«تلك الغرانيق … » و اين جمله با تلاوت پيامبر خدا آميخته شد و سايرين تصور كردند كه اينهم از قرآن و مقدمه آشتي و سازش پيامبر با شرك است.

بدينجهت است كه خداوند متعال در اين آيه با ذكر جمله «القي الشيطان … »

القاء را به شيطان نسبت ميدهد. زيرا اين القاء و اغواء و وسوسه او صورت گرفته است.

اين تأويل را سيد مرتضي در كتاب تنزيه ذكر فرموده و «ناصر للحق» كه از پيشوايان مذهب زيدي است، بهمين وجه اعتماد كرده و وجه نيكويي است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 5

… » ميگويد و هم «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ.» بنا بر اين رسول و نبي يكي است. جز اينكه رسول هم شامل ملائكه ميشود و هم شامل بشر و نبي مخصوص بشر است.

بهمين جهت است كه در اينجا و در آيه «وَ كانَ رَسُولًا نَبِيًّا» ميان آنها جمع كرده است.

إِلَّا إِذا تَمَنَّي أَلْقَي الشَّيْطانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ: سيد مرتضي مي گويد: كلمه تمني معني تلاوت را در بر دارد. چنان كه حسان بن ثابت مي گويد:

تمني كتاب اللَّه اول ليلة و آخره لاقي حمام المقادر

در آغاز شب، كتاب خدا را تلاوت كرد و در آخر شب مرگ را ديدار كرد.

يا اينكه مقصود از تمني همان آرزوي قلبي است. اگر مراد تلاوت باشد، مقصود اين است كه: هر گاه پيامبران پيشين آيات خدا را تلاوت ميكردند، مردم سخنش را تحريف ميكردند و چيزهايي بر گفتارش مي افزودند و ميكاستند. چنان كه يهود كردند. علت اينكه اين عمل را نسبت به شيطان داده، اين است كه منشأ اصلي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 6

و فريب دهنده واقعي شيطان است.

فَيَنْسَخُ اللَّهُ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ: خداوند بوسيله حجت هاي خود القاء شيطان را زايل ميكند.

اين جمله براي تسلي خاطر پيامبر گرامي اسلام است. تا از تكذيب مشركين و جمله اي كه در مدح خدايان بتلاوتش افزودند، ناراحت نشود.

اما اگر مقصود، آرزوي قلبي باشد، معني آيه اين است كه چون پيامبر بعضي از امور را در قلب خود آرزو كند، شيطان در دلش وسوسه ميكند و او را بباطل ميخواند.

لكن خداوند وسوسه و دعوت شيطان را باطل ميكند و او را ارشاد ميكند كه:

بمخالفت شيطان پرداخته، فريبكاري هاي او را

نشنود.

مرحوم سيد مرتضي بدنبال اين مطالب ميگويد: اما احاديثي كه در اين باب روايت شده (و خلاف معني فوق افاده ميكند) مورد طعن و از نظر علماء حديث ضعيف است. وانگهي روايات ديگر مقام انبياء را از هر گونه نقصي منزه شمرده اند. آيا ممكن است گفته شود كه پيامبر خدا (ص) جمله «تلك الغرانيق … » را بقرآن اضافه كرده باشد، حال آنكه خداوند متعال در خود قرآن ميگويد: «كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ» (چنين است كه قلب ترا بقرآن ثابت و استوار ميگردانيم: فرقان 32) «سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسي » (بزودي ترا بقرائت قرآن و اميداريم كه فراموش نكني: الاعلي 6) ممكن است كسي بگويد: پيامبر بزرگ اسلام اين جملات را سهواً گفته است.

لكن بايد دانست كه اين جملات از نظر وزن با آيات ديگر سوره هماهنگ است و بسيار بعيد است كه كسي از روي سهو اين چنين سخن بگويد. وانگهي از نظر ارتباط معنوي اين جملات با آيات ديگر هم انسان اطمينان حاصل ميكند كه نميتواند از روي سهو باشد. زيرا ما ميدانيم كه اگر قصيده اي خوانده شود ممكن نيست كه كسي سهو كند و شعري بوزن ابيات قصيده و متناسب با معني آنها بر زبان آورد.

ممكن است همانطوري كه در باره شأن نزول. گفتيم، مشركين اين جمله هاي اضافي را در حين قرائت پيامبر يا در حين نمازش القاء كرده باشند، تا او را بغلط بيندازند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 7

برخي گفته اند: پيامبر خدا وقتي قرآن ميخواند بين آيات مكث ميكرد و با اهل شرك سخن ميگفت و عقيده ايشان را ابطال ميكرد و هنگامي كه آيه «أَ فَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ

وَ الْعُزَّي … » را خواند، از راه انكار و ابطال به آنها فرمود: «تلك الغرانيق … »

آيا باين اشكال و صور زيبا، اميد شفاعت هست؟ يعني آنچه شما مي گوييد، پنداري غلط و باطل بيش نيست. گفتن اين جمله در نماز هم مانعي نداشت. زيرا در آن زمان هنوز از سخن گفتن در نماز نهي نشده بود.

برخي گفته اند: مقصود از غرانيق فرشتگان است. چنان كه در بعضي از احاديث هم آمده است. اما مشركين خيال كردند كه منظور خدايان ايشان است.

برخي گفته اند: جمله «تلك الغرانيق … » از قرآن و در وصف فرشتگان بود.

اما چون مشركين تصور كردند كه در باره خدايان ايشان است، نسخ شد.

بلخي گويد: ممكن است پيامبر. «تلك الغرانيق … » را از مشركين شنيده و بخاطر سپرده و در وقت قرائت قرآن شيطان جمله را بخاطرش آورده و خواسته باشد بر زبانش جاري كند. ولي خداوند او را حفظ كرد و آگاه ساخت و وسواس شيطان را نسخ كرد و آيات خود را احكام بخشيد تا پيامبر آنها را محكم و سالم از القاء شيطان قرائت فرمايد.

ممكن است بهنگام قرائت قرآن، شيطان جمله «تلك الغرانيق … » را با صداي بلند خوانده باشد و مردم تصور كرده باشند كه خواننده آن پيامبر است و سجده كرده باشند.

غرانيق جمع غرنوق، يعني نيكو و زيبا «شاب غرنوق» يعني جوان زيبا و خوش اندام.

ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آياتِهِ: آن گاه خداوند آيات و دلائل و اوامر خود را بدون سهو و غلط باقي ميگذارد.

وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ: خداوند بهر چيزي داناست و هر چيزي را در جاي خود قرار ميدهد.

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 17، ص: 8

لِيَجْعَلَ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ:

جبائي گويد: اينكار بمنظور سختگيري در عبادت و امتحان است. يعني: خداوند تكليف را بر آنهايي كه در دلشان شك بود و سنگدل شده بودند، سخت گرفت و ناچار شدند فرق ميان سخن محكم خدا و القاء شيطان را بپذيرند.

وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقاقٍ بَعِيدٍ: ستمكاران سرگرم دشمني و گرفتار مخالفتي هستند كه دور از حق است.

وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ: تا آنها كه بخدا و توحيد و حكمتش علم دارند، بدانند كه قرآن حق است و قابل تغيير و تبديل و زياد و كم نيست.

فَيُؤْمِنُوا بِهِ: تا ايمان آنها استوار بماند، و بقولي يعني: برايمان آنها افزوده شود.

فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ: و بر اثر قوت ايمان، در پيشگاه قرآن خشوع و تواضع پيدا كنند.

وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلي صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ: خدا مردم مؤمن را براهي روشن و بي پيچ و خم هدايت ميكند. منظور اين است كه آنها را بر دين حق استوار ميدارد. برخي گويند: يعني آنها را بسبب ايمان براه بهشت هدايت ميكند.

وَ لا يَزالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَةٍ مِنْهُ: مردم كافر همواره در باره قرآن گرفتار شكند. اين جمله، مخصوص كساني است كه خدا ميداند كه هيچگاه ايمان نمي آورند.

حَتَّي تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً: تا در حين غفلت و بطور ناگهاني، قيامت، ايشان را فرا رسد.

أَوْ يَأْتِيَهُمْ عَذابُ يَوْمٍ عَقِيمٍ: يا اينكه عذاب روزي بيمانند. كه بقول قتاده و مجاهد همان روز جنگ بدر است. آنها را گرفتار سازد. اينكه روز بدر را عقيم مي نامد، بخاطر اين است كه آن روز بخاطر

جنگ فرشتگان و دشواري كار، روزي بيمانند بوده است. نظير آن شعر زير است:

عقم النساء فلا يلدن شبيهه ان النساء بمثله لعقيم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 9

زنان عقيم شدند و شبيه او را نمي زايند. زيرا زنان بزائيدن مثل او عقيمند.

ضحاك و زجاج گفته اند: روز بدر عقيم ناميده شده است. زيرا آن روز براي كفار خيري نداشت. هم چنان كه باد عقيم به آن بادي گفته ميشود كه خير و فايده اي ندارد.

عكرمه و جبائي گويند: منظور از روز عقيم، روز قيامت است و علت اينكه آن روز عقيم ناميده شده، اين است كه شب بدنبال ندارد.

اسم مكان باشد).

وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ: خدا به حال آنها داناست و نسبت به تعجيل در عقوبت كفار بردبار است.

ذلِكَ: همين است كه گفتيم.

وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ: كسي كه ظالم را در برابر ظلمش كيفر دهد، آن گاه بر او ظلم كنند و از خانه اش اخراجش كنند، خداوند ياريش ميكند.

مقصود اين است كه مشركين مسلمانان را از وطن اخراج و بر آنها ظلم كردند.

در اينجا عقاب مسلمان در برابر عقاب مشرك و عقاب مشرك در برابر عقاب مسلمان قرار داده شده، حال آنكه كاري كه مسلمان با مشرك ميكرد، عقاب بود، ولي كاري كه مشرك با مسلمان كرده بود، عقاب نبود، بلكه تجاوز و تعدي بي مورد و نابجايي بود كه مسلمان ناچار بود، عكس العمل نشان دهد و عقاب كند. اين بيان نظير «الجزاء بالجزاء» براي جفت شدن كلام و هماهنگي مطلب است.

إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ: خداوند بخشاينده و آمرزگار است.

روايت شده كه اين آيه در باره قومي از مشركين نازل شده است كه با قومي از مسلمين، دو شب از محرم مانده برخورد كرده، گفتند: اصحاب محمد (ص) در اين ماه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 13

نمي جنگند و آنها را مورد حمله قرار دادند. مسلمانان از آنها خواستند كه در ماه حرام نجنگند. آنها قبول نكردند و خداوند مسلمين را پيروزي بخشيد «1».

__________________________________________________

(1)- اين روايت كه در بعضي از كتب ديگر هم آمده، قابل قبول نيست، زيرا تحريم جنگ در ماه هاي حرام از مختصات آئين اسلام نيست. بلكه عرب جاهلي هم جنگ در ماه هاي حرام را حرام ميدانست و

بنا بر اين چه معني دارد كه گفته شود: مشركين بخاطر اينكه ميدانستند كه اصحاب پيامبر (ص) در ماه محترم نميجنگند، جنگ را آغاز كردند؟

در تفسير جامع الجوامع آمده است كه: مسلمانان به پيامبر عرض كردند: شهدايي كه در ميدانهاي جنگ كشته شده اند، تمامشان در پيشگاه خدا معلوم است. ولي ما كه كشته نميشويم از آن اجر محروميم. از اينرو خداوند فرمود:

وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا … وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ.

بدينترتيب بيان شد كه فضيلت مهاجرت در راه خداست، اعم از اينكه شخص كشته شود يا بميرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 14

امور دقيق و قادر بر هر چه كه ديگران قادر نيستند.

لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ: او قادر است كه در همه موجوداتي كه در زمين و آسمانند، تصرف كند.

وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ: او از همگان بي نياز و صفاتش و كردارش مورد ستايش است.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ: نمي بيني كه خداوند تمام موجودات زمين را براي شما مسخر كرده است؟

وَ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ: و نمي بيني كه كشتي را بر روي دريا براي شما رام ساخته است؟

وَ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَي الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ: و آسمان بدون اراده او نميتواند بر زمين سقوط كند. يعني: اگر خداوند نابودي و ابطال آسمان را اراده كند، بر زمين سقوط مي كند و اين نظم دل انگيز واژگون ميشود.

إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ: خداوند نسبت بمردم مهرباني و رحمت دارد. بهمين جهت است كه موجودات زمين و كشتي را رام و آسمان را از متلاشي شدن حفظ كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 17

مني يا جاهاي ديگر- قرار داده ايم كه در آنجا قرباني كنند.

فَلا يُنازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ: آنها بايد با تو در امر قرباني نزاع نكنند. تو هم بايد با آنها نزاع نكني (معني باب مفاعله) نزاع آنها اين بود كه ميگفتند: آيا كشته خود را ميخوريد ولي كشته خدا را نميخوريد؟ يعني چرا ميته را نميخوريد؟

پس حق ندارند در اينباره با پيامبر خدا خصومت كنند.

برخي گويند: مقصود اين است كه دين آنها نسخ شده است. بنا بر اين حق ندارند با پيامبر خدا مجادله كنند.

وَ ادْعُ إِلي رَبِّكَ: به سخن آنها گوش نكن و بدعوت خويش بسوي خدا و دين ادامه بده.

إِنَّكَ لَعَلي هُديً مُسْتَقِيمٍ: كه تو بر ديني پايدار هستي.

وَ إِنْ جادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ: اگر در باره قرباني با تو جدال كنند، بگو: خداوند به تكذيب شما داناتر است و كيفر شما را ميدهد. اين آيه پيش از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 19

فرمان جهاد نازل شده است.

برخي گويند: يعني اگر از روي عناد و لجاج با تو جدال كنند، تو با آنها جدال نكن و با آنها بگو كه: خدا بكردارشان داناتر است.

برخي گويند: اگر در باره نسخ دينشان با تو جدال كنند، آنها را بخدا واگذار.

اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ: خداوند در روز قيامت ميان شما فيصله مي بخشد و در باره اختلافات شما داوري ميكند. اكنون به پيامبر خود ميگويد و منظور همه مكلفين است:

أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ: آيا نميداني كه خداوند بر هر بيش و كمي در آسمان و در زمين داناست و هيچ

چيز بر او پوشيده نيست.

إِنَّ ذلِكَ فِي كِتابٍ: اينها در لوح محفوظ ثبت و ضبطند. (از جبائي) إِنَّ ذلِكَ عَلَي اللَّهِ يَسِيرٌ: نوشتن و ثبت كردن آنها در لوح محفوظ براي خداوند آسان است و نيازي به خطوط و حروف ندارد و او بهر چه امر وجودي بدهد، موجود ميشود.

برخي گويند: يعني حكم در ميان شما بر خداوند آسان است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 20

چيزي را كه شبيه من قرار داده اند به شما معرفي كنم.

قتيبي مي گويد: در اينجا خداوند مثلي زده و آن اين است كه اين بتها قادر بر خلق مگسي نيستند.

برخي گفته اند: يعني حديثي مي آورم كه تعجب آور است. گوش كنيد تا ببينيد كفار چقدر جاهلند! نظير «ضربت خيمة» يعني خيمه را بپاي داشتم.

برخي گويند: ضرب مثل بمنزله ضرب جزيه و ماليات است بر اهل ذمة.

إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ: بتهايي كه پرستش ميكنيد، قادر بر آفرينش مگسي نيستند، اگر چه همه آنها با يكديگر همكاري كنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 23

وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ: اگر مگس از آنها چيزي بربايد قادر بر پس گرفتن آن نيستند.

ابن عباس گويد: به بتها زعفران مي ماليدند. همين كه خشك مي شد، مگس ها مي آمدند و زعفرانها را مي بردند.

ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ: هم مگس ضعيف است و هم بت. ضحاك مي گويد:

يعني هم پرستنده ضعيف است و هم پرستيده.

ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ: خدا را آن چنان كه بايد و شايد تعظيم نكردند و نشناختند. زيرا اين بتهاي ناچيز را شريك او شناختند.

إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ: خداوند تواناست و كسي نميتواند او را مغلوب سازد.

اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ: خداوند از ميان فرشتگان و مردم، فرستادگاني چون جبرئيل و ميكائيل و پيامبران، برگزيده، به سوي مردم مي فرستد.

إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ: خداوند سخن آنها را مي شنود و بمكنونات قلبي و كارهاي آنها بيناست.

بتهايند.

«يا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ» به «وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ» متصل است.

يعني چيزي را كه بر خلق مگسي قادر نيست و از مگسي ضعيف تر است، چگونه مي پرستند؟! سپس مي گويد: «ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» يعني كساني كه براي خداوند بزرگ شريك قرار مي دهند، او را نشناخته اند. وانگهي انبياء و ملائكه هم قابل پرستش نيستند. بلكه برگزيده خدايند. (اللَّهُ يَصْطَفِي … )

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 24

گويد: منظور از جهاد، شمشير زدن در راه خدا و جنگ با كافران است، اگر چه پدر و فرزند باشند. از عبد اللَّه بن مبارك روايت شده كه منظور جهاد با نفس و هواي نفس است.

هُوَ اجْتَباكُمْ: خداوند شما را براي دين خود برگزيده است.

وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ: خداوند در دين خود شما را در تنگنايي كه نتوانيد از عقاب خارج و خلاص شويد، قرار نداده، بلكه راه توبه و كفاره و رد مظالم را بروي شما بازگذاشته است، تا از گناهان خلاص شويد. بنا بر اين در آئين اسلام، چيزي نيست كه نتوان از عقاب آن خلاص شد و از اين جهت، هيچكس را در ترك آمادگي براي قيامت عذري نيست.

برخي گويند: يعني خداوند كار دين را بر شما دشوار نساخته و تكليفي كه از عهده اش بر نيائيد براي شما تعيين نكرده است. بنا بر اين در ترك تكاليف عذري نداريد.

برخي گويند: منظور اين است كه به شما رخصت داده كه در سختيها و دشواريها نماز قصر بخوانيد و تيمم بگيريد و ميته بخوريد.

مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ: بر كيش پدرتان ابراهيم پايدار بمانيد. زيرا كيش ابراهيم داخل در كيش محمد (ص) است. علت اينكه: ابراهيم را پدر همه ناميده اين است كه احترامش بر همه مسلمانان واجب است. هم چنان كه احترام پدر بر فرزند واجب است. قرآن هم زنان پيامبر را مادر مؤمنين خوانده است. برخي گويند: عرب فرزند اسماعيل و بيشتر عجم فرزند اسحاق و اين دو، فرزندان ابراهيمند. پس غالب مردم اولاد ابراهيمند.

هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَ فِي هذا: خداوند پيش از نزول قرآن و در اين

قرآن شما را مسلمان ناميده است. برخي گويند: يعني ابراهيم شما را مسلمان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 27

ناميده، چنان كه به پيشگاه خداوند عرض كرد: «وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ» (خدايا از فرزندان ما امتي بوجود آور كه در پيشگاه تو مسلمان و اهل تسليم باشند: بقره 128) لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النَّاسِ: تا پيامبر شاهد طاعت و پذيرش شما باشد و بر اثر شهادت او عدالت و شايستگي شما محرز شود و بر امتهاي گذشته شهادت دهيد كه پيامبران رسالت خدا را به آنها ابلاغ كردند و دسته اي از آنها نپذيرفتند و كافرشان مستوجب آتش و مؤمنشان شايسته بهشتند. اين آيه عاليترين مراتب را براي مسلمانان ثابت مي كند. نظير: «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً … » (بقره 143).

برخي گويند: يعني پيامبر گواه باشد كه رسالت خدا را به شما ابلاغ كرده و شما بعد از او گواه ديگران بوده، سخنان پيامبر را به ايشان ابلاغ كنيد.

فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ: نماز و زكات دو فريضه اند كه خداوند شما را به انجام آنها موظف كرده است. از انجام آنها خودداري نكنيد.

عبد اللَّه بن عمر از پيامبر گرامي اسلام روايت كرده كه: نماز جز به پرداخت زكات قبول نميشود.

وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ: بدين خدا چنگ بزنيد و از معصيت او خودداري كنيد.

برخي گويند: يعني بوسيله خدا از دشمنان خود را حفظ كنيد و در پناه او از خطرات ايمن باشيد. برخي گويند: يعني بخدا اعتماد و توكل كنيد.

هُوَ مَوْلاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلي وَ نِعْمَ النَّصِيرُ: او ولي و ياور و سرپرست و مالك شماست و براي كساني كه

او را دوست دارند و از او ياري بخواهند، مولي و ياور خوبي است. برخي گويند: يعني مولاي خوبي است، زيرا با اينكه معصيت مي كنيد، روزي خود را از شما دريغ نميدارد و ياور خوبي است، زيرا شما را براي اطاعت، كمك مي كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 28

اعضاء. خشوع قلب اين است كه از همه چيز اعراض كند و تنها متوجه پرستش و نيايش خدا باشد. و خشوع اعضاء اين است كه چشم را فرو نهد و توجه به كسي و چيزي نكند و از كارهاي بيهوده خودداري كند.

ابن عباس مي گويد: معني خشوع اين است كه افرادي كه در سمت راست و چپ او قرار دارند، نشناسد.

در روايت است كه پيامبر خدا در حال نماز چشم را متوجه آسمان ميكرد.

همين كه اين آيه نازل شد، سر را پائين انداخت و ديده را بر زمين دوخت.

وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ: كساني كه از هر گفتار و كردار بيفايده و بي اهميت خودداري ميكنند. چنين چيزهايي زشت و ناپسند است و بايد از آنها اعراض كرد.

ابن عباس گويد: مراد از لغو باطل است. حسن گويد: همه معاصي است. سدي گويد: دروغ است. مقاتل گويد: فحش است. زيرا كفار مكه پيامبر و اصحابش را فحش و ناسزا ميگفتند. از اينرو بمؤمنين دستور داده شد كه از جواب دادن آنها خودداري كنند.

از امام باقر (ع) نقل است كه: لغو اين است كه انساني به باطل سخن گويد يا به تو نسبتي دهد كه در تو نباشد و تو براي خدا از او اعراض كني.

در روايت ديگر است كه مراد از لغو، غنا و لهو است.

وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكاةِ فاعِلُونَ: آنان كه زكات را ادا ميكنند، در اينجا به جاي اذا فعل بكار رفته، زيرا ادا هم فعل است. چنان كه امية بن ابي الصلت مي گويد:

المطعمون الطعام في السنة الازمة و الفاعلون للزكوات آنها در سال قحطي اطعام ميكنند و زكات ميدهند.

وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ:

يعني مردان مؤمن فرج خود را از آميزش هاي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 32

نامشروع حفظ ميكنند.

إِلَّا عَلي أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ: و اگر حفظ نكنند، مورد ملامت و سرزنش قرار ميگيرند. مگر آميزش با همسران و كنيزان كه ملامتي ندارد.

منظور از ملك يمين كنيز است. زيرا خلافي نيست كه در برابر غلام بايد از هر گونه آميزشي فرج را حفظ كرد. علت اينكه به كنيز ملك يمين مي گويند و بخانه و چيزهاي ديگر ملك يمين نميگويند، اين است كه خانه و چيزهاي ديگر را ميشود تغيير داد و بعاريه سپرد، اما كنيز را نميشود تغيير داد يا براي استفاده هاي جنسي عاريه داد.

اگر چه حلال بودن آميزش با زن و كنيز در اينجا بطور مطلق ذكر شده، اما معلوم است كه در صدد بيان همه حالات نيست و بنا بر اين منافاتي ندارد كه حال حيض و حال عده كنيز- كه در عده واطي ديگري باشد- خارج باشد.

فَمَنِ ابْتَغي وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ: كساني كه بغير از همسران و كنيزان خود روي مي آورند، ظالم و متجاوزند.

وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ: آنها نگهدارنده امانتها و وفا كننده به عهد خويشند. امانتها بر دو قسمند: امانتهاي خدا و امانتهاي بندگان.

امانتهاي خدا عباداتند. مثل روزه و نماز و غسل. امانتهاي بندگان، عبارتند از وديعه ها، عاريه ها، اجناسي كه داد و ستد ميشود، شهادتها و … اما عهد بر سه قسم است: اوامر خداوند، عقدهاي واقع ميان مردم و نذرها. وظيفه انسان است كه بهمه اقسام امانتها و عدها وفا كند و هيچيك را تخلف نكند.

وَ الَّذِينَ هُمْ عَلي صَلَواتِهِمْ

يُحافِظُونَ: كساني كه نماز را در وقت ميخوانند و تضييع نميكنند. نماز را دو بار تكرار كرده است تا عظمت و اهميت آن را بفهماند.

أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ: كساني كه اين صفات را داشته و از اين خصلت ها بهره مند باشند، منزل هاي اهل جهنم را در بهشت به ارث مي برند. از پيامبر خداست كه: هر يك از شما داراي دو منزل است: منزلي در بهشت و منزلي در جهنم. هر كس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 33

مرد و بجهنم رفت اهل بهشت، منزل او را در بهشت به ارث ميگيرند.

برخي گويند: مقصود از ميراث در اينجا اين است كه آنها پس از حالات گذشته، به بهشت ميرسند، هم چنان كه وارث به ميراث مي رسد.

اكنون در وصف اين وارثان مي فرمايد:

الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالِدُونَ: اينها فردوس را به ارث مي برند و در آن جاويدانند. فردوس يكي از نامهاي بهشت است. برخي گويند: نام باغهاي بهشت است و برخي گويند: بهشت مخصوصي است.

در باره اصل كلمه فردوس بعضي گفته اند: رومي است كه عربي شده و برخي گفته اند: عربي است بمعني تاكستان.

شاعر گويد: يا بعد يبرين من باب الفراديس چقدر «يبرين» - كه مكاني در بحرين است- از در تاكستانها دور است! جبائي گويد: معني وراثت در اينجا اين است كه بهشت بدون زحمت به آنها مي رسد. هم چنان كه مال بدون زحمت به وارث مي رسد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 34

ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ (14) ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ (15) ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُونَ (16)

وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ وَ ما كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِينَ (17) وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلي ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ (18) فَأَنْشَأْنا لَكُمْ بِهِ جَنَّاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنابٍ لَكُمْ فِيها فَواكِهُ كَثِيرَةٌ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ (19)

رسيد، در آن نفخ روح كرديم. اين معني از گروهي از مفسرين است.

برخي گويند: منظور روئيدن موي و بر آمدن دندانها و دار شدن قوه درك است.

حسن گويد: منظور اين است كه در اين مرحله، نري و مادگي او را مشخص ميكنيم.

فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ: خداوند بزرگ و خير او هميشگي و ثابت است.

برخي گويند: يعني سزاوار تعظيم است. زيرا ذاتي است قديم و زوال ناپذير و كلمه «مبارك» از بروك بمعني ثبوت گرفته شده است.

اينكه «أَحْسَنُ الْخالِقِينَ» مي گويد، بخاطر اين است كه تفاوتي در آفرينش او نيست. خلق هم در اصل بمعني تقدير و اندازه گيري است. «خلق اديم» يعني اندازه گيري

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 37

سفره براي جدا كردن قطعه اي از آن.

