وجه تسميه بدين نام را نيز همان كاوش از اسرار منافقان ذكر كرده.

7- «مدمدمة» (نابود كننده) چون «دمدم» بمعناي هلاكت آمده و آيه:

«فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ … » «2» نيز بهمين معنا است. و اين نام را سفيان بن عيينه ذكر كرده.

8- «حافرة» (آشكار كننده) چون از روي مقاصد قبلي منافقين پرده برداشته و آنچه در دل مستور ميداشتند آشكار ساخت. و اين نامي است كه حسن براي اين سوره ذكر كرده.

9- «مثيره» (افشاننده) بخاطر آنكه زشتيها و رسواييهاي منافقان را بر ملا سازد. و اين وجه از قتاده نقل شده است.

10- «سوره عذاب» و اين را حذيفة ذكر كرده- بخاطر آنكه درباره عذاب كافران نازل گشته. و عاصم بسندش از حذيفه روايت كرده كه گفته: مردم اين سوره

__________________________________________________

(1)- يعني منافقين

(2)- سوره شمس آيه 14.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 5

را سوره توبه نامند، ولي سوره عذاب است.

محمد در مورد نسب خدا به نيكي سفارش كن. «1»

دو را در «سبع طول» «3» قرار داديد، و ميان آنها «بسم اللَّه» ننوشتيد؟ عثمان در پاسخ گفت:

شيوه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- چنان بود كه چون آيات قرآن بر او نازل ميشد يكي از نويسندگان (و كتّاب) وحي را ميخواند و بدو ميفرمود: اين آيات را در فلان سوره بگذار … و سوره انفال از نخستين سوره هايي بود كه در مدينه نازل شد، و سوره برائة از آخرين سوره هايي بود كه در آن شهر نازل گشت، و چون داستان اين دو سوره شبيه بهم بود ما گمان كرديم كه سوره برائت دنباله سوره انفال است، و خود آن حضرت نيز تا روزي كه از دنيا رفت در اينباره چيزي نفرمود، از اينرو ما اين سوره را در ضمن «سبع طول» قرار داديم، و ميان آن دو «بسم اللَّه» ننوشتيم. و اين دو سوره را «قرينتين» (قرين يكديگر) ميخواندند.

تفسير اين سوره:

چون خداي سبحان سوره انفال را به وجوب برائت «و بيزاري جستن» از كفار ختم كرد اين سوره را باين مطلب افتتاح فرمود كه خداي تعالي و رسول او نيز از آنان بيزارند همانسان كه مسلمانان را بر بيزاري از آنان دستور فرموده.

__________________________________________________

(1)- «مئين» بسوره هايي گويند كه حدود صد آيه است.

(2)- «مثاني» بسوره هايي گويند كه از صد آيه كمتر است.

(3- «سبع طول» بهفت سوره پس از سوره فاتحة الكتاب گويند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 7

و چون دستور آمد كه از اين پس پيماني نيست پيغمبر خدا پيمان را شكست. 2- آنكه چون از مشركان خيانت و پيمان شكني آشكار شد خداي تعالي نيز به پيغمبرش دستور داد تا پيمان آنها را بشكند. 3- آنكه آن پيمان، پيماني هميشگي (و مطلق) نبود بلكه مقيد بزمان و مدتي بود كه چون مدت آن سر آمد آن پيمان شكسته شد.

و در روايت نيز آمده كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- آنچه را ذكر شد با آنان شرط كرده بود. و نيز روايت شده كه مشركان پيمان خود را شكستند يا تصميم بنقض آن گرفتند، خداي سبحان نيز به پيغمبرش دستور داد كه پيمان آنها را بشكند.

پس از اين خداي سبحان مشركان را مخاطب ساخته فرمايد:

«فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ» يعني با خيال آسوده در زمين (مكة) بگرديد و آسوده خاطر احتياجات خود را برطرف كنيد و (در اينمدت) از شمشير در امانيد.

«أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ» تا چهار ماه، و چون اين مدت سپري شد و مسلمان نشديد رشته پيمان شما بريده خواهد شد و مصونيت از جان و مال شما برداشته ميشود.

«وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ» و بدانيد كه فرار از خدا نتوانيد كرد چون شما در هر جا كه باشيد تحت قدرت و فرمان او هستيد.

«وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكافِرِينَ» و خدا خوار كننده كافران است.

و در اينكه اين چهار ماه (كه خدا بدانها مهلت داد) چه ماههايي بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 10

اختلاف است:

برخي گفته اند: ابتداي آن روز عيد قربان، و انتهاي آن دهم ماه ربيع الثاني بود، و اين قولي است كه مجاهد و

محمد بن كعب قرظي گفته اند، و از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است.

و ديگري گفته: از اول ماه شوال تا آخر ماه محرم بوده زيرا اين آيات در ماه شوال نازل گشته. و اين قولي است كه ابن عباس و زهري گفته اند.

فراء گويد: مدت آنها تا آخر ماه محرم بود زيرا در ميان آنها كساني بودند كه مدتشان پنجاه روز بود و آنها كساني بودند كه پيماني از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- نداشتند، و خداوند بدينوسيله براي آنها (تا آخر محرم) مهلت قرار داد.

و برخي گفته اند: هر يك از آنها كه بيش از چهار ماه با رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- پيمان داشتند پيمان آنها محدود بچهار ماه شد، و هر كدام كمتر از آن مدت پيمان داشتند پيمان آنها تا چهار ماه بالا رفت. و اين قول را حسن و ابن اسحاق اختيار كرده اند.

و برخي گفته اند: ابتداي چهار ماه روز بيستم ذي قعده- كه روز قرباني آن سال بود- و آخر آن بيستم ماه ربيع الاول بود، زيرا حج در آن وقت در ماه ذي قعده انجام ميشد، و سال بعد كه حجة الوداع در آن سال بود در ماه ذي حجة انجام شد، و سبب آن «نسي ء» بود كه در زمان جاهليت انجام ميدادند بشرحي كه پس از اين- انشاء اللَّه- خواهد آمد. و اين قولي است كه جبائي گفته است.

مشركان قرائت كند) ولي دوباره از ابو بكر گرفت و آن را بعلي بن ابي طالب عليه السلام سپرد، ولي در كيفيت اين داستان و شرح و تفصيل آن اختلاف دارند. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 11

برخي گويند: رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- ابي بكر را بمكه روانه كرد و بدو دستور داد: ده آيه از آغاز اين سوره را براي مشركان بخواند، و پيمان آنها را (بدانوسيله) بهم زند، سپس علي عليه السلام را بدنبال وي روانه كرد تا آن حضرت آيات مزبور را از او بگيرد و بر مردم (مكه) قرائت كند، علي عليه السلام بدنبال دستور رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله بر شتر عضباء (كه شتر مخصوص آن حضرت بود) سوار شد تا اينكه در ذو الحليفه بابي بكر رسيد و آيات را از وي گرفت.

و برخي گفته اند: ابو بكر از همانجا بنزد رسول خدا باز گشت و پرسيد: آيا درباره من آيه اي نازل شده؟ حضرت فرمود: نه چيزي نيست جز آنكه اين آيات را كسي جز خودم يا مردي كه از من باشد نبايد بمردم برساند.

و برخي گويند: آيات را علي عليه السلام بر مردم خواند و ابو بكر نيز امير بر مردم (در حج) بود، و اين قولي است كه حسن و قتاده گفته اند.

و دسته اي گفته اند: رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- پيش از آنكه ابو بكر از مدينه خارج شود آن آيات را از وي گرفت و بعلي عليه السلام سپرد. و دنبالش فرمود: آنها را جز من يا مردي كه از من است ديگري نبايد بمردم برساند، و اين قولي

است كه عروة بن زبير و ابو سعيد خدري و ابو هريره گفته اند.

و علماي شيعه گفته اند كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- سرپرستي و امارت حجاج و مراسم حج را نيز بعلي عليه السلام واگذار كرد و هنگامي كه آيات را از ابو بكر گرفت وي بمدينه بازگشت.

