سوگند كه ترسيدم او ملتجي باشد.

ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقي : حسن گويد: مشركين به پيامبر ميگفتند:

شقي است. خداوند به او فرمود: اي مرد، قرآن را بر تو نازل نكرده ايم كه شقي گردي، بلكه براي اين است كه آمادگي پيدا كني و بوسيله آن به كرامت دنيا و آخرت نائل گردي.

قتاده مي گويد: پيامبر اسلام در تمام شب نماز ميگزارد و سر خود را به ريسماني مي بست كه خواب او را مغلوب نسازد. خداوند به او دستور فرمود كه بر خود آسان گيرد و خاطر نشان كرد كه وحي نفرستاده است كه تا اين اندازه خود را رنجور سازد.

إِلَّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشي : مبرد گويد: يعني قرآن را فرستاديم تا ياد آوري كساني باشد كه از خدا مي ترسند. تذكره و تذكير هر دو مصدرند.

تَنْزِيلًا مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلي : فرستنده قرآن در حد اعلاي عظمت قرار دارد، زيرا او كسي است كه زمين و آسمانهاي بلند را آفريده است.

الرَّحْمنُ عَلَي الْعَرْشِ اسْتَوي : و اوست خداوند رحمان كه بر عرش استيلا يافت.

احمد بن يحيي گويد: استواء يعني توجه به شي ء. گويا ميخواهد بگويد:

خداوند به آفرينش عرش توجه كرد و خلقت آن را اراده فرمود. در باره معناي استواء در سوره بقره و اعراف گفتگو شده است.

لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّري : علم و تدبير و مالكيت آنچه در آسمانها و زمين است و آنچه ميان آنهاست و آنچه زير خاك است، بخداوند متعال متعلق است.

برخي گفته اند: منظور از «ما تَحْتَ الثَّري » گنج ها و بدن مردگان است.

وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفي : اگر صداي خود

را بلند كني بيهوده است و لازم نيست كه اين زحمت بيهوده را تحمل كني زيرا خداوند داناي راز

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 8

و داناي چيزهايي است كه مخفي تر از راز است. برخي گفته اند: يعني: چه صدا را بلند كني چه صدا را بلند نكني خدا داناست.

درباره اينكه آيا مخفي تر از راز چيست؟ اختلاف است. برخي گفته اند: راز آن چيزي است كه شخص در نهان بديگري مي گويد و مخفي تر از راز آن چيزي است كه در دل خود مخفي مي سازد. اين قول از ابن عباس است. قتاده و سعيد بن جبير و ابن زيد گويند: سر چيزي است كه شخص در دل خود پنهان مي سازد و مخفي تر از سر آن چيزي است كه كسي آن را نميداند تا در دل پنهان سازد. برخي گويند: سر چيزي است كه الان در خاطر تو ميگذرد و مخفي تر از سر آن چيزي است كه بعداً بخاطر تو خواهد گذشت. «1» مجاهد گويد: سر آن چيزي است كه از مردم پوشيده ميداري و مخفي تر از آن وسوسه است. زيد بن اسلم گويد: يعني خداوند اسرار مردم را ميداند و اسرار خود را از مردم پوشيده داشته است (در اين صورت «اخفي» فعل ماضي است).

امام باقر و امام صادق (ع) ميفرمايند: سر يعني چيزي كه در ضمير خود پنهان ميكني و مخفي تر از سر آن چيزي است كه قبلا به قلب تو خطور كرده و فراموشش كرده اي «2»

(السر ما اخفيته في نفسك و اخفي ما خطر ببالك ثم نسيته)

. اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْني : جز او هيچكس سزاوار پرستش نيست.

او

را نام هايي است كه بر يگانگي و نعمت بخشي او دلالت دارد و بهر كدام كه او را بخواني رواست. پيامبر خدا فرمود: خدا را نود و نه نام است كه هر كس آنها را مورد

__________________________________________________

(1)- اين معني با آنچه امروز بنام ذهن خود آگاه و ناخودآگاه گفته مي شود كاملا متناسب است. [ … ]

(2)- در پاورقي پيش اشاره اي به ذهن خود آگاه، و ناخودآگاه كرديم. توضيح آن اين است كه هميشه ذهن انسان همچون گنجينه اي است پر از اسرار. بعضي از اين اسرار فعلا مورد توجه شخص نيستند ولي بعداً ممكن است به مناسبتي متذكر آن شوند. اين قسمت از گنجينه ذهن را ذهن ناآگاه مي گوييم. اما آن اسراري كه الان مورد توجه شخص هستند قسمت آگاه و غير معقول ذهن هستند، از نظر امام پنجم و ششم دعا «سر» قسمت آگاه ذهن و «اخفي» قسمت غير آگاه ذهن است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 9

دقت و تأمل قرار دهد به بهشت مي رود. زجاج مي گفت: مقصود اين است كه هر كس خدا را به يگانگي بشناسد و اين اسماء نيكو را ياد كند و مقصودش توحيد و تعظيم خداوند باشد به بهشت مي رود. در حديث است كه: هر كس «لا اله الا اللَّه» را از روي اخلاص بگويد، به بهشت مي رود، اين براي كسي است كه يكي از نامهاي خدا را ياد كند. اما آنكه همه نامهاي خدا را ياد كند، چطور؟

در اينجا «اسماء» كه موصوف است به صيغه جمع و صفت آن «الحسني» به صيغه مفرد است نظائر ديگري هم در قرآن دارد. مثل «حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ» و «مَآرِبُ أُخْري »

علت اين است كه صيغه جمع مكسر در حكم مفرد مؤنث است و مي توان صفت آن را مفرد مؤنث آورد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 10

آتش كسي ببينم كه راه را بمن نشان دهد. يا اينكه از خود آتش نشاني بيابم كه بوسيله آن راه را پيدا كنم.

فَلَمَّا أَتاها نُودِيَ يا مُوسي إِنِّي أَنَا رَبُّكَ: ابن عباس مي گويد: همين كه نزديك آتش آمد، با كمال تعجب مشاهده كرد كه آتش در درخت عناب است. در آنجا ايستاد و محو تماشاي زيبايي آتش و سبزي و خرمي درخت گرديد. در اين وقت از سوي درخت به او خطاب شد: اي موسي! من آفريدگار توام و تدبير امور تو در كف من است.

وهب گويد: موسي بسرعت جواب داد كه من صداي ترا مي شنوم و ترا نمي بينم.

كجايي؟ گفت: من بالاي سر تو و با تو و پيش رو و پشت سر توام و از تو بتو نزديكترم.

موسي دانست كه اين اوصاف مخصوص خداست و اطمينان يافت و اين بخاطر اعجازي بود كه ظاهر شده بود.

برخي گفته اند: اين اطمينان از آنجا حاصل شد كه ميديد آتشي در درختي سبز روشن است نه آتش درخت را مي سوزاند و نه درخت آتش را خاموش ميكند و صداي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 13

تسبيح فرشتگان را مي شنيد. چنين منظره اي باعث آرامش خاطر او گرديد.

تكرار ضمير بصورت متصل و منفصل براي تأكيد و ازاله شبهه و تحقيق معرفت است.

فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ: نعلينت را بيرون بياور.

در باره علت اين امر اقوالي است:

1- كعب و عكرمه گويند: نعلين از پوست ميته الاغ بود. از امام صادق (ع) نيز چنين روايت شده است.

2- حسن و مجاهد و سعيد بن جبير و ابن جريح گويند: از پوست گاو تذكيه شده بود. منظور اين بود كه پا را برهنه

كند و از بركت وادي مقدس بهره مند گردد.

3- اصم گويد: پا برهنه بودن نشان تواضع است. بهمين جهت گذشتگان پا برهنه طواف ميكردند.

4- ابو مسلم گويد: موسي نعل پوشيده بود كه از پليدي و شر حشرات مصون بماند. خداوند او را ايمن ساخت و مطمئنش كرد كه خطري نيست و زمين پاك است.

إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُويً: طوي نام همان سر زمين مقدس است. در باره وجه تسميه گفته اند: دو بار تقديس شده است. مقدس يعني مبارك. منظور اين است كه در آنجا نعمت ها و رزق و روزي فراوان است. بعضي گفته اند: يعني تطهير شده است.

وَ أَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِما يُوحي : من ترا برسالت برگزيده ام. سخنم را گوش ده و ثبات قدم داشته باش.

إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي: پس به او دستور داد كه وحي را استماع كند. در باره توحيد و اخلاص به او دستور داده، مي فرمايد: خدايي كه سزاوار پرستش باشد، جز من نيست. مرا پرستش كن و كسي را در عبادت شريك من نگردان و نماز را براي اينكه به تسبيح و تعظيم به ياد من باشي بپاي دار. زيرا نماز جز براي ياد خدا نيست. يا اينكه مقصود اين است كه نماز را بپاي دار تا من هم بمدح و ثنا بياد تو باشم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 14

اكثر مفسران قرآن معتقدند كه منظور از جمله اخير اين است كه هر وقت متذكر شدي كه نمازي بر عهده داري بخوان. خواه در وقت نماز باشي و خواه نباشي.

اين مطلب از امام باقر (ع) نيز روايت شده است. انس مي گويد: پيامبر

خدا فرمود هر كس نمازي را فراموش كرد، هر وقت بخاطر آورد بخواند كه كفاره اي جز اين ندارد پس اين آيه را خواند: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي» اين روايت در صحيح مسلم است.

إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفِيها: قيامت بطور حتم فرا مي رسد. ميخواهم هنگام فرا رسيدن آن را از بندگانم مخفي بدارم تا ناگهان فرا برسد.

تغلب گويد: بهترين تفسير همين است.

فايده كتمان، اين است كه مخوف تر و هولناكتر خواهد بود. زيرا مردم وقتي ندانند قيامت چه وقت فرا مي رسد؟ بيشتر مي ترسند.

برخي گفته اند: يعني ميخواهم از خودم هم آن را مخفي بدارم. بديهي است كه هر وقت خداوند بگويد: ميخواهم آن را از خودم هم مخفي بدارم، معلوم است كه براي تو هم نخواهم گفت. عادت عرب اين بود كه هر گاه ميخواستند در كتمان چيزي مبالغه كنند، مي گفتند: «كتمته حتي من نفسي» و مقصود اين بود كه به احدي نخواهم گفت بدينترتيب خداوند متعال هم حد اكثر مبالغه را در باره اخفاي قيامت كرده است.

ابو عبيده مي گويد: يعني نزديك است كه قيامت را بمرحله وقوع برسانم.

لِتُجْزي كُلُّ نَفْسٍ بِما تَسْعي : هدف از وقوع قيامت اين است كه هر كسي پاداش عمل نيك و بد خود را ببيند و از ظالم انتقام مظلوم گرفته شود.

فَلا يَصُدَّنَّكَ عَنْها مَنْ لا يُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدي : كساني كه بقيامت مؤمن نيستند و به هواي نفس تن داده اند، ترا از نماز يا از ايمان بقيامت يا عبادت و دعوت باز ندارند كه گرفتار هلاكت خواهي شد. اين خطاب اگر چه بموسي است، اما در حقيقت بهمه مكلفين است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 15

آيات برمي آيد كه خداوند با موسي تكلم كرده است و كلام خداوند قديم نيست. بلكه حادث است. زيرا كلام خداوند بصورت حروفي منظم در درخت حلول كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 16

همكاري قرار ده، هارون برادرم را، پشتم را به او محكم گردان و او را در كارم شريكم گردان تا ترا بسيار تسبيح كنيم و بسيار بياد تو باشيم كه تو به حال ما بصير هستي. خداوند فرمود: خواست تو به تو داده شد، اي موسي.

أَلْقِها يا مُوسي فَأَلْقاها فَإِذا هِيَ حَيَّةٌ تَسْعي : بدستور خداوند عصا را بر زمين افكند و به شكل ماري در آمد كه با سرعت حركت مي كرد. برخي گفته اند:

به شكل مار زرد رنگي در آمد كه همچون اسب داراي يال بود و هم چنان بزرگ شد تا به شكل اژدهاي عظيمي در آمد. برخي گفته اند: لحظه اي پس از آنكه عصا را بر زمين افكند به شكل بزرگترين اژدهايي در آمد كه كمتر كسي آن را ديده بود.

همچون كره شتري بود كه سنگها را مي بلعيد و درختها را از ريشه برمي آورد و از چشمانش آتش بيرون مي جهيد و سر خميده عصا بگردن اژدها تبديل شده، در آن موهايي روئيده بود به شكل نيزه. موسي همين كه اين منظره را ديد، بعقب رفت.

سپس بياد خداوند افتاد و از روي شرم و حيا بر جاي خود ايستاد. از جانب خداوند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 20

فرمان آمد كه بجاي اولت برگرد. موسي با اينكه سخت مي ترسيد، برگشت. قالَ خُذْها وَ لا تَخَفْ سَنُعِيدُها سِيرَتَهَا الْأُولي : آن گاه خداوند به او فرمود: اژدها را بگير و نترس كه ما او را به شكل همان عصاي نخست در مي آوريم.

موسي جبه پشمينه اي بر تن داشت كه دامن آن را شكافته بود. همين كه خداوند فرمان داد كه اژدها را بگيرد، دست برد و دامن جبه را گرفت تا بوسيله آن اژدها را بگيرد. خطاب آمد تو گمان مي كني اگر خداوند اژدها را اجازه داده بود كه بتو صدمه اي بزند مي توانستي بوسيله دامن جبه خود را از صدمه آن نجات دهي؟ موسي گفت: نه. من ضعيفم و آدم

ضعيف مي ترسد. آن گاه دامن جبه را رها كرد و دست خود را در دهان اژدها فرو برد ولي با كمال تعجب مشاهده كرد گردن عصا در دست دارد.

برخي گفته اند: اين عصا از چوب آس بهشتي بود كه پيامبران سلف از آدم ابو البشر به ارث برده بودند و شعيب آن را به موسي داده بود. وهب گويد: از درخت خارداري (عوسج) بود بطول ده ذراع. يعني به بلندي قامت موسي.

وَ اضْمُمْ يَدَكَ إِلي جَناحِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ آيَةً أُخْري : مجاهد و كلبي گويند: يعني دست خود را زير بغل كن. برخي گفته اند: يعني دستت را به- پهلويت بگذار و برخي گفته اند: يعني دستت را در گريبانت ببر و جناح كنايه از گريبان است. رنگ پوست موسي ميان سفيدي و سياهي بود همين كه دستش را از گريبانش خارج كرد، بقدري سفيد و درخشان بنظر مي رسيد كه مثل ماه و خورشيد بلكه بقول ابن عباس شديدتر از خورشيد و ماه مي درخشيد. بدون اينكه نقطه سياه يا لكه اي در آن باشد. وقتي كه دستش را به جاي اول برگردانيد برنگ سابق خود برگشت و اين آيت ديگري بود كه خداوند بعنوان سند و اعجاز نبوت و رسالت بوي عطا ميكرد.

لِنُرِيَكَ مِنْ آياتِنَا الْكُبْري : منظور ما اين است كه بزرگترين آيات خود را بتو نشان دهيم. در اينجا اگر «الكبر» گفته مي شد كه صفت همه آيات باشد، روا بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 21

برخي گفته اند: يعني مي خواهيم غير از اين دو علامت، آيات و علامات ديگري هم بتو ارائه دهيم.

برخي گفته اند: منظور از اين آيات، هلاك فرعون و قوم اوست.

پس

از آنكه خداوند معجزه ها را به او نشان داد، او را امر به تبليغ كرد و به او فرمود:

اذْهَبْ إِلي فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغي : اكنون بمنظور دعوت فرعون نزد او برو كه او مردي جبار و طغيانگر و متجاوز است.

قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي: در اين وقت موسي تقاضا كرد كه: پروردگارا سينه ام را گشايش ده تا نترسم و بيمي بدل راه ندهم.

وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي: تحمل بار سنگين رسالت را بر من آسان گردان تا بتوانم نزد اين مرد خود خواه بروم و او را به حق دعوت كنم.

وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي: گويند: در زبان موسي نقصاني بود كه كلمات را سريع ادا ميكرد و شنونده متوجه سخن او نميشد. برخي گفته اند:

هنگامي كه كودك خرد سالي بود و فرعون او را در آغوش گرفت و ريش او را كند، فرعون خواست او را بكشد. آسيه گفت: او را نكش كه كودك خرد سالي است و عقل ندارد و علامت جهلش اين است كه ميان درّ و آتش تميز نميدهد. فرعون دستور داد در و آتش آوردند و پيش روي موسي نهادند. ميخواست در را بردارد ولي جبرئيل مانع او شد و او آتش را برداشت و در دهان گذاشت و زبانش سوخت.

برخي گفته اند: تمام مانع از زبان موسي برداشته نشد زيرا در جاي ديگر از قول فرعون مي فرمايد: «وَ لا يَكادُ يُبِينُ» (سوره زخرف آيه 52) ولي حسن مي گويد: خداوند دعاي موسي را مستجاب كرد و گره را از زبانش گشود و اين قول صحيح است. زيرا خداوند فرمايد: «أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسي » خواهش تو اي موسي برآورده شد و

معني «لا يَكادُ يُبِينُ» اين است كه موسي دليل و حجتي ندارد و بدينوسيله مي خواستند مردم را از او دور سازند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 22

وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي: خدايا يكي از بستگان مرا كه نسبت بمن صميمي تر و دلسوزترند، بكمك من بفرست تا هنگام رفتن نزد فرعون مرا كمك كند.

هارُونَ أَخِي: اين وزير هارون است كه برادر پدري و مادري موسي بود و در مصر به سر مي برد.

اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي: پشتم را به او محكم گردان و او را بكمك من بفرست.

وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي: او را در وظيفه مقدس نبوت شريك من گردان تا بر كمك من مشتاق تر باشد. بنا بر اين موسي فقط تقاضاي وزارت هارون نكرد، بلكه مقام نبوت هم براي او تقاضا كرد.

علت اينكه وزير مي گويند، اين است كه وزير كارها و وظايف سنگين زمامدار را متحمل مي شود.

برخي گفته اند: اين كلمه از وزر بمعني ملجاست و علت اينكه وزير مي گويند اين است كه زمامدار در تصميمات و كارها به او ملتجي مي شود.

گويند: هارون سه سال از موسي بزرگتر بود. قدش از موسي بلندتر و رنگش سفيدتر و بدنش فربه تر و زبانش گوياتر بود و سه سال پيش از موسي زندگي را بدرود گفت.

كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً: اين خواسته هاي ما را برآورده فرما تا ترا بسيار تقديس كنيم.

يعني اين در خواستها براي مقام و رياست نيست. بلكه براي اين است كه بهتر بتوانيم ترا عبادت كنيم و دستوراتت را بمرحله اجرا در آوريم.

وَ نَذْكُرَكَ كَثِيراً: بخاطر نعمتهايي كه بما عطا كرده اي ترا حمد و ثنا گوييم.

إِنَّكَ كُنْتَ بِنا بَصِيراً: تو به احوال و امور ما

عالم هستي. برخي گفته اند: يعني تو ميداني كه در انجام وظائف نبوت به اين چيزها محتاجيم.

قالَ قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسي : خداوند متعال به موسي فرمود: خواسته هايت بر آورده شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 23

امام صادق مي فرمايد: پدرم از جدم امير المؤمنين نقل كرده كه:

«كن لما لا ترجو ارجي منك لما ترجو فان موسي بن عمران خرج يقتبس لاهله ناراً فكلمه اللَّه عز و جل فرجع نبياً و خرجت ملكة سبا كافرة فاسلمت مع سليمان و خرج سحرة فرعون يطلبون العزة لفرعون فرجعوا مؤمنين»

به آنچه اميدوار نيستي، اميدوارتر از آنچه اميدواري، اميدوار باش. زيرا موسي رفت كه براي خانواده اش آتشي بياورد و خدا با او تكلم كرد و پيامبر شد و برگشت و ملكه سبا با حال كفر نزد سليمان رفت و مسلمان شد و ساحران دربار فرعون در راه عزت فرعون كوشش ميكردند و داراي ايمان شدند و برگشتند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 24

(43) فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشي (44)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 25

كه هر كه ترا ببيند دوستت بدارد. حتي فرعون هم ترا دوست داشت و از شرش سالم ماندي و آسيه همسر فرعون هم ترا دوست داشت و ترا بفرزندي گرفت.

ابن عباس گويد: يعني محبت ترا در دل بندگانم انداختم بطوري كه مؤمن و كافر ترا دوست بدارند.

قتاده گويد: در چشم موسي ملاحتي بود كه هر كس او را ميديد به او عشق مي ورزيد.

وَ لِتُصْنَعَ عَلي عَيْنِي: قتاده گويد: يعني منظورم اين بود كه تو زير نظر خودم بزرگ شوي و در رفاه و آسايش باشي. زيرا وقتي كه كسي را زير نظر بگيرند آسايش او را تأمين مي كنند.

جبائي گويد: يعني بمادرت برسي و از شير مادرت تغذيه كني.

ابو مسلم گويد: يعني تحت حفاظت من باشي.

إِذْ تَمْشِي أُخْتُكَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلي مَنْ يَكْفُلُهُ: بهمين منظور مقدر كرديم كه خواهرت نزد ايشان برود و ايشان را راهنمايي كند كه ترا بدست مادرت بسپارند.

برنامه تربيت موسي آن طوري كه خدا ميخواست همين بود.

مادر موسي مقداري پنبه در صندوق گذارد و طفل را در ميان آن نهاد و بدرياي نيل افكند. از درياي نيل نهري بزرگ منشعب مي شد و به باغ فرعون مي رفت.

هنگامي كه فرعون و همسرش بر كنار نهر نشسته بودند، مشاهده كردند كه صندوقي روي آب است. فرعون دستور داد صندوق را بيرون آوردند و سرش را گشودند ديدند كودك زيبايي در ميان آن است. فرعون چنان شيفته او شد كه نتوانست خود را كنترل كند.

طفل از گرسنگي گريه مي كرد و فرعون زنان شيرده را براي شير دادن او احضار كرد. موسي پستان هيچيك را نگرفت. خواهر موسي كه بدنبال صندوق آمده بود، ايستاده بود و

تماشا ميكرد. گفت:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 28

- من زني مي آورم كه او را شير دهد و به او علاقه مند باشد.

آنها پذيرفتند و خواهر موسي سراغ مادر رفت و مادر را به كاخ فرعون آورد و موسي پستان مادر را گرفت. در اشاره بهمين مطلب است كه قرآن مي گويد:

فَرَجَعْناكَ إِلي أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُها وَ لا تَحْزَنَ: ترا بمادرت برگردانديم تا از ديدن تو چشمش روشن شود و ترس كشته شدن يا غرق شدن ترا از دل خارج سازد.

مادر موسي طفل را بخانه برد و در برابر حقوقي كه فرعون برايش قرار داده بود به شير دادن او پرداخت.

وَ قَتَلْتَ نَفْساً: ابن عباس مي گويد: موسي يك مرد كافر قبطي را كشته بود.

از پيامبر خدا روايت شده است كه، خداوند برادرم موسي را رحمت كند. دوازده ساله بود كه مردي را به خطا كشت.

فَنَجَّيْناكَ مِنَ الْغَمِّ: موسي ترسيد كه قبطيان در صدد انتقام برآيند. خداوند به او فرمود: ما ترا از غم قصاص ايشان نجات داديم و از ترس ايمني بخشيديم.

وَ فَتَنَّاكَ فُتُوناً: ترا در معرض امتحان و آزمايش قرار داديم تا اينكه براي رسالت آمادگي و خلوص پيدا كردي. اين يكي از بزرگترين نعمتهاي خداوند بود در باره موسي.

ابن عباس گويد: يعني ترا از محنتهاي پياپي نجات داديم. در آن سالي ترا بدنيا آورديم كه فرعون بچه ها را مي كشت و ترا بدريا انداختند و از پستان هيچ زني شير نخوردي و ريش فرعون را كندي و او تصميم قتل ترا گرفت و چون بجاي درّ آتش در دهان نهادي از كشتنت منصرف شد و يكي از دوستان نزد تو آمد

و ترا مطلع كرد كه قصد كشتنت دارند.

برخي گويند: يعني امر معاش را بر تو دشوار كرديم تا ناچار شدي شباني شعيب كني.

فَلَبِثْتَ سِنِينَ فِي أَهْلِ مَدْيَنَ: و چند سالي در ميان مردم مدين بسر ببري.

ثُمَّ جِئْتَ عَلي قَدَرٍ يا مُوسي : تا بدوراني رسيدي كه وقت بعثت تو به رسالت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 29

و نبوت بود.

شاعر مي گويد:

قال الخلافة او كانت له قدراً كما اتي ربه موسي علي قدر

او به خلافت رسيد يا اينكه خلافت براي او مقدر بود. چنان كه موسي در وقت مقدر نزد خدايش آمد.

برخي گويند: يعني به سن چهل سالگي كه سن وحي انبياء است رسيدي.

برخي گويند: يعني در همان وقتي آمدي كه خداوند براي نبوت و وحي تو مقدر كرده بود.

وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي: ابن عباس گويد: يعني ترا براي وحي و رسالت خويش برگزيدم و ترا آن چنان خالص گردانيدم كه به اراده و محبت من حركت كني. بديهي است كه تبليغ رسالت، بايد به اراده و محبت خدا باشد.

زجاج گويد: يعني ترا برگزيدم كه ميان من و مردم واسطه باشي، بطوري كه در تبليغ رسالت از جانب من بمنزله اين باشي كه گويا خودم با مردم سخن مي گويم.

اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوكَ بِآياتِي: ابن عباس گويد: يعني تو و برادرت آيات نه گانه مرا با خود ببريد.

وَ لا تَنِيا فِي ذِكْرِي: ابن عباس گويد: يعني در اداي رسالتم سستي نكنيد.

سدي گويد: يعني در فرمان من سستي نكنيد. محمد بن كعب گويد: يعني ترس از فرعون باعث نشود كه در انجام دستورات من كوتاهي كنيد.

