؟

گفت آن بيت اللَّه الحرام است، پس حضرت رو باهل مجلس كرد و فرمود شما را بخدا قسم آيا ميدانيد كه عبد اللَّه بن زبير و سعيد بن جبير داخل آن شدند و ايمن نبودند، گفتند آري بخدا قسم، پس حضرت فرمود، واي بحال تو اي ابو حنيفه خدا نميگويد مگر حق …

پس ابو حنيفه از حرف خود برگشت گفت مرا علمي و دانشي بكتاب خدا نيست من صاحب قياس هستم …

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 251

و بعضي گفته اند: براي هر صبر كننده اي از گاهها و سپاس گزار نعمتها بسبب طاعات و عبادات.

و باو از اين بيماري شكايت كردند، گفت آنچه شما مبتلا شديد منهم مبتلا شده ام و اين موجب جدايي ما خواهد بود، گفتند پس بچه فرمان ميدهي، گفت هر كس از شما كه داراي همت بلند و شتر قوي و توشه فراواني است خود را بقصر عمان كه محكم است برساند.

و هر كس از شما كه زرنگ و ناگزير و اهل صبر است بر حوادث و ناگواريها روزگار پس بر اوست كه بوادي اراك از بيابان مرو كه خزاعه در آنجا هستند برود، آن گاه گفت هر كس كه كوه هاي سخت خواهد و در موقع گل و بارندگي ميخواهد خوراكش در آن محل باشد بسوي يثرب كه صاحب خرما و عسل و زمين اوس و خزرج است برود، سپس گفت هر كس از شما طالب مشروبات و پادشاهي و امارت و پوشيدن تاج و لباس حرير است بسوي بصري و غوير كه از بلاد شام است برود كه در آنجا آل جفنة بن غسّان سكونت دارند.

بعد گفت: هر كس لباس نازك و اسبهاي آزاد شده و معدن روزي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 252

و خون ريخته شده مي خواهد به زمين عراق كه آل جذيمه ابرش و آل محرق در حيره هستند سفر كند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 253

لا فِي الْأَرْضِ وَ ما لَهُمْ فِيهِما مِنْ شِرْكٍ وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِيرٍ (22) وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلاَّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّي إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّكُمْ قالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ (23) قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَ إِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلي هُديً أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (24)

قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ (25)

يا در گمراهي آشكارا.

25- بگو شما را از گناهاني كه ما كرده ايم نميپرسند و ما را از كارهايي كه شما ميكنيد نمي پرسند.

عرا

اگر گمان من راست باشد و حال آنكه راست هم هست شمله" كه زني است" زنداني ميكند ايشان را در زنداني سخت تا انتقام قاتل پدرش را بگيرد.

شاهد در متعدي شدن صادقي است كه اضافه شد به مفعول كه ياء متكلّم است.

و كسي كه با تشديد صدّق خوانده ظنّ را نصب داده بنا بر آنكه مفعول به باشد، و كسي كه صدق عليهم ابليس بنصب و ظنّه را برفع خوانده، پس

__________________________________________________

(1)- سوره اعراف آيه: 16.

2- سوره حجر آيه: 39.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 256

معنايش اين است، كه ابليس چيزي را در خاطرش زينت داد، پس راست پنداشت گمانش را.

و كسي كه الّا لمن اذن له، خوانده، پس معنايش اينست براي كسي كه خدا باو رخصت شفاعت داده و كسي كه اذن مبني للمفعول و مجهول خوانده پس او نيز اين معنا را اراده كرده است، چنانچه در قول خدا (حتي اذا فزع عن قلوبهم) و فزع و هل نجازي الّا الكفور، و هل يجازي الّا الكفور بيك معناست اگرچه در الفاظ مختلف هستند.

چنانچه خدا از قول او حكايت كرده، وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ، دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي «1» نيست براي من تسلّطي بر شما جز اينكه من شما را دعوت كردم شما هم اجابت كرديد.

إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فِي شَكٍّ يعني ما او را متمكّن از فريب دادن ايشان و وسوسه شان قرار نداديم مگر تميز دهيم بين

__________________________________________________

(1)- سوره ابراهيم آيه: 22.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 258

كسي كه از او ميپذيرد و بين آن كسي كه نمي پذيرد اغواء او را پس پيروان او را عذاب كنيم و مخالفين او را ثواب پس از تميز و تشخيص بين دو گروه تعبير بعلم نمود إِلَّا لِنَعْلَمَ و اين تميز و تشخيص تازه اي ميباشد براي آنكه نميباشد مگر بعد از وقوع آنچه مستحق آنند، و امّا علم پس بخلاف اين است، زيرا خداي سبحان عالم باحوال ايشان و افعال ايشان از روز ازل بوده و براي هميشه ميباشد.

و بعضي گفته اند: يعني تا آنكه بداند طاعات موجودشان يا گناهان ايشان را اگر عصيان كنند، پس پاداش دهد ايشان را بحسب آن گناهان زيرا كه خداي سبحان هيچكس را مجازات نميكند بنا بر آنچه از حال او ميداند مگر بعد از آنكه اين گناه از او واقع شد.

و بعضي گفته اند: يعني تا معامله كند با او معامله كسي كه گويا نمي داند و فقط عمل ميكند تا بداند كسي را كه آخرت را تصديق نموده و اعتراف به آن دارد از كسي كه در ريب و شك در آن ميباشد.

وَ رَبُّكَ پروردگار تو اي محمد. عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ حَفِيظٌ يعني عالمي

كه فوت نميشود او را علم چيزي از احوال ايشان، سپس خداوند سبحان گفت (قُلِ) بگو اي محمد باين گروه مشركين.

ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ بخوانيد آنهايي را كه خدايان ميپنداشتيد از غير خدا كه ايشان خدايانند و اينكه آنها شريكان خداي تعالي و شفيعان شمايند و آنها استحقاق خدايي دارند، آيا آنچه شما از آنها مي خواهيد براي شما استجابت ميكنند، و اين يك قسم توبيخ و سرزنش است نه امر تا آنكه بدانند كه بتهاي ايشان سود و زياني برايشان ندارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 259

لا يَمْلِكُونَ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ يعني مالك وزن ذرّه اي از خير و شرّ و سود و زيان نيستند.

وَ ما لَهُمْ فِيهِما و نيست براي آنها در آفريدن آسمان و زمين.

(مِنْ شِرْكٍ) شركتي و نصيبي.

وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِيرٍ يعني نيست براي خداي سبحان از ايشان كمكي بر خلق آسمان و زمين و نه بر چيزي از چيزها.

وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ يعني بتحقيق كه شفاعت در نزد خداي تعالي سودي ندارد، مگر براي كسي كه خدا از او راضي و او را پسنديده و باو رخصت در شفاعت دهد مانند فرشتگان و پيامبران و اولياء خدا، و ممكنست كه معنايش اين باشد مگر براي كسي كه خدا اجازه داده در اينكه براي او شفاعت كند، پس ميباشد مانند قول خدا، وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضي «1» شفاعت نميكنند مگر براي كسي كه پسنديده باشد، و خداي سبحان اين جمله را فرمود براي آنكه كفّار ميگفتند، ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَي اللَّهِ

زُلْفي «2» ما آنها را نمي پرستيم مگر آنكه ما را بخدا نزديك كنند نزديك كردني، و ميگفتند، هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ «3» اين ها شفيعان مايند در نزد خدا، پس خداي تعالي حكم به بطلان اعتقاد آنها نمود.

حَتَّي إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ يعني تا آنكه فزع از قلوبشان برداشته شود و اختلاف كرده اند در ضمير در قول خدا (في قلوبهم)، بعضي گفته اند بمشركين كه ذكر ايشان در پيش گذشت برميگردد، پس معنايش ميباشد تا

__________________________________________________

(1)- سوره انبياء آيه: 28.

(2)- سوره زمر آيه: 3.

(3- سوره يونس آيه: 3.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 260

هر گاه فزع از دلهايشان بيرون رود وقت فزع تا آنكه بشنوند سخن فرشتگان را (قالُوا) يعني فرشتگان بايشان گفتند.

ما ذا قالَ رَبُّكُمْ قالُوا يعني پروردگار شما چه گفت، گفتند يعني اين گروه مشركين بايشان جواب دادند (الْحَقَّ) يعني گفت حق.

ابن عباس و قتاده و ابن زيد گفتند: پس اعتراف كردند كه آنچه كه پيامبران آورده اند حق است، و گفته اند كه ضمير بملائكه برميگردد.

نازل شده بچيزي از امر ساعت، پس براي اين بيهوش شدند، پس جبرئيل بهر يك از آسمانها عبور ميكرد و فزع را از ايشان برطرف مينمود، پس فرشتگان سر برداشته و بعضي از ايشان به برخي ديگر ميگفت ما ذا قالَ رَبُّكُمْ قالُوا الْحَقَّ يعني وحي.

3- ابن مسعود گويد: و جبائي هم قول او را اختيار كرده كه خداي-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 261

تعالي وقتي به بعضي از فرشتگان وحي نمود آن ملائكه در موقع شنيدن وحي غشوه اي بر ايشان عارض شده و بيهوش شده و بحالت سجده افتادند براي بزرگي آيت حق، پس وقتي فزع، از دلهاي ايشان برطرف شد فرشتگان پرسيدند از اين فرشته اي كه بر او وحي شده كه چه گفت پروردگارت يا بعضي از ديگران ميپرسند، پس ميدانند كه امر در غير ايشانست.

وَ هُوَ الْعَلِيُّ و اوست آقاي تواناي اطاعت شده، و بعضي گفته اند كه او در صفاتش بلند است.

(الْكَبِيرُ) بزرگ است در قدرت و تواناييش.

قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ بگو كي شما را از آسمان و زمين روزي ميدهد پس قطعا امكان ندارد براي آنها كه بگويند خدايان و بتهايي كه ميپرستيم، ما را روزي ميدهند، سپس در اين موقع قُلِ اللَّهُ بگو اي محمد كه خداست آنكه شما را روزي ميدهد.

وَ إِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلي هُديً أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ و بگو من يا شما هر آينه بر هدايت يا گمراهي روشني هستيم، خدا اين را بر وجه و طريق عدالت در احتجاج فرمود نه از راه شك و شبهه چنانچه گوينده اي بديگري ميگويد يكي از ما دروغگوست، و اگر چه

او عالم و داناي به دروغگوست، و بنا بر اين، ابو الاسود دئلي «1» اهل بيت رسالت (ع) را مدح نموده و ميگويد:

يقول الارذلون بني قشير طوال الدهر لا تنسي عليّا

__________________________________________________

(1)- ابو الاسود دئلي يكي از اصحاب و ياران مخصوص حضرت امير المؤمنين (ع) و حسنين (ع) است، و او واضع علم صرف و نحو است، و او اصل اين دو علم را از حضرت علي (ع) فرا گرفت و در اين موضوع كتاب نوشت، و كليّات و قواعد صرف و نحو را تأليف و تنظيم نمود." مترجم"

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 262

رذلها و اوباش بنو قشير ميگويند تو در طول روزگار و عمرت علي عليه السلام را فراموش نميكني.

بنو عمّ النّبي و اقربوه احبّ الناس كلّهم الينا

پسر عموي پيامبر (ص) و نزديكترين به آن حضرت، محبوب ترين تمام مردمند بسوي ما.

فان يك حبّهم رشدا اصبه و لست بمخطئ ان كان غيّا

پس اگر محبت و دوستي ايشان صلاح باشد كه من بآن رسيده ام و اگر هم گمراهي باشد من اشتباهي نكرده ام شاهد در بيت سوّم است كه ابو الاسود ميگويد اگر محبّت خاندان رسالت مخصوصا علي (ع) واجب و صلاح باشد كه من بآن رسيده ام و اگر هم نباشد ضرري نكرده ام، و اين بيت را كه گفته از روي شك و ترديد در محبت ايشان نگفته و قطعا يقين داشت كه محبّت- ايشان را صلاح و هدايت است «1».

بعضي گفته اند: كه خدا جمع بين دو خبر كرده، و تشخيص و تميز آن را بدانايان تفويض فرمود، پس مثل آنكه گويد: انا علي هدي و انتم

علي ضلال من بر هدايت و شما بر مسير گمراهي هستيد.

مثل قول امراء القيس:

كانّ قلوب الطير رطبا و يابسا لدي وكرها العنّاب و الحشف البالي

مثل آنكه دلهاي پرندگان تر و يا خشك است و در آشيانه و لانه آنها عنّاب و

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: شك و شبهه نيست كه مودّت و محبّت خاندان رسالت و بالاخص مولاي متقيان حضرت امير المؤمنين علي عليه السلام فرض واجب بر امّت اسلام و مسلمين جهانست زيرا كه آن را خدا اجر و مزد رسالت پيامبر [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 263

خرماي خشك است، شاهد اين بيت رطبا و يابسا است يعني تر و يا خشك،، است، بالآخره يكي از آن دو است.

پس جمع كرد بين قلوب و دلهاي تازه تر و دلهاي خشك و جمع كرد ميان عنّاب كه براي حرارت بدن نافع است و ميان خرماي خشك كه دواي- رطوبت است.

و بعضي گفته اند: كه آن را بر وجه و طريق عطوفت و مهرباني و مدارا گفته تا آنكه سخن حق را بشنوند، و اين از بهترين چيزيست كه محق خودش را به هدايت و دشمنش را بگمراهي نسبت ميدهد، براي اينكه آن سخن كسيست كه دشمنش را صريحا بگمراهي معرّفي نميكند بلكه نسبت گمراهي را به بهترين صورتي نسبت باو ميدهد و او را تحريك به تأمّل و دقّت ميكند و دقت و تأمل هم موجب نميشود مگر بعد از شك و ترديد.

(قُلْ) بگو اي محمد هر گاه تسليم دليل و حجّت نشدند (لا تُسْئَلُونَ) سؤال نميشويد اي كفّار. (عَمَّا أَجْرَمْنا) از آنچه كه ما مرتكب شديم

از گناهان (وَ لا نُسْئَلُ) و ما هم پرسيده نميشويم (عَمَّا تَعْمَلُونَ) از آنچه شما عمل كرده و ميكنيد بلكه هر انساني سؤال ميشود از آنچه كه ميكند و مجازات ميشود بر فعلش نه كارهاي ديگري و در اين آيه دلالت است بر اينكه جايز نيست احدي را بگناه غير او مؤاخذه كنند.

__________________________________________________

(- قرار داده و حتّي امام شافعي محمد بن ادريس گويد:

يا آل بيت النبي حبّكم فرض من اللَّه في القرآن انزله

يكفيكم في عظيم القدر انّكم من لم يصلّ عليكم لا صلاة له.

اي خاندان رسالت محبّت شما واجب و فرض است از خدا كه آن را در قرآن نازل فرموده، و كافيست در بزرگي و مقام و منزلت شما كه هر كس در نمازش بر شما صلوات نفرستد، نمازي براي او نيست، يعني نمازش باطلست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 264

اين توبيخ اوست براي آنچه كه عمل و كارش را فاسد كرده است، زيرا كه آنها بزودي رسوا و مفتضح ميشوند براي فساد عملشان وقتي اشاره به بتها كردند، آن گاه خداي سبحان فرمود:

(كَلَّا) نه چنانست يعني چنين نيست كه خيال كرده اند، و بعضي گفته اند يعني برميگردند از اين گفتار و از خطا و گمراهي متنبّه و بيدار ميشوند بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِيزُ بلكه او خداي تواناي چنانيست كه مغلوب نميشود (الْحَكِيمُ) داناي در تمام افعالش ميباشد، پس چگونه براي او شريك است، سپس بيان كرد پيغمبري پيامبرش را و فرمود:

وَ ما أَرْسَلْناكَ اي محمد ما تو را نفرستاديم برسالتي كه آن را حمل نمودي.

إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ جبائي و غير او گفته اند: مگر براي عامّه مردم عرب و عجم و ساير امت ها.

و تأييد ميكند اين را حديثي كه از ابن عباس از پيامبر (ص) روايت شده كه فرمود، پنج چيز بمن داده شده و آن را بعنوان فخريّه و مباهات نميگويم 1- من مبعوث شدم براي سرخ و سياه (همه اقشار مردم دنيا).

2- زمين براي من قرار داده شده طهور و مسجد، و طهارت (تيمّم) و سجده گاه كه بر آن سجده كنم.

3- غنايم جنگي و غيره براي من حلال شده كه براي هيچكس از پيامبران

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 267

قبل از من حلال نشده بود.

4- من ياري شده برعيم و آن در جلوي من مسير يك ماه ميرود.

5- و بمن مقام شفاعت داده شده و آن را ذخيره كردم براي امّتم در روز قيامت.

و بعضي گفته اند: يعني جمع كننده مردم بترسانيدن و فرا خواندن.

ابي مسلم گويد:

كافة للناس، يعني مانع ايشان شود از آنچه را كه ايشان بر آنند از كفر و گناهان بسبب امر و نهي و وعده دادن و ترسانيدن، و هاء در كافه براي مبالغه است.

(بَشِيراً) بشارت دهنده ايشان به بهشت (وَ نَذِيراً) و ترساننده آنها بآتش وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ و لكن بيشتر مردم نميدانند پيامبري تو را براي اعراض كردنشان از تأمل در معجزه تو.

و بعضي گفته اند: نميدانند چيست براي ايشان در آخرت در پيروي تو از ثواب و نعمتها و چيست بر ايشان در مخالفت تو از عذاب دردناك سپس خداي سبحان حكايت از كفّار كرده و فرمود:

وَ يَقُولُونَ مَتي هذَا الْوَعْدُ و ميگويند، چه وقت است روزي كه ما را به آن وعده داده اي.

إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ اگر راست گويانيد در آنچه كه مي گوييد آن را اي گروه مؤمنين، سپس خداي سبحان امر فرمود پيامبرش را به پاسخ دادن به ايشان و فرمود:

(قُلْ) بگو اي محمد لَكُمْ مِيعادُ يَوْمٍ براي شما ميقات و وعده گاه روزيست كه نازل ميشود بشما بآن وعده داده شديد و آن روز قيامت است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 268

ابي مسلم گويد: روز وفات و قبض روح ايشانست.