حذيفه گويد: اين آيه دلالت دارد بر اينكه آفرينش، فعل مخصوص خدا نيست جز اينكه آفرينش حقيقي مخصوص خداوند است. زيرا حقيقت آفرينش عبارت است از ايجاد چيزي با اندازه گيري و محاسبه دقيق، بدون تفاوت و اختلاف بديهي است كه چنين عملي مخصوص خداوند است. بدليل: «أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ» (آفرينش و امر مخصوص خداوند است: اعراف 55) در روايت است كه عبد اللَّه بن سعد بن ابي سرح كاتب پيامبر بود، هنگامي كه به «خَلْقاً آخَرَ» رسيد، بدلش خطور كرد:

«فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ» هنگامي كه پيامبر اين قسمت را به او املاء كرد، عبد اللَّه پيش خود گفت: اگر محمد (ص) پيامبر است و به او وحي ميشود، منهم پيامبرم و بمن هم وحي ميشود. از اينرو بمكه رفت و مرتد شد.

اگر اين روايت صحيح باشد، اشكالي ندارد. زيرا مانعي نيست كه

بر حسب اتفاق چنين جمله اي بقلب كسي خطور كند. لكن اين مرد فرومايه و نگونبخت، دچار اشتباه شد يا اينكه خود را بوادي هولناك اشتباه افكند، آنهم بخاطر اينكه نسبت بمقام منيع رسالت دچار رشك بود و در اعماق قلبش كفر مي ورزيد.

ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ: بعد از مراحلي كه ذكر شد، سرانجام همه شما ميميريد و اين، هنگامي است كه مدت معين از سنين عمر را پشت سر بگذاريد.

ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُونَ: سر انجام در روز قيامت بموقف حساب و پاداش مي رويد.

خداوند خبر داد كه اين ساختمان عجيب وجود انسان سر انجام بمرگ متلاشي ميشود. زيرا هدف صحيحي در كار است كه عبارت است از زنده شدن و بازگشتن. اين زنده شدن و بازگشتن در روز قيامت، منافاتي با زنده شدن در قبر ندارد. زيرا اثبات زنده شدن انسان در روز قيامت، منافاتي با زنده شدن در مواقع ديگر ندارد. همانطوري كه خداوند قوم موسي را بر كوه و افراد ديگري را در جاهاي ديگر زنده كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 38

اين آيه نشان ميدهد كه عقيده نظام كه انسان را همان روح ميداند و عقيده معمر كه انسان را چيزي غير قابل تقسيم و غير مادي ميداند، باطل است.

وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ: بالاي سر شما هفت آسمان آفريده ايم.

هر آسمان يك طريق است. علت اينكه: آسمان را طريق گرفته، اين است كه آسمانها بيكديگر راه دارند و يكي پس از ديگري، روي يكديگر قرار دارند.

برخي گفته اند: علت اينكه به آسمانها طريق گفته شده اين است كه راه عبور ملائكه است. برخي گفته اند: منظور از طريق

طبقه است. برخي هم گفته اند: ميان هر آسمان پانصد سال راه است.

وَ ما كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِينَ: ما از حال خلق غافل نيستيم. زيرا هفت آسمان بر سر آنها بنا كرديم و خورشيد و ماه و ستارگان را بر سر آنها بر افروختيم.

برخي گويند: يعني آنها را بيهود نيافريده ايم. بلكه آنها را از روي علم آفريده ايم و بكارها و حالات آنها آگاهيم.

اين آيه دلالت دارد بر اينكه خداوند بهمه چيز داناست. بعلاوه اين آيه انسان را از گناه منع و بطاعت ترغيب ميكند.

وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ: ما از آسمان، باندازه نياز و لزوم باران نازل ميكنيم. نه زياد كه موجب فساد شود و نه كم كه باعث هلاك گردد. بلكه به اندازه مصلحت.

فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ: زمين را محل سكونت آب قرار داديم و آب را در زمين گرد آورديم تا مورد استفاده قرار گيرد. مقصود نهرها و چاه هاست كه خداوند آب را در آنها قرار ميدهد تا مردم در فصل تابستان كه بارندگي نيست، از آن استفاده كنند.

برخي گويند: مقصود اين است كه در زمين چشمه ها قرار داده ايم.

ابن عباس از پيامبر (ص) روايت كرده است كه: خداوند پنج نهر از بهشت جاري كرده است: سيحون كه درياي هند است و جيحون كه درياي بلخ است و دجله و فرات كه هر دو در عراقند و نيل كه در مصر است. اينها را خداوند از يك چشمه نازل كرد و در زمين جاري ساخت. و منافع بسياري براي مردم در آنها قرار داد. چنان كه ميفرمايد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 39

«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ … »

وَ

إِنَّا عَلي ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ: ما قادريم كه اين آبها را ببريم و در اين صورت همه جانداران هلاك خواهند شد. بدينترتيب خداوند عظمت نعمت خود را به سبب نازل كردن آب از آسمان بيان ميدارد.

فَأَنْشَأْنا لَكُمْ بِهِ جَنَّاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنابٍ: بوسيله همين آبها بود كه باغهاي نخل و انگور براي شما ايجاد كرديم تا شما از آنها بهره مند شويد.

لَكُمْ فِيها فَواكِهُ كَثِيرَةٌ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ: در اين باغ ها براي شما ميوه هاي بسياري است و از آنها ميخوريد.

علت اينكه از ميان همه ميوه ها فقط خرما و انگور را ذكر ميكند، اين است كه در حجاز- مدينه و طائف- همين ميوه ها بدست مي آمد. از اينرو خداوند نعمت هايي ذكر ميكند كه مردم آنها را بشناسند «1»

مردم قرار گرفته است.

__________________________________________________

(1)- مناسب است كه بمناسبت مسأله آفرينش انسان به اين روايت كافي نيز كه قسمتي از آن در اينجا آورده ميشود، توجه شود. امام رضا (ع) فرمود: نطفه چهل روز در رحم است.

آن گاه بمدت چهل روز علقه و بمدت چهل روز مضغه است. همين كه چنين چهار ماهه شد، دو فرشته خلاقه از جانب خداوند مبعوث مي شوند. مي گويند: خدايا چه خلق كنيم؟ پسر يا دختر؟

به آنها دستور داده ميشود …

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 40

است. از آن روغن و نان خورش بدست آوريد.

وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً: در چارپايان دليلي است كه مي توانيد بوسيله آن بقدرت خدا پي ببريد.

نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِها: از شير آنها شما را ميخورانيم … (اين قسمت در سوره نحل تفسير شده است) وَ لَكُمْ فِيها مَنافِعُ كَثِيرَةٌ: شما را از اين چارپايان منافع بسياري است كه از پشت و كرك و موي و پشم آنها استفاده ميكنيد.

وَ مِنْها تَأْكُلُونَ: از گوشت آنها ميخوريد و بوسيله آنها كسب ميكنيد.

عَلَيْها وَ عَلَي الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ

: و بر بعضي از آنها- شتر- و بر كشتي ها سوار مي شويد.

پس از آنكه قدرت كامله خود را بيان كرد، توضيح داد كه نعمتهاي خدا عمومي و همگاني است. اكنون بذكر يك نعمت بسيار مهم مي پردازد كه عبارت است از فرستادن پيامبران:

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلي قَوْمِهِ: نوح را بسوي قومش فرستاديم. ابن عباس مي گويد: نوح را به اين جهت نوح گفته اند كه بسيار بر خود نوحه ميكرد. برخي گفته اند: بخاطر اينكه قوم خود را نفرين ميكرد. برخي گفته اند: بخاطر اينكه در مورد فرزندش پيش خدا التماس ميكرد.

فَقالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ: نخستين دعوت نوح در باره توحيد بود كه مهم تر از هر چيزي است. بمردم ميگفت: خدا را بيگانگي پرستش كنيد و در برابر او پرهيزكار باشيد تا گرفتار عذاب نشويد.

فَقالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ: اشرافيان كافر قوم، گفتند: نوح بشري است مثل شما كه قصد دارد بر شما

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 43

رياست كند و شما

را مطيع خود سازد و بر شما برتري پيدا كند.

وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَأَنْزَلَ مَلائِكَةً: اگر خدا ميخواست كه جز او كسي و چيزي پرستيده نشود، بشر نمي فرستاد. بلكه فرشتگاني بسوي ما مي فرستاد.

ما سَمِعْنا بِهذا فِي آبائِنَا الْأَوَّلِينَ: توحيدي كه نوح ما را بدان ميخواند، در امتهاي پيشين، نمونه آن را نشنيده ايم.

إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ: نوح مردي است كه گرفتار جنون شده است.

فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّي حِينٍ: انتظار مرگش بكشيد تا از دست او راحت شويد.

برخي گويند: يعني منتظر بهبوديش باشيد كه پس از بهبودي دست از اين حرفها بر ميدارد. برخي گويند: يعني زندانيش كنيد تا از حرف خود باز گردد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 44

كه همراهان توليد نسل فراوان كنند.

وَ أَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ: تو بهترين فرود آورندگاني. زيرا هيچكس قادر نيست كه كسي را در منزلي فرود آورد و او را از آفات حفظ كند و همه نيازهاي او را بر آورد، جز تو. حسن گويد: در كشتي هفت نفر مؤمن بودند و نوح هشتم بود. برخي گويند:

هشتاد نفر بودند.

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ: در كار نوح و ساختن كشتي و هلاك دشمنان خداي براي عاقلان دلائل روشني است كه به آنها بر يگانگي خداوند استدلال ميكنند.

وَ إِنْ كُنَّا لَمُبْتَلِينَ: ما آنها را بوسيله فرستادن نوح و موعظه ها و تذكرات آزموديم و بندگان را وادار ميكنيم كه به اين آيات بر قدرت ما استدلال كنند و ما را بشناسند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 47

گفت:

خدايا مرا در برابر تكذيب ايشان ياري فرما. خداوند فرمود: بزودي پشيمان خواهند شد.

است وعده اي كه بشما داده ميشود!! إِنْ هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا: زندگي همين زندگي دنياست كه بما نزديك است. گروهي ميميرند و گروهي بدنيا مي آيند و زنده شدن مجدد، در بين نيست.

وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ: اين زندگي و مرگ، حيات ديگري بدنبال ندارد.

إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ افْتَري عَلَي اللَّهِ كَذِباً وَ ما نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِينَ: او مردي است كه بخداوند نسبت دروغ ميدهد و ما او را تصديق نميكنيم.

قالَ رَبِّ انْصُرْنِي بِما كَذَّبُونِ: تفسير آن گذشت.

__________________________________________________

(1)- اولين انتقاد آنها از فرستاده خدا بمنظور منحرف كردن ذهن مردم اين است كه چرا او غذا ميخورد و آب مي نوشد؟ پيامبر بايد نيازي به آب و غذا نداشته باشد. حال آنكه امتياز پيامبران بوحي است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 50

قالَ عَمَّا قَلِيلٍ لَيُصْبِحُنَّ نادِمِينَ: خداوند دعاي پيامبر خود را مستجاب كرده، به او فرمود: ديري نميپايد كه اينها با فرا رسيدن مرگ يا نزول عذاب، از كردار و گفتار خود نادم خواهند شد.

اين جمله، تهديد است.

__________________________________________________

(نوع اعتراضها را بيان كرده است: يك اعتراض اين بود كه چطور ميشود پيامبر غذا بخورد و آب بنوشد؟! اعتراض ديگر اين است كه: پيامبر سخن از قيامت و زنده شدن مجدد مي زند و اين قابل قبول نيست. در حقيقت آنها منكر معاد بودند. سومين انتقاد آنها اين بوده است كه پيامبران بخدا نسبت دروغ ميدهند و خداوند چنين مطلبي نگفته است.

نكته جالب اين است كه همينها با همه خيره سري و گمراهي منكر خدا نيستند. بلكه نبوت انبياء و معاد را منكرند و انتظار دارند كه اگر پيامبري از جانب خدا بيايد، نيازي

به آب و غذا نداشته باشد و مثل ملك زندگي كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 51

را بمكان مرتفعي كه مسطح و داراي چشمه آب بود برديم.

سرنوشتي گرفتار كرديم كه از آنها داستاني شوم در ميان مردم بعد بيادگار ماند.

فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ: مردم بي ايمان از رحمت خدا دورند.

ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسي وَ أَخاهُ هارُونَ بِآياتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِينٍ إِلي فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ:

آن گاه موسي و برادرش هارون را با نشانه هاي روشن و برهان آشكار، بسوي فرعون و اشراف كشورش فرستاديم. علت اينكه اشراف را ذكر ميكند، اين است كه سايرين تابع ايشانند.

فَاسْتَكْبَرُوا وَ كانُوا قَوْماً عالِينَ: آنها از قبول حق كبر ورزيده، سر باز.

زدند و مردم گردن فرازي بودند كه بر توده مردم غالب شده، آنها را برده و بنده خويش ساخته بودند.

فَقالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنا: گفتند: چگونه بدو بشر ايمان بياوريم كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 54

از نظر آفرينش با ما تفاوتي ندارند. بشر را باين جهت بشر گفته اند كه بشره او- يعني پوستش- پوشيده از پشم و مو نيست و بدينجهت محتاج لباس است. اما حيوانات بدنشان بوسيله پشم و مو و پر پوشيده شده است و اين، لطفي است از جانب خداوند به آنها كه از نعمت عقل محرومند و نميتوانند خويشتن را بوسيله ساتري بپوشند.

وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ: چرا بموسي و هارون و قومشان بردگان و بندگان مايند، ايمان بياوريم؟! حسن گويد: بني اسرائيل فرعون را مي پرستيدند و فرعون بت مي پرستيد.

فَكَذَّبُوهُما فَكانُوا مِنَ الْمُهْلَكِينَ: آنان موسي و هارون را تكذيب كردند و سر انجام خداوند آنها را غرق و هلاك كرد.

وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَي الْكِتابَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ: تورات را بر موسي نازل كرديم تا مردم بوسيله آن براه حق و صواب هدايت شوند.

وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ آيَةً:

پسر مريم و مادرش را شاهد و دليلي بر قدرت خويش قرار داديم. زيرا عيسي را بدون پدر آفريديم و مريم را بدون شوهر باردار كرديم.

وَ آوَيْناهُما إِلي رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِينٍ: اين مادر و فرزند را به نقطه مرتفعي كه زمين آن هموار- و بقولي سر سبز و خرم- بود، برديم. برخي گويند: در مصر است و برخي گويند: بيت المقدس است. برخي گويند: منظور از ربوه، حيره كوفه و قرار مسجد كوفه و معين، شط فرات است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 55

دين شما يك دين است. شايد اين كه امت بمعني دين است، اين آيه است: «إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلي أُمَّةٍ» (و ما پدرانمان را بر ديني يافتيم: زخرف 22).

نابغه گويد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 57

حلفت فلم اترك لنفسي ريبة و هل يأثمن ذو امة و هو طائع

سوگند ياد كرده و براي خود ترديدي باقي نگذاشته ام. آيا شخص ديندار و مطيع، گناه ميكند؟

برخي گويند: يعني جماعت شما و جماعت قبل از شما همه يكي بوده، بندگان خدا هستيد.

وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ: من خداي شمايم پس از من بپرهيزيد.

فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُراً: اما مردم در دين خود متفرق شدند و هر دسته اي به كتابي گرويدند و ساير كتب را تكذيب كردند. چنان كه يهود به انجيل و قرآن كافر شدند و مسيحيان بقرآن.

برخي گويند: يعني كتابهايي ساختند و به آنها براي اثبات مذهب خود استدلال كردند.

اين معني بنا بر اين است كه «زبُر» و جمع زبور باشد. اما بنا بر قرائت ابن عامر «زبَر»، جمع «زُبره» يعني بصورت دسته هاي مختلف و فرقه هاي گوناگون در آمدند.

كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ: هر حزب و دسته اي بدين خود خشنود است و خود را بر حق مي پندارد.

اكنون پيامبر گرامي اسلام را مخاطب ساخته، مي فرمايد:

فَذَرْهُمْ فِي غَمْرَتِهِمْ حَتَّي حِينٍ: آنها را در جهل و گمراهي خودشان رها كن تا مرگ يا عذابشان فرا رسد.

أَ يَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِينَ نُسارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْراتِ: آيا اين كافران گمان ميكنند كه مال و اولاد فراواني كه به آنها داده ايم، بخاطر پاداش و ثواب و خشنودي خود و لياقت آنها داده ايم؟ چنين نيست. منظور ما

اين است كه آنها را مهلت دهيم و سرانجام آنها را گرفتار كيفر سازيم.

نظير اين آيه، آيه ديگري است كه مي گويد: «فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 58

فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ»

(هنگامي كه انسان را خداوند مي آزمايد و اكرامش ميكند و متنعمش مي سازد، مي گويد: خدايم گراميم داشته است: فجر 15) سكوني از امام باقر بنقل از پدرانش نقل كرده كه پيامبر خدا فرمود:

خداوند مي فرمايد: بنده مؤمن به هنگامي كه چيزي از دنيا را بر او سخت مي گيرم، غمگين ميشود. در اين حال به من نزديكتر است و هنگامي كه دنيا را برايش گسترش ميدهم، شاد ميشود و در اين حال از من دورتر است» سپس همين آيه را تا «بَلْ لا يَشْعُرُونَ» خواند. آن گاه فرمود: اين براي آنها آزمايشي است.

مقصود از خيرات، منافع پر ارزش است. بر خلاف شرور كه زيانهاي سخت است.

بَلْ لا يَشْعُرُونَ: بلكه آنها شعور و دقت ندارند. برخي گويند: شعور از راه حواس است و لذا بخداوند شاعر گفته نميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 59

ميگيرند. زيرا اشتياق دارند و ميدانند كه پاداش نيكو نصيب آنها خواهد شد.

وَ هُمْ لَها سابِقُونَ: بخاطر همين طاعات است كه در رفتن به بهشت، بر ديگران سبقت مي گيرند.

كلبي گويد: يعني در انجام نيكيها بر امتهاي ديگر سبقت ميگيرند. ابن- عباس گويد: در نيكي و تقوي بر امثال خود سبقت ميگيرند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 61

دارند. و اگر حق تابع هواي ايشان بود، آسمانها و زمين و هر كه در آنهاست، فاسد مي شد. بلكه چيزي بر آنها نازل كرديم كه وسيله شرف و سر بلندي آنهاست و آنها از شرف خود روي گردانند.

اين كارها را انجام ميدهند.

حَتَّي إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِيهِمْ بِالْعَذابِ: بر اين حال باقيند تا وقتي كه ثروتمندان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 64

و رؤساي ايشان را گرفتار عذاب آخرت يا عذاب دنيا- يعني شمشير بدر- كنيم. برخي گويند: منظور عذاب گرسنگي است. زيرا پيامبر دعا كرد و بدرگاه خداوند عرضه داشت: «خدايا بر قوم مصر سخت بگير و سالهايي براي آنها پيش آور همچون سالهاي قوم «يوسف» خداوند آنها را گرفتار قحط كرد تا مردار و گوشت سگ خوردند.

إِذا هُمْ يَجْأَرُونَ: در آن وقت به واسطه شدت عذاب، ناله و فرياد ميكنند. بقولي يعني كمك ميخواهند و بقولي يعني بدرگاه خدا توبه ميكنند.

لا تَجْأَرُوا الْيَوْمَ إِنَّكُمْ مِنَّا لا تُنْصَرُونَ: امروز ناله نكنيد كه كسي شما را بدفع عذاب ما ياري نميكند.

قَدْ كانَتْ آياتِي تُتْلي عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ عَلي أَعْقابِكُمْ تَنْكِصُونَ: روزي بود كه آيات من براي شما كافران معذب، خوانده مي شد و شما روي گردان بوديد و تكذيب مي كرديد.

مُسْتَكْبِرِينَ بِهِ: حرم يا مكه را وسيله برتري خود بر ساير مردم قرار داده بوديد. بقولي يعني: از قبول سخنان محمد (ص) كبر مي ورزيديد.

سامِراً تَهْجُرُونَ: شبانه در معايب پيامبر سخن ميگفتيد و از حق اعراض ميكرديد يا دهان به بدگويي مي گشوديد.

أَ فَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ: آيا اينها در باره قرآن دقت نميكنند تا دلائل روشن آن را در باره راستگويي پيامبر ما دريابند؟! أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ يَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِينَ: ابن عباس گويد: يعني آيا نوح و ابراهيم و پيامبران ديگر را بسوي قومشان نفرستاديم؟ محمد (ص) نيز مثل پيامبران ديگران از جانب ما مأمور است.

أَمْ لَمْ يَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ: ابن عباس گويد:

يعني آيا اين همان محمدي نيست كه در كوچكي و بزرگي او را مي شناختند و براستگويي و امانتداري و وفاي بعهد نزد ايشان معروف بود؟ بدينترتيب آنها را توبيخ ميكند كه با اينكه او را براستي و درستي و شرافت خانوادگي شناخته بودند، انكارش كردند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 65

أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ: ابن عباس گويد: يعني كدام جنون در او سراغ دارند؟ آنها پيامبر را ديوانه معرفي ميكردند تا مردم را از او متنفر كنند يا او را بر دوش خود بر گردانند.

بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ: ولي او آورنده قرآن و دين حق است و ديوانه نيست.

وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ: اكثر آنها از حق كراهت دارند. زيرا مطابق ميلشان نيست.

وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ: اگر خداوند، مطابق ميل آنها براي خود شريكي قائل مي شد، آسمانها و زمين و هر كه در آنهاست، تباه مي شدند. وجه اين تباهي را بهنگام بحث در باره «لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا» (انبياء 22) بيان داشته ايم.

برخي گويند: حق، چيزي است كه به نيكيها دعوت مي كند و هوي چيزي است كه به بديها دعوت مي كند. پس مقصود اين است كه اگر حق تابع هواي نفس ايشان مي شد، دعوت مي كرد بزشتيها و تدبير آسمانها و زمين فاسد مي شد زيرا تدبير آسمانها و زمين به حق است نه به هوي.

برخي گويند: يعني احوال آسمانها و زمين فاسد مي شد، زيرا حركت و گردش آنها به حكمت است نه به هوي.

مقصود از كساني كه در آسمانها و زمينند، فرشتگان و جن و انسان است.

علت فساد آسمانها و زمين اين است كه

وقتي حق تابع هوي شود، دليل ها باطل مي شوند و اعتمادها از بين مي رود و هيچ وعده و تهديدي از خداوند قابل قبول نيست و حتي ممكن است عدل خدا هم تبديل بظلم شود.

بَلْ أَتَيْناهُمْ بِذِكْرِهِمْ: لكن ما براي آنها چيزي فرستاده ايم كه وسيله شرف و فخر آنهاست، زيرا پيامبر از آنهاست و قرآن بزبان آنها نازل شده است.

فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ: آنها از شرف خود روي گردانند و به خواري خود راضي شده اند. ابن عباس گويد: مقصود از ذكر، بيان حق است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 66

و در دعا و نيايش رغبتي بخدا نشان نميدهند.

امام صادق (ع) فرمود: استكانت بمعني دعاء و تضرع بمعني بلند كردن دست در حال دعاست.

حَتَّي إِذا فَتَحْنا عَلَيْهِمْ باباً ذا عَذابٍ شَدِيدٍ: بر اين روش باقي ماندند، تا اينكه آنها را بعذابي سخت تر گرفتار كرديم. منظور همان وقتي است كه پيامبر خدا در باره آنها نفرين كرده، گفت: «خدايا، سالهايي مثل سالهاي قوم يوسف!» در نتيجه كار آنها از گرسنگي به جايي رسيد كه كرك خون آلود ميخوردند. اين نظر از مجاهد است.

ابن عباس گويد: منظور كشته شدن آنها در جنگ بدر است.

جبائي گويي: منظور گشوده شدن دري از عذاب جهنم است در آخرت بروي آنها و برخي گفته اند: منظور موقع فتح مكه است.

امام باقر (ع) فرمود: منظور رجعت است.

إِذا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ: كار آنها به جايي رسيد كه از هر خيري نوميد و دستخوش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 69

حيرت گشتند.

اكنون بيان ميكند كه بخشنده انواع نعمتها، خداست.

وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ: خداست كه براي شما گوش و چشم و دل آفريد و اين حواس را از نيستي بهستي آورد. علت آنكه از ميان همه نعمتها اين سه نعمت را ذكر ميكند، اين است كه پي بردن به صحت هر دليلي مبتني بر اين است كه عاقل ببيند و بشنود و فكر كند. تا بداند.

قَلِيلًا ما تَشْكُرُونَ: اما شما با داشتن اين نعمتها كمتر شكر ميكنيد. برخي گويند: يعني شما در برابر پروردگار اين نعمتها سپاسگزاري نميكنيد و از توحيد او سرباز مي زنيد.

وَ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ: خدا كسي است كه شما

را در روي زمين آفريد و روز قيامت بسوي او مي رويد تا به اعمال شما پاداش دهد.

وَ هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ: خدا كسي است كه شما را در رحم مادران حيات ميدهد و در وقت انقضاي اجل ميميراند.

وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ: تدبير شب و روز بدست خداست و آنها را كم و زياد ميكند. برخي گويند: يعني آمد و شد شب در كف قدرت اوست.

أَ فَلا تَعْقِلُونَ: چرا تعقل نميكنيد؟ يعني چرا فكر نميكنيد، تا بدانيد كه اينها را صانعي است قادر و دانا و حكيم و جز او كسي سزاوار خدايي و پرستش نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 70

آنها و مالك عرش و مدبر آن كيست؟ زيرا آنها مقر بودند كه خداوند آفريننده آسمانهاست و فرشتگان سكنه آسمانهايند و عرش عبارت از ملك است.

سَيَقُولُونَ لِلَّهِ: خواهند گفت كه خداي آسمانها و عرش خداوند است و همه اينها از آن خدا است.

قُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ: اكنون دليلي ندارند. بنا بر اين به آنها بگو: چرا از عذاب خدا نمي پرهيزيد و توحيد را منكر مي شويد و در عبادت شريك براي خدا قرار ميدهيد و قيامت را منكريد؟

قُلْ مَنْ بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ ءٍ: ملكوت صفت مبالغه از ملك است، نظير جبروت و رهبوت. مجاهد گويد: «مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ ءٍ» يعني خزانه هاي چيزها، پس مقصود اين است كه بگو: ملك حقيقي چيزها يا خزانه چيزها بدست كيست؟

وَ هُوَ يُجِيرُ وَ لا يُجارُ عَلَيْهِ: او هر كه را بخواهد از بدي حفظ ميكند و هر كه را نخواهد حفظ نميكند. احتمال داده ميشود كه: منظور از آن همين دنيا باشد.

يعني اگر كسي بخواهد بنده اي را بدي برساند خدا مي تواند جلوگيري كند و اگر خدا بخواهد بنده اي را گرفتار كند، كسي نميتواند او را حفظ كند. احتمال ديگر اين است كه: منظور آخرت باشد. يعني در آخرت بندگان را از عذاب حفظ ميكند و كسي ديگر نميتواند حفظ كند.

إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ: اگر اين را ميدانيد، اجابت كنيد.

سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّي تُسْحَرُونَ: خواهند گفت از خداست. بگو: پس چرا حق را باطل و صحيح را فاسد مي پنداريد؟ با اينكه حق واضح و از باطل جداست.

برخي گويند: يعني چگونه از تشخيص حق نابينا شده و از آن منع ميكنيد؟ برخي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 73

گويند: يعني پس

چگونه ممكن است با شما خدعه شود؟

بَلْ أَتَيْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ: ما حق را براي آنها آورده و حق را براي آنها بيان كرده و دروغ آنها را آشكار ساخته ايم ولي آنها بر باطل و دروغ خود اصرار دارند.

سخني است كه او گوينده آن است و در وراي ايشان برزخي است، تا روزي كه مبعوث شوند.

از انجام مقاصد خويش منع ميكردند.

اين آيه هم نظير: «لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا» است (انبياء 22).