و حاكم ابو القاسم حسكاني بسندش از سماك بن حرب از انس بن مالك روايت كرده كه گفت: رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- سوره برائت را بوسيله ابو بكر براي مردم مكه فرستاد و چون بذي الحليفه رسيد كسي را بنزد او فرستاد و او را بازگردانده فرمود: اين آيات را كسي جز مردي از خاندان من نبايد بمكه ببرد، و بدنبال اين سخن علي عليه السلام را بمكة فرستاد.

و شعبي از محرز بن ابي هريره از پدرش ابو هريره روايت كند كه گفت: روزي كه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 12

علي عليه السلام سوره برائت را بر مشركين ابلاغ ميكرد من هم با او بودم، و هر گاه صداي آن حضرت ميگرفت من بجاي او فرمان خدا را ابلاغ ميكردم، گفتم: پدر جان چه ميگفتيد؟

پاسخ داد: ميگفتيم: از اين سال به بعد ديگر مشركي نبايد حج بجا آورد، و كسي عريان طواف نكند، و در خانه خدا كسي جز مردمان با ايمان داخل نشوند، و هر كه با رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- پيماني دارد مدت آن تا چهار ماه بيش نيست، و پس از گذشتن چهار ماه خدا و رسولش از مشركان بيزاري جويند.

و عاصم بن حميد از أبي بصير از امام صادق عليه السلام روايت كرده

كه فرمود: علي عليه- السلام (در آن روز) شمشير خود را كشيد و براي مردم بدين شرح خطبه خواند: «كسي عريان طواف خانه نكند، و مشركي در اين سال حج بجا نياورد، و هر كه مدتي (براي پيمان) دارد همان مدتي كه دارد محترم است، و هر كه مدتي ندارد مهلت او چهار ماه است» و اين خطبه را در «يوم النحر» (روز قرباني) ايراد فرمود، و چهار ماهي كه فرمود بيست روز باقيمانده ذي حجة و ماه محرم و صفر و ربيع الاول و ده روز از ربيع الثاني بود و فرمود: همان روز قرباني روز حج اكبر بود (كه در آيه بعد مذكور است).

و جاحظ بسندش از زيد بن نقيع روايت كرده كه گويد: ما از علي عليه السلام پرسيديم:

بچه فرماني در ماه ذي حجة مأمور گشتي؟ فرمود: بچهار فرمان مأمور شدم: 1- در خانه كعبه كسي جز شخص با ايمان داخل نشود. 2- شخص عريان طواف خانه نكند 3- از اين سال به بعد شخص مؤمن و كافر در مسجد الحرام اجتماع نكنند. 4- هر كه با رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله- عهد و پيماني دارد تا پايان مدت آن عهد و پيمان محترم است، و هر كه پيماني ندارد تا چهار ماه مهلت دارد.

و در روايت ديگري است كه آن حضرت عليه السلام در كنار جمره عقبه ايستاد و فرمود:

أيا مردم من فرستاده خداوند بسوي شما هستم «1» كه (از اين پس) هيچ كافري داخل

__________________________________________________

(1)- عبارت عربي. كتاب چنين بود: «يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ … » و در دو نسخه مصححي كه نزد ما

بود هر دو همين نحو بود، و اين بنده فرصت مراجعه بساير كتابها را نيافتم ولي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 13

خانه كعبه نشود. و هيچ مشركي حج بجا نياورد، و كسي برهنه طواف نكند، و هر كه با رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- عهد و پيماني دارد پيمانش تا چهار ماه است، و هر كه پيماني ندارد پيمانش تا باقيمانده چهار ماه است، آن گاه سوره برائة را براي آنها قرائت فرمود.

و برخي گفته اند سيزده آيه از آغاز اين سوره را بيش نخواند.

و در روايت ديگري است كه چون علي عليه السلام در ميان آنها ندا فرمود: «خدا از مشركان بيزار است» يعني از هر مشركي، مشركان گفتند: ما هم از اين عهد و پيمان تو و پيمان عمو زاده ات (يعني چهار ماه) بيزاريم، و چون سال ديگر كه سال دهم بود شد رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- حجة الوداع را انجام داد و بمدينه بازگشت، و بقيه ماه ذي حجة و ماه محرم و صفر و چند شب از ماه ربيع الاول هم زنده بود «1» تا اينكه برحمت حق پيوست.

__________________________________________________

(بعيد نيست سقطي واقع شده باشد و عبارت چنين باشد: «اني رسول رسول اللَّه اليكم … » يعني من فرستاده رسول خدايم بسوي شما … و اللَّه اعلم.

(1)- اين روايت مطابق گفته اهل سنت است كه رحلت آن حضرت را در ماه ربيع الاول ميدانند، ولي مطابق گفتار شيعه رحلت آن حضرت در روزهاي آخر ماه صفر اتفاق افتاد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 14

الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِي ءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَ بَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذابٍ أَلِيمٍ (3) إِلاَّ الَّذِينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئاً وَ لَمْ يُظاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلي مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ (4)

از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- نيز روايت كرده است.

حسن گفته: و نام آن روز را حج اكبر نهادند بدان جهت كه در آن سال مسلمانان و مشركان همگي حج گذاردند، و پس از آن سال مشركان ديگر حج بجا نياوردند. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 16

3- منظور همه ايام حج است، و اين قولي است كه از مجاهد و سفيان نيز نقل شده، و معناي حج روز اكبر همه روزهايي است كه حج در آن انجام گردد، چنانچه گويند روز صفين، روز جمل، روز بعاث، كه منظور تمام روزهايي است كه در آنها جنگهاي مزبور واقع شده، و اختصاصي بيك روز معين ندارد.

«أَنَّ اللَّهَ بَرِي ءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» كه خدا بيزار است از مشركان، يعني از عهد و پيمان مشركان كه مضاف (يعني لفظ عهد) حذف شده.

«وَ رَسُولِهِ» يعني و رسول او نيز بيزار است از آن عهد و پيمان. و برخي گفته اند:

منظور از بيزاري نخست (در آيه اول: بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ … ) نقض عهد است. و بيزاري دوم (در اين آيه) براي قطع دوستي و احسان است، و از اينرو تكراري نشده.

«فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ» يعني اي مشركان اگر در اينمدت توبه كرديد و از شرك بسوي يكتاپرستي خدا بازگشتيد براي شما بهتر است از اينكه در همان شرك خود باقي بمانيد، چون بدينوسيله از خواري دنيا و عذاب آخرت آسوده خواهيد گشت.

«وَ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ» و اگر رو بگردانيد، يعني از ايمان و بر كفر خويش پايداري كنيد.

«فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ» يعني نتوانيد او را از اينكه شما را عذاب كند ناتوانش كنيد، و نتوانيد

خود را از عذاب او در دنيا فرار دهيد، و اين سخن اعلامي است به اينكه مهلت دادن بشما نه بخاطر عجز و ناتواني خدا است بلكه بخاطر اتمام حجت و از روي مصلحت است، سپس خداوند ايشان را بعذاب آخرت بيم داده و تهديد كند و فرمايد:

«وَ بَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذابٍ أَلِيمٍ» يعني بجاي مژده و بشارت عذاب دردناكي را بدانها خبر ده، كه همان عذاب آتش قيامت باشد.

«إِلَّا الَّذِينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» (مگر آنان كه پيمان بسته ايد با آنها از مشركان) فراء گفته: خداي تعالي در اين آيه از بيزاري خدا و رسول از مشركان استثنا فرموده آن دسته از مردم بني كنانة و بني ضمرة را كه نه ماه از مدت آنها باقي مانده بود و دستور فرموده كه مدت آنها را بسر برند، و اين بخاطر آن بود كه آنها اقدام بجنگ با ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 17

مردم با ايمان نكردند و پيمان رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- را نشكستند. و ابن عباس گفته: منظور از اين آيه هر كسي است كه پيش از نزول سوره برائة ميان او و رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- پيماني منعقد شده بود، و لا بد منظور ابن عباس آن كساني است كه ميان آنها و رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- پيمان صلح بسته شده بود، و در صدد دشمني و آزار مسلمين بر نيامده و بدشمنان آنها نيز كمك نكردند، زيرا رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- با مردم «هجر» و بحرين و ايله و دومة الجندل پيمان صلح بست، و پيمانهاي

ديگري در مورد صلح و جزيه بسته بود و هيچكدام را تا پايان عمر بهم نزد و پس از نزول اين سوره هم با آنان جنگ نكرد، و آنها كفار ذمي بودند تا زماني كه آن حضرت از دنيا رفت، و خلفائي نيز كه پس از آن حضرت آمدند به آن پيمانها وفا كردند.

«ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئاً» يعني از شرايط پيمان شما چيزي نكاستند، و برخي گفته اند:

يعني زياني به شما نرساندند.

«وَ لَمْ يُظاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَداً» يعني به هيچ يك از دشمنانتان بر عليه شما كمك ندادند.

«فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ» يعني تا پايان مدتي كه معاهده با آنها بسته ايد (آن را بپايان بريد).

«إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ» يعني خدا دوست دارد آنان را كه از پيمان شكني پرهيز ميكنند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 18

تفسير القرآن، ج 11، ص: 20

محرم ميشد، و جنگ با آنها آزاد ميگشت چه آنان كه پيمان مخصوصي داشتند و چه- آنان كه در تحت پيمان و مهلت عمومي واقع شده بودند.- اين بنا بر گفته آن كس كه ميگويد مقصود چهار ماه حرام معروف بوده-.

و برخي گفته اند مقصود: گذشتن چهار ماهي است كه آغازش از روز ابلاغ آيات در مكه بوده در اينصورت چهار ماه عبارت از بيست روز از ذي حجة و ماه محرم و صفر و ربيع الاول و ده روز از ربيع الثاني است كه در اين مدت خداوند بمشركان مهلت گردش در آن سرزمين و امان داده است.

«فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» يعني از آن پس شمشير در ميان آنها بگذاريد در هر زمان و هر جا كه بودند، چه در ماههاي حرام و چه در غير آن، چه در حل و چه در حرم، و اين آيه ناسخ هر آيه اي است كه درباره صلح و خود داري از جنگ با آنها نازل شده بود.

«وَ خُذُوهُمْ» برخي گفته اند: در اين آيه تقديم و تأخير (و پيش و پسي) شده و تقدير آن چنين است: «فخذوا المشركين حيث وجدتموهم و اقتلوهم … » «1» ولي دسته ديگري گفته اند: تقديم و تأخيري در آن نيست و تقدير آيه چنين است:

«فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم او خذوهم و احصروهم … » «2» كه منظور دستوري است بتخيير بهر يك از دو كاري كه مصلحتش بيشتر است.

«وَ احْصُرُوهُمْ» يعني آنها را حبس كنيد و برده گيريد، يا مالي از آنها بفديه بگيريد و آزادشان كنيد، و برخي گفته اند: يعني آنها را از ورود بمكه و تصرف

در شهرهاي اسلامي جلوگيري كنيد.

«وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ» يعني در هر راهي و در هر جايي كه احتمال ميدهيد آنها از آن جا بگذرند، و راهها را بر ايشان ببنديد تا بتوانيد آنها را دستگير سازيد..

«فَإِنْ تابُوا» يعني اگر از كفر خويش باز گشتند و در برابر شرع مقدس اسلام

__________________________________________________

(1)- يعني بگيريد مشركين را هر جا كه يافتيد و آنها را بكشيد.

(2)- يعني بكشيد مشركين را هر جا كه يافتيد يا آنها را بگيريد و محاصره و حبس كنيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 21

فرمانبردار شدند.

«وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ» يعني اگر بر پا داشتن نماز و پرداخت زكاة را پذيرفتند.

زيرا مصونيت جاني آنها تنها بخواندن نماز و پرداخت زكاة (بدون پذيرش آن) نيست بلكه مقصود پذيرفتن آن است.

«فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ» يعني آنها را واگذاريد تا بهر جا كه بخواهند بروند و در شهر- هاي اسلامي آزادانه فعاليت كنند، و در حقوق مانند ساير مسلمانان باشند، و برخي گفته اند: مقصود آن است كه راه آنها را بسوي خانه كعبه باز كنيد يعني بگذاريد آنها نيز با شما حج بجا آورند.

«إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» و باين آيه استدلال شده كه هر كه عمداً نماز را ترك كند قتل او واجب است، زيرا خداوند از قتل مشركان جلوگيري كرده مشروط بر آنكه توبه كنند و نماز بپا دارند و چون نماز نخوانند قتل آنها واجب است.

«وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّي يَسْمَعَ كَلامَ اللَّهِ» معناي اين آيه آن است كه اگر يكي از آن مشركاني كه دستور جنگ با آنها را بتو داديم پس از گذشتن چهار ماه از تو امان خواست

تا دعوت تو را بشنود و چگونگي استدلال بقرآن را استماع كند او را امان بده و مقصود خود را براي وي تشريح كن، و باو مهلت ده تا سخن خدا را بشنود و در آن بينديشد، و اينكه فقط سخن خدا را اختصاص داده (و فرموده:

حَتَّي يَسْمَعَ كَلامَ اللَّهِ … ) بخاطر آن است كه مهمترين دليلها در همان كلام خدا است.

«ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ» يعني اگر بدين اسلام در آمد كه بخير و سعادت دو دنيا نائل گشته و اگر بدين اسلام در نيامد او را بقتل نرسان كه در نتيجه بدو نيرنگ زده باشي بلكه او را بسرزمين خودش كه در آنجا مصونيت جاني و مالي دارد برسان.

«ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْلَمُونَ» يعني و اين امان بخاطر آن است كه اينان مردمي هستند كه ايمان و دلائل اسلام را نميدانند، پس بدانها امان بده تا بشنوند و بخوبي بينديشند و دانا گردند، و در اين آيه دليل است بر بطلان گفتار آن كس كه ميگويد: ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 22

معارف (و معتقدات ديني) ضروري است (و تدبر و تعقل در آنها جايز نيست) «1» و مطلب ديگري نيز كه از اين آيه استنباط ميشود آن است كه آيه دلالت دارد بر اينكه آنچه خوانده ميشود و مردم آن را ميشنوند همان كلام خدا است و شرع و عرف حكايت را عين محكي ميدانند (و آيات قرآني عين همان كلام خدا است و حكايت و محكي دو چيز نيست) چنان كه گويند: اين كلام سيبويه و اين شعر امرئ القيس است. (و كلامي يا شعري را كه شخصي از

سيبويه و يا امرئ القيس نقل ميكند با آنچه خود آنها گفته اند دو چيز نيست) «2».

__________________________________________________

(1)- زيرا خداوند به پيغمبرش دستور ميدهد كه بآنها پناه ده تا كلام خدا را بشنوند و روي آن تدبر كنند … و دنبالش ميفرمايد بخاطر آنكه اينها مردماني هستند كه بمعارف دين دانا نيستند يعني معارف دين براي مردم ضروري نيست كه احتياج بتدبر و تعقل نداشته باشد، و نظير اين سخن و استدلال نيز از مؤلف در ذيل آيه 24 از سوره بقرة گذشت بدانجا مراجعه شود. [ … ]

(2)- اشاره باختلافي است كه معتزله با ديگران دارند كه آنها باين آيه استدلال كرده و گفته اند كلام خدا حادث است، و برخي در مقابل گفته اند: قديم است، و براي اطلاع بيشتر از اين بحث و استدلال بتفسير فخر رازي در ذيل آيه مراجعه شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 23

از مشركان چه كساني بودند اختلاف است، از برخي چون ابن عباس نقل شده كه آنها قريش بودند، و از برخي چون قتاده و ابن زيد روايت شده كه آنها مردم مكه بودند كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- در صلح حديبيه با آنها پيمان بست ولي آنها پيمان شكني كردند و قبيله بني بكر را بر عليه خزاعة ياري كردند «1»، و بهمين جهت رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- پس از فتح مكه چهار ماه بدانها مهلت داد كه يكي از دو كار را انجام دهند:

يا اسلام را بپذيرند و يا بهر جا كه خواهند بروند و آنها پيش از انقضاي چهار ماه اسلام را پذيرفتند. و دسته اي گفته اند: آنها از قبيله هاي: بكر بني خزيمة و بنو مدلج و بنو ضمرة و بنو دئل بودند كه در روز صلح حديبية در پيمان قريش در آمدند تا روزي كه ميان رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- و قريش تعيين شده بود، و كسي كه اين پيمان را نقض كرد قريش و بنو دئل بودند كه خدا دستور داده به پيمان خود با آن دسته از مشركان كه آن را نشكسته اند پايدار باشيد. و اين قول بصحت و درستي نزديكتر است زيرا اين آيات پس از پيمان شكني قريش و فتح مكه نازل گشته.