لا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ ساعَةً وَ لا تَسْتَقْدِمُونَ يعني از آن روز نه تأخير ميافتد و نه مقدم و پيشي ميگيرد به اينكه در اجلهاي شما زياد كند يا از آن كم نمايد.

لا أَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ (31) قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناكُمْ عَنِ الْهُدي بَعْدَ إِذْ جاءَكُمْ بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ (32) وَ قالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ جَعَلْنَا الْأَغْلالَ فِي أَعْناقِ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ يُجْزَوْنَ إِلاَّ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (33) وَ ما أَرْسَلْنا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ (34) وَ قالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ (35)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 269

گردن آنان كه نگرويدند غلهاي آتشين را بنهيم آيا كافران را جز بآنچه ميكرده اند مجازات ميكنند.

34- و در هيچ دهي هيچ پيغمبر بيم كننده اي را نفرستاديم جز آنكه جبّاران و توانگران متنعّم آن دهكده گفتند ما جداّ بآن كيشي كه شما را بابلاغ آن فرستاده اند ناگرويدگان و كافر هستيم.

35- و گفتند ما از نظر اموال و فرزندان (از شما) بيشتريم و ما را عذاب نخواهند كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 270

نهارك صائم و ليلك قائم، روز تو روزه دار و شب تو بيدار و ايستاده است.

نمي شديم.

قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا گفتند آن كساني كه سركش بودند بكساني كه زبون و ناتوان بودند يعني گفتند رهبران شرك و كفر به

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 272

پيروانشان بر طريق انكار.

أَ نَحْنُ صَدَدْناكُمْ عَنِ الْهُدي بَعْدَ إِذْ جاءَكُمْ آيا ما شما را بازداشتيم از هدايت و ايمان بعد از آنكه آمد شما را يعني ما مانع نشديم از پذيرفتن هدايت و ارشاد.

بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ بلكه خود شما كافر بوديد، يعني بلكه شما خودتان كفر ورزيديد و ما تحميل نكرديم كفر را بر شما قهرا و جبرا، پس هر يك از دو گروه گناه را بر گردن رفيقش خواهد گذاشت و او را متّهم خواهد نمود و هيچ كس گناه را نسبت بخداي تعالي نميدهد.

وَ قالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا و گويند كساني كه زبون، و ناتوان شدند به آنانكه سركش و طاغي شدند يعني پيروان به رؤساء مستكبر خواهند گفت:

بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ بلكه مكر شب و روز يعني اغواء و فريب كاري شما در شب و روز ما را از پذيرفتن ايمان و هدايت باز داشت.

إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً يعني هنگامي كه ما را فرمان داديد كه وحدانيّت و يكتايي خدا را انكار كنيم و ما را فراخوانديد كه براي او شريكاني در عبادت قرار دهيم.

وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ دو وجه درباره اين جمله ذكر شده:

1- يعني اظهار پشيماني و ندامت كردند. 2- يعني ندامت و پشيماني را مخفي داشتند، و در شعر امراء القيس اسرار تفسير شده است:

تجاوزت حرّاسا اليها و مشعرا عليّ حرا ما لو يسرّون مقبلي

يعني رفتم بخانه معشوقه ام و به وصل او رسيدم و گرچه در اطراف منزلش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 273

پاسبانها و پاسدارها بودند، شاهد اين بيت يسرّون كه بمعناي پنهان كردن آمده.

بنا بر دو وجه، پس هر كس وجه اوّل را قبول كرده گويد يعني پيروي شدگان و رؤساء، اظهار ندامت و پشيماني بر گمراه كردن مردم ميكنند و ضعفا و پيروان هم اظهار ندامت بر گمراهي مينمايند.

و بعضي گفته اند: يعني اينكه بعضي بر برخي ديگر اقبال نموده و آنها را ملامت و سرزنش كرده و اظهار ندامت و پشيماني ميكنند، و هر كس وجه دوّم را اختيار كرده گويد: معنايش اينست، ندامت و پشيماني را در خاطر خود از ترس رسوايي مخفي مينمايند.

و بعضي گفته اند: يعني رؤساء و رهبران ندامت را از پيروان خود مخفي مينمايند.

لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ يعني هنگامي كه نزول عذاب را بايشان ديدند.

وَ جَعَلْنَا الْأَغْلالَ فِي أَعْناقِ الَّذِينَ كَفَرُوا و قرار داديم ما غلهاي آتشين را در گردن كساني كه كافر شدند.

ابن عباس گويد: آنها را در آتش مغلول ميكنند.

هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا ما كانُوا يَعْمَلُونَ آيا پاداش نميشوند مگر آنچه را كه عمل ميكردند يعني پاداش داده نميشوند مگر باعمال چناني كه مرتكب شدند باندازه استحقاقشان.

وَ ما أَرْسَلْنا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ و ما در روستايي ترساننده اي نفرستاديم يعني پيامبري كه ترساند ايشان را از مخالفت خداي تعالي.

إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها مگر آنكه ستمكاران و ثروتمندان متنعّم در آن گفتند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 274

إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ بدرستي كه ما بآنچه كه شما بآن ارسال شده ايد كافر هستيم و در اين

آيه بيانيست براي پيامبر (ص) كه اهل قريه او بر روش گذشتگان رفته اند و اشاره به اينكه پيروان گذشته هم فقراء و مردم متوسّط بودند نه دولتمندان.

آن گاه خداوند سبحان علّت كفر آنها را بيان كرد به اينكه گفت:

وَ قالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً يعني افتخار كردند باموالشان و اولادشان بگمان آنكه خداي تعالي مال و فرزند بآنها عطا كرده براي كرامت و بزرگواري ايشان نزد خداست، پس گفتند چون ما روزي داده- شده ايم و شما محروم شده ايد، پس ما از شما برتر و بالاتر هستيم، نزد خداي تعالي، پس ما را براي كفرمان بشما عذاب نميكنند و اين قول خدا است از زبان ايشان:

وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ و ما عذاب نخواهيم شد، و ندانستند كه اموال و اولاد عطاء و بخششي است از خداي تعالي و واجب است بر ايشان شكر و سپاس خدا و اين براي اكرام برتري و بزرگواري ايشان نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 275

گروه را ميپرستيدند.

تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفي بآن خصلت و پايه اي نيست كه شما را نزد ما نزديك گرداند.

مجاهد گويد: زلفي يعني نزديك، اخفش گويد: اراده كرده بالتي- تقرّبكم عند اللَّه تقريبا، بآن پايه اي كه شما را نزديك كند نزد خدا نزديك كردني.

پس زلفي اسم مصدر است، و فراء گويد: التي ممكنست كه بر اموال و اولاد واقع شود، و خبر بلفظ مفرد آمده و اگر چه داخل شود در او ديگري.

إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً مگر آنكه ايمان آورد و كار شايسته نمود، يعني لكن كسي كه ايمان بخدا آورد، و او را شناخت و پيامبرش را تصديق و اطاعت كرد او را در آنچه امر نمود وي را و قبول نهي نمود از او در آنچه كه او را نهي فرمود.

فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا پس آن گروه هستند كه برايشان دو چندان ثواب است بآنچه عمل كردند، يعني خدا حسنات ايشان را دو برابر نمايد، پس بيك حسنه ده برابر و زيادتر ميدهد و ضعف اسم جنس است، دلالت بر زياد و اندك ميكند، و ممكنست كه اموال و اولاد نزديك به خدا شوند نزديك شدني به اينكه مؤمن كسب مال كند براي آنكه بآن استعانت جويد بر قيام بحق تكليف و توليد مثل و فرزند كند براي همين منظور" پس" آن دو او را بخدا نزديك كنند نزديك شدني، پس بنا بر اين استثناء ميباشد استثناء متصل و بمعناي لكن نميباشد.

و ابي مسلم گويد: كه جزاء ضعف پاداش اينست كه در آخرت بايشان عطا كند مثل آنچه كه در دنيا براي ايشان بود از نعمت و ضعف بمعناي مثل

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 20، ص: 279

و مانند است.

وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ يعني ايشان در غرفه هاي بهشتي و آن اطاقهايي است بالاي بناها.

(آمِنُونَ) در آنجا نميترسند از چيزي از آنچه ترسيده ميشود از مثل آن در دار دنيا از مرگ و دگرگوني و بلاها و غصّه ها.

وَ الَّذِينَ يَسْعَوْنَ فِي آياتِنا يعني آنهايي كه كوشش ميكنند در ابطال آيات ما و تكذيب آن.

(مُعاجِزِينَ) عاجز ميدانند پيامبران ما را و مانع ميشوند ديگران را از كارهاي خير.

أُولئِكَ فِي الْعَذابِ مُحْضَرُونَ قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ تفسيرش گذشت، و البته خداي سبحان آن را تكرار كرده براي اختلاف فائده.

اوّل توبيخ و سرزنش است كفّار را و ايشان مورد خطاب هستند، دوّم موعظه و انذار است براي مؤمنين، پس مثل آنكه گويد توانگر ساختن كفّار و اعطاء كردن بايشان دلالتي بر كرامت و بزرگواري و سعادت ايشان ندارد بلكه اين زياد ميكند عقوبت و عذاب ايشان را، و توانگري مؤمنين است كه زيادي در سعادت ايشان باشد، به اينكه آن را در راه خدا انفاق كنند، و بر اين دلالت ميكند قول خدا.

وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ و آنچه كه داديد از مالتان يعني و آنچه اخراج كرديد از اموالتان در راه خير، پس خداي سبحان بشما عوض آن را ميدهد امّا در دنيا بزيادتي نعمت و يا در آخرت بثواب بهشت گفته

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 280

ميشود خدا عوض داد براي او و بر او هر گاه تبديل كند براي آنچه كه از دست او رفته.

وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ و اوست بهترين روزي

دهندگان براي آنكه او منافع بندگانش را ميدهد نه براي رفع زيان آنان و نه براي جلب منفعت از آنان براي محال بودن سودها و زيانها بر او،.

كلبي گويد: آنچه تصدّق دهيد در راه خير، پس خدا عوض او را دهد يا تعجيل كند در دنيا عطا نمايد و يا ذخيره آخرت شما كند.

و ابو هريره از پيامبر (ص) روايت كرده و گويد: خداي تعالي عزّ و جل فرمود براي من انفاق كن، انفاق ميكنم بر تو.

و انس بن مالك از پيامبر (ص) روايت كرده كه فرمود، منادي حق در هر شب ندا كند بزائيد براي مردن، و بسازيد براي خراب شدن، و ندا ميكند- ندا كننده اي:

اللّهم هب للمنفق خلفا

، بار خدايا ببخش بهر انفاق كننده عوض آن را.

و ندا ميكند ندا كننده اي:

اللّهم هب للممسك تلفا

، بار خدايا بهر امساك كننده تلف را.

و ندا ميكند ندا كننده اي:

ليت الناس لم يخلقوا

، اي كاش مردم خلق نشده بودند.

و ندا ميكند ندا كننده اي:

ليتهم اذ خلقوا فكروا فيما له خلقوا

، اي كاش ايشان وقتي آفريده شدند فكر ميكردند براي چه ايجاد شدند.

و جابر از پيغمبر (ص) روايت كرده كه فرمود هر كار خوبي صدقه است و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 281

آنچه كه مرد هيثيت و آبروي خود را بوسيله آن حفظ ميكند صدقه است، و آنچه مؤمن از مخارج خود انفاق ميكند، پس بر خداست كه عوض آن را بعنوان ضمانت بدهد مگر آنچه در ساختمان يا معصيت صرف نمايد.

و از ابي امامه روايت شده كه گفت شما اين آيه را تأويل ميكنيد در غير- تأويلش، و ما انفقتم من

شي ء فهو يخلفه، من از رسول خدا (ص) شنيدم، و كر شوم اگر دروغ بگويم، ميفرمود، بر شما باد كه اسراف در مال و مخارج نكنيد و بر شما باد بر اقتصاد و ميانه روي كردن، پس هيچ قومي هرگز فقير و بينوا- نشوند كه اقتصاد نمودند.

سپس خداي سبحان فرمود: وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً روزي كه تمام ايشان را محشور نمائيم، يعني روز قيامت جمع ميكند آنهايي را كه براي غير خدا عبادت كردند و معبودين از ملائكه را براي حساب.

ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ سپس مي گوييم بفرشتگان آيا اين گروه كفّار، إِيَّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ يعني آنها بودند كه شما را ميپرستيدند و در عبادت شما را قصد ميكردند، و اين بر وجه اقرار گرفتن و استشهاد از ملائكه است بر عقايد و معتقدات كفّار تا فرشتگان از ايشان و عبادتشان تبرئه شوند چنانچه خداي سبحان بعيسي (ع) فرمود أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ «1» آيا تو گفتي بمردم كه تو را و مادرت را دو خدا بدانند از غير خداي جهان.

آنان كه پيش از ايشان بودند تكذيب كردند و حال آنكه اهل مكّه بده يك آنچه كه بآنان داده ايم نرسيده اند، پس فرستادگان مرا دروغگو شمردند، پس انكار من چگونه بود.

شما بعضي ديگر را مقصود پرستندگان و پرستيده شدگانند (عابدين و- معبودين) عبادت كنندگان و عبادت شدگان.

نَفْعاً وَ لا ضَرًّا يعني سودي را بسبب شفاعت و زياني را بسبب عذاب و شكنجه مالك نيستند.

وَ نَقُولُ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا و مي گوييم بكساني كه ستم كردند به اينكه غير خدا را پرستيدند.

ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّتِي كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ بچشيد عذاب و شكنجه آتشي را كه آن را دروغ ميپنداشتيد و اعتراف بآن نميكرديد و آن را انكار مي نموديد، سپس خداوند سبحان برگشت بحكايت حال كفّار در دنيا و گفت:

إِذا تُتْلي عَلَيْهِمْ آياتُنا هر گاه براي ايشان آيات ما تلاوت ميشد يعني

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 285

دليلهاي ما خوانده ميشد (بَيِّناتٍ) دليلها و آيه هاي روشن از قرآني كه نازل بر پيامبرمان نموديم.

(قالُوا) گفتند در آن موقع ما هذا إِلَّا رَجُلٌ يُرِيدُ أَنْ يَصُدَّكُمْ نيست اين پيغمبر (ص) مگر مردي كه ميخواهد شما را باز دارد، يعني منع نمايد شما را.

عَمَّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُكُمْ از آنچه را كه پدرانتان ميپرستيدند، و چون دليل محكومشان نمود برگشتند به تقليد پدرانشان وَ قالُوا ما هذا و گفتند اين قرآن نيست، (إِلَّا إِفْكٌ) مگر دروغ (مُفْتَريً) كه آن را بسته و نسبت داده است.

قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ و گفتند آنهايي كه كافر بحق يعني قرآن شدند لَمَّا جاءَهُمْ إِنْ هذا وقتي قرآن بر ايشان آمد كه اين نيست (إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ) مگر جادويي و سحري آشكار، آن گاه خداوند خبر داد كه ايشان از روي برهان و دليل نگفته اند، پس فرمود:

وَ ما آتَيْناهُمْ مِنْ كُتُبٍ يَدْرُسُونَها يعني ما هرگز براي مشركين قريش كتابي نداديم كه

آن را بخوانند پس بفهمند به سبب خواندن آن كه آنچه تو آن را آورده اي حق است و يا باطل، و فقط ايشان تو را از روي هواي نفس بدون هيچ دليل و برهاني تكذيب ميكنند.

وَ ما أَرْسَلْنا إِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نَذِيرٍ و ما نفرستاديم پيش از تو بسوي ايشان هيچ پيامبر و ترساننده اي كه امر كند ايشان را بتكذيب كردن تو و خبر دهد ايشان را به بطلان قول تو يعني ايشان در تكذيب تو برنميگردند مگر بجهل و ناداني و دشمني و پيروي هوا و هوس خود، سپس آنها را خبر داد از بدي عاقبت كساني كه تكذيب پيامبران قبل از خود را نمودند براي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 286

ترسانيدن ايشان و گفت.

الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ و تكذيب كردند كساني كه قبل از ايشان بودند كسي را كه بر ايشان مبعوث شده بود از پيامبران و آنچه را كه از كتابهاي آسماني كه برايشان آورده بود.

وَ ما بَلَغُوا مِعْشارَ ما آتَيْناهُمْ ابن عباس و قتاده گويند: يعني اي، محمد نرسيد قوم تو را ده يك آنچه را كه ما به پيشينيان داده بوديم از نيرو و فراواني مال و طول عمر پس خدا هلاك كرد ايشان را.

فَكَذَّبُوا رُسُلِي فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ پس تكذيب كردند پيامبران مرا پس چگونه بود انكار من يعني عقوبت من و تغيير دادن من حال ايشان را.

ابي مسلم گويد: يعني نظر كن در آثار ايشان چگونه بود انكار من بر ايشان بهلاكت و نابودي، و مقصود اينست كه ما چنانچه هلاك كرديم آنها را هنگامي كه تكذيب پيامبران ما نمودند، پس اين هم هر آينه

بايد به ترسند و حذر كنند كه مانند آنچه را كه بايشان از هلاكت و بدبختي رسيد به آنها نرسد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 287

است بدل از ضمير مخفي در يقذف باشد و جايز است كه خبر مبتداء محذوف- باشد يعني (و هو علام الغيوب) و اگر منصوب شود بنا بر اينكه صفت" لربّي" باشد هر آينه جايز است لكن رفع بهتر است براي آنكه بعد از تمام شدن كلام آمده.

كلام را آخر آيه قرار دادي پس معنا اينست، پس فكر كنيد چه اثري در صاحب شما از ديوانگي است، يعني آيا ديديد از اوّل زندگي او تا مبعثش بدنامي و عيبي كه منافي پيامبري او باشد از دروغ گويي يا ضعفي در عقل او يا اختلافي در گفتار و كردار او كه دلالت بر ديوانگي او كند.

إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ نيست او مگر ترساننده اي از گناهان خدا براي شما بَيْنَ يَدَيْ عَذابٍ شَدِيدٍ كه در پيش روي شماست عذابي دردناك

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 290

يعني عذاب قيامت، سپس به پيامبر (ص) فرمود:

(قُلْ) بگو بايشان اي محمد ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ آنچه سؤال كردم شما را از اجر و مزد، پس آن براي خود شماست، يعني من از شما براي تبليغ و رساندن رسالت خدا چيزي از مال دنيا نميخواهم تا مرا متهم نمائيد و آنچه از شما مطالبه كردم از مزد و اجرت بر اداء رسالت و بيان احكام شريعت پس آن براي خود شماست و اين چنانست كه مرد ميگويد به كسي كه قبول نصيحت او را نميكند آنچه بمن اجرت داده اي بيا بگير و آنچه كه در اين موضوع مال منست قطعا بخشيدم بتو قصدش اينست كه چيزي براي من در اين كار نيست، و از اين قبيل است نصيحت مجاني.

و ماوردي گويد: معنايش اينست: بدرستي كه اجرت آنچه دعوت كردم شما را بسوي آن از اجابت من و اندوخته ام آن براي شما باشد نه من و اين معنا از حضرت باقر عليه السلام هم روايت شده است.

إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَي اللَّهِ

نيست مزد من مگر بر خدا يعني نيست ثواب عمل من مگر بر خداي پس او مرا ثواب دهد براي رسالتم و آن را ضايع و تباه نكند.

وَ هُوَ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيدٌ و اوست كه بر هر چيزي گواه و داناست و هيچ چيز از نظر او غايب نيست پس ميداند آنچه بمن ميرسد از آزار شما.

(قُلْ) بگو اي محمد إِنَّ رَبِّي يَقْذِفُ بِالْحَقِّ بدرستي كه پروردگار من بمن القاء وحي ميكند.

قتاده و مقاتل گويند: و القاء ميكند وحي را به پيامبرانش.

عَلَّامُ الْغُيُوبِ داننده غيبهاست، تمام پنهاني و آنچه از ديدگاه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 291

خلقش در زمينها و آسمان پنهانست ميداند (قل) بگو اي محمد (جاءَ الْحَقُّ) حق آمد و آن امر خداي تعالي است بسبب اسلام و توحيد.

ابن مسعود گويد: و آن جهاد و نبرد با شمشير است.

وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ و باطل رفت رفتني كه برگشت ندارد ديگر براي آن نه ظهوري و نه اعاده اي و نه اقبال و نه ادباريست براي آنكه حق هر گاه آمد براي باطل چيزي باقي نميگذارد.

قتاده گويد: باطل ابليس است نه ايجاد خلق ميكند و نه آنهايي را كه رفته اند برميگرداند. حسن گويد: باطل براي اهلش ايجاد خيري در دنيا نميكند و در آخرت هم اعاده خيري نمي نمايد.

و زجاج گويد: و ممكنست كه ما استفهاميه باشد در محل نصب بر معناي و آيا چيزي را باطل ايجاد ميكند و آيا چيزي را اعاده مينمايد.

ابن مسعود گويد: رسول خدا (ص) داخل مكّه شد و در اطراف بيت اللَّه الحرام 360 بت بود پس شروع كرد با چوبي

كه در دستش بود بر آنها ميزد و ميگفت: جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً، حق آمد و باطل رفت البته باطل رفتني است،" جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً" حق آمد و باطل نه ايجاد ميكند و نه اعاده مينمايد.

قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ بگو اگر گمراه از حق شدم چنانچه شما ادّعا ميكنيد، فَإِنَّما أَضِلُّ عَلي نَفْسِي يعني البته نتيجه و گناه ظلالت و گمراهيم بر خود من است، و من مؤاخذه و گرفتار بآن خواهم بود نه غير من.

وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ و اگر هدايت بحق يافتم فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي بفضل پروردگار من است از آنجا كه وحي بمن ميكند، پس منّت براي اوست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 292

باين سبب بر من نه بر خلق او.

إِنَّهُ سَمِيعٌ اوست كه شنواي گفتار ماست، (قَرِيبٌ) نزديك ماست پس بر او حق و باطل پوشيده نيست.

نظر خدا نزديك هستند و فوت نمي شوند، و جواب لو محذوف است و كلام دلالت بر آن ميكند و تقديرش (لرأيت امر عظيما) هر آينه امر بزرگي خواهي ديد.

قتاده گويد: إِذْ فَزِعُوا در دنياست هنگامي كه بالمعانيه ديدند سخت گيري خدا را در موقعي كه فرشتگان براي قبض روحشان آمدند.

ضحاك و سدي گويند: آن ترس ايشان بود روز جنگ بدر هنگامي كه- گردنهايشان زده شد و نتوانستند از عذاب فرار كنند و نه بازگشت بتوبه نمايند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 295

و ابو حمزه ثمالي: گويد، شنيدم علي بن الحسين عليهما السلام و حسن بن حسن بن علي عليهم السلام ميگفتند آن لشگر صحراء بيداء است كه زمين از قدمهاي آنها ميگيرد و فرود ميبرد.

و نيز گويد: مرا حديث كرد عمرو بن مره و حمران بن اعين كه آنها شنيدند از مهاجر ملكي كه ميگفت شنيدم ام سلمه ميگفت، رسول خدا صلّي اللَّه عليه و آله ميفرمود، پناه ميبرد پناه بري به بيت اللَّه الحرام پس خدا برانگيزاند لشگري را بسوي او تا اينكه بدشت بيداء ميرسند (بيداء مدينه) و بزمين فرو ميروند.

و از حذيفة بن يمان روايت شده كه پيغمبر (ص) ياد نمود فتنه اي كه ميان اهل مشرق و مغرب خواهد بود فرمود، آنان در همان ميان جنگ با يكديگرند كه سفياني بر ايشان خروج ميكند از وادي يابس، با لشكر فراوان تا در دمشق فرود آيد، پس دو لشگر بر انگيزد يكي بسوي مشرق و ديگري را بسوي مدينه اعزام كند تا وارد شوند بر زمين بابل از شهر ملعونه بغداد، پس ميكشند، بيش از سه هزار نفر و

به بيش از يكصد نفر از زنها تجاوز كنند و بكشند سيصد نفر از بزرگان بني العباس را سپس بسوي كوفه حركت كنند، پس اطراف آن را خراب نمايند، آن گاه بيرون روند در حالي كه متوجه بشام هستند، پس پرچم هدايت از كوفه بيرون آيد و باين لشكر برخورد كرده و پيكار كنند و بكشند آنها را و مخبري را هم از ايشان آزاد نگذارند و آنچه در دست ايشانست از اسيران و غنائم و مهمّات جنگي را بغنيمت بگيرند و لشگر دوّم بسوي مدينه يورش برند پس سه شبانه روز آنجا را غارت كنند سپس از آنجا بسوي مكّه حركت كنند تا وارد به بيداء شوند، خداوند جبرئيل را برانگيزد پس ميگويد اي جبرئيل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 296

برو و آنها را هلاك كن، پس جبرئيل با پايش ميزند بر زمين زدني خدا در آنجا زمين را با ايشان فرو ميبرد و خلاص نميشود از ايشان مگر دو مرد از جهنيه و براي همين آمده: (و عند الجهنية الخبر اليقين) نزد جهنيه خبر يقيني است، پس اين است قول خداي تعالي وَ لَوْ تَري إِذْ فَزِعُوا …

ثعلبي اين حديث را در تفسيرش آورده و اصحاب ما اماميّه در احاديث حضرت مهدي (روحي فداه) از حضرت ابي عبد اللَّه صادق و حضرت ابي جعفر باقر عليهما السلام مثل آن را روايت كرده اند.

وَ قالُوا يعني و ميگويند در اين موقع و آن روز قيامت است يا در موقع ديدن عذاب يا در وقت فرو رفتن زمين در حديث سفياني آمَنَّا بِهِ وَ أَنَّي لَهُمُ التَّناوُشُ ايمان آورديم بآن و

كجاست براي ايشان انتفاع و سود باين ايماني كه ناچار بآن شدند، خداوند سبحان بيان كرد كه ايشان بسبب ايمانشان سودي نميبرند چنانچه احدي هم از ايشان نفعي نبردند.

مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ از مكان دور، و بعضي گفته اند: يعني ايشان خواستند كه بدنيا برگردند، پس مقصود اينست كه ايشان خواستند چيزي را از جايي كه نميرسند و برنگردند بجهت دوري مكان و فقط اراده كرده دور بودن انتفاع ايشان باين ايمان و دور بودنشان از صواب …

وَ قَدْ كَفَرُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ يعني چگونه توبه ايشان قبول شود يا بدنيا برگردند و حال آنكه قبل از آن كافر بخدا شدند.

وَ يَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ قتاده گويد: يعني بگمان باطل خودشان حرف مياندازند و ميگويند بهشتي نيست و دوزخي نيست و قيامتي نيست و اين دورترين و بعيدترين گمانها و پندارهاست. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 297

و بعضي گفته اند: محمد (ص) را بدون يقين بگمانشان متّهم ميكردند و ميگفتند او جادوگر است، و او شاعر و قافيه پرداز و او ديوانه است، و خدا آن را قذف قرار داده (و يقذفون) گفته براي باطل بودن آن.

و بعضي گفته اند: يعني آنها امر آخرت را دور ميدانند و به پيروانشان مي گويند: (هيهات هيهات لما توعدون) دور است دور است آنچه وعده ميدهند و اين مثل چيزيست كه بياندازند در جايي كه دور است هدف آن.

وَ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ ابي مسلم گويد: و جدا و تفريق كنند بين ايشان و خواسته هايشان بسبب مرگي كه گريبانشان را بگيرد چنانچه گريبان امثالشان را گرفت.

بعضي گويند: خواسته ايشان توبه و ايمان يا بازگشت بدنياست

و حال آنكه منع از آن شدند، جبائي گويد خواسته و ايده ايشان نعمتهاي بهشتي است و برخي گفته اند: يعني ممنوع ميشوند از هر چه بخواهند پس خداي تعالي در ايشان تنفّر و بي ميلي ايجاد كند پس هيچ چيزي را درك نكنند مگر آنكه متالّم و ناراحت از آن شوند.

كَما فُعِلَ بِأَشْياعِهِمْ مِنْ قَبْلُ چنانچه با امثال آنها هم از كفّار در جلوتر همين عمل شده بود.

بعضي گفته اند: يعني بكساني كه موافق با عقيده ايشان بودند و اهل دين و مرامشان از امّت هاي گذشته وقتي كه در موقع ديدن بلا و عذابي كه توبه كردند و قبول نشد از ايشان.

ضحاك گويد: مقصود از اين آيه اصحاب فيل است كه وقتي خواستند كعبه را خراب كنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 298

إِنَّهُمْ كانُوا فِي شَكٍّ يعني آنها در شك و ترديد بودند از روز رستاخيز و قيامت.

و بعضي گفته اند: يعني در شك از وقوع عذاب بايشان.

(مُرِيبٍ) يعني تشكيك كننده بودند چنانچه گفتند (عجب عجيب) شگفت است شگفت آميز.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 299

درست است پس زندگاني دنيا شما را نفريبد و شيطان فريبنده شما را بكرم خدا مغرور نسازد.

ابو هريره از پيامبر (ص) روايت كرده كه فرمود آن زيبايي صورت و موي قشنگ و صداي خوب است.

إِنَّ اللَّهَ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ بدرستي كه خدا بر هر چيزي تواناست هيچ چيزي نيست مگر آنكه او بر عين آن يا مثل آن تواناست، سپس خدا بيان كرد انعامش را بر خلقش و گفت:

ما يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِكَ لَها يعني آنچه ميآيد ايشان را از باران و تندرستي يا هر نعمتي كه خدا بخواهد هيچكس قدرت ندارد كه جلوي آن را بگيرد. وَ ما يُمْسِكْ و آنچه كه امساك ميكند از اعطاء آن.

فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ پس رساننده براي او بعد از آن نيست، يعني هيچكس قدرت بر ارسال و اعطاء آن را ندارد.

حسن گويد: يعني آنچه خدا ميفرستد از پيامبران بسوي بندگانش در وقتي غير وقت ديگر پس مانعي براي آن نيست براي آنكه رسول رحمت از خداست چنانچه فرمود: وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ «1» و آنچه امساك ميكند در زمان فترت يا از كساني كه باو زخم ميزدند از كفّار پس رساننده براي او نيست، و لفظ محتمل است براي همه باشد.

__________________________________________________

(1)- سوره انبياء آيه: 107.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 304

وَ هُوَ الْعَزِيزُ يعني قادر چناني كه عاجز نميشود (الْحَكِيمُ) در افعالش دانا و محكم كار است، چه انعام كند و چه امساك از رحمت نمايد، براي آنكه او آنچه حكمتش اقتضا كند ميكند، سپس مؤمنين را خطاب نموده و گفت:

يا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ اي مردم ياد كنيد نعمت خدا را بر خودتان نعمت ظاهري و نعمت

باطني كه از جمله آن شما را آفريد و ايجاد كرد و زنده نمود و شما را توانا نمود و اشتهاء شهوت در شما قرار داد و براي شما آفريد اقسام لذّتها و منافع را.

هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ آيا خالقي جز خدا هست كه شما را از آسمان و زمين روزي دهد اين استفهام تقديريست براي ايشان، و معنايش نفي است تا آنكه اقرار كنند به اينكه خالقي نيست مگر خدا و روزي ميدهد از آسمان بوسيله باران و از زمين بسبب روئيدني ها، و آيا جايز است اطلاق لفظ خالقي بر غير خداي سبحان، در آن دو وجه است:

1- اينكه اين لفظ بر احدي جز خدا اطلاق نميشود، و فقط غير خدا به لفظ خالق توصيف ميشود بنا بر جهت تقييد اگر چه جايز است اطلاق لفظ صانع و فاعل و رازق و مثل آنها بر غير خدا.

2- يعني خالقي نيست كه روزي دهد و روزي را بوجود نمي آورد مگر خداي تعالي.

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ يعني معبودي جز او نيست كه شايسته پرستش و عبادت باشد. فَأَنَّي تُؤْفَكُونَ يعني چگونه منصرف از راه حق بگمراهي ميشويد.

و بعضي گفته اند: يعني كجا عدول ميكنيد از اين دليلهايي كه براي شما اقامه كردم بر توحيد با وضوح و آشكاري آن، سپس تسلّي داد خدا پيامبرش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 305

صلّي اللَّه عليه و آله را از تكذيب قومش او را و گفت:

وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ و اگر تكذيب كردند تو را اي محمد. فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ وَ إِلَي اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ پس قطعا تكذيب

شدند رسولان و پيامبراني قبل از تو بودند، و بسوي خدا كارها برميگردد، پس پاداش ميدهد كسي را كه پيامبران را تكذيب كند، و ياري كند پيامبراني كه تكذيب شدند، سپس مخلوق را خطاب كرده و گفت:

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ اي مردم بدرستي كه وعده خدا حق است از روز رستاخيز و قيامت و بهشت و دوزخ و پاداش و حساب (حَقٌّ) راست است، لا محاله خواهد آمد.

فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا پس زندگي دنيا شما را فريب ندهد كه بلذتهاي آن و نعمتهاي آن فريب بخوريد و گول نزند شما را حب رياست، و حب زياد ماندن در دنيا پس بدرستي كه اين از اندكي نابود و فاني ميشود و گناه و وبال آن باقي ميماند.

وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ و فريب ندهد شما را فريب دهنده بخدا و او يعني غرور عادتش اينست كه غير خود را مغرور ميكند و دنيا و زينت آن موصوف باين صفتند براي آنكه مردم مغرور بآن ميشوند.

مجاهد و حسن گفته اند: كه غرور شيطان و او ابليس است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 306

كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ وَ الَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ (10)

از خداست براي گناهانشان.

وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ يعني ثواب بزرگيست، سپس فرمود بعنوان تقرير و بيان براي ايشان أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً يعني كفّار نفوسشان اعمال

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 309

بدشان را برايشان زينت داده و تصوّر ميكنند كه آنها كارهاي خوبي هستند يا شيطان اعمالشان را برايشان زينت ميدهد به اينكه آنها را بشبه گمراه كننده و ترك نظر و مطالعه در" دليلها" واداشته و فريب ميدهد تا اشتغال بكارهايي كه در آن لذّت دنياست نموده و تكليف را زير پا گذارند، و خبر قول او أ فمن زين له عمله محذوف است، يعني، لا هو كمن علم الحسن و القبيح، و عمل بما علم، آيا او مثل آنست كه زيبايي و زشت را دانسته و عمل بعلم خود كرده و.

عمل بدش براي او زينت داده نشده است.

و بعضي گفته اند: تقديرش اينست كمن هداه اللَّه مثل آنست كه خدا او را هدايت و راهنمايي كرده، و بعضي گفته اند: مثل كسيست كه عمل خوبش- برايش زينت داده شده.

فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ پس البتّه خدا گمراه ميكند هر كه را بخواهد و هدايت ميكند هر كه را خواهد بيانش گذشت.

فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ يعني اي محمد خود را براي حسرت خوردن بگمراهي ايشان هلاك نكن، و غصّه بحال ايشان نخور كه كافر شدند و مستحق عقاب و عذاب گشته اند، و آن مثل قول اوست كه ميفرمايد لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ أَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ «1» شايد خودت را هلاك كني كه چرا ايمان نمي آورند، و حسرت غم و غصّه شديد است بر فوت و

فقدان اعمال صالحه.

إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِما يَصْنَعُونَ البتّه كه خدا داناست بآنچه كه ميكردند پس ايشان را بر آن پاداش ميدهد سپس برگشت خدا بذكر دليلهاي توحيد و فرمود: وَ اللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ فَتُثِيرُ سَحاباً و خدا آن ذاتيست كه

__________________________________________________

(1)- سوره شعراء آيه: 3.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 310

فرستاد باد را پس تحريك كرد و برانگيخت ابر را از هر جا كه بود (فسقناه) پس سوق داديم و رانديم ابر را إِلي بَلَدٍ مَيِّتٍ بزمين مرده اي كه باران در آن نباريده و خشك است، پس ميبارد بر اين زمين فَأَحْيَيْنا بِهِ پس زنده كنيم بسبب باران و آب الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها زمين را بعد از مردگي به اينكه برويانيم در آن زراعت و علف و گياه را بعد از آنكه چيزي از اينها در آن نبود.

كَذلِكَ النُّشُورُ همين طور است زنده شدن در قيامت، يعني چنانچه باران چنين ميكند بزمين خشك مرده از زنده كردن آن بسبب زراعت و گياه مردم هم بعد از مردنشان زنده و محشور ميشوند براي رسيدن بپاداش از ثواب و عقاب.

مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً هر كه عزّت و ارجمندي ميخواهد پس تمام عزّت از آن خداست.

فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً معنايش دعوت بطاعت كسيست كه عزت از آن اوست، چنان كه ميگويند هر كه مال ميخواهد پس مال مال فلاني است، پس از او بخواهد، و به صحّت اين معنا دلالت ميكند حديثي را كه انس از پيامبر صلّي اللَّه عليه و آله روايت كرده كه فرمود، بدرستي كه پروردگار شما هر روز ميگويد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 311

انا العزيز فمن اراد الدارين فليطع العزيز

من عزيزم پس هر كس عزّت دنيا و آخرت را ميخواهد، پس اطاعت كند عزيز را.

إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ بسوي او بالا ميرود سخن پاكيزه، و كلم جمع كلمه است، گفته ميشود هذا كلم و هذه كلم پس مذكر ميشود و مؤنث ميگردد و هر دو آنها جمع است و بين آنها و مفردش چيزي جز هاء (كلمه) نيست، در آن تذكير و تأنيث جايز است، و معناي صعود در اينجا قبول عمل از صاحب آن و ثواب دادن بر آنست و هر عملي را كه خدا قبول كند از طاعت آن را برفع و صعود به بالا بردن توصيف ميكند، براي آنكه فرشتگان مينويسند اعمال بني آدم را و بالا ميبرند تا جايي كه خداي تعالي بخواهد و اين مانند قول او است: إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ «1» بدرستي كه كتاب و پرونده نيكان هر آينه در مقامات بالاست.

و بعضي گفته اند: اليه يصعد، يعني بآسمان بالا ميرود و بجايي كه جز او كسي مالك حكم نيست پس قرار داده بالا رفتن را صعود بسوي او تعالي چنانچه ميگويند كارشان بسلطان و پادشاه بالا رفت، و كلمه طيّب، سخنان نيكو است از بزرگداشت

خدا و تنزيه كردن او و بهترين كلمات، لا اله الّا اللَّه است وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ و عمل صالح و شايسته آن را بالا ميبرد.

در معناي اين آيه چند قول است:

1- حسن گويد، عمل صالح سخن پاكيزه را بالا ميبرد بسوي خدا، پس هاء از يرفعه بسوي كلم برميگردد.

2- ابن عباس گويد: معكوس معناي اوّل يعني عمل صالح را سخن پاكيزه

__________________________________________________

(1)- سوره مطففين آيه: 18.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 312

بالا ميبرد و معنايش اينست كه عمل صالح فايده ندارد مگر وقتي كه توحيد و اخلاص صادر ميشود.

3- قتاده گويد: يعني عمل صالح را خدا بالا ميبرد براي صاحبش يعني قبول ميكند و بنا بر اين معني پس اوّل خبر دادن است و تعلّق بماقبلش ندارد، سپس خداوند سبحان ياد كرد كسي را كه توحيد خدا را نپذيرفته است.

وَ الَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ كلبي گويد: و آنهايي كه كارهاي بد انجام مي دهند، و بعضي گفته اند: يمكرون يعني آنهايي كه مشرك بخدا ميشوند.

ابي العاليه گويد به آنهايي كه در دار الندوه به پيامبر خدا مكر كردند، و نقشه قتل پيغمبر (ص) را كشيدند، و آن قول خداست. وَ إِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا … «1» و هنگامي كه آنهايي كه كافر شدند بتو مكر نمودند لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ براي ايشانست عذاب دردناك در آخرت سپس خبر داد به اينكه مكر و نقشه ايشان باطل ميشود و فرمود:

وَ مَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ و مكر اين گروه فاسد، و نابود ميشود و چيزي نيست و آنچه اراده كرده اند نافذ و عملي نخواهد شد.

__________________________________________________

(1)- سوره انفال آيه: 30.

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 20، ص: 313

كه آن را ميپوشند و كشتيها را در دريا شكافنده آب ميبيني تا از بخشش او بجوئيد كه شما سپاس گزاريد.

13- شب را در روز در ميآورد و روز را در شب داخل ميگرداند و مهر و ماه را فرمان بردار سخت هر كدام تا مدّتي نامبرده ميرود اين خداي توانا پروردگار شماست پادشاهي از آن وي است و آنان را كه سواي خدا ميخوانيد مقدار پوستي هم بر هسته خرما پيچيده است مالك نميشوند.

14- اگر بخوانيد ايشان دعاي شما را نشنوند و اگر بشنوند شما را اجابت نكنند و روز قيامت انكار كنند شرك شما را و هيچ خبر دهنده اي تو را مانند داناي آگاه آگاهي ندهد.

15- اي مردم شما نيازمند و محتاج بخدائيد و خداوند خود بي نيازي ستوده صفاتست.

16- اگر خواهد شما را ببرد و آفرينشي تازه بياورد.

17- و اين كار بر خدا دشوار نيست.

نميكند در عمر هيچ كس وَ لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ و يا كم نميشود از عمر اين سالمند به سپري شدن اوقات بر او، يعني بعضي از عمرش نميرود بگذشتن شب و روز.

حسن و ضحاك و ابن زيد گويند: يعني كم نميشود از عمر اين سالمند و پير.

و بعضي گفته اند: يعني او چيزيست كه خداي تعالي آن را ميداند كه فلاني

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 317

اگر اطاعت ميكرد تا فلان وقت ميماند و اگر معصيت و گناه ميكرد از عمرش كم ميشد، پس باقي نمي ماند، پس نقصان عمر بر سه صورت است: يا از عمر سالمند كم ميشود، يا از عمر سالمند ديگر، يا نقصانش مشروط بشرط خواهد بود.

إِلَّا فِي كِتابٍ مگر آنكه اين حمل و وضع طفل و طول عمر و نقصان او ثابت است در كتاب و آن كتاب محفوظ است، خداوند او را قبل از آنكه بوجود آيد در آن كتاب ثبت كرده است.

سعيد بن جبير گويد: در امّ الكتاب نوشته شده كه عمر فلاني چند سال خواهد بود، سپس در پائين آن نوشته شده يك روز يا دو روز يا سه روز رفت تا آخر عمرش.

إِنَّ ذلِكَ عَلَي اللَّهِ يَسِيرٌ يعني اين طولاني عمر و نقصان آن و اثبات آن در امّ الكتاب بر خداي تعالي سهل و غير مشكل است، سپس فرمود:

وَ ما يَسْتَوِي الْبَحْرانِ يعني درياي شيرين و شور مساوي و يكسان نيستند، آن گاه ياد كرد آنها را و فرمود: هذا عَذْبٌ فُراتٌ ابن عباس گويد:

اين آب شيرين پاكيزه و خنك سائِغٌ شَرابُهُ يعني در گلو جاري شده و گوارا است.

وَ

هذا مِلْحٌ أُجاجٌ و اين ديگري شور و تلخ و سخت نمكي است، و ما بعد اين آيه در سوره نحل تفسيرش گذشت تا آخر آيات يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ يعني داخل ميكند يكي را در ديگري به بلند كردن و كوتاه نمودن (به شبهاي زمستان بلند و روزهايش كوتاه و تابستان بالعكس وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ يعني هر طوري كه بخواهد آنها را به جريان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 318

اندازد. كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّي هر يك تا وقت معيّني سير ميكند، و تفسير آن گذشت ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ يعني اين خدا پروردگار شما مدبّر اين كارهاست و او خدائيست كه شما را آفريده است.

لَهُ الْمُلْكُ براي اوست سلطنت و شاهي در دنيا و آخرت وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ آنهايي كه غير او را خدايان ميخوانند از بتها و عبادت شما را متوجّه بآنها ميدانند. ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ ابن عباس گويد: مالك هسته خرمايي نيستند يعني قدرت و توان هسته و يا پوست خرمايي از زياد و كم را ندارند.

إِنْ تَدْعُوهُمْ اگر آنها را بخواني براي دفع زيان و ضرري لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ صداي شما را نميشنوند چون سنگ و جماد و بي روحي هستند نه سود ميدهند و نه زياني ميرسانند.

وَ لَوْ سَمِعُوا و اگر خدا براي آنها گوشي ميآفريند كه بشنوند مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ اجابت نميكردند شما را و از عبادت شما تبرّي و بيزاري ميجستند، روز قيامت خدا براي توبيخ و سرزنش مشركين آنها را به سخن آورد پس ميگويند چرا ما را پرستيديد ما شما

را باين كار دعوت نكرديم.

بلخي گويد: ممكنست كه مقصود از آن خدايان و معبودها فرشتگان، و عيسي عليه السلام باشد و معناي قول او لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ اين باشد كه ايشان بطوري هستند كه نميشنوند سخن ايشان را يا اينكه آنها چنان مشغول هستند از ايشان كه توجه بايشان ندارند تا بشنوند كلام ايشان را.

و ممكنست مقصود بآن بتها باشد، و آنچه ظاهر ميشود (از بطلان گماني كه برده اند) كفر و انكار باشد، بسبب شرك ايشان باو چنانچه آنچه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 319

در جماد و سنگ هم حاصل ميشود دليل و برهان بر خداي تعالي تسبيح و ذكر از ايشانست.

وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ يعني خبر نميدهد تو را بآنچه در آنست از مصالح و مفاسد و منافع و مضرّات مانند خداي سبحاني كه داناي بتمام چيزها است.

يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ اي مردم همه شما محتاج و نيازمنديد إِلَي اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ بسوي خدا و خدا بينياز است از عبادت شما و نيازي به چيزي ندارد. (الْحَمِيدُ) خدايي كه مستحق و شايسته سپاس و حمد است بر تمام كارهايش، پس نميكند آنچه را كه بسبب آن مستحق سپاس و شكر است.

سپس خبر داد از كمال قدرتش و فرمود: إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ اگر بخواهد شما را فاني و نابود ميكند.

وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ و يك آفرينش تازه اي سواي شما ميآورد و چنانچه شما را آفريد و چيزي نبوديد.

وَ ما ذلِكَ عَلَي اللَّهِ بِعَزِيزٍ و اين كار بردن شما و آوردن خلق ديگري بر خدا ممتنع و مشكل نيست بلكه اين كار بر او سهل و آسان است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 320

نيستي.

23- تو جز بيم دهنده نيستي.

24- ما ترا قطعا فرستاديم در حالي كه مژده دهنده و بيم كننده اي و هيچ امّتي نبودند جز آنكه در ميان ايشان بيم كننده اي گذشته.

25- و اگر قريش ترا دروغگو شمردند حقا آنان كه پيش از ايشان بودند بدروغ داشتند رسولان ايشان با معجزه ها هويدا و نامه ها و كتابي كه معناي آن روشن بود بسويشان آمدند.

26- بعد از آن تكذيب آنان را كه نگرويدند گرفتيم پس انكار من چگونه بود.

احوال آن ميترسند، و معنا اينست، كه ترسانيدن تو سودي نميدهد مگر آن كساني را كه از پروردگارشان

__________________________________________________

(1)- سوره و النازعات آيه: 45.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 323

ميترسند، پس مثل آنست كه تو ايشان را ترسانيده اي نه غير ايشان از كساني كه ترسانيدن سودي ندارد ايشان را.

و بعضي گفته اند: آن كساني كه ميترسند پروردگارشان را در خلوتگاها و غايب بودن از ديدگاه مردم.

وَ أَقامُوا الصَّلاةَ يعني آنهايي كه نماز را ادامه داده و بشرايط و آداب آن را بجا ميآورند، و فقط ماضي را عطف بر مستقبل و آينده نموده براي اعلان باختلاف معني براي آنكه خشيت و ترس از خدا در هر وقت لازم است و براي نماز اوقات مخصوصي است «1».

وَ مَنْ تَزَكَّي و كسي كه طاعات را بجا آورد و قيام كند بآنچه از زكاة و غير آن از واجبات است، و بعضي گفته اند" كه خود را از گناهان پاك كند".

فَإِنَّما يَتَزَكَّي لِنَفْسِهِ پس البتّه خود را تزكيه و پاك نموده و پاداش آن بخودش ميرسد نه بديگري.

وَ إِلَي اللَّهِ الْمَصِيرُ و بسوي خداست بازگشت تمام مردم چون كه مالك حكومت و داوري نيست كسي مگر خداي سبحان پس او پاداش ميدهد هر كس را باندازه عملش.

وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمي وَ الْبَصِيرُ يعني نابينا از طريق و راه حق مساوي و يكسان نيست هرگز با كسي كه بسوي حق هدايت و رهنموني شده، و بعضي گفته اند: هرگز مشرك و مؤمن با هم برابر نيستند.

__________________________________________________

(1)- نماز صبح از اوّل طلوع فجر صادق تا قبل از آفتاب زدن، و وقت نماز ظهر از اوّل ظهر تا هنگام غروب

آفتاب و نماز مغرب و عشاء از اوّل مغرب تا نيمه شب براي شخص مختار و تا سفيده صبح براي شخص مضطرّ.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 324

وَ لَا الظُّلُماتُ يعني تاريكيهاي شرك و گمراهي. وَ لَا النُّورُ با نور ايمان و هدايت يكسان نيست و در قول خدا، وَ لَا النُّورُ و ما بعد آن از زيادي" لا" دو قول است: 1- آن لا زايده و براي تأكيد نفي است 2- آن لا نافيه است براي يكساني هر يك از آن با لنگه و صاحب خودش بنا بر تفصيل. وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ كلبي گويد: بهشت و دوزخ يكي نيستند و بعضي گفته اند: خنكي شب و گرمي روز برابر نيستند.

وَ ما يَسْتَوِي الْأَحْياءُ وَ لَا الْأَمْواتُ بعضي مؤمنين و كفّار يكسان نيستند و بعضي گفته اند: دانشمندان و نادانان مساوي نيستند، و بعضي گفته اند:

اراده كرده خود نابينا و بينا و برودت و حرارت و تاريكيها و روشني را بر طريق و روش ضرب المثل يعني چنانچه اين چيزها با هم مساوي و مثل و شكل هم نيستند پس همين طور عبادت و پرستش خدا شباهت با عبادت غير خدا و مؤمنين و كافر و حق و باطل و عالم و جاهل هم مساوي و برابر هم نيستند.

إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشاءُ البتّه خدا ميشنواند هر كس را بخواهد يعني سود ميدهد بشنيدن هر كس را كه بخواهد كه بر او لطف فرموده و او را موفّق بدارد، و باين اراده نكرده نفي حقيقت شنيدن را براي آنكه ايشان آيات خدا را ميشنيدند.

وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ يعني

تو قدرت نداري كه كفّار را بشنوائيدن تو ايشان را سودي برساني زيرا آنها قبول نكنند چنانچه نميتواني بشنوايي مردگاني كه در گورهايند. إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِيرٌ يعني نيستي تو مگر ترساننده ايشان بخدا.

إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ البتّه ما تو را فرستاديم بدين صحيح بَشِيراً وَ نَذِيراً

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 325

يعني بشارت دهنده مؤمنين برحمت خدا و بهشت و ترساننده كفّار بدوزخ و عذاب وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ يعني و نبود امّتي از امتهاي گذشته إِلَّا خَلا فِيها نَذِيرٌ يعني مگر آنكه گذشت در ميان ترساننده اي بترساند و بيم دهد ايشان را و تو هم مانند ايشان ترساننده هستي براي هر كس انكار كند و مژده دهنده براي هر كس كه موحّد باشد.

جبائي گويد: و در اين دلالتي است بر اينكه هيچكس از مكلّفين نبوده مگر آنكه پيامبري بسوي او آمده و اينكه خداي سبحان اقامه حجّت بر تمام امّتها نموده، سپس فرمود براي تسليت و دلداري از پيامبرش:

وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ اي محمد و اگر تو را تكذيب نمودند و تصديق نكردند فَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ پس البته تكذيب كردند كفّار پيامبراني كه خدا بسوي ايشان فرستاد جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ پيامبرانشان آمدند بسوي ايشان با معجزات آشكار او دليلهاي روشن و هويدا وَ بِالزُّبُرِ يعني و با كتابها وَ بِالْكِتابِ الْمُنِيرِ و بالكتاب صريح و آشكار، و البتّه ذكر كتاب را مكرّر نمود و آن را عطف كرد بر (زبر) براي اختلاف دو صفت، پس البتّه زبور در كتابت و نوشتن از كتاب ثابت است براي آنكه آن كنده و منقوش در آن است مثل كندن در سنگ.

ثُمَّ

أَخَذْتُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ يعني پس چون تكذيب كردند پيامبرانشان را و اعتراف به پيامبري آنها نكردند آنها را گرفتيم بعذاب و شكنجه و هلاكشان كرديم و زير و رو كرديم زمين را برايشان پس چگونه است سرزنش من و انكار من بر ايشان و نازل كردنم عقاب و بلا را بر ايشان.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 326

براي آنكه ظاهر لفظ كتاب اطلاق نميشود مگر بر قرآن.

الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا بكساني كه اختيار كرديم و برگزيديم ايشان را از بندگانمان و معناي ارث منتهي شدن حكم است بسوي ايشان و گردانيدن بآنان چنانچه فرمود: وَ تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوها «1» و بعضي گفته اند: كه معنايش اورثناهم الايمان است يعني بايشان ارث داديم بكتابهاي گذشته زيرا ميراث انتقال چيزي از قومي بقوم ديگر است، و قول اوّل صحيح تر است.

ايشان متعبّد و پايبند بحفظ قرآن و بيان حقايق آن بوده و عارف بحقايق و محكمات و متشابهات آن ميباشند،

فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ پس برخي از ايشان ستمكار بخود و بعضي از ايشان معتدل و ميانه رو و برخي از ايشان پيشي گيرنده در كارهاي خيرند.

پيامبر گواهي داده بر او كه در بهشت است، و امّا معتدل، آن كسي است كه پيروي اثر و خط پيامبر را نموده از اصحابش تا باو ملحق شده، و امّا ظالم و ستمكار بخود پس مثل او و مثل شماست، و نيز از او روايت شده كه گفت، سابق آنست كه قبل از هجرت اسلام آورده و معتدل آنست كه بعد از هجرت مسلمان شده، و ظالم ما هستيم.