اذْهَبا إِلي فِرْعَوْنَ: بار ديگر تأكيد دستور سابق مي كند

كه نزد فرعون روند.

برخي گويند: در دستور اول فقط خود موسي مأمور شده بود ولي در اين دستور هم موسي مأمور است و هم هارون. پس هر دوي آنها پيامبرند و شريك در رسالت.

إِنَّهُ طَغي : فرعون را بعنوان مردي عاصي و طغيانگر معرفي مي كند.

فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَيِّناً: در موقع دعوت با او مدارا كنيد و از درشتي كردن خود- داري نمائيد. برخي گفته اند: يعني به كنيه «ابو الوليد» يا «ابو العباس» يا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 30

«ابو مرة» او را صدا كنيد.

مقاتل گويد: نرمي كردن با او اين است كه باو بگويند: «هَلْ لَكَ إِلي أَنْ تَزَكَّي وَ أَهْدِيَكَ إِلي رَبِّكَ فَتَخْشي » (النازعات 79 و 80) آيا ميخواهي تزكيه شوي و ترا هدايت كنم بسوي خدايت كه از او بترسي.

گويند: موسي نزد فرعون رفت و به او گفت: ايمان آور بخداي جهان تا جواني و ملك تو پايدار بماند و تا آخر عمر از لذائذ زندگي اين جهان برخوردار باشي و پس از مرگ داخل بهشت شوي. فرعون در تعجب ماند و چون بدون هامان در كارها تصميم نمي گرفت، هنگامي كه هامان آمد جريان را برايش تعريف كرد.

هامان گفت:

- تو داراي عقل و تدبير روشن هستي. تو خدايي و حالا مي خواهي بنده خداي ديگري شوي و ديگري را پرستش كني.

يحيي بن معاذ بدرگاه خدا عرض مي كرد: هذا رفقك بمن يدعي الربوبية فكيف رفقك بمن يدعي العبوديه» اين است مدارايي تو با كسي كه ادعاي خدايي مي كند. چگونه است مدارايي تو با كسي كه ادعاي بندگي مي كند؟؟

لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشي : او را از روي اميد و انتظار دعوت كنيد، نه از

روزي يأس و عدم انتظار. بديهي است كه اگر انسان كاري را از روي اميد انجام دهد، بهتر به ثمر مي رسد تا كاري را از روي يأس انجام دهد.

زجاج مي گويد: يعني شما به اميد و طمع هدايت پيش فرعون برويد و خداوند به آنچه خواهد شد آگاه است. هميشه پيامبران به اميد و انتظار اينكه مردم سخنانشان را بپذيرند، مبعوث مي شوند.

در اينجا قرآن كريم ميخواهد مقصود از بعثت موسي را كه عبارت است از بر- طرف كردن غفلت فرعون از ربوبيت خداوند و بندگي خودش و ترسانيدن وي از كيفر الهي بيان دارد. در دعوت مردم و در امر بمعروف و نهي از منكر بايد كمال نرمش و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 31

ملايمت را نشان داد تا مردم سريعتر قبول كنند.

گويند: در اين وقت هارون در مصر بود، هنگامي كه خداوند موسي را مأمور كرد كه بمصر رود بهارون نيز وحي كرد كه موسي را ملاقات كند. هارون بملاقات موسي شتافت و پس از آنكه با يكديگر مشورت كردند به اتفاق نزد فرعون رفتند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 32

قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي فِي كِتابٍ لا يَضِلُّ رَبِّي وَ لا يَنْسي (52) الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَكَ لَكُمْ فِيها سُبُلاً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّي (53) كُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهي (54)

مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْري (55) وَ لَقَدْ أَرَيْناهُ آياتِنا كُلَّها فَكَذَّبَ وَ أَبي (56)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 33

و امتناع كرد.

و بگوييد: خالق تو ما را پيش تو فرستاده كه دعوتت كنيم.

فَأَرْسِلْ مَعَنا بَنِي إِسْرائِيلَ: بني اسرائيل را آزاد كن و آنها را با ما بفرست.

وَ لا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْناكَ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكَ: آنها را عذاب مكن. ما معجزه واضحي داريم كه روشنگر نبوت و رسالت ماست.

وَ السَّلامُ عَلي مَنِ اتَّبَعَ الْهُدي : منظور از سلام در اينجا درود و تحيت نيست.

بلكه مقصود اين است كه هر كس پيرو هدايت باشد از عذاب خدا سالم مي ماند. دليل آن قسمت زير است:

إِنَّا قَدْ أُوحِيَ إِلَيْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلي مَنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّي: بما وحي شده است كه هر كس نبوت ما را تكذيب كند و از آن روي گردان باشد، از عذاب خدا سالم نمي ماند.

قالَ فَمَنْ رَبُّكُما يا مُوسي : آنها نزد فرعون آمدند و فرمان خدا را ابلاغ كردند، فرعون گفت: اي موسي خداي تو كيست؟ در اينجا با اينكه مخاطب هر دو هستند، از باب تغليب فقط نام موسي برده شده است. برخي گفته اند. تقدير:

«يا موسي و يا هارون» است كه براي اختصار يكي حذف شده است نتيجه ديگر آن تساوي رءوس آيات است.

قالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطي كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدي : فرعون مي پرسيد كه خداي شما چگونه آدمي است؟ اما موسي در جواب گفت: خداي ما نه از آن كساني است كه تو تصور مي كني. فقط مي توان خدا را به آثارش شناخت. او بهر موجودي صورتش را بخشيده و او را بغذا و آب و توليد نسل و … هدايت كرده است.

اين معني از مجاهد و عطيه و مقاتل است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 36

ابن عباس و

سدي گويند: يعني خداوند بهر موجودي زوجش را عطا كرده و نكاح و آميزش با او را به وي ياد داده است. جبائي گويد: يعني به مردم نعمتهاي دنيا را عطا كرده و راه استفاده از آنها را به ايشان نشان داده و دستورات دين را در اختيار ايشان گذاشته تا از راه اجراي آن به نعمتهاي آخرت نائل گردند.

قالَ فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولي : فرعون گفت: در اين صورت تكليف امتهاي گذشته كه بخداوند اقرار نداشتند و بتها را مي پرستيدند چيست؟ مقصود از امتهاي گذشته، قوم نوح و عاد و ثمود بود.

قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي فِي كِتابٍ: موسي در جواب گفت: اعمال آنها پيش خداوند محفوظ است و خدا به اعمال ايشان علم دارد و آنها را كيفر مي دهد. اين علم در لوح محفوظ است.

برخي گفته اند: منظور از كتاب، همان چيزي است كه فرشتگان مي نويسند.

برخي گفته اند: منظور فرعون اين بود كه چرا امم پيش، پس از مرگ برانگيخته نشدند؟

لا يَضِلُّ رَبِّي وَ لا يَنْسي : هيچ چيزي از دست او نمي رود يا اينكه خطا نمي كند و فراموشي ندارد.

الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَكَ لَكُمْ فِيها سُبُلًا: خدايي كه زمين را گهواره و بستر شما كرد و در زمين راه هايي براي شما بوجود آورد كه به آساني عبور كنيد.

وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً: خدايي كه از آسمان جهت شما باران نازل كرد.

در اينجا نقل مطالب موسي تمام مي شود و خداوند دنباله مطلب را در باره باران براي مردم بيان داشته مي فرمايد:

فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّي: ما با آب باران اصناف مختلف گياهان را با گلهايي برنگ سرخ و سفيد و سبز و زرد با

طعمها و منافع مختلف از زمين خارج كرديم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 37

بعضي براي خوراك انسان مفيد هستند و بعضي بعنوان ميوه مورد استفاده قرار ميگيرند و بعضي براي حيوانات مفيدند.

كُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَكُمْ: شما از اين روييدنيها بخوريد و حيواناتتان را در آنها بچرانيد. در اينجا امر براي اباحه و ياد آوري نعمت است.

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهي : در اين مطلب، راهنمايي هايي است براي خردمنداني كه از ارتكاب محرمات خودداري مي كنند و داراي تقوي هستند.

مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْري : پدرتان آدم را از خاك آفريده ايم و شما را پس از مرگ بخاك برميگردانيم و در روز حشر شما را از خاك بيرون مي آوريم.

وَ لَقَدْ أَرَيْناهُ آياتِنا كُلَّها فَكَذَّبَ وَ أَبي : ما تمام آيات نه گانه اي كه بر نبوت موسي دلالت داشتند به فرعون ارائه كرديم ولي او همه را تكذيب كرد و از ايمان آوردن خودداري كرد.

مقصود از «آياتِنا كُلَّها» كليه آيات الهي نيست. بلكه همان آياتي است كه بموسي عطا كرده بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 38

فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا وَ قَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلي (64) قالُوا يا مُوسي إِمَّا أَنْ تُلْقِيَ وَ إِمَّا أَنْ نَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقي (65) قالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعي (66)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 39

و خبر است يعني: «وقت موعدكم يوم الزينة» فيسحتكم: كوفيان غير از ابو بكر بضم ياء از باب افعال و ديگران بفتح ياء بصيغه ثلاثي مجرد خوانده اند و هر دو بيك معني است.

ان هذان:ابو عمرو «ان هذين» خوانده است و بنا بر اين «ان» مخففه از مثقله ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 40

است كه اسم آن «هذين» و خبر آن «لساحران» است.

ابن كثير و حفص «ان هذان» خوانده اند و در اين صورت اسم «ان» مخففه از مثقله محذوف و جمله خبر آن است. حرف لام هم براي فرق ميان «ان» مخففه و «ان» شرطيه است.

ديگران «ان هذان» خوانده اند كه در اينصورت، بقولي «ان» بمعني «نعم» است و بقولي اسم «ان» ضمير محذوف است و …

در اين ميان ابن كثير نون «هذان» را تشديد داده و وجه آن يا اين است كه نون عوض از الف محذوف است يا براي فرق ميان كلمات مبهم و غير مبهم است.

فاجمعوا: ابو عمرو بهمزه وصل و فتح ميم و ديگران از باب افعال خوانده اند.

يخيل: ابن عامر و روح و زيد به تاء و ديگران به ياء خوانده اند. بنا بر قرائت اول، نائب فاعل ضمير مستتر و عائد به حبال و بنا بر قرائت دوم نائب فاعل «ان» است.

نَحْنُ وَ لا أَنْتَ مَكاناً سُويً:

جايي وعده گاه قرار ده كه ما و تو در موقع معين در آنجا حاضر گرديم. آن جا بايد از نظر مسافت براي ما و تو يكسان باشد.

قالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ وَ أَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًي: در ميان مردم مصر يكي از روزها را روز زينت مي ناميدند. و در آن روز مردم لباس نو مي پوشيدند و بازارها را تزيين مي كردند. موسي وعده گذاشت كه در بامداد همان روز كه مردم از خانه ها خارج مي شوند، در محل مخصوص اجتماع كنند و جريانات را از نزديك تماشا كنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 41

تا هيچگونه شبهه اي براي كسي باقي نماند.

فَتَوَلَّي فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ كَيْدَهُ ثُمَّ أَتي : فرعون از موسي جدا شد و نيرنگهاي خود را فراهم كرد و در وقت مقرر به وعده گاه آمد.

قالَ لَهُمْ مُوسي : موسي ساحران را كه سحر خود را براي مقابله با اعجاز موسي حاضر كرده بودند، موعظه كرد و به آنها گفت:

وَيْلَكُمْ: اين كلمه براي تهديد بكار مي رود. يعني خداوند شما را گرفتار ويل و عذاب گرداند. ممكن است منادي باشد و در اين صورت دعاي عذاب براي آنها مي كند. برخي گفته اند دو كلمه است به اين صورت: «وي لكم» يعني از شما تعجب مي كنم.

لا تَفْتَرُوا عَلَي اللَّهِ كَذِباً: ابن عباس گويد: يعني كسي را شريك خدا نسازيد. برخي گفته اند: يعني بخدا دروغ نبنديد و معجزات مرا به سحر و سحر خود را به حق و فرعون را به الوهيت و خداوندي نسبت ندهيد.

فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذابٍ: كه شما را گرفتار عذاب و هلاكت خواهد كرد. اصل سحت تراشيدن تمام موهاي سر است و «سحته

اللَّه و اسحته» يعني خدا او را مستأصل و هلاك گردانيد.

وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَري : قتاده گويد: يعني كسي كه نسبت دروغ بخدا بدهد زيانكار است. بعضي گويند: يعني چنين كسي اميدش از خدا و بهشت قطع شده است.

فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ: مردم در باره موسي و هارون و فرعون به مشاوره پرداختند و هر كدام در رد عقيده ديگري و اثبات نظر خود كوشش ميكرد.

برخي گويند: يعني ساحران در باره عصاها و ريسمانها و اينكه كداميك آغاز كنند، به شور پرداختند.

وَ أَسَرُّوا النَّجْوي : آنها مطالب خود را پوشيده از فرعون براي يكديگر بيان كرده، گفتند: اگر موسي بر ما غالب آمد از او تبعيت مي كنيم.

محمد بن اسحاق مي گويد: وقتي موسي به ايشان گفت: «ويلكم!» آنها به نحوي پرداخته، گفتند: اين نه سخن ساحران است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 42

قتاده گويد: نجواي آنها اين بود كه اگر او ساحر است بر او غالب مي آييم و اگر از جانب خداست پيروز خواهد شد.

برخي گويند: يعني ساحران سخن خود را از موسي و هارون مخفي داشتند و با فرعون به نجوي پرداختند.

قالُوا إِنْ هذانِ لَساحِرانِ يُرِيدانِ أَنْ يُخْرِجاكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِما:

فرعون و اطرافيانش بمردم گفتند: اين دو برادر ساحراني هستند كه ميخواهند شما را با سحر خويش از سرزمين مصر خارج سازند.

وَ يَذْهَبا بِطَرِيقَتِكُمُ الْمُثْلي : و راه شما را كه بهترين و نزديكترين راه بحق است از شما بگيرند و مردم را متوجه خويش سازند. اين معني از امير المؤمنين علي (ع) است.

برخي گفته اند: بني اسرائيل كه از لحاظ عدد و ثروت، اكثريت داشتند، طريقه و وسيله زندگي مصريان بودند. مي ترسيدند كه

موسي و هارون بني اسرائيل را با خود ببرند.

برخي گويند: يعني مي خواهند دين و آيين پسنديده شما را از شما بگيرند.

فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ: تمام تدبيرها و نيرنگ هاي خود را بكار اندازيد.

ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا: آن گاه صف بسته بيائيد تا نظم و هيبت خود را بهتر نشان دهيد برخي گويند: منظور از صف همان «مصلي» است كه در روز عيد جهت نماز در آنجا جمع مي شدند.

وَ قَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلي : امروز سعادتمند كسي است كه غلبه و برتري پيدا كند. برخي گويند: اين جمله، تتمه قول فرعون به ساحران است و برخي گويند:

گفتار خود ساحران بيكديگر است.

قالُوا يا مُوسي إِمَّا أَنْ تُلْقِيَ وَ إِمَّا أَنْ نَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقي : ساحران موسي را مخير كردند كه عصاي خود را اول بيفكند يا بعد.

قالَ بَلْ أَلْقُوا: موسي به ايشان گفت: شما اول بيندازيد. منظور اين بود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 43

كه وقتي موسي عصاي خود را بيندازد و سحر آنها را باطل كند، تأثير بيشتري در دلها داشته باشد.

فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعي : موسي خيال ميكرد كه ريسمانها و عصاهاي ايشان حركت مي كنند، برخي گفته اند: يعني فرعون خيال ميكرد. اينكه مي گويد: خيال ميكرد، بواسطه اين است كه ريسمانها و عصاها حقيقةً حركت نميكردند. بلكه نظر به اينكه در داخل آنها جيوه ريخته بودند، همين كه آفتاب گرم شد، جيوه بالا رفت و چيزهايي كه جيوه در داخل آنها بود بحركت در آمدند. كسي كه به اين صحنه مي نگريست و رمز آن را نميدانست، گمان ميكرد كه واقعاً ريسمانها و عصاها بحركت در آمده اند.

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 16، ص: 44

باقي تريم. گفتند: ترا بر بيناتي كه موسي براي ما آورده است و بر خدايي كه ما را آفريده ترجيح نميدهيم. هر حكمي خواهي بكن. تو فقط در زندگي اين جهان حكمروا هستي. ما به خداي خويش ايمان آورده ايم تا خطاهاي ما را بيامرزد و از سحر ما كه به اجبار تو بوده صرف نظر كند. خداوند بهتر و باقي تر است. هر كس كه گنهكارانه نزد خدا آيد، برايش آتش جهنم است كه در آنجا نه مي ميرد و نه زنده مي شود و كساني كه با ايمان نزد خدا آيند و كارهاي شايسته كرده باشند، بر ايشان درجات عالي خواهد بود. بهشت هاي عدن كه از زير آنها نهرها روان است. اين است جزاي كسي كه خود را تزكيه كند.

شد و نيرنگ ساحران باطل گرديد، اين ترس برطرف شد.

قُلْنا لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلي : بموسي گفتيم: نترس. تو بواسطه پيروزي و غلبه، برتر خواهي بود.

وَ أَلْقِ ما فِي يَمِينِكَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا: عصا را بيفكن تا ريسمان ها و عصاهاي آنها را ببلعد. زيرا اينها اجسامي بيش نيستند و صانع آنها بر آنها غالب است.

گويند: هنگامي كه عصا را افكند، اژدهايي شد و اطراف صفوف گردش كرد تا همگان او را ديدند. آن گاه بطرف ريسمانها و عصاها رفت و همه را بلعيد. موسي آن را گرفت و بشكل عصا در آمد.

إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِرٍ: كاري كه آنها كرده اند، مكر و نيرنگ ساحران است و واقعيتي ندارد.

وَ لا يُفْلِحُ السَّاحِرُ: از آنجا كه سحر حقيقتي ندارد، كار ساحر موجب پيروزي و رستگاري او نخواهد شد.

حَيْثُ أَتي : ساحر در هر جا باشد و هر جا سحر كند، سرانجامش شكست است.

فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً: پس از اين واقعه حيرت انگيز، ساحران اولين كساني بودند كه در برابر موسي تسليم شدند و به سجده افتادند.

قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هارُونَ وَ مُوسي : گفتند: بخداي هارون و موسي ايمان آورديم. البته خدا، خداي همگان است نه تنها هارون و موسي. اما علت اينكه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 48

مي گويند: خداي هارون و موسي، اين است كه آنها فرستادگانش هستند و به بركت دعاي آنها سحر ايشان باطل شده است.

قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ: فرعون گفت: شما پيش از آنكه از من اجازه بگيريد، بموسي ايمان آورديد. اين سخن فرعون حاكي از جهل اوست. زيرا فكر ميكرد كه كسي مي تواند ايمان بياورد كه وي اذنش بدهد. فرق

اذن و امر اين است كه در امر اراده آمر نيز هست ولي در اذن اراده آمر نيست. مثلا «وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا» (مائده 2) هر وقت از احرام خارج شديد، صيد كنيد، اذن است. اما «اقيموا الصلاة» (مجادله 13) نماز را بپاي داريد، امر است.

إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ: موسي استاد شماست. او سحر را به شما آموخته است. بديهي است كه شاگرد در برابر استاد مغلوب مي شود. برخي گويند:

يعني او رئيس و راهبر و پيشوا و شما پيروان او هستيد. شما ضعيف تر از او نيستيد ولي بپاس احترام و احتشام او از معارضه و مبارزه خودداري كرديد.

فَلَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلافٍ: بايد دست راست و پاي چپ شما را قطع كنم.

وَ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ فِي جُذُوعِ النَّخْلِ: و شما را بر شاخه هاي نخل بياويزم.

وَ لَتَعْلَمُنَّ أَيُّنا أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبْقي : و خواهيد دانست كه آيا من بر ايمان شما سخت گيرتر و پايدارترم يا خداي موسي بر بي ايماني شما سخت گيرتر و پايدارتر است؟

قالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلي ما جاءَنا مِنَ الْبَيِّناتِ: ساحران بفرعون گفتند: ترا بر اين ادله اي كه بر صدق موسي دلالت دارند، ترجيح نميدهيم. موسي معجزاتي دارد كه انجام آنها از دسترس قواي بشري خارج است.

وَ الَّذِي فَطَرَنا: و ترا بر خداوندي كه آفريدگار ماست ترجيح نميدهيم.

ممكن است اين قسمت سوگند باشد. يعني بر خدايي كه آفريدگار ماست سوگند ترا بر معجزات موسي ترجيح نميدهيم.

فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ: هر كاري كه از دستت برمي آيد بكن يا هر حكمي كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 49

ميخواهي صادر كن. در هر صورت ما از ايمان خود دست بردار نيستيم.

إِنَّما

تَقْضِي هذِهِ الْحَياةَ الدُّنْيا: تو هر كاري يا هر حكمي بكني مخصوص اين جهان است. اما در عالم آخرت سلطه و حكومتي نداري. برخي گفته اند: يعني تو زندگي اين جهان را هر طور باشد مي گذراني نه زندگي آخرت را.

إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنا لِيَغْفِرَ لَنا خَطايانا: ما بخداي خويش ايمان آورده ايم كه از شرك و معاصي ما چشمپوشي كند.

وَ ما أَكْرَهْتَنا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ: و گناه سحر ما را- كه به اكراه و اجبار شماست- ببخشايد.

رسم سلاطين بر اين بود كه مردم را به آموختن سحر مجبور ميكردند تا بتوانند در چنين مواقعي از آن استفاده كنند. عبد العزيز بن ابان گويد: ساحران بفرعون گفتند: موسي را در وقت خواب به ما نشان ده. فرعون به آنها نشان داد.

ديدند عصايش از او پاسداري ميكند. گفتند: اين سحر نيست. زيرا ساحر وقتي بخواب مي رود سحرش باطل مي شود. لكن فرعون قبول نكرد و آنها را مجبور كرد كه سحر كنند.

وَ اللَّهُ خَيْرٌ وَ أَبْقي : خداوند و پاداشش براي ما از تو بهتر و پايدارتر است.

برخي گويند: يعني خداوند ثوابش براي مؤمنين بهتر و كيفرش براي عاصيان پايدارتر است و اين جمله جواب: «وَ لَتَعْلَمُنَّ أَيُّنا أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبْقي » است.

تا اينجا نقل گفتار ساحران تمام مي شود. سپس خداوند مي فرمايد:

إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا يَمُوتُ فِيها وَ لا يَحْيي : مجرم يعني كافر يا كسي كه رفتارش چون رفتار فرعون باشد. كساني كه مجرم باشند و به- پيشگاه خداوند آيند، گرفتار آتش دوزخند. نمي ميرند تا راحت شوند و نه حيات ديگري كه راحتي داشته باشد، پيدا مي كنند. بلكه همواره گرفتار كيفرند.

وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ

الصَّالِحاتِ فَأُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلي : كساني كه خدا و انبياء را تصديق كرده باشند و بحضور خدا آيند و وظائف عملي خود را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 50

انجام داده باشند، درجات بهشت كه بعضي بر بعضي برتري دارد، براي ايشان است.

جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنْ تَزَكَّي:

بهشت هايي كه محل اقامت است و رودها از زير آنها روان است و بطور جاويدان در آنجا هستند. آن ثواب و پاداشي كه ذكر شد براي كساني است كه بوسيله ايمان خود را پاك كرده و از آلودگي كفر و معصيت دور باشند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 51

رَبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي (86)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 52

به صيغه متكلم مع الغير به قرينه «و نزلنا عليكم» است. در مورد «و واعدناكم» ابو جعفر و ابو عمرو و يعقوب و سهل بدون الف خوانده اند و در اين صورت وعده از جانب خداست و طرفيني نيست و همين اولي است.

فيحل: كسايي اين كلمه را بضم حاء و ديگران بكسر حاء خوانده اند.

همچنين در مورد «يحلل» كسايي بضم لام و ديگران بكسر خوانده اند. قرائت كسر از ماده «حلال» است. يعني بعد از آنكه غضب خدا بر ايشان حرام بود، حلالشان مي شود. وجه قرائت ضم اين است كه از حلول است. يعني غضب خدا بر ايشان نازل مي شود.

آنها اهل هدايت و رشد باشند.

اينكه «و ما هدي» را بعداً ذكر ميكند، ميخواهد بفهماند كه فرعون بر اضلال ايشان ادامه ميداد و روش خود را تغيير نداد.

حذف مفعول «هدي» بمنظور رعايت رءوس آيات است.

اين جمله در پاسخ قول فرعون است كه بمردم مي گفت: «وَ ما أَهْدِيكُمْ إِلَّا سَبِيلَ- الرَّشادِ». اكنون بمنظور شمردن نعمتها به بني اسرائيل خطاب كرده، ميفرمايد:

يا بَنِي إِسْرائِيلَ قَدْ أَنْجَيْناكُمْ مِنْ عَدُوِّكُمْ: اي بني اسرائيل شما را در برابر چشمتان از دشمن بد خواهتان فرعون نجات داديم.

وَ واعَدْناكُمْ جانِبَ الطُّورِ الْأَيْمَنَ: خداوند وعده گذاشته بود كه موسي پس از غرق فرعون به سمت راست كوه طور بيايد و كتاب آسماني تورات را كه مقررات و احكام مورد نياز ايشان را در برداشت، دريافت كند. «1»

__________________________________________________

(1)- تورات كنوني غير از آن توراتي است كه در سمت راست كوه طور بر حضرت موسي نازل شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 55

وَ نَزَّلْنا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوي : در بيابان «تيه» بر شما من و سلوي نازل كرديم. «1»

كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ: از چيزهاي پاكيزه اي كه به شما روزي كرده ايم، بخوريد.

اين دستور، براي اباحه است نه براي وجوب.

وَ لا تَطْغَوْا فِيهِ: تعدي نكنيد و بوجهي كه بر شما حرام شده است، نخوريد.

برخي گفته اند: يعني از حلال بحرام تجاوز نكنيد. و برخي گفته اند: روزي حلال را براي نيرو گرفتن در راه معصيت نخوريد.

فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي: زيرا گرفتار خشم من خواهيد شد.

وَ مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوي : هر كس گرفتار خشم من شود، هلاك ميگردد. «هوي» سقوط از بالا به زير است و اين چيزي جز هلاك شدن

يا سقوط در آتش جهنم نيست.

وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدي : من آمرزگار كسي هستم كه توبه كند و بخدا و رسولش ايمان آورد و وظائف خود را انجام دهد و تا لحظه مرگ، ايمان را از دست ندهد.

امام باقر (ع) فرمود: منظور از «اهتدي» اين است كه به ولايت اهل بيت نائل آيد. بخدا قسم، اگر مردي تمام عمر در ميان ركن و مقام ابراهيم خدا را عبادت كند، آن گاه بميرد و از ولايت ما دور باشد، خدا او را بر پيشاني در جهنم ساقط ميكند.

اين روايت را ابو القاسم حسكاني به اسناد خويش نقل كرده و عياشي در تفسير خود به طرق مختلفي آورده است.

وَ ما أَعْجَلَكَ عَنْ قَوْمِكَ يا مُوسي : ابن اسحاق گويد: وعده اين بود كه موسي به اتفاق قوم يا جماعتي از بزرگان قوم، به كوه طور آيد. اما وي بر اثر شوق زياد، شتاب كرد و به تنهايي آمد و منتظر بود كه آنها بدنبالش بيايند. از اينرو خداوند به او فرمود: «چه باعث شد كه عجله كردي و قوم را با خود نياوردي؟!»

__________________________________________________

(1)- براي تفصيل بيشتر رجوع شود به تفسير سوره بقره آيه 57

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 56

قالَ هُمْ أُولاءِ عَلي أَثَرِي: موسي در جواب گفت: آنها در پي من هستند و بزودي بمن خواهند پيوست.

حسن گويد: يعني آنها به دين و براه و رسم من هستند و منتظرند كه برگردم و دستورات ديني را بايشان ابلاغ كنم.

وَ عَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضي : خدايا من عجله كردم و بر آنها سبقت گرفتم تا ترا راضي

گردانم.

قالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ: خداوند فرمود: ما قوم ترا بوسيله گوساله سامري به امتحان افكنديم و تكليف را بر آنها دشوار گرفتيم و بر آنها لازم شمرديم كه دقت كنند و بدانند كه گوساله خدا نيست. چنان كه ميفرمايد: «الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ» (سوره عنكبوت 2) آيا مردم گمان مي كنند كه چون گفتند ايمان آورديم، متروك مي مانند و گرفتار امتحان نميشوند؟

مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ: اين امتحان بعد از رفتن تو بود كه سامري ايشان را دعوت بگمراهي كرد.

برخي گويند: منظور اين است كه ما با آنها معامله امتحان كنندگان كرديم تا مخلص از منافق شناخته شود.

فَرَجَعَ مُوسي إِلي قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً: موسي از ميقات با خشم و اندوه شديد بسوي بني اسرائيل برگشت. علت تأثر موسي اين بود كه مي ترسيد نتواند آنها را براه راست برگرداند.

قالَ يا قَوْمِ أَ لَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً: به ايشان گفت: مگر نه خداوند به شما وعده راست داده بود كه تورات را براي شما بفرستد تا بمحتويات آن آگاه شويد و طبق دستور آن عمل كنيد و سزاوار پاداش گرديد؟

برخي گويند: منظور از وعده راست، نجات از فرعون و آمدن به طرف راست كوه طور و آمرزش توبه كاران است.

أَ فَطالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ: آيا مدت دوري من از شما زياد شده بود؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 57

أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ: يا مي خواستيد با پرستش گوساله، گرفتار خشم خدا شويد؟

فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي: در نتيجه پس از من بد رفتاري كرديد و ثابت و استوار نمانديد. روشنگر اين جمله اين است:

«بِئْسَما خَلَفْتُمُونِي مِنْ بَعْدِي» بعد از من بد- رفتاري پيشه كرديد! برخي گويند: چون موسي به آنها امر كرده بود كه در كوه طور به وي ملحق شوند و آنها ملحق نشده بودند، از اين جهت ميفرمايد: «فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي».

برخي گويند: موسي به آنها امر كرده بود كه تابع هارون باشند و تا مراجعت وي دستور او را عمل كنند ولي بني اسرائيل به مخالفت هارون پرداختند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 58

چرا وقتي ديدي كه آنها گمراه شدند، مرا پيروي نكردي؟ آيا امر مرا عصيان كردي؟ گفت: فرزند مادر، ريشم را و سرم را نگير. ترسيدم كه بگويي ميان بني اسرائيل تفرقه افكندي و به سفارش من عمل نكردي. گفت: اي سامري، كار خطرناك تو چيست؟ گفت: به چيزي آگاهي يافتم كه آنها آگاهي نيافتند. كفي از خاك پاي رسول برگرفتم و در گوساله ريختم. نفس من اينطور كار زشت را در نظرم زينت داد.

بنا بر اين مرتكب گناهي نشده بودند.

فَقَذَفْناها: اين زر و زيورها را در آتش ريختيم كه ذوب شود.

فَكَذلِكَ أَلْقَي السَّامِرِيُّ: جبائي مي گويد: يعني سامري اينطور جواب داد تا وانمود كند كه از ايشان است.

برخي گويند: يعني همانطوري كه ما زر و زيورها را در آتش ريختيم، سامري هم زر و زيورهايش را در آتش ريخت و ذوب كرد.

ابو مسلم گويد: اين جمله، كلام خداوند است زيرا پس از آنكه گفتار قوم را نقل مي كند، مي فرمايد: سامري هم مثل آنها زر و زيورش را در آتش ريخت.

فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ: از اين زر و زيورهاي ذوب شده، گوساله بزرگي براي ايشان درآورد كه داراي آواز بود. (در باره گوساله سامري در تفسير سوره اعراف سخن گفته ايم).

فَقالُوا هذا إِلهُكُمْ وَ إِلهُ مُوسي : سامري و پيروانش بمردم گفتند: خداي شما و خداي موسي اين است.

فَنَسِيَ: يس فراموش كرد.

در باره اين جمله دو قول است:

1- اين جمله تتمه گفتار سامري و پيروان اوست. يعني موسي فراموش كرد كه گوساله خداي اوست. (در نتيجه سرگردان شد و خداي خود را در اينجا گذاشت و رفت).

2- اين جمله، دنباله گفتار خداوند است. يعني سامري دين موسي را فراموش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 62

كرد. يا اينكه فراموش كرد كه گوساله، موجودي است حادث و نميتواند خدا باشد.

اكنون خداوند از راه استدلال مي فرمايد:

أَ فَلا يَرَوْنَ أَلَّا يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلًا: آيا بني اسرائيل نمي دانستند كه گوساله جواب سخن ايشان را نميدهد و شايسته خدايي نيست؟

وَ لا يَمْلِكُ لَهُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً: و قادر نيست كه به ايشان سود و زياني برساند.

بديهي است كه چنين

موجودي شايسته پرستش نيست.

مقاتل گويد: همين كه از وعده موسي سي و پنج روز گذشت، سامري بني اسرائيل را وادار كرد كه زيورهاي عاريتي فرعونيان را جمع كنند و چون جمع كردند، همه را ذوب كرد و به شكل گوساله درآورد. اين كار را در روزهاي سي و ششم و سي و هفتم و سي و هشتم انجام داد. سپس در روز سي و نهم آنها را وادار به گوساله پرستي كرد. روز چهلم موسي مراجعت كرد.

سعيد بن جبير گويد: سامري كرماني بود و بني اسرائيل از او اطاعت مي كردند.

برخي گويند: وي از جايي بود كه مردم آن گاو مي پرستيدند و او هم چنان نسبت به گاو علاقه مند بود.

برخي گويند: او بني اسرائيلي بود و پس از عبور از دريا به نفاق گراييد. هنگامي كه بني اسرائيل به موسي گفتند: براي ما نيز خدايي معين كن، چنان كه آنها نيز خدايي داشتند، سامري فرصت را غنيمت شمرد و گوساله را ساخت و آنها را بسوي آن دعوت كرد.

وَ لَقَدْ قالَ لَهُمْ هارُونُ مِنْ قَبْلُ يا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ: هارون پيش از مراجعت موسي از روي موعظه و نصيحت به آنها گفته بود كه خداوند در پرستش بر شما سخت گرفته است. خداي يكتا را بشناسيد و او را بپرستيد و گوساله پرستي نكنيد.

ممكن است منظور اين باشد كه: سامري شما را بفتنه افكنده و گمراه كرده است.

وَ إِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِي وَ أَطِيعُوا أَمْرِي: خداي شما بخشايشگر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 63

است. مرا پيروي كنيد و فرمانم را اطاعت كنيد و دست از اطاعت سامري و گوساله پرستي برداريد.

قالُوا

لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عاكِفِينَ حَتَّي يَرْجِعَ إِلَيْنا مُوسي : بني اسرائيل جواب دادند: ما دست از پرستش گوساله برنميداريم تا موسي برگردد و تصميم خود را در مورد گوساله پرستي بگيرد. هارون بهمراه 12 هزار نفر از آنها كناره گيري كرد.

هنگامي كه موسي برمي گشت، هارون از او استقبال كرد. موسي ملاحظه كرد كه مردم اطراف گوساله گرد آمده و برقص و پايكوبي مشغولند و ساز و آواز راه انداخته اند.

موسي كه سخت خشمگين شده بود، الواح تورات را انداخت و به سرزنش هارون پرداخت.

قالَ يا هارُونُ ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ: گفت چرا تو و افراد مؤمن از من، پيروي نكرديد و با آنها بجنگ پرداختيد؟! يا اينكه چرا بدنبال من بكوه طور نيامديد؟! أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِي: آيا امر مرا عصيان كردي؟

منظور اين است كه موسي به هارون گفته بود: «اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ» (اعراف 142) در ميان قوم، جانشين من باش و اصلاح كن و براه مفسدان نرو. چون هارون در ميان ايشان مانده و در جلوگيري ايشان مبالغه نكرده بود، از اينرو موسي به او گفت: امر مرا عصيان كردي؟

برخي گويند: اين استفهام، استفهام حقيقي نيست. زيرا موسي ميدانست كه هارون عصيان نكرده است.

پرسش:

اگر گفته شود كه بر حسب ظاهر، هارون مأمور بود كه در صورت عصيان مردم، بموسي ملحق شود و چون بموسي ملحق نشد، معصيت كرد.

گوييم: ممكن است موسي هارون را امر كرده باشد كه در صورت مصلحت بوي ملحق شود. لكن هارون تشخيص داد كه اگر در ميان مردم بماند، مصلحت بيشتري دارد. البته كسي كه در ميان مردم باشد، چيزهايي تشخيص ميدهد كه

كسي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 64

كه در ميان مردم نيست، تشخيص نميدهد.

ممكن است موسي به هارون دستور داده باشد كه در صورت مصلحت با مردم مبارزه شديد كند.

در اينجا در حقيقت مردم سزاوار ملامتند نه هارون. اينكه به هارون ميگويد:

مي خواستي از ايشان جدا شوي، در حقيقت ملامتي است براي خود مردم نه هارون.

برخي گويند: گناه كساني كه مقامشان بلند است، بزرگتر است. چون هارون مقامش بالاتر از ديگران بود، موسي تنها او را ملامت كرد.

اين قول در صورتي صحيح است كه هارون مرتكب گناهي شده باشد. در حالي كه پيامبر دامنش از گناه پاك است.

لَ يَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَ لا بِرَأْسِي

: هارون گفت: پسر مادر سر و ريشم را نگير.

گويند: در آن وقت معمول بود كه سر و ريش را بگيرند. چنان كه در عصر ما معمول است كه دست را بگيرند يا دست بگردن بشوند.

برخي گويند: در حقيقت موسي هارون را بمنزله خودش ميدانست و بهمين جهت ريش او را گرفت. زيرا موسي هارون را گناهكار نميدانست. چنان كه خودش را هم گنهكار نميدانست.

اكنون بذكر عذرها پرداخته، مي فرمايد:

ِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرائِيلَ

: اگر از ايشان جدا ميشدم و با آنها مي جنگيدم، در ميان ايشان تفرقه مي افتاد. برخي بتو مي پيوستند و برخي با سامري به پرستش گوساله ادامه ميدادند و برخي بحال شك باقي ميماندند. وانگهي من اطمينان نداشتم كه اگر آنها را ترك كنم، در ميان ايشان جنگ و خونريزي واقع نشود و بخاطر سامري و گوساله اش حوادث ناگواري اتفاق نيفتد. لكن با بودن من در ميان ايشان، جنگ و خونريزي،

واقع نشد و من به اندازه اي كه مصلحت بود، آنها را از انحراف و اقدامات نامناسب، منع كردم و به آنها گفتم: «إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ» اين فتنه و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 65

آزمايشي است براي شما.

اين بود عذرها و اين عذر از رأي پسنديده هارون حكايت مي كند.

لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِي

: مي ترسيدم به من بگويي بوصيت تو عمل نكرده ام، زيرا بمن گفته بودي: جانشين باش و اصلاح كن.

همين كه بيگناهي هارون آشكار شد، موسي به سامري روي آورده، قالَ فَما خَطْبُكَ يا سامِرِيُّ: به او گفت: چه كار ناگواري كردي؟ چه چيز ترا به اينكار واداشت؟

قالَ بَصُرْتُ بِما لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ: سامري در جواب گفت: چيزي ديدم يا چيزي فهميدم كه آنها نديدند و نفهميدند.

فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُها: من كفي از خاك پاي اسب جبرئيل برداشتم و در پيكره گوساله ريختم.

وَ كَذلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي: آري، نفس من برداشتن خاك و ريختن آن در مجسمه گوساله را در نظرم زينت داد.

داستان گوساله و آنچه سامري برداشته بود و كيفيت آن و اختلاف نظرها را قبلا گفته ايم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 66

حِمْلاً (101)

يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً (102) يَتَخافَتُونَ بَيْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ عَشْراً (103) نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَقُولُونَ إِذْ يَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ يَوْماً (104) وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ يَنْسِفُها رَبِّي نَسْفاً (105) فَيَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً (106)

لا تَري فِيها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً (107)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 67

مي ماليدي بنگر.

لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفاً: گوساله ترا در آتش مي سوزانيم و سوخته آن را بدريا مي ريزيم. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 69

ابن عباس مي گويد: موسي گوساله را سوزاند و خاكسترش را بدريا ريخت و اين دلالت دارد بر اينكه حيواني بود داراي گوشت و خون.

بنا بر قرائت ديگر، موسي گوساله را قطعه قطعه كرد و قطعات آن را در دريا ريخت.

بهر حال قرآن ميخواهد بگويد: چيزي كه قابل سوختن و خرد كردن است، لايق پرستش نيست.

امام صادق ميفرمايد: موسي ميخواست سامري را بكشد. خداوند فرمود:

او را نكش زيرا سخي است.

آن گاه موسي رو بقوم خود آورده، گفت:

إِنَّما إِلهُكُمُ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ: آن خدايي كه يكتا و بيهمتاست، سزاوار پرستش است.

وَسِعَ كُلَّ شَيْ ءٍ عِلْماً: او همه چيز را بطور كامل ميداند.

اين جمله از لحاظ فصاحت بسيار عجيب است و دلالت دارد بر اينكه «معدوم» نيز «شي ء» است زيرا براي خدا معلوم است.

سپس به پيامبر اسلام مي فرمايد:

كَذلِكَ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْباءِ ما قَدْ سَبَقَ: همانطوري كه قصه موسي و قومش را براي تو بيان كرديم، قصه ساير گذشتگان را نيز براي تو مي گوييم.

وَ قَدْ آتَيْناكَ مِنْ لَدُنَّا ذِكْراً: ما قرآن را از جانب خويش بتو داديم. در اينجا مراد از ذكر قرآن است، زيرا تذكري است نسبت به همه امور ديني.

پس كساني را كه از قرآن اعراض كرده و از ايمان خودداري ميكنند، تهديد كرده، مي فرمايد:

مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وِزْراً: كساني كه از قرآن روي- گردان شوند، بار سنگين و غير قابل تحمل گناه را در روز واپسين بدوش خواهند كشيد.

خالِدِينَ

فِيهِ وَ ساءَ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ حِمْلًا: بار گناهي كه عذابش براي ايشان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 70

ابدي و هميشگي خواهد بود. بديهي است كه روز قيامت، بد باري بدوش اعراض كنندگان از قرآن خواهد بود.

كلبي گويد: يعني كفر ايشان بقرآن باري سنگين است از گناه بر روانشان! يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ: روز قيامت، همان روزي است كه در صور دميده ميشود.

وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً: ابن عباس گويد: يعني كساني كه به پرستش خدايان ديگر پرداخته اند، در روز قيامت با چشمان كبود شده و صورتهاي سياه گشته، محشور خواهند شد و چشم آنها شبيه چشم گربه است.

برخي گويند: مقصود از «زرق» كوري چشم است.

برخي گويند: مقصود اين است كه آنها تشنه محشور مي شوند و اين تشنگي از چشمانشان پيداست. نظير آن اين آيه است: «وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِينَ إِلي جَهَنَّمَ وِرْداً» (مريم 86).

يَتَخافَتُونَ بَيْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْراً: افراد مجرم، در نهان بيكديگر خطاب مي كنند، جز ده شب درنگ نكرده اند! اين معني از ابن عباس و قتاده است و منظور اين است كه فاصله ميان نفخه اول و نفخه دوم بيش از ده شب نبوده است. در خلال اين مدت- كه چهل سال طول مي كشد- آنها از عذاب آسوده اند.

برخي گويند: آنها از شدت هول قيامت، مدت زندگي دنيا را فراموش كرده، مي گويند: در دنيا ده روزي بيشتر نمانديد.

برخي گويند: مدت ماندن در قبر را فراموش مي كنند. فكر مي كنند در اين مدت خواب بوده اند و اكنون كه روز قيامت است بيدار شده اند.

حسن مي گويد: آنها بر اثر ماندن زياد در آتش جهنم، مدت زندگي دنيا را كم و ناچيز مي شمارند.

نَحْنُ أَعْلَمُ بِما

يَقُولُونَ: ما به آنچه در نهان بيكديگر مي گويند، آگاه تريم.

إِذْ يَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا يَوْماً: بعضي از آنها كه رفتار بهتري داشته و عاقلتر بوده اند، مي گويند: مدت درنگ شما در دنيا و قبر يك روز بوده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 71

زيرا اين زمان نسبت به روز قيامت و دوران گرفتاري ايشان در عذاب جهنم، بيك روز شبيه تر و نزديك تر است. چنان كه در جاي ديگر مي فرمايد: «لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا عَشِيَّةً أَوْ ضُحاها» (نازعات 79) جز شبانگاهي يا بامداد آن بسر نبرده اند.

جبائي گويد: آنها اين جمله را بعد از انقطاع عذاب قبر مي گويند. زيرا خداوند بعد از عذاب قبر آنها را باز ميگرداند.

سپس به پيامبرش مي فرمايد:

وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ يَنْسِفُها رَبِّي نَسْفاً: منكران قيامت، در باره كوه ها از تو سؤال ميكنند، بگو: پروردگارم آنها را مثل خاكستر نرم مي كند و آنها را بر باد ميدهد. در نتيجه هيچ كوهي بر روي زمين باقي نمي ماند. برخي گويند: خداوند كوه ها را بشكل غبار درمي آورد.

مردي از ثقيف از پيامبر خدا پرسيد: روز قيامت كوه ها چه مي شوند؟

فرمود:

خداوند آنها را خاكستر مي كند آن گاه باد بر آنها مي وزد تا پراكنده شوند.

فَيَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً: سرانجام بصورت زميني هموار و مسطح در مي آيند.

ابن عباس و مجاهد گويند: قاع و صفصف داراي يك معني و بمعني زمين بي گياه هستند.

لا تَري فِيها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً: كه در آن هيچگونه پستي و بلندي مشاهده نخواهي كرد.

حسن گويد: «عوج» نشيب و «امت» فراز است.

مجاهد گويد: يعني در جاي كوه ها وادي و تپه اي نمينگري.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 72

عِوَجَ لَهُ وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلاَّ هَمْساً (108) يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلاً (109) يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً (110) وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ وَ قَدْ خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً (111) وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا يَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً (112)

وَ كَذلِكَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا وَ صَرَّفْنا فِيهِ مِنَ الْوَعِيدِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْراً (113) فَتَعالَي اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضي إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً (114) وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلي آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً (115)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 73

آنكه وحي آن بپايان برسد و بگو: خدايا علم را زياد كن. از اين پيش به آدم نيز امر كرديم. او فراموش كرد و برايش عزمي نيافتيم.

آنچه پشت سر ايشان است در دنيا، آگاهي دارد.

وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً: اما آنها بمقدورات و معلومات خداوند آگاه نيستند. يا اينكه بكنه عظمت او آگاه نيستند.

برخي گويند: يعني هيچكس بكردار گذشته و آينده ايشان آگاه نيست، مگر آنكه خدا آگاهش كرده است.

برخي گويند: يعني خدا را به حواس درك نميكنند تا به او احاطه علمي پيدا كنند.

وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ: صورتها در برابر خداوند كه زنده و پايدار است، همچون صورت اسيران بحال خضوع و خواري درمي آيند و در برابر فرمان او تسليم هستند. بديهي است كه اثر خواري بر پيشانيها ظاهر مي شود.

برخي گويند: منظور از «وجوه» سران و زمامداران هستند كه خوار و خفيف مي شوند و از اريكه قدرت سقوط مي كنند.

وَ قَدْ خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً: آنهايي كه گرفتار شرك شده اند، زيانكارند. يا اينكه آنهايي كه ستمكار و كافر وارد محشر مي شوند، ثوابي نمي برند.

وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا يَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً: كساني كه خدا را اطاعت كنند و خدا را بشناسند و دين و محتويات آن را تصديق كنند، بيمي ندارند كه به آنها ظلم شود و بر گناهان ايشان افزوده شود يا از حسنات ايشان كاسته گردد.

بنا بقرائت نهي، يعني بايد از ظلم و نقصان نترسد. بديهي است كه نهي از ترس، امر به ايمني است.

اين آيه، دلالت بر بطلان تحابط دارد. «1»

__________________________________________________

(1)- مرحوم طبرسي در اينجا مطلب را بطور سربسته گفته و گذشته است. با مراجعه به آيات قرآني معلوم ميشود كه حبط عبارت است از باطل شدن عمل خوب، بواسطه كفر و شرك و …

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 16، ص: 76

وَ كَذلِكَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا وَ صَرَّفْنا فِيهِ مِنَ الْوَعِيدِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ:

همانطوري كه ما اخبار قيامت را براي تو گفتيم، اين كتاب خواندني را بزبان عربي بر تو نازل كرديم و تهديدهاي خود را نسبت بكجروان در آن بصورتها و الفاظ مختلف بيان كرديم، شايد از معصيت بپرهيزند.

برخي گويند: يعني قرآن را نازل كرديم تا قوم عرب پيش از نزول عذاب، تقوي پيشه كنند.

أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْراً: يا اينكه قرآن براي ايشان پند و عبرت را تجديد كند. يعني بوسيله قرآن بياد كيفر اقوام پيشين بيفتند و عبرت گيرند. بديهي است كه تذكر در موقع استماع و قرائت قرآن است.

چنان كه ميفرمايد: «وَ إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً» (انفال 2) هنگامي كه آيات قرآن بر ايشان خوانده شود، بر ايمانشان افزوده مي شود.

فَتَعالَي اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ: صفات خداوند بر صفات همه مخلوقات برتري دارد و در وهم و خيال نمي گنجد. او از همه كس داناتر و تواناتر است و هر دانا و توانايي محتاج اوست و او از همگان بي نياز است. ديگران اگر بيك چيز توانا يا دانا هستند، به چيزهاي ديگر عاجز و نادانند. دانايان ديگر ممكن است دچار سهو و نسيان شوند اما خداوند همواره توانا و دانا بوده و هست.

__________________________________________________

(چنان كه مي فرمايد: «وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» (مائده 5) كسي كه به ايمان كفر بورزد، عملش باطل مي شود. اما در مورد افراد مؤمن- كه در آيه بالا به آن اشاره شده است وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ … - حبط يعني باطل شدن عمل وجود ندارد. زيرا چنان كه گفتيم، كفر و … موجب

حبط عمل است و افراد مؤمن از كفر و شرك و تكذيب و … منزه هستند.

اما كلمه تحابط در متن به اين معني است كه عمل نيك و بد هيچكدام ديگري را باطل نميكند. زيرا از جمله «فَلا يَخافُ … » همين مطلب برمي آيد و اين مطلب منافات با اين ندارد كه قرآن مي فرمايد: «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ» (فرقان 70) يعني كساني كه توبه كنند و ايمان آورند و كار شايسته كنند، خداوند بديهايشان را تبديل به- نيكي مي كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 77

ملك يعني كسي كه بر دنيا و آخرت حكومت و مالكيت دارد و حق يعني كسي كه سزاوار حكومت است. شاهان ديگر حكومت و مالكيتشان محدود است و سرانجام دستخوش فنا و زوال مي شود.

وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضي إِلَيْكَ وَحْيُهُ: در اينباره چند وجه است:

1- پيش از آنكه جبرئيل ابلاغ وحي را به پايان برساند، بتلاوت قرآن عجله مكن. معمولا پيامبر قرآن را. با جبرئيل ميخواند و از ترس اينكه فراموش كند در تلاوت آن عجله ميكرد. پس مقصود اين است كه پيامبر صبر كند تا وحي را بخوبي درك كند و از خواندن با فرشته وحي خودداري كند. آن گاه بخواندن بپردازد.

پس اين جمله، نظير اين است كه مي فرمايد: «لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ»

(قيامة 16) زبان خود را بخاطر شتاب كردن در قرائت قرآن بحركت در نياور. (از ابن عباس و حسن و جبائي).

2- قرآن را براي اصحابت نخوان و براي آنها املاء نكن تا وقتي كه معاني آن براي

تو آشكار گردد. (از مجاهد و قتاده و عطيه و ابو مسلم).

3- پيش از آنكه وحي بر تو نازل شود، درخواست نزول وحي نكن. زيرا خداوند متعال قرآن را بر حسب مصلحت نازل ميفرمايد.

وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً: از خداوند مسألت كن كه بر علم تو بيفزايد.

عايشه روايت كرده است كه پيامبر خدا فرمود: هر گاه روزي بيايد كه در آن روز علم من افزوده نشود و بدرگاه خدا تقرب پيدا نكنم، طلوع خورشيد آن روز بر من مبارك نيست.

وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلي آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً: قبلا به آدم امر كرديم كه بدرخت نزديك نشود و از آن نخورد ولي او فرمان را ترك كرد و تصميم استواري براي او نيافتيم.

برخي گويند: يعني دچار خطا گرديد و بدون اينكه قصد گناه داشته باشد، مرتكب خوردن از درخت ممنوعه گرديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 78

در هر حال آيه شريفه به آدم نسبت فراموشي داده است. آيا آدم همه چيز را فراموش كرده بود؟

1- فراموش كرده بود كه اگر از درخت ممنوع بخورد از بهشت اخراج مي شود.

2- فراموش كرده بود كه خداوند شيطان را دشمن خودش و زنش معرفي كرده بود.

3- فراموش كرده بود كه نهي از هر نوع درختي است و او تصور ميكرد نهي از درخت خاصي است.

اين است كه چون تصريف آيات را در قرآن ذكر كرد و نشان داد كه قرآن وسيله تذكر است، پيامبر را امر كرد كه همچون آدم عهد را فراموش نكند.

برخي گويند: متصل است به «وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ». يعني از خوف فراموشي الفاظ قرآن شتاب نكن بلكه بخدا توكل كن و از او توفيق بخواه زيرا پدرت آدم عهد خدا را فراموش كرد.

برخي گويند: عطف است بر: «كَذلِكَ نَقُصُّ عَلَيْكَ … » يعني پس از نقل داستان موسي بنقل داستان آدم پرداخت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 79

آييد و از يكديگر كناره گيري كنيد. اگر هدايتي از جانب من براي شما آمد، هر كس كه هدايتم را پيروي كند، گمراه و نگونبخت نميشود و هر كس از ياد من اعراض كند، بيعتش ناگوار است و روز قيامت كور محشورش مي كنيم.

گويد: خدايا چرا كورم محشور كردي؟ حال آنكه من بينا بودم.

متشابهند و با هم جمع مي شوند.

2- عرب بواسطه اعتماد بفهم مخاطب و اينكه او مي تواند هر چيزي را در جاي خود قرار دهد و بفهمد، تعبيرات خود را بصورت مذكور در آيه مي آورد.

فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطانُ قالَ يا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلي شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْكٍ لا يَبْلي :

شيطان او را وسوسه كرد، گفت: اي آدم، آيا ترا دلالت كنم بدرختي كه هر كس بخورد هرگز نميرد و آيا راهنمايي كنم ترا به سلطنتي كه هرگز فنا نپذيرد. نظير اينكه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 82

مي گويد: «ما نَهاكُما رَبُّكُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ … » (اعراف 20) شما را خدا از اين درخت نهي نكرد مگر از بيم اينكه فرشته شويد يا جاويدان بمانيد.

فَأَكَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا يَخْصِفانِ عَلَيْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ:

آدم و حوا از درخت ممنوع خوردند و عورتشان بر ايشان آشكار شد و از برگ درختان بهشت خود را پوشانيدند.

تفسير اين قسمت در سوره اعراف (آيه 22) گذشته است.

وَ عَصي آدَمُ رَبَّهُ فَغَوي : آدم امر خدا را مخالفت كرد و از ثواب محروم شد.

معصيت يعني مخالفت امر، اعم از اينكه امر واجب باشد يا امر مستحبّ. شاعر گويد:

امرتك امراً جازماً فعصيتني

ترا بطور جزم و حتم امر كردم و مرا معصيت كردي.

هيچ مانعي نيست كه تارك مستحبات را هم عاصي بنامند. همانطوري كه تارك واجبات هم عاصي ناميده مي شود. مي گويند: فلان را به چنين و چنان امر كردم و مرا معصيت و مخالفت كرد. اگر چه امر واجب نباشد. لفظ «غوي» احتمال محروميت از ثواب ميدهد. شاعر گويد:

فمن يلق خيراً يحمد الناس امره

و من يغولا يعدم علي الغي لائماً

هر كس به خير برسد، مردم كارش را مي ستايند و هر كس محروم شود، مردم او را ملامت مي كنند.

ممكن است مقصود از غوايت آدم محروميت او از خلود در بهشت باشد. زيرا انتظار داشت كه با خوردن درخت ممنوع براي هميشه در بهشت ماندگار شود.

ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَيْهِ وَ هَدي : خداوند او را براي رسالت برگزيد و توبه اش را پذيرفت و او را بذكر خويش هدايت كرد.

برخي گويند: هدايتش كرد براي كلماتي كه از خداوند تلقي كرد.

قالَ اهْبِطا مِنْها جَمِيعاً بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُديً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدايَ فَلا يَضِلُّ وَ لا يَشْقي : خداوند به آنها فرمود: از بهشت فرو آييد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 83

و از يكديگر مانند دشمنان كناره گيري كنيد. اگر هدايتي از جانب من براي شما آيد، هر كس كه تبعيت كند، در دنيا گمراه و در آخرت نگونبخت نخواهد شد. (تفسير اين قسمت در سوره بقره ذيل آيه 36 گذشته است).

ابن عباس مي گفت: خداوند تضمين كرده است كه هر كس قرآن بخواند و بدستور آن عمل كند، در دنيا گمراه و در آخرت بدبخت نشود. سپس همين آيه را ميخواند.

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً: كسي كه از قرآن و دلالتهاي آن اعراض كند و در آن دقت نكند، گرفتار معيشت تنگ خواهد شد. يعني خدا روزي او را به سختي ميدهد و اين كيفر اعراض اوست. اگر هم به او رزق فراوان دهد، معيشت را از اين راه بر او سخت مي گيرد كه امساك كند و از آن استفاده نگيرد و اگر

هم استفاده گيرد، حرص و تلاش زياد، زندگي را بر او دشوار مي سازد. برخي گويند: يعني گرفتار عذاب قبر مي شود. برخي گويند: يعني گرفتار طعام ضريع و زقوم جهنم مي شود.

زيرا سرانجام به همانجا مي رسد. گو اينكه در اين جهان در فراخ و آسايش باشد.

برخي گويند: يعني زندگيش ناگوار است زيرا هميشه از آينده بيمناك است. برخي گويند: يعني گرفتار روزي حرام مي شود و نتيجه آن كيفر اخروي است. برخي گويند:

يعني گرفتار زندگي كوتاه و ناگواريهاي اين جهان مي شود و از زندگي آسوده و لذائذ بهشت محروم مي گردد.

وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمي : روز قيامت هم كور محشورش مي كنيم و بقولي يعني چنان محشورش مي كنيم كه نسبت بدليل و حجت، كور خواهد بود. اما مانعي نيست كه مراد همان كوري چشم باشد.

قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمي وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً: گويد: خدايا من بينا بودم.

چرا كور محشورم كردي؟

فراء گويد: هنگامي كه از قبر خارج مي شود، بيناست اما در صحراي محشر نابيناست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 84

معاوية بن عمار گويد: از امام صادق (ع) در باره مردي سؤال كردم كه حج نكرده و داراي ثروت است.

فرمود: او از كساني است كه خدا در باره شان مي فرمايد: «وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمي ».

گفتم: سبحان اللَّه! اعمي است؟! فرمود: خدا او را از راه حق نابينا كرده است.

اين روايت مؤيد قول كساني است كه مي گويند كوري آنها از جهات خير و راه نيافتن بسوي آنهاست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 85

الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقي (127) أَ فَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهي (128) وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَكانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّي (129) فَاصْبِرْ عَلي ما يَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّكَ تَرْضي (130)

مَساكِنِهِمْ: مردم مكه در سفرهاي تجارتي خود به شام از سرزمينها و شهرهاي ويران شده عاد و ثمود مي گذشتند و علامات هلاك آنها را مي ديدند. بهتر بود با ديدن اين صحنه ها بيدار شوند و براه راست آيند. و بترسند از اينكه خودشان نيز بهمان سرنوشت شوم گرفتار گردند.

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهي : در اين هلاكت گذشتگان، عبرتها و دلالاتي است براي خردمنداني كه در حالات آنها بينديشند.

وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَكانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّي: اگر سخن خدا نبود كه عذاب را تا روز قيامت از اين كافران به تأخير افكند، هم اكنون عذاب دامنگيرشان مي شد.

لزام مصدري است به معناي صفت و عذاب را توصيف ميكند. قتاده گويد:

«أَجَلٌ مُسَمًّي» قيامت است. ديگران گويند: مدتي است كه انسان بايد در اين جهان بماند. برخي گويند: عذاب لزام، شكستي است كه در بدر خوردند و سرهايشان بريده شد. و اگر براي مردم ناسپاس زماني مقرر و مقدر نشده بود كه در اين دنيا زيست كنند، همان عذاب بدر، در زمانهاي ديگر نيز دامنگير ايشان مي شد.

اكنون پيامبر گرامي خود را امر به صبر كرده، مي فرمايد:

فَاصْبِرْ عَلي ما يَقُولُونَ: در برابر تكذيب و آزارهاي ناجوانمردانه ايشان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 88

صبر كن.

وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها: در پيشگاه خداوند نماز بگزار و او را حمد و ثنا گوي پيش از طلوع خورشيد نماز فجر را و پيش از غروب نماز عصر را.

وَ مِنْ آناءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ: در ساعات شب و اطراف روز خداي را تسبيح كن.

ابن عباس گويد: مقصود

از تسبيح در ساعات شب، نماز شب است.

مقصود از اطراف روز، ظهر است كه در اين وقت بايد نماز ظهر خوانده شود و علت اينكه وقت ظهر را اطراف روز مي نامد، اين است كه: وقت ظهر، وقت زوال خورشيد است. اين وقت هم طرف نصف اول روز است و هم طرف نصف آخر آن.

آنها كه تسبيح را حمل بر ظاهر كرده اند، ميگويند: مراد مداومت بر حمد و تسبيح است در همه اوقات.

لَعَلَّكَ تَرْضي : اگر اين كارها را بكني، مقام شفاعت پيدا ميكني و بدرجه رفيع نائل مي شوي و خشنود خواهي شد.

برخي گويند: نتيجه اين كارها اين است كه خدا بوعده هاي خود نسبت بتو وفا ميكند و دين را عزت مي بخشد و در آخرت بتو اجازه شفاعت مي دهد و تو خشنود خواهي شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 89

معرض امتحان قرار دهيم. و آنچه هستند در مورد عمل به حق و اداي حقوق، آشكار شوند.

برخي گويند: يعني با دادن اين ثروتها ميخواهيم بر آنها سخت بگيريم و ببينيم آيا با اينهمه ثروت، از تو اطاعت مي كنند يا نه؟

برخي گويند: يعني ميخواهيم آنها را عذاب كنيم. زيرا گاهي توسعه روزي براي عذاب است. از اينرو امام (ع) ميفرمايد: اگر دنيا بقدر بال مگسي پيش خدا ارزش داشت، بكافر شربت آبي از آن نميداد.

وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ أَبْقي : رزق خدا كه در آخرت بتو وعده داده، از اين روزيهاي دنيوي كه به اينها داده ايم بهتر و با دوام تر است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 92

وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ: اهل خانه و اهل دينت را به نماز امر كن.

ابو سعيد خدري گويد: چون اين آيه نازل شد، پيامبر تا نه ماه، وقت نماز در خانه زهرا و علي مي آمد و مي فرمود:

«الصلاة رحمكم اللَّه! إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً»

. ابن عقده اين روايت را بطرق بسياري از ائمه اهل بيت و ديگران مثل ابو برزه و ابو رافع نقل كرده است.

امام باقر (ع) فرمايد: خدا پيامبر را مأمور كرد كه تنها اهل بيتش را امر كند تا بدانند كه اهل بيت را پيش خدا منزلتي است كه براي ديگران نيست. پيامبر نخست آنها را با همه مردم مأمور به نماز كرد. سپس به تنهايي.

وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها: بر فعل نماز و امر ايشان به نماز، صبر كن.

لا نَسْئَلُكَ رِزْقاً: ما رزق تو و مخلوقات را از تو نميخواهيم. بلكه از تو خواسته ايم كه عبادت

كني و رسالت ما را انجام دهي. ما ضامن روزي همگان هستيم.

نَحْنُ نَرْزُقُكَ: خطاب به پيامبر و مقصود همه خلق است. يعني ما بهمه روزي ميدهيم و از كسي روزي نميخواهيم. به همه سود ميرسانيم و از كسي سود نميخواهيم.

بنا بر اين در اظهار امتنان بر مردم رساتر است.

وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوي : سر انجام نيز، مخصوص اهل تقوي است.

ابن عباس مي گويد: يعني كساني كه ترا تصديق كنند و از من بپرهيزند، سرانجام نيك دارند.

در خبر است كه عروة بن زبير وقتي سلطاني ميديد، داخل خانه مي شد و مي خواند: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلي ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ أَبْقي » سپس به اهل خانه مي گفت: «الصلاة! الصلاة! رحمكم اللَّه!» وَ قالُوا لَوْ لا يَأْتِينا بِآيَةٍ مِنْ رَبِّهِ: گفتند: چرا همانطوري كه صالح نبي ناقه آورد، اين پيامبر آيتي و معجزه اي نمي آورد كه ما عبرت بگيريم؟

أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَيِّنَةُ ما فِي الصُّحُفِ الْأُولي : آيا در قرآن بيان مطالب كتب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 93

پيشين و اخبار اممي كه آيت و معجز خواستند و بر اثر كفر، هلاك شدند، نيامده است؟

آيا چه چيز آنها را ايمني بخشيده است كه آيت مي طلبند؟ آيا نميترسند كه به سرنوشت آنها گرفتار شوند؟

وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَكْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولًا:

اگر كفار قريش را پيش از بعثت محمد (ص) و نزول قرآن هلاك ميكرديم، روز قيامت مي گفتند: خدايا چرا پيامبري بسوي ما نفرستادي كه ما را بطاعت تو دعوت و بدين تو ارشاد كند.

فَنَتَّبِعَ آياتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزي : و ما

بدستورات تو عمل مي كرديم، پيش از آنكه بعذاب خوار گرديم و در جهنم گرفتار شويم. يا اينكه گرفتار قتل و اسيري دنيا و عذاب آخرت شويم. ولي ما عذر آنها را قطع كرديم و با فرستادن پيامبر خود دستاويزي براي آنها باقي نگذاشتيم.

اكنون به پيامبر خود دستور ميدهد:

قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ: بگو ما و شما منتظريم. ما منتظريم كه وعده خدا درباره شما فرا رسد و شما منتظريد كه ما گرفتار شكست و حادثه هاي ديگر شويم.

فتربصوا: انتظار بكشيد. اين جمله براي تهديد است.

فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِيِّ وَ مَنِ اهْتَدي : بعداً خواهيد دانست كه پيروان راه راست و آئين راستين و هدايت يافتگان براه حق مائيم يا شما؟

قُلُوبُهُمْ:

هر آيه و سوره تازه اي كه از جانب خداوند بر ايشان نازل مي شود، مي شنوند ولي دقتي و تأملي در باره آن نميكنند، بلكه ببازي و مسخره مي گيرند.

ابن عباس گويد: يعني قرآن را از روي استهزا مي شنوند و دلشان غافل است كه از آنها چه ميخواهند؟

وَ أَسَرُّوا النَّجْوَي الَّذِينَ ظَلَمُوا هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ: مشركين كه مردمي ستمكار هستند، با يكديگر به راز و نياز پرداخته، مي گويند: اين فرشته نيست.

بشري است مثل شما! أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ: آيا شما كه ميدانيد او سحر مي كند، سحرش را مي پذيريد!؟

از دو راه ميخواستند مردم را از او متنفر كنند: 1- او بشر است. 2- او ساحر است.

برخي گفته اند: «اسروا» يعني اين سخن را ظاهر كردند. اما معني اول صحيح تر است.

اكنون پيامبر خود را دستور داده، مي فرمايد:

قالَ رَبِّي يَعْلَمُ الْقَوْلَ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ: بگو خدايي كه مرا آفريد و برگزيد، اسرار همه را ميداند و هيچ چيز در آسمان و زمين از او پوشيده نيست.

وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ: او سخن آنها را مي شنود و كارها و اسرار دروني

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 98

آنها را ميداند.

بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ: اما آنها از سخن اول خود كه قرآن را سحر ميدانستند برگشته، گفتند: خوابهاي پريشان است.

بَلِ افْتَراهُ: ديگر باره گفتند: افترايي است كه خود او مي سازد.

بَلْ هُوَ شاعِرٌ: ديگر باره گفتند: او شاعر است.

اشخاص متحير همينطورند و مرتباً تغيير نظر ميدهند. منكران قرآن نيز متحير بودند كه چه بگويند؟ گاه ميگفتند: سحر است و گاه مي گفتند: شعر است و گاه ميگفتند: خواب پريشان است و اين خود تناقض گويي است.

فَلْيَأْتِنا بِآيَةٍ

كَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ: بايد آيت و معجزي آشكار كه خاص و عام آن را بفهمند براي ما بياورد و اين كاري است كه انبياي پيشين هم كرده اند.

اهل ذكر. از امام باقر (ع) نيز همين طور روايت شده است. مؤيد آن اين است كه خدا پيامبرش را «ذكراً رسولا» ناميده است برخي گويند: مقصود پيروان تورات و انجيل است. برخي گويند: مقصود اهل علم است به سرگذشت پيشينيان. برخي گويند:

مقصود اهل قرآن است، يعني عالمان قرآن.

وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا يَأْكُلُونَ الطَّعامَ وَ ما كانُوا خالِدِينَ: آنها جسد بيجاني نبودند كه هيچ نخورند و موجوداتي نبودند كه هرگز نميرند و جاوداني باشند. اين جمله در پاسخ اين است كه مي گفتند: «ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِي الْأَسْواقِ» (فرقان 7) اين چه پيامبري است كه ميخورد و در بازارها راه مي رود؟! پس همانطوري كه پيامبران پيشين نياز بغذا داشتند و ميمردند، تو نيز نيازمند غذا هستي و ميميري و اين امر نبايد موجب بي ايماني آنها گردد. زيرا وحي پيامبران را از بشريت خارج نميكند. كلبي گويد: جسد جسمي است كه در آن روح است و ميخورد و مي نوشد. پس هر چه بخورد و بنوشد، جسم است. مجاهد گويد: جسد چيزي است كه نميخورد و نمي نوشد. پس آنچه كه ميخورد و مي نوشد، نفس است.

ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ: ما بوعده خود در باره آنها وفا كرديم و عاقبت نيكو به آنها داديم هم در دنيا و هم در آخرت.

فَأَنْجَيْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ: آنها و كساني كه با آنها بودند از شر دشمنان نجات داديم.

وَ أَهْلَكْنَا الْمُسْرِفِينَ: و تبهكاران را هلاك كرديم. قتاده گويد: مسرف مشرك است. اين جمله تهديدي است براي مردم مكه.

اكنون بذكر نعمت خود كه عبارت از انزال قرآن است پرداخته، مي فرمايد:

لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ كِتاباً فِيهِ ذِكْرُكُمْ: اي جماعت قريش،

كتابي بسوي شما فرستاده ايم كه اگر به آن تمسك كنيد، شرف شماست. چنان كه در جاي ديگر مي فرمايد:

«وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ» (زخرف 44) اين كتاب تذكري است براي تو و قومت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 102

برخي گويند: اين خطاب بقوم عرب است كه قرآن بزبان ايشان است. برخي گويند: خطاب بهمه مؤمنان است زيرا قرآن شرف هر مؤمني است. برخي گويند:

يعني در اين قرآن نيازمنديهاي شما ذكر شده است. برخي گويند: يعني مكارم الاخلاق و محاسن اخلاق در اين قرآن آمده است تا به آنها تمسك كنيد.

أَ فَلا تَعْقِلُونَ: چرا در باره آنچه وسيله برتري شما بر ديگران است تعقل نميكنيد؟!

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 103

روز تسبيح مي كنند و سست نمي شوند.

يا وَيْلَنا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ: از روي پشيماني مي گفتند: واي بر ما كه بر خود ظلم كرديم زيرا فرستادگان خدايمان را تكذيب كرديم. يعني با ديدن عذاب بگناه خود اعتراف مي كردند.

فَما زالَتْ تِلْكَ دَعْواهُمْ حَتَّي جَعَلْناهُمْ حَصِيداً خامِدِينَ: آنها هم چنان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 106

واي واي مي گفتند، تا آنها را قطعه قطعه و بيجان كرديم و همانطوري كه آتش خاموش مي شود، چراغ زندگي و نشاط آنها نيز خاموش شد.

گويند: اين آيه در باره مردم قريه اي است از يمن كه حنظله پيامبر خدا را كشتند. خداوند بخت نصر را بر آنها مسلط كرد تا آنها را كشت و اسير كرد و از شهرشان آواره گردانيد. فرشتگان دو باره آنها را برگرداندند تا بزرگ و كوچك آنها كشته شدند و از آنها اسم و رسمي نماند.

وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ: آسمان و زمين را براي هدف درستي آفريده ايم و آن هدف عبارت است از اينكه وسيله اي باشد براي رسيدن بثواب و روشن بيني.

لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا: اگر ميخواستيم زن يا فرزند بگيريم، از اهل آسمان ميگرفتيم نه از اهل زمين. يعني اگر جايز بود كه خدا فرزند و زن بگيرد، چنان مي گرفت كه مردم نمي فهميدند.

ابن قتيبه مي گويد: تفسير لهو به زن يا فرزند بيكديگر نزديك است زيرا زن و فرزند انسان وسيله سرگرمي او هستند و بهمين جهت گفته مي شود: زن و فرزند انسان دو شاخه گل براي او هستند. در اصل لهو به معني آميزش جنسي است. گاه بكنايه آميزش جنسي را لهو و گاه سر ميگويند. علت اينكه به زن

لهو گفته مي شود، اين است كه در آميزش جنسي با مرد جمع مي شود. امرء القيس مي گويد:

الا زعمت بسباسة اليوم انني كبرت و ان لا يحسن اللهو امثالي

مگر بسباسه نميداند كه من امروز پير شده ام و امثال من در آميزش جنسي قدرتي ندارند.؟!

تأويل آيه اين است كه چون مسيحيان در باره مسيح و مادرش عقيده خاصي داشتند، خداوند فرمود: اگر ميخواستيم رفيقه و فرزندي داشته باشيم، از پيش خود انتخاب ميكرديم نه از پيش شما. زيرا شما ميدانيد كه زن و فرزند از جنس خود شخص هستند نه از غير جنس خودش.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 107

إِنْ كُنَّا فاعِلِينَ: ما اين كار را نكرده ايم. اگر «ان» شرطيه باشد، يعني اگر اين كار را ميكرديم بدان نحو ميكرديم نه به اين نحو كه شما مي پنداريد.

بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَي الْباطِلِ: ما دليلهاي غالب را بر باطل وارد مي سازيم و حجت را بر شبهه و ايمان را بر كفر غالب مي سازيم.

فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ: در نتيجه، حق بر باطل برتري پيدا ميكند و باطل از بين مي رود.

مقصود اين است كه خداوند حامي و آشكار كننده حق است در برابر باطل پس چگونه ممكن است كه خودش كار باطل انجام دهد؟

وَ لَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُونَ: هلاك و نابود شويد كه خدا را چگونه وصف مي كنيد و او را داراي رفيقه و فرزند مي پنداريد! وَ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: ملك و ملك و آفرينش هر كه در آسمانها و زمين است، از خداست. اين هم ردي است بر آنها كه خدا را داراي فرزند و شريك ميدانند. يعني كسي كه حكومت

و ملك و خلقت همگان از اوست، چطور ممكن است داراي شريك و فرزند باشد.

وَ مَنْ عِنْدَهُ لا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ: فرشتگاني كه از لحاظ مقام و منزلت بخدا نزديكند، از عبادت خدا تكبر نميورزند. يعني آنها فرزند خدا نيستند. زيرا فرزند پدر را نمي پرستد.

وقتي گفته مي شود، پيش امير اينقدر لشكر است- اگر چه آنها در شهرها و بلاد پراكنده باشند- مقصود قرب مكاني نيست.

وَ لا يَسْتَحْسِرُونَ: و خسته نمي شوند.

يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لا يَفْتُرُونَ: شب و روز خدا را از صفات نالايق تنزيه و تقديس ميكنند و از اينكار سست نمي شوند. كعبي گويد: تسبيح آنها مثل تنفس شما طبيعي و آسان است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 108

شَيْ ءٍ حَيٍّ أَ فَلا يُؤْمِنُونَ (30)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 110

نميشود كه در اين صورت يكي از آنها قادر نيست. بنا بر اين جايز نيست كه خدا بيشتر از يكي باشد.

ممكن است گفته شود: آنها با يكديگر تمانعي ندارند. زيرا هر چه يكي از آنها اراده كند، مطابق حكمت است و بنا بر اين خداي ديگر نيز همان را اراده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 112

ميكند. پاسخ اين است كه: سخن ما در باره صحت تمانع است نه وقوع تمانع و صحت تمانع در دلالت بر عدم جواز تعدد خدايان كافي است. زيرا دلالت دارد بر اينكه يكي از آنها قدرتش محدود و متناهي است و نميتواند خدا باشد.

اكنون خداوند خود را از داشتن شريك تنزيه كرده، مي فرمايد:

فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ: خداي عرش از آنچه مي گويند، منزه است. علت اينكه عرش مي گويد، اين است كه عرش اعظم همه مخلوقات است و كسي كه بر بزرگترين مخلوقات قادر است، بر بقيه نيز قادر است.