در اين آيه دلالتي عجيب بر توحيد است. زيرا هر خدايي قادر بالذات است و بنا بر اين بايد بر هر چه خدايان ديگر قادرند قادر باشد. پس هر خدايي هم غالب است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 77

و هم مغلوب. بعلاوه دو قادر بايد بتوانند به ممانعت و مزاحمت يكديگر پردازند. ولي چون قادر بالذاتند، بايد نتوانند مانع و مزاحم يكديگر شوند و اين محال است.

در اين آيه دلالتي است بر اعجاز قرآن. زيرا در كلام عرب، سخني كوتاه كه متضمن چنين مطلبي باشد، وجود ندارد. در همين سخن كوتاه دو دليل بر يگانگي خداوند و قدرت كامله او اقامه شده است.

اكنون در تنزيه خود مي فرمايد:

سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ: مقام خداوندي از داشتن فرزند و شريك- كه مشركين مي گويند- منزه است.

عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَتَعالي عَمَّا يُشْرِكُونَ: او به آشكار و نهان عالم است و هيچ چيز از او پوشيده نيست، نه گذشته و نه حال و نه آينده. چنين خدايي از داشتن شريك منزه است. زيرا مقام او از همه چيزها و همه كسان بالاتر است.

اكنون به پيامبر خود دستور ميدهد:

قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِيَنِّي ما يُوعَدُونَ رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ:

اي محمد، بگو: پروردگارا، اگر عذاب و گرفتاري آنها را در جنگ بدر بمن نشان دهي، خدايا مرا با مردم ستمكار قرار نده. يعني هنگامي كه ميخواهي بر آنها عذاب نازل كني مرا از ميان آنها خارج گردان تا به مصيبت آنها گرفتار نشوم.

از اين آيه استنباط

مي شود كه انسان مي تواند آنچه را ميداند كه خداوند انجامش ميدهد از او مسألت كند. بديهي است كه پيامبران از جانب خدا عذاب نميشوند.

مع الوصف به پيامبر اسلام دستور داده شده است كه از خدا بخواهد كه در روز نزول عذاب، او را در صف عذاب شدگان قرار ندهد. فايده اين دعا اين است كه دعا كننده رغبت و تمايل خود را نسبت به خداوند و افعالش در ضمن دعا ثابت مي كند.

وَ إِنَّا عَلي أَنْ نُرِيَكَ ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ: اين جمله جزء دعاء نيست. از خداوند است. يعني: ما در عذاب آنها تعجيل نميكنيم. با اينكه بر اين كار قادريم.

بلكه آنها را مهلت ميدهيم و اين مهلت مطابق مصلحت است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 78

كلبي گويد: اين حقيقت را اصحاب رسول (ص) بعد از رحلتش مشاهده كردند.

در روايت است كه پيامبر خدا در حجة الوداع، در سرزمين مني فرمود: پس از من كافر نشويد و بروي يكديگر شمشير نكشيد و يكديگر را نكشيد. بخدا قسم اگر اينكار بكنيد، مرا در ميان سپاهي خواهيد ديد كه با شما مي جنگند. آن گاه از جانب چپ متوجه عقب گرديد و بعد صورت خود را برگردانيد و فرمود: يا اينكه علي … «1»

آن گاه اين آيه نازل شد: «قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِيَنِّي … » آن گاه پيامبر مأمور به صبر شد تا وقت عذاب فرا رسد.

ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ: بدي بدكاران را به عفو و چشمپوشي دفع كن.

اين دستور مربوط به آن وقتي است كه هنوز فرمان جنگ صادر نشده بود.

برخي گويند: يعني سخنان باطل ايشان را بوسيله دليلهاي روشن و قابل

قبولتر، دفع كن.

نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَصِفُونَ: ما بگفتارهاي شرك آميز آنها داناتريم و آنها را بحسب استحقاقشان كيفر ميدهيم.

وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّياطِينِ: اي محمد، بگو خدايا از وسوسه- هاي شيطان ها بتو پناه مي برم. يعني از دعوت و اغواء و بديهاي آنها.

وَ أَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونِ: و خدايا پناه مي برم بتو از اينكه آنها بمن نزديك شوند و مرا از طاعت تو باز دارند. برخي گويند: منظور اين است كه در حال نماز و در حال قرائت قرآن نزديك نشوند. لكن بعضي گفته اند: منظور در همه حالات است.

اكنون برميگردد به اين مطلب مشركين كه مي گفتند: آيا وقتي كه مرديم و

__________________________________________________

(1)- يعني اگر من در ميان آن سپاه نباشم، علي در ميان آنها بجاي من هست.

ظاهر اين است كه اين آيه ارتباطي به سال آخر عمر پيامبر خدا ندارد و مربوط به اختلافات بعد از پيامبر نيست. بلكه بمنظور تسلي خاطر پيامبر است كه بالآخره عذاب بدر بر دشمنان نازل مي شود و آنها كيفر اعمال و تبهكاريهاي خود را در آن روز خواهند ديد و ما هم بر آن وعده اي كه داده ايم قدرت داريم و سرانجام آن را انجام خواهيم داد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 79

خاك و استخوان شديم، زنده مي شويم؟ و ميفرمايد:

حَتَّي إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ: هنگامي كه يكي از اين كفار مشرف بر مرگ مي شود، از خداوند مسألت ميكند كه مرگش به تأخير افتد و بدنيا برگردد.

برخي ميگويند: اينها ابتدا پيش خداوند استغاثه ميكنند. سپس بفرشتگان مي گويند كه آنها را برگردانند بنا بر اين خطاب جمع به فرشتگان است.

برخي ميگويند: خطاب

بخداوند است و عادت عرب اين است كه براي تعظيم مفرد را بجمع خطاب كند. مثل اينكه زن فرعون به فرعون ميگويد: «قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَ لَكَ لا تَقْتُلُوهُ» (نور چشم من و تو. او را نكشيد: قصص 9) نضر بن شميل ميگويد: اين مطلب را از خليل پرسيدند. قدري فكر كرد و گفت:

از چيزي سؤال ميكنيد كه درست نميدانم. مردم او را تحسين كردند.

لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ: اگر بدنيا برگردم، حق خدا را در اموالم ادا خواهم كرد. پس آنچه ترك شده، اموال است. برخي گويند: يعني در دنيا عمل صالح انجام ميدهم. پس آنچه ترك شده، دنياست. برخي گويند: يعني كارهايي را كه تضييع و ترك كرده ام، انجام ميدهم.

امام صادق (ع) فرمود: اين جمله در مورد تارك زكات است كه وقت مرگ تقاضاي بازگشت ميكند.

اكنون در پاسخ سؤال او مي فرمايد:

كَلَّا إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها: نه چنين است. ديگر بدنيا بر نميگردد. اين حرفي است كه او مي زند و فايده اي ندارد. برخي گويند: يعني اين سخن را بزبان ميگويد.

ولي عمل نميكند. مثل: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ» (اگر باز گردانده شوند، بر- ميگردند به آنچه از آن نهي شده اند: انعام 28) و فتح بن يزيد جرجاني ميگويد: از امام رضا (ع) پرسيدم: فدايت شوم، آيا خدا ميداند كه چيزي كه نبوده است اگر بود، چگونه بود؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 80

فرمود: واي بر تو، سؤالت دشوار است. مگر اين آيه را نخوانده اي؟ «لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلي بَعْضٍ» (اگر در آسمانها و زمين خداياني بودند، فاسد مي شدند و

برخي بر برخي برتري مي جستند: انبياء 22). در اين آيه خداوند چيزي را وصف كرده كه نبوده و نيست و كيفيت وجود آن را نشان داده است. همچنين قول اشقياء را حكايت مي كند: «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها» و مي فرمايد: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ» پس به كيفيت وجود آنچه نبوده و نيست عالم است و ميداند كه اگر پديد مي آمد چگونه پديد مي آمد؟ او شنوا، بينا، آگاه و داناست.

وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلي يَوْمِ يُبْعَثُونَ: در پيش روي آنها عالمي است كه ميان مرگ و قيامت فاصله است. برخي گويند: يعني برزخي است كه ميان ايشان و بازگشت بدنيا فاصله است. برخي گويند: يعني برزخي است كه ميان ايشان و بازگشت بدنيا فاصله است. برخي گويند: برزخ مهلتي است كه تا قيامت بمردگان داده ميشود و عبارت است از عالم قبر. علي بن عيسي مي گويد: برزخ فاصله ميان دو چيز است.

از اين آيه بر مي آيد كه هيچكس نميميرد مگر اينكه مقام و منزلت خود را در پيشگاه خداوند- اضطراراً- بشناسد و بداند كه اهل ثواب است يا عقاب. (از جبائي) «1»

__________________________________________________

1- مناسب است كه در اينجا بپاره اي از روايات اشاره شود:

امام صادق (ع) فرمود: هر كس قيراطي از زكات را منع كند، نه مؤمن است و نه مسلمان، آيه: «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ» در باره همين است.

البته منظور از روايت، انطباق آيه است بر مانع زكات، نه اينكه آيه در باره مانع زكات نازل شده است.

در تفسير قمي آمده است كه: مراد از برزخ ثواب و عقابي

است كه بين دنيا و آخرت نصيب انسان ميشود.

امام صادق (ع) فرمود:

«و اللَّه ما اخاف عليكم الا البرزخ و اما اذا صار الامر الينا فنحن اولي بكم»

بخدا از عالم برزخ شما مي ترسم. اما هنگامي كه كار بدست ما افتاد، ما به شما اولي تريم.

علي بن الحسين (ع) فرمود:

«ان القبر اما روضة من رياض الجنة او حفرة من حفر النار»

عالم قبر يا باغي از باغهاي بهشت است يا گودالي از گودالهاي جهنم است. (ر ك: علامه طباطبائي، الميزان ج 15، تهران، دار الكتب الاسلامية 1386 ص 79، 80)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 81

و نسب من «1».

__________________________________________________

(1)- در مورد نسب پيامبر و منقطع نشدن آن رواياتي هست، لكن ظاهر آيه «فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ» عموم و اباي از تخصيص است. امام سجاد (ع) فرمود: خدا بهشت را براي نيكوكاران آفريد.

اگر چه بنده حبشي باشند و جهنم را براي بدان آفريد، اگر چه از قريش باشند. بدليل اينكه خداوند مي فرمايد: «فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ … ». استاد علامه طباطبائي ميفرمايند: ممكن است منظور از منقطع نشدن نسب رسول اللَّه اين باشد كه خداوند اولاد رسول را در دنيا بكارهايي موفق ميكند كه در آخرت براي آنها مفيد باشد. (الميزان ج 15 ص 81)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 84

وَ لا يَتَساءَلُونَ: در آن روز از حال و سرگذشت يكديگر سؤال نميكنند، حال آنكه در دنيا سؤال ميكردند.

برخي گويند: يعني كسي از كسي تقاضا نميكند كه بار گناه را از دوشش بردارد.

ميان اين آيه و آيه: «فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلي بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ» (در آن روز بيكديگر روي آورده، از يكديگر پرسش ميكنند: صافات 50) منافاتي نيست. زيرا قيامت داراي حالات و مواقفي است. در بعضي از حالات، آن چنان بخود مشغولند كه از يكديگر سؤال نميكنند و در برخي از حالات چنين نيست.

برخي گويند: تنها در وقت وارد شدن در بهشت است كه سؤال ميكنند و بنا بر اين فقط آن دسته كه اهل بهشتند، سؤال ميكنند. بخاطر اينكه دچار ترس نشده اند.

فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ: آنها كه ميزانهايشان بوسيله طاعات سنگيني مي كند، اهل نجات و رستگارند.

وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خالِدُونَ:

و آنها كه ميزانهايشان از طاعات سبك است،

بخود ضرر زده، عبوس و گرفته، گرفتار جهنمند.

تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فِيها كالِحُونَ: در حالي كه ميرسد بچهره هاي دوزخيان (شعله) آتش و ايشان در آنجا لبهاشان جمع شود و دندانهايشان پديد آيد.

برخي گويند: يعني مثل اينكه سرهاي ايشان پخته شده باشد، لبها جمع شده و دندانها آشكار گشته است.

أَ لَمْ تَكُنْ آياتِي تُتْلي عَلَيْكُمْ: آيا قرآن من و ديگر دلائل روشن و آشكار در دنيا براي شما خوانده نميشد؟

فَكُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ: و شما آنها را تكذيب مي كرديد.

قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا: گويند: خدايا بدبختي و زيانكاري دامنگير ما شده بود و گرفتار گناهاني شديم كه نتيجه اي جز بدبختي نداشتند.

وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّينَ: و مردمي بوديم دور و منحرف از حق و حقيقت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 85

در اين آيه، گناه كه سبب شقاوت است، مجازاً شقاوت ناميده شده. بزرگترين شقاوت- يا سبب شقاوت- ترك عبادت خدا و پرستش غير خدا و تكذيب حقيقت و معصيت است.

رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ: خدايا، ما را از آتش خارج گردان، اگر باز هم بكفر و تكذيب و معصيت برگرديم، بخود ظلم كرده ايم.

حسن گويد: آخرين سخن آنها همين است. از آن پس همچون خران ناله ميكنند.

قالَ اخْسَؤُا فِيها: خداوند به آنها ميگويد: همچون سگان دور و داخل آتش شويد. اين كلمه مخصوصاً به سگان گفته ميشود و اگر به انسان گفته شود، براي خوار كردن او و ثابت كردن استحقاق اوست عقاب را.

وَ لا تُكَلِّمُونِ: براي اينكه بيشتر آنها را خوار كرده و غضب خود را آشكار كرده باشد، مي گويد: با من سخن نگوئيد. زيرا كسي كه بمنظور اهانتش با او

سخن نگويند، بر خواري و بدبختيش مي افزايند.

برخي گويند: يعني در باره رفع عذاب با من سخن نگوئيد كه من عذاب را از شما رفع نخواهم كرد. اگر چه اين مطلب را بصورت نهي آورده، ولي در حقيقت نهي نيست. زيرا در آخرت، امر نهي و تكليف وجود ندارد.

إِنَّهُ كانَ فَرِيقٌ مِنْ عِبادِي يَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَيْرُ- الرَّاحِمِينَ: انبياء و مؤمنين بدرگاه من نيايش كرده، مي گفتند: خدايا ما را بيامرز و بما رحم كن كه تو بهترين رحم كنندگاني و منظورشان از اين نيايش كسب ثواب بود.

فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا: شما كافران آنها را مسخره ميكرديد. برخي گويند:

يعني شما آنها را به بردگي و بيگاري وا مي داشتيد.

برخي گويند: آنها هنگامي كه مؤمنين را آزار ميدادند، مي گفتند: اينها را ببينيد كه به زندگي سخت و ناگوار اين دنيا خشنود شده اند تا به ثواب آخرت برسند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 86

در حالي كه آخرتي و ثوابي در كار نيست. نظير: «وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ يَتَغامَزُونَ»

(هنگامي كه از كنار آنها مي گذشتند، آنها را بيكديگر نشان ميدادند: مطففين 30) حَتَّي أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِي: بر اثر اشتغال به استهزاي آنها ياد مرا فراموش كرديد.

در اينجا علت فراموشي را مؤمنين شمرده اگر چه آنها علت نيستند. علت اين است كه اشتغال به استهزاي آنها سبب فراموشي ذكر مي شد.

وَ كُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ: و شما به آنها مي خنديديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 87

قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (114) أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ (115)

فَتَعالَي اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ (116) وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكافِرُونَ (117) وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ (118)

يعني حساب ايام زندگي دنيا- يا قبر- را از فرشتگان بپرس.

قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ: خداوند به آنها مي فرمايد:

اگر به صحت گفته ما اعتقاد داشتيد، ميدانستيد كه، جز مدت كوتاهي اقامت نكرده ايد. زيرا مدت زندگي آنها در دنيا يا بودن آنها در قبر، در برابر مدت اقامت آنها در جهنم بسيار ناچيز است.

برخي گويند: يعني اگر ميدانستيد كه عمر شما را در دنيا كوتاه و مكث شما در آخرت طولاني است، بكفر و معصيت مشغول نميشديد و دنياي فاني را بر جهان باقي ترجيح «1» نميداديد.

__________________________________________________

(1)- بعضي «لو» را شرطيه و بعضي وصليه گرفته اند. اما چنان كه از تفسير متن هم ظاهر است، چندان با ذوق سليم سازگاري ندارد. بهتر اين است كه «لو» مفيد معني تمني باشد. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 90

أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً: آيا شما منكرين قيامت و شيفتگان دنيا تصور ميكنيد كه به بازي و باطل آفريده شده ايد و هدف و حكمتي در آفرينش شما نيست- مثل: «أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُديً» (قيامت 36: آيا انسان گمان ميكند كه مهمل گذارده ميشود؟) بطور كلي مقصود اين است كه: انسان نبايد گمان كند كه آفريده شده تا هر كاري كه ميخواهد بكند و در برابر كردارش مؤاخذه نشود. البته چنين آفرينشي بيهوده است. زيرا كسي كه كاري كند كه نه خود نفع برد نه ديگري، كار بيهوده كرده است … بديهي است كه خداوند بي نياز است و از خلقت انسان نفعي نمي برد. بنا بر اين بايد فائده خلقت به خود انسان برسد. يعني انسان عبادت كند و

پاداش بگيرد. نتيجه اين است كه در روز قيامت بايد ميان گنهكار و عاصي فرق گذاشته شود.

وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ: آيا گمان ميكنيد كه بحكم ما برگردانده نميشويد و به جايي كه جز ما حكومت ندارد آورده نميشويد؟

فَتَعالَي اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ: خداوند كه مقتدر و صاحب اختيار بر حق است، از وصف جاهلان برتر است و شريك و فرزند ندارد.

برخي گويند: يعني خدا برتر است از اينكه كار بيهوده كند.

ملك حق، يعني كسي كه ملك هستي از آن اوست و مالكيت ديگران در قبال مالكيت او مستعار و غير حقيقي است. بعلاوه او مالك اشياء است از جميع وجوه و ديگران مالكيتشان از جميع وجوه نيست.

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ: حق چيزي است كه اعتقاد بآن مطابق واقع باشد. پس هر كس معتقد است كه خداوند يگانه است و او را شريكي نيست، عقيده اش مطابق واقع و صحيح است.

__________________________________________________

(يعني همانطوري كه شما مي گوييد، مدت اقامت شما در قبر يا در دنيا كوتاه بوده است، ولي اي كاش شما اين مطلب را در دنيا مي دانستيد و قيامت را انكار نميكرديد. البته تمني و ترجي در مورد خداوند مجازي است نه حقيقي.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 91

رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ: اوست آفريننده سرير خوب و زيبا. وقتي به اشياء جامد، كريم گفته شود، مقصود زيبايي آنهاست. برخي گويند: كريم يعني هر خير. علت اينكه به عرش كريم گفته ميشود، اين است كه خير آن براي كساني كه اطراف آن هستند بسيار است. وانگهي هر خيري از ناحيه عرش بديگران مي رسد.

خداوند رب همه موجودات است. اما علت اينكه «رب عرش» گفته شده، اين است

كه ميخواهد شرافت و عظمت عرش را افزون كند. مثلَ بَّ هذَا الْبَيْتِ»

«1» وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ: آنكه با خداوند يكتا خداي ديگري ميخواند كه دليلي بر آن ندارد و بصرف ادعا اكتفاء ميكند، حسابش پيش خداست و خداوند باندازه استحقاقش كيفرش ميدهد.

إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكافِرُونَ: آنها كه منكر نعمتها و يگانگي خدا و قيامتند، ظفر نمي بينند و سعادتمند نميشوند. چون اقوال كفار را ذكر كرد، اكنون پيامبر را امر مي كند كه از آنها تبري جسته، متوجه خدا شود. ميفرمايد:

وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ: اي محمد، بگو: خدايا، گناهان را بيامرز و آفريدگانت را نعمت ده كه تو بالاترين نعمت دهندگاني و نعمت تو از همه بيشتر و فضل تو از همه افزونتر است.

__________________________________________________

(1)- چهار صفت براي خداوند ذكر شده: 1- ملك 2- حق 3- جز او خدايي نيست 4- رب عرش كريم.

چون ملك است مي تواند هر گونه حكمي را در باره آفرينش و زنده كردن پس از مرگ صادر كند و حكم او همه جا و نسبت بهر كاري و هر چيزي نافذ است. چون حق است، هر كاري بكند حق است و كار باطل از حق سر نميزند. چون خدايي جز او نيست، مانعي در مقابل اجراي حكمش وجود ندارد و چون رب عرش است و عرش در حقيقت مجتمعي از همه امور است، بنا بر اين همه امور در يد قدرت كامله اوست.

از مجموع اين اوصاف چهارگانه چنين نتيجه گرفته ميشود كه قيامت حق است و غير قابل تخلف و بمقتضاي اين اوصاف

وجود و بقاي موجودات و رجوع آنها بسوي خدا قطعي و حتمي است و اگر غير از اين باشد، لغو و عبث و باطل و ناحق است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 92

بيان كرده ايم.

وَ أَنْزَلْنا فِيها آياتٍ بَيِّناتٍ: در اين سوره دليلهاي روشني بر يگانگي و كمال قدرت خود اقامه كرده ايم. برخي گويند: يعني در اين سوره حدود و احكام ديني را نازل كرده ايم.

لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ: تا شما متذكر شويد و چيزهايي كه در آن است فرا گيريد.

اكنون به بيان آن آيات مي پردازد و نخست در باره زنا سخن مي گويد.

الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ: زن و مرد زناكار را در صورتي كه آزاد و مجرد باشند، بهر كدام صد تازيانه بزنيد. اما اگر هر دو يا يكي از آنها داراي همسر باشند، بايد آنكه داراي همسر است، سنگسار شود و در اينباره خلافي نيست. در مورد غلام و كنيز نيز در صورتي كه داراي همسر نباشند، صد تازيانه نصف مي شود. زيرا خداوند مي فرمايد: «فَإِنْ أَتَيْنَ بِفاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَي- الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ» (اگر مرتكب فحشايي شوند، بر آنهاست نصف كيفر زنان محصنه: نساء 25) «1».

علت اينكه زن زناكار را مقدم ميدارد، اين است كه زنا بر زنان قبيح تر و بخاطر حامله شدنشان، زيان آورتر و شهوت در آنها قوي تر است.

زدن تازيانه وظيفه امام و منصوب از طرف امام است. زيرا خلافي نيست كه غير امام حق تازيانه زدن ندارد.

وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ:

اگر خدا را تصديق داريد و قيامت را منكر نيستيد، در اطاعت خدا به آنها رحم نكنيد

__________________________________________________

(1)- البته اين آيه در مورد زناي محصنه است. لكن عموم اهل تفسير بر اينند كه احصان و عدم احصان در مورد كنيزان يكسان است. برخي هم مقصود از احصان را احصان اسلام

دانسته اند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 96

و در موقع تازيانه زدن، سخت بزنيد و از تعطيل حدود الهي بترسيد.

مقصود از دين خدا طاعت خدا و بقولي حكم خداست. مثل: «ما كانَ لِيَأْخُذَ أَخاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ» (نميشود در حكم شاه برادرش را گرفت: يوسف 76) وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ: بايد در حال اقامه حد گروهي از مؤمنين- از سه تن به بالا- حاضر باشند و عذاب آنها را مشاهده كنند. برخي گويند:

حد اقل دو نفر و بعضي گويند: يك نفر است. از امام باقر (ع) نيز همين مطلب روايت شده است. چنان كه مي فرمايد: «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا» (اگر دو مؤمن يا بيشتر با يكديگر بجنگند … حجرات 9) پس اين حكم هم براي فرد ثابت است و هم براي جمع.

برخي گفته اند: حد اقل چهار نفر است. زيرا زنا به شهادت چهار نفر ثابت مي شود.

برخي گفته اند: عدد معيني ندارد. بلكه موكول به رأي امام است.

فلسفه حضور افراد اين است كه مطلب بين مردم شايع شود و ديگران عبرت گيرند.

الزَّانِي لا يَنْكِحُ إِلَّا زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَ الزَّانِيَةُ لا يَنْكِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ:

در تفسير اين قسمت اختلاف است:

1- مقصود از نكاح عقد است. يعني مرد زاني فقط مي تواند زن زناكار يا مشرك عقد كند و زن زناكار فقط مي تواند به عقد زناكار يا مشرك در آيد. سبب نزول اين آيه اين است كه مردي از مسلمين از پيامبر اجازه خواست كه با ام مهزول كه زن زناكاري بود ازدواج كند. اين آيه نازل شد. اين قول از ابن عباس و ابن عمر و مجاهد و

قتاده و زهري است و مقصود نهي از ازدواج است، اگر چه بصورت خبر ذكر شده.

مؤيد اين قول روايتي است از امام صادق (ع) و امام باقر (ع) كه: در زمان پيامبر زنان و مرداني معروف به زنا بودند. خداوند از ازدواج با اين مردان و زنان منع كرد. پس اگر كسي معروف به زنا شد و حد بر او جاري كردند، با او ازدواج نكنيد.

مگر اينكه معلوم شود توبه كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 97

2- نكاح در اينجا به معني جماع است. يعني زن و مرد زناكار هر دو در زنا با يكديگر شريكند. اين قول از ضحاك و ابن زيد و سعيد بن جبير و- در يكي از دو روايت- از ابن عباس است. بنا بر اين، آيه نظير: «الْخَبِيثاتُ لِلْخَبِيثِينَ» است. (زنان خبيث براي مردان خبيث است: نور 26) يعني اغلب چنين است كه زنان و مردان ناپاك با يكديگر مي آميزند.

3- اين آيه به معني عدم جواز ازدواج است. لكن به آيه: «وَ أَنْكِحُوا الْأَيامي مِنْكُمْ … » (افراد مجرد را همسر بدهيد: نور 32) نسخ شده است. اين قول از سعيد بن مسيب و جماعتي است.

4- مقصود از نكاح عقد است و مقصود از آيه اين است كه اگر مردي با زني زناكار، جايز نيست با او ازدواج كند. اين مطلب از جماعتي از صحابه نقل شده است.

اينكه خداوند زاني و مشرك را با هم آورده، براي اهميت دادن بگناه زناست.

بديهي است كه اين آيه نميخواهد خبر دهد از اينكه زاني فقط زانيه يا مشركه را ميگيرد، بلكه مقصود نهي است. اعم از اينكه مقصود

از نكاح عقد باشد يا دخول. اگر چه حقيقت نكاح- در لغت- دخول است.

وَ حُرِّمَ ذلِكَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ: نكاح زناكاران يا فعل زنا بر مؤمنين حرام شده است و مردم مؤمن زنان بدكار را بهمسري نميگيرند و با آنها هم بستر نميشوند.

تنها مرد زناكار يا مشرك با آنها همسري يا همبستري مي كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 98

همين طور روايت شده است.

زجاج مي گويد: كسي كه تهمت زده است، بدتر از كافر نيست. كافر هر گاه توبه كند، شهادتش قبول ميشود. تهمت زننده نيز سزاوار است كه پس از توبه شهادتش قبول شود.

مؤيد اين قول اين است كه كسي كه زبان به فاحشه گشوده است، حالش بدتر از كسي كه مرتكب فاحشه شده است، نيست. اختلافي نيست كه مرتكب فاحشه، اگر توبه كند، شهادتش قبول است. تهمت زننده به فاحشه نيز كه گناهش سبك تر است، پس از توبه، شهادتش مقبول است.