و از عمر بن خطاب روايت شده كه گفت آنكه از ما سبقت گرفت به بهشت هم سبقت گيرد، و معتدل ما رستگار و رستگار ما آمرزيده است.

و بعضي گفته اند: كه ظالم آنست كه ظاهرش بهتر از باطنش باشد و معتدل آنست كه ظاهر و باطنش يكسان باشد و سابق آنست كه باطنش از- ظاهرش بهتر باشد.

و جعفر بن حرب گويد: بعضي از ايشان بسبب گناهان صغيره بخود ستم ميكنند و برخي از ايشان بسبب طاعات و عبادات در درجه وسط و ميانه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 338

هستند و بعضي از ايشان كه پيشي و سبقت در كارهاي خير ميگيرند در درجه بالا هستند.

و اصحاب ما از ميسر بن عبد العزيز از حضرت صادق (ع) روايت كرده اند كه فرمود ظالم و ستمكار، از ما بخود آنست كه حق امام را نشناخته است، و مقتصد و معتدل از ما آنست كه عارف بحق امام است و سابق بالخيرات امام است و هر سه اين گروه آمرزيده اند.

و از زياد بن منذر از حضرت امام محمد باقر عليه السلام روايت شده كه فرمود ظالم بنفس از ما آنست كه عمل صالح و كارهاي بد

و گناه انجام دهد و امّا مقتصد و معتدل، پس او متعبّد و مجتهد در عبادت است، و امّا سابق به خيرات، و علي و حسن و حسين عليهم السلام و كساني از آل محمد (ع) هستند كه شهيد و كشته شده اند.

2- و قول دوّم اينكه گروهي كه ظلم و ستم بخود كرده اند رستگار نيستند.

قتاده گويد: ظالم بنفس اصحاب و ياران دست چپ و معتدل اصحاب دست راست، و سابق بالخيرات، ايشان پيش تازان و مقرّبين از تمام مردمند چنانچه خداوند سبحان فرمود: كُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً «1» بوديد شما جفتهاي سه گانه.

و عكرمه از ابن عباس روايت كرده كه ظالم بنفس منافق، و معتدل و سابق از همه مردم بكارهاي خوب.

حسن گويد: سابقون اصحاب پيغمبر (ص) و معتدلين پيروان و ظالمين منافقين ميباشند، پس اگر كسي بگويد چرا ظالم را مقدّم داشت و سابق را مؤخّر

__________________________________________________

(1)- سوره واقعه آيه: 7. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 339

و حال آنكه بايد افضل مقدم باشد، جواب آنست كه ايشان گاهي ادني و پائين تر را در ذكر بر افضل و بالاتر مقدّم ميدارند، خداوند سبحان گويد: يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ «1» شب را داخل در روز ميكند، و فرمود، يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ إِناثاً، وَ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ الذُّكُورَ «2» مي بخشد بهر كس خواهد دختر و ميدهد بهر كس كه خواهد پسر، و فرمود، خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ «3» ايجاد كرد مرگ و زندگي را، و فرمود، فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ «4» پس بعضي از شما كافر و برخي هم مؤمنين است.

و بعضي گفته اند: ظالم را مقدّم داشت براي آنكه مأيوس و

نااميد از رحمت حق نشود، و سابق را مؤخّر انداخت براي آنكه معجب و مغرور بعلمش نگردد و بعضي گفته اند: فقط ايشان را باين ترتيب و نظم مرتّب فرمود بنا بر مقامات و حالات مردم براي آنكه ايشان بر سه حالتند: 1- معصيت 2- غفلت 3- توبه و تقرّب، پس هر گاه گناه كند او ظالم و ستمكار بخويش است و چون توبه نمود مقتصد و معتدل خواهد بود و هر گاه توبه اش درست و جهادش با نفس زياد شد متصل بخدا شده و از جمله سابقين خواهد بود «5»

__________________________________________________

(1)- سوره فاطر آيه: 13.

(2)- سوره شوري آيه: 49.

(3- سوره تبارك آيه: 2.

(4- سوره تغابن آيه: 2.

(5- مترجم گويد: حاكم ابو القاسم حسكاني در شواهد التنزيل طبع بيروت ص 104 ج 3 باسنادش از ابي حمزه ثمالي از حضرت علي بن الحسين (ع) روايت نموده گويد: من در خدمت آن حضرت نشسته بودم كه دو نفر مرد از اهل عراق آمده و گفتند اي فرزند رسول خدا (ص) ما آمده ايم كه بما خبر دهيد از آياتي از قرآن، فرمود: كدام آيه، گفتند آيه، ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا.

فرمود: اي اهل عراق مردم چه ميگويند، گفتند ميگويند درباره امّت محمد" ص" است، پس علي بن الحسين (ع) فرمود: امّت محمد تمامي در بهشتند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 340

__________________________________________________

ابو حمزه گويد، من در ميان مردم گفتم يا بن رسول اللَّه، بفرما اين آيه درباره كي نازل شده، فرمود و اللَّه درباره ما اهل بيت نازل شده قسم به خدا درباره ما خاندان نازل شده، بخدا سوگند در شأن

ما نازل شده.

گفتم خبر بده ما را كه ظالم لنفسه در ميان شما كيست؟ فرمود آنكه، حسنات و سيّئاتش يكسان باشد و او در بهشت است، پس گفتم مقتصد (معتدل) كدام است؟ فرمود آنكه خدا را در منزلش عبادت كند تا مرگ به سراغش آيد، گفتم، سابق بالخيرات كيست؟ فرمود: آنكه شمشيرش را- كشيده و براه پروردگارش دعوت كند.

در همان كتاب و همان ج و ص باسنادش از زيد بن علي (ع) روايت نموده در قول خدا، ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ … فرمود ظالم بنفسه از ما آنست كه با مردم آميزش داشته و داخل آنها باشد و معتدل، عابد و سابق بالخيرات آنست كه با شمشير كشيده بسوي خدا بخواند.

و نيز در آن كتاب ص 105 ج 2 باسنادش از عبد علي از علي عليه السلام آورده كه از رسول خدا (ص) از تفسير اين آيه سؤال كردم فرمود ايشان ذريّه و فرزندان تو ميباشند هر گاه روز قيامت شود از قبرهايشان بر سه صنف و گروه بيرون ميآيند: 1- ظالم لنفسه آنكه بدون توبه مرده 2- مقتصد آنكه حسنات و سيّئاتش از ذريّه تو يكسانست 3- سابق بالخيرات آنكه از ذريّه ات حسناتش زيادتر از سيّئاتش باشد.

در تفسير برهان باسنادش از احمد بن عمر گويد: از حضرت ابو الحسن رضا عليه السلام از قول خداي عزّ و جلّ، ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا، پرسيدم فرمود، فرزندان فاطمه عليها سلامند، سابق بالخيرات امام است و مقتصد عارف بامام و ظالم لنفسه آنست كه امام را نميشناسد.

و از محمد بن حسن صفّار باسنادش از حضرت باقر عليه السلام روايت نموده كه فرمودند درباره اين آيه

سابق بالخيرات امام است و آن آيه درباره فرزندان علي و فاطمه عليهم السلام است.

ابن بابويه در كتاب عيون اخبار الرضا باسنادش از ريّان بن صلت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 341

بِإِذْنِ اللَّهِ يعني بامر و توفيق و لطف او ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ يعني وارث شدن كتاب و برگزيدن خدا ايشان را آن فضل بزرگي از خدا بر

__________________________________________________

(روايت كرده كه گفت حضرت رضا عليه السلام در مرو به مجلس مأمون عليه اللعنه حاضر شد و در آن مجلس جماعتي از اهل عراق و خراسان جمع شده بودند، پس مأمون گفت خبر دهيد مرا از معناي اين آيه ثُمَّ أَوْرَثْنَا- الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا الآيه، علماء گفتند خدا اراده كرده امّت را مأمون گفت اي ابو الحسن شما چه مي گوييد، فرمود من آن طور كه آنها ميگويند نمي گويم، و لكن ميگويم خدا اراده فرمود از اين آيه عتره طاهره را، مأمون گفت چگونه عترت طاهره را قصد نموده، حضرت رضا عليه السلام فرمود اگر امت را قصد ميكرد هر آينه تمام امّت در بهشت ميبودند، براي قول خداي تعالي:

فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ سپس جمع كند همه آنها را در بهشت، پس فرمود جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ، پس وراثت براي عترت پاك پيامبر است نه براي غير ايشان، پس مأمون گفت عترت پاك كيانند؟

فرمود، آنهايي هستند كه خدا در قرآن توصيفشان نموده و فرمود، إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً، و ايشان آنهايي هستند كه رسول خدا (ص)

فرمود من گذارنده هستم در ميان شما دو چيز گران و سنگيني را كتاب خدا و عترتم اهل بيتم را، و آن دو هرگز از هم جدا نمي شوند تا در كنار حوض كوثر وارد شوند بر من، به بينيد چگونه خلاف من ميكنيد درباره آنها، اي مردم شما بآنان ياد ندهيد كه ايشان اعلم از شما هستند پس علماء گفتند اي ابو الحسن ما را خبر بده كه آيا عترت آل پيغمبرند يا غير آنند؟ حضرت رضا عليه السلام فرمود ايشان آل پيغمبرند …

و ابن شهر آشوب باسنادش از ابن عباس و امام محمد باقر (ع) روايت كرده كه فرمود مراد از سابق بالخيرات علي بن ابي طالب (ع) است، مي گوييم روايت درباره اين آيه كه مقصود از آن فرزندان علي و فاطمه (ع) است در- تفسير برهان و غير آن بسيار است كه محل ذكر آن نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 342

ايشان است.

جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها بهشتهاي عدني كه داخل آن ميشوند، اين تفسير فضل خداست مثل آنكه گفته شده اين فضل چيست، پس گفته ميشود آن جنّات است، يعني پاداش او بهشتها يا دخول بهشتهاست، و ممكنست كه بدل از فضل باشد مثل آنكه گفته است دخول جنّات.

يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ آراسته ميشوند در آن از دستبندها، اساور جمع اسوره و آن جمع سوار بمعناي دستبند است. مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً از طلا و لؤلؤ و كسي كه لؤلؤا قرائت كرده پس معنايش در يحلون فيها لؤلؤا، است وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ و پوشش ايشان در آن بهشتها ابريشم است، و هر گاه ما گفتيم كه مقصود از آن

گروه سه گانه است، پس ظالم لنفسه بفضل خدا و يا شفاعت پيغمبر (ص) و ائمه عليهم السلام داخل بهشت ميشوند.

وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ خداوند سبحان خبر از حال ايشان داده كه وقتي ايشان داخل بهشت ميشوند ميگويند الحمد للَّه و اين سپاس اعترافيست از ايشان بنعمت خدا نه بر وجه تكليف و شكريست براي حق تعالي كه غم و غصّه اي را كه در دنيا براي آن داشتند برده است.

و بعضي گفته اند: قصد كرده اند حزن و اندوهي كه پيش از دخول بهشت بايشان رسيده زيرا كه ايشان ميترسيدند دخول آتش را كه مستحق آن بودند پس چون خداوند تفضّل بر ايشان نمود باسقاط عقاب از ايشان و داخل كردن ايشان بهشت را شكر خدا كنند بر اين عنايت و سپاس گويند.

إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ البته پروردگار ما آمرزنده گناهان بندگان و افعال زشت آنهاست (شَكُورٌ) سپاسگزار است عمل كم را پذيرفته از اعمال حسنه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 343

و كارهاي خوب را، و بعضي گفته اند: كه شكر خداي سبحان تلافي شكر ايشانست براي خدا و قيام بطاعت او و اگر چه حقيقت شكر بر خداي سبحان جايز نيست از جهتي كه اعتراف بنعمت است و صحيح نيست كه خداي سبحان متنعّم بر آن باشد.

الَّذِي أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ آن خدايي كه نازل كرد ما را بخانه جاودان كه براي هميشه در آن اقامت كنند، نمي ميرند و از آنجا بجاي ديگر نميروند.

(مِنْ فَضْلِهِ) يعني اين دخول بهشت به تفضّل و كرم اوست.

لا يَمَسُّنا فِيها نَصَبٌ نميرسد ما را در بهشت زحمت و رنجي وَ لا يَمَسُّنا فِيها لُغُوبٌ

يعني نمي رسد ما را در آن فرسودگي و واماندگي در طلب معاش و غير آن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 344

كند كفرش بزيان اوست و ناگرويدگان را كفرشان نزد پروردگارشان جز خشمي نيفزايد و كافران را كفر ايشان جز زياني نيفزايد.

40- بگو (اي پيغمبر" ص") شريكان خويش را كه جز خدا را مپرستيد به من نشان دهيد كه اين شريكان از زمين چه چيز بيافريدند يا ايشان را در آفريدن آسمانها شركتي است، آيا شريكان را كتابي داديم؟ در نتيجه ايشان از آن كتاب حجّتي روشن دارند بلكه مشركان برخي از ايشان به برخي ديگر خبر از روي فريب و وعده نميدهند.

عذاب آتش.

نَعْمَلْ صالِحاً تا عمل شايسته انجام دهيم، يعني عوض كفرمان ايمان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 348

آوريم و بجاي گناهانمان اطاعت كنيم، مقصود ما را بدنيا برگردان تا اطاعت نمائيم بآنچه فرمانمان ميدهي غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ غير از آن كارهايي را كه كرديم از گناهان پس خداي تعالي توبيخشان فرموده و گفت: أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْكُمْ ما يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ يعني آيا ما بشما از عمر آن قدر نداديم كه امكان فكر كردن و عبرت گرفتن برايتان باشد و نظري در امور ديني كرده و عواقب حال كسي را كه ميخواهد فكر و انديشه نموده و بياد خدا افتد به بينيد.

و سفيدي موست و از اين جهت گفته شده:

رأيت الشيب من نذر المنايا لصاحبه و حسبك من نذير

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 349

ديدم سفيدي موي را از بيم دهنده هاي مرگ براي آنكه مويش سفيد شده و بس است تو را از چنين بيم دهنده اي.

و قائلة تبيّض و الغوالي نوافر عن معاينه القشير

يعني، زنها از موي سفيد فرار ميكنند، پس چرا بسبب خضاب و رنگ كردن سفيدي موي را تغيير نميدهي.

فقلت لها المشيب نذير عمري و لست مسودا وجه النذير

پس بآن زن گفتم كه سفيدي مو بيم دهنده عمر من است و من نيستم كه صورت نذير و بيم دهنده را سياه كنم. و عدي بن زيد گويد:

و ابيضاض السواد من نذر المو ت و هل بعده يجي ء نذير

سفيد شدن موي سياه از پيامها و آگهي هاي مرگ است، و آيا بعد از آن بيم دهنده اي ميآيد؟ جواب نه.

و بعضي گفته اند: كه نذير تب است، و بعضي گفته اند: كه مرگ خويشان و نزديكانست، و بعضي گفته كه آن عقل كامل است.

فَذُوقُوا يعني بچشيد عذاب و افسوس ندامت و پشيماني را فَما لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ پس براي ستمكاران يار و ياوري نيست كه عذاب را از ايشان دفع و برطرف كند.

إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَيْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ

البته خدا داناي نهان آسمانها و زمين است، پس بر او چيزي از آنچه بر خلايق علمش نهانست مخفي و پوشيده نيست إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ

البتّه او داناي به خاطره و انديشه هايي است كه در سينه ها مستور است، يعني پس در ضمير و باطن خودتان قرار

ندهيد چيزي را كه او مكروه دارد، پس او البتّه داناي بآنست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 350

هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ قتاده گويد: يعني آن خدايي كه شما را معاشر كفّار قرار داد امّتي بعد از امّت ديگر و قرني بعد از قرن ديگر و بعضي گفته: كه شما را جانشينان قرون گذشته قرار داد به اينكه شما را بعد از ايشان آفريد ميراث شما نمود آنچه در دست آنها بود.

فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ پس هر كس كافر شود بر زيان اوست كفر او و عذاب كفران او وَ لا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً و نيفزايد كفّار را كفرشان در نزد خدا مگر خشم يعني شديدترين خشم ها و غضبها.

وَ لا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ إِلَّا خَساراً و نيفزايد كافرين را كفرشان مگر زيان و نابودي.

(قُلْ) بگو اي محمد أَ رَأَيْتُمْ شُرَكاءَكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ- أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ يعني اي مشركين مرا خبر دهيد از بتهايي را كه شريك قرار داديد در عبادت بمن نشان بدهيد آيا چيزي از زمين ايجاد كرده و آفريده اند، يعني بچه چيز لازم دانستيد كه آنها انبازها و شريكهاي خدا باشند در عبادت، آيا بچيزي كه از زمين آفريده اند شايسته پرستش شدند أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ آيا براي ايشان شركتي در ايجاد آسمانها است، سپس اين ترتيب را ترك، و فرمود: أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً آيا ما برايشان كتابي فرستاديم، كه تصديق كند دعواي ايشان را در آنچه را كه ايشان از شرك بودند. فَهُمْ عَلي بَيِّنَةٍ آيا ايشان بر دليلهاي آشكار بودند، (مِنْهُ) يعني از اين

كتاب، پس البتّه تمام اينها محال و غير ممكن بود، براي آنها امكان اقامه حجّت نبود و امكان وجود شبه اي هم بر چيزي از آن نبود.

و بعضي گفته: كه" أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً" آيا براي آنها نوشته و سندي آمده كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 351

خدا ايشان را بر كفرشان عذاب نميكند، و آنها اطمينان بآن دارند بَلْ إِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً يعني هيچ چيزي از اينها نيست- لكن برخي از ستمكاران برخي ديگر را وعده نميدهند مگر فريب و وعده دروغ كه حقيقتي براي آن نيست، گفته ميشود، غره، يغره، غرورا، فريب داد او را و فريب ميدهد او را فريب دادني، هر گاه او را تطميع كند در چيزي كه طمع در آن نميشود.

اللَّهَ كانَ بِعِبادِهِ بَصِيراً (45)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 352

آمدن نذير و پيامبر نيفزود ايشان را مگر بلندي در روي زمين، من شي ء فاعل يعجز و من هم زايد است (مِنْ دَابَّةٍ) در محل نصب است براي آنكه آن مفعول" ترك" (و من) نيز زايده است.

و صابئين.

فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِيرٌ پس چون محمد (ص) آمد بسوي ايشان (ما زادَهُمْ) نيفزود آمدن آن پيامبر ايشان را إِلَّا نُفُوراً مگر نفرت و دوري از هدايت و فرار از حق، يعني ايشان افزودند موقع آمدن او نفرت را (اسْتِكْباراً) يعني از روي تكبّر و جبّاري و سركشي بر خداي تعالي و نخوت و غرور اينكه پيرو ديگري باشند.

فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ در روي زمين يعني و قصد زيان زدن به مؤمنين،" و مكر السيّئ" هر مكر و فريبي است كه ريشه اش دروغ و نيرنگ، و بنياد و پايه اش بر تباهي باشد، براي آنكه بعضي از مكرها و نقشه ها نيكو است و آن مكر مؤمنين بكفّار است هر گاه با آنها پيكار كردند، خوبست كه با آنها مكر كنند و آنها را فريب داده و مغلوب نمايند، و مقصود در اينجا مكر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 356

و خدعه برسول خدا و باهل دين و مسلمين است، و مصدر، بصفت مصدر اضافه شده، و تقديرش و مكروا كمكر السيئ است و مكر كردند مكر بدي بدلالت قول خدا:

وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ يعني نتيجه مكر بد برنميگردد مگر بكسي كه مكر نموده فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ يعني پس آيا انتظار ندارند مگر روش خداي تعالي را در امّت هاي گذشته كه هلاكشان كند هر گاه تكذيب كردند پيامبران او را كه عذاب بر ايشان نازل شود و بلا بر ايشان بيايد بجهت پاداش و كيفر كفر و تكذيبشان، پس اگر انتظار چنين روزي را، دارند فَلَنْ تَجِدَ اي محمد هرگز نيابي لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا يعني عادت و

روش خدايي از عقوبت كساني كه كفران نعمت او كرده و انكار خدايي او نموده تغيير و دگرگون نميشود وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا و هرگز براي روش خدا دگرگوني نخواهي يافت، پس تبديل گرديدن چيز است بر خلاف آنچه بوده.

أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ يعني آيا اين كفّاري كه انكار هلاك شدن امتهاي گذشته را كردند در روزي زمين سير و گردش نميكنند فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ يعني پس به بينيد چگونه خدا هلاك و نابود نمود، تكذيب كنندگان قبل از ايشان مانند قوم لوط و عاد و ثمود را، پس عبرت و پند بگيرند بسبب ايشان.

وَ كانُوا و بودند ايشان أَشَدَّ مِنْهُمْ سخت تر بودند از ايشان قُوَّةً وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْ ءٍ يعني با آنكه آنها نيرومندتر بودند نبود خدا كه چيزي از او فوت شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 357

فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ إِنَّهُ كانَ عَلِيماً در آسمانها و نه در زمين البتّه او داناي بتمام چيزهاست (قَدِيراً) تواناست بر آن مقداري كه براي آن حدّ و نهايتي نيست، سپس خداوند سبحان منّت گذاشت بر خلقش بتأخير عقاب از ايشان و گفت وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما كَسَبُوا و اگر خداوند مردم را بآنچه مرتكب شدند از شرك و تكذيب ايشان مؤاخذه كند و تعجيل عقوبت ايشان را و آن قول اوست:

ما تَرَكَ عَلي ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ باقي نماند بر روي زمين جنبنده اي و ضمير بارض برميگردد و اگر چه ذكري از آن نشده براي دلالت كلام بر آن و علم به اينكه جنبنده ها در روي

زمين زندگي ميكنند.

وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلي أَجَلٍ مُسَمًّي و لكن خدا آنها را بتأخير انداخته تا اجل نامبرده و آيه در سوره نحل تفسير شده.

فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِعِبادِهِ بَصِيراً پس هر گاه اجلشان آمد، پس البتّه خدا به بندگانش بيناست، يعني خدا بيناي به مكان ايشان است، پس آنها را هر طوري كه خواهد مؤاخذه ميكند.

و بعضي گفته اند: بيناي باعمال ايشانست، پس آنها را بر آن پاداش مي دهد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 358

كند از او هراسهاي آخرت را و بآن مدافعه و قاضيه هم گفته ميشود كه از صاحبش دفع ميكند هر بدي را و آورده كند براي او هر حاجتي را، و هر كس آن را قرائت كند براي او بيست حج نوشته شود و كسي كه آن را بشنود براي او محسوب شود ثواب هزار ديناري كه در سبيل اللَّه بدهد، و كسي كه بنويسد آن گاه بياشامد داخل جوف او شود هزار دواء و هزار نور و هزار يقين و هزار بركت و هزار رحمت و از او برطرف شود هر درد و بيماري.

و از انس بن مالك از پيغمبر (ص) روايت شده كه فرمود البتّه براي هر چيزي قلبي است و قلب قرآن سوره يس است.

و از او از پيامبر (ص) رسيده كه فرمود كسي كه بگورستاني وارد شود يس را بخواند خدا در آن روز از عذاب ايشان تخفيف و براي او بعدد امواتي كه در آنجاست حسناتي نوشته شود.

و ابو بصير از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود، البتّه براي هر چيزي قلبي است و قلب قرآن سوره يس است پس هر كس در روز پيش از آنكه شام كند بخواند در روز آن از حفظ شدگان و روزي داده شدگان باشد تا شب كند و هر كس در شب بخواند پيش از آنكه بخوابد خدا بر او هزار فرشته مأمور كند تا او را از هر شيطاني پليدي و از هر آفتي حفظ نمايد، و اگر در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 360

خوابش بميرد خدا او را در بهشت داخل كند و سي هزار

فرشته براي غسل او حاضر و همگي براي او استغفار ميكنند و او را تا قبرش تشييع مينمايند به استغفار كردن براي او، پس چون او را داخل قبرش مينمايند آنها در قبر او خدا را عبادت ميكنند و ثواب عبادتشان براي اوست و قبرش تا ديدگاه چشم گشاد و وسيع ميشود و از فشار قبر ايمن خواهد بود و همواره از قبرش نوري ساطع است تا فضاء آسمان تا آنكه خدا او را از قبرش بيرون آورد، پس چون از قبرش بيرون آمد فرشته ها پيوسته با او هستند و او را مشايعت نموده و با او گفتگو ميكنند و در روي او خنديده و او را بهر خيري مژده ميدهند تا او را از صراط و ميزان عبور دهند و او را در مكاني از بهشت خدا اقامت دهند كه نباشد نزد خدا خلقي كه نزديك تر از او باشد مگر فرشتگان مقرّب و پيامبران مرسل و او با پيامبران در مقابل خدا ايستاده و محزون نيستند با كساني كه در غم و غصّه بسر ميبرند و با مهمومين مهموم نيستند و جزع و ناراحتي ندارند با مردمي كه در ناراحتي و جزع ميباشند، سپس خداوند تعالي باو ميگويد: اشفع عبدي اشفعك في جميع ما تشفع، بنده من شفاعت كن در تمام آنچه ميخواهي كه شفاعت كني من شفاعت تو را مي پذيرم و از من بخواه بتو عطا كنم تمام چيزهايي كه تو ميخواهي، پس سؤال ميكند و باو عطا ميشود و شفاعت ميكند، پس، قبول ميشود و او را محاسبه نميشود در ميان كساني كه محاسبه ميشوند و ذليل و خوار نميگردد، و ملامت

بگناهي و نه بچيزي از اعمال بدش نميشود و از رفقاء محمد (ص) ميباشد.

و محمد بن مسلم از حضرت امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده كه براي رسول خدا" ص" دوازده اسم است، پنج اسم آن در قرآن است:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 361

1- محمد 2- احمد 3- عبد اللَّه 4- يس 5- نون.

بن غالب از اعشي از ابي بكر نون از (ياسين) را ظاهر و در" ن وَ الْقَلَمِ" در روايت عليمي از جماد مخفي ميگردد و امّا يعقوب: او نون هر دو را در روايت روح و زيد ظاهر و در روايت رويس مخفي ميداشت، و اهل حجاز و بصره و ابو بكر (تنزيل) برفع خوانده و ديگران از قاريان بنصب (تنزيل) خوانده اند و در شواذ قرائت ثقفي (يس) به فتح نون و قرائت ابي السماك يس بكسر، ن، و قرائت كلبي يسن برفع نون آمده و در قرائت ابن عباس و عكرمه و ابن يغمر و نخعي و عمر بن عبد العزيز" فاغشيناهم" با عين، و در قرائت ابن محيص و زهري (انذرتهم) با يك همزه آمده است.

بنا بر وقف شده است، و از آنچه كه دلالت بر اين ميكند اجازه دادن ايشانست در آن نون جمع بين دو ساكن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 364

است، چنانچه جمع ميشوند در كلامي كه وقف بر آن ميشود و اگر اين نبود جمع آن دو هم جايز نبود.

و امّا كسي كه نون در آن را ظاهر و روشن نكرده، پس او اگر چه در تقدير وقف قطع نكند در آن همزه وصل را و اين قول خداي تعالي (أ لم اللَّه) آيا نمي بيني كه همزه وصل حذف شده و ثابت نشده چنانچه با غير آنهم از كلامي كه وصل ميشود ثابت نشده.

و كسي كه (تنزيل) را رفع داده بنا بر تقدير (هو تنزيل العزيز الرحيم) يا هذا تنزيل العزيز الرحيم گرفته و نصب آن بنا بر تقدير نزل تنزيل العزيز الرحيم است.

و امّا آنكه (يس) با جر خوانده پس هر دو آن بجهت التقاء ساكنين است و آنكه رفع داده پس بنا بر روايت كلبي است كه او گويد، آن بلغت طي يا انسان است و ابن جنّي گويد، نزد من محتمل است كه از تمام اسمها اكتفاء بسين براي اين بوده باشد كه در آن حرف نداء است مثل قول تو كه يا رجل مي گويي و مانند حذف بعضي از حروف اسم قول پيغمبر (ص) است كه فرمود:

كفي بالسيف شاء

، يعني شاهدا، شمشير براي شهادت كافيست، پس حذف عين الفعل و لام الفعل شده، پس همين طور از انسان فاء الفعل و عين الفاء حذف و باقي مانده را قرار داد اسمي كه قائم بخود باشد و آن

سين است پس ياسين گفته شد و آن شبيه بقول شاعر است:

قلنا لها قفي قالت قاف

گفتيم بآن زن بايست گفت ايستادم، و كسي كه (فاعشيناهم) با عين خوانده پس آن را منقول از عشي يعشي گرفته هر گاه ديده اش ضعيف شود و اعشيته انا، و من ديده او را ضعيف كردم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 365

و امّا (اغشيناهم) با غين معجمه پس بنا بر حذف مضاف است، يعني (فاغشينا ابصارهم) پس ديدگان آنها را كور كرديم و پوشانديم، يعني بر آن چشمها پرده قرار داديم، و غشاوه بر چشم مثل غشاوه بر قلب است، پس بر خورد ميكند به معناي هر دو قرائت.

و امّا كسي كه (انذرتهم) بيك همزه خوانده، پس او حذف كرده همزه استفهام را بجهت تخفيف و حال آنكه قصد آن را داشته چنانچه كميت شاعر گويد:

طربت و ما شوقا الي البيض اطرب و لا لعبا منّي و ذو الشّيب يلعب

خوشحال شدم و حال آنكه شوقي نيست در موي سفيد كه خوشحال شوم و نه از من لعب و بازي است و آيا كسي كه مويش سفيد شد بازي ميكند، و معني (او ذو الشّيب يلعب) شاهد بيت در حذف همزه او ذو الشّيب است كه ذو الشّيب آمده و يا مثل بيت كتاب:

لعمرك ما ادري و ان كنت داريا شعيب بن سهم او شعيب بن منقر

قسم بجان تو نميدانم و يا اگر آگاه بودم كه شعيب بن سهم است يا شعيب منقر است، شاهد اين بيت و ان كنت است كه (او ان كنت) بوده.

چشم است بعد از برداشتن سر و بعضي گفته اند كه آن مقنع، يعني آنست كه چانه خود را بسينه خود فشار ميدهد آن گاه بلند ميكند و بعضي گفته براي دو كوهان شتر قماح براي آنكه شتر وقتي وارد آب مي شود براي خنكي زياد آب سرش را بلند ميكند و گفته ميشود قمح البعير هر گاه سرش را بلند كرد و آب نياشاميد و بعير قامح و ابل قماح و اقمحتها انا.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 366

شاعري توصيف ميكند، كشتي را كه سوار شده و ميگويد:

و نحن علي جوانبها و قعود بغض الطّرف كالابل القماح

و ما در اطراف آن كشتي نشسته و چشمهاي خود را ميبستيم مثل شتري كه آب نخورده سر خود را بلند ميكند (علي) در قول خدا علي صراط متعلّق بمرسلين است تقديرش ارسلوا علي صراط است و ممكنست جار و مجرور در محلّ خبر (انّ) باشد، پس خبر بعد از خبر باشد و ممكن است كه در محل نصب باشد بنا بر حاليت، پس مثل آنست كه گفته است، ارسلوا مستقيما طريقهم، ما انذر آباؤهم بهتر آنست كه (ما) نافيه و جمله در محل نصب باشد زيرا كه آن صفت قوم است، و ممكنست كه ما حرف موصول مصدريه بر تقدير، لتنذر قوما انذر آباؤهم باشد.

كه ميخواست بسر حضرت بزند، پس چون بلند كرد دستش بگردنش پيچيد، و سنگ بدستش چسبيد، پس چون نزد يارانش برگشت و بآنها خبر داد آنچه ديده بود سنگ از دستش افتاد، پس مردي از بني مخزوم گفت من او را با اين سنگ ميكشم و آمد ديد كه آن حضرت نماز ميخواند، پس خواست سنگ را بياندازد كه خدا چشم او را كور كرد پس صداي آن حضرت را ميشنيد ولي خود او را نمي ديد پس برگشت بسوي يارانش و آنها را نديد تا آنكه او را صدا زدند و گفتند تو چه كردي گفت، نديدم او را ولي صداي او را شنيدم و ميان من و او چيزي مانع

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 367

و حايل شد مثل شير نري كه با دمش اعلام خطر ميكرد كه اگر نزديك شوم مرا بخورد.

و ابو حمزه ثمالي از عمار بن عاصم از شفيق بن سلمه از عبد اللَّه بن مسعود روايت كرده كه قريش اجتماع كردند بدرب منزل پيغمبر (ص) پس پيغمبر" ص" بيرون آمد و مشت خاكي بر سر و صورت آنها پاشيد و آنها او را نديدند، عبد اللَّه گويد آنها همان مردمي بودند كه در كنار چاه بدر اجتماع كردند.

و ابو حمزه از مجاهد از ابن عباس روايت كرده كه قريش اجتماع كردند و گفتند اگر محمد داخل مسجد الحرام شود همگي يك دفعه بر او حمله نموده و او را بكشيم، پس پيغمبر (ص) وارد شد و خدا از پيش رو و پشت سرشان حجابي و سدّي قرار داد كه او را نديدند، پس نماز خواند سپس

نزد آنها آمد و خاك بر سرشان افشاند و ايشان او را نميديدند، پس چون از آنها دور شد و خاك را ديدند گفتند اين سحر پسر (ابي كبشه)" يعني فرزند زاده عبد المطّلب است.

أُنْذِرَ آباؤُهُمْ قتاده گويد: براي آنكه بترساني از گناهان خدا مردمي را كه پدرانشان را در پيش بيم داده نشده براي آنكه آنها در زمان فترت بين حضرت عيسي و حضرت محمد (ص) بودند.

حسن گويد: يعني پيامبر بيم دهنده اي از خودشان و قومشان نيامد براي آنها و اگرچه از غير ايشان آمد برايشان. و بعضي گفته اند: يعني نيامد ايشان را كسي كه آنها را با كتاب بيم دهد، و اين بنا بر قول آنست كه گويد در ميان عرب پيش از پيامبر ما پيامبراني بنام خالد بن سنان و قيس بن ساعده و غير آنها بودند ولي داراي كتاب نبودند.

عكرمه گويد: يعني براي آنكه بترساند قومي را چنانچه ترسانيد پدران ايشان را.

فَهُمْ غافِلُونَ پس ايشان غافلند از آنچه را كه قرآن متضمّن و از آنچه را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 369

كه خدا ترسانيد بسبب آن از نزول عذاب، و غفلت مانند سهو آن رفتن معنا است از خاطره، آن گاه خداي سبحان بار ديگر قسم ياد كرد و گفت:

لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلي أَكْثَرِهِمْ يعني واجب شد تهديد ايشان و- استحقاق عذاب بر ايشان، فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ پس ايشان ايمان نميآورند و بر حال كفر و بيديني ميميرند و اين در علم خدا گذشته است.

و بعضي گفته اند: تقدير آن اينست، لقد سبق القول علي اكثرهم، هر آينه در علم خدا كه بيشتر ايشان ايمان نميآورند پس ايشان ايمان نميآورند و اين را خداي سبحان بفرشتگان خبر داد كه ايشان ايمان نميآورند پس مسلّم شد قول خدا بر ايشان.

إِنَّا جَعَلْنا فِي أَعْناقِهِمْ أَغْلالًا فَهِيَ إِلَي الْأَذْقانِ البتّه ما قرار داديم در

گردنهايشان غلهايي پس دستهايشان بچانه هايشان، كنايه از آن آورده و اگر چه آن را ياد نكرده براي آنكه اعناق و اغلال دلالت بر آن ميكند و دلالت آنها از اين روست كه غل البته دست را بسوي چانه و گردن جمع ميكند و غل گردن را بسوي چانه جمع ميكند.

و از ابن عباس و ابن مسعود روايت شده كه آنها (انّا جعلنا في ايمانهم اغلالا) قرائت ميكردند، و بعضي از ايشان في ايديهم قرائت كرده اند و معنا در تمام اين قرائت و احتمالات يكيست براي آنكه غل در گردن تنها بدون دست نميشود و نه در دست تنها بغير گردن و مانند اينست، قول شاعر كه گفته است:

و ما ادري اذا يممت ارضا اريد الخير ايّهما يليني

و من نميدانم وقتي قصد زميني و شهري را نمودم قصد خير نمودم كدام يك،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 370

از آنها بمن ميرسد.