«فَمَا اسْتَقامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ» معناي اين جمله آن است كه تا وقتي كه آنها بر عهد و پيمان پايدارند يعني مادامي كه اينها بر آن طريقه مستقيم با شما باقي هستند شما نيز با آنها همانطور باشيد.

«إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ» كه خدا پرهيز كنندگان از پيمان

شكني را دوست دارد.

«كَيْفَ وَ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ» در اينجا جمله در تقدير است و آن چنين است:

«كيف يكون لهم عهد و كيف لا تقتلونهم» (يعني چگونه آنان را عهد و پيماني است و چگونه آنها را بقتل نرسانيد … ؟)

__________________________________________________

(1)- براي اطلاع كافي از داستان جنگ بني بكر و خزاعة و مواد صلحنامه حديبية و پيمان شكني قريش و غيره بترجمه سيره ابن هشام كه بخامه اين ناچيز انجام شده مراجعه شود- ج 2 ترجمه سيرة صفحات 216 و 217 و 255 به بعد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 26

و حذف اين جمله بدانجهت است كه آيه پيشين يعني آيه «كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ … » بر آن دلالت دارد، و نظيرش در اشعار عرب ديده ميشود مانند گفتار اين شاعر كه در مرثيه برادر خود گويد:

و خبّرتماني انما الموت بالقري و كيف و هاتا هضبة و قليب «1»

يعني «فكيف مات و ليس بقرية … ». و بنا بر اين معناي آيه چنان است:

چگونه براي اينان در نزد خدا و رسولش پيماني باشد در صورتي كه آنها چنانند كه اگر بر شما ظفر يابند و غالب آيند …

«لا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلًّا وَ لا ذِمَّةً» حفظ نكنند و مراعات نكنند درباره شما خويشاوندي و نه پيماني را. و «ال» بمعناي خويشاوندي است- چنانچه از ابن عباس و ضحاك روايت شده، و بمعناي عهد و پيمان است- چنانچه از مجاهد و سدي نقل شده- و بمعناي همسايگي است- چنانچه از حسن روايت شده- و بمعناي سوگند و قسم است- چنانچه از قتاده و ابي عبيده روايت شده- و برخي

گفته اند «ال» نام خدا است- چنانچه اين قول نيز از مجاهد نقل شده-، و نقل شده كه سخن مسيلمه كذاب را نزد ابو بكر خواندند، ابو بكر گفت: «لم يخرج هذا من ال … » (يعني اين سخن از خدا نيست … ) و آنكه گفته: «ال» بمعناي عهد است گويد: اينكه ميان عهد و ذمه در آيه جمع شده- و گرچه هر دو بيك معنا است- بدان جهت است كه معناي دو لفظ مختلف است چنانچه در گفته شعراء نيز آمده مانند: «و الفي قولها كذباً و ميناً» «2» (يعني و گفته آن زن را دروغ يافت) و گفته شاعر ديگر كه گويد:

«متي أدن منه ينأ عني و يبعد» «3» «يُرْضُونَكُمْ بِأَفْواهِهِمْ وَ تَأْبي قُلُوبُهُمْ»

(هر گاه بدو نزديك ميشوم او از من دوري گزيند.)

يعني مانند دوستان شما با شما سخن ميگويند

__________________________________________________

(1)- و بمن گفتيد كه مرگ در ده اتفاق ميافتد، پس چگونه مرد با اينكه اينجا كوه و چاه است؟

(2)- شاهد در لفظ «كذب» و «مين» است كه هر دو بمعناي دروغ است.

(3- شاهد در «ينأ» و «يبعد» است كه هر دو بمعناي دور شدن است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 27

كه شما از آنها راضي شويد ولي دلهاي آنها دريغ دارد جز بدشمني و خيانت و پيمان شكني.

«وَ أَكْثَرُهُمْ فاسِقُونَ» يعني و بيشترشان سركش و متجاوز در كفر و شرك خود هستند.

چنانچه ابن اخشيد معني كرده- و جبائي گفته: معناي «و اكثر هم» يعني «كلهم» (همه آنان … )

كه لفظ خاص بجاي لفظ عام آمده. و قاضي گويد: معناي آيه اين است كه بيشتر آنان از طريقه وفاي بعهد

بيرون و خارج هستند. و منظور بزرگان و سران آنهايند

. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 28

است كه از او ترس داشته باشيد اگر براستي مؤمن هستيد (13)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 29

وصف آن كساني است كه آيات را ببهايي اندك ميفروشند، و برخي گفته اند: تكرار آن براي تأكيد است.

«وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ» يعني در كفر و سركشي از حدّ گذرانده اند.

«فَإِنْ تابُوا» يعني از شرك و بت پرستي پشيمان شدند و تصميم گرفتند تا ديگر بدان باز نگردند و اسلام را پذيرفتند.

«فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ» در اينصورت آنها برادران ديني شما هستند، و با آنها مانند ساير برادران مؤمن خود رفتار كنيد.

«وَ نُفَصِّلُ الْآياتِ» يعني آيات را شرح ميدهيم و بخصوص هر يك را از ديگري جدا ميكنيم تا از هم متمايز گردد و ببهترين ترتيب و كاملترين وجه مدلول و مفاد آن ظاهر شود.

«لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ» براي مردماني كه بدان دانا هستند و در آن تدبر كرده در صدد شناسايي آن هستند، نه آن ناداناني كه بدان نينديشند.

«وَ إِنْ نَكَثُوا أَيْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ» يعني پيمانها و عهدها و سوگندهايي را كه بسته اند بشكنند.

«فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ» با رؤساي كفر و گمراهي پيكار كنيد، و اينكه بالخصوص دستور پيكار با آنان را صادر فرموده بدانجهت است كه آنان اند كه پيروان خود را گمراه كنند، و حسن گفته: منظور همه كفار هستند زيرا هر كافري پيشواي خويش است در كفر و بي ايماني و پيشواي ديگران است در دعوت بسوي كفر. و ابن عباس و قتاده گفته اند: منظور همان رؤساء و بزرگان قريش هستند مانند: حارث بن هشام، و ابو سفيان بن حرب، و عكرمة بن أبي جهل، و ساير رؤساي قريش كه پيمان شكني كردند. و حذيفة بن يمان (يكي از اصحاب رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله) ميگفت: أهل اين آيه پس از اين خواهند آمد، و مجاهد

گفته: آنان مردم روم و فارس هستند، و امير المؤمنين عليه السلام اين آيه را در جنگ بصره قرائت كرد آن گاه فرمود: هان بخدا سوگند كه رسول خدا- صلي- ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 31

اللَّه عليه و آله- با من عهد و وصيت كرده و بمن فرموده.

اي علي تو با گروه پيمان شكن، و گروه متجاوز و ستمگر، و دسته بيرون روندگان (از دين) پيكار خواهي كرد. «1»

«إِنَّهُمْ لا أَيْمانَ لَهُمْ» - آنكه بفتح همزه- (ايمان) خوانده است- معنايش اين است كه اينها پاي بند پيمان و سوگند خود نيستند، چنانچه گويند: فلان كس عهد و پيمان ندارد يعني پاي بند پيمان خود نيست و بدان وفا نكند،- و آنكه بكسر همزه خوانده- معنايش اين است كه پس از پيمان شكني كه كردند شما ديگر بدانها امان ندهيد، و محتمل است معناي آن اين باشد كه اگر آنها بكسي امان بدهند به امان خود وفا نكنند، و احتمال ديگر آنكه معناي آيه آن باشد كه اينان كافر شدند پس ايمان ندارند.

«لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ» يعني با آنها كار زار كنيد شايد دست از كفر بدارند چون بدون كار زار آنها دست از كفر نميكشند، و برخي گفته اند: معناي آيه اين است كه هدف شما از كارزار با آنها همين باشد كه آنها دست از شرك و بت پرستي بردارند.