حسن گويد: تهمت زننده را اگر مرد است، در حال ايستاده، از روي لباس شلاق مي زنند و اگر زن است نشسته. از امام باقر (ع) نيز چنين روايت شده است.

شرط توبه تهمت زننده، اين است كه خود را تكذيب كند و اگر قول خود را تكذيب نكند، شهادتش قبول نيست. عقيده شافعي هم همين است.

مالك گويد: لازم نيست خود را تكذيب كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 100

اين آيه در مورد زنان نازل شده است. اما حكم مردان هم بالاجماع، همين است.

هر گاه نسبت زنا دهنده، غلام يا كنيز باشد، چهل تازيانه ميخورد و رأي اكثر فقهاء همين است. اصحاب ما روايت كرده اند كه حد آزاد و بنده هشتاد تازيانه است.

ظاهر آيه هم مقتضي همين است. عمر بن عبد العزيز و قاسم بن عبد الرحمن نيز همين عقيده را داشتند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 101

(7) وَ يَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهاداتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الْكاذِبِينَ (8) وَ الْخامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَيْها إِنْ كانَ مِنَ الصَّادِقِينَ (9) وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكِيمٌ (10)

كسي مردي را با زن خود ديد و او را كشت، او را ميكشيد و اگر از آنچه ديده است، خبر داد، هشتاد ضربه شلاقش مي زنيد؟ …

سعد بن عباده مي گويد: اگر مردي را بر ران لكاع ببينم، متعرض او نميشوم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 103

و در جستجوي چهار شاهد بر مي آيم و هنوز چهار شاهد نياورده ام كه او كار خود را تمام كرده و رفته و اگر آنچه را بچشم ديده ام بگويم، هشتاد شلاق ميخورم! پيامبر فرمود: اي جماعت انصار، در باره سخن رئيس خود سعد چه مي گوئيد؟

عرض كردند: يا رسول اللَّه، او را ملامت نكن كه مردي غيور است. هرگز جز با دوشيزه ازدواج نكرده و زني را طلاق نداده كه كسي جرأت كند با او ازدواج كند.

سعد گفت: يا رسول اللَّه، پدر و مادرم فدايت. بخدا ميدانم كه اين حكم از خدا و حق است، لكن من از آن متعجبم.

پيامبر فرمود: حكم خدا غير از اين نيست.

سعد گفت: سخن خدا و پيامبر راست است.

طولي نكشيد كه پسر عم او هلال بن امية از باغ خود بخانه آمد و مردي را در موقع شب با زن خود ديد. فردا نزد پيامبر خدا آمد و جريان را بعرض آن بزرگوار رسانيد. پيامبر از اين مطلب ناراحت شد و آثار ناراحتي در چهره مباركش آشكار گشت.

هلال گفت: در چهره شما اثر ناراحتي را مشاهده ميكنم. اما خدا ميداند كه راست مي گويم و اميدوارم كه خداوند فرجي كند.

پيامبر تصميم گرفت كه او را شلاق بزند. انصار جمع شدند و گفتند: بهمان چيزي گرفتار شديم كه سعد مي گفت! آيا هلال شلاق مي خورد

و شهادت او باطل ميشود؟

در اين موقع وحي نازل شد و همه به احترام نزول وحي سكوت كردند.

پيامبر به هلال مژده داد و فرمود: خداوند فرج كرد.

هلال گفت: من هم اميدوار بودم.

فرمود: زن را حاضر كنيد.

همين كه زن آمد، پيامبر خدا مراسم لعان را ميان آنها انجام داد و آنها را از يكديگر جدا كرد و فرمان داد كه فرزند مال زن است و به پدري منسوب نيست.

آن گاه پيامبر فرمود: اگر بچه اي كه بدنيا مي آيد با چنين مشخصاتي باشد،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 104

مال شوهر است و اگر با چنان مشخصاتي باشد، مال مردي است كه متهم است با او بوده.»

بار پنجم ميگويد: «لعنة اللَّه علي ان كنت من الكاذبين..» لعنت خدا بر من اگر در اين نسبتي كه به زنم ميدهم دروغگو باشم.

وَ يَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهاداتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الْكاذِبِينَ:

و حد زنا از زن برداشته ميشود در صورتي كه چهار بار پياپي بگويد: خدا را گواه ميگيرم كه شوهرم در نسبت زنا بمن دروغگوست.

وَ الْخامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَيْها إِنْ كانَ مِنَ الصَّادِقِينَ: و بار پنجم ميگويد:

غضب خدا بر من اگر شوهرم در اين نسبتي كه بمن ميدهد راستگو باشد.

آن گاه حاكم ميان آنها جدايي مي اندازد و هرگز بر يكديگر حلال نميشوند.

__________________________________________________

(1)- ظاهرا منظور اين است كه اگر شبيه به شوهر باشد مال شوهر است و اگر شبيه به زناكار باشد، مال زناكار است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 105

زن بايد از وقت انجام مراسم لعان عده نگاه دارد.

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكِيمٌ: اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود و خدا توبه پذير و حكيم نبود و شما را از زنا و فاحشه نهي نميكرد و دستور اقامه حد نميداد، مردم هلاك مي شدند و نسل فاسد مي گشت و نسب ها منقطع مي شد. (از ابو مسلم) برخي گويند: اگر خدا فضل و انعام نداشت و توبه كاران را رحم نميكرد، به آن كه دروغگو بود، عذابي بزرگ مي رسيد يعني دروغگو را معرفي مي كرد تا حد بخورد.

برخي گويند: اگر خدا فضل و رحمت نداشت و توبه پذير و حكيم نبود، در كيفر شما تعجيل و شما را بواسطه زنا رسوا ميكرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17،

ص: 106

و عبد اللَّه بن ابي بار سنگين اين گناه را بدوش كشيد.

ما بمدينه رسيديم و من بمدت يك ماه بيمار شدم. در اين مدت مردم سرگرم گفتگو در باره تهمتي بودند كه بمن بسته شده بود. و من اطلاع نداشتم. تنها ميديدم پيامبر خدا نسبت بمن كم لطف تر از اوقاتي است كه بيمار ميشدم. او فقط داخل مي شد و سلام مي كرد و سراغي مي گرفت. من از اين رفتار او ناراحت مي شدم و سر آن را نميدانستم تا اينكه پس از بهبودي بهمراه ام مسطح بمنظور قضاي حاجت، از خانه خارج شدم. در آن وقت هنوز در خانه ها محلي براي قضاي حاجت نداشتيم و مثل عربهاي ديگر از داشتن محل قضاي حاجت در خانه، متنفر بوديم. ناچار بوديم فقط شبها بيرون برويم. مادر ام مسطح خاله پدرم بود.

در حين حركت پاي او مسطح لغزيد و فرزند خود مسطح را نفرين كرد.

گفتم: حرف بدي گفتي! مردي را بدگويي ميكني كه در جنگ بدر شركت جسته است؟

گفت: دخترم، مگر سخن او را نشنيده اي؟

گفتم: چه گفته است؟

او سخن دروغ پردازان را براي من تعريف كرد. در نتيجه بيماري من شديد شد. وقتي بخانه بازگشتم، پيامبر تشريف آورد و جوياي حال من شد. از او اجازه خواستم كه بخانه پدرم روم. مرا اجازه داد. بخانه پدر آمدم و از مادرم پرسيدم: مردم چه مي گويند؟ گفت: ناراحت نباش. بخدا هر زن زيبايي كه داراي عده اي هوو باشد، اينگونه ماجراها برايش پيش مي آيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 109

گفتم: سبحان اللَّه! مردم اين حرف ها را مي زنند؟

گفت: آري.

آن شب تا صبح گريه كردم و خواب بر چشمم راه نيافت،

پيش از آنكه وحي نازل شود، پيامبر از اسامة بن زيد و علي بن ابي طالب (ع) در باره جدا شدن از من مشورت كرد. اسامه كه مرا بي گناه ميدانست، عرض كرد: يا رسول اللَّه، آنها خانواده تواند و ما در باره آنها جز نيكي نميدانيم. اما علي (ع) گفت: خداوند بر تو سخت نگرفته است. جز او زنان ديگري هم هستند. اگر از كنيز سؤال كني، ترا تصديق خواهد كرد. پيامبر از بريره پرسيد: آيا در باره عايشه سوء ظني داري؟ بريره گفت: عايشه دختر خردسالي است كه بر خمير خانواده خوابش مي برد. از او چشمپوشي كن. بخدا من او را پاك ميدانم.

هيچ گمان نميكردم در باره من وحي نازل شود ولي اميدوار بودم كه پيامبر در باره بيگناهي من خوابي ببيند. سرانجام خداوند وحي نازل كرد و حال پيامبر تغيير كرد و مثل ساير اوقاتي كه بر او وحي نازل مي شد، عرق كرد. آن گاه كه وحي را دريافت كرد، بمن فرمود: عايشه، ترا مژده مي دهم كه خداوند ترا تبرئه كرد.

مادرم گفت: برخيز و به خانه پيامبر خدا برو.

گفتم: بخدا نمي روم. تنها خدا را ستايش مي كنم كه آيه در برائت من نازل فرمود.

آيه: «إِنَّ الَّذِينَ جاءُو بِالْإِفْكِ … » تا ده آيه به اين مناسبت نازل شده است.

بن ثابت و حمنة بنت جحش است.

لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَكُمْ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ: اين خطاب بعايشه و صفوان است زيرا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 110

هدف تير تهمت، آنها بودند. همچنين به كساني است كه به سبب اين تهمت ناراحت و غمگين شده بودند. يعني: اين تهمت را بد تصور نكنيد، بلكه خير شماست. زيرا خداوند عايشه را تبرئه ميكند و او را بخاطر صبرش اجر ميدهد و سزاي گناه آنها كه تهمت زده اند، مي دهد.

حسن گويد: خطاب به آنهايي كه تهمت زده اند يعني اي تهمت زنندگان، اين تأديب را براي خودش نپنداريد بلكه خير حساب كنيد، زيرا شما را وادار بتوبه مي كند و از تكرار چنين عملي باز ميدارد.

لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ: هر يك از تهمت زنندگان كيفر گناه خود را به اندازه استحقاق مي بيند.

وَ الَّذِي تَوَلَّي كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظِيمٌ: مقصود عبد اللَّه بن ابي است كه رئيس تهمت زنندگان و پيشواي آنها بود. مردم پيش او جمع مي شدند و او قضيه را با آب و تاب و صحنه سازي برايشان نقل مي كرد. مي گفت: زن پيغمبرتان شبي را با مردي گذرانيد. آن گاه به اتفاق آن مرد پيش شما آمد. بخدا، اينها از يكديگر نجات پيدا نكرده اند.

مقصود از عذاب عظيم، عذاب جهنم در آخرت است.

برخي گفته اند: مقصود مسطح بن اثاثة است و برخي گفته اند: مقصود حسان بن ثابت است. در روايت است كه حسان در وقتي كه نابينا شده بود، نزد عايشه آمد. بعايشه گفتند: حسان آمد و به تو تهمت هاي ناروايي بست و خدا در باره او فرمود: «وَ الَّذِي تَوَلَّي كِبْرَهُ … » عايشه

گفت: مگر نه چشم خود را از دست داده است؟

حسان گفت:

حصان رزان ما تزن بريبة و تصبح غرثي من لحوم الغوافل

زني پاكدامن و با وقار كه نسبت سويي به او داده نميشود و بيگناهي را متهم نمي سازد.

عايشه گفت: ولي تو چنين نيستي.

لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً: چرا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 111

هنگامي كه اين تهمت را شنيديد، زنان و مردان مؤمن نسبت به خودشان و افرادي كه بمنزله خودشان هستند، گمان نيكو نبردند؟! زيرا مؤمنين همگي مانند نفس واحده هستند و در غم و شادي يكديگر شريكند و اگر محنتي براي يكي از آنها پيش آيد براي همه آنها پيش آمده است. يعني وظيفه مؤمن اين است كه هر چه در باره برادر ديني خود مي شنود، از حسن ظن خود نسبت به او كم نكند و همانطوري كه بخود حسن ظن دارد به او هم حسن ظن داشته باشد. اين خطاب به كساني است كه وقتي تهمت عايشه را مي شنيدند سكوت كرده، نه تصديق ميكردند و نه انكار. در حالي كه عايشه ام المؤمنين است و همانطوري كه مؤمنين بمادر خود حسن ظن دارند، بايد بعايشه هم حسن ظن داشته باشند. وانگهي همانطوري كه خلوت با مادر موجب سوء ظني نميشود، خلوت صفوان هم با عايشه- كه مادر همه مؤمنين است- نبايد موجب سوء ظني بشود.

وَ قالُوا هذا إِفْكٌ مُبِينٌ: و چرا نگفتند: اين دروغ آشكاري است؟

لَوْ لا جاءُو عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ: چرا چهار شاهد نياوردند كه بر صدق مدعاي آنها گواهي دهند؟

فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكاذِبُونَ: و

هنگامي كه بر اثبات مدعاي خود شاهد نياوردند، بحكم خداوند همه دروغگويند.

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِيما أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذابٌ عَظِيمٌ: اگر خداوند در عقوبت شما تعجيل ميكرد و شما را مهلت نميداد كه توبه كنيد، بواسطه اينكه خود را به اين تهمت ناروا مشغول كرديد، گرفتار عذابي مي شديد كه هرگز پايان نمي پذيرفت.

اكنون وقت عذاب آنها را بفرض عدم مهلت بيان داشته، مي فرمايد:

إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِكُمْ ما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ: همان وقتي كه براي يكديگر آن تهمت را نقل مي كرديد و چيزهايي مي گفتيد كه به آن علم نداشتيد.

وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ: با اينكه اين دروغ و افتراء پيش خداوند بزرگ بود، شما آن را كوچك مي شمرديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 112

را تهديد كرده، مي فرمايد:

إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ فِي- الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ: آنان كه دوست دارند زنا و زشتيها در ميان مؤمنين شيوع پيدا كند و افراد مؤمن را متهم بفاحشه مي كنند، در دنيا گرفتار حد و در آخرت گرفتار عذاب جهنم خواهند شد.

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ: خداوند ميداند كه در اينگونه تهمتها چه عواقب وخيمي است و شما نميدانيد.

اكنون فضل و منت خود را نسبت به آنها بيان داشته، مي فرمايد:

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ: اگر فضل و رحمت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 114

خدا بر شما نبود و رأفت و رحمت او شامل حال شما نميشد، در كيفر شما تعجيل ميكرد. لكن او برحمت خود شما را مهلت داد تا توبه كنيد و از گفته خود نادم شويد.

(جواب لو لا حذف شده)

را ميدهد و خواهند دانست كه خداوند حق و آشكار است.

اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ: اما خداوند به لطف خودش هر كه را بخواهد بكارهايي وا ميدارد كه پاك شود و صفاي درون پيدا كند.

وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ: خداوند از روي مصلحت و لطف با مردم رفتار ميكند زيرا سخن آنها را مي شنود و به احوال و افعال آنها داناست.

از اين آيه استفاده ميشود كه خداوند براي بندگان چيزهايي اراده ميكند كه خلاف اراده شيطان است و چون فحشاء و منكر پيش خدا مذموم است، شيطان كه انجام دهنده و خواهنده فحشاء و منكر است، پيش او مذموم تر است. بعلاوه اين آيه دلالت دارد كه هيچكس جز به لطف خداوند، شايستگي پيدا نميكند.

وَ لا يَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْكُمْ وَ السَّعَةِ أَنْ يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبي وَ الْمَساكِينَ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 118

وَ الْمُهاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ

: ثروتمندان و توانگران سوگند نخورند- يا كوتاهي نكنند- از كمك كردن به خويشاوندان و مستمندان و هجرت كنندگان در راه خدا.

مسطح هم خويشاوند ابو بكر بود، هم مستمند بود و هم مهاجر.

وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا: بايد از خطاي آنها و گناهانشان در گذرند.

سپس به توانگران مي گويد:

أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ: آيا دوست نميداريد كه خداوند به پاداش عفوتان، شما را بيامرزد؟ خداوند آمرزگار و رحيم است.

إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ:

آنان كه زنان پاكدامن و بي خبر از كارهاي زشت و مؤمن بخدا و رسول را تهمت مي زنند، در دنيا و آخرت از رحمت خدا دورند. بقولي يعني: در دنيا و آخرت سزاوار لعنند و بقولي يعني: در دنيا سزاوار تازيانه و در آخرت

سزاوار عذابند.

وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ: و با اينكه سزاوار لعنند، گرفتار عذابي بزرگ خواهند شد.

يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ:

اين عذاب بزرگ در آن روزي است كه زبانها به تهمت آنها و ساير اعضاء به معصيت آنها شهادت ميدهند.

در باره چگونگي شهادت اعضاء، چند قول است:

1- خداوند آنها را چنان مي سازد كه بتوانند نطق كنند.

2- خداوند آهنگ شهادت را در آنها خلق مي كند. در حقيقت آهنگ و تكلم از خود خداست و مجازاً به اعضاء نسبت داده شده است.

3- خداوند علامتي در آنها قرار ميدهد كه بمنزله سخن گفتن و شهادت دادن است.

اما شهادت زبانها اين است كه گنهكاران وقتي مي بينند انكار براي آنها فايده ندارد، ناچار اعتراف مي كنند.

اما آيه «الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلي أَفْواهِهِمْ … » (يس 65) ممكن است منظور اين باشد كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 119

زبان آنها را بيرون مي آوريم و دهان آنها را مهر مي زنيم و ممكن است مقصود اين باشد كه در حال شهادت دست و پا، دهانشان را مهر مي زنيم.

يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ: در آن روز خداوند جزاي حقيقي آنها را بطور كامل ميدهد. پس دين بمعني جزاء است. ممكن است مقصود اين باشد كه در آن روز خداوند جزاء دين حقيقي آنها را خواهد داد. بنا بر اين مضاف حذف شده و مضاف اليه جانشين آن گشته است.

وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ: و در آن روز به آشكارا مي دانند كه خدا حق است و به حقانيت او اعتراف و اقرار ميكنند. كلمه مبين يعني كسي كه حقائق امور را بيان مي كند و آيات

مهم را آشكار مي سازد.

مگر اينكه اجازه بگيريد.

برخي گويند: يعني آشنايي بدهيد و خود را معرفي كنيد.

ابو ايوب انصاري گويد: پرسيدم يا رسول اللَّه، مقصود از استيناس چيست؟

فرمود: اينكه انسان تسبيح و حمد و تكبير بگويد و تنحنح كند كه اهل خانه متوجه او شوند.

سهل بن سعد گويد: مردي در يكي از حجره هاي رسول خدا نگاه كرد. حضرت در حالي كه ابزاري در دست داشت و سر را اصلاح ميكرد، فرمود: اگر ميدانستم نگاه ميكني، اين را به چشمت مي زدم. تنها در موقع نگاه كردن، بايد اجازه گرفت.

در روايت است كه مردي خدمت پيامبر عرض كرد: از مادرم هم اجازه بگيرم؟

فرمود: آري. گفت: او بجز من خادمي ندارد. آيا بايد از او اجازه بگيرم؟ فرمود:

آيا ميل داري او را عريان ببيني؟ مرد جواب داد: نه. فرمود: پس اجازه بگير.

وَ تُسَلِّمُوا عَلي أَهْلِها: و مگر اينكه سلام كنيد. برخي گفته اند: در اينجا تقديم و تأخير است. يعني داخل نشويد مگر اينكه سلام كنيد و اجازه بگيريد. اگر اجازه داده شد، داخل شويد. برخي گويند: يعني داخل نشويد مگر اينكه بوسيله سلام اجازه بگيريد.

در روايت است كه مردي بوسيله تنحنح از پيامبر خدا اجازه خواست. حضرت به زني كه نامش روضه بود، فرمود: برخيز و به او ياد بده كه بگويد: السلام عليكم.

داخل شوم؟ آن مرد شنيد و همين كار را كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 123

ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ: داخل شدن با اجازه برايتان بهتر است.

لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ: باشد كه متوجه اوامر و نواهي و موعظه هاي الهي شده، از آنها پيروي كنيد.

فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتَّي يُؤْذَنَ لَكُمْ: اگر كسي در خانه نيست

كه شما را اجازه دهد، داخل نشويد. زيرا ممكن است چيزي در خانه باشد كه شما نبايد از آن اطلاع پيدا كنيد. مگر اينكه صاحبان خانه ها به شما اجازه دهند.

بدينترتيب به هيچ وجه نميشود داخل خانه غير شد. اعم از اينكه صاحب خانه در خانه باشد يا نباشد. مگر اينكه اجازه داده باشد. حتي جايز نيست بداخل خانه نگاه كند تا بداند كه كسي در آن هست يا نيست؟ مگر اينكه در خانه باز باشد. زيرا صاحب خانه با بازگذاشتن در، نگاه كردن را مباح دانسته است.

وَ إِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكي لَكُمْ: اگر به شما اجازه ورود ندادند، برگرديد و لجاجت نكنيد. خواه صريحاً به شما بگويند: اجازه نيست يا قرائني باشد كه عدم رضايت آنها را نشان دهد. برگشتن شما هم براي دنياي شما بهتر است و هم براي دين شما و هم براي پاك شدن شما.

وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ: خداوند بكردار شما داناست و هيچ چيز بر او مخفي نيست.

لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيها مَتاعٌ لَكُمْ: گناهي بر شما نيست كه داخل خانه هايي شويد كه در آنها متاعي نيست. در باره اين خانه ها اقوالي است:

1- مقصود سراها و حمامها و آسياهاست كه انسان در آنجاها كار و گرفتاري دارد (از امام صادق عليه السلام).

2- خرابه هايي است كه شخص براي قضاي حاجت وارد آنها ميشود.

3- دكانها و تجارتخانه هايي است كه متاع مردم در آنجاهاست. شعبي گويد:

همين كه صاحبان دكاكين و تجارتخانه ها در آنها را گشوده و اسباب خود را براي فروش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 124

در آنجا قرار داده اند،

شاهد اذن و اجازه آنهاست.

4- مقصود كاروانسراهايي است كه در راه ها براي مسافرين ساخته اند. بهتر اين است كه آيه شامل همه اين موارد باشد.

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَكْتُمُونَ: خداوند به آنچه آشكار و پنهان ميكنيد عالم است و هيچ چيز بر او مخفي نيست.

را بپوشاند. برخي گفته اند:

زينت بر دو قسم است: آشكار و پنهان. زينت آشكار لازم نيست پوشيده شود و مي توان به آن نظر افكند. در باره زينت آشكار و پنهان سه قول است:

1- زينت آشكار لباس و زينت پنهان خلخال و گوشواره و دستبند است.

2- زينت آشكار سرمه و انگشتري و خضاب كف است.

3- زينت آشكار صورت و كف دستهاست. در تفسير علي بن ابراهيم مي گويد:

كف دستها و انگشتان است.

وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلي جُيُوبِهِنَّ: زنان بايد دنباله روسريها را بر سينه بيندازند تا گردن آنها پوشيده شود. گويند: قبلا روسريها را به پشت مي انداختند و سينه آنها آشكار بود. جيوب كنايه از سينه هاست. برخي گويند: به اين جهت دستور

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 128

ميدهد كه روسريها را بر سينه ها بيندازند كه گوشواره ها و گردنها و سينه ها را بپوشند.

ابن عباس گويد: بدينوسيله مو و سينه و گلو و قسمتهاي پيشين پوشيده مي شود.

وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ: زنان زينت هاي باطن خود را تنها در برابر شوهران آشكار مي كنند و پيش آنها لازم نيست روسري داشته باشند. منظور اين است كه زمينه را براي تحريكات شهوي آنها فراهم سازند. پيامبر خدا فرمود:

خدا لعنت كند زني كه خضاب و سرمه نكند. همچنين زني كه شوهر را اجابت نكند و در انجام خواسته او تأخير و كوتاهي كند و عذرهاي پوچ بتراشد، ملعون شمرده شده است.

أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ- بَنِي إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَواتِهِنَّ: بعلاوه در برابر پدر و پدر شوهر و پسر و پسر شوهر و برادر و پسر برادر و

پسر خواهر نيز لازم نيست زينت هاي باطن خود را پنهان كنند. زيرا اينها محرمند و نميتوانند با زن ازدواج كنند، جد شوهر و نوه شوهر نيز محرمند همه اينها جواز نگاه كردنشان به شرطي است كه فسادي در بين نباشد.

اينها مي توانند بدون قصد تلذذ به زن نگاه كنند.

أَوْ نِسائِهِنَّ: زنان در برابر زنان با ايمان لازم نيست خود را بپوشانند. اما در برابر زنان غير مسلمان بايد خود را بپوشانند. مگر اينكه كنيزشان باشند.

أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ: همچنين در برابر كنيزان لازم نيست خود را بپوشانند.

گفته اند: غلام حق ندارد به موي بي بي خود نگاه كند. برخي گويند: بين غلام و كنيز فرقي نيست. روايتي هم در اين مورد از امام صادق (ع) نقل شده است. جبائي گويد.

غلامي كه هنوز بمردي نرسيده، مي تواند به بي بي خود نگاه كند. (در هر صورت به حسب فتوي هم غلامان محرم بي بي خود شمرده نشده اند) أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ: همچنين لازم نيست زنان در برابر مرداني كه تابعند و نيازي به زن ندارند، خود را بپوشند. برخي گويند: مقصود مرد ابلهي است كه جيره خوار زن باشد و به زن توجهي نداشته باشد. از امام صادق (ع)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 129

هم همين طور روايت شده است. برخي گويند: مقصود آدمهاي عقيمي است كه تمايل جنسي در وجودشان نيست. برخي گويند: مقصود افراد اخته و خواجه است. برخي گويند: مقصود پير مرد است. برخي گويند: مقصود غلام صغير است. (بهر حال آيه شريفه مردي را بيان ميكند كه به علتي تمايل به زن ندارد و همه چيز برايش يكسان است.)

أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ

يَظْهَرُوا عَلي عَوْراتِ النِّساءِ: همچنين در برابر اطفال نابالغي كه شهوت جنسي ندارند و عورت زنان را تميز نميدهند، لازم نيست خود را بپوشند. برخي گفته اند: يعني اطفالي كه قدرت مجامعت ندارند.

وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ: قبلا زنها پاها را به زمين مي زدند تا صداي خلخال آنها شنيده شود. قرآن كريم آنها را از اين كار نهي كرد.

برخي گويند: مقصود اين است كه پاها را در موقع راه رفتن طوري حركت ندهند كه خلخال آنها آشكار گردد يا صداي خلخال آنها شنيده شود «1».

وَ تُوبُوا إِلَي اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ: اي مؤمنان، پيش خدا توبه كنيد تا رستگار شويد.

در حديث است كه پيامبر خدا فرمود: اي مردم! پيش خداي خود توبه كنيد، زيرا من روزي صد بار توبه مي كنم.

البته مقصود از توبه، توجه به خداست.

__________________________________________________

(1)- امام باقر (ع) فرمود: جواني از انصار در مدينه بزني برخورد، در آن موقع زنان زيادي روسري را بر پشت مي انداختند. هم چنان كه زن مي آمد، اين جوان هم شيفته او شده، به او مي نگريست. وقتي كه زن از او گذشت، روي خود را برگردانيد و همينطوري كه مي رفت به تماشاي او پرداخت و سرانجام بدون توجه وارد كوچه تنگي شد و پيشانيش به استخواني خورد كه در ديوار بود و شكافته شد و خون جاري گشت. پس از آنكه زن پناه شد، متوجه شد كه خون از صورتش جاري است. با همين حال نزد پيامبر خدا آمد. پيامبر پرسيد: اين چيست؟

همين موقع بود كه جبرئيل نازل شد و اين آيه را آورد: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ … »

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 130

را لعن ميكند: كسي كه براي فرزنددار نشدن ازدواج نكند و مردي كه خود را شبيه زنان كند و زني كه خود را شبيه مردان كند و كسي كه مردم را گمراه كند. يعني آنها را مسخره كند و به بيچاره اي بگويد: بيا تا ترا عطا كنم. وقتي كه آمد، به او بگويد: چيزي ندارم و به نابينا بگويد: از حيواني كه جلوت هست احتياط كن و حال آنكه حيواني نيست و به كسي كه سراغ خانه اي ميگيرد، نشان غلط ميدهد.

وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ: همچنين به غلامان و كنيزان پاكدامن خود- و بقولي با ايمان- همسر بدهيد. سپس در باره افراد آزاد ميفرمايد:

إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ: اگر اينها گرفتار تنگدستي هستند، خداوند پس از ازدواج بي نيازشان ميكند.

وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ: فضل خداوند بسيار و به حال و مصلحت ايشان آگاه است و بر وفق مصلحت با آنها رفتار ميكند. امام صادق (ع) فرمود: كسي كه از ترس فقر ازدواج نكند، سوء ظن دارد. زيرا خداوند فرموده است: «إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ».

وَ لْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتَّي يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ: آنان كه از دادن مهر و نفقه عاجزند و نميتوانند ازدواج كنند، بايد پاكدامني كنند و خود را آلوده بمنكرات و فحشاء نكنند، تا خداوند روزي آنها را توسعه دهد.

وَ الَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً:

غلامان و كنيزاني كه از شما درخواست قرار داد مكاتبه مي كنند، اگر مصلحت و رشدي- و بقولي قدرت بر تحصيل مال- در آنها مي بينيد، با آنها قرار داد ببنديد. مقصود از مكاتبه اين است

كه انسان با بنده خود قرار داد كند كه هر گاه فلان مبلغ ظرف اقساطي بپردازد، آزاد باشد. فقهاء مي گويند: اين امر در اينجا براي استحباب است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 133

برخي گفته اند: اگر بنده درخواست كند و توانايي هم داشته باشد، واجب است.

حسن مي گويد: اگر مالي دارد با او مكاتبه كنيد و اگر ندارد، نامه اي بدستش ندهيد كه پيش مردم برود به استناد آن به گدايي بپردازد.

گويند: سلمان بنده اي داشت كه تقاضاي مكاتبه ميكرد. سلمان گفت: چيزي داري؟ گفت: نه. گفت: مكاتبه نميكنم. زيرا مال گدايي تهيه مي كني و بمن مي دهي! قتاده ميگويد: مكروه است كه با او مكاتبه كنند و او از مردم درخواست كمك كند.

وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذِي آتاكُمْ: از اقساط وجوهي كه بايد بپردازد، مقداري به او ببخشيد. برخي گويند: يعني از آن پولي كه از آنها مي گيريد، مبلغي به آنها پس دهيد. اين امر نيز استحبابي و بقولي وجوبي است. برخي گويند: خطاب به مؤمنين است كه او را كمك كنند تا بتواند قيمت خود را ادا كند. آنان كه مي گويند:

خطاب به موالي است در مبلغ، اختلاف كرده اند. برخي گويند: به اندازه يك چهارم بايد به او پس بدهند. از علي (ع) نيز چنين روايت شده است. برخي گويند: مبلغ معيني نيست. هر چه خواست كم كند و صحيح همين است.

برخي گفته اند: از زكات به او داده ميشود. زيرا يكي از سهام زكات به مصرف بردگان مي رسد. حسن گويد: اگر قرار داد كتابت نباشد، نميتواند زكات بگيرد.

اصحاب ما مي گويند: مكاتبه بر دو قسم است: مطلق و مشروط. مشروط آن است كه به

بنده بگويد: هر وقت از اداي قسمت خود عاجز شدي به بردگي بر ميگردي.

بنا بر اين اگر از اداي قيمت عاجز شد بحال اول برميگردد، مطلق آن است كه به هر اندازه كه از قيمت پرداخت كند، به اندازه آن از تنش آزاد گردد، در اين صورت اگر مثلا نصف قيمت را پرداخت به اندازه نصف از تنش آزاد ميشود و بقيه در بردگي باقي مي ماند و بهمين نسبت، هم ارث مي برد و هم از او ارث برده ميشود «1».

__________________________________________________

(1)- بديهي است كه مسأله بردگي از پديده هاي اجتماعي جوامع قبل از اسلام است و اسلام پديد آورنده آن نيست و لذا نه تنها اسلام بر اين پديده در هيچ موردي صحه نگذاشته

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 134

وَ لا تُكْرِهُوا فَتَياتِكُمْ عَلَي الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً: اگر كنيزان شما اراده پاكدامني و ازدواج دارند، آنها را مجبور به زنا نكنيد. اينكه شرط اراده تحصن مي كند بخاطر اين است كه اكراه در صورتي ممكن است كه آنها اراده تحصن داشته باشند و الا، اكراه زمينه اي ندارد و زن در حال عدم اراده تحصن، بالطبع بدنبال فحشاء مي رود، اين است فائده شرط.

لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَياةِ الدُّنْيا: جائز نيست آنها را به زنا وادار كنيد و از در آمد آنها و قيمت فرزندانشان استفاده ببريد.

گويند: عبد اللَّه بن ابي شش كنيز داشت كه آنها را مجبور به زنا مي كرد. پس از آنكه اين آيه نازل شد، خدمت رسول خدا آمدند و شكايت كردند. خداوند هم فرمود:

وَ مَنْ يُكْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِنْ بَعْدِ إِكْراهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِيمٌ: هر كس كنيزان خود را به زنا مجبور كند،

بداند كه خداوند نسبت به آنها آمرزگار و رحيم است.

وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ آياتٍ مُبَيِّناتٍ وَ مَثَلًا مِنَ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ:

__________________________________________________

(بلكه راه ها و طرق مختلفي براي محدود كردن و خشكانيدن شجره خبيث آن مقرر داشته است.

اسلام ابتدا با منافع بردگي مبارزه كرد. در دنياي قديم بدهكاري كه از پرداخت بده خود عاجز بود به بردگي طلبكار در مي آمد. اسلام اين راه را بست، در دنياي قديم سپاهيان مغلوب به اسيري سپاهيان غالب در مي آمدند. اسلام شكست خوردگان بدر را كه اسير شده بودند، به شرط تعليم بي سوادان و بعضي هم پرداخت غرامت آزاد كرد. سپس زمينه هايي فراهم كرد كه در جامعه اسلامي راه آزاد شدن بر روي بردگان باز باشد. يكي از مصارف زكات خريدن و آزاد كردن بردگان است. اگر مولايي جراحتي بر بنده خود وارد كرد، آن بنده آزاد است. افطار روزه و قتل خطا و مخالفت قسم كفاره دارد و ممكن است انسان براي اداي كفاره برده آزاد كند. يكي از راه ها هم مكاتبه است كه آيه فوق در اينباره توصيه لازم كرده و حتي توصيه كمك كرده و مخصوصا كه به اين شرط مكاتبه را توصيه كرده كه تقاضا كننده، خيري داشته باشد، هيچ بعيد نيست كه منظور اين باشد كه اگر آزادي به نفع او باشد، بايد به تقاضايش پاسخ مثبت داد. چه بسيار اتفاق مي افتد كه آزادي به سود او نباشد و شايد بهمين علت است كه اسلام مبارزه با بردگي را بصورت تدريجي اجرا كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 135

ما آياتي واضح و آشكار- يا داراي تفصيل-

و اخبار و داستانهايي از گذشتگان و تشابهي كه ميان شما و ايشان است و اندرزهايي براي پرهيزكاران بر شما نازل كرديم، تا شما عبرت گيريد و اهل تقوي- كه استعداد پذيرش دارند- سود ببرند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 136

خدا بهتر از آنچه عمل كرده اند، آنها را پاداش دهد و از فضل خود براي آنها زياد كند و خدا هر كه را بخواهد بيحساب روزي ميدهد.

طلب باران مي شود.

فرياد رس يتيمان و پناه بيوه زنان است. درماندگان بني هاشم به او پناه مي برند و در پيشگاه او در نعمت و سعادتند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 139

مقصود ابو طالب از «ابيض» سفيدي صورت نيست. بلكه منظورش زيادي فضل و احسان و نفع و راهنمايي اوست. بهمين جهت است كه خداوند نيز در باره او مي فرمايد:

«سِراجاً مُنِيراً» (چراغ روشن: فرقان 61).

مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فِيها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِي زُجاجَةٍ: در اين باره چند وجه است:

1- مثل نور خدا- كه همان ايمان است كه در قلب است و وسيله هدايت مؤمنين است- مانند چراغداني است كه در آن چراغ است. 2- مثل نور خدا- كه همان قرآن است در دلها- مانند چراغداني است كه در آن چراغ است. 3- مثل محمد (ص)- كه بواسطه شرافتش نور خدا و منسوب به خداست- مانند چراغداني است كه در آن چراغ است. 4- نور خدا همان دلائل توحيد و عدل اوست كه از فرط ظهور همچون نور است. 5- مقصود از نور طاعت است. يعني مثل طاعت خدا در دل مؤمن، مانند چراغداني است كه در آن چراغ است.

مقصود از «مشكاة» روزنه اي است در ديوار كه شيشه اي جلو آن ميگذارند.

سپس چراغ را پشت شيشه قرار مي دهند و روزنه راه ديگري دارد كه چراغ در آن گذارده شود. برخي گويند: پايه قنديل است كه فتيله در آن قرار داده ميشود و آن پايه هم مثل روزنه است. مقصود از مصباح چراغ است. اينكه بالاختصاص زجاجه يعني شيشه را ذكر ميكند، بخاطر اين است كه از همه اجسام صافي تر و صيقلي تر است

و چراغ در داخل آن بهتر نور ميدهد.

الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ: آن شيشه همچون ستاره بزرگ و درخشاني است كه بگونه درّ داراي صفا و نور و پاكي است. اگر «دري» از «درأ» باشد، يعني در تراوش نور سريعتر است.

يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ: اين چراغ از روغن درخت مبارك زيتون برافروخته مي شود. اينكه درخت زيتون را مبارك مي نامد، بخاطر اين است كه منافع آن زياد است. زيرا از روغن آن براي روشن كردن چراغ و خوردن و دباغي استفاده ميشود و چوب آن نيز براي سوختن قابل بهره برداري است و خاكستر آن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 140

براي شستن ابريشم مورد استفاده است و براي جدا كردن روغن آن احتياج به فشردن ندارد. برخي گويند: علت اينكه زيتون را ذكر ميكند بخاطر اين است كه روغن آن بهتر مي سوزد. برخي گويند: بخاطر اين است كه اولين درختي كه پس از طوفان نوح روئيد، درخت زيتون بود و محل روئيدن آن جايگاه انبياء بوده است، برخي گويند: بخاطر اين است كه هفتاد پيامبر- از جمله ابراهيم (ع)- آن را مبارك ساخته اند.

بدينجهت مبارك ناميده شده است.

لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ: نه سايه مشرق بر آن مي افتد نه سايه مغرب و هميشه از نور خورشيد استفاده مي برد و در پناه كوهي يا درختي يا دوره اي قرار نگرفته است.

بهمين جهت روغن آن زرد است. برخي گويند: يعني درخت دنيا نيست تا شرقي يا غربي باشد. برخي گويند: يعني نه چنان است كه از سايه بهره نگيرد و نه چنان است كه از خورشيد بهره نگيرد بلكه از هر دو بهره ميگيرد. برخي گويند:

يعني نه از شرق است و نه از غرب. تا روغن آن كم و نور آن ضعيف باشد. بلكه از شام است.

يَكادُ زَيْتُها يُضِي ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ: چنان روغن آن صفا دارد كه نزديك است بدون اينكه آتشي به آن برسد، شعله ور شود.

آيا مقصود از مشبه (نور) و مشبه به چيست؟ در اينباره اقوالي است:

1- اين مثل را خداوند براي پيامبرش آورده. بنا بر اين مشكات سينه او و زجاجه قلب او و مصباح نبوت اوست كه نه شرقي است و نه غربي. يعني نه يهودي است و نه مسيحي و از ابراهيم كه درخت مبارك نبوت است، شعله مي گيرد و نور نبوت او چنان است كه و لو تكلم نكند، نزديك است كه براي مردم آشكار گردد. چنان كه آن روغن نيز بدون آتش ميخواهد شعله گيرد. برخي گفته اند: مقصود از مشكات ابراهيم و زجاجه اسماعيل و مصباح محمد (ص) است. چنان كه اين حضرت سراج هم ناميده شده است. پيامبر خدا از شجره مباركه ابراهيم و از پيامبران ابراهيمي است و اكثر انبياء چنينند. ابراهيم نه شرقي است نه غربي، نه يهودي است نه مسيحي، مسيحيان به مشرق و يهود به مغرب نماز ميخوانند. اينكه ميگويد: نزديك است روغن آن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 141

بدون آتش شعله ور شود، يعني نزديك است نيكيهاي حضرت رسول، پيش از آنكه به او وحي شود، آشكار گردد.

نُورٌ عَلي نُورٍ: حضرت محمد پيامبري است از نسل پيامبري.

برخي گفته اند: مشكات عبد المطلب و زجاجه عبد اللَّه و مصباح پيامبر خداست كه نه شرقي است و نه غربي بلكه مكي است و

مكه وسط دنياست.

از امام رضا (ع) نقل شده كه: مائيم مشكات و مصباح محمد (ص) است كه خدا به ولايت ما هر كه را دوست دارد، هدايت مي كند.

امام باقر (ع) در باره «كَمِشْكاةٍ فِيها مِصْباحٌ» فرمود: نور علم است در سينه پيامبر و زجاجه سينه علي (ع) است كه علم پيامبر به سينه او منتقل گرديد. نور علم از درختي مبارك فروغ مي گيرد كه نه شرقي و نه غربي و نه يهودي و نه مسيحي است.

«يَكادُ زَيْتُها يُضِي ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ» يعني عالم آل محمد (ص) به علم خود سخن مي گويد، پيش از آنكه از او سؤال شود. «نُورٌ عَلي نُورٍ» يعني امامي مؤيد به نور علم و حكمت، از پي امامي از آل محمد است از زمان آدم تا روز قيامت، اينان اوصياء خدايند كه آنها را خليفه و حجت خويش در روي زمين قرار داده و در هر عصري يكي از آنها خواهند بود.

ابو طالب نيز در باره پيامبر خدا مي گويد:

«تويي محمد امين، بزرگ و نيكو و برگزيده، از برگزيدگان پاكي كه گرامي بودند و نسلشان پاك بود. تويي سعادتمند، از سعادتمندان و سعادتمندان ترا تحت حمايت در آورده اند. از زمان آدم، هميشه وصي ارشاد كننده اي در ميان ما بوده است، سخن ترا راست مي شناسم. سخني كه باطل نميشود، از آن روزي كه طفل بودي، هميشه راست مي گفتي».

تحقيق اين است كه شجره مباركه اي كه در آيه ذكر شده، درخت تناور تقوي و رضوان است، عترت پيامبر درختي است كه اصلش نبوت و تنه اش امامت و شاخه- هايش تنزيل و برگهايش تأويل و خادمانش جبرائيل و ميكائيلند.

ترجمه مجمع

البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 142

2- اين مثل را خداوند براي مؤمن زده است. مشكات نفس مؤمن و زجاجه سينه او و مصباح، ايمان و قرآن است در قلب مؤمن كه از درخت مبارك اخلاص در برابر خداي يكتا شعله مي گيرد. اين درخت سر سبز و زيباست و همچون درختي كه بدرختان ديگر پيچيده شده، تا از تابش خورشيد در هر حال بر كنار است. مؤمن هم از سستي و نگراني بر كنار است. مؤمن همواره ميان چهار حالت است. اگر عطا شد، شكر ميكند و اگر مبتلا شد، صبر ميكند و اگر حكم كرد، عدالت مي كند و اگر سخن گفت، راست مي گويد. او در ميان مردم، مثل زنده اي است كه در ميان قبرها حركت ميكند. كلامش و علمش و دخول و خروجش و سر انجام كارش همه نور است.

3- اين مثل در باره قرآن است در قلب مؤمن، همانطوري كه چراغ نور افشاني ميكند و از آن چيزي كاسته نميشود. قرآن هم هدايت ميكند و به آن عمل مي شود.

پس مصباح، قرآن و زجاجه، قلب مؤمن و مشكات زبان و دهان مؤمن و درخت مبارك، درخت وحي است كه اگر خوانده هم نشود، نزديك است كه خود را آشكار سازد.

برخي گويند: نزديك است دليلهاي خدا براي كساني كه در باره آنها انديشه كنند، روشني دهد، اگر چه قرآن هم نازل نشده بود. قرآن نوري است بر نور. نوري است با دليلهاي ديگر كه قبل از آن بودند. مؤمنين از همه اين نورها استفاده مي برند.

پس مقصود از «نُورٌ عَلي نُورٍ» پشت سر هم قرار گرفتن دليلهاست و دليلها به ترتيب هستند و تا عاقل

قبلي ها را نياموزد، بعديها را نمي آموزد، اگر كسي ترتيب را رعايت نكند، استفاده اي نميبرد.

يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ: خدا هر كه را بخواهد بدين و ايمان هدايت مي كند و بقولي يعني هر كه را مصلحت بداند براي نبوت و ولايت هدايت مي كند.

وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ: خداوند بمنظور نزديك كردن فهمها و آسان كردن درك، براي مردم مثلها مي زند.

وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ: خداوند بهر چيزي داناست و هر چيزي را در جاي خود قرار ميدهد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 143

فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ: مشكات در مسجدهايي است كه خداوند اذن داده است كه رفيع شوند. چنان كه پيامبر خدا فرمود: مساجد خانه هاي خدايند در زمين و همانطوري كه ستارگان به اهل زمين نور ميدهند، مساجد هم به اهل آسمان نور ميدهند. برخي گفته اند: مقصود چهار مسجد است كه بدست پيامبران ساخته شده اند:

كعبه كه ابراهيم و اسماعيل بنا كردند، بيت المقدس كه سليمان بنا كرد، مسجد مدينه و مسجد قبا كه پيامبر عاليقدر اسلام بنا كرد. برخي گفته اند: مقصود از خانه هايي كه خدا اذن داده، رفع شوند، خانه هاي انبياء است. از پيامبر خدا (ص) نيز روايت شده است كه منظور بيوت انبياء است. ابو بكر سؤال كرد: يا رسول اللَّه خانه علي و زهراء هم از همان بيوت است؟ فرمود: بله، بالاتر از آنهاست. مؤيد اين مطلب اين است كه قرآن مي گويد: «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» (اراده خداست كه شما اهل اين بيت را از پليدي پاك كند و تطهير نمايد: احزاب 33) و نيز: «رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ

أَهْلَ الْبَيْتِ» (رحمت و بركات خدا بر شما اهل خانه:

هود 73) مقصود از رفع بيوت انبياء، تعظيم و پاك كردن آنها از آلودگيهاست و مقصود از تطهير پاك كردن از معصيتهاست. برخي گفته اند: مقصود اين است كه در اين خانه ها رفع حوائج بسوي خدا شود.

وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ: و در اين خانه ها كتاب خدا خوانده شود يا اسماء نيكوي او برده شود.

يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِيتاءِ الزَّكاةِ: در اين خانه ها مردمي كه تجارت و بيع، آنها را از ياد خدا و اقامه نماز و دادن زكات- يا پاك ساختن عمل- باز نميدارد، صبح و شام خدا را تسبيح مي كنند. گفته اند: مقصود از تسبيح كردن، نماز خواندن است. زيرا هر تسبيحي در قرآن نماز است.

برخي گفته اند: مقصود از تسبيح كردن، تنزيه و پاك شمردن خداست، در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 144

ذات و افعالش از همه نقائص.

از امام صادق و پدرش (ع) روايت است كه: اينها مردمي هستند كه وقت نماز تجارت را ترك كرده، به نماز روي مي آورند و اجر آنها از كسي كه تجارت كند، بزرگتر است.

يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ: آنها مردمي هستند كه از روز قيامت كه روز انقلاب و ديگرگوني حالت دلها و چشمهاست و روز سوختن و پخته شدن اعضاء بدن است، مي ترسند.

برخي گويند: يعني دلها ميان بيم و اميد و چشمها گاه بسمت راست و گاه به سمت چپ متوجهند، تا ببينند نامه اعمال از كدام طرف داده ميشود. آيا از سمت راست يا از سمت

چپ؟

برخي گويند: يعني دلها جابجا شده، بحنجره ها مي رسند و چشمها نابينا مي گردند.

برخي گويند: يعني دلها از حال شك به حال ايمان و يقين مي رسند و چشمها از حال حيرت به رشد و راهنمايي مي رسند. آنها كه در دنيا شك داشتند، يقين پيدا ميكنند و بر علم و بصيرتشان افزوده ميشود. چنان كه قرآن ميفرمايد: «فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ» (پرده را از پيش چشم تو برداشتيم و چشم تو امروز تيز بين است: ق 22) لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ: اينكارها را به اين منظور انجام ميدهند كه خدا آنها را نيكوتر از عملي كه كرده اند پاداش دهد و بر آنها تفضل كند.

وَ اللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ: ثواب به حساب است و تفضل بدون حساب است. يعني خدا هر كه را بخواهد از راه تفضل و كرم و بدون حساب، مورد بخشش قرار ميدهد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 145

را با هم مي رسد؟» فرمود: همانطوري كه همه را در يك حال روزي ميدهد. برخي گويند: منظور از اين مثل عتبة بن ربيعه است كه در عصر جاهليت، در جستجوي دين بود و پس از طلوع اسلام، از دين رو گردان شد.

اكنون مثل ديگري در باره كفار آورده، مي فرمايد:

أَوْ كَظُلُماتٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ:

يا اينكه كردار آنها مانند ظلماتي است در دريايي كه موجش كوه پيكر است و ساحل آن ديده نميشود و موجي روي موجي قرار دارد و روي موج را ابر پوشانده است.

ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ: ظلمت ها روي يكديگرند: ظلمت دريا، ظلمت موج و ظلمت ابر.

مقصود اين است كه كافر كارها را از روي حيرت انجام ميدهد و رشد پيدا نميكند و بواسطه جهل و حيرت، همچون كسي است كه گرفتار اين ظلمت هاست. زيرا عمل و سخن و اعتقادش همه ظلماني است. ابي گويد: كافر گرفتار پنج ظلمت است: سخنش ظلمت، عملش ظلمت، محل داخل شدنش ظلمت، محل خارج شدنش ظلمت و سرانجام او در قيامت نيز ظلمت است.

إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَراها: وقتي دست خود را بيرون آورد، از فرط تاريكي نزديك است كه آن را مشاهده نكند. برخي گويند: يعني دست خود را نمي بيند و برخي گويند: يعني دست خود را با مشقت و دشواري مي بيند.

وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ: آنكه خداوند برايش راه نجاتي قرار نداده است، راه نجاتي ندارد. برخي گويند: يعني هر كه در روز قيامت از نور خدا محروم است، نور ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 149

و روز را ميگرداند و در اين كار، عبرتي است براي صاحبان بصيرت.

خدا هر جنبنده اي را از آب آفريده است: برخي از آنها بر شكم راه ميروند و برخي بر دو پا و برخي بر چهارپا. خدا هر چه خواهد خلق ميكند. خدا بر هر چيزي قادر است. ما آياتي بيان كننده فرستاديم و خدا هر كه را خواهد براه راست هدايت مي كند.

خداوند يكتاست كه قادر بر خلق اجسام است و جز او قادر نيست.

وَ إِلَي اللَّهِ الْمَصِيرُ: روز قيامت همه بسوي خدا بازگشت مي كنند.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحاباً ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكاماً فَتَرَي الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ: آيا نميداني كه خداوند ابري را بسوي منطقه اي سوق ميدهد و قطعات آن را بيكديگر وصل كرده، بصورت قطعه واحدي در مي آورد، آن گاه آنها را متراكم مي سازد و بدنبال اين مراحل، قطرات باران از خلال ابر خارج مي شود و بر زمين مي بارد؟

وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِيها مِنْ بَرَدٍ: و از كوه هاي تگرگي كه در ابر است تگرگ مي فرستد. منظور از سماء ابر است. زيرا بهر چه بالاي سر باشد و سطح بالا را بپوشاند، سماء گفته مي شود. ممكن است تگرگ ها در ابر جمع شوند و به شكل كوه در آيند، سپس نازل گردند.

برخي گويند: مقصود اين است كه خداوند به اندازه كوهي تگرگ از آسمان نازل مي كند. زيرا وقتي كه مي گوييم- مثلا- دو خانه از كاه، يعني مقدار دو خانه از كاه. برخي گفته اند: مقصود اين است كه در همين آسمان- نه ابر- كوه هايي از تگرگ آفريده شده است «1».

__________________________________________________

(1)- اينكه گفته شود در آسمان كوه هايي از تگرگ آفريده شده است، قابل قبول نيست.

همچنين اينكه گفته شود به اندازه كوهي، تگرگ از آسمان بر زمين نازل مي شود چندان جالب بنظر نميرسد. آنچه كه ظاهر و صريح آيه است، اين است كه از كوه هاي يخ يا تگرگي كه در آسمان است خداوند تگرگ نازل مي كند. بديهي است كه تگرگ از ابر نازل مي شود و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص:

153

فَيُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشاءُ: خداوند هر كه را بخواهد گرفتار تگرگ مي كند و بوسيله تگرگ به زراعت و مال ايشان ضرر مي رساند و هر كه را بخواهد از آن مصون ميدارد. بنا بر اين اصابت تگرگ بلا و صرف آن نعمت است.

يَكادُ سَنا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ: شدت درخشندگي برق هاي آسماني چنان است كه نزديك است بينايي را از چشمها سلب كند. مثل «يكاد البرق يخطف ابصارهم» (نزديك است كه برق ديده ها را ببرد: بقره 20).

يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ: شب و روز را خداوند در پي يكديگر قرار ميدهد و قسمتي از يكي از آنها كم كرده، داخل ديگري ميكند.

إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصارِ: در اين كار خداوند براي صاحبان عقل و بصيرت، دلالت و عبرتي است.

وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ: خداوند هر حيوان جنبنده اي كه بر زمين حركت مي كند، از نطفه آفريده است، اينكه نطفه را آب ناميده، بخاطر اين است كه اصل در آفرينش موجودات آب است، در جايي ديگر ميفرمايد: «وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ» (هر موجود زنده اي را از آب آفريديم: انبياء 30) فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلي بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلي رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلي أَرْبَعٍ: دسته اي از موجودات زميني، مثل مار و ماهي و كرم بر شكم حركت مي كنند و دسته اي از آنها مثل انسان و مرغها بر دو پا راه مي روند و دسته اي ديگر، مثل چهار پايان بر چهار پا راه مي روند. در اينجا از ذكر موجوداتي كه بيشتر از چهار پا دارند، خودداري كرده. علت اين است كه و لو حيوان بيشتر از چهار

پا داشته

__________________________________________________

(مقتضاي اين بيان است كه خود ابر كوه تگرگ يا يخ است. خوشبختانه پس از اختراع هواپيما و امكان پروازهاي بلند اين حقيقت به ثبوت رسيد و خلبانان در ارتفاعات بيش از ده كيلومتر متوجه شدند كه در سطح بالاي ابرها پرده هاي بافته شده از يخ وجود دارد. گويي ابر كوهي عظيم بوده كه قسمت بالاي آن از سوزنهاي يخ و برگه هاي برف مستور و گاهي از تگرگ پوشيده شده بود. دانشمند شوروي كولوبكف چندين بار كوه هاي ابر و كوه هاي برف استعمال مي كند (ر ك: باد و باران در قرآن 1344 قم ص 65 و 141)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 154

باشد، در موقع حركت بر چهار پا اعتماد ميكند و به بقيه نياز ندارد. وانگهي حيواني كه بر بيشتر از چهار پا حركت مي كند، مثل حيواني است كه بر چهار پا حركت مي كند و با او چندان تفاوتي ندارد.

امام باقر (ع) فرمود: بعضي هم بر بيشتر از چهار پا حركت مي كنند.

يَخْلُقُ اللَّهُ ما يَشاءُ: خدا هر موجودي را كه اراده كند، خلق مي كند.

إِنَّ اللَّهَ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ: زيرا بر هر چيزي قادر است و اينكه حيوانات با اينكه از يك اصلند، با يكديگر مختلفند، دليل است بر كمال قدرت خداوند متعال و علم و حكمت او.

لَقَدْ أَنْزَلْنا آياتٍ مُبَيِّناتٍ: ما دليلهاي واضح و روشني نازل كرده ايم.

وَ اللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلي صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ: خداوند هر يك از افراد انسان را كه بخواهد براه ايمان يا بهشت هدايت مي كند. برخي گويند: يعني در آخرت هدايت مي كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 155

وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ يَتَوَلَّي فَرِيقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ ما أُولئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ (47) وَ إِذا دُعُوا إِلَي اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ (48) وَ إِنْ يَكُنْ لَهُمُ الْحَقُّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ (49) أَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ يَخافُونَ أَنْ يَحِيفَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ (50) إِنَّما كانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذا دُعُوا إِلَي اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (51)

وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللَّهَ وَ يَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ (52)

لَهُمُ الْحَقُّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ: اگر بدانند كه آنچه حق است واقع مي شود و با آن مواجه مي شوند، بسوي پيامبر آمده، به سرعت ايمان مي آوردند و تسليم مي شدند. سپس در رد آنها مي فرمايد:

أَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ: آيا اينان در دل خود نسبت به نبوت تو شك دارند و گرفتار نفاقند؟ اين استفهام براي تقرير است. يعني چنين است. البته چنين بياني براي نكوهش و توبيخ رساتر است. مقصود اين است كه نبوت تو ظاهر است و احتياجي به شاهد و بينه ندارد. نكوهش بر آنهاست كه گرفتار نفاقند. شاعر مي گويد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 158

الستم خير من ركب المطايا و اندي العالمين بطون راح

آيا شما بهترين سواركاران و سخاوتمندترين افراد نيستيد؟ (يعني هستيد و مدح است. بر خلاف آيه كه جمله استفهام در آنجا مثبت است، يعني گرفتار نفاق هستيد و منظور مذمت است).

أَمِ ارْتابُوا: يا اينكه آيا آنها از تو چيزي ديده اند كه بخاطر آن در باره تو گرفتار شك و ترديد شده اند؟

أَمْ يَخافُونَ أَنْ يَحِيفَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ رَسُولُهُ: يا اينكه آيا مي ترسند كه خداوند بر آنها ظلم كند و پيامبر در داوري خود از راه حق منحرف شود؟ بديهي است كه عدم قبول سخنان پيامبر بخاطر يكي از امور مذكور است. از اين جهت است كه به دنبال آن ميفرمايد:

بَلْ أُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ: هيچكدام از امور مذكور درست نيست. بلكه خود آنها ظالمند و بخود و ديگران ظلم كرده اند.

از اين آيه استفاده ميشود كه ترس از ظلم خدا بر خلاف دين است و اگر كسي يقين به ظالم بودن خدا داشته باشد، در مخالفت

دين صريحتر است.

إِنَّما كانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذا دُعُوا إِلَي اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا: سخن مؤمنين اين است كه هنگام دعوت بسوي خدا و رسولش، مي گويند: سخن پيامبر را شنيديم و امرش را اطاعت كرديم. اگر چه امر پيامبر براي آنها ضرر داشته باشد.

وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ: اينها در پيشگاه خداوند مزد مي گيرند. از امام باقر (ع) نقل شده كه منظور از آيه علي (ع) است.

وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللَّهَ وَ يَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ: آنها كه فرمان خدا را اطاعت كنند و از كيفر نافرماني بيمناك باشند و به وسيله امتثال اوامر و ترك نواهي تقوي پيشه كنند، رستگارند. برخي گويند: يعني از گناه گذشته مي ترسند و نسبت به آينده تقوي دارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 159

خالصند، وعده كرده است كه آنها را جانشين گذشتگان كند و سرزمينهاي كفار عرب و عجم را بدست ايشان دهد و آنها را در آن سرزمينها ساكن و حكمروا گرداند. همانطوري كه بني اسرائيل را هم جانشين گذشتگان كرد و جبابره مصر را هلاك گردانيد و سرزمينها و ديار و اموالشان را به آنها داد.

ابي بن كعب گويد: هنگامي كه پيامبر خدا وارد مدينه شد و انصار او را مأوي دادند، تمام عرب بدشمني آنها برخواستند. شب ها با سلاح مي خوابيدند و روزها سلاح را از خود جدا نميكردند. گفتند: آيا روزي خواهد آمد كه ما در امن و آرامش به سر بريم و فقط از خدا بترسيم؟ از اينرو آيه نازل گرديد.

مقداد از پيامبر خدا نقل كرده است كه: هيچ خانه گلين و موئين در زمين نمي ماند، مگر اينكه خداوند كلمه اسلام را بوسيله عزيز كردن عزيزي يا ذليل كردن ذليلي داخل آن ميكند. يا اهل آن را عزيز مي كند و آنها را پيرو كلمه اسلام مي سازد يا ذليل ميكند تا در برابر كلمه اسلام سر تسليم فرود آوردند. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 163

برخي گويند: مقصود زمين مكه است كه مهاجرين مسلمان آرزوي بازگشت به آن را داشتند.

وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضي لَهُمْ: دين اسلام را كه خدا براي آنها پسنديده است، بر دين هاي ديگر غالب مي سازد.

چنان كه پيامبر خدا فرمود: زمين براي من جمع شد و مشارق و مغارب آن بمن نشان داده شد. بزودي فرمانروايي امت من بهمه جاهايي كه براي من جمع شد خواهد رسيد.

برخي گويند: تمكين دين يعني عزيز كردن اهل دين و ذليل كردن

منكرين آن تا بتوانند دين خود را ظاهر كنند.

وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً: از آن پس كه در مكه ترسان بودند، خداوند آنها را بقوه اسلام و گسترش آن ايمني بخشيد. مقاتل مي گويد: خدا به اين وعده خود عمل كرده است. آنها را در روي زمين قدرت بخشيد و ترس آنها را مبدل به ايمني كرد. پس به وعده خود وفا كرده است. برخي گويند: از آن پس كه در دنيا مي ترسيدند، خداوند در آخرت آنها را ايمن مي سازد. در روايت است از پيامبر اسلام كه خداوند فرمود: بنده ام را دچار دو ترس و برخوردار از دو ايمني نميكنم. اگر در دنيا ترسيد، در آخرت ايمنش مي كنم و اگر در دنيا ايمن شد، در آخرت او را مي ترسانم.

يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً: اينان در عبادت خود خالصند، ريا ندارند و شرك نمي ورزند.

اين آيه دلالت دارد بر اينكه نبوت پيامبر ما صحيح است. زيرا اخباري كه او از غيب داده، صادق بوده است.

وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ: آنها كه بعد از اين نعمتها كافر شوند، فاسقند. ذكر فسق بعد از كفر- با اينكه كفر بدتر از فسق است- بخاطر اين است كه فسق در هر چيزي گرايش بصورت قبيح تر آن است. پس مقصود از اين كه اينها در كفر خود فاسقند اين است كه بدترين نوع كفر را دارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 164

برخي گويند: يعني هر كس اين نعمت ها را انكار كند، معصيت كار است.

در باره اين آيه اختلاف است. برخي گويند: در باره پيامبر است. برخي گويند:

در باره امت است. از ائمه اهل بيت

(ع) روايت است كه در باره مهدي آل محمد است.

امام چهارم (ع) اين آيه را خواند و فرمود: بخدا آنها شيعه مايند كه خداوند بدست مردي از ما كه مهدي اين امت است، اين وعده ها را در باره آنها انجام ميدهد. پيامبر خدا در باره او فرمود: اگر از دنيا يك روز مانده باشد، خدا آن روز را طولاني مي سازد تا مردي از عترت من كه همنام من است، زمامدار شود و زمين را بعد از آنكه پر از ظلم و جور شده، پر از عدل و داد كند. نظير همين روايت از امام باقر و امام صادق (ع) نيز روايت شده است.

پس منظور از «الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» پيامبر و اهل بيت است. اين آيه آنها را مژده مي دهد كه خليفه مي شوند و در تمام بلاد قدرت را بدست مي گيرند و در وقت قيام مهدي (ع) ايمن خواهند شد.

مقصود از «كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ» اين است كه قبلا هم خداوند افرادي را كه صالح خلافت بوده اند، قدرت و خلافت بخشيده است. مثل آدم و داوود و سليمان.

شاهد آن اين آيات است: «إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً» (در روزي زمين خليفه اي قرار ميدهم: بقره 30) «يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ» (اي داود، ترا در روي زمين خليفه ساختيم: ص 26) «فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً» (آل ابراهيم را كتاب و ملك عظيم داديم: نساء 54).

تمام ائمه طاهرين (ع) بر اين مطلب اجماع دارند و اجماع آنها حجت است.

زيرا رسول خدا فرمود: «من در ميان شما دو چيز سنگين ترك مي كنم: كتاب خدا و عترتم.

از هم جدا نميشوند تا بر سر حوض بر من وارد شوند».

وانگهي هنوز مسلمانان و مؤمنين در روي زمين قدرت كامل پيدا نكرده اند.

بنا بر اين بايد در انتظار روزي بود كه خداوند به اين وعده خود جامه عمل بپوشد.

زيرا خدا خلف وعده نميكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 165

باره آن بطور اجمال مي فرمايد.

ثَلاثُ عَوْراتٍ لَكُمْ: اين سه وقت براي شما عورتند. علت اينكه وقت را عورت ناميده، اين است كه انسان در اين اوقات لباس را از تن بيرون مي كند و عورتش ظاهر مي شود.

سدي مي گويد: بعضي از اصحاب دوست ميداشتند كه در اين سه وقت با همسران خود در آميزند و با غسل بمسجد بروند و نماز بخوانند. خداوند امر كرد كه غلامان و اطفال در اين سه وقت اجازه بگيرند.

لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَ لا عَلَيْهِمْ جُناحٌ بَعْدَهُنَّ: پس از اين سه وقت، بر شما مؤمنين و بر غلامان و كودكان گناهي نيست كه بدون اجازه داخل شوند.

طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ: اينها خدمتگزاران شمايند و چاره اي ندارند جز اينكه در اوقات ديگر بدون اجازه بر شما وارد شوند و بر آنها دشوار است كه هميشه از شما اجازه بگيرند. در جاي ديگر مي فرمايد: «وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ» (پسركاني كه در بهشت جاودانيند خدمتگزار آنانند: واقعه 17) بَعْضُكُمْ عَلي بَعْضٍ: اين بردگان بر شما موالي طواف مي كنند و خدمتگزار شمايند.

كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ: همانطوري كه در اين آيه دستورات خود را براي شما بيان كرد، دلائل احكام خود را براي شما بيان ميدارد.

وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ:

هر گاه كودكان نابالغ شما به سن بلوغ رسيدند، بايد در همه اوقات از شما اجازه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 169

بگيرند. همانطوري كه ساير بزرگسالان آزاد اجازه مي گرفتند.

كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ: خداوند همانطور كه دستور خود را در اين آيه براي شما بيان كرد، دستورات ديگر خود

را نيز بيان ميكند و خداوند دانا و حكيم است. سعيد بن مسيب گويد: منظور اين است كه انسان بايد از مادر خود اجازه بگيرد.

وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِي لا يَرْجُونَ نِكاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ: زنان پيري كه باز نشسته شده و در معرض زناشويي نيستند و كسي به آنها رغبت ندارد. مي توانند روسري خود را بردارند.

برخي گفته اند: يعني حائض نمي شوند و بمرحله اي رسيده اند كه طمعي به ازدواج ندارند و بخاطر پيري مردها به آنها بي رغبت هستند.

برخي گفته اند: اينها مي توانند روسري و عبا را از خود بردارند. اما برخي گفته اند: اينها فقط مي توانند آنچه را بر روسري مي اندازند بردارند و بدون پوشيدن دست و صورت، در ميان مردان اجنبي بنشينند.

غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ: به شرطي كه از كنار گذاشتن روسري- يا هر چيز ديگر- قصد آنها جلوه گري و دلربايي نباشد. بلكه قصد آنها اين باشد كه خود را از قيود آزاد سازند. بديهي است كه جلوه گري و دلربايي هم بر پيران حرام است و هم بر جوانان. در خصوص زنان جوان دستور اين است كه از برداشتن روسري خودداري كنند و از روسريهاي ضخيم استفاده كنند تا به هيچ وجه بدن آنها نمايان نشود. در روايت است كه پيامبر فرمود: شوهر به بدن زن و برادر و فرزند به زير پوش زن، نگاه ميكنند. اما در برابر نامحرم بايد چهار لباس پوشيد: زير پوش، روسري، پيراهن و لباس سر تا سري (چادر).

وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ: پاكدامني پير زنان و پوشيدن چادر از كنار گذاشتن آن براي ايشان بهتر است. اگر چه حرجي بر آنها نيست و خداوند سخن

شما را مي شنود و به آنچه در دل داريد داناست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 170

كه با آنها غذا بخورند.

5- اشخاص مذكور مرخصند كه از خانه هاي افرادي كه در آيه ذكر شده اند، چيزهاي خوردني بخورند. گروهي از اصحاب پيامبر وقتي كه بي چيز مي شدند، افراد كور و لنگ و بيمار را بخانه هاي پدران و مادران و خويشان مي بردند تا خود را سير كنند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 172

ولي آنها از خوردن خودداري مي كردند. زيرا تصرف در مال غير ميدانستند.

وَ لا عَلي أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَواتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خالاتِكُمْ: و نيز بر خود شما گناهي نيست كه از بيوت خودتان يا پدر يا مادر يا برادر يا خواهر يا عمو يا عمه يا دايي يا خاله، چيز بخوريد. مقصود از خانه خود، خانه زن است زيرا خانه زن نيز مثل خانه خود انسان است. برخي گويند:

مقصود از خانه خود، خانه اولاد است اينكه خانه فرزند را خانه پدر شمرده، بخاطر اين است كه فرزند نيز نتيجه زحمت پدر است، مثل مال، پيامبر خدا فرمود: پاكترين چيزي كه مؤمن ميخورد، از كسب است. فرزند هم جزء كسب است. بهمين جهت است كه خداوند در موقع ذكر خانه خويشان خانه فرزند را ذكر نكرده است.

طبق اين آيه، اجازه داده شده است كه انسان از خانه خويشاوندان چيز بخورد و لو اينكه آنها خبر نداشته باشند. نظير اينكه اگر كسي وارد باغي شود و گرسنه باشد يا از گله اي بگذرد و تشنه باشد، مجاز است كه از ميوه باغ و شير گوسفندان بخورد.

اين اجازه را خداوند به

اين جهت داده است كه مردم در مضيقه نباشند و از پستي اخلاق بر كنار بمانند.

جبائي گويد: اين آيه نسخ شده است به آيه «لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلي طَعامٍ غَيْرَ ناظِرِينَ إِناهُ» (داخل خانه پيامبر نشويد، مگر اينكه به شما اذن داده شود كه براي طعام داخل شويد كه در اين صورت بايد در انتظار آمدن ظرف غذا نباشيد: احزاب 53) و نيز به فرمايش پيامبر خدا: «مال مسلماني حلال نيست مگر به رضايت خاطرش» از ائمه ما روايت شده است كه افرادي كه در آيه ذكر شده اند مي توانند بدون اذنشان بحدي كه اسراف نباشد از خانه هاي خويشاوندان غذا بخورند.

أَوْ ما مَلَكْتُمْ مَفاتِحَهُ: و همچنين مي توانيد از خانه غلامان و كنيزانتان غذا بخوريد. زيرا خانه بردگان متعلق به موالي است. مقصود از مفاتح، خزائن است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 173

چنان كه مي فرمايد: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ» (خزائن غيب پيش خداوند است: انعام 59).

ابن عباس گويد: منظور كسي است كه وكيل و قيم مالك است در ملك و گله اش.

او مي تواند از ميوه درختان و شير گوسفندان استفاده برد. برخي گويند: هر گاه كليد ملكي در دست كسي باشد، خزانه دار است و مي تواند به اندازه كمي از آن ملك بخورد.

برخي گويند: منظور اين است كه اگر سرپرستي طعامي از طرف مالك بعهده كسي گذاشته شده باشد. مي تواند از آن طعام بخورد.

أَوْ صَدِيقِكُمْ: همچنين مي توان از خانه دوستان صميمي بدون اذن ايشان غذا خورد. دوست صميمي كسي است كه ظاهر و باطنش با انسان يكي باشد. كلمه صديق هم مفرد است و هم جمع. امام صادق (ع) فرمود:

بخدا او مردي است كه بخانه دوست مي آيد و غذاي او را بدون اذنش ميخورد. در روايت است كه دوستي از دوستان ربيع بن خثيم داخل منزل او شد و از غذاي او خورد. وقتي كه ربيع به منزل آمد، كنيز جريان را به اطلاعش رسانيد. گفت: اگر راست است، آزادت كردم.

لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعاً أَوْ أَشْتاتاً: گناهي بر شما نيست كه دسته جمعي بخوريد يا جدا جدا. در باره اين قسمت چند وجه ذكر شده است: 1- يكي از قبيله هاي كنانه رسمشان اين بود كه تنها غذا نميخوردند. گاهي اتفاق مي افتاد كه شتر خود را مدتي نمي دوشيدند تا كسي پيدا شود و شير دوخته را با او بخورند.

خداوند اعلام فرمود: كه اگر كسي تنها غذا بخورد گناهي بر او نيست. 2- يعني مانعي نيست كه ثروتمند در خانه خود با فقير غذا بخورد، زيرا ثروتمند به خانه خويشاوند فقير خود مي رفت و او را بخانه خود براي خوردن غذا دعوت مي كرد. 3-

رسم آنها اين بود كه اگر مهماني بر آنها وارد مي شد، غذا را با او ميخوردند. خداوند اجازه داد كه با مهمان غذا بخورند يا تنها اين اقوال بهمديگر نزديكند و بهتر حمل بر همه اين معاني است.

فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلي أَنْفُسِكُمْ: وقتي داخل خانه اي مي شويد بر يكديگر سلام كنيد. پس نظير: «أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ» است (يكديگر را بكشيد: نساء

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 174

66) برخي گويند: يعني بر خانواده و عيال سلام كنيد. برخي گويند: يعني وقتي وارد مسجد مي شويد بر آنها كه در مسجدند سلام كنيد. بهتر است آيه را بر همه اين

معاني حمل كنيم. ابراهيم گويد: وقتي داخل خانه اي شدي كه كسي در آن نيست، بگو:

«السلام علينا و علي عباد اللَّه الصالحين» امام صادق (ع) فرمود: «مقصود سلام كردن شخص وارد است بر اهل خانه و جواب آنهاست. بنا بر اين بر خودتان سلام كرده ايد».

تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً: برنامه سلام، تحيت و احترامي است خدايي كه اگر رواج يابد، موجب خير و پاداش شما ميشود. برخي مي گويند: يعني اين نوع تحيت را خدا به شما آموخته است. آنها قبلا مي گفتند: «عم صباحا» برخي گويند:

علت اينكه سلام را مبارك ناميده، اين است كه معني سلام كردن دعا كردن در حق طرف است كه از آفات محفوظ بماند و علت اينكه سلام را طيب و پاك ناميده، اين است كه بخاطر آن زندگي خوش و شيرين ميشود.

كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ: همانطوري كه خداوند اين آداب را براي شما بيان كرد، دليلهايي براي شما بيان ميكند كه راه خدا پرستي و دينداري را بياموزيد. باشد كه در باره دينتان تعقل كنيد «1».

__________________________________________________

(1)- صرف نظر از اختلافاتي كه ميان مفسرين در باره تفسير آيه شريفه ذكر شد، مي توان از ظاهر آيه استنباط كرد كه: اولا: آيه ميخواهد بگويد: كساني كه بواسطه كوري و لنگي و عوارض ديگر از تحصيل روزي عاجزند، حق استفاده از خانه اقارب خود كه در آيه ذكر شده دارند تا در مضيقه نباشند. ثانياً انسان مي تواند از خانه خود و همسر و فرزند و خويشاوندان و دوستان و … غذا بخورد و هدف از اين ترخيص اين است كه همبستگي و صميميت در ميان خويشاوندان و دوستان

بمرحله اي برسد كه گويي همه در مال يكديگر شريكند و هيچگونه اختلافي و دوئيتي از اين لحاظ ميان آنها وجود ندارد. ثالثاً غذا خوردن اين افراد از خانه هاي يكديگر مشروط به اينكه با هم بخورند يا تنها نيست. بلكه بواسطه كمال صميميت و همبستگي هم تنها مي توانند بخورند و هم دسته جمعي رابعاً يك شرط لازم است رعايت شود و آن اينكه از حدود متعارف خارج نشوند و در خوردن غذاي يكديگر اسراف نكنند.

با توجه به ذيل آيه كه برنامه اسلام را با اهميت بيان ميدارد، اين آيه از آيات بسيار پر مغز اخلاقي است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 175

آنچه كرده اند آگاه مي سازد و خداوند بهر چيزي داناست.

قسمت اقوالي است:

1- خداوند به آنها ياد داده است كه پيامبر را تعظيم كنند و او را بر ساير مردم ترجيح دهند و در موقعي كه او را صدا ميكنند، محمد يا پسر عبد اللَّه نگويند. بلكه «يا رسول اللَّه» و «يا نبي اللَّه» بگويند و با نرمي و تواضع او را صدا كنند.

2- خداوند آنها را بر حذر داشته است از اينكه كاري كنند كه آنها را نفرين كند. زيرا دعاي او با دعاي ديگران فرق دارد و اگر دعا كند مستجاب ميشود.

3- دعوت پيامبر با دعوت شما فرق دارد. او هر چه بگويد، از جانب خدا مي گويد و اگر كسي از فرمان او سرباز زند، از فرمان خدا سرباز زده است.

قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِواذاً: خداوند ميداند كه چه كساني از پيامبر مخفي مي شوند و از او فرار ميكنند. در روزهاي جمعه، افراد منافق از استماع خطبه پيامبر خدا تنفر داشتند. از اين جهت خود را در پناه بعضي از اصحاب قرار ميدادند و فرار ميكردند، بدون اينكه اجازه گرفته باشند. لحن اين آيه نسبت به اين اشخاص

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 178

تهديد آميز است. مجاهد گويد: در موقع جهاد، افراد منافق، مخفي مي شدند تا جان خود را حفظ كنند.

فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ:

آنان كه مخالفت امر خدا يا پيامبر ميكنند، بايد بترسند از اينكه بلائي براي آنها پيش آيد كه نفاقشان را آشكار كند يا گرفتار عذابي دردناك شوند. برخي گويند: يعني بترسند از اينكه گرفتار كيفر دنيا يا عذاب آخرت شوند. اين آيه دلالت دارد

بر اينكه امتثال اوامر پيامبر واجب است. زيرا اگر واجب نبود، خداوند مخالفت آن را مورد تهديد و تحذير قرار نميداد.

أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: آگاه باشيد كه مالك تصرف در آسمانها و زمين خداست و كسي را ياراي آن نيست كه به او اعتراض كند يا با او مخالفت كند.

زيرا بنده حق مخالفت با مالك ندارد.

قَدْ يَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ: خدا ميداند كه شما خوبي ميكنيد يا بدي، ايمان داريد يا نفاق. زيرا هيچ چيز بر او مخفي نيست.

وَ يَوْمَ يُرْجَعُونَ إِلَيْهِ: و نيز خداوند ميداند كه چه موقع قيامت به پا مي شود و مردم بسوي خدا برده مي شوند.

فَيُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا: در آن روز آنها را بكردار نيك و بد و طاعات و معاصيشان آگاه خواهد كرد.

وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ: خداوند به اعمال ايشان و همه چيزهاي ديگر داناست و آنها را به اندازه عملشان پاداش ميدهد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 179

زندگي و رستاخيز را در اختيار ندارند. مردم كافر گفتند: اين نيست مگر دروغي كه او افترا بسته و قوم ديگري بر آن دروغ كمكش داده اند. اينها شرك و دروغ آورده اند. گفتند: اساطير گذشتگان است كه استنساخ كرده و صبح و شام بر او

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 182

املاء ميشود. بگو: كسي نازل كرده است كه راز را در آسمان و زمين ميداند و او آمرزگار و رحيم است. گفتند: اين چه پيغمبري است كه طعام ميخورد و در بازارها راه مي رود؟ چرا ملكي بسوي او فرستاده نشد تا بهمراه او انذار كننده باشد؟ يا چرا گنجي به او داده نشد يا چرا باغي ندارد كه از آن بخورد؟ ستمكاران گفتند: شما جز از مرد افسون شده اي پيروي نميكنيد. ببين چگونه براي تو مثلها زدند و گمراه شدند و به پيدا كردن راهي استطاعت ندارند؟ بزرگ است خدايي كه اگر بخواهد بهشتهايي بهتر از آن كه نهرها از زير آنها جاري است براي تو قرار ميدهد و قصرها در اختيار تو ميگذارد.

خالق چيزي نيستند. بلكه مخلوقند.

وَ لا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً: و قدرت اينكه ضرري را از خود دور كنند يا نفعي براي خود تحصيل كنند ندارند.

وَ لا يَمْلِكُونَ مَوْتاً وَ لا حَياةً وَ لا نُشُوراً: و نيز قدرت ندارند كه حيات ببخشند يا بميرانند يا مردگان را زنده كنند. زيرا همه اين كارها مخصوص خداست و بنا بر اين هيچكس جز او لايق پرستش نيست.

وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْكٌ افْتَراهُ: كافران گفتند: قرآن جز دروغي كه محمد آن را آفريده و به خدا نسبت داده چيزي نيست.

وَ أَعانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ: و افرادي مثل عداس و يسار و حبر- كه هر سه برده و اهل كتابند- او را بر اينكار كمك كرده اند. برخي گويند: آنها مي گفتند: يهود او را كمك مي كنند.

فَقَدْ جاءُو ظُلْماً وَ زُوراً: اينان با اين سخنشان مشرك گشته و دروغ گفته اند:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 184

علت اينكه در پاسخ آنها به همين جواب احتمالي اكتفاء مي كند، اين است كه سابقاً اعجاز قرآن را ثابت كرده و بيان كرده است كه آنها از آوردن مثل آن عاجزند.

وَ قالُوا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَها: گفتند: قرآن افسانه هاي گذشتگان و نوشته هاي كهنه اي است كه محمد از روي آنها استنساخ كرده است.

فَهِيَ تُمْلي عَلَيْهِ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا: صبح و شام بر او املاء ميكنند تا ياد بگيرد و بنويسد.

بدينترتيب آنها تناقض ميگفتند: زيرا قبلا از آنها نقل شد كه قرآن ساخته فكر خود پيامبر است و حالا از آنها نقل مي كند كه: قرآن را اشخاص ديگري به او ياد ميدهند. با اينكه ميدانستند كه پيامبر خدا نوشتن را

پيش كسي نياموخته است.

قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: بگو: چنين نيست. قرآن را كسي نازل كرده است كه به همه رازهايي كه در آسمانها و زمين است، آگاه است و نزول قرآن مطابق مصلحت است نه هواي نفس.

إِنَّهُ كانَ غَفُوراً رَحِيماً: او آمرزگار و رحيم است. زيرا در عذاب آنها تعجيل نميكند و بوسيله فرستادن پيامبر بر آنها اتمام حجت ميكند.

وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِي الْأَسْواقِ: گفتند، اين چه پيامبري است كه مثل ما غذا ميخورد و مثل ما در بازارها براي تحصيل معاش حركت مي كند.

لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً: چرا بهمراه او فرشته اي فرستاده نشده تا او را در اداي رسالتش كمك كند؟! اين مطلب هم از گفتارهاي ناپسند آنهاست.

گمان ميكردند كه اگر فرشته اي بكمكش مي آمد، بهتر بود. حال آنكه انسان با انسان كه همجنس اوست، بهتر انس ميگيرد تا فرشته كه همجنس نيست.

أَوْ يُلْقي إِلَيْهِ كَنْزٌ: چرا خدا به او گنجي نداد يا مالي از آسمان برايش نفرستاد تا نيازي به تحصيل معاش نداشته باشد؟! أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْها: چرا باغي ندارد كه از ميوه آن بخورد؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 185

و قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً: مشركين به مؤمنين مي گفتند: شما از مردي پيروي ميكنيد كه افسون شده و عقلش از او گرفته شده است.

انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثالَ: ببين در باره تو چه مثلهايي مي زنند! گاهي ترا مسحور و گاهي محتاج ميشمارند و گاهي برايت آرزوي گنج مي كنند.

فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا: اينان گمراه شده اند و نمي توانند راهي پيدا كنند كه

ترا در برابر دلائل خود قانع سازند و راهي به ابطال تو ندارند و حق را گم كرده اند. زيرا گرفتار تقليد و عادت و تعصب شده اند.

تَبارَكَ الَّذِي إِنْ شاءَ جَعَلَ لَكَ خَيْراً مِنْ ذلِكَ: بزرگ است خدايي كه اگر بخواهد چيزي، بتو ميدهد كه از گنج و باغ بهتر است.

جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ يَجْعَلْ لَكَ قُصُوراً: او مي تواند بتو بهشت هايي دهد كه نهرها از زير آن روان است و كاخهايي بتو ببخشد كه زيبا و مستحكم است. مقصود اين است كه اينها را در آخرت بتو مي دهد. برخي گويند:

يعني در همين دنيا مي دهد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 186

أَ تَصْبِرُونَ وَ كانَ رَبُّكَ بَصِيراً (20)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 187

ديگران بفتح نون خوانده اند.

يقولون: از ابن كثير به ياء روايت شده و ديگران به تاء خوانده اند.

هُنالِكَ ثُبُوراً: هنگامي كه دست بسته در جايگاه تنگي از جهنم قرار مي گيرند، فرياد آنها بلند مي شود و براي خود درخواست مرگ مي كنند. در حديث است كه آنها در جهنم مثل ميخ كه در ديوار قرار گرفته، محدود و تحت فشارند.

آن گاه فرشتگان در جواب آنها مي گويند:

لا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً كَثِيراً: امروز يك بار طلب مرگ نكنيد، بلكه فراوان آرزوي مرگ كنيد. بهر صورت اين ناله ها براي شما بي فايده است. زجاج گويد: يعني مرگ شما بزرگتر از اين است كه با يك بار درخواست كردن به آن برسيد.

قُلْ أَ ذلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ كانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَ مَصِيراً:

بگو، اين آتش بهتر است يا بهشت جاودان كه به پرهيزكاران وعده داده شده و پاداش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 190

اعمال و سرانجام زندگي آنهاست؟

لَهُمْ فِيها ما يَشاؤُنَ خالِدِينَ: منافع و لذات براي آنها در بهشت فراوان است و فنا نمي پذيرند.

كانَ عَلي رَبِّكَ وَعْداً مَسْؤُلًا: اين وعده اي است كه خدا داده و آنها از خدا درخواست كرده اند كه بوعده خود وفا كند و وفا كرده است. برخي گويند: يعني فرشتگان از خداوند خواسته اند كه آنها را داخل بهشت كند و خدا هم وفا كرده است.

چنان كه مي فرمايد: «رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ» (خدايا، آنها را داخل بهشت هايي كه آنها را وعده داده اي كن: غافر 8) وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ: روزي فرا مي رسد كه آنها را در صحراي محشر جمع مي كنيم و معبودهاي آنها يعني عيسي و عزير و فرشتگان- و بقولي بتها- را مي آوريم.

فَيَقُولُ أَ أَنْتُمْ

أَضْلَلْتُمْ عِبادِي هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ: در آن وقت خداوند به معبودهاي ايشان مي گويد: آيا شما اينها را گمراه كرديد يا خودشان گمراه شدند؟

قالُوا سُبْحانَكَ ما كانَ يَنْبَغِي لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِياءَ: در جواب گويند: تو از داشتن شريك منزهي، براي ما سزاوار نبود كه با دشمنان تو دوستي كنيم. بلكه تو ولي مايي. برخي گويند: يعني براي ما و پرستندگان سزاوار نبود كه به پرستش جز تو دعوت كنيم و اگر ما چنين كاري ميكرديم، با آنها طريق دوستي سپرده بوديم ولي ما با كساني كه در برابر تو كفر مي ورزند، طريق دوستي نمي سپريم.

وَ لكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتَّي نَسُوا الذِّكْرَ: ولي تو بعد از رحلت پيامبران عمر آنها را طولاني كردي و مال و اولاد آنها را بسيار كردي تا كتاب ترا فراموش كردند و پشت سر انداختند.

وَ كانُوا قَوْماً بُوراً: و اينها مردمي هلاك شونده و فاسد بودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 191

سپس در مقام تبرئه معبودهاي ايشان مي فرمايد:

فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِما تَقُولُونَ: اكنون معبودها شما مشركين را تكذيب و گفتار شما را رد مي كنند. (بنا بر قرائت ياء يعني آنها بگفتار خويش شما را تكذيب مي كنند.)

فَما تَسْتَطِيعُونَ صَرْفاً وَ لا نَصْراً: اكنون اين معبودهاي شما قادر نيستند كه عذاب را از شما دور كنند و شما را كمك دهند. (بنا بر قرائت تاء، يعني شما نميتوانيد عذاب را از خود دور كنيد و خود را كمك دهيد.)

وَ مَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْهُ عَذاباً كَبِيراً: كسي كه بوسيله شرك و ارتكاب گناه، ظلم كند، در آخرت او را عذابي سخت مي چشانيم. اكنون روي سخن

به پيامبر است.

وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعامَ وَ يَمْشُونَ فِي- الْأَسْواقِ: پيش از تو هم هر پيامبري فرستاديم، غذا ميخورد و در بازارها راه مي رفت.

زجاج گويد: اين آيه پاسخ به ايراد آنهاست كه مي گفتند: چرا پيغمبر غذا ميخورد و در بازار راه مي رود؟ يعني در جواب آنها بگو: پيامبران پيشين نيز چنين بوده اند.

وَ جَعَلْنا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً: ما بعضي از شما را وسيله آزمايش بعضي قرار داده ايم. يعني فقير به غني امتحان مي شود. زيرا مي گويد: كاش خداوند مرا هم مثل او غني كرده بود. و نابينا به بينا امتحان مي شود. زيرا مي گويد: كاش خدا مرا هم مثل او بينا كرده بود. همچنين بيمار به سالم. برخي گويند: منظور اين است كه مؤمنين فقير گرفتار استهزاء قريش مي شوند. زيرا قريش مي گفتند: اينها افراد پست و بردگانند كه به محمد ايمان آورده اند. اكنون خداوند به مؤمنين مي گويد:

أَ تَصْبِرُونَ: آيا شما در برابر اين آزارها صبر مي كنيد؟

وَ كانَ رَبُّكَ بَصِيراً: خداوند بصير است. شما صبر پيشه كنيد. در جاي ديگر در باره مؤمنين مي فرمايد: «إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا» (امروز آنها را بواسطه اينكه صبر كردند پاداش ميدهم: مؤمنون 111). ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 192

برخي گويند: يعني اي فقرا، آيا بر فقر خود صبر مي كنيد و آيا از ارتكاب كارهايي كه مخالفت ماست خودداري ميكنيد؟ اي ثروتمندان، آيا صبر مي كنيد و شكر ما را بجاي مي آوريد و از مخالفت ما خودداري ميكنيد؟ بهر حال خداوند داناست و مطابق حكمت خود افرادي را غني و افرادي را فقير ميكند و به شكيبايي و ناشكيبايي افراد آگاه است.

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 193

بسوي هدايت انتخاب كرده بودم. واي بر من، كاش فلاني را دوست نگزيده بودم. او مرا از قرآن بعد از آنكه مرا آمده بود گمراه كرد و شيطان خوار- كننده انسان است. پيامبر گفت: خدايا قوم من قرآن را متروك ساختند.

بيفكني. عقبه همين كار كرد و مرتد شد و شكمبه حيواني را بر دوش پيامبر انداخت.

پيامبر فرمود: ترا در بيرون مكه نمي بينم مگر اينكه سرت با شمشير برگيرم.

در جنگ بدر دست و پايش را بستند و سرش را بريدند.

ابي نيز در جنگ احد بدست خود پيامبر خدا بقتل رسيد.

ضحاك گويد: وقتي عقبه آب دهان بصورت پيامبر خدا افكند. آب دهان بصورت خودش افتاد و گونه هايش را سوزانيد. اين اثر تا وقت مرگ با او بود.

برخي گويند: اين آيه در باره هر كافر يا ظالمي كه در كفر يا ظلم بروي ديگري كند و امر خدا را اطاعت نكند، نازل شده است. امام صادق فرمود: هيچ مردي از قريش نيست، جز اينكه يك يا دو آيه در باره اش نازل شده كه او را به بهشت يا دوزخ سوق ميدهد و در باره بعديها نيز صادق است.

فِي أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا كَبِيراً: سوگند كه اينان با اين سخنانشان در پي كبر و خود پسندي برخاسته اند و سخت در پي طغيان و عنادند و فرمان خدا را تمرد كرده اند.

اكنون اعلام ميكند كه در روز قيامت، آنها فرشتگان را خواهند ديد:

يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْري يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ: روزي فرشتگان را خواهند ديد كه هيچكس مردم مجرم را نويد به بهشت و پاداش نخواهد داد. مقصود از مجرم در اينجا كافر است.

وَ يَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً: فرشتگان در آن روز به آنها مي گويند: حرام است بر شما كه كسي شما را نويد دهد.

برخي ميگويند: در دوران جاهليت رسم بود كه هر گاه در ماه هاي حرام كسي به كسي بر ميخورد كه از او مي ترسيد، به او ميگفت: «حِجْراً مَحْجُوراً» يعني به- احترام اين ماه، بر تو حرام است كه متعرض من شوي و بدينوسيله جلو تجاوز او را ميگرفت. در روز قيامت همه مجرمين همين عبارت را در برابر ملائكه بر زبان مي آورند به اميد اينكه برايشان نفعي داشته باشد.

برخي گويند: يعني فرشتگان به آنها مي گويند: جز كسي كه خدا را به يگانگي شناخته، نمي تواند وارد بهشت شود.

برخي گويند: يعني فرشتگان به آنها مي گويند: حرام است بر شما كه پناه بياوريد، هيچكس به شما پناه نخواهد داد.

وَ قَدِمْنا إِلي ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً: ما به كردار آنها مي پردازيم و آن را بصورت غبار پراكنده اي در مي آوريم كه هيچ فايده اي براي آنها نداشته باشد. اين قسمت از نظر فن بلاغت عجيب است. زيرا ميخواهد بگويد:

همچون كسي كه بچيزي روي مي آورد كه آن را نمي پسندد و قصدش ديگرگون ساختن آن است، ما

نيز بكردار ناپسند و مكروه آنها روي مي آوريم و آن را بر باد ميدهيم. مقصود اين است كه آنها در دنيا كارهايي كرده اند كه از آنها اميد فايده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 198

داشته اند. مثل: انصاف، كمك مظلوم، آزاد كردن بردگان و صدقات و كارهايي كه بمنظور تقرب به بتها انجام داده اند. در قيامت از اينگونه كارها، هيچ نتيجه اي نميگيرند. زيرا هدفشان از اين كارها ارضاء بتها بوده است.

منظور از «هباء» غبار و بقولي گرد و خاكي است كه حيوانات بوجود مي آورند و بقولي گرد و خاكي است كه بادها بوجود مي آورند. ابن عباس گويد: آبي است كه ريخته شده است.

خلاصه اينكه ميخواهد بگويد: اعمال آنها باطل و بيهوده خواهد شد.

أَصْحابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِيلًا: بدنبال بيان وضع كفار، اينك در باره اهل بهشت ميفرمايد: در روز قيامت مكان و استراحتگاه بهشتيان نيكوتر و بهتر است. مقصود اين است كه بهشت- في نفسه- خوب و نيكوست.

قيلوله، استراحت نيمروز است و مقيل زمان استراحت است و لو اينكه توأم با خواب نباشد. مخصوصاً كه اهل بهشت خواب ندارند.

صفت تفضيل در اينجا براي خوبي ذاتي بكار رفته است. مثل: «هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ» (روم 27: اين كار بر او آسان است) و مثل: «اللَّه اكبر» كه معني آن نيست كه خدا از هر چيزي بزرگتر است زيرا خدا اين قدر عظمت دارد كه به هيچ چيز مقايسه نمي شود.

بس معني آن اين است كه: خدا بزرگ است.

وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ: قيامت روزي است كه آسمان به ابر پوشيده شده و از هم شكافته ميشود. شكافته شدن آسمان بخاطر نزول فرشتگان است،

چنان كه مي فرمايد:

وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزِيلًا: ابن عباس گويد: آسمان اول شكافته ميشود و اهل آن كه از همه جن و انس بيشترند، فرود مي آيند. سپس آسمان دوم شكافته مي شود و اهل آن كه از همه اهل آسمان اول و زمين بيشترند فرو مي آيند و همچنين تا آسمان هفتم …

الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ: ملك و سلطنت حقيقي در روز قيامت، همان ملك خداست. در آن روز تمام قدرتها و سلطه ها زوال مي پذيرد. برخي گفته اند: سه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 199

سلطنت داريم: سلطنت عظمت كه مخصوص خداست و سلطنت ديانت كه خدا ميدهد و سلطنت جبر كه از راه زور است.

وَ كانَ يَوْماً عَلَي الْكافِرِينَ عَسِيراً: قيامت روزي است كه بر كافرين بسيار دشوار است. اما براي مؤمنين اينقدر سهل و زودگذر است كه به اندازه يك نماز خواندن طول و زحمت بيشتر ندارد. اين آيه، بشارتي است براي مؤمنين.

وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلي يَدَيْهِ: قيامت روزي است كه ظالم- همچون عقبة بن ابي معيط- از فرط ندامت انگشت خود را مي گزد. اين است سرنوشت آنها كه براي خود دوستاني غير از خدا بگيرند. عطاء گويد: اينقدر دستهاي خود را نيش مي زنند كه گوشت آن تا مرفق ريخته مي شود.

يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا: ظالم در آن روز مي گويد: كاش براه پيامبر رفته بودم و از هدايت او بهره مند شده بودم.

يا وَيْلَتي لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلًا: كاش پيامبر را اطاعت مي كردم و ابي- يا شيطان- را بدوستي خود بر نميگزيدم! اگر مقصود از ظالم، همه ظلمه باشد، مقصود هر دوستي است كه انسان را از راه دين

گمراه سازد. اگر ميخواست همه گمراه كنندگان را- مثل فرعون و هامان و ابليس و … - ذكر كند، سخن طولاني مي شد. از اين جهت كلمه فلان را بكار برد كه همه را شامل مي شود.

لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي: او مرا از توجه بقرآن كه بوسيله پيامبر خدا بدست من رسيده بود، گمراه كرد. در اينجا اين مطلب تمام مي شود. بدنبال آن به بيان مطلب مهم ديگري پرداخته، مي فرمايد:

وَ كانَ الشَّيْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولًا: شيطان انسان را خوار ميكند. زيرا روز قيامت از او تبري مي جويد و او را تسليم كيفر مي كند.

وَ قالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً: پيامبر خدا در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 200

پيشگاه حق لب به شكايت گشوده، عرض كرد: خدايا اينها قرآن را تكذيب كردند و از توجه به مضامين آن خودداري كردند. برخي گفته اند: فعل ماضي در اينجا به معني مضارع است. يعني در روز قيامت پيامبر خدا شكايت مي كند كه اينها بقرآن مجيد توجه نداشتند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 201

الرُّسُلَ أَغْرَقْناهُمْ وَ جَعَلْناهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً وَ أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِينَ عَذاباً أَلِيماً (37) وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَيْنَ ذلِكَ كَثِيراً (38) وَ كُلاًّ ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ وَ كُلاًّ تَبَّرْنا تَتْبِيراً (39) وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَي الْقَرْيَةِ الَّتِي أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَ فَلَمْ يَكُونُوا يَرَوْنَها بَلْ كانُوا لا يَرْجُونَ نُشُوراً (40)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 202

شده است، جواب داده و نيز وضعي را انكار ميكند يا از جرياني خبر ميدهد. همه اينها ايجاب ميكرد كه قرآن تدريجاً نازل شود.

وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِيلًا: قرآن را بروشني بيان كرديم و قطعات آن را قسمت قسمت بر تو نازل كرديم.

در روايت است كه پيامبر خدا به ابن عباس فرمود: وقتي قرآن ميخواني به ترتيل بخوان. پرسيد: ترتيل چيست؟ فرمود: آشكار و روشن بيان كن و مثل خرماي خشك و غير قابل استفاده پراكنده اش نكن و مثل شعر تند مخوان. بر سر مطالب عجيبش توقف كنيد و دلها را به جنبش در آوريد و همّ شما اين نباشد كه به آخر سوره برسيد.

وَ لا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناكَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِيراً: هر مثلي مشركين براي ابطال و دشمني تو مي آورند، ما نيز كلام حقي بر تو نازل مي كنيم كه مثل آنها را ابطال كند و از مثل آنها از لحاظ روشني و تفسير بهتر و نيكوتر باشد.

الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلي وُجُوهِهِمْ إِلي جَهَنَّمَ: اين كفار مكه، بصورت بسوي جهنم كشيده مي شوند. در باره پيامبر خدا و اصحابش مي گفتند: اينها بدترين خلق خدايند. خدا هم در باره آنها فرمود:

أُوْلئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضَلُّ سَبِيلًا: جايگاه اينان بدتر و از لحاظ دين و طريقت گمراه ترين مردمانند.

در روايت است كه كسي از پيامبر خدا پرسيد: چگونه كافر به پيشاني به جهنم برده ميشود؟ فرمود: خدايي كه او را بر دو پا راه مي برد، قادر است كه در قيامت او را بر صورت راه ببرد. اكنون در باره پيامبران و امم ايشان ميفرمايد:

وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَي الْكِتابَ وَ جَعَلْنا مَعَهُ أَخاهُ هارُونَ وَزِيراً: ما به موسي تورات

داديم و برادرش هارون را مأمور كرديم كه در كار تبليغ رسالت و حمايت او با او باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 205

فَقُلْنَا اذْهَبا إِلَي الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَدَمَّرْناهُمْ تَدْمِيراً: آنها را بسوي فرعون و قومش كه به تكذيب آيات ما پرداخته بودند، فرستاديم، موسي و هارون مأموريت خود را انجام دادند. ولي فرعون و قومش سخن آنها را نشنيدند و نبوت آنها را منكر شدند و ما آنها را بنحوي شگفت انگيز هلاك كرديم.

وَ قَوْمَ نُوحٍ لَمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْناهُمْ: قوم نوح را به وسيله طوفان و آبي كه از آسمان مي باريد و از زمين مي جوشيد غرق كرديم و اين بعد از آني بود كه پيامبران را تكذيب كرده بودند. زجاج گويد: تكذيب يك پيامبر تكذيب همه انبياء است.

وَ جَعَلْناهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً: و آنها را وسيله عبرت و اندرز مردم ساختيم.

وَ أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِينَ عَذاباً أَلِيماً: براي ستمكاران غير از عذاب دنيا عذابي دردناك در آخرت مهيا كرده ايم.

وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ: همچنين عاد و ثمود و قومي كه پيامبر خود را در چاه افكندند هلاك كرديم.

برخي گويند: اصحاب رس گله دار بودند و چاهي داشتند كه از آب آن استفاده ميكردند و بتها را مي پرستيدند. خداوند شعيب را بسوي آنها فرستاد و تكذيبش كردند. آب چاه فرو رفت و زمين آنها را بلعيد. برخي گويند: رس قريه اي بود در يمامه كه مردم آن پيامبر خود را كشتند. برخي گويند: پيامبري داشتند بنام حنظله كه او را كشتند و خدا هلاكشان كرد.

برخي گويند: رس چاهي بود در انطاكيه. مردم آن حبيب نجار را كشتند. از امام صادق روايت

شده است كه زنان اين قوم مساحقه مي كردند.

وَ قُرُوناً بَيْنَ ذلِكَ كَثِيراً: در فاصله ميان عاد و ثمود و اصحاب رس اقوام ديگري هم بودند كه بواسطه تكذيب انبياء هلاك شدند. قرن 70 يا 40 سال است.

وَ كُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ: بهمه آنها گفتيم كه اگر ايمان نياورند عذاب بر آنها نازل مي شود. برخي گويند: يعني احكام دين و دنيا را براي آنها بيان كرديم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 206

وَ كُلًّا تَبَّرْنا تَتْبِيراً: همه آنها را بواسطه تكذيب و انكارشان هلاك كرديم.

زجاج گويد: تتبير قطعه قطعه كردن است.

وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَي الْقَرْيَةِ الَّتِي أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ: كفار مكه از قريه قوم لوط كه سنگباران شد، عبور كرده اند.

أَ فَلَمْ يَكُونُوا يَرَوْنَها: آيا اين قريه را در مسافرتها نديده اند كه بترسند و عبرت بگيرند؟

بَلْ كانُوا لا يَرْجُونَ نُشُوراً: بلكه قريه را ديده اند و عبرت نگرفته اند.

زيرا از قيامت نمي ترسند و اميد پاداش ندارند و به نشئه بعد مؤمن نيستند تا از ارتكاب گناه خودداري كنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 207

جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً (47) وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً (48) لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً وَ نُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِيَّ كَثِيراً (49) وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبي أَكْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ كُفُوراً (50)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 208

تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا: آيا تو كفيل و حافظ اويي و او را از پيروي هوي و هوس و پرستش بت باز ميداري؟ يعني تو چنين نيستي. برخي گويند: يعني آيا تو مي تواني كسي را كه فكر و تدبر نميكند، هدايت كني؟ يعني نميتواني. چون وكيل كسي است كه كفايت كند و كفايت كردن قدرت لازم دارد و قدرت كفايت، مخصوص خداست.

أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ: آيا گمان ميكني اكثر آنها سخن ترا بقصد فهميدن مي شنوند يا در باره گفتار و معجزات تو تعقل مي كنند؟ يعني چنين گماني در باره آنها نداشته باش.

إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا: آنها مثل چهار پايانند كه مطالب را مي شنوند، اما تعقل نميكنند. بلكه از چهارپايان هم گمراه ترند. زيرا تمكن بر معرفت دارند و معرفت پيدا نميكنند. اما چهارپايان تمكن ندارند. علاوه بر اين حيوانات به الهام خدايي سود و زيان خود را تشخيص ميدهند و كاري كه برايشان زيان داشته باشد، انجام نميدهند. اما اينها راه هلاك و نجات را شناخته اند و از راه نجات فرار ميكنند و در پي گمراهيند. بنا بر اين از حيوانات گمراه ترند.

پس از آن تشويق مي كند كه انسان در باره دلائل يگانگي و قدرت كامله خداوند بينديشد، مي فرمايد:

أَ لَمْ تَرَ إِلي رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ: خطاب به پيامبر و مقصود همه مكلفين است. يعني آيا بكار خداي خود نمينگري كه چگونه سايه را گسترش ميدهد؟

مقصود تحولات سايه است از بامداد تا شام. گسترش سايه بهنگامي است كه خورشيد مخفي باشد. هم چنان كه سايه بهشت بواسطه نبودن خورشيد هميشه گسترده است.

ابو عبيده گويد: سايه آن چيزي است كه بوسيله

آفتاب برچيده شود. مثل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 211

سايه صبح. يا آفتاب را برچيند، مثل سايه عصر. اولي را «ظل» و دومي را «في ء» گويند.

برخي گويند: منظور از «ظل» سايه شب است كه صحن گيتي را پوشانده است.

وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساكِناً: اگر ميخواست سايه را دائمي ميكرد و بوسيله آفتاب سايه را از بين نمي برد. چنان كه ميفرمايد: «قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَداً إِلي يَوْمِ الْقِيامَةِ» (بگو: آيا ديديد؟ اگر خدا شب را تا روز قيامت بر سر شما ادامه ميداد: قصص 71) اين آيه دلالت دارد بر اينكه اگر خدا بخواهد خورشيد را از حركت باز ميدارد تا سايه هميشه ثابت بماند و اين بر خلاف گفتار فلاسفه است «1».

ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلًا: آن گاه خورشيد را بر سايه دليل قرار داديم.

ابن عباس گويد: خورشيد دليل سايه است. زيرا اگر آفتاب نبود، سايه شناخته نميشد. همه چيز بضدش شناخته مي شود. برخي گويند: يعني خورشيد را دليل سايه كرديم زيرا با آمدن خورشيد سايه از بين مي رود. برخي گويند: دليل بودن خورشيد نسبت به سايه بخاطر اين است كه وقتي خورشيد برآيد، سايه كم ميشود و وقتي خورشيد در سراشيبي قرار ميگيرد، سايه زياد ميشود. برخي گويند: «علي» به معني «مع» است. يعني خورشيد را با سايه دليل يگانگي خود قرار داديم.

ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَيْنا قَبْضاً يَسِيراً: آن گاه سايه را با بر آمدن آفتاب جمع كرديم.

زيرا با بالا آمدن خورشيد، سايه كم ميشود. در اينجا بيان ميكند كه اين كار بر خداوند آسان است. برخي گويند: يعني سايه را در نهان جمع مي كنيم. زيرا

سايه يكباره از بين نمي رود، بلكه تدريجاً برچيده مي شود.

وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِباساً: خدا كسي است كه شب را براي شما

__________________________________________________

(1)- مؤلف بر حسب هيئت بطلميوسي كه زمين را مركز و خورشيد را متحرك ميداند، سخن گفته است. لكن بر حسب هيئت جديد زمين متحرك و برگرد خورشيد مي چرخد. البته اصل مطلب صحيح است. يعني اگر خدا بخواهد زمين را از حركت وضعي باز ميدارد و در نتيجه شب يا سايه ثابت مي ماند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 212

پوشش قرار داد تا از خستگي روز استراحت كنيد. در جاي ديگر مي فرمايد:

«لِتَسْكُنُوا فِيهِ» (شب براي اين است كه در آن بياراميد: يونس 67) وَ النَّوْمَ سُباتاً: و خواب را وسيله راحت جسماني شما قرار داد.

وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً: و روز را براي پراكنده شدن شما در روي زمين و تحصيل معاش، قرار داد.

وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ: و بادها را فرستاد تا شما را بشارت دهند به نزول باران رحمتش.

وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً: و از آسمان آبي نازل كرديم كه پاك است و پاك كننده و شما را از نجاست و حدث پاك مي سازد.

لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً: تا سرزمين هاي خشك را بوسيله رويش گياه ها و گلها حيات ببخشيم.

وَ نُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِيَّ كَثِيراً: و نيز چهار پايان و بسياري از انسانها را بوسيله آن سيرآب گردانيم.

وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا: ما باران را در ميان اهل زمين تقسيم مي كنيم و اجازه نميدهيم كه هميشه يك جا ببارد يا در يك جا هيچگاه نبارد. البته بر حسب مصلحت باران را نسبت

به بعضي از مناطق كم و زياد مي كنيم. هدف ما اين است كه مردم در اينباره فكر كنند و بر وسعت قدرت ما استدلال نمايند و بدانند كه جز ما كسي سزاوار پرستش نيست.

فَأَبي أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُوراً: بيشتر اين مردم كفران نعمت مي كنند و راه انكار مي پيمايند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 213

بگو: بر اينكار، اجري از شما نميخواهم مگر كسي كه بخواهد با دادن مال راهي بسوي خدايش اتخاذ كند. بر زنده اي كه نميميرد، توكل كن و او را به ستايشش تسبيح كن و كافي است كه خدا به گناهان بندگانش آگاه است. او كه آسمانها و زمين و آنچه ما بين آنهاست در شش روز آفريد. آن گاه خداوند بر عرش مستولي شد. پس از خداوند كه خبير است، سؤال كن. هنگامي كه به آنها گفته شود، براي رحمان سجده كنيد، گويند: رحمان چيست؟ آيا بخاطر اينكه تو ما را امر ميكني، سجده كنيم؟ اين دعوت بر تنفر آنها افزود.

شيرين هم جداست.

هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ: يكي از دو دريا شيرين و گوارا و ديگري شور و بد طعم است.

وَ جَعَلَ بَيْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً: در ميان آنها از قدرت خويش فاصله اي قرار داد كه هيچكدام با يكديگر مخلوط نميشوند و آب شور آب شيرين را فاسد نميكند.

وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً: اوست كه از نطفه انسان را آفريد. برخي گويند: مقصود آدم است كه از خاك آفريده شده و خاك هم از آب.

فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً: و اين بشر را صاحب خويشاوندي و دامادي قرار داد.

برخي گويند: نسب كسي است كه نشود با او ازدواج كرد و صهر كسي است كه بشود با او ازدواج كرد. مثل دختر عمو و دختر دايي. برخي گويند: نسب هفت قسم و صهر پنج قسم است. اينها را خداوند در آيه: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ … » (نساء 23) بيان كرده است. برخي گويند: نسب پسر و صهر دختر است. يعني از نطفه پسر و دختر آفريد.

ابن سيرين گويد: اين آيه در باره پيامبر (ص) و علي (ع) نازل شده است كه دختر خود فاطمه را بعلي داد. علي هم پسر عموي اوست و هم دامادش. بنا بر اين هم نسب است و هم صهر.

وَ كانَ رَبُّكَ قَدِيراً: خدا بر هر چه اراده كند قادر است.

وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَنْفَعُهُمْ وَ لا يَضُرُّهُمْ: چيزهايي غير خدا پرستش ميكنند كه براي آنها سود و زياني ندارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 217

وَ كانَ الْكافِرُ عَلي رَبِّهِ ظَهِيراً: كافر مخالف خدا و پشتيبان شيطان است در راه معصيت.

زيرا بت پرستي آنها كمك شيطان است، برخي گويند: يعني كافر خدا را كوچك مي شمارد و او را پشت سر مي اندازد. نظير: «وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَراءَكُمْ ظِهْرِيًّا» (خدا را پشت سر انداختيد و كوچك شمرديد: هود 92) معني اول بهتر است. گويند:

منظور از كافر ابو جهل است.

وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِيراً: ترا نفرستاديم مگر براي اينكه مردم را نويد به بهشت دهي و از جهنم بترساني.

قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ: من در مقابل قرآن و تبليغ وحي از شما مزدي نميخواهم.

إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلي رَبِّهِ سَبِيلًا: لكن مانع شما نيستم كه مال خود را در راه رضاي خدا انفاق كنيد. بلكه شما را بر اينكار تشويق مي كنم. اين مطلب دليل صدق پيامبر است. زيرا اگر مزدي از آنها ميخواست، مي گفتند: ميخواهد مال ما را از ما بگيرد.

وَ تَوَكَّلْ عَلَي الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ: امور خود را بخدايي تفويض كن كه نميميرد و انتقام ترا مي گيرد و لو مدتها بگذرد.

وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ: خدا را ستايش كن و از عيب و نقص منزه بشناس. يعني بگو:

«الحمد للَّه رب العالمين الحمد للَّه علي نعمه و احسانه الذي لا يقدر عليه غيره الحمد للَّه حمداً يكافئ نعمه في عظيم المنزلة و علو الرتبة» و غير از آن. برخي گويند: يعني خدا را پرستش كن و در برابرش نماز بگزار و شكر نعمتهايش را بجاي آور.

وَ كَفي بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِيراً: كافي است كه خدا بگناه بندگان داناست و آنها را محاسبه ميكند و كيفر ميدهد. پس سزاوار است كه از او بترسند.

الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ

ثُمَّ اسْتَوي عَلَي الْعَرْشِ الرَّحْمنُ: خدايي كه آسمانها و زمين و آنچه ما بين آنهاست در شش روز آفريد و بر عرش مستولي گشت. (تفسير اين قسمت در سوره اعراف گذشت) فَسْئَلْ بِهِ خَبِيراً: در باره معني آن اختلاف است. برخي گويند: يعني از خدا بپرس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 218

كه خبير است (باء به معني عن). برخي گويند. يعني در باره خدا از محمد (ص) بپرس كه عالم و آگاه است. برخي گويند: يعني با سؤال خود از كسي بخواه كه ترا از حق آگاه گرداند.

وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ: هنگامي كه به آنها گفته شود در برابر خداوند رحمان سجده كنيد، گويند: رحمان چيست؟ يعني ما رحمان را نمي شناسيم.

زجاج گويد: رحمان يكي از اسماء خداست كه در كتاب پيشين ذكر شده و عرب آن را نميشناخته است. اين كلمه مبالغه در صفت رحمت است. يعني كسي كه هيچ رحمتي فوق رحمت او نيست.

أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا: آيا در برابر كسي سجده كنيم كه تو ما را امر مي كني؟

وَ زادَهُمْ نُفُوراً: آنها با شنيدن نام رحمان بر نفرتشان نسبت به حق افزوده شد و از قبول قول پيامبر خودداري كردند.

را در يك مجري به جريان در آورده، بدون اينكه با يكديگر مخلوط شوند و اين دليل است بر يگانگي خداوند و كمال قدرتش. بدنبال اين مطالب به اعراض آنها از آيات و دلايل به ديده تعجب مي نگرد و ميگويد: «وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ … »

پس از آن بيان كرد كه منظور از تصريف آيات، خير و احسان است: «وَ ما أَرْسَلْناكَ … »

بخصوص كه رسول از مردم مزد نميخواهد و بنا بر اين نبايد از او تنفر جويند. او كسي است كه به خدا توكل مي كند و علم به مصالح را به او محول مي سازد. به دنبال اين مطالب به تهديد پرداخت و فرمود: «وَ كَفي بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِيراً» زيرا وقتي كه از گناهان آنها غافل نباشد، از كيفرشان نيز غافل نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 219

يَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً (69) إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً (70)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 220

ابن كثير بفتح ياء و كسر تاء خوانده اند.

يضاعف: ابو جعفر و ابن عامر و سهل و يعقوب از باب تفعيل و به جزم (همچنين در يخلد) و ابن عامر به رفع (و همچنين يخلد) و ابو بكر به باب مفاعله و رفع (همچنين در يخلد) و نافع و ابو عمرو و اهل كوفه- جز ابو بكر- به باب مفاعله و جزم (و جزم در يخلد) خوانده اند. جزم بنا بر بدل بودن از «يلق» و رفع بنا بر استيناف است. اما باب تفعيل و مفاعله از لحاظ معني يكي هستند.

وقار روي زمين راه مي روند و از تكبر و فساد و معصيت خودداري ميكنند. اينكه «بندگان خدا» مي گويد: براي تشريف است. يعني از بندگان خدا انتظاري جز اين نيست. چنان كه پدري بگويد: فرزند من كسي است كه من از او راضي هستم و مرا اطاعت كند. بدينوسيله فرزندان متخلف را توبيخ مي كند.

امام صادق (ع) فرمود: منظور كسي است كه بر طبيعت خويش حركت كند و از تبختر و تكبر خودداري نمايد. برخي گويند: يعني با حلم و دانش گام برميدارند و در برابر جهل و خيره سري ديگران متانت خود را از دست نميدهند.

وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً: هر گاه جاهلان به آنها سخني زشت و ناپسند بگويند، جواب آنها را بزشتي نميدهند و زبان خود را به حرف هاي زشت و ناپسند نمي آلايند و در پاسخ آنها مرتكب گناه نميشوند. يا اينكه به جاهلان سلام ميكنند. چنان كه در جاي ديگر مي فرمايد: «وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ» (هر گاه سخن لغو بشنوند، از آن اعتراض كرده، گويند: اعمال ما براي ما و اعمال شما براي شماست. سلام بر شما: قصص 55) قتاده گويد: اخلاق مسلمين اين بود كه با جاهلان سرسري نميكردند. ابن عباس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 223

مي گويد: در برابر كسي كه جهالت ميكرد، جهالت نميكردند. حسن گويد: روزها كه در ميان مردم منتشر مي شدند، اخلاقشان اين بود. اما شب آنها هم بهترين شبها بود. با خداي خود خلوت مي كردند و براز و نياز مي پرداختند. چنان كه ميفرمايد:

وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً: شب ها بيدار

مي مانند و در پيشگاه خداي خود گاه در حال قيامند و گاه در حال سجود و از خداي خود درخواست پاداش مي كنند.

وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً:

و ميگويند: خدايا عذاب جهنم كه دائمي و هميشگي و جدا نشدني است، از ما دور گردان.

إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً: جهنم براي استقرار و اقامت، بد جايگاهي است.

وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا: برخي گفته اند: اسراف، خرج كردن مال است در راه معاصي و اقتار امساك از خرج كردن مال است در راه حق.

پس مقصود اين است كه بندگان خدا مال خود را در راه حق صرف ميكنند. نه از اين كار امساك مي كنند و نه مال خود را در راه معصيت صرف مي كنند.

برخي گفته اند: اسراف زياده روي و اقتار امساك از اداي حق خداست. پس مقصود از آيه اين است كه: مال خود را به زياده روي و بخل و امساك خرج نميكنند.

بلكه بطور صحيح انفاق مي كنند.

در روايت است كه رسول گرامي اسلام فرمود: هر كس مال را در راه ناحق بدهد اسراف كرده و هر كس مال را از راه حق منع كند، مرتكب «قتر» شده است. علي (ع) فرمود: صرف كردن مال در راه خوردنيها و آشاميدنيها اسراف نيست. گو اينكه زياد باشد.

وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً: بلكه خرج كردن مال، ما بين اسراف و امساك است.

نه اسراف مي كنند و نه تنگ چشمي بخرج ميدهند و اين روش بسيار پسنديده است.

مقصود از قوام زندگي آن چيزي است كه انسان را بي نياز كرده، استوار دارد. برخي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 224

گفته اند: «قُوام»

عدل و استقامت است و «قِوام» چيزي است كه زندگي را بپا دارد و استقرار بخشد. امام صادق (ع) فرمود: «قَوام» حد ميانه است و فرمود: دعاي چهار كس مستجاب نميشود: مردي كه در خانه بنشيند و بگويد: خدايا مرا روزي ده، در جوابش مي گويد: آيا ترا امر بطلب روزي نكرده ام؟ و مردي كه در باره زن خود نفرين كند و بگويد:

خدايا مرا از دست او راحت كن. خداوند به او مي گويد: آيا كار او را بدست تو نداده ام؟

و مردي كه مال خود را تباه كند و بگويد: خدايا روزيم ده. به او ميگويد: آيا ترا امر به ميانه روي نكردم؟ و مردي كه مال خود را بدون مدرك قرض دهد. خداوند به او ميگويد:

آيا به تو امر نكردم كه شاهد بگير.

وَ الَّذِينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ: بندگان خدا كساني هستند كه براي خدا شريك قرار نمي دهند. بلكه عبادت خود را متوجه خداي يكتا مي كنند.

وَ لا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ: كشتن مسلمانان و اهل كتاب كه با مسلمانان هم پيمانند، روا نيست اما كشتن كافر حربي و كساني كه مرتكب قتل عمد يا ارتداد يا زنا محصنه شده يا در روي زمين فساد ميكنند، رواست بندگان خدا تنها در صورتي اقدام به قتل ديگري ميكنند كه از نظر شرع كشتن جايز و حلال باشد.

وَ لا يَزْنُونَ: بندگان خدا از زنا خودداري ميكنند. از اينجا استفاده ميشود كه بزرگترين گناهان بعد از شرك و قتل نفس، زناست. ابن مسعود گويد: از پيامبر خدا پرسيدم: چه گناهي بزرگتر است؟ فرمود: اينكه براي خدايي كه آفريدگار تست شريك قرار دهي. پرسيدم: ديگر

چه؟ فرمود: اينكه فرزند خود را بكشي از ترس اينكه از عهده نانش بر نيايي. پرسيدم: ديگر چه؟ فرمود: اينكه با زن همسايه خود زنا كني. خداوند در تصديق گفتار پيامبر خود اين آيه را نازل كرد.

وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاماً: كسي كه مرتكب اين كارها نشود، گرفتار كيفر خواهد شد.

اثام به معني جز است. شاعر گويد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 225

و هل ياثمني اللَّه في ان ذكرتها و عللت اصحابي بها ليلة النفر

آيا بواسطه اينكه آن زن را ياد كردم و شب حركت، همراهانم را مشغول كردم.

خدا كيفرم ميدهد؟

برخي گفته اند: «اثام» نام واديي است در جهنم. اكنون در تفسير اثام است كه مي فرمايد:

يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ: در روز قيامت خداوند اجزاء كيفر او را چند برابر ميكند، نه اينكه استحقاق او را چند برابر ميكند زيرا خداوند ظلم نمي كند و كسي را بيشتر از استحقاق كيفر نميدهد. برخي گفته اند: مقصود اين است كه كيفر هر گناهي را جداگانه مي بيند. و برخي گفته اند: منظور اين است كه هم در دنيا عذاب مي بيند و هم در آخرت.

وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً: و براي هميشه در جهنم گرفتار خواري و ذلت خواهد بود.

اينكه مي گويد: گرفتار خواري است، بخاطر اين است، كه گاهي بعضي از دردها و گرفتاريها به بعضي از افراد مي رسد و مقصود اهانت به آنها نيست. مي خواهد بفرمايد:

آنچه اين افراد در جهنم مي بينند از روي اهانت است.

سپس توبه كنندگان را استثنا كرده، مي فرمايد:

إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ:

مگر كساني كه از گناهان خود توبه كنند و

بخداي خود ايمان آوردند و بين خود و خداي خود به عمل صالح پردازند، اينها كسانيند كه خداوند توفيقشان ميدهد كه پس از معصيت اطاعت كنند و پس از فراموشي خدا را ياد كنند و پس از بدي نيكي كنند.

برخي گويند: يعني پس از توبه خداوند كارهاي بد ايشان را در ايام شرك، تبديل بكارهاي خوبي ميكند كه در ايام ايمان انجام ميدهند. شرك آنها تبديل به ايمان مي شود و كشتن ايشان مؤمنين را تبديل مي كند به كشتن ايشان مشركين را و زناي آنها را تبديل به عفت و پاكدامني مي كند.

برخي گويند: مقصود اين است كه گناه را از بنده محو مي كند و به جاي آن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 226

حسنه براي او ثبت ميكند. دليل اين قول روايتي است كه از پيامبر خدا نقل شده است.

فرمود: روز قيامت شخص را مي آورند و مي گويند: گناهان صغيره او را به او عرضه كنيد و گناهان كبيره اش را از او دور سازيد. به او مي گويند: در فلان روز اين كار را كردي و در فلان روز اين كار را. او اقرار ميكند و در دلش از گناهان كبيره مي ترسد.

آن گاه گفته مي شود: بجاي هر بدي كه مرتكب شده، حسنه اي به او بدهيد. مي گويد:

گناهاني كرده ام كه در اينجا نمي بينم. راوي ميگويد: ديدم پيامبر خدا اينقدر خنديد كه دندانهايش پيدا شد «1».

وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً: خداوند پوشنده گناهان بندگان است و برحمت او فضل خويش به آنها انعام ميكند.

__________________________________________________

(1)- سيئه به فعلي گفته مي شود كه مخالف امر خدا و حسنه به فعلي گفته مي شود كه موافق امر خداست. مثلا آميزش با

يك زن، اگر طبق موازين شرعي است، حسنه و اگر مخالف است سيئه و زناست. اشخاص مشرك، پيش از توبه بخاطر خباثت باطني كه داشتند كارهاي ايشان سيئه بود. پس از آنكه توبه كردند، بواسطه طهارت باطني اعمالشان حسنه است. پس فعل تابع ذات و صبغه باطني افراد است. هنگامي كه باطن پاك شد و ذات بوسيله توبه و ايمان و عمل صالح، خباثت خود را از دست داد، چه مانعي دارد كه آثار هم به تبع ذات، پاك و شسته شود؟ زيرا توبه كه اين قدرت را دارد كه نهاد شخص را از خباثت به طهارت تبديل كند و ذات را كه منشأ آثار و افعال است. ديگرگون سازد، اين قدرت را دارد كه آثار را نيز عوض كند و سيئه ها را تبديل به حسنات نمايد. روايتي هم كه در متن آمده، مؤيد همين معني است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 227

دروغ را چهل تازيانه مي زد و صورتش را سياه ميكرد و او را در بازار مي گرداند.

اصل زور، به معني تزوير و جلوه دادن باطل به صورت حق است.

وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً: هنگامي كه از كارهاي زشت و معصيتها مي گذرند بزرگوارانه مي گذرند و نشان ميدهند كه به اين كارها راضي نيستند. زيرا بالاتر از اينند كه در اين كارها داخل شوند و با مردمي كه به اين كارها دست مي زنند، اختلاط و آميزش پيدا كنند.

بديهي است كه بزرگواري و بزرگمنشي افراد، به آنها اجازه نميدهد كه شؤونات اجتماعي و ديني خود را زير پا گذارند و با هر كس و ناكسي آميزش پيدا كنند.

برخي گفته اند: مقصود از اينكه بزرگوارانه مي گذرند، اين است كه وقتي به كسي مي رسند كه به آنها سخن زشت مي گويد، چشمپوشي مي كنند و وقتي به كسي مي رسند كه از آنها كمك ميخواهد، ياريش مي كنند.

امام باقر (ع) مي فرمايد: منظور اين است كه نام اعضاي قبيحه را به كنايه ياد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 230

ميكنند.

اصل لغو، به كارهاي بي فايده اطلاق مي شود. اعم از اينكه باطل باشد يا نباشد.

از اينرو به كار آدم ساهي و غافل نيز لغو گفته مي شود. حال آنكه كار چنين آدمي نه خوب است نه بد. الا اينكه ضرر آن به غير برسد كه در اين صورت، مورد اختلاف است كه آيا نيك است يا بد؟

وَ الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْها صُمًّا وَ عُمْياناً: هنگامي كه به قرآن و ادله اي كه خداوند اقامه كرده است، موعظه شوند، دقت و تأمل مي كنند و همچون كران و كوران نيستند كه گويي چيزي نشنيده و

نديده اند. بلكه چشم و گوش خود را باز ميكنند و نفع معنوي مي برند.

حسن مي گويد: چه بسيار كساني كه قرآن ميخوانند ولي همچون كور و كر مي مانند! وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ: مي گويند:

پروردگارا، زنان و فرزنداني بما بده كه به پرستش تو ما را شاد گردانند. در دنيا اهل صلاح باشند و در آخرت، اهل بهشت.

وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِينَ إِماماً: پروردگارا، ما را از كساني قرار ده، كه اهل تقوي به آنها تأسي ميجويند.

ممكن است كه منظور اين باشد كه پروردگارا، اهل تقوي را پيشواي ما قرار ده.

بنا بر اين آيه شريفه در اصل بوده است: «و اجعل المتقين لنا اماما» أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا: مردمي كه اين اوصاف را دارند، پاداششان در درجه اعلاي بهشت است. بخاطر اينكه به طاعت خدا و رسول و سختي هاي دنيا صبر كرده اند.

اصل غرفه، بنائي است كه روي بناي ديگري ساخته شده است. برخي گويند:

غرفه، نام بالاترين منزلهاي بهشت است. هم چنان كه در دنيا نيز غرفه بالاترين مسكن است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 231

وَ يُلَقَّوْنَ فِيها تَحِيَّةً وَ سَلاماً: فرشتگان در بهشت آنها را به سخنان سرور- آميز و نويد به پاداش عظيم، ملاقات مي كنند.

خالِدِينَ فِيها حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً: آنان در بهشت كه جايگاهي نيكو و پسنديده است، جاوداني هستند و گرفتار مرگ و زوال نميشوند.

قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ: بگو: اگر بخاطر دعوت شما به اسلام نبود، خداوند توجهي و عنايتي به شما نداشت. بديهي است كه چيزي كه مورد توجه و عنايت نباشد، وجود و عدمش يكسان است.

مقصود اين

است كه به مشركين گفته شود كه نيكي و بدي ايشان سود و زياني براي خداوند ندارد تا خدا بخاطر سود و زيان خود ايشان را دعوت بدين كند.

بلكه اين مقتضاي حكمت است كه خداوند بندگان خود را بوسيله پيامبران دعوت به دين كند.

ممكن است منظور اين باشد كه اگر دعا و عبادت شما نبود، خداوند به شما عنايت و توجهي نداشت. يعني كسي كه عبادت نكند، پيش خدا قدر و منزلتي ندارد.

يزيد بن معاويه عجلي از امام باقر (ع) مي پرسد: قرائت افضل است يا دعاي بسيار؟ مي فرمايد: دعاي بسيار بهتر است و همين آيه را مي خواند.

فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً: شما مردم مكه، دعوت خدا و پيغمبر را تكذيب كرديد و ديري نمي پايد كه كيفر آن دامنگير شما خواهد شد.

برخي گويند: منظور اين است كه اين تكذيب شما دامنگير شما خواهد شد و راه توبه را به روي شما مي بندد.

برخي گويند: منظور كشته شدن در جنگ بدر يا عذاب آخرت است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 232

و تفسير سوره 28 آيه (1 تا 11) و ترجمه 29 قرائت و مقصود 30 آيه (12 تا 19) و ترجمه 34 قرائت، لغت، اعراب و مقصود 35 نظم آيات 39 آيه (20 تا 25) و ترجمه 40 قرائت و مقصود 41 آيه (26 تا 30) و ترجمه 44 قرائت و مقصود 45 آيه (31 تا 40) 47 ترجمه، قرائت، اعراب و مقصود 48 آيه (41 تا 50) 51 ترجمه، قرائت و مقصود 52 آيه (51 تا 56)، ترجمه و قرائت 55 مقصود 56 آيه (57 تا 61)، ترجمه و مقصود 59 آيه (62 تا 71) 61 ترجمه، قرائت، لغت و اعراب 62 مقصود 63 آيه (72 تا 80) 66 ترجمه، لغت و مقصود 67 آيه (81 تا 90) و ترجمه 70

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 233

قرائت و مقصود 71 نظم آيات 73 آيه (91 تا 100) 74 ترجمه، قرائت، لغت و اعراب 75 مقصود 76 آيه (101 تا 110) 81 ترجمه، قرائت، لغت و اعراب 82 مقصود 83 آيه (111 تا 118) و ترجمه 87 قرائت، اعراب و مقصود 88 سورة النور عدد آيات، فضيلت و تفسير سوره 92 آيه (1 تا 3) و ترجمه 93 قرائت، لغت و مقصود 94 آيه (4- 5)، ترجمه، اعراب و مقصود 98 آيه (6 تا 10) و ترجمه 101 قرائت و شأن نزول 102 مقصود 104 آيه (11 تا 15) 106 ترجمه، قرائت و شأن نزول 107 مقصود 109 آيه (16 تا 20) و ترجمه 112 مقصود 113 نظم آيات 114 آيه (21 تا 25) 115 ترجمه، قرائت و شأن نزول 116

مقصود 117 نظم آيات 119 آيه (26 تا 29) و ترجمه 120 لغت و مقصود 121 نظم آيات 124 آيه (30 تا 31) 125 ترجمه، قرائت، لغت، اعراب و مقصود 126 آيه (32 تا 34) و ترجمه 130 اعراب و مقصود 131 آيه (35 تا 38) 136 ترجمه، قرائت و اعراب 137 مقصود 138 نظم آيات 145 آيه (39- 40) و ترجمه 146 قرائت، لغت و مقصود 147 آيه (41 تا 46) ترجمه، قرائت و لغت 149 اعراب و مقصود 151 آيه (47 تا 52) و ترجمه 155 قرائت، لغت و شأن نزول 156 مقصود 157 نظم آيات 159 آيه (53 تا 55) و ترجمه 160 قرائت، اعراب و مقصود 161 آيه (56- 57) ترجمه، قرائت و مقصود 165 آيه (58 تا 60) 166 ترجمه، قرائت و مقصود 167 آيه (61) و ترجمه 170 قرائت و مقصود 171 آيه (62 تا 64) و ترجمه 175 لغت، اعراب و مقصود 176 سوره الفرقان عدد آيات، فضيلت و تفسير سوره 179

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 17، ص: 234

آيه (1 تا 6) 180 آيه (7 تا 10) و ترجمه 181 قرائت، اعراب و مقصود 182 آيه (11 تا 18) 186 آيه (19- 20) و ترجمه (جزء نوزدهم) 187 قرائت، لغت، اعراب و مقصود 188 آيه 21 تا 29 193 آيه 30، ترجمه، قرائت و لغت 194 اعراب و شأن نزول 195 مقصود 196 آيه 31 تا 37 201 آيه 38 تا 40، ترجمه و لغت 202 اعراب و مقصود 203 آيه 41 تا 48 207 آيه 49 تا 50، ترجمه و لغت 208 اعراب و

مقصود 209 آيه 51 تا 58 213 آيه 59 و 60، ترجمه، قرائت و لغت 214 اعراب و مقصود 215 نظم آيات 218 آيه 61 تا 68 219 آيه 69 و 70، ترجمه و قرائت 220 لغت، اعراب و مقصود 221 آيه 71 تا 77 و ترجمه 227 قرائت، لغت و مقصود 228 فهرست 232