أ الخير الذي انا ابتغيه ام الشرّ الذي لا يأتليني

آيا خير چناني كه من در طلب اويم يا شرّ چناني كه آن مرا وانميگذارد. شاهد بيت اول است كه خير را تنها ياد كرده، بعد گفته ايّهما يليني كدام يك از آن دو بمن ميرسد، زيرا بتحقيق دانسته كه خير و شرّ هر دو عارض بر انسان مي شوند ولي نميداند اين برخورد باو ميكند يا آن و مانند آن هم در قرآن آمده مثل آيه: وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ «1» و قرار داد براي شما لباسها و بيرجامه ها كه شما را از گرما حفظ كند و نفرمود و البرد، براي آنكه آنچه كه انسان را

از گرما حفظ ميكند از سرما هم حفظ ميكند، يعني زير جامه نازك از گرما زدگي حفظ ميكند و بيرجامه ضخيم از سرما خوردن نگه ميدارد.

مفسّرين بر معني اين آيه بر چند وجه اختلاف كرده اند:

1- حسن و جبائي گويد: اينكه خداي سبحان اراده كرده باين آيه بخشي را براي مثل زدن و تقديرش اينست مثل اين گروه مشركين در نفرتشان از آنچه كه ايشان را بسوي آن ميخواني مانند مرديست كه دستهايش را بگردنش بسته اند كه امكان ندارد براي او كه آن را بسوي خير باز و دراز كند، و مردي كه سرش بلند كرده كه جلوي پايش را نمي بيند، گويد و مانند آن قول شاعر جاهليّت (صلاة من عمرو بن مالك) معروف به اخوه اودي است كه ميگويد:

كيف الرشاد و قد صرنا الي امم لهم عن الرشد اغلال و اقياد

خير و صلاح چگونه است و حال آنكه ما گشتيم بسوي امّت هايي كه بر ايشان از عقل و هدايت غلها و قيدهايي بود و مثل آن در سخنان عرب بسيار است.

__________________________________________________

(1)- سوره نحل آيه: 81.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 371

2- ابي مسلم گويد: يعني مثل آنكه اين قرآن غلهايي در گردنهاي ايشانست كه آنها را مانع خشوع ميشود براي شنيدن و انديشه كردن آن براي سنگيني آن بر ايشان و اين جهتش اينست كه ايشان وقتي سركشي كردند از آن و عار داشتند از پيروي او و شخص مستكبر و سركش سرش را بلند كرده گردنش را ميكشد و تكبّر ميكند نگاه بزمين نميكند مثل آنست كه دستهايشان را بگردنشان بسته اند و البتّه اين را اضافه

بخود نموده كه ما قرار داديم در گردنهايشان، براي آنكه موقع قرآن خواندن بر ايشان و فرا خواندن ايشان باين صفت ميگردند، پس آن مثل قول اوست، حَتَّي أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِي است «1» تا آنكه شما فراموش كرديد ياد را.

3- ابن عباس و سدي گويند: قصد نموده باين امر مردمي از قريش را كه مصمّم كشتن پيغمبر (ص) شدند، پس دستهايشان بگردنهايشان بسته شد و نتوانستند دستي بسوي آن حضرت دراز كنند.

4- اينكه مقصود توصيف حال ايشانست در روز قيامت، پس آن مثل قول او إِذِ الْأَغْلالُ فِي أَعْناقِهِمْ «2» وقتي كه غلها در گردنهاي ايشانست، و البتّه آن را بتلفّظ ماضي ياد كرده براي تحقّق و واقعيّت آنست.

فَهُمْ مُقْمَحُونَ زهري گويد: مقصود اينكه چون دستهايشان بگردنهايشان بسته ميشود و غلها چانه هايشان را بالا ميبرد و سرهايشان بلند، پس آنها سرهايشان بسبب بالا رفتن غلها بالا ميرود، و بر اين معني دلالت ميكند قول قتاده كه مقمحون را مغلولون معني كرده است.

وَ جَعَلْنا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْناهُمْ فَهُمْ لا يُبْصِرُونَ

__________________________________________________

(1)- سوره مؤمنون آيه: 11.

(2)- سوره غافر آيه: 71.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 372

و قرار داديم از پيش روي ايشان سدّ و حجابي و از پشت سر آنها هم سدّي، پس نابينا كرديم ايشان را، پس آنها نمي بينند و اين بنا بر يكي از دو وجه تشبيه است براي آنها بكسي كه اين صفت اوست در اعراض از ايمان و قبول حق و اين عبارت از واگذاري خداست ايشان را وقتي كفران كردند و مثل آنكه گفته است، ما ايشان را واگذاريم در حال شكست خوردگي،

پس اين از پيش روي و پشت سرشان سدّي شد، و وقتي گفتيم كه آن توصيف حال ايشانست در آخرت پس سخن بنا بر حقيقت است و آن عبارت از تنگي جاي در آتش است بطوري كه راه جلو و عقب رفتن را ندارند زيرا اطرافشان مسدود و بسته است، و هر گاه حمل كرديم آن را بر صفت مردمي كه اهتمام بكشتن پيغمبر (ص) نمودند، پس مقصود اينست كه ما قرار داديم پيش روي اين كفّار مانعي و از پشت ايشان نيز مانعي تا آنكه نديدند پيامبر را و قول خدا فَأَغْشَيْناهُمْ فَهُمْ لا يُبْصِرُونَ يعني كور كرديم چشمهاي ايشان را پس نميديدند پيغمبر (ص) را.

و روايت شده كه ابو جهل تصميم گرفت كه پيغمبر (ص) را بكشد، پس هر گاه شب بيرون ميرفت او را نميديد و خدا حايل ميشد بين او و آن حضرت، و بعضي گفته اند: فاغشيناهم، يعني كور گردانيديم آنها را پس ايشان نميديدند- هدايت و راه سعادت را، و برخي گفته اند: فاغشيناهم، پس بسبب عذاب كور كرديم آنها را پس آنها آتش را نميديدند، و بعضي گفته اند: يعني ايشان را چون از ايمان و قرآن منصرف شدند لازم شد ايشان را اين بدبختي و نابينايي تا جايي كه نميتوانستند بطرفي روآورند مثل شخص بسته شده به غل و كسي كه راه ها بر او مسدود شده.

وَ سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ براي ايشان يكسان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 373

و بي تفاوت است چه بترساني و چه بيمشان ندهي ايمان نمي آورند، تفسيرش در سوره بقره گذشت.

خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ كَرِيمٍ (11) إِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتي وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ (12) وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً أَصْحابَ الْقَرْيَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ (13) إِذْ أَرْسَلْنا إِلَيْهِمُ اثْنَيْنِ فَكَذَّبُوهُما فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ فَقالُوا إِنَّا إِلَيْكُمْ مُرْسَلُونَ (14) قالُوا ما أَنْتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا وَ ما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَيْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ تَكْذِبُونَ (15)

قالُوا رَبُّنا يَعْلَمُ إِنَّا إِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ (16) وَ ما عَلَيْنا إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِينُ (17) قالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنا بِكُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُمْ وَ لَيَمَسَّنَّكُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِيمٌ (18) قالُوا طائِرُكُمْ مَعَكُمْ أَ إِنْ ذُكِّرْتُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ (19) وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعي قالَ يا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ (20)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 374

نفرستاده است و شما جز دروغگويان نيستند.

16- رسولان گفتند كه پروردگار ما ميداند كه ما بطور قطع بسوي شما فرستاده شده ايم.

17- و بعهده ما جز پيام رساندن آشكار نيست.

18- اهل آن شهر گفتند ما جدّا بآمدن شما فال بد زده ايم اگر از اين گفتار باز نايستيد شما را سنگ سار خواهيم كرد و بطور مسلّم از جانب ما به شما شكنجه اي دردناك ميرسد.

19- رسولان گفتند منشأ فال بد شما همراه شماست آيا اگر يادآور شويد بلكه شما گروهي از حدّ در گذشته ايد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 375

20- و مردي (بنام حبيب نجار) از دورترين نقاط شهر شتابان بيامد و همي گفت اي قوم من فرستادگان خداي را پيروي كنيد.

ما مينويسيم آنچه را كه مقدم داشتند از اعمالي كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 377

برايش اثري نيست.

(وَ آثارَهُمْ) جبائي گويد: يعني اعمالي كه برايش اثر مي باشد مثل صدقات جاريه و كتب سودمند ديني.

و بعضي گفته اند: يعني بآثار ايشان از اعمالي كه بعد از آنها روشن، و سنت معموله گرديده كه مردم آن را تعقيب و آئين دانسته و مورد عمل قرار دادند چه سنّت حسنه نيكو و چه روش زشت و ناروا.

و بعضي گفته اند: يعني ما مينويسيم گامهايي را كه ايشان بسوي مسجد برميدارند و موجب آن حديثي است كه ابو سعيد خدري آن را روايت نموده كه بني سلمه در ناحيه و كناري در خارج مدينه سكونت داشتند، پس به پيغمبر صلّي اللَّه عليه و آله از دوري منازلشان به مسجد و نماز با پيغمبر (ص) شكايت كردند پس آيه مذكوره نازل شد، و در حديث از ابي موسي رسيده كه گفت پيغمبر (ص) فرمود بدرستي كه بزرگترين مردم از جهت اجر در نماز دورترين مردم است از جهت راه پيمايي بسوي نماز، پس دورترين آنها، محمد بن مسلم بخاري و مسلم بن حجاج قشيري هم آن را در دو صحيح خود نقل نموده است وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ يعني و شمرديم هر چيز از حوادث را در كتاب ظاهر و آن لوح محفوظ است و دليل در شمردن اين در آن كتاب توجّه فرشتگان است بآن زيرا آنها مقابله ميكنند با آن آنچه كه از امور حادث ميشود و در آن دلالت بر معلومات خداي سبحانست بنا بر تفصيل.

حسن گويد: اراده نموده بآن پرونده هاي

اعمال را و آن را آشكار- و ظاهر ناميد براي آنكه اثرش كهنه و مندرس نميشود. «1»

__________________________________________________

(1)- مترجم گويد: خدا ابو علي طبرسي را رحمت كند كه در عصر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 378

سپس خداوند سبحان به پيغمبر گراميش فرمود: وَ اضْرِبْ لَهُمْ اي محمد براي ايشان مثل بزن (مَثَلًا) يعني مثل و حكايتي را نقل كن و آن از قول ايشانست كه اين گروه اضرابي يعني مثلهايي هستند.

__________________________________________________

(تقيّه و خفقان ميزيسته و در آن زمان و بالاخص در ناحيه استان خراسان غلبه با اهل سنّت بوده و از اين رو تفسيرش را غالبا بر وفق تفاسير آنها ترتيب داده است، از جمله همين آيه كه امام مبين را به كتاب مبين تفسير كرده در حالي كه ابن عباس از امير المؤمنين (ع) روايت كرده كه فرمود،

انا و اللَّه الامام المبين

، بخدا قسم امام مبين من هستم كه جدا ميكنم حق را از باطل و آن را بميراث از رسول خدا (ص) دارم.

ابن بابويه باسنادش از حضرت ابي جعفر امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده از پدرش از جدش (ع) فرمود وقتي بر پيغمبر (ص) نازل شد آيه وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ ابو بكر و عمر از جا بلند شدند و گفتند آيا آن تورات است فرمود نه، گفتند آيا انجيل است، فرمود نه، گفتند آيا آن قرآن است، فرمود نه پس امير المؤمنين عليه السلام آمد پيغمبر (ص) فرمود اين است آن امام چناني كه خداوند در او احصا نموده است علم چيزي را در كتاب مصباح الانوار باسنادش از عمار بن ياسر

روايت نموده كه گفت من با امير المؤمنين (ع) در بعضي از جنگهايش بودم، پس عبور كرديم به بياباني كه پر از مورچه بود گفتم اي امير المؤمنين آيا ميشناسي كسي را كه از خلق- خدا بداند عدد اين مورچگان را و اينكه نر آنها چندتاست و ماده آنها چه مقدار است، گفتم اي آقاي من اين مرد كيست فرمود اي عمار آيا در سوره يس نخوانده اي وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ گفتم بلي اي آقاي من فرمود منم آن امام مبين.

و چند روايت ديگر باين مضمون كه مقصود از امام مبين حضرت علي (ع) است نه غير آن. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 379

و بعضي گفته اند: يعني يادكن براي ايشان مثلي را (أَصْحابَ الْقَرْيَةِ) ياران قريه را و اين قريه بقول مفسّرين (انطاكيه) بوده إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ يعني هنگامي كه خداوند بسوي ايشان پيامبران را برانگيخت و اعزام نمود.

إِذْ أَرْسَلْنا إِلَيْهِمُ اثْنَيْنِ يعني دو پيامبر از پيامبران خود فَكَذَّبُوهُما يعني آنها را تكذيب كردند و بقول ابن عباس آنها را زدند در آنجا زنداني نمودند فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ يعني ما آن دو پيغمبر را تقويت و تأييد كرديم به پيامبر سوّمي از عزّت گرفته شده و آن نيرو و پيروزي است و از آنست قول ايشان" من عزيز" يعني كسيست كه ميگويد" من عزيز" يعني كسي كه غالب و پيروز است و لباس طرف را به قيمت ميبرد، شيعه گويد: اسم اين دو مرد (شمعون و يوحنا) بوده و اسم سوّمي بولس، و ابن عباس و كعب گويند: اسم آن دو پيغمبر صادق و صدوق و اسم

سوّمي سلوم.

و كعب و وهب گويند: آنها از اصحاب و حواريّين عيسي عليه السلام- بوده اند، و آن دو نفر گويند و خبر اين نيست كه خدا آنها را اضافه به خود كرده براي آنكه عيسي عليه السلام آنها را باجازه و امر خدا فرستاده بود بسوي شما …

فَقالُوا إِنَّا إِلَيْكُمْ مُرْسَلُونَ يعني گفتند اي اهل ده البتّه خدا ما را به سوي شما ارسال نموده و فرستاده است (قالُوا) يعني اهل قريه گفتند:

ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا شما نيستيد مگر بشري مثل ما پس صلاحيّت براي رسالت و پيامبري نداريد چنانچه ما براي رسالت صلاحيّت نداريم.

وَ ما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَيْ ءٍ خداي بخشاينده چيزي نازل نكرده كه ما را بسوي آن بخوانيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 380

إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَكْذِبُونَ يعني نيستيد مگر دروغگويان در آنچه ميپنداريد و معتقد بودند كه هر كس كه مانند ايشان باشد از جهت بشريّت صلاح نيست كه پيغمبر باشد و از خاطر ايشان رفته بود كه خداوند متعال هر كس را كه بخواهد براي رسالتش اختيار ميكند و اينكه ميداند از حال اين گروه صلاحيّت ايشان را براي پيامبري و تحمّل زحمات و سختيهاي آن …

قالُوا رَبُّنا يَعْلَمُ إِنَّا إِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ آنها گفتند پروردگار ما ميداند كه ما فرستادگان اوئيم بسوي شما و البتّه اين مطلب را بعد از اقامه دليل و برهان بسبب ظهور معجزه گفتند، پس قبول نكردند و وجه احتجاج باين قول اين است كه ايشان آنها را ملزم كردند باين كه تأمل كنند در معجزات ايشان تا بدانند كه آنها راستگويان بر خدا هستند، پس در اين

تحذير سختي است.

وَ ما عَلَيْنا إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ يعني لازم نيست بر ما جز اداء رسالت و تبليغ ظاهر.

و بعضي گفته اند: يعني و بر ما نيست كه شما را تحميل كنيم برايمان زيرا كه ما توان آن را نداريم.

(قالُوا) يعني و اين كفّار در پاسخ پيامبران موقعي كه عاجز شدند از ايراد شبهه و عدول كردند از تأمل در معجزه و گفتند إِنَّا تَطَيَّرْنا بِكُمْ البتّه ما بشما فال بد ميزنيم لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا اگر خودداري نكنيد از آنچه دعوت ميكنيد از رسالت لَنَرْجُمَنَّكُمْ قتاده گويد: يعني هر آينه شما را سنگ سار ميكنيم، و مجاهد گويد: يعني هر آينه شما را دشنام مي گوييم و سبّ مينمائيم وَ لَيَمَسَّنَّكُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِيمٌ قالُوا و هر آينه بشما خواهد رسيد از ما عذاب دردناكي پيامبران گفتند طائِرُكُمْ مَعَكُمْ يعني فال بد شما تمامش با خود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 381

شماست با قامت و پايداري شما بر كفر بخداي تعالي، و امّا فرا خواندن بسوي توحيد و عبادت خداي تعالي پس در آن نهايت بركت و خير و خوشبختي است و در آن بدبختي نيست.

و ابي عبيده و مبرّد گفته اند: يعني فال بد شما حظ و نصيب شماست، از خير و شر.

أَ إِنْ ذُكِّرْتُمْ يعني اگر ياد آور شويد و اين جمله را گفتيد؟

و بعضي گفته اند: يعني اگر ياد آور شديم شما را ما را تهديد ميكنيد و آن مثل اول است، و بعضي گفته اند: يعني اگر فكر و انديشه نموديد خواهيد شناخت صحّت آنچه براي شما گفتيم.

بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ يعني در ما چيزي كه موجب بدبختي و فال بد

زدن باشد نيست و لكن شما از حدّ تجاوز كرده ايد در تكذيب رسولان و معصيت و اسراف بمعناي افساد كردن و تجاوز از حد است و سرف بمعناي فساد است طرفه گويد:

ان امرؤا سرف الفؤاد يري عسلا بماء سحابة شتمي

يعني بدرستي كه مردي بد دل سب و ناسزا گفتن بمن را شيرين و گوارا ميداند وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعي ابن عباس و جماعتي از مفسرين گويند: و آمد مردي از انتها و دورترين نقاط شهر كه نامش حبيب نجّار بود و او در موقع ورود رسولان بده ايمان آورده بود بآنها و منزلش نزديكي دورترين دروازه اي از دروازه هاي شهر بود، پس چون شنيد كه قوم او تكذيب پيامبران نموده و عازم كشتن آنها هستند، آمد در حالي كه سخت ميدويد قالَ يا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ گفت اي قوم من پيروي كنيد پيامبراني

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 382

را كه خدا بسوي شما فرستاده و اقرار كنيد برسالت آنها و حبيب يقين كرده بود به پيامبري ايشان چون وقتي او را دعوت بسوي حق كردند گفت آيا براي اين كار مزدي خواهيد گرفت، گفتند نه.