سؤال اگر كسي بگويد: در آغاز آيه خداي تعالي سوگند و عهدي براي آنها اثبات كرده كه فرمايد: «وَ إِنْ نَكَثُوا أَيْمانَهُمْ … » پس چگونه دنبال آن يكسره عهد آنها را نفي كرده و فرموده: «إِنَّهُمْ لا أَيْمانَ لَهُمْ … »؟

پاسخ آنچه خداي تعالي

اثبات فرموده همان عهد و پيماني بود كه بستند و چون آنها بر طبق آن عمل نكرده و بدان وفا نمودند خداوند آن را نفي فرموده.

«أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا أَيْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ» الف (در … أَ لا تُقاتِلُونَ..)

__________________________________________________

(1)- اين حديث- باختلاف عبارت- در روايات بسياري كه شيعه و سني از رسول خدا- (ص) نقل كرده اند آمده است، و منظور از گروه پيمان شكن: طلحه و زبير، و گروه متجاوز: معاويه و دار و دسته اش، و بيرون روندگان از دين خوارج هستند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 32

استفهامي است ولي منظور تحريك و ايجاب است و معناي اين جمله آن است كه چرا كار زار نميكنيد با مردمي كه پيمانهاي خويش شكستند … و در اينكه منظور چه كساني بودند اختلاف است برخي گفته اند: آنها يهودياني بودند كه پيمان شكني كرده و (در جنگ احزاب) بطرفداري از مشركين بجنگ مسلمانان آمدند.

«وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ» و چنانچه مردم مكه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- را از مكه بيرون كردند اينها نيز در صدد بيرون كردن آن حضرت از مدينه برآمدند- و اين مطابق تفسيري است كه از جبائي و قاضي در تفسير اين جمله نقل شده- و برخي گفته اند: منظور همان مردم مشرك قريش و اهل مكه هستند.

«وَ هُمْ بَدَؤُكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ» ابن اسحاق و جبائي گفته اند: يعني اينها بودند كه آغاز به پيمان شكني كردند، زجاج گفته: يعني با هم پيمانان رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- كه منظور قبيله خزاعه است، آغاز كار زار و جنگ كردند، و برخي گفته اند: يعني در جنگ بدر با شما آغاز

كارزار كردند و با اينكه كاروانشان بسلامت بمكه رسيد (و ديگر سببي براي توقف و جنگ آنها در بدر نبود) گفتند: ما از اينجا باز نگرديم تا محمد و همراهانش را نابود و ريشه كن كنيم.

«أَ تَخْشَوْنَهُمْ … » يعني آيا ميترسيد كه از جنگ با آنها بناراحتي و پيش آمد ناگواري دچار شويد؟.. كه جمله در قالب استفهام ادا شده ولي منظور دلير كردن مسلمانان است براي كارزار با آنها، و غايت فصاحت در اين جمله بكار رفته زيرا با يك لفظ هم آنها را سرزنش فرموده و هم بجنگ دليرشان ساخته.

«فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ» يعني از آنها نترسيد، و بخاطر حفظ جان خود از جنگ با آنها دست نكشيد زيرا اگر براستي بعقاب و ثواب خدا ايمان داريد خداي تعالي سزاوارتر است كه بخاطر واگذاردن دستوري كه در كار زار با آنها داده و ترك آن از عقابش ترس و بيم داشته باشيد، و به بيان ديگر يعني اگر براستي مؤمن هستيد بهتر است از خدا ترس داشته باشيد نه از ديگران- در صورتي كه خدا داناتر و حكمش والاتر است-.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 33

اينحال توبه شان را ميآمرزد.

«وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ» يعني بتوبه آنها- اگر توبه كنند- دانا است، و نسبت به دستوري نيز كه بشما داده در مورد كار زار با آنها پيش از توبه فرزانه و حكيم است، زيرا كارهاي خدا همه از روي حكمت و درستي است، ضمناً اين آيه دليل بر صدق نبوت پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- نيز ميباشد زيرا خبري كه آن حضرت داد مطابق در آمد.

… و تقدير اين جمله چنين است: آيا گمان كرده ايد كه بحال خود واگذار ميشويد و جهاد نميكنيد؟!..

«وَ لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً» يعني و معلوم نكرده خداوند آن كساني را كه جز خدا و رسول او و مؤمنان همدم و دوستاني براي خود نگيرند كه دوستشان دارند و اسرار خود را براي آنان باز گويند، جبائي و حسن گفته اند:

يعني منافق گردند. و اين آيه دليل است بر حرمت دوستي كردن با كافران و اهل فسق و الفت با آنها.

«وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ» يعني دانا است به اعمال شما و بدان پاداشتان دهد.

شايسته نيست مشركان را واگذارند كه مسجد بدست آنها باشد.

و نيز در اينكه گواهي دادن آنها بر زيان خويش بكفر (در جمله شاهِدِينَ عَلي - أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ) چگونه است اختلاف است، سدّي گفته: مثل همين كه از نصراني بپرسند: چه ديني داري؟ بگويد: نصراني، و يهودي در پاسخ بگويد: من يهودي هستم، و از مشرك بپرسند: دينت چيست؟ بگويد: مشرك هستم. و حسن گفته: يعني همان سخن ايشان دليل بر كفر آنها است، چنانچه گويند: سخن فلاني دليل بر بطلان مدعاي او است، و ديگري گفته: منظور آن سخني بود كه در تلبيه ميگفتند يعني اينكه ميگفتند: «لبيك لا شريك لك الا شريكاً هو لك تملكه و ما ملك» «1»، و ابن عباس گويد:

گواهي آنها همان سجده آنها براي بتان بود با اينكه اعتراف داشتند كه آنها مخلوق هستند، و معناي آيه اين است كه آنها با رفتار و احوال خود بزيان خويش گواهي ميدادند، و معناي گواهي دادن و شهادت همان اظهار كردن است.

«أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ» يعني همان اعمالي را كه مانند عبادت مردمان با ايمان انجام ميدادند باطل است بخاطر آنكه آن را طوري انجام ميدادند كه در نزد خدا مستحق ثواب نبودند.

«وَ فِي النَّارِ هُمْ خالِدُونَ» يعني در آتش براي هميشه جاودانند.

«إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ» لفظ «انما» براي اثبات مطلبي و نفي مطالب ديگر جز آن بكار رود، و در اينجا معناي آيه اين است: تعمير مسجد نكند كسي- بوسيله زيارت و انجام عبادت در آن يا به بنا و ترميم ويراني آن- جز آن كس كه اقرار بيگانگي حق كرده و بروز قيامت اعتراف دارد.

«وَ

أَقامَ الصَّلاةَ» يعني نماز را با حدود و مقررات آن بپا دارد.

«وَ آتَي الزَّكاةَ» و زكات را در جايي كه واجب شود بمستحقش بپردازد.

«وَ لَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ» يعني جز خدا از هيچيك از آفريدگان نترسد. و اين جمله

__________________________________________________

(1)- يعني: بلي شريكي براي تو نيست جز همان شريكي كه تو او را و هر چه را دارد مالك هستي.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 41

مربوط است بگفتار خداي تعالي (كه پيش از اين فرمايد): «أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ» و منظور اين است كه اگر شما از آنها بترسيد در شرك ورزي با آنها يكسانيد …

«فعسي اولئك ان يكونوا من المهتدين» يعني راه يافتگان بسوي بهشت، و رسيدن بثواب آن، و در اينكه خداي تعالي در اين آيه پس از ايمان بخدا، نماز و زكات را جداگانه ذكر فرموده دليل بر اين است كه لفظ ايمان شامل اعمال و افعال اعضاء و جوارح نشود، (و معناي ايمان تنها همان اعتقاد قلبي است) و گرنه عطف كردن اعمالي را كه داخل در همان ايمان است بدان جايز نبود، و آن كس كه گفته است: مقصود از اين عطف شرح و تفصيل معناي ايمان و توضيح بيشتري براي آن است ظاهر آيه را ناديده گرفته است «1».

__________________________________________________

(1)- براي توضيح اين قسمت از گفتار مؤلف بايد خوانندگان محترم توجه داشته باشند كه ميان علما اختلاف است كه آيا ايمان تنها همان اقرار و اعتراف و عقيده قلبي بيگانگي خدا و دستورات پيمبران و نمايندگان او است يا اضافه بر عقيده و اقرار، عمل به اعمال ديني و افعال واجبه هم نيز جزء ايمان است

كه شخص مؤمن گذشته از اينكه بايد بزبان اقرار بيگانگي خدا و ساير اصول و فروع اسلام كند و بدانها اعتقاد هم داشته باشد، بايد به احكام و دستورات اسلام نيز در خارج عمل كند تا اطلاق مؤمن بر او صحيح باشد، (و باصطلاح ساده، مؤمن باشد) يا تنها همان اقرار و عقيده براي اطلاق ايمان كافي است، و مؤلف بزرگوار ميخواهد با اين آيه استدلال كند كه ايمان تنها همان اقرار و عقيده است، و عمل بدستورات و احكام اسلام دخالتي در اطلاق ايمان بر شخص مؤمن ندارد … و البته اين مختصر براي توضيح سخن مؤلف بود و اما اينكه آيا اين نظر مؤلف صحيح است يا نه، احتياج ببحث مفصلي دارد كه از وضع ترجمه و پاورقي خارج است، و براي توضيح بيشتر بايد بكتب ديگري كه مشروحاً در اينباره بحث كرده اند مراجعه شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 42

شيبة و عباس بيكديگر فخر و مباهات ميكردند، در اينميان علي بن ابي طالب بدانها گذشت و فرمود:

بچه چيز بيكديگر مباهات ميكنيد؟ عباس گفت: فضيلتي را كه من دارم هيچكس دارا نيست، و آن منصب سقايت حاجيان است. شيبة گفت: و من هم متصدي تعمير مسجد الحرام هستم! علي عليه السلام فرمود: من براي شما شرم دارم زيرا من در كودكي بفضيلتي مفتخر شدم كه شما بدان فضيلت مفتخر نگشتيد، آن دو گفتند: آن فضيلت چيست؟

فرمود: بيني شما دو نفر را با شمشير زدم تا وقتي كه بخدا و رسول او ايمان آورديد.

عباس كه اين سخن را از علي عليه السلام شنيد خشمناك برخاست و هم چنان كه دامنش (از خشم) بر زمين كشيده ميشد بنزد رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله آمده گفت:

مي بيني كه علي با من چگونه روبرو شده و چه ميگويد؟ حضرت دستور داده فرمود:

علي را نزد من آريد، و چون علي عليه السلام بنزد آن حضرت آمد رسول خدا (ص) بدو فرمود:

چرا با عمويت اينگونه سخن گفتي؟ علي در پاسخ آن حضرت عرض كرد: اي رسول خدا من از روي حق و حقيقت با وي سخن گفتم چه او را خوش آيد و چه ناخوش! در اينوقت جبرئيل نازل شد و سلام پروردگار را برسول خدا رسانيد و سپس اين آيه را نازل كرد.

عباس كه اين جريان را مشاهده كرد سه بار گفت: «ما راضي شديم … »

و در تفسير ابو حمزه است كه چون عباس در جنگ بدر بدست مسلمانان اسير شد جمعي از مهاجر و انصار بنزد او رفته و او را به

كفري كه داشت و پيوند خويشاوندي خود را كه با رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله قطع كرده بود سرزنش و توبيخ كردند، عباس در پاسخ آنان اظهار كرد: شما چرا كارهاي بد ما را بزبان ميآوريد اما كارهاي خوب ما را كتمان ميكنيد؟ گفتند: مگر شما كار خوب هم داريد؟ گفت: آري بخدا مائيم كه مسجد الحرام را تعمير كرده و پرده دار خانه كعبه هستيم، سقايت حاجيان بعهده ما است، و بيچارگان و درماندگان را ما از بند اسارت آزاد كنيم … در اينوقت آيه فوق نازل شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 45

مردم ستمكار را براه ثواب خويش هدايت نميكند چنانچه آن كساني را كه نسبت بدو عارف هستند و فرمانبرداري او كنند و از نافرمانيش دوري گزينند هدايت فرمايد.

«الَّذِينَ آمَنُوا … » يعني آنان كه او را تصديق كرده و بيگانگيش اعتراف دارند.

«وَ هاجَرُوا» و از وطنهاي خود- يعني سرزمين كفر- بسرزمين اسلام هجرت كنند.

«وَ جاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ … » و در بر خورد با دشمنان دين سختيها را بر جان بخرند، و بمال و جان جهاد كنند.

« … أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ» منزلت و مقام اينان بزرگتر از ديگراني است كه چنين نكنند.

«وَ أُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ» اينانند كاميابان.

«يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ» پروردگارشان اينان را بزبان پيمبران و وعده هايي كه در كتاب خود برحمت و مهر خود در دنيا مژده داده، يعني بدان ثوابي ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 46

كه بر جهاد نويد داده. و به رضوان در آخرت.

«وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ … » و بهشتهايي كه در آنها نعمتهايي دائمي و تمام نشدني است.

«خالِدِينَ فِيها أَبَداً» آن بهشتهايي كه هميشه در آن جاويدانند.

«إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ» و پاداش كرداري كه آن پاداش بسيار است و نعمتهاي خلق بدان پايه نرسد نزد خدا است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 47

اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ (24)

در دنيا به نيكي با آن دو رفتار كن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 49

و مادري را بايد در اينمورد قطع كرد تا چه رسد بديگران.

«إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَي الْإِيمانِ» يعني اگر كفر را برگزيدند و بر ايمان ترجيح دادند، حسن گفته: هر كس مشرك را دوست داشته باشد و به شرك او راضي باشد او نيز مشرك است.

«وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ … » يعني هر كه آنان را دوست بدارد و بخاطر آنان دست از فرمانبرداري خدا بكشد و آنها را بر اسرار مسلمانان مطلع سازد، اينان بخويش ستم كرده اند زيرا دوستي را در جاي خود كه اهل ايمان بوده مصرف نكرده و در غير آن صرف كرده اند.

«قُلْ إِنْ كانَ آباؤُكُمْ … » بگو اي محمد به اين مردماني كه از هجرت بشهر اسلام (مدينه) روي گردانده اند، اگر پدرانتان كه وسيله تولد شما بوده اند.

«وَ أَبْناؤُكُمْ» يعني پسرانتان كه شما وسيله پيدايش آنها بوده ايد.

«وَ إِخْوانُكُمْ» و برادران نسبي شما.

«وَ أَزْواجُكُمْ» و زنانتان كه با آنها عقد ازدواج بسته ايد.

«وَ عَشِيرَتُكُمْ» و نزديكانتان.

«وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها» و اموالي را كه بدست آورده ايد و جمع كرده ايد.

«وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسادَها» و تجارتي را كه اگر بفرمانبرداري خداي تعالي و جهاد مشغول شويد ترس كسادي آن را داريد.

«وَ مَساكِنُ تَرْضَوْنَها» و مسكنهايي را كه براي خود انتخاب كرده و بماندن در آنها دل خوشيد.

«أَحَبَّ إِلَيْكُمْ» پيش شما محبوبتر و اثرش در دل شما بيشتر است.

«مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ» از فرمانبرداري خدا و فرمانبرداري پيغمبر او.

«وَ جِهادٍ فِي سَبِيلِهِ» و جهاد در راه خدا.

«فَتَرَبَّصُوا» پس انتظار بريد.

«حَتَّي يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ» تا خدا حكم خود را درباره شما صادر كند، و

برخي چون ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 50

حسن و جبائي گفته اند يعني دستور عقوبت شما را در آينده نزديك يا دور صادر كند بخاطر آنكه شما آنچه را گفته شد بر جهاد و فرمانبرداري خدا ترجيح داديد، و در اين كلام تهديد سختي است. و مجاهد گفته: منظور از أمر خدا فتح مكه است. و برخي گفته اند اين تفسير صحيح نيست چون سوره برائة پس از فتح مكه نازل شده.

«وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ» تفسير آن گذشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 51

اينباره بحضرت هادي بنويسند، و حضرت در جواب نوشت:

هشتاد درهم صدقه بدهد، و چون علت آن را پرسيدند امام عليه السلام اين آيه را تلاوت كرد و فرمود: ما اين «مواطن كثيرة» را شمرده ايم هشتاد موطن بوده است.

«وَ يَوْمَ حُنَيْنٍ» يعني در روز حنين.

«إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ» يعني كثرت لشكر شما را خوشحال كرد و از زيادي لشكرتان بشگفت آمديد. قتادة گفته: سبب هزيمت مسلمانان در جنگ حنين آن بود كه برخي از مسلمين چون كثرت سپاهيان خود را مشاهده كرده گفتند: امروز ديگر بخاطر كمي سپاه شكست نخواهيم خورد، و همين سبب شد كه پس از ساعتي منهزم گشتند، و عدد سپاهيانشان در آن روز دوازده هزار نفر بود، و برخي گفته اند: ده هزار نفر بودند، و ديگري گفته: هشت هزار بوده اند، ولي روايت نخستين (يعني همان دوازده هزار) صحيحتر است و در بيشتر روايات همان اندازه ذكر شده است.

«وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ» يعني زمين با فراخيش بر شما تنگ شد و جايي كه بدانجا فرار كنيد نيافتيد.

«ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ» يعني بدشمن پشت كرده و گريختيد.

«ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ» يعني آن رحمتي را كه نفس انساني بدان آرام شود و ترس و خوف بدان زائل گردد نازل فرمود.

«عَلي رَسُولِهِ وَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ» يعني بر آن مؤمناني كه بازگشتند و با كافران كارزار كردند، و ضحاك بن مزاحم گفته: منظور از مؤمنان كساني بودند كه در آن هنگامه در كنار رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله ماندند و فرار نكردند، و آنها علي عليه السلام و عباس و چند تن ديگر از بني هاشم بودند، و حسن بن علي بن فضال از

حضرت رضا عليه السلام روايت كرده كه آن حضرت فرمود: «سكينه» نسيمي خوشبو است از بهشت كه بصورت آدمي در آيد و با پيمبران باشد، و اين روايتي است كه عياشي آن را روايت كرده است.

«وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها» منظور لشكرياني از فرشتگان است، و برخي چون ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 54

جبائي گفته اند: فرشتگان در روز حنين براي قوي دل ساختن مؤمنان و پشت گرمي آنان بجنگ آمدند و دست بكار زار نشدند، و تنها در جنگ بدر بود كه بطرفداري مسلمانان وارد جنگ شدند.

«وَ عَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا» يعني آنان را بوسيله قتل و اسارت و سلب اموال و فرزندان عذاب فرمود.

«وَ ذلِكَ جَزاءُ الْكافِرِينَ» يعني اين عذاب، كيفر كافران بود بواسطه كفرشان.

«ثُمَّ يَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عَلي مَنْ يَشاءُ» خداي تعالي در آيات فوق در سه جا لفظ «ثم» را دنبال هم ذكر فرمود: 1- در آيه «ثُمَّ وَلَّيْتُمْ..» كه بفعل قبل از آن يعني «ضاقَتْ عَلَيْكُمُ» عطف شده 2- در آيه «ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ» كه به «وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ» عطف شده. 3- آيه «ثُمَّ يَتُوبُ اللَّهُ … » كه به «وَ أَنْزَلَ جُنُوداً … » عطف شده است.

و وجه اينكه در اينجا مستقبل بماضي عطف شده بخاطر تشابه آن دو بيكديگر است، زيرا آيه نخستين درباره يادآوري نعمت خدا، و آيه دوم وعده بنعمت خدا است، و معناي آيه چنين است: آن گاه خداوند هر كه را كه از شرك توبه كند و بفرمانبرداري خدا باز گردد، و از اعمال زشت پيشين خود پشيمان گردد توبه اش را مي پذيرد، و ممكن است مقصود توبه آن مسلماناني باشد كه

پس از انهزام بازگشتند، و معناي سوم آن است كه منظور توبه آنها از آن حال شگفت و سروري بود كه از كثرت سپاهيان اسلام بدانها دست داد، و اينكه خداوند در اين آيه پذيرش توبه آنها را بسته بمشيت و اراده خود ساخته بخاطر آن است كه پذيرش توبه بر خدا لازم نيست چنانچه دسته معتقدند بلكه قبول آن تفضلي است از جانب خداي تعالي.

«وَ اللَّهُ غَفُورٌ» يعني پوشنده گناهان است «رحيم» يعني نسبت به بندگان رحيم و مهربان است.

و گريه كودكان بگوش ميرسد؟ در پاسخش گفتند: مالك بن عوف دستور داده مردم فرزندان و زنان و اموال خود را نيز همراه بياورند تا هر كس بخاطر دفاع آنها بخوبي جنگ كند دريد (با ناراحتي) گفت: بپروردگار كعبه سوگند اين مرد گوسفند چران است (او را با جنگ چه كار)! آن گاه دستور داد مالك را بنزدش حاضر كنند چون مالك پيش وي آمد بدو گفت: اي مالك تو امروز رئيس قبيله خود هستي و از پس امروز فردايي است، اين مردم را بسرزمينهاي خود باز گردان آن گاه مردانشان را انتخاب كرده بر پشت اسبان سوار كن و آنها را بجنگ بياور، زيرا آنچه بكار تو آيد سوار كاران شمشير زنند و در آن هنگامه اگر جنگ بنفع تو پايان يافت كه آنها كه پشت سر توأند (از زنان و فرزندان) بتو ملحق خواهند شد، و اگر بشكست تو انجاميد در مورد زنان و خاندانت رسوا نگشته اي (و آنها را بدست دشمن نسپارده اي)؟

مالك (كه حاضر نبود زير بار حرف ديگري برود) در پاسخش گفت: تو پير شده اي و دانش و عقل تو از دست رفته است.

__________________________________________________

(1)- اوطاس نام جايي در سه منزلي جنوب مكه بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 56

از آن سو رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله پرچم بزرگ جنگ را بست و بدست علي بن ابي طالب عليه السلام سپرد و پرچمهاي ديگر را نيز بدست همانهايي داد كه آن را با خود بمكه آورده بودند، و پس از آنكه پانزده روز در مكه توقف فرمود بسوي حنين حركت كرد، و براي تجهيز كار نيز كسي را

بنزد صفوان بن اميه (كه يكي از ثروتمندان مكه بود) فرستاد و تعداد يكصد زره بصورت عاريه از او درخواست كرد، صفوان پيغام داد:

آيا بصورت عاريه ميخواهي يا بزور ميخواهي بگيري؟ رسول خدا (ص) فرمود: به صورت عاريه مضمونه ميخواهم (كه اگر يكي از آنها نيز از بين رفت عوض آن را بتو باز گردانم)! صفوان كه چنان ديد يكصد زره بصورت امانت براي آن حضرت فرستاد و خود نيز بهمراه لشگريان اسلام حركت كرد، و دو هزار نفر ديگر از تازه مسلمانان مكه با لشگر اسلام بسوي حنين حركت كردند كه با ده هزار نفري كه همراه رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله بمكه آمده بودند جمعاً دوازده هزار نفر ميشدند.

رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله يك تن از اصحاب خود را فرستاد تا خبري از دشمن بياورد، و آن مرد چون بنزد مالك بن عوف رسيد از او شنيد كه بلشگريان خويش ميگويد هر يك از شما زن و دارايي خود را پشت سر قرار دهيد، و غلاف شمشيرها را بشكنيد و در اطراف اين درّه و پشت درختان كمين كنيد و چون سپيده صبح زد يكباره حمله افكنيد و دشمن را درهم بشكنيد زيرا محمد با مردم جنگجوي سلحشوري روبرو نشده (تا مزه شكست را بچشد)! رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله چون نماز صبح را با اصحاب خود خواند از درّه حنين سرازير شد، در اينوقت لشكريان هوازن از هر سو بمسلمانان حمله كردند، جلوداران لشگر اسلام كه قبيله بني سليم بودند با اين حمله ناگهاني دشمن فرار كردند و بدنبال آنان ديگراني كه پشت سر آنها

قرار داشتند دسته دسته گريختند و بخاطر آن غروري كه از كثرت سپاهيان بدانها دست داده بود دشمن كنترل ميدان جنگ را بدست گرفت، و اينها نيز رو بفرار نهاده از پيش روي رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله نيز گذشتند و به پشت سرشان نيز ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 57

نگاه نكردند، و بجز علي عليه السلام كه پرچم جنگ در دست او بود با چند تن ديگر كه ايستادگي كردند بقيه همگي فرار كردند، و آن چند تن عبارت بودند از عباس بن عبد المطلب كه دهنه استر رسول خدا را بدست داشت، و فضل بن عباس كه در سمت راست آن حضرت بود، و ابو سفيان بن حارث بن عبد المطلب كه در سمت چپ او قرار داشت، و نوفل بن حارث و ربيعة بن حارث و رويهمرفته نه تن از بني هاشم و يك تن از غير آنها و او ايمن بن ام ايمن بود كه در همانروز بشهادت رسيد، و در همين باره عباس گفته است:

1- نصرنا رسول اللَّه في الحرب تسعة و قد فرّ من قد فرّ عنه فأقشعوا

2- و قولي اذا ما الفضل كرّ بسيفه علي القوم اخري يا بني ليرجعوا

3- و عاشرنا لا قي الحمام بنفسه لما ناله في اللَّه لا يتوجع

ترجمه:

1- ما بوديم كه رسول خدا را در جنگ ياري كرديم و ما نه تن بيش نبوديم و ديگران همه گريخته و پراكنده شدند.

2- و گفتار من كه بپسرم فضل- در وقتي كه بدشمن حمله ميكرد- ميگفتم كه اي پسرم ضربت ديگري بزن تا (دشمن يا گريختگان مسلمانان) باز گردند.

3-

و دهمين ما كه خود مرگ را ديدار كرد (و بشهادت رسيد) و از آنچه در راه خدا بدو رسيده بود اظهار درد نميكرد.

و چون رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- انهزام لشگريان را ديد بعمويش عباس- كه صداي رسا و بلندي داشت- فرمود: بالاي اين بلندي برو و صدا بزن: اي گروه مهاجر و انصار، اي اصحاب سوره بقره «1»، و اي اهل بيعت شجره «2»، بكجا فرار ميكنيد؟

__________________________________________________

(1)- در اينكه منظور از اين جمله چيست مرحوم مجلسي (ره) و ديگران وجوهي گفته اند، يكي آنكه: اي كساني كه سوره بقرة را خوانده و ميدانيد و آن همه آياتي را كه درباره جنگ با مشركان در آن سوره نازل گشته ميدانيد؟ مانند آيه 191: «وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ … » و آيه 193 «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّي لا تَكُونَ فِتْنَةٌ … » و ديگر آيات، و ديگر آنكه منظور سرزنش و تشبيه آنها بمردمي است كه خدا در آيه 246 از اين سوره سرگذشتشان را بيان فرموده كه آنها به پيغمبر خود اظهار كردند «فرمانروايي براي ما معين كن تا همراهش كار زار كنيم» … - تا آنجا كه فرمايد: «و چون كار زار بر آنها مقرر شد جز اندكي بقيه روي گردانده و گريختند».

(2)- منظور درختي است كه مسلمانان در حديبية در زير آن درخت با رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بيعت كردند و آن بيعت بخاطر آن درخت به بيعت شجرة موسوم گشت. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 58

اين رسول خدا است! مسلمانان كه صداي عباس را شنيدند بازگشتند و گفتند: «لبيك، لبيك» و بخصوص انصار

سبقت جسته بجنگ مشركين پرداختند تا جايي كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- (كه از دور ميدان جنگ را تماشا ميكرد) فرمود: «اكنون تنور جنگ گرم شد، من از روي صدق و راستي پيغمبرم، و منم فرزند عبد المطلب».

در اينوقت بود كه نصرت خداي تعالي نازل گشت، و قبيله هوازن بسختي شكست خورده و منهزم گشتند و بهر سو گريختند، و مالك بن عوف بيامد تا داخل قلعه طائف گشت مسلمانان آنها را تعقيب كرده حدود صد نفر آنان را كشتند و اموال و زنان و فرزندانشان را باسارت گرفتند، رسول خدا (ص) دستور داد كودكان و اموال را بسوي- جعرانة «1» ببرند، و بديل بن ورقاء خزاعي را بر آنها گماشت، و خود بدنبال فراريان و مالك بن عوف به طائف آمد و آن شهر را محاصره كرد و بقيه ماه شوال را در همانجا توقف كرد، و چون ماه ذيقعده شد از آنجا حركت كرده به جعرانة آمد و غنائم جنگ را تقسيم نمود.

سعيد بن مسيب گويد: مردي كه در جنگ حنين بهمراه مشركان بود براي من گفت:

هنگامي كه ما با لشگر رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- برخورد كرديم باندازه دوشيدن گوسفند در برابر ما تاب مقاومت: اوردند و منهزم گشتند، ما بتعقيب آنان پرداختيم تا چون بصاحب استر شهباء (خاكستري رنگ) يعني رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- رسيديم، مرداني سفيد رو را ديديم كه بما گفتند رويتان زشت باد باز گرديد و ما باز گشته و آنها بر ما غالب شدند و ما را شكست دادند، و منظورش از مردان سفيد رو همان فرشتگان بودند.

و

زهري گفته: شنيدم كه در آن روز شيبة بن عثمان نقل كرده كه من پشت سر

__________________________________________________

(1)- جعرانة نام جايي است ميان مكه و طائف و فاصله آن تا مكه هفت ميل است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 59

رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- رفتم تا آن حضرت را بجاي طلحة بن عثمان و عثمان بن طلحة كه هر دو در جنگ احد كشته شده بودند بقتل رسانم، رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- از قصد دروني من آگاه شد و رو بمن كرده دستي بسينه ام زد و فرمود: اي شيبة تو را در پناه خدا مي نهم، من كه اين سخن را شنيدم لرزه بر اندامم افتاد و نگاهي بدو كرده ديدم آن حضرت پيش من از چشم و گوشم محبوبتر است، بي اختيار گفتم: گواهي دهم كه تو پيغمبر خدايي، و براستي خداوند تو را بر راز دروني من مطلع ساخت.

و بهر صورت رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- غنائم جنگ را در جعرّانة تقسيم كرد، و مجموع زنان و كودكاني كه در جنگ حنين از هوازن اسير شده بودند ششهزار نفر بودند و شتران و گوسفنداني كه بدست آنها افتاده بود از حساب بيرون بود.

ابو سعيد خدري گويد: رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- غنائم را ميان آن دسته از قريش كه تازه مسلمان شده بودند و ساير عرب تقسيم نمود تا دل آنها را بدينوسيله بدست آورد و براي انصار مدينه چيزي از آن غنائم منظور نفرمود، (و همين سبب شد كه آنها دلتنگ شوند) از اينرو سعد بن عبادة (رئيس انصار) بنزد آن حضرت آمد و گفت:

اي رسول خدا انصار مدينه از اين تقسيم كه مخصوص قبيله خود و ساير عرب ساختي و براي اينان نصيبي منظور نكرده اي ناراضي هستند؟ حضرت بسعد فرمود: تو خود چه نظر داري؟

عرضكرد: من نيز يكي از همان قوم خود هستم، رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- فرمود:

پس قوم خود را در اين «آغل» «1» جمع كن، سعد بدستور آن حضرت انصار را در آنجا جمع كرد، و رسول خدا (ص) بدانجا آمد و ميان آنها ايستاد و پس از حمد و ثناي الهي چنين فرمود:

اي گروه انصار آيا هنگامي كه من بنزد شما آمدم گمراه نبوديد و خدا شما را هدايت كرد؟ و آيا فقير نبوديد و خدا توانگرتان ساخت؟ با هم دشمن نبوديد و خدا دلهاي شما را با هم مهربان ساخت؟

همه در پاسخ گفتند: چرا اي رسول خدا.

__________________________________________________

(1)- آغل بجايي گويند كه اطراف آن را ديوار كشند تا گاو و شتر و گوسفند در آنجا نگهداري كنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 60

سپس فرمود: اي گروه انصار چرا شما بمن پاسخ نميدهيد؟

گفتند: چه بگوئيم؟ و چه پاسخي بدهيم اين منتي است