لا يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ: كارهاي او مطابق حكمت و صواب است و به حكيم نميتوان گفت: چرا كار صواب كرده اي؟ اما از ديگران مي توان پرسيد:

چرا فلان كار را كرديد؟ زيرا آنها هم كار حق مي كنند و هم كار باطل.

برخي گويند: يعني از خدا پرسيده نميشود كه چرا ادعاي خدايي ميكند. اما از ديگران پرسيده مي شود. نظم و سياق آيه بر همين معني دلالت دارد.

برخي گويند: يعني ديگران اعمالشان حساب دارد و خدا اعمالش حساب ندارد.

برخي گويند: يعني فرشتگان و مسيح از فعل خدا سؤال نميكنند. اما خدا از ايشان سؤال ميكند و آنها را جزا ميدهد و اگر خدا بودند از كارهايشان

سؤال نميشد.

أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً: اين استفهام براي سرزنش است. يعني نبايد غير از خداي يكتا به خدايان ديگر گرايش پيدا كرده باشند.

قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ: اي پيامبر، بگو: دليل خود را بر صحت كردارتان بياوريد. اما آنها هرگز نميتوانند دليلي بياورند. اين جمله دلالت بر بطلان تقليد دارد. زيرا از آنها بر صحت مدعايشان دليل ميخواهد. برهان دليلي است كه افاده علم كند.

هذا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَ ذِكْرُ مَنْ قَبْلِي: بگو: اين قرآن، ذكر كساني است كه با منند و ذكر امت هايي است كه پيش از من بوده اند و به ايمان نجات يافته، يا بكفر هلاك شده اند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 113

جبائي ميگويد: يعني در قرآن ذكر كساني است كه در اخلاص و توحيد با منند و بنا بر اين ذكر امتهاي پيشين در تورات و انجيل است.

امام صادق (ع) ميفرمايد: مقصود از «ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ» كساني است كه با پيامبر خدا بوده اند و كساني كه بعداً خواهند آمد و مقصود از «ذِكْرُ مَنْ قَبْلِي» گذشته هاست.

برخي گويند: يعني در قرآن، خبر آنهايي كه تا روز قيامت بر دين منند و بر- طاعت خود ثواب و بر عصيان خود كيفر مي بينند و خبر كتابهايي كه قبلا نازل شده، آمده است. ببينيد آيا در كدام كتاب خداوند امر كرده است كه مردم خداي ديگري را پرستش كنند؟ پس پرستش خدايان ديگر باطل است و خداوند به آن امر نكرده است. زجاج گويد: بگو برهانتان را بياوريد كه پيامبري به امت خود گفته باشد كه خداي ديگري را پرستش كنند آيا در اين كتاب و كتابهاي پيشين چيزي جز توحيد وجود دارد؟

شاهد آن اين است كه بعداً مي فرمايد: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ.»

چون دليلي ندارند، خداوند آنها را بر جهلشان مذمت كرده، مي فرمايد:

بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ: بيشترشان حق را نميدانند و از تأمل و تفكر اعتراض دارند. اينكه ناداني را به بيشترشان نسبت ميدهد، بخاطر اين است كه بعضي از آنها بعداً ايمان آوردند.

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ:

اي پيامبر، پيش از تو پيامبري نفرستاديم مگر اينكه به او وحي كرديم كه معبودي كه حقيقت داشته باشد، وجود ندارد جز من. پس مرا بپرستيد نه غير مرا.

وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ: گفتند: خدا فرشتگان را بفرزندي گرفته است. اما خدا منزه است. زيرا داشتن فرزند يا از راه توليد است يا از راه بفرزند گرفتن و هيچگونه بر خداوند روا نيست. زيرا اولي مستلزم اين است كه خدا جسم باشد و دومي مستلزم اين است كه خدا عقيم باشد و فرزند ديگري را فرزند خود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 114

بخواند و اينهم محال است اما دوست گرفتن خدا محال نيست، زيرا دوست گرفتن به معني اختصاص دادن است و اين اشكالي ندارد.

بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ: آنها فرزندان خدا نيستند. بلكه بندگان گرامي خدا هستند و خدا آنها را برگزيده است.

لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ: آنها جز به امر خدا تكلم نميكنند و همه گفتارهاي ايشان بفرمان خداست و بهمين جهت قدر و مقام آنها بالاست.

وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ: آنها بفرمان خدا عمل مي كنند و كسي كه

فرزند باشد، اين اوصاف را ندارد.

يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ: خداوند اعمال گذشته و آينده آنها را مي داند.

وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضي : و جز كسي را كه خدا دينش را بپسندد، شفاعت نميكنند. يا اينكه كسي را شفاعت ميكنند كه خدا از آنها راضي باشد. ابن عباس گويد: اهل توحيد را شفاعت ميكنند. برخي گويند: كساني را شفاعت ميكنند كه مستحق ثواب باشند. اما حقيقت معني اين است كه آنها كسي را شفاعت مي كنند كه خدا به شفاعتش راضي باشد. پس اين جمله، نظير: «مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ» است.

وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ: آنها از ترس خدا بخود مي لرزند كه مبادا در عبادتش تقصيري كنند.

وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ: هر كدام از فرشتگان كه دعوي خدايي كند، سزايش جهنم است و با ساير بندگان در استحقاق عذاب فرقي ندارد.

برخي گويند: مقصود شيطان است. زيرا او بود كه مردم را بعبادت خود فرا خواند.

اما برخي اين مطلب را قبول ندارند. زيرا جمله فوق شرطيه است و بعلاوه شيطان فرشته نيست. (بقول اكثر) كَذلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ: مشركيني كه خدا را با صفاتي كه لايقش نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 115

توصيف مي كنند، كيفرشان همين است.

از اين آيه برمي آيد كه فرشتگان مجبور بعبادت نيستند بلكه مكلف و مختارند.

أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما:

اين استفهام براي نكوهش و سر كوبي است. يعني آيا كافران ندانستند كه خداوند كارهايي ميكند كه ديگران نميكنند؟ او آسمانها و زمين را كه پيوسته بودند از يكديگر جدا كرد و

در ميان آنها هوا قرار داد. بنا بر اين او سزاوار پرستش است نه غير او.

برخي گويند: يعني زمين و آسمان باران و گياه نداشتند و ما آنها را گشوديم.

از آسمان باران نازل كرديم و از زمين گياه رويانديم. اين معني از امام باقر و امام صادق (ع) روايت شده است.

وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ: با آبي كه از آسمان نازل كرديم، موجودات قابل حيات را حيات بخشيديم. برخي گويند: يعني هر موجود زنده اي را از نطفه آفريديم. معناي اول صحيح تر است.

عياشي روايت كرده است كه از امام صادق در باره طعم آب پرسيدند. فرمود:

«سؤال كن براي فهميدن نه براي سرسري كردن. طعم آب طعم حيات است. خداوند مي فرمايد: وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ.»

برخي گويند: يعني حيات هر ذي روح و رشد هر رشد كننده اي به آب است و بنا بر اين هم شامل حيوان مي شود و هم شامل گياه.

أَ فَلا يُؤْمِنُونَ: چرا قرآن را تصديق نميكنند و دلائل و برهان روشن را نميپذيرند.

يا نه؟

وجه اتصال «هذا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَ ذِكْرُ مَنْ قَبْلِي» به سابق اين است كه توحيد و عدل در قرآن و كتب ديگر ذكر شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 117

بصورت جمع مذكر آورده شده و خورشيد و ماه و ستارگان بمنزله موجودات صاحب عقل تلقي شده اند. و در حقيقت فعلي كه به آنها نسبت داده شده، فعل عقلايي است. در سوره يوسف نيز مي فرمايد: «رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي ساجِدِينَ» (آيه 3).

وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ: به هيچ بشري پيش از تو حيات جاودان نداده ايم.

أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ: آيا انتظار دارند كه تو بميري و آنها حيات جاودان پيدا كنند؟ مشركين مكه مي گفتند: «نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ» (طور 30) ما در انتظار مرگ پيامبر هستيم. قرآن مي گويد: اين انتظار بيهوده است. زيرا نه تنها تو ميميري بلكه آنها نيز ميميرند.

كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ: هر موجود زنده اي ناچار بايد طعم مرگ را بچشد.

وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً: ما با شما معامله آزمايشگران مي كنيم، و شما را به سختي و راحتي و فقر و ثروت مبتلا مي كنيم، تا صبر شما در برابر ناملايمات و شكر شما در برابر نعمتها ظاهر گردد.

در روايت است كه علي (ع) بيمار شد. دوستانش عيادتش كرده، پرسيدند: يا امير المؤمنين، حالت چطور است؟ فرمود: شر است! گفتند: اين كلام سزاوار شما نيست.

فرمود: خداوند مي فرمايد: «وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً». پس خير تندرستي و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 120

ثروت است و شر بيماري و فقر است.

برخي از زهاد گويند: شر غلبه هوي است بر نفس و خير خود نگهداري از معصيت است.

وَ إِلَيْنا تُرْجَعُونَ: سر انجام بحكم ما برميگرديد تا جزاي نيك و بد اعمال خود را ببينيد.

» متصل است بمطالبي كه قبلًا در باره خلقت اشياء ذكر شد. زيرا قبلا بيان كرد كه اشياء را براي زندگي دائم نيافريده، بلكه براي اين آفريده است كه وسيله اي براي دست يافتن به نعمتهاي آخرت باشند.

پس هر انساني بايد بميرد و به جزا برسد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 121

البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 123

شده است.

2- مقصود همه انسانهاست. در باره همين معني هم مطالبي گفته اند: 1- يعني انسان عجول آفريده شده است و در كارها دوست مي دارد عجله كند و هر چه را دوست ميدارد بدنبال آن مي شتابد. عرب نظير اين تعبير را دارد. مثلا در باره كسي كه زياد مي خوابد، مي گويد: از خواب آفريده شده است و براي كسي كه زياد بدي مي كند، مي گويد: از شر آفريده شده است. خنساء در وصف گاو مي گويد: «فانما هي اقبال و ادبار» اين گاو، اقبال است و ادبار.

2- الفاظ تغيير مكان داده اند. يعني: عجله از انسان آفريده شده است. اما اين معني ضعيف و مستلزم تأويل است.

3- عجل خاك است. شاعر مي گويد:

و النبع ينبت بين الصخر ضاحية و النخل تنبت بين الماء و العجل

چشمه از ميان سنگها مي رويد و نخل از ميان آب و خاك (عجله) مي رويد.

طبق اين معني، آيه بمنزله: «وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ» (سجده 7).

4- يعني آفرينش انسان در امري است كه نيازي به زمان ندارد. چنان كه مي فرمايد: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ» (يس 82) امر خدا اين است كه چون چيزي اراده كند، به او گويد: باش و باشد.

سَأُرِيكُمْ آياتِي: بزودي آياتي كه دلالت بر توحيد و راستگويي پيامبر دارد به شما نشان ميدهم.

فَلا تَسْتَعْجِلُونِ: در فرا رسيدن عذاب عجله نكنيد كه زماني بفرا رسيدن آن نمانده است.

ابن عباس گويد: مقصود نضر بن حرث است كه گفت: «اللَّهُمَّ إِنْ كانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ … » (انفال 32) خدايا اگر اين (خلافت علي ع) حق است، سنگ

بر ما ببار.

منظور از «سَأُرِيكُمْ آياتِي … » جنگ بدر است.

وَ يَقُولُونَ مَتي هذَا الْوَعْدُ: مشركين به مسلمين مي گويند: اين قيامت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 124

كه شما وعده آن را ميدهيد، كي است؟

إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ: پس اگر راست مي گوييد، قيامت كي فرا مي رسد؟

لَوْ يَعْلَمُ الَّذِينَ كَفَرُوا حِينَ لا يَكُفُّونَ عَنْ وُجُوهِهِمُ النَّارَ وَ لا عَنْ ظُهُورِهِمْ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ: اگر مي شناختند زماني را كه نميتوانند عذاب جهنم- كه آنها را احاطه كرده- از صورت و پشت خود دور گردانند و هيچكس آنها را ياري نميكند، صدق وعده را قبول ميكردند و عجله نميكردند و نميگفتند: كي فرا مي رسد؟

بَلْ تَأْتِيهِمْ بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ: بلكه قيامت ناگهان آنها را درمي يابد و دچار حيرت مي شوند.

فَلا يَسْتَطِيعُونَ رَدَّها وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ: ديگر قادر بدفع آن نيستند و لحظه اي هم براي توبه يا معذرت به آنها مهلت داده نميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 125

تا عمر آنها طولاني شد و طول عمر و نعمت دنيا چنان آنها را دچار غرور كرد كه كردند آنچه كردند.

أَ فَلا يَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها: آيا نميدانند كه بر حسب امر ما كه بر زمين نازل مي شود، زمين بواسطه خرابي و مرگ مردم دچار نقصان ميگردد؟ برخي گفته اند: مرگ دانشمندان زمين را دچار نقصان ميكند.

اين مطلب از امام صادق (ع) نيز روايت شده است. فرمود: نقصان زمين از دست رفتن عالم است. برخي گويند: مراد از نقصان زمين فتح منطقه هاي مختلف بوسيله پيامبر بزرگ اسلام و ياران اوست كه بتدريج از منطقه هاي نفوذ و سرزمينهاي بيدينان كم و كسري مي شود تا بكلي از بين بروند.

أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ: آيا اينها غالبند يا ما؟ يعني اينها غالب نيستند. ما غالبيم.

قُلْ إِنَّما أُنْذِرُكُمْ بِالْوَحْيِ: بگو شما را بوسيله آنچه خدا بمن وحي كرده از عذاب مي ترسانم.

وَ لا يَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعاءَ إِذا ما يُنْذَرُونَ: كران هنگامي كه انذار شوند،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 128

دعوت را نميشنوند. ايشان را بكراني كه صدا را نميشنوند تشبيه كرده است. زيرا بواسطه استفاده نبردن از قوه شنوايي بمنزله كرانند. مقصود اين است كه براي شنيدن قرآن و توجه به آيات آن اشتياقي نشان نميدهند. پس مثل كرها هستند.

ميدانند كه هيچ قدرتي نميتواند آنها را از كيفر الهي حفظ كند و در انذارهاي قرآني بزرگترين آيات و حجج است.

برخي گفته اند: متصل است به آياتي كه در باره پند گرفتن از سرگذشت گذشتگان بود.

يعني همه پندها و اندرزها از وحي است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 129

درياست.

وَ ضِياءً وَ ذِكْراً لِلْمُتَّقِينَ: تورات راه را روشن ميكرد و وسيله هدايت گم- گشتگان بود و مردم پرهيزكار از مطالب آن اندرز مي گرفتند.

سپس در وصف متقين ميفرمايد:

الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ: آنها در حال خلوت و تنهايي و در خلوتخانه دل، بدون ريا از خدا بيمناكند.

وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ: و از روز قيامت و خطرات آن مي ترسند.

وَ هذا ذِكْرٌ مُبارَكٌ أَنْزَلْناهُ: ما اين ذكر مبارك را كه تا روز قيامت نفع مي بخشد، نازل كرديم.

برخي گويند: قرآن را مبارك ناميده است زيرا فوائد معنوي آن بسيار و پندها و اندرزهاي آن فراوان است. چون قبلا تورات را وصف كرده بود، در اينجا قرآن را وصف كرد.

أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ: براي توبيخ است. يعني چرا چنين اعجاز بزرگي را منكريد؟

كه انكار بت پرستي را بعيد مي شمردند. زيرا به بت پرستي خو گرفته بودند.

قالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ: ابراهيم گفت: بلكه خداي شما خداي آسمانها و زمين و آفريدگار آنهاست. يعني خدا را بايد از روي آثارش شناخت.

وَ أَنَا عَلي ذلِكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ: شاهد، راهنماست. ابراهيم خود را شاهد معرفي مي كند. زيرا مردم را راهنمايي مي كند و بشهادت و مشاهده خود اطمينان دارد.

وَ تَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنامَكُمْ: سوگند بخدا، در باره بتهاي شما تدبيري خواهم كرد كه براي شما ناگوار است. گويند: اين كلمه را در خفا گفت. فقط يكي از آنها شنيده بود كه بعداً فاش كرد.

بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ: اين تدبير را هنگامي بكار مي برم كه شما از شهر برويد.

گويند: هر سال يك روز عيد داشتند كه از شهر خارج مي شدند و در بازگشت بر بتها وارد مي شدند و آنها را سجده ميكردند. به ابراهيم گفتند: با ما نمي آيي؟

ابراهيم با آنها رفت ولي بين راه اظهار پا درد كرد و بازگشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 135

فَجَعَلَهُمْ جُذذاً إِلَّا كَبِيراً لَهُمْ: بتها را قطعه قطعه كرد، بجز بت بزرگ را كه بحال خود گذاشت. اين بت از لحاظ ساختمان بزرگتر بود يا از لحاظ احترام. گويند:

با تيشه اي كه در دست داشت، يكا يك آنها را شكست. همين كه به بت بزرگ رسيد، تيشه را بر گردنش نهاد و خارج شد.

لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ: شايد آنها بسوي بت بزرگ برگردند و از او بپرسند و او جواب ندهد و آنها به جهل خداي خويش پي برند.

قالُوا مَنْ فَعَلَ هذا بِآلِهَتِنا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ: همين كه برگشتند و

بتها را شكسته ديدند، گفتند: هر كس با خدايان ما چنين كرده، بخود ظلم كرده است.

زيرا كشته خواهد شد. يا اينكه: پرسيدند: كه اين كار را با خدايان ما كرده؟ او ظالم است. زيرا كار نابجايي كرده است.

قالُوا سَمِعْنا فَتًي يَذْكُرُهُمْ يُقالُ لَهُ إِبْراهِيمُ: يكي از آنها كه از نقشه ابراهيم مطلع شده و تهديد ابراهيم را درباره بتها شنيده بود، آنچه از ابراهيم شنيده بود باطلاع آنها رسانيد و آنها گفتند: ما مي شنيديم كه جواني از بتها بد گويي ميكند و مي گويد: اينها سود و زياني ندارند، نمي بينند و نمي شنوند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 136

اگر خدايند، بزرگشان اينكار را كرده، زيرا غير خدا قادر بر شكستن خدايان نيست. 3- تقدير جمله «فعله من فعله» است. يعني هر كه شكسته شكسته. اين بزرگ آنهاست. از آنها بپرسيد اگر …

اما اينكه گفته اند: ابراهيم اين نسبت را به بت بزرگ داد و سه بار دروغ گفت:

1- آنجا كه گفت: بيمارم. 2- همين جا كه گفت: بت بزرگ كرده است. 3- آنجا كه شاه مصر ميخواست زنش را بگيرد و او زن خود را خواهر معرفي كرد، قابل قبول نيست. زيرا دلايل عقلي غير قابل تأويل، دلالت دارند بر اينكه پيامبران دروغ نميگويند. اگر چه قصدشان فريب و ضرر نباشد. چنان كه جايز نيست در اخبار مردم را گمراه كنند يا تقيه كنند. زيرا اينها سبب مي شود كه مطالب و اعمال آنها ايجاد شك و ترديد كند و بنا بر اين ممكن است ابراهيم در مقام معارضه و بحكم ضرورت، در اين موارد خلاف واقع گفته باشد و الا از پيامبر گرامي اسلام است كه:

«لا يصلح الكذب في جد و لا هزل»

دروغ نه بصورت جدي خوب است و نه بصورت شوخي. در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 139

تفسير: «إِنِّي سَقِيمٌ» (صافات 89) گفته اند: يعني من بزودي بيمار مي شوم. زيرا چون در ستارگان نگريست، دانست كه در يك زمان معين گرفتار تب خواهد شد. برخي گفته اند: يعني من بنظر شما بخاطر دعوتم بيمارم. در جاي خود در اينباره سخن خواهيم گفت.

و اما اينكه همسرش ساره را خواهر معرفي كرد، منظور خواهر ديني است.

قرآن مي گويد: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» (حجرات 10) مؤمنين با يكديگر رابطه اخوت دارند.

بهر

صورت، دروغ گفتن بهيچ وجهي پسنديده نيست (و در مورد ابراهيم بايد گفت چون ناچار بود و ميخواست معارضه كند، مطلب را بنحوي ادا كرد كه دروغ نگفته باشد. و لو اينكه آنها خلاف مقصود ابراهيم را فهميده باشند. وانگهي اين نحو سخن گفتن براي كسي كه در مقام معارضه است و ميخواهد طرف را الزام به حق كند. حمل بر دروغگويي نميشود).

فَرَجَعُوا إِلي أَنْفُسِهِمْ فَقالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ: آنها بيكديگر توجه كرده، گفتند: شما ستمكاريد. زيرا چيزهايي پرستيده ايد كه نميتوانند از خويش دفاع كنند. و حرف او صحيح است.

برخي گويند: يعني به عقل خويش مراجعه كردند و بانديشه فرو رفتند و بصدق گفتار ابراهيم پي بردند و از جوابش عاجز ماندند. از اينرو خداوند سخن حق را بر زبانشان جاري كرده، گفتند: شما در سؤال از اين مرد ستمكاريد. خدايان حاضرند، از خودشان بپرسيد.

ثُمَّ نُكِسُوا عَلي رُؤُسِهِمْ: سپس سر بزير انداختند. زيرا متحير شدند و دانستند كه خدايان سخن نميگويند و خود به خطاي خود اعتراف كرده، گفتند:

لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاءِ يَنْطِقُونَ: تو ميداني كه اينها سخن نميگويند. چگونه از آنها سؤال كنيم.

قالَ أَ فَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَنْفَعُكُمْ شَيْئاً وَ لا يَضُرُّكُمْ: ابراهيم بدنبال

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 140

اعتراف ايشان گفت: آيا بتهايي پرستش مي كنيد كه براي شما هيچ سود و زياني ندارند.

اينها اگر قادر بودند بشما سود و زيان برسانند، مي توانستند ضرر را از خود دور سازند. وانگهي هر كس قادر بر سود و زيان رساندن باشد، شايسته پرستش نيست.

تنها كسي شايسته پرستش است كه بر اصول نعمتها يعني حيات و شهوت و قدرت

و كمال عقل و ثواب و عقاب قادر باشد. سپس بمنظور زشت شمردن كردار ايشان ميفرمايد:

أُفٍّ لَكُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ: اف بر شما و بر آنچه جز خدا پرستش مي كنيد.

زجاج گويد: يعني كارهاي شما منقطع و بي فايده باد. در باره تفسير و اختلاف قرائت كلمه «اف» در سوره بني اسرائيل سخن گفته ايم (آيه 23).

أَ فَلا تَعْقِلُونَ: چرا در باره اين بتهاي بيجان و غير لايق پرستش فكر نميكنيد؟

قالُوا حَرِّقُوهُ وَ انْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ فاعِلِينَ: هنگامي كه اين اعتراض تند را از ابراهيم شنيدند، گفتند: ابراهيم را به آتش بسوزانيد و خدايانتان را تعظيم و ياري كنيد، اگر اهل ياري و كمك هستيد.

گويند: مردي كه پيشنهاد سوزاندن ابراهيم كرد، يكي از كردهاي ايران بود كه بكيفر كردارش زمين او را بلعيد.

برخي گويند: گوينده اين سخن نمرود بود.

بدنبال اين پيشنهاد، مردم به جمع آوري هيزم پرداختند. اگر كسي بيمار مي شد، به بازماندگان خود وصيت مي كرد كه در كار جمع آوري هيزم كوتاهي نكنند و قسمتي از تركه خود را براي خريداري هيزم وصيت مي كرد. زنهايي بودند كه پنبه- ريسي ميكردند و از اجرت آن براي سوختن ابراهيم و رضاي خدايان! هيزم مي خريدند. سرانجام هيزم بسياري فراهم شد و آتش شعله ور گرديد.

اما هر چه فكر ميكردند كه ابراهيم را چگونه در آتش بيفكنند، پي نمي- بردند. تا اينكه شيطان آمد و آنها را به منجنيق آشنا كرد. براي نخستين بار منجنيق ساخته شد و ابراهيم بوسيله آن به آتش افكنده شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 141

قُلْنا يا نارُ كُونِي بَرْداً وَ سَلاماً عَلي إِبْراهِيمَ: هنگامي كه ابراهيم را

به آتش افكندند، گفتيم: اي آتش، بر ابراهيم سرد و سلامت باش و او را نسوزان.

البته آتش جماد است و قابل خطاب نيست. منظور اين است كه: ما آتش را سرد و سلامت ساختيم تا او را آسيب نرساند. مثل: «كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِينَ» (بقره 65) يعني آنها را بصورت ميمونهايي در آورديم كه دور مي شدند. نه اين كه به آنها امر كرديم كه ميمون باشند.

برخي گفته اند: ممكن است خداوند همين طور به آتش خطاب كرده باشد.

در سرد بودن آتش وجوهي است: 1- خداوند در آتش بجاي حرارت ايجاد سرما كرد تا ابراهيم اذيت نشود. 2- خداوند ميان آتش و ابراهيم فاصله ايجاد كرد.

3- سوختن بعلل و عواملي حاصل مي شود كه در آتش است. ممكن است خداوند اين علل و عوامل را خنثي كرده باشد. آنچه مسلم است اين است كه خداوند آتش را از سوزاندن ابراهيم منع كرده است. اما كيفيت آن را خودش بهتر ميداند.

ابو العاليه گويد: اگر خداوند كلمه «سلاما» را اضافه نميكرد. سرماي شديد بيش از حرارت ابراهيم را رنج ميداد. اما با اين دستور، سرما به ابراهيم صدمه نزد.

و اگر «علي ابراهيم» اضافه نميكرد، سرماي آتش هميشگي بود.

امام صادق (ع) ميفرمايد: هنگامي كه ابراهيم در منجنيق قرار گرفت و خواستند او را به آتش بيفكنند، جبرئيل آمد و گفت: «ابراهيم، السلام عليك و رحمة اللَّه و بركاته. آيا حاجتي داري؟» گفت: بتو نه! همين كه او را در آتش افكندند، گفت:

«يا اللَّه يا واحد يا احد يا صمد يا من لم يلد و لم يولد و لم يكن له كفواً احد»

. طولي نكشيد كه حرارت آتش فرو نشست

و با جبرئيل در بوستاني سر سبز كه ويژه خليل خدا بود، بگفتگو پرداختند.

از پيامبر گرامي اسلام روايت شده است كه وقتي نمرود ابراهيم را به آتش افكند، جبرئيل جامه و فرشي از بهشت برايش آورد. جامه را به تنش كرد و فرش را براي او گسترد و با يكديگر بگفتگو نشستند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 142

كعب گويد: از ابراهيم جز ريسماني نسوخت.

گويند: در آن وقت ابراهيم 16 ساله بود.

وَ أَرادُوا بِهِ كَيْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَخْسَرِينَ: كفار درباره ابراهيم و در راه هلاك او نيرنگ كردند و ما ايشان را از زيانكارترين مردم ساختيم.

ابن عباس گويد: خداوند بر نمرود و سپاهش مگس هايي مسلط كرد كه گوشت آنها را خوردند و خون آنها را مكيدند و يكي از آنها بدماغ نمرود راه يافت و نابودش كرد. پس آنچه ميخواستند در باره ابراهيم كنند به خودشان رسيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 143

براه حق و دين مستقيم هدايت ميكردند.

هر كس از آنها پيروي كند، نعمت ما نصيب اوست.

وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ: ابن عباس گويد: يعني برنامه هاي نبوت و بپاداري نماز و اداي زكات را به آنها وحي كرديم.

وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ: آنها در عبادت ما مخلص بودند.

وَ لُوطاً آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً: بلوط حكمت يا نبوت و دانش داديم. يا اينكه او را حاكم در ميان مردم براي فصل خصومت قرار داديم و دانش مورد نيازش را به او عطا كرديم. وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْقَرْيَةِ الَّتِي كانَتْ تَعْمَلُ الْخَبائِثَ: و او را از قريه سدوم كه مردمش مرتكب لواط مي شدند و راه زني ميكردند و در مجالس خود ضرطه ميدادند، نجات داديم. قرآن در باره آنها مي گويد: «إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِيلَ وَ تَأْتُونَ فِي نادِيكُمُ الْمُنْكَرَ» (عنكبوت 29) إِنَّهُمْ كانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فاسِقِينَ: آنها مردمي بودند بد كار و از طاعت خداوند بيرون.

وَ أَدْخَلْناهُ فِي رَحْمَتِنا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ: لوط را داخل در منت و نعمت خود كرديم. زيرا رفتار خود را اصلاح كرده و از زشتي ها دور بود.

برخي گويند: يعني از انبيا بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 146

فاعِلِينَ (79) وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاكِرُونَ (80)

با اينكه داوود و سليمان دو تن بيش نيستند، ضمير جمع آورده و نظر به اصحاب دعوي نيز دارد.

اين حكم در باره چه بود؟

برخي گويند: درباره زراعتي بود كه گوسفندان قوم شبانه آنها را خورده بودند.

برخي گويند: درخت انگور بود كه خوشه برآورده بود. داوود حكم كرد كه گوسفندان براي صاحب باغ يا مزرعه باشد. ولي سليمان گفت: نه چنين است. داوود گفت: پس چگونه است؟ گفت: باغ به صاحب گوسفند داده شود تا سرپرستي كند و بصورت اولش درآورد و در همين مدت گوسفندان هم نزد صاحب باغ باشد و از منافع آنها استفاده كند، از امام باقر و امام صادق (ع) نيز همين طور روايت شده است.

جبائي گويد: خدا به سليمان اين حكم را وحي كرد و بوسيله آن حكم داوود را نسخ فرمود. نه اينكه سليمان اجتهادي كرده باشد بر خلاف اجتهاد پدر. زيرا بر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 149

انبياء اجتهاد جايز نيست. ما نيز اين مطلب را قبول داريم.

برخي گفته اند: ممكن است از روي اجتهاد باشد. زيرا ما رأي مجتهد را قبول مي كنيم. مسلماً رأي پيامبر بالاتر از رأي مجتهد است.

اما ما مي گوييم: علم پيامبر از راه وحي است و كسي از راه وحي دسترسي بعلم دارد، چه لزومي دارد كه دست بدامن اجتهاد ظني بشود. اصحاب ما مي گويند:

اجتهاد ظني در جاهاي مخصوصي است. مثل قيمت كالا و چيزي كه تلف شده و ما به التفاوت جنايات و جزاي صيد و قبله و نظائر آن. اگر بنا باشد پيامبر اجتهاد كند، ديگران هم جايز است، در اجتهاد خويش با او مخالفت كنند. همانطوري كه مجتهدي

در اجتهاد با مجتهد ديگر مخالفت مي كند و مخالفت پيامبر كفر است. وانگهي خدا در باره پيامبرش مي فرمايد: «ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحي » (نجم 3 و 4) او از روي هوي سخن نميگويد. نيست سخن او جز وحيي كه به او مي رسد و اين مؤيد عقيده ماست.

فَفَهَّمْناها سُلَيْمانَ: ما به سليمان روش قضاوت را فهمانديم. گويند: سليمان 11 ساله بود كه اين حكم را داد. در روايت از پيامبر گرامي اسلام آمده است كه سليمان حكم كرد كه يك شب صاحب گله باغ را حفظ كند و يك شب صاحب باغ گله را.

وَ كُلًّا آتَيْنا حُكْماً وَ عِلْماً: ما بهر يك از آنها حكمت و دانش و علم دين عطا كرديم.

وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ يُسَبِّحْنَ وَ الطَّيْرَ: برخي گويند: هنگامي كه داوود حركت ميكرد، كوه نيز حركت ميكرد و اين خود آيت و معجزي عظيم بود كه انسان را به تسبيح و تنزيه خدا از هر عيبي وا ميداشت. همچنين مرغان نيز مسخر او بودند و اين خود دلالت داشت بر قدرت آن تسخير كننده اي كه همه چيز در كف قدرت اوست و بيننده را به تسبيح واميداشت.

برخي گويند: منظور اين است كه كوه ها و مرغان بهنگام تسبيح داوود با او همصدا مي شدند و او را پاسخ مي گفتند. و اين معجزه او بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 150

وَ كُنَّا فاعِلِينَ: ما بر اين كارها قادريم و براي اظهار نبوت او اين كارها را انجام داديم.

وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ: ما به داوود صنعت زره آموختيم. قتاده گويد:

اول كسي كه زره ساخت، او بود. خدا

صفحه هاي آهن را در دست او مثل خمير نرم كرده بود. آهن را فتيله مي كرد و بصورت حلقه در مي آورد و بهم مي بافت. در نتيجه هم سبك بود و هم استحكام داشت.

لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ: منظور اين بود كه زره را به تن كنيد و در جنگها سلاح دشمن به بدن شما كارگر نيفتد.

فَهَلْ أَنْتُمْ شاكِرُونَ: آيا شما شكر نعمتهايي را كه خدا به شما و انبياء داده است، بجا مي آوريد؟ يعني بجا آوريد. زيرا هر نعمتي كه به انبيا داده بمردم داده است.

گويند: علت نرم شدن آهن براي داوود اين بود كه: او پادشاه بود و در ميان مردم بطور ناشناخته گردش ميكرد تا رفتار عمال و حكام را زير نظر بگيرد. روزي جبرئيل بصورت يك بشر نزد او آمد و بر او سلام كرد و او جواب داد. از او پرسيد:

داوود چگونه است؟ گفت: روشش خوب است جز اينكه يك خوي بد دارد. گفت:

چيست؟ گفت: از بيت المال مسلمين مي خورد. گفت: داوود قسم خورده است كه از بيت المال نخورد. چون خداوند مشاهده كرد كه سوگندش راست است، آهن را برايش نرم كرد. چنان كه مي فرمايد: «وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ» (سبا 10).

در روايت است كه لقمان حكيم نزد او آمد و ديد كه با آهن زره مي سازد.

صبر كرد تا كارش تمام شد. سپس برخاست و پوشيد و گفت: سپر خوبي است براي جنگ. لقمان گفت:

«الصمت حكمة و قليل فاعله».

سكوت حكمت است و اشخاصي كه سكوت كنند، كمند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 151

شَيْ ءٍ عالِمِينَ (81) وَ مِنَ الشَّياطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَ يَعْمَلُونَ عَمَلاً دُونَ ذلِكَ وَ كُنَّا لَهُمْ حافِظِينَ (82) وَ أَيُّوبَ إِذْ نادي رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ (83) فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَكَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَيْناهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ ذِكْري لِلْعابِدِينَ (84) وَ إِسْماعِيلَ وَ إِدْرِيسَ وَ ذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ (85)

وَ أَدْخَلْناهُمْ فِي رَحْمَتِنا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ (86)

خراب نكنند.

وَ أَيُّوبَ إِذْ نادي رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ: و بياد آور داستان ايوب را كه از طول محنت و رنج، بتنگ آمده، خدا را خواند كه: گرفتار سختي و مشقت شده ام و هيچكس از تو رحيم تر نيست.

در اينجا دعاي ايوب از كنايه هاي لطيف است كه ممكن است در موقع طلب حاجت بر زبان راند. چنان كه موسي گفت: «رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ» (قصص 24) پروردگارا، به خيري كه بر من فرو آوردي، نيازمندم.

فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَكَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَيْناهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ: دعايش را مستجاب كرديم و بيماريش را بر طرف كرديم و بستگان و ثروت از دست رفته اش را باو پس داديم و بدو مقابل افزايش داديم.

گويند: ايوب را مخير كردند. او زنده شدن اهلش را در آخرت و مثل آنها را در دنيا اختيار كرد و باو عطا شد.

گويند: او داراي سه يا هفت پسر و هفت دختر بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 154

رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ ذِكْري لِلْعابِدِينَ: نعمتي است از ما بر ايوب و موعظه اي براي عبادتكاران در صبر و توجه بخدا و توكل بر او. زيرا هيچكس در عصر ايوب، پيش خدا گرامي تر از ايوب نبود كه به محنتهاي بزرگ گرفتارش كرد و او هم بخوبي صبر كرد. پس هر عاقلي بايد در وقت محنت صبر كند و بداند كه عاقبت صبر نيكوست.

وَ إِسْماعِيلَ وَ إِدْرِيسَ وَ ذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ: و اسماعيل و ادريس و ذا الكفل را ياد كن كه به آنها انواع نعمتها را عطا كردم و آنها نيز

در برابر بلاها و اطاعت، صبر مي كردند.

اسماعيل در بلدي كه نه زراعت بود و نه حيوان، با صبر و شكيبايي استقامت كرد و كعبه را ساخت و ادريس در راه دعوت بسوي خدا صبر كرد و اول پيامبري بود كه بسوي قومش مبعوث شد و آنها را دعوت كرد و آنها معصيت كردند و خدا آنها را هلاك كرد و ادريس را به آسمان ششم برد. اما ذا الكفل، برخي گويند: مرد صالحي بود كه در خدمت پيامبري روزها روزه دار و شبها عبادت ميكرد و تصميم گرفته بود كه خشم نگيرد و بحق پايبند باشد. او طبق همين تصميم عمل كرد و خداوند او را پاداش داد.

برخي گويند: او نيز پيامبر بود و معني كفل ضعف است. يعني بخاطر شرافت عملش چند برابر اعمال ديگران باو پاداش داده شد. برخي گويند: الياس است. برخي گويند:

يسع است و اين نه آن يسعي است كه قرآن مي گويد: تكفل كرد شاه جباري را كه اگر توبه كند به بهشت رود و نوشته اي نيز باو داد. شاه كه نامش كنعان بود توبه كرد.

باين جهت آن پيامبر ذا الكفل ناميده شد. يعني صاحب خط.

در كتاب نبوت از عبد العظيم حسني نقل شده است كه نوشتم خدمت امام باقر و در باره ذا الكفل از او سؤال كردم كه نامش چه و آيا پيامبر بود يا نه؟

حضرت نوشتند: خدا صد هزار نبي و بيست و چهار هزار نبي مرسل مبعوث كرد كه 313 تن از آنها بودند و ذا الكفل از همين عده بود بعد از سليمان بن داوود و مثل داوود در ميان مردم قضاوت ميكرد و هيچوقت خشم

نميگرفت و نامش ادويا بن ادارين بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 155

وَ أَدْخَلْناهُمْ فِي رَحْمَتِنا: اين پيامبراني را كه نامشان ذكر كرديم، در رحمت خويش غوطه ور ساختيم و اگر ميگفت «رحمناهم» اين معني را نميداد. بلكه صرفاً معنايش اين بود كه رحمتشان كرديم.

إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ: آنها را برحمت خود داخل كرديم زيرا از صالحان بودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 156

القطر و الحصي و التراب

گفتند: آيا دوستش داري؟ گفتم: مغلوب و شيفته اويم و بعدد قطرات باران و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 158

ريگها و خاكها دوستش دارم.

فَنادي فِي الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ: در ظلمت شب و ظلمت دريا و ظلمت شكم ماهي ندا كرد كه جز تو خدايي نيست. منزهي تو. چون ميخواست از خدا مسألت كند، توحيد و عدل خدا را مقدم داشت و گفت:

إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ: من از كساني هستم كه ظلم كرده ام. يعني چون بشرم، ممتنع نيست كه ظلم كنم.

جبائي گويد: افتادن يونس در شكم ماهي براي كيفر او نبود. بلكه بوجه تأديب بود و تأديب براي مكلف و غير مكلف جايز است. زنده ماندن يونس در شكم ماهي معجزي است.

فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ: دعاي يونس را مستجاب كرديم و او را از شكم ماهي نجات داديم.

وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ: همانطوري كه يونس را از شكم ماهي نجات داديم، مؤمنين نيايشگر را هم نجات ميدهيم.

وَ زَكَرِيَّا إِذْ نادي رَبَّهُ رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوارِثِينَ: و زكريا را ياد كن كه بدرگاه خدا مسألت كرد كه: خدايا مرا بي وارث و بي فرزند نگذار. تا در امور دين و دنيا مرا كمك كند و پس از مرگ وارث من باشد و تو بهترين وارثاني.

بدينترتيب خدا را ثنا مي كند كه باقي است و بهترين بازمانده همه مردگان است. همه ميميرند جز او كه باقي است.

فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ يَحْيي : دعايش را مستجاب كرديم و يحيي را به او بخشيديم. حارث بن مغيره به امام صادق (ع) عرض ميكند: من

از خانواده اي هستم كه منقرض شده اند و فرزندي ندارم، فرمود: در سجده بخوان «رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاءِ رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوارِثِينَ» گويد: اينكار را كردم و خدا علي و حسين را بمن داد.

وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ: زنش را كه نازا بود، اصلاح كرديم و زائو شد. پير بود و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 159

جوان شد. بد خلق بود، خوش خلق شد. هر كسي جمله را بنحوي تفسير كرده است.

إِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ: پيامبراني كه وصفشان گذشت، بسوي طاعات و عبادات مبادرت ميكردند.

وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً: و ما را به اميد ثواب و بيم عقاب مي خواندند و بقولي با كف دست رغبت خود را و با پشت دست بيم خود را نشان ميدادند.

وَ كانُوا لَنا خاشِعِينَ: در پيشگاه ما متواضع و بقولي بيمناك بودند. گويند: در حال نعمت ميگفتند: خدايا ما را غافلگير نكن و در حال گرفتاري مي گفتند: خدايا كيفر گناه گذشته ما نباشد.

از جمله «يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ» بر مي آيد كه شتاب براي طاعت و نماز در اول وقت افضل است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 160

در ميان آنها تفرقه افتاد و يكديگر را لعن كردند.

و از يكديگر بيزاري جستند. سپس آنها را تهديد كرده، مي فرمايد:

كُلٌّ إِلَيْنا راجِعُونَ: همه آنهايي كه اجتماع مي كنند يا متفرق مي شوند، بما برميگردند و ما آنها را جزا ميدهيم.

فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا كُفْرانَ لِسَعْيِهِ: كسي كه كارهاي نيكو

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 162

از قبيل صله رحم و كمك ضعيف و ياري مظلوم و دستگيري و … انجام دهد و شرط ايمان را كه شرط اساسي پذيرفته شدن نيكيهاست واجد باشد، نيكيش انكار نميشود و پاداشش را ميگيرد.

وَ إِنَّا لَهُ كاتِبُونَ: و فرشتگان را امر ميكنيم كه نيكيهاي آنها را بنويسند تا چيزي و حقي از آنها تضييع نشود.

برخي گويند: يعني ما ضامن پاداش آنها هستيم.

وَ حَرامٌ عَلي قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ: در اينباره اختلاف است.

1- «لا» زائده است. يعني بر مردم قريه اي كه بر اثر كيفر و بلا هلاك شده اند، حرام است كه به دنيا برگردند. پس مقصود اين است كه بنا بر قضاي حتمي الهي هلاك شدگان بدنيا بر نميگردند. منظور ترسانيدن كفار مكه است تا بدانند كه اگر مانند ديگران هلاك شدند، بدنيا برنميگردند. بدينترتيب «حرام» بمعناي واجب بكار رفته است.

2- يعني بر قريه اي كه بواسطه گناه هلاك شدني است، حرام است كه عملي از مردم آن پذيرفته شود، زيرا آنها بتوبه برنميگردند.

3- يعني حرام است كه بعد از مرگ باز نگردند. بلكه براي مجازات برمي گردند.

امام باقر فرمود: يعني هر قريه اي كه بعذاب هلاك كرديم، مردم آن باز نميگردند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 163

مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُونَ (96) وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذا هِيَ شاخِصَةٌ أَبْصارُ الَّذِينَ كَفَرُوا يا وَيْلَنا قَدْ كُنَّا فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا بَلْ كُنَّا ظالِمِينَ (97) إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ (98) لَوْ كانَ هؤُلاءِ آلِهَةً ما وَرَدُوها وَ كُلٌّ فِيها خالِدُونَ (99) لَهُمْ فِيها زَفِيرٌ وَ هُمْ فِيها لا يَسْمَعُونَ (100)

إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْني أُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ (101) لا يَسْمَعُونَ حَسِيسَها وَ هُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ (102) لا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هذا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ (103)

خدا و پرستش غير، ستم كرديم.

إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ: شما و بتهايي كه پرستش مي كنيد، سوخت جهنم و بقولي هيزم جهنم هستيد. اصل حصب بمعني انداختن است، پس مراد اين است كه آنها مثل سنگريزه بجهنم ريخته مي شوند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 166

پرسش 1:

ممكن است گفته شود: عيسي و فرشتگان هم بعنوان بت پرستيده شده اند.

پس آنها هم سنگريزه جهنم هستند؟! پاسخ:

آيه شامل آنها نميشود. زيرا «ما» براي عاقل است. علاوه بر اين خطاب به اهل مكه است و آنها بت بيجان مي پرستيدند.

پرسش 2:

چه فايده اي براي ريختن بتهاي بيجان به جهنم تصور مي شود.

پاسخ:

اين كار براي اين است كه مشركين از مشاهده سوخته شدن آنها بيشتر حسرت بخورند و رنج بكشند و ممكن است كه بمنظور توبيخ آنها باشد.

برخي گويند: منظور از «وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ» شياطين است كه مشركين را به پرستش غير خدا دعوت كرده و اطاعت شده اند. چنان كه ابراهيم فرمود: «يا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطانَ» (مريم 44) پدر، شيطان را پرستش نكن.

أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ: خطاب به كفار است. يعني شما داخل جهنم مي شويد.

برخي گويند: «لها» يعني «اليها» مثل: «بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحي لَها» به معني «اليها» (زلزال 5).

لَوْ كانَ هؤُلاءِ آلِهَةً ما وَرَدُوها: اگر اين بتها و شيطانها خدا بودند، وارد آتش نميشدند.

وَ كُلٌّ فِيها خالِدُونَ: همه آنها بطور دائم در آتش خواهند بود.

لَهُمْ فِيها زَفِيرٌ وَ هُمْ فِيها لا يَسْمَعُونَ: آنها بر اثر شدت سوزش در آتش جهنم نعره و فرياد مي زنند و هيچ صدايي كه آنها را خوشحال كند و براي آنها سودمند باشد، نمي شنوند. تنها

صداي ناله گرفتار شدگان در عذاب بگوششان ميخورد و تنها صداي فرشتگان عذاب و صداهاي ناگوار مي شنوند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 167

برخي گويند: جاي آنها در صندوق آتش است. نه صدايي مي شنوند و نه كسي را مي بينند.

گويند: چون اين آيه نازل شد عبد اللَّه زبعري خدمت پيامبر آمده، گفت:

آيا قبول داري كه عزير و عيسي و مريم صالح بوده اند؟ فرمود: آري. گفت: اينها هم پرستيده شده اند. پس جايشان در آتش است؟ در نتيجه آيه زير نازل گرديد:

إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْني أُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ: آنها كه وعده بهشت و سعادت داده شده اند، از آتش جهنم دورند.

لا يَسْمَعُونَ حَسِيسَها وَ هُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ: آنها در وضعي هستند كه صداي آتش را نميشنوند و در نعمتهاي بهشت و در پناه آن دائماً بسر مي برند و تمايلات نفساني آنها برآورده مي شود.

برخي گويند: منظور از اين آيه عيسي و مريم و عزير و فرشتگان است. زيرا آنها از اينكه بت شده اند كراهت داشته اند. اما بقولي عموميت دارد و شامل همه آنهايي كه وعده نيك داده شده اند، مي شود.

لا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ: عذاب آتش كه ترس آن از همه چيز بزرگتر است، آنها را محزون نميكند. برخي گويند: مقصود نفح صدر دوم است. چنان كه مي فرمايد: «وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ» (نمل 87) در صور دميده مي شود و همه آنهايي كه در آسمانها و زمين هستند مي ترسند، جز كساني كه خدا بخواهد.

برخي گويند: آن هنگامي است كه بنده را به آتش مي برند. برخي گويند:

آن زماني است كه كار

مرگ و مير بپايان مي رسد و گفته مي شود: اي اهل بهشت، جاوداني است نه مرگ! و اي اهل آتش، جاوداني است نه مرگ! ابو سعيد خدري از پيامبر (ص) روايت كرده است كه: سه كس بر توده اي از مشك، گرفتار فزع اكبر و حساب نميشوند: قاريان قرآن و مؤذنين و بردگان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 168

نيكوكار.

وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هذا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ: فرشتگان بمنظور تهنيت به استقبال آنها آمده، گويند: اين است روزتان كه در دنيا وعده داده مي شديد.

شما را بشارت ميدهيم به امن و رستگاري.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 169

آنچه وصف مي كنيد، بايد از او كمك خواست.

شعبي است و همو، ذكر را بمعني قرآن و بعد را بمعني قبل گرفته است.

أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ: برخي گويند: يعني زمين بهشت را بندگان صالح من به ارث مي برند. مثل: «الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ» (مؤمنون 11) آنها كه بهشت فردوس را به ارث مي برند. برخي گويند: مقصود همين زمين است كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 172

بدست امت محمد (ص) خواهد افتاد. چنان كه فرمود:

«زويت لي الارض فاريت مشارقها و مغاربها و سيبلغ ملك امتي ما زوي لي منها»

زمين براي من جمع شد و تمام شرق و غرب آن بمن ارائه شد. بزودي ملك امت من همه آنها را فرا ميگيرد.

امام باقر (ع) فرمود: اينها اصحاب مهدي در آخر الزمانند. مؤيد آن روايتي است كه خاص و عام از پيامبر خدا روايت كرده اند كه:

«لو لم يبق من الدنيا الا يوم واحد لطول اللَّه ذلك اليوم حتي يبعث رجلا صالحاً من اهل بيتي يملأ الارض قسطاً و عدلا كما قد ملئت ظلماً و جوراً»

اگر فقط يك روز از عمر دنيا باقي مانده باشد، خدا آن روز را طولاني ميكند تا مردي صالح از اهل بيت من را مبعوث گرداند و زمين را چنان كه پر از ظلم و جور شده است، پر از عدل و داد كند.

امام ابو بكر احمد بن حسين بيهقي در كتاب بعث و نشور اخبار بسياري در اين معني آورده است و نوه ابو عبيد اللَّه بن محمد بن احمد نيز همه آنها را به سال 518 هجري نقل كرده و در آخر گفته است: اما حديث ابو عبد اللَّه حافظ

از محمد بن خالد از ابان بن صالح از حسن از انس بن مالك، كه پيامبر فرمود: «مردم هم چنان در سختي و بخل هستند و دنيا پشت ميكند و قيامت جز براي اشرار مردم نيست و مهدي جز عيسي بن مريم نيست»، حديثي است كه تنها محمد بن خالد نقل كرده است و او و ابو عبد اللَّه حافظ هر دو مجهولند. در اسناد روايت نيز اختلاف است. يك بار او از ابان بن صالح از حسن از انس از پيامبر نقل كرده است و يك بار از ابان بن ابي عياش- كه مردي متروك است- از حسن از پيامبر نقل كرده و اين سند منقطع است.

احاديثي كه صراحت در خروج مهدي دارند، سندشان صحيح تر است. در همين احاديث است كه مهدي از عترت پيامبر است. از جمله آن احاديث، حديثي است كه نوه بيهقي نقل كرده و گفته: خبر داد ما را ابو علي رودباري كه خبر داد ما را ابو بكر ابن داسه كه حديث كرد ما را ابو داوود سجستاني در كتاب سنن از طريق بسياري كه آنها را شمرده و گفته: همه آنها از عاصم مقري از زيد بن عبد اللَّه از پيامبر خدا نقل كرده اند كه: «اگر از دنيا جز يك روز باقي نمانده باشد خدا آن روز را طولاني ميكند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 173

تا مردي از من يا از اهل بيت من مبعوث شود» در بعضي از اين روايات است كه: «نامش موافق نام من است و زمين را پر از عدل و داد ميكند، بعد از آنكه پر از ظلم و

جور شده است».

و نيز روايت كرده است كه پيامبر فرمود:

«المهدي من عترتي من ولد فاطمه»

مهدي از عترت من و از فرزندان فاطمه است.

إِنَّ فِي هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدِينَ: بلاغ سبب وصول به حق است. يعني در قرآن و دلائل آن براي كساني كه اهل عبادت باشند، سببي است كه براي وصول به حق كافي و وافي است.

كعب گويد: اينها امت اسلامند كه نمازهاي پنجگانه را ميگزارند و روزه ماه رمضان را ميگيرند.

وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ: ترا جز رحمت و نعمت براي مردم جهان نفرستاده ايم. ابن عباس گويد: پيامبر رحمت است براي خوب و بد و مؤمن و كافر. پس براي مؤمن در دنيا و آخرت رحمت است و براي كافر در همين دنيا كه از بلاها و مسخها و هلاكت ها معاف شده است.

در روايت است كه: چون اين آيه نازل شد، پيامبر به جبرئيل فرمود: آيا از اين رحمت بتو رسيده است؟ گفت: آري. من از عاقبت كار مي ترسيدم. بتو ايمان آوردم و خدا مرا ستوده و فرمود: «ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ» (تكوير 20) صاحب نيرو است و پيش صاحب عرش مقامي دارد.

فرمود:

«انا رحمة مهداة»

من رحمتي هستم كه از جانب خدا هديه شده ام.

برخي گويند: وجه اينكه براي كافر نعمت است، اين است كه او را به ايمان و ثواب دائم هدايت كرده است. اگر چه او هدايت نپذيرد. مثل اينكه براي گرسنه غذا ببرند و او نخورد.

اين آيه دلالت بر بطلان قول اهل جبر دارد. چه آنها مي گويند: خدا را بر آنها نعمتي نيست در حالي كه آيه مي گويد: بعثت پيامبر اسلام نعمت است براي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 174

همه اهل جهان.

قُلْ إِنَّما يُوحي إِلَيَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ: بگو: بمن وحي شده است كه خداي شما يكي است. آيا شما مطيع و منقاد هستيد كه عبادت غير خدا را ترك كنيد.

برخي گويند: به معني امر است. يعني اسلام بياوريد. مثل: «فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ» (مائده 91) يعني نهي بپذيريد.

فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنْتُكُمْ عَلي سَواءٍ: اگر اعراض كنند و اسلام نياورند، بگو:

بشما بطور يكسان اعلام جنگ دادم. يعني ما و شما در اين اعلام مساوي هستيم تا خود را براي منظوري كه هست آماده كنيد. مثل «فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلي سَواءٍ» (انفال 58) بطور مساوي به آنها اعلام كن (البته با توجه به اينكه اين سوره مكي است، بعيد است كه مقصود اعلام جنگ باشد).

برخي گويند: يعني آنچه لازم بوده است به شما اعلام كرده ام و فرقي ميان مردم نگذاشته ام و همه را بطور مساوي و بيك چشم نگاه كرده ام.

از اين جمله برمي آيد كه قول اصحاب رموز باطل است و قرآن براي گروه مخصوصي نيست كه فقط آنها از رموز آن آگاه باشند. بلكه همگان از آن استفاده ميكنند.

وَ إِنْ أَدْرِي أَ قَرِيبٌ أَمْ بَعِيدٌ ما تُوعَدُونَ: نميدانم زمان فرا رسيدن قيامت دور است يا نزديك، زيرا علم آن مخصوص خداست. برخي گويند: يعني بشما اعلام جنگ ميدهم اما نميدانم وقت آن كي است؟ دور است يا نزديك؟

إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَ يَعْلَمُ ما تَكْتُمُونَ: خداوند به آشكار و نهان آگاه است.

وَ إِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَكُمْ: نميدانم، شايد آنچه به شما اعلام كرده ام، براي شما آزمايشي است تا كرده شما معلوم

شود. برخي گويند: يعني شايد دنيا براي شما آزمايش است تا از رويه خود برگرديد.

وَ مَتاعٌ إِلي حِينٍ: و تمتعي است تا وقتي كه مدت شما پايان يابد.

قالَ رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ: كارهايت را بخدا واگذار كرده، بگو: خدايا ميان من و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 175

مشركين كه مرا تكذيب ميكنند، داوري كن. قتاده گويد: هر گاه پيامبر در جنگي حاضر مي شد، مي گفت: «رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ» خدايا بحق حكم كن. يعني طوري ميان ما فيصله ده كه حق براي همه آشكار شود و حق را بر باطل پيروز گردان.

وَ رَبُّنَا الرَّحْمنُ الْمُسْتَعانُ عَلي ما تَصِفُونَ: خداي ما به بندگان خود رحم ميكند و آنها را بر دروغ و باطل شما كه پيامبر را بشري مثل خودتان ميدانيد و خدا را صاحب فرزند مي شماريد، ياري ميدهد.

در اينجا ميان رحمت و ياري كه از اصول نعمتها هستند، جمع كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 176

سپس از خون بسته، سپس از پاره گوشت صورت گرفته و صورت نگرفته آفريديم تا براي شما بيان كنيم و آنچه بخواهيم در رحم ها قرار دهيم تا زماني معين. آن گاه شما را بصورت طفلي بيرون آوريم. آن گاه براي اينكه بمرحله نيرومندي برسيد. و بعضي از شما ميميريد و بعضي به پست ترين دوره عمر مي رسيد تا پس از علم هيچ ندانيد و زمين را خشك مي بيني كه هنگامي كه بر آن آب نازل مي كنيم: بجنبد و بر آيد و از هر نوع گياه بجهت انگيزي بروياند.

فرمود: اميدوارم يك سوم اهل بهشت شما باشيد.

همه تكبير گفتند. فرمود: اميدوارم دو سوم اهل بهشت شما باشيد، اهل بهشت 120 صف هستند. هشتاد صف آن از امت من است. سپس فرمود: هفتاد هزار از امت من بدون حساب به بهشت مي رود.

در بعضي از روايات است كه عمر گفت: يا رسول اللَّه، هفتاد هزار نفر؟ فرمود:

بله و با هر يك از آنها، هفتاد هزار.

عكاشة بن محصن برخاست و گفت: يا رسول اللَّه، دعا كن كه مرا از ايشان قرار دهد. فرمود: خدايا او را از ايشان قرار ده. يكي از انصار هم همين خواهش را كرد و حضرت فرمود: عكاشه بر تو سبقت گرفت. ابن عباس گويد: اين مرد انصاري منافق بود و بدينجهت پيامبر در باره اش دعا نكرد.

مي برند و بارداران، حمل خود را مي نهند و فارغ مي شوند.

از اينجا معلوم مي شود كه: زلزله در همين دنياست. زيرا شير دادن و وضع حمل كردن مربوط به زندگي اين دنياست.

و اگر مقصود از «يوم» خود قيامت باشد، مقصود اين است كه آن روز چنان سهمگين است كه اگر مادري شير ده و باردار باشد، از شدت ترس از شير دادن غافل مي ماند و وضع حمل مي كند. اگر چه در قيامت كه همان آخرت است بار داري و شير دادن وجود ندارد.

وَ تَرَي النَّاسَ سُكاري وَ ما هُمْ بِسُكاري

: مي بيني كه مردم از شدت ترس مست هستند، اما نه مست باده. برخي گويند: يعني چون از ترس حوادث ناگوار عقل خود را از كف داده اند، چنين بنظر مي رسد كه مست شده اند.

وَ لكِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِيدٌ

: از سختي عذاب است كه آنها به اين حال گرفتار هستند.

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ: در باره مشركيني است كه در باره توحيد و نفي شرك، بدون دانش و از روي جهل محض، جدال ميكردند. برخي گويند:

منظور نضر بن حارث است كه مردي سخت جدلي بود و مي گفت: فرشتگان دختران خدايند و قرآن افسانه ها و اساطير گذشتگان است و منكر قيامت مي شد.

وَ يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطانٍ مَرِيدٍ: و از هر شيطان گمراه كننده، تبعيت مي كنند.

اگر اين آيه در باره نضر باشد، مقصود از شيطان، شيطان انساني است. زيرا او از عجمها و يهود مطالبي بر ضد مسلمانان اخذ ميكرد.

كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ: از شيطاني تبعيت مي كند كه بر او لازم شده است كه هر كه دوستش بدارد، گمراهش كند. پس چرا انسان مطيع شيطان

شود و از اطاعت كساني كه او را به رحمت خدا دعوت مي كنند، خودداري كند؟! برخي گويند: يعني بر شيطان نوشته شده است كه هر كس اطاعتش كند، خدا گمراهش كند. و برخي گويند: يعني بر مجادله كنندگان نوشته شده است كه هر كس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 182

متابعتشان كند، از دين گمراهش كنند.

وَ يَهْدِيهِ إِلي عَذابِ السَّعِيرِ: و بعذاب دوزخ هدايتش كند.

اكنون بذكر دليل معاد مي پردازد. زيرا عمده مجادلات در باره آن بوده است:

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ:

اگر در باره معاد شك داريد، شما را از خاك آفريده ايم. يعني دليل معاد اين است كه اصل شما آدم از خاك است. كسي كه بتواند خاك را بصورت انساني زنده درآورد، مي تواند استخوانهاي پوسيده را زنده كند و اموات را برگرداند.

ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ: سپس اولاد آدم را از نطفه كه در رحم مادران قرار ميگيرد و قسمتي از آن از پدر و قسمتي از مادر است، آفريديم.

ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ: سپس نطفه را علقه- كه خون بسته است- كرديم.

ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ: تشبيه مي كند به گوشت جويده. يعني خون بسته بصورت پاره گوشت جويده درمي آيد.

مُخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ: گوشت جويده اي كه خلقت آن تمام و ناتمام است.

برخي گويند: يعني صورت يافته و صورت نيافته. چنين پاره گوشتي هنوز داراي خطوط و نقشها و صورت نيست.

لِنُبَيِّنَ لَكُمْ: براي اينكه قدرت خود را براي شما بنمايانيم كه شما را باين صورتها درآورده ايم. يا اينكه براي شما بيان كنيم كه هر كه قادر بر ابتداست، قادر بر بازگرداندن و اعاده نيز هست. يا اينكه براي شما

چيزي بيان كنيم كه شك و ترديد شما را از بين ببرد.

وَ نُقِرُّ فِي الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلي أَجَلٍ مُسَمًّي: و در رحم مادران هر چه بخواهيم تا مدتي معين كه وقت وضع حمل است، نگاه ميداريم.

ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا: آن گاه شما را كه طفلي شده ايد از رحم مادر بيرون مي- آوريم. طفل مصدر است و در اينجا بمعناي جمع است.

ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ: تا بمرحله اي برسيد كه عقل و نيرو بكمال برسد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 183

بقولي يعني وقت بلوغ و احتلام. در باره «اشد» و اقوال علماء در باره آن قبلا گفتگو كرده ايم.

وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّي: بعضي از شما پيش از بلوغ مي ميريد.

وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلي أَرْذَلِ الْعُمُرِ: و بعضي از شما به سن پيري مي رسيد.

اين دوره را باين جهت، پست ترين دوره عمر مي نامد كه انسان در اين دوره فقط انتظار مرگ دارد، نه انتظار سلامت و نشاط و جواني.

لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئاً: تا ديگر استفاده علم نكند و دانسته هاي خود را فراموش نمايد.

عكرمه گويد: كسي كه قرآن بخواند، اين حال را پيدا نميكند و به اين آيه استدلال كرده است: «ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» (تين 5 و 6) آن گاه انسان را سفله سفلگان كرديم. مگر آنان كه ايمان آورده و عمل صالح كنند. عكرمه گويد: منظور قاريان قرآن است.

اكنون دليل ديگري بر معاد آورده، مي فرمايد:

وَ تَرَي الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ: زمين را خشك و بي گياه مي بيني. همين كه باران بر آن فرستاديم، بوسيله گياهان نشاط و حيات و تحرك پيدا مي كند و

گياهان آن افزايش مي يابد.

وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ: و از انواع گياهان بهجت زا و نشاط انگيز و زيبا و خرم، مي روياند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 184

عالمانه، انسان را به اعتقاد حق وادار ميكند و جدال غير عالمانه باعتقاد باطل.

ثانِيَ عِطْفِهِ: در حالي كه تكبر مي ورزند. عرب مي گويد: «ثني فلان عطفه»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 186

يعني تكبر كرد. عطف انسان، يعني پهلو و كنار او كه در وقت اعراض از شي ء، آن را مي گرداند.

لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ: تا مردم را از دين گمراه سازد.

لَهُ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ: در دنيا گرفتار خواري و ذلت هستند. يعني مؤمنين آنها را نكوهش ميكنند و مي كشند.

وَ نُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَذابَ الْحَرِيقِ: و روز قيامت عذاب سوزان جهنم را به- آنها مي چشانيم.

ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ يَداكَ: به آنها گفته مي شود: اين بخاطر كارهايي است كه از دست شما صادر شده است.

وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ: خداوند از روي ظلم و ستم بندگان گنهكار را عذاب نميكند.

اين آيه دلالت دارد بر بطلان قول جبريان كه بخداوند نسبت ظلم ميدهند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 187

يَضُرُّهُ وَ ما لا يَنْفَعُهُ: چنين كسي كه در حقيقت غير خدا را مي پرستد، نه از اين پرستش سودي مي برد و نه از ترك آن زياني مي بيند.

ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ: اين كار گمراهي است، گمراهي دور از حق و رشد.

يَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ: اين كه در گمراهي دور از حق است غير خدا را كه زيانش از سودش نزديكتر است مي خواند. يعني در عالم آخرت زيانش از سودش نزديكتر است. اين تعبير با توجه به اينكه چنين معبودي هيچ نفعي ندارد، باز هم صحيح است. زيرا عرب به چيزي كه نيست، مي گويد: بعيد است.

لَبِئْسَ الْمَوْلي وَ لَبِئْسَ الْعَشِيرُ: چه بد ياور و چه بد همدمي برگزيده اند، يعني بتي كه به او دل بسته اند، يار و رفيق خوبي نيست.

اكنون كه وضع مردمي كه در باره دين در ترديدند، روشن شد، در باره پاداش مؤمنين مي فرمايد:

إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يُرِيدُ: خداوند مردمي را كه بوحدتش تصديق و كارهاي نيكو مي كنند، داخل بهشتهايي مي كند كه نهرها از زير آنها روان است. خدا در باره اوليايش و فرمانبردارانش هر چه از نيكي خواهد كند و در باره دشمنانش و معصيت كارانش هر چه از اهانت خواهد كند و مانعي در برابرش نيست.

مَنْ كانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَي السَّماءِ:

هر كس گمان كند كه خدا پيامبرش را ياري نميكند و دشمنش را در دنيا و آخرت شكست نميدهد، ريسماني به سقف آسمان ببندد.

ثُمَّ لْيَقْطَعْ: و آن قدر بكشد تا ريسمان گسيخته شود و خود بر زمين

سقوط كرده، از شدت خشم بميرد. اما اينكار بي فايده است زيرا خدا رسولش را ياري ميكند و خشم او بي فايده است.

فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ ما يَغِيظُ: ببيند آيا با اين تدبير و نيرنگ شعله خشمش فرو مي نشيند يا نه؟ ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 191

برخي آيه را اينطور معني كرده اند: اين شخص وسيله اي پيدا كند و به آسمان رود و ياري و وحي خدا را از پيامبرش قطع كند و با اين نيرنگ، اسباب ناراحتي و خشم خود را- كه عبارت است از وحي و نصرت الهي- از ميان ببرد. آيا اين كار ممكن است؟

همانطوري كه اينكار ممكن نيست، قطع وحي و نصرت هم ممكن نيست.

اينكه مي گويد: به آسمان رود، بخاطر اين است كه وحي و نصرت از آسمان و بوسيله فرشتگان آسماني نازل مي شود.

اگر مراد از نصرت الهي رزق و روزي باشد، معني آيه اين است كه: هر كس گمان ميكند كه خدا روزيش نميدهد و روزي را خودش بدست مي آورد، اين زحمت را متحمل شود و روزي خود را زياد كند. يعني با هيچ نيرنگي نميتوان روزي را زياد كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 192

وَ كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يَشاءُ (18)

ساجدان منصرف شده، مي فرمايد:

وَ كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ: و بسياري از مردم از توحيد و عبادت خدا سرپيچي ميكنند و مستوجب عذاب مي شوند. بديهي است كه استحقاق عذاب ناشي از ترك سجود است.

وَ مَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ: هر كه را خداوند بدبخت و خوار كند و وارد دوزخ سازد، كسي نيست كه او را ياري كند و سعادت بخشد و به بهشت برد. زيرا كيفر و پاداش بدست خداست.

إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يَشاءُ: خدا هر كه را خواهد نعمت بخشد و هر كه را خواهد انتقام گيرد. (البته انعام و انتقام خدا بمقتضاي ايمان و كفر است نه بدون جهت و دليل).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 195

از آتش به تن دارند. برخي گويند:

لباسشان از مس گداخته است. برخي گويند: آتش چنان آنها را احاطه مي كند كه مثل لباس، بدن آنها را مي پوشاند.

يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيمُ. يُصْهَرُ بِهِ ما فِي بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ: از بالاي سرشان آب جوشيده اي بر آنها ريخته ميشود كه درون آنها را مي پزد و ذوب ميكند و پوست آنها را مي گدازد. در خبر است كه اين آب جوشان وارد شكم آنها ميشود.

وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِيدٍ: ما چيزهايي شبيه گرز آهنين بر سر آنها كوبيده ميشود. پيامبر خدا بروايت ابو سعيد خدري در اينباره فرمود: اگر يكي از آن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 198

گرزها در زمين قرار داده شود، تمام جن و انس را بر خود جاي ميدهد.

حسن گويد: شعله هاي آتش آنها را بالا ميبرد. آن گاه بوسيله گرزهاي آهنين به اعماق جهنم سقوط مي كنند و ساعتي آرام ندارند.

كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيها: هر گاه بخواهند بر اثر شدت ناراحتي از آتش خارج شوند، با همان گرزها بجايگاه خود باز گردانده ميشوند.

وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ: به آنها گفته ميشود: عذاب سوز و گداز جهنم را بچشيد.

تا اينجا در باره يكي از خصم ها گفتگو كرد. اكنون در باره خصم ديگر مي فرمايد:

إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ: خداوند مردمي را كه بوحدانيتش اقرار و كارهاي نيكو كرده اند، داخل بهشتهايي مي كنند كه از زير بناها و درختانشان نهرها جاري است.

يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ:

زر و زيور آنها دستبندهايي است از طلا و مرواريد و

لباس آنها در آنجا از ديبا است.

خداوند پوشش لباس حرير را در دنيا بر مردان حرام و آنها را تشويق كرده است كه در آخرت بپوشند.

وَ هُدُوا إِلَي الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ: در بهشت راهنمايي شده اند به تحيتهاي نيكو.

آنها يكديگر را به نيكي درود و تحيت مي فرستند و خدا و ملائكه نيز آنها را تبريك و تهنيت مي گويند.

برخي گويند: يعني ارشاد ميشوند به «لا اله الا اللَّه» و «الحمد للَّه».

برخي گويند: يعني به سخنان دلنشين و پسنديده.

برخي گويند: يعني به ذكر خدا.

وَ هُدُوا إِلي صِراطِ الْحَمِيدِ: و براه خدايي كه مستحق حمد و ستايش است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 199

و به بندگان نعمت مي بخشد، هدايت شده اند.

در روايت است كه پيامبر خدا فرمود: هيچ چيز در پيشگاه خدا محبوب تر از حمد نيست.

«صِراطِ الْحَمِيدِ» راه اسلام و راه بهشت است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 200

أُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعامُ إِلاَّ ما يُتْلي عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ (30)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 201

مشترك هستند. اما مشتركين خود را ارباب و صاحب اختيار مسجد ميدانستند و مسلمانها را از نماز خواندن در مسجد و طواف منع مي كردند.

وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ: الحاد انحراف است. برخي گويند: مقصود شرك است و برخي گويند: منظور حلال شمردن محرمات و ارتكاب گناهان است. يعني هر كه مشرك شود و از اين راه ظلم كند يا مرتكب حرام و گناه شود، او را از عذاب دردناك مي چشانيم.

برخي گويند: اين آيه در باره كساني نازل شده است كه در سال حديبية پيامبر را از ورود بمكه منع كردند.

وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ: بياد آور هنگامي را كه جاي خانه را براي ابراهيم آماده كرديم و به او نشان داديم.

سدي گويد: ابراهيم نميدانست كعبه را كجا بسازد. خداوند بادي سخت فرستاد تا خاك ها را از روي پايه هاي اصلي كعبه كه در زمان طوفان نوح ويران شده بود، برداشت و پايه ها آشكار گرديد.

أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً: و به او وحي كرديم كه جز مرا عبادت نكند و در اينخانه بتوحيد مرا بخواند.

وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ: و خانه ام را از لوث شرك و بت پرستي براي طواف كنندگان و قيام كنندگان و راكعان و ساجدان پاك گردان.

مقصود از قيام كنندگان بقولي اهل مكه و بقولي نماز گزار است.

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ: در ميان مردم ندا كن و اعلام حج بده.

اين آيه خطاب به كيست؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 204

1- خطاب به ابراهيم است. ابراهيم در مقام ايستاد و گفت: اي مردم، خداوند شما را دعوت به حج كرده است.

مردم هم به «لبيك اللهم لبيك» اجابت كردند. از علي (ع) و ابن عباس و ابو مسلم.

2- خطاب به پيامبر اسلام است. پيامبر در حجة الوداع، وجوب حج را بمردم اعلام كرد، از حسن و جبائي.

جمهور مفسرين بقول اول معتقد شده، گويند: خداوند صداي ابراهيم را بگوش همه كساني كه خدا علم داشت كه حج ميكنند، رسانيد. چنان كه صداي مورچه را با اينكه در روي زمين بود بگوش سليمان كه در ميان لشكريان بر مقام رفيعي بود رسانيد.

از ابن عباس روايت شده كه: ابراهيم براي انجام مأموريت خود بر كوه ابو- قبيس رفت و دو انگشت را بر گوش خود نهاد و گفت: اي مردم، خدا را اجابت كنيد.

مردم هم در صلب پدران «لبيك» گفتند. نخستين كساني كه جواب دادند اهل يمن بودند.

يَأْتُوكَ رِجالًا وَ عَلي كُلِّ ضامِرٍ: مردم پياده و سواره بسوي تو مي آيند.

ضامر بمعني شتر لاغر است. ابن عباس مي گويد: چه شتر و چه غير شتر وقتي داخل حرم شود، لاغر مي شود. سعيد بن جبير گويد: وي بفرزندانش ميگفت: از مكه براي حج پياده حركت كنيد تا پياده برگرديد كه من از رسول گرامي اسلام شنيدم كه حاجيان سواره، بهر گامي كه مركبشان بردارد، هفتاد حسنه و حاجيان پياده بهر گامي كه برميدارند هفتصد حسنه از حسنات حرم نصيبشان مي شود. گفتند: حسنات حرم چيست؟ گفت: هر حسنه اي از آن برابر است با صد هزار حسنه.

يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ: اين مركبهاي لاغر و شتران راهوار، از راه هاي دور وارد مكه مي شوند.

از انس بن مالك روايت شده است كه پيامبر خدا فرمود: خداوند به اهل عرفات بر فرشتگان افتخار كرده، مي فرمايد: فرشتگان، نگاه

كنيد به بندگان من كه با مو-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 205

هاي ژوليده و سر و لباس غبار آلوده از راه هاي دور بسوي من آمده اند. شما را گواه ميگيرم كه دعاي آنها را مستجاب كردم و آرزوي آنها را بر آوردم و بدانشان را بخوبانشان بخشودم. و به نيكانشان هر چه خواستند دادم و چون كوچ كردند و وقوف كردند و برگشتند، باز هم خداوند بفرشتگان همانطور ميفرمايد.

لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ: برخي گويند: يعني در سفر حج علاوه بر فيوضات معنوي تجارت نيز مي كنند. و برخي گويند: يعني تجارت دنيا و پاداش آخرت نصيبشان مي شود. برخي گويند: منظور منافع آخرت يعني عفو است و مغفرت. از امام باقر (ع) نيز همين طور روايت شده است. پس معني جمله اين است كه آنها در سفر حج كارهايي ميكنند كه مورد توجه خداست و نفع آخرت دارد.

وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ: در باره ذكر نام خدا در ايام معلوم، اختلاف است.

برخي گويند: ده روز اول ذي الحج است و اينكه مي گويد: معلومات، بخاطر اين است كه بدانستن آن حريصند. تا وقت حج را بشناسند و ايام معدوده ايام تشريق است. برخي گويند: منظور روز عيد و ايام تشريق يعني سه روز بعد از آن است و ايام معدوده ده روز اول است. از امام باقر (ع) نيز همين طور روايت شده است. زجاج مي گويد: همين قول صحيح تر است. زيرا كلمه ذكر دلالت دارد بر بردن نام خدا در موقع قرباني. چنان كه بدنبال آن مي فرمايد:

عَلي ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعامِ: يعني بر ذبح و نحر شتر و گاو و گوسفند

كه خدا به آنها روزي كرده است.

اين ايام (روز عيد و سه روز بعد) مخصوص همين كار است.

برخي گويند: مقصود از ذكر ذبح است. زيرا از آنجا كه ذبح همراه ذكر است، مي توان ذكر را گفت و ذبح را اراده كرد. برخي گويند: تكبير است. يعني تكبير در مني بعد از پانزده نماز كه اول آنها نماز ظهر است بدين ترتيب: «اللَّه اكبر. اللَّه اكبر.

لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر. اللَّه اكبر و للَّه الحمد اللَّه اكبر علي ما هدانا و الحمد للَّه علي ما أبلانا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 206

و اللَّه اكبر علي ما رزقنا من بهيمة الانعام».

اصل بهيمه از ابهام است. يعني غير فصيح و نامعلوم و علت اينكه به حيوان بهيمه گفته شده است، همان نداشتن زبان است.

كلمه انعام از نعمت و بمعني نرمي است و به شتر گفته مي شود. علت اينكه به شتر انعام گفته شده، نرمي سمهاي اوست. در موقعي كه گاو و گوسفند با شتر جمع شوند به آنها نيز مي توان انعام گفت. اما به تنهايي نه.

فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِيرَ: از گوشت چار پايان بخوريد و به گرسنه مستمند نيز انعام كنيد.

برخي گويند: بائس كسي است كه دستش را به سؤال دراز مي كند.

ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ: آن گاه مو و ناخن خود را بگيرند و غسل كنند و بوي خوش استعمال كنند. زجاج گويد: «قضاء تفث» كنايه از خروج از احرام است.

وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ: و نذرهاي خود را بپايان برسانند. ابن عباس گويد:

منظور اين است كه آنچه نذر كرده اند، قرباني كنند و برخي گويند: كارهايي را كه نذر كرده اند در ايام

حج انجام دهند، بجاي آورند. گاه مي شود كه انسان نذر مي كند كه اگر خدا حجي نصيبش كرد، عمل خيري انجام دهد. بهتر است هر نذري كه كرده است، و لو مطلق باشد، در ايام حج بجاي آورد.

وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ: اين امر براي وجوب است. يعني واجب است كه طواف حج را بجاي آورند. زيرا اين طواف از اركان حج است و هيچ خلافي در آن نيست. برخي گويند: منظور طواف بازگشت از مني است. زيرا خداوند دستور داده است كه پس از انجام مناسك، انجام شود.

اصحاب ما روايت كرده اند كه منظور طواف نساء است كه با آن آميزش با زنان مباح مي شود و اين طواف بعد از طواف حج انجام ميگيرد. زيرا پس از طواف حج همه چيز حلال مي شود، جز زن و پس از طواف نساء زن نيز حلال مي شود.

منظور از «بيت عتيق» كعبه است. عتيق ناميده شده براي اينكه از ملك مردم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 207

آزاد است. يا اينكه از دستبرد خرابكاري جباران آزاد است و هر جباري پيش از ظهور پيامبر اسلام قصد تخريب آن را كرد، هلاك شد. اينكه حجاج كه آنجا را خراب كرد و از نو ساخت هلاك نشد، بواسطه بركت پيامبر گرامي اسلام بود. زيرا خداوند اين امت را به بركت پيامبرش از عذاب استيصال ايمن ساخت. برخي گويند:

علت اينكه «عتيق» ناميده شده، اين است كه در موقع طوفان نوح همه جا را آب فرا گرفت جز اين نقطه مقدس كه آزاد بود. برخي گويند: منظور قديم بودن خانه است.

زيرا اين خانه، اولين خانه اي است كه آدم بنا كرد و

ابراهيم تجديد بنا كرد.

ذلِكَ: همين جا وقف است. يعني امر حج و مناسك حج همين است.

وَ مَنْ يُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ: حرمت چيزي است كه هتك آن جايز نيست و بايد به انجام آن قيام كرد. يعني هر كس مرزهاي خدا را تعظيم و دستوراتش را اجرا كند، در عالم آخرت برايش بهتر است.

تعظيم منهيات و مرزهاي خدا، پيرامون آنها نگشتن و از آنها دوري جستن است. بنظر اكثر مفسرين، منظور از حرمات، بقرينه خود آيات، مناسك حج است.

ابن زيد گويد: منظور اين حرام هاست: خانه حرام، شهر حرام، ماه حرام و مسجد الحرام. گويد: شاهد آن «الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ» است (بقره 194) ماه حرام بماه حرام و حرمتها را قصاصي است.

وَ أُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعامُ إِلَّا ما يُتْلي عَلَيْكُمْ: و چارپايان يعني گاو و گوسفند و شتر بر شما حلال است. اما آن چيزهايي كه در سوره مائده گفته مي شود، از قبيل مردار و خفه شده و سقوط كرده و بضرب شاخ هلاك شده و جز آن حلال نيستند.

فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ: از پليدي بتها اجتناب كنيد.

اصحاب ما روايت كرده اند كه: بازي شطرنج و نرد و انواع ديگر قمار از پليدي بتهاست.

برخي گويند: بتها را بخون قرباني ها آلوده ميكردند و بهمين جهت «رجس» ناميده شدند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 208

وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ: و از سخن دروغ بپرهيزيد. برخي گويند: منظور تلبيه مشركين است كه مي گفتند: «لبيك لا شريك لك الا شريكاً هو لك تملكه» اصحاب ما روايت كرده اند كه غنا و سخنان بيهوده هم داخل در قول زور است.

در روايت است كه

پيامبر گرامي اسلام ايستاد و فرمود: مردم. شهادت دروغ را در رديف شرك بخدا قرار دادم. سپس اين آيه را خواند: «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» يعني ميان نهي از پرستش بت و شهادت دروغ جمع شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 209

را، نشان داده است تقواي قلبي خود را، بديهي است كه تقواي حقيقي همان تقواي قلبي است. بعضي گويند: يعني صدق نيست.

لَكُمْ فِيها مَنافِعُ إِلي أَجَلٍ مُسَمًّي: در اين شعائر براي شما منافعي است تا وقتي كه قرباني شود.

اگر مراد از شعائر قرباني باشد، منافع آن عبارت از سوار شدن و استفاده از شير آن. از امام باقر (ع) نيز چنين روايت شده است. بنا بر اين تا اين حيوان قرباني نشده، مي توان از منافع آن استفاده كرد.

اما برخي مي گويند: تا وقتي كه حيوان نام قرباني رويش گذاشته نشده، مي توان از فوائد آن برخوردار شد ولي همين كه نام قرباني رويش گذاشته شد، نبايد از منافع آن استفاده كرد. البته قول اول صحيح تر است. زيرا پيش از آنكه قرباني ناميده شود، شعائر نيست.

اگر مراد از شعائر، مناسك حج باشد، مقصود از منافع تجارت است تا بازگشت از مكه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 212

و اگر مراد دين باشد، مقصود از منافع پاداش اخروي است تا قيام قيامت.

ثُمَّ مَحِلُّها إِلَي الْبَيْتِ الْعَتِيقِ: در صورتي كه مراد از شعائر قرباني باشد، مقصود اين است كه پايان مدت قرباني ها آن وقتي است كه به خانه كعبه برسند. و برخي گويند:

تمام حرم است.

اصحاب ما گويند: اگر قرباني براي حج است، پايان مدت آن وقتي است كه به مني برسند و اگر براي عمره مفرده است، وقتي است كه به مكه برسند و سر ببرند يا نحر كنند.

كساني كه مي گويند: مقصود از شعائر مناسك حج است، مي گويند: پايان آن هنگامي است كه طواف انجام گيرد. زيرا پس از طواف، از احرام خارج مي شوند.

و اگر مقصود

از شعائر دين باشد، محتمل است كه مقصود از جمله اين باشد كه پايان آن قسمت از دين كه مربوط به احرام است، كارهايي است كه در جوار كعبه انجام ميگيرد و محتمل است كه مقصود اين باشد كه اجر آن بر خداي كعبه است.

وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً: براي هر دسته اي از گذشتگان اهل ايمان، در قرباني عبادتي قرار داديم. يا اينكه قرباني قرار داديم يا عبادتگاهي قرار داديم يا شريعتي و آئيني قرار داديم.

لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلي ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعامِ: اين راه عبادت را پيش پاي آنها گذاشتيم، تا خدا را بر چارپاياني كه به آنها روزي داده، ياد كنند.

از اين آيه برمي آيد كه ذبح و قرباني مخصوص اين امت نيست و پيش از ما نيز مشروع بوده است.

فَإِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ: معبود شما يكي است و شريك و همتا ندارد. پس بر قربانيها نام غير خدا را نبريد.

فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ: خدا را اطاعت كنيد و متواضعيني كه بخدا اطمينان دارند، بشارت ده.

برخي گويند: مقصود آنهايي است كه ظلم نميكنند و چون به آنها ظلم شود،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 213

بقدري بكيفر اخروي ظالم اطمينان دارند كه هيچ ناراحت نميشوند.

الَّذِينَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ: آنها كه چون از خدا ترسانده شوند، مي ترسند.

وَ الصَّابِرِينَ عَلي ما أَصابَهُمْ: و آنها كه در برابر بلاها و مصيبتها و بر طاعت خدا صبر مي كنند.

وَ الْمُقِيمِي الصَّلاةِ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ: و آنها كه نماز را در موقع خود بپا ميدارند و صدقات واجب و غير واجب را مي پردازند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 214

الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ كَذلِكَ سَخَّرْناها لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (36) لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوي مِنْكُمْ كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلي ما هَداكُمْ وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ (37) إِنَّ اللَّهَ يُدافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ (38) أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلي نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ (39) الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلاَّ أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيراً وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ (40)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 215

حق اخراج شده اند. جز اينكه مي گويند: پروردگار ما خداي يكتاست و اگر خدا بعضي از مردم را به بعضي دفع نميكرد، كليساها و كنيسه ها و نمازها و مسجدها كه در آنها نام خدا بسيار برده مي شود، ويران مي شد و خدا هر كه را ياريش كنند ياري ميكند و خدا توانا و بزرگ است.

الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ: قانع كسي است كه به آنچه به او ميدهند يا دارد قناعت ميكند و معتر كسي است كه سؤال ميكند. برخي گويند: قانع كسي است كه سؤال ميكند و معتر كسي است كه خود را در معرض اطعام قرار ميدهد و سؤال نميكند.

امام باقر و امام صادق (ع) ميفرمايند: قانع كسي است كه بهر چه به او دادي اكتفاء مي كند و خشم نميگيرد و ترشرويي نميكند و چهره در هم نمي كشد و معتر كسي است كه دست خود را دراز ميكند كه به او خوراك داده شود.

در روايت حلبي است كه امام صادق (ع) فرمود: قانع كسي است كه سؤال ميكند و به آنچه به او دهند قناعت ميكند و معتر آن است كه مي آيد و سؤال نميكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 218

ابن عباس مي گفت: قانع كسي است كه به آنچه به او دهند قناعت كند و معتر كسي است كه در خانه ها بيايد. زهير مي گويد:

علي مكثريهم حق من يعتريهم و عند المقلين السماحة و البذل

بر ثروتمندان ايشان است حق كساني كه بر در خانه ها حاضر مي شوند و پيش تهيدستان آنهاست بذل و بخشش.

در روايت است كه سزاوار است، ثلث قرباني را اطعام كنند و ثلث آن را به قانع و معتر دهند و ثلث ديگر را بدوستان اهدا كنند.

كَذلِكَ سَخَّرْناها لَكُمْ: چنان كه وصف كرديم، آنها را براي شما رام كرديم تا در برابر اراده شما تسليم باشند و آنها را نحر يا ذبح كنيد و از آنها سواري بگيريد و از نتاج آنها استفاده كنيد. اما حيوانات وحشي و درندگان براي شما

رام نيستند.

لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ: شايد شما شكر اين نعمت را بجاي آوريد.

لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوي مِنْكُمْ: گوشت و خون قربانيها بخدا نمي رسد، اما تقواي شما بخدا مي رسد. كنايه از اينكه خدا از شما قبول مي كند. معمولا چيزهايي كه مورد قبول انسان است مي گويند به او مي رسد.

خداوند هم خطاب خود را بر اساس محاورات مردم صادر فرموده است.

رسم عرب جاهلي اين بود كه در موقع قرباني در برابر كعبه مي ايستادند و خونها را قربة الي اللَّه، به اطراف كعبه مي پاشيدند (بگمان اينكه خداوند از اين خونها استفاده مي برد. اما قرآن اعلام داشت كه خداوند بگوشت و خون محتاج نيست و چيزي از اينها بخدا نمي رسد ولي تقوي كه عبارت از آن حالت اخلاص و توجه است، بخدا مي رسد).

كَذلِكَ سَخَّرْناها لَكُمْ: تفسير آن گذشت.

لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلي ما هَداكُمْ: تا خدا را بخاطر اينكه راه دين را براي شما روشن كرد، تكبير گوييد. برخي گويند: يعني بگوييد: اللَّه اكبر علي ما هدانا.

وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ: اهل توحيد و نيكو كاران را بشارت ده.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 219

إِنَّ اللَّهَ يُدافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا: در اين آيه مؤمنين را بشارت پيروزي داده، مي فرمايد: خداوند بمنظور دفاع از مؤمنين، غائله مشركين را بر طرف مي كند و مؤمنين را ياري ميدهد.

إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ: آنهايي را كه بخدا خيانت كرده، براي او شريك قرار داده و كفر پيشه كرده اند، دوست نميدارد.

زجاج گويد: هر كه نام غير خدا را بر قربانيها ببرد، خائن كفر پيشه است.

پس از بشارت به دفاع و نصرت مؤمنين، بيان مي كند كه آنها براي جنگ

با مشركين از جانب خدا مأذونند.

أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا: به اين جهت به آنها اذن داده شده، كه ظلم ديده اند برنامه مشركين اذيت و آزار مسلمين بود. روزي نبود كه مجروح يا دست و پا شكسته مسلماني نزد پيامبر خدا نيايد و شكايت نكند. اما پيامبر خدا به آنها مي فرمود: صبر كنيد. من مأمور به جنگ نيستم. همين كه بمدينه هجرت كرد، اين آيه نازل شد و اين اولين آيه اي است كه در باره جنگ هاي اسلامي نازل شده است.

وَ إِنَّ اللَّهَ عَلي نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ: آنها را وعده پيروزي داده، مي فرمايد: خدا آنها را ياري ميكند و بر ياري آنها قادر است.

سپس به بيان وضع زندگي آنها پرداخته، مي فرمايد:

الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ: آنها كه از مكه اخراج شدند و بمدينه يا حبشه رفتند. اگر مراد رفتن بمدينه باشد، آيه مدني است و اگر مراد حبشه باشد، آيه مكي است. اين اخراج به اين صورت بود كه آنها را بقدري اذيت كردند و تحت فشار قرار دادند كه ناچار شدند جلاي وطن كنند و اين كار ناحق بود. زيرا مي گفتند: پروردگار ما خداي يكتاست.

امام باقر (ع) مي فرمايد: اين آيه در باره مهاجرين نازل شده و در باره آل محمد (ص) نيز جاري است زيرا آنها نيز از وطنشان اخراج و ترسانيده شدند.

وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 220

اگر خدا شر بعضي از مردم را بوسيله بعضي دفع نميكرد، كليساها و كنيسه ها و مسجدها ويران مي گشت و پايگاه مقدسي كه

در اديان مختلف براي پرستش خدا در روي زمين بوجود آمده است، از بين مي رفت.

برخي گويند: صومعه كليساي مسيحيان در كوه و بيابان و بيعه كليساي ايشان در آباديها و مسجد، عبادتگاه مسلمين و صلوات عبادتگاه يهوديان است.

ابن عباس و ضحاك و قتاده گويند: يهوديان به معبد خود «صلات» گويند. بنا بر- اين كلمه معرب است.

حسن گويد: مقصود از «صلات» خود نماز است و خراب شدن نماز يعني كشته شدن نماز گزاران.

برخي گويند: مقصود از «صلاة» «مصلي» و نماز خانه است. چنان كه مي فرمايد:

«لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكاري » (نساء 43) به مسجد در حال مستي نزديك نشويد. (اما بقرينه ذيل آيه: «حَتَّي تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ» بعيد است كه مقصود مسجد باشد. بلكه مقصود نماز است).

يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيراً: ضمير به مساجد برميگردد. يعني در مساجد زياد نام خدا برده مي شود. برخي گويند: ضمير به كليسا و كنيسه ها نيز برمي گردد. زيرا در آنجاها نيز غالباً نام خدا برده مي شود.

وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ: خدا كساني را كه ياري دينش كنند، ياري ميكند.

إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ: خداوند قادر و غالب است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 221

(45)

بوسيله فرعون و قومش تكذيب شد.

فَأَمْلَيْتُ لِلْكافِرِينَ: كيفر كافران را به تأخير انداختم و آنها را براي مدتي مهلت دادم.

ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ: آن گاه گرفتار عذابشان كردم.

فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ: استفهام تقريري است. يعني تكذيب و كجروي آنها را انكار كردم و نعمتشان را به نعمت و حياتشان را بهلاك تبديل كردم.

سپس در باره عذاب آنها كه پيامبران را تكذيب كردند، مي فرمايد:

فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها وَ هِيَ ظالِمَةٌ فَهِيَ خاوِيَةٌ عَلي عُرُوشِها: چه قريه ها كه هلاك كرديم و بعذاب گرفتار نموديم. بخاطر اينكه اهل قريه ها بواسطه تكذيب انبياء و كفر، ظالم بودند و اكنون اين قريه ها كه سقف هايشان فرو ريخته، خالي از سكنه هستند.

وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِيدٍ: و چه چاه ها كه صاحبانشان هلاك شدند و خشكيدند و از آب كشيدن تعطيل ماندند و فراموش شدند و چه قصرهاي بلند و گچكاري شده كه ويران گشتند و از ساكنان آنها خبري و نشاني نيست. (چه رستم صولتان و رويين تناني كه داس عذاب همه را درو كرد و چه جهان گشايان مغرور و سبكسر كه در برابر پيام عذاب بخاك تباهي غلطيدند. بقول محمود غزنوي:

هزار شهر گشادم بيك اشارت دست هزار قلعه گرفتم بيك فشردن پاي

چو مرگ تاختن آورد هيچ سود نكرد قضا قضاي خداي است و ملك ملك خداي)

در تفسير اهل بيت در باره «بئر معطله» آمده است: چه بسيار دانشمنداني كه به علم آنها كاري ندارند و از وجود آنها استفاده نميشود.

ضحاك گويد: اين چاه در يكي از آباديهاي حضرموت بنام حاضور بود كه صالح باتفاق چهار هزار نفر افراد مؤمن بر سر آن آمدند و چون صالح مرد،

گفتند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 224

«حضرموت» و آنجا حضرموت ناميده شد. پس از موت صالح آنها زياد شدند و كافر گرديدند و به بت پرستي پرداختند. خداوند پيامبري بنام حنظله بسوي ايشان فرستاد.

آنها حنظله را كشتند. خدا هم آنها را هلاك كرد و چاهشان معطل ماند و كاخ پادشاهشان ويران گرديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 225

به انكار توحيد وادار ميكند.

وَ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذابِ: از تو مي خواهند كه عذاب را بر آنها نازل كني.

وَ لَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ: اما خدا وعده خود را در نازل كردن عذاب به تأخير نمي افكند. ابن عباس مي گويد: يعني در روز بدر عذاب مي فرستد.

وَ إِنَّ يَوْماً عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ: در باره اين آيه اقوالي است:

1- يعني يك روز از روزهاي آخرت با هزار سال از روزهاي دنيا برابر است.

اين قول از ابن عباس وعده ديگري است. بنا بروايت ديگر ابن عباس مي گفت: يك روز از روزهايي كه خداوند آسمان ها و زمين را در آن آفريد با هزار سال برابر است.

در روايت است كه فقرا نصف روز- كه پانصد سال است- پيش از اغنيا به بهشت مي روند.

__________________________________________________

(1)- امروز بر اينند كه آلت تفكر و انديشه مغز است. ولي قرآن هميشه تفكر و انديشه را بقلب نسبت ميدهد. البته متفكر حقيقي روح است. بحث در اين است كه آيا آلت تفكر چيست؟

قلب يا مغز؟

بعضي از دانشمندان جديد به اين نكته توجه كرده اند كه قلب بر مغز تقدم دارد و در حقيقت فرمانده مغز قلب است و مغز خود آلتي است در دست مغز. بدون اينكه در باره صحت گفته قرآن ترديدي كنيم، بايد منتظر باشيم تا علم پرده از روي اين حقيقت برگيرد و يكي ديگر از معجزات علمي قرآن روشن گردد.

فعلا مي توان گفت: مسلم است كه اگر قلب لحظه اي از فرستادن خون به اعضاء خودداري كند، انسان با همه خصوصياتش و با همه افكار و عواطفش، از بين مي رود. در حالي كه اگر مغز از كار بيفتد، مرگ حتمي و مسلم نيست. آيا

مي توان بحكم همين قاعده، تقدم قلب را بر مغز قبول كرد و تفكر مغز را هم عملي دانست كه زير فرمان و بياري قلب صورت مي گيرد؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 228

پس مقصود از آيه اين است كه: آنها براي عذاب عجله مي كنند و حال آنكه يك روز از ايام عذاب ايشان در آخرت برابر هزار سال است.

2- يعني در برابر قدرت خداوند يك روز و هزار سال يكي است، فرقي نيست.

كه عذابي كه آنها براي آن عجله دارند فوري واقع شود يا به تأخير افتد. لكن خداوند متعال از روي تفضل آنها را مهلت ميدهد و هيچ چيز از او فوت نميشود.

3- يعني عذاب يك روز از لحاظ شدت و عظمت در عالم ديگر برابر است با عذاب هزار سال در اين دنيا. هم چنان كه يك روز از نعمتهاي بهشت با نعمت هزار ساله اين جهان برابر است.

پس روزهاي عذاب دير گذرد و روزهاي خوشي زود گذر است. يك روز عذاب مثل هزار سال مي گذرد و هزار سال خوشي مثل يك روز مي گذرد. چنان كه گفته مي شود:

«ايام السرور قصار و ايام الهموم طوال» روزهاي خوشي كوتاه و روزهاي غم طولاني است شاعر گويد:

يطول اليوم لا القاك فيه و حول نلتقي فيه قصير

روزي كه ترا نبينم طول مي كشد و سالي كه ترا ملاقات كنم كوتاه است.

وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَمْلَيْتُ لَها وَ هِيَ ظالِمَةٌ: چه بسيار قريه ها كه مردمشان را- كه ظالم و مستحق عذاب بودند- در اول مهلت دادم.

ثُمَّ أَخَذْتُها وَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ: آن گاه هلاكشان كردم و بازگشت هر كسي بسوي من است.

قُلْ يا

أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّما أَنَا لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ: بگو: اي مردم، من شما را از معاصي خدا مي ترسانم و وظائف شما را براي شما بيان مي كنم.

فَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ: آنها كه ايمان آورده، عمل صالح كنند، در برابر معاصي آمرزش خدا نصيبشان مي شود و از نعمت بهشت برخوردار مي شوند، زيرا نعمت بهشت بهترين نعمتها در بهترين خانه هاست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 229

وَ الَّذِينَ سَعَوْا فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ: سعي كوشش در راه رفتن و تند رفتن است: يعني كساني كه در ابطال آيات ما مي كوشند و مبالغه مي كنند تا بر ما غالب آيند و بر ما سبقت گيرند با بگمان اينكه ما را بعجز مي آورند اصحاب دوزخ هستند.

پايان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 230

53 آيه 87 تا 96 58 ترجمه، قرائت و لغت 59 اعراب و مقصود 60 آيه 97 تا 107 66 ترجمه، قرائت و لغت 67 مقصود 68 آيه 108 تا 115 72 ترجمه، قرائت و لغت 73 اعراب و مقصود 74 نظم آيات 78 آيه 116 تا 125 79 ترجمه، قرائت، لغت و مقصود 80 پرسش و پاسخ 81 آيه 126 تا 130 و ترجمه 85 قرائت، لغت و مقصود 86

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 231

آيه 131 تا 135 و ترجمه 89 قرائت، اعراب و شأن نزول 90 مقصود 91 دلالت آيات 93 سوره انبياء (جزء هفدهم) فضيلت و تفسير سوره 94 آيه 1 تا 5 و ترجمه 95 قرائت، اعراب و مقصود 96 دلالت آيات 98 آيه 6 تا 10، ترجمه و قرائت 99 اعراب و مقصود 100 آيه 11 تا 20 103 ترجمه، لغت و اعراب 104 مقصود 105 نظم آيات 108 آيه 21 تا 29 109 آيه 30، ترجمه، قرائت و اعراب 110 مقصود 111 نظم آيات 115 آيه 31 تا 35 و ترجمه 117 لغت، اعراب و مقصود 118 نظم آيات 120 آيه 36 تا 40، ترجمه و لغت 121 اعراب و مقصود 122 آيه 41 تا 45 و ترجمه 125 قرائت، لغت و مقصود 126 نظم آيات 128 آيه 46 تا 50، ترجمه و قرائت 129 لغت، اعراب و مقصود 130 نظم آيات 131 آيه 51 تا 60 132 ترجمه، قرائت و مقصود 133 آيه 61 تا 70 136 ترجمه، لغت، اعراب و مقصود 137 آيه 71 تا 75 و ترجمه 143 لغت، اعراب و

مقصود 144 آيه 76 تا 80 و ترجمه 146 قرائت، لغت، اعراب و مقصود 147 آيه 81 تا 86 و ترجمه 151 لغت، اعراب و مقصود 152 آيه 87 تا 90 و ترجمه 156 قرائت، لغت، اعراب و مقصود 157 آيه 91 تا 95، ترجمه و قرائت 160 مقصود 161 آيه 96 تا 103 و ترجمه 163 قرائت، لغت و اعراب 164 مقصود 165 آيه 104 تا 112 و ترجمه 169 قرائت و اعراب 170 مقصود 171 سوره حج تعداد آيات، فضيلت و تفسير سوره 176 آيه 1 تا 4 177 آيه 5، ترجمه، قرائت و لغت 178

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 16، ص: 232

اعراب و شأن نزول 179 مقصود 180 آيه 6 تا 10، ترجمه و اعراب 184 مقصود 185 آيه 11 تا 15 و ترجمه 187 قرائت، لغت و اعراب 188 شأن نزول و مقصود 189 آيه 16 تا 18 و ترجمه 192 اعراب و مقصود 193 آيه 19 تا 24 و ترجمه 195 قرائت، لغت و شأن نزول 196 مقصود 197 آيه 25 تا 30 200 ترجمه، قرائت و لغت 201 اعراب و مقصود 202 آيه 31 تا 35 و ترجمه 209 قرائت، لغت و مقصود 210 آيه 36 تا 40 214 ترجمه و قرائت 215 لغت، اعراب و مقصود 216 آيه 41 تا 45 و ترجمه 221 قرائت، لغت و مقصود 222 آيه 45 تا 51 و ترجمه 225 قرائت و مقصود 226 فهرست 230