ابن عباس گويد: حبيب مبتلا به بيماري جذام و فلج بود پس رسولان او را شفا دادند و او ايمان آورد بآنها.

گفتند ما فرستادگان عيسي هستيم آمده ايم كه شما را از عبادت و پرستش بتها بعبادت خداي بخشنده دعوت كنيم، گفت آيا با شما معجزه و نشانه اي است، گفتند آري ما بيماران را شفا ميدهيم جذامي و برصي را باذن خدا معالجه ميكنيم، گفت من يك پسر دارم بيمار و بستري است و چند سالست كه قادر نيست از جا حركت كند، گفتند ما را بمنزلت ببر تا از حال او مطّلع شويم. پس باتفاق او بمنزلش رفته و دستي بر بدن فرزند بيمارش كشيدند، پس همان لحظه باذن خدا شفا يافت و صحيح و سالم از جا برخاست، پس در شهر شايع شد و بيماران بسياري بدست آن دو نفر شفا يافتند، و براي مردم انطاكيه پادشاهي بود كه بت ميپرستيد و اين خبر بگوش او رسيد پس آنها را خواست و گفت كيستيد گفتند: ما فرستادگان عيسي (ع) هستيم، آمده ايم كه شما را از پرستش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 383

چيزي كه نميشنوند و نمي بينند بعبادت كسي دعوت كنيم كه هم ميشنود و هم مي بيند.

پادشاه گفت آيا براي ما خدايي جز اين خدايان هست گفتند آري آنكه تو را و خدايان تو را آفريده است، گفت برخيزيد تا درباره شما فكري كنيم پس مردم آنها را گرفتند و در بازار و زدند.

وهب بن منبه گويد: حضرت عيسي (ع) اين دو رسول را فرستاد بانطاكيه پس آمدند آنجا ولي دست رسي بشاه آنجا پيدا نكردند و مدّت توقّف آنها طول كشيد.

پس يك روز پادشاه بيرون رفت و آنها در سر راه شاه ايستاده و تكبير گفته و خدا را ياد نمودند،

پس پادشاه خشمگين و غضبناك شده و امر بحبس و زندان آنها نموده و هر كدام را يكصد شلّاق زدند، پس چون رسولان را تكذيب كرده و شلّاق زدند، حضرت عيسي عليه السلام شمعون صفا بزرگ حواريين را عقب آنها فرستاد تا آنها را ياري نموده و از بند و گرفتاري آزاد كند.

پس شمعون بطور ناشناس وارد شهر شده و باطرافيان پادشاه معاشرت نموده تا با او مأنوس شده و خبر او را به پادشاه دادند، پس شاه او را طلبيده و از معاشرت او خشنود و باو انس گرفته و او را گرامي داشت، سپس روزي بپادشاه گفت شنيده ام كه شما دو نفر را در زندان حبس نموده و شلاق زده اي موقعي كه تو را بغير دينت دعوت نمودند، آيا تو گفته آنها را شنيده اي، شاه گفت آن روز چنان خشمناك شدم كه نتوانستم گفتار آنها را بشنوم.

گفت اگر اجازه دهيد آنها را بياورند تا به بينيم چه دارند و چه ميگويند، پس پادشاه آنها را طلبيد، پس شمعون بآنها گفت كي شما را به اينجا فرستاده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 384

گفتند خدايي كه هر چيزي را خلق كرده و شريكي براي او نيست، گفت دليل شما چيست، گفتند هر چه از ما بخواهيد انجام ميدهيم، شاه امر كرد تا يك جوان كوري را كه جاي چشمانش مانند پيشانيش صاف بود آوردند و آنها شروع كردند خدا را خواندند تا جاي چشمانش شكافت و دو فندق گلي بجاي چشمان آنان گذارد پس تبديل بدو چشم شد و بينا گشتند و شاه تعجّب كرد پس شمعون بشاه گفت شما اگر

صلاح بداني از خدايان خود بخواه تا مانند اين عمل دو نابينا را بينا كند پس شرافتي براي تو و خدايان تو باشد، شاه گفت من چيزي را از تو پنهان نمي كنم اين خداياني كه ما ميپرستيم نه زياني بكسي ميزنند و نه سودي ميبخشند، آن گاه باين دو فرستاده عيسي گفت، اگر خداي شما قدرت زنده كردن مرده را دارد، ما ايمان ميآوريم به او و بشما گفتند خداي ما بهر چيزي تواناست، شاه گفت در اينجا مرده اي هست كه هفت روز است مرده است و ما او را دفن نكرده ايم تا پدرش برگردد از مسافرت و او را آوردند در حالي كه تغيير كرده و متعفّن شده بود پس شروع كردند علنا خدا را خواندند و شمعون هم در باطن و دلش خدا را ميخواند، پس مرده برخاست و گفت من هفت روز قبل مرده و داخل در هفت وادي از آتش شدم و من شما را بيم ميدهم و ميترسانم از آنچه در آن هستيد، ايمان بخدا بياوريد، پس پادشاه تعجّب كرده و بفكر فرو رفت.

چون شمعون دانست كه سخن او در پادشاه اثر كرده او را بسوي خدا خواند پس شاه و عدّه اي از مردم شهرش ايمان آورده و عده اي هم بكفرشان باقي ماندند.

و عيّاشي هم در تفسيرش مثل اين راز- باسنادش از ابي حمزه ثمالي و غير او از حضرت امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهما السلام روايت كرده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 385

جز اينكه در بعضي روايات است كه خدا دو پيامبر را مبعوث كرد بسوي مردم انطاكيه سپس سوّم را فرستاد،

و در بعضي از آن روايات است كه خدا بعيسي وحي فرستاد كه دو نفر بفرستد سپس وصيّش شمعون را فرستاد تا آنها را خلاص كرد و مرده اي را كه خدا بدعاء آنها زنده كرد پسر پادشاه بود و او دفن شده بود، از قبرش بيرون آمد در حالي كه خاك قبر از سرش ميريخت پس شاه گفت پسرم حال تو چگونه است؟

گفت بابا من مرده بودم پس ديدم دو مرد در سجده افتاده و خدا را ميخوانند كه مرا زنده كند، گفت پسرم آنها را به بيني ميشناسي گفت، بلي پس شاه دستور داد مردم را از شهر بيرون كرده بصحرايي بردند، و مردم يك يك از جلوي پسر شاه عبور كردند پس يكي از آن دو نفر رسيد، بعد از عبور مردم بسياري پس گفت بابا اين يكي از آنهاست، پس از آن ديگري عبور كرد او را هم شناخت و با دستش اشاره بآنها كرد، پس پادشاه و اهل انطاكيه ايمان آوردند.

و ابن اسحاق گويد: بلكه پادشاه بكفرش باقي و با مردمش اتفاق كردند در كشتن پيامبران، پس اين بگوش حبيب رسيد و او درب دورترين دروازه هاي شهر بود پس بشتاب و عجله ميدويد و بآنها گفت بيائيد پيامبران و رسولان عيسي را اطاعت كنيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 386

(25)

قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ يا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ (26) بِما غَفَرَ لِي رَبِّي وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ (27) وَ ما أَنْزَلْنا عَلي قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْدٍ مِنَ السَّماءِ وَ ما كُنَّا مُنْزِلِينَ (28) إِنْ كانَتْ إِلاَّ صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ خامِدُونَ (29) يا حَسْرَةً عَلَي الْعِبادِ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (30)

و روز رستاخيز با آنچه در آنست از بزرگي قدرت در بيرون ريختن مردگان از گورها بر خداي تعالي سهل و آسانست مثل زقيه، جيغي كه پرنده اي ميكشد، پس اين مثل قول خداي تعالي است" ما خَلْقُكُمْ وَ لا بَعْثُكُمْ إِلَّا كَنَفْسٍ واحِدَةٍ «2» و نيست آفريدن شما و برانگيختن شما مگر باندازه يك نفس كشيدن.

و امّا كسي كه (يا حسرة علي العباد) بسكون هاء خوانده پس ممكنست كه حسرت معلّق به علي نباشد، پس وقف در آن خوبست سپس معلق ميشود بفعل مضمري كه دلالت ميكند بر آن قول او (حسرت) پس مثل آنست كه گويد:

(أتحسر علي العباد) و مانند اين در قرآن بسيار است و وقتي حسرت متعلّق به علي يا موصوف باشد پس وقف بر آن خوب نيست، و بنا بر اين پس ممكن است

__________________________________________________

(1)- احقاف آيه: 25--- تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لا يُري إِلَّا مَساكِنُهُمْ …

(2)- سوره: لقمان آيه: 28.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 389

كه اين براي تقويت معني در نفس بوده باشد، و اين جاي تنبيه و تذكير است، پس وقف بر هاء طولاني شد چنانچه اين كار را ميكند كسي كه بزرگ ميدارد امري را كه از آن به تعجّب آمده كه دلالت ميكند بر اينكه او را مبهوت و خيره كرده و غالب شده بر او لفظ آن و خاطره آن سپس گويد (من بعد علي العباد) و امّا كسي كه (يا حسرة العباد) مضاف خوانده پس در آن دو وجه است: 1- اينكه العباد فاعل هاي در معني باشد مثل قول او (يا قوم زيد) و معني

اينست (كان العباد اذا شاهدوا العذاب تحسّروا) مثل آنكه بندگان وقتي عذاب را مشاهده و معاينه ميكنند حسرت و افسوس ميخورند.

2- اينكه العباد در معني مفعول ها باشد و دلالت ميكند بر آن قرائت ظاهره (يا حسرة علي العباد) يعني تأسّف و افسوس ميخورد بر ايشان- كسي كه وضع آنها را ميبيند و اين واضح و آشكار است.

و ابو عمرو فتحه داد يا از قول خدا (و مالي لا اعبد) براي آنكه ابتداء" لا اعبد" مبتداء نباشد و در سوره نمل ما لِيَ لا أَرَي الْهُدْهُدَ به سكون ياء خوانده است.

عبادت آنان را و گفت أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً آيا از غير خدا خداياني گرفته و آن را بپرستم إِنْ يُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ اگر خدا بخشنده اراده كند نابودي من و زيان زدن بمن را. لا تُغْنِ عَنِّي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً يعني دفع نميكند و منع نمي نمايد شفاعت آنها چيزي را از من و مقصود اينست كه شفاعتي براي آنها نيست تا سودي و نفعي بمن برسانند.

وَ لا يُنْقِذُونِ يعني و مرا از اين هلاكت و زيان و ناراحتي خلاص نميكند إِنِّي إِذاً لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ يعني البتّه اگر من اين كار را بكنم در- انحرافم از حق آشكار، در گمراهي روشن خواهم بود، و وجه در اين احتجاج اينست كه مستحق عبادت نيست احدي مگر خداي سبحان كه نعمت دهنده است باصول نعمتها و بچيزي كه نعمت هيچ منعمي برابري با آن را نتواند.

إِنِّي آمَنْتُ بِرَبِّكُمْ البتّه من ايمان آوردم به پروردگار شما آن خدايي كه شما را آفريد و از عدم و نيستي بوجود آورد. فَاسْمَعُونِ وهب گويد يعني بشنويد قول مرا و قبول نمائيد آن را.

و ابن مسعود گويد: كه حبيب نجّار به پيامبران و رسولان خطاب نموده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 391

و گفت بشنويد اين را از من تا براي من شهادت دهد نزد خداي تعالي گويد:

پس چون قومش اين جمله را از او شنيدند او را چنان پايمال كردند تا مرد پس خدا او را داخل بهشت نمود و او در آنجا زنده و مرزوق است.

قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ و پس از شهادت باو گفته شد داخل بهشت شو قتاده گويد: او را سنگسار كردند

تا او را كشتند.

حسن و مجاهد گويند: چون مردم عازم شدند كه او را بكشند خدا او را به سوي خود بالا برد، پس او در بهشت زنده است و نمي ميرد مگر بفناء دنيا و نابودي بهشت و گويند، كه بهشتي كه حبيب داخل آن شده نابوديش جايز و ممكن است.

و گفته شده، كه ايشان او را كشته لكن خداوند سبحان او را زنده و داخل بهشت نمود، پس چون داخل بهشت شد قالَ يا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِي رَبِّي يعني آرزو كرد و گفت اي كاش قوم من ميدانستند براي چه خداي تعالي او را مغفرت و ثواب فراوان داد تا ايشان هم رغبت و ميل پيدا كنند بمثل آن و ايمان بياورند تا با آن ثواب و آمرزش برسند، و در تفسير ثعلبي به اسنادش از عبد الرحمن بن ابي ليلي از پدرش از پيامبر (ص) روايت شده كه فرمود سبقت گيرندگان امّت سه نفرند كه يك چشم هم زدن كافر نشدند:

1- علي بن ابي طالب (ع) 2- صاحب يس 3- مؤمن آل فرعون پس ايشان صدّيقون راستگويانند و علي عليه السلام از آنها برتر و بالاتر است.

وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ يعني قرار داد مرا از داخل شوندگان به بهشت و احترام و اكرام بخشيدن منزلت و مقام بلند است بر وجه تكريم و بزرگداشت، و در اين دلالت است بر نعمتهاي قبر براي آنكه اين جمله را گفت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 392

در حالي كه قوم او زنده بودند و وقتي نعيم قبر جايز است عذاب قبر هم جايز است براي آنكه خلاف در

آن دو يكي است، آنكه نعيم قبر را قبول دارد عذاب قبر را هم قبول دارد، و آنكه آن را منكر است اين را هم منكر است.

(و ماء) در قول او بِما غَفَرَ لِي رَبِّي مصدريه است، و معني بمغفرة اللَّه لي است و ممكنست كه معنايش بالذي غفر لي ربّي، بآنچنان چيزي كه بخشيد مرا بسبب آن پروردگارم، پس ما اسم موصول ميباشد و ممكن است كه معنايش باي شي ء غفر لي ربي به چه چيزي مرا پروردگارم بخشيد، پس ما استفهاميه ميباشد، گفته ميشود علمت بما صنعت هذا، دانستم بچه چيزي اين كار را كردي با اثبات الف و بم صنعت هذا بحذف الف جز آنكه حذف الف در اين معني بهتر است، سپس خداوند حكايت نمود آنچه را كه نازل بقومش نمود از عذاب و بدبختي و گفت:

وَ ما أَنْزَلْنا عَلي قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ و ما نازل نكرديم بر قوم او از بعد از كشته شدن يا بعد از بالا بردن مِنْ جُنْدٍ مِنَ السَّماءِ لشكري از آسمان يعني فرشتگان يعني ياري نكرديم از ايشان بلشگري از آسمان و نازل نكرديم براي نابودي ايشان از بعد از كشتنشان رسولان را لشكري از آسمان كه با آنها پيكار و مبارزه كنند و آنها را بكشند.

وَ ما كُنَّا مُنْزِلِينَ يعني و ما نبوديم كه نازل كنيم آنها را بر امّتها وقتي هلاكشان كرديم.

مجاهد و حسن گويند: يعني و ما نازل نكرديم بر قوم او بعد از او پيامي از آسمان كه خدا رسالت را از ايشان قطع نمود هنگامي كه رسولان را كشتند و مقصود اينست كه لشكر همان فرشتگان وحي هستند

كه بر پيامبران نازل ميشوند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 393

سپس خداي سبحان بيان فرمود كه به چه چيز ايشان هلاك شدند پس گفت: إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً يعني هلاكت و نابودي تمام ايشان با سهل ترين چيزها يك صيحه و صداي مهيب آسماني بود تا تمامشان هلاك شدند.

فَإِذا هُمْ خامِدُونَ پس ناگهان ايشان خاموش شدند و مردند، گفته اند چون ايشان حبيب بن مري نجّار را كشتند خدا بر ايشان غضب نمود، پس جبرئيل را برانگيخت تا دو طرف درگاه دروازه شهر را گرفت سپس يك جيغ سر آنها كشيد كه تمام آنها تا آخر نفرشان مرد كه صدايي از ايشان شنيده نشد مثل آتشي كه ناگهان خاموش شود.

يا حَسْرَةً عَلَي الْعِبادِ يعني اي پشيمان و اسف بر بندگان در آخرت بسبب استهزاء و اهانتشان به پيامبران در دنيا، سپس سبب حسرت را بيان فرموده و گفت:

ما يَأْتِيهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ نيامد ايشان را فرستاده مگر آنكه بآن استهزاء و تمسخر مينمودند (از مجاهد) و اين از قول خداي سبحانست و مقصود اينست كه ايشان وارد شدند مكان كسي كه بر او حسرت و افسوس بخورند.

ابن عباس گويد: معنايش اي واي بر بندگان است و محتمل است كه اين از سخنان مرد مذكور باشد.

و ابو العاليه گويد: وقتي ايشان عذاب را معاينه كردند گفتند اي اسف و افسوس بر بندگان، يعني بر رسولان هنگامي كه ايمان بايشان نياورديم پس آرزوي ايمان و اظهار ندامت كردند وقتي كه ندامت سودي بحالشان ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 394

زجاج گويد: اگر بگويد گوينده اي چه

فايده اي در حسرت خواندنست و حال آنكه حسرت از چيزهاييست كه پاسخ نميدهد، پس فايده در اين است كه نداء و خواندن باب تنبيه و آگاهيست، پس وقتي به مخاطب گفتي من از آنچه گفتي تعجّب ميكنم پس تو قطعا باو فهماندي كه متعجّب هستي و وقتي گفتي و عجباه اي عجب از آنچه گفتي و اي عجب و شگفتي براي فلان كار تو عجب خواندن تو ابلغ در فايده باشد، و مقصود اين عجيب كه آمدي زيرا كه آن از اوقات توست و همين طور وقتي گفتي واي بر زيد چرا چنين كاري كرد سپس، گفتي اي واي چرا زيد چنان كاري كرد، اين ابلغ خواهد بود.

و همين طور در كتاب خداي تعالي يا ويلنا و يا حسرتا و يا حسرتا علي العباد، و حسرت اينست كه حالتي بر انسان از شدت ندامت و پشيماني عارض شود كه نهايتي بعد از آن نباشد تا قلب او خسته و فرسوده باقي ماند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 20، ص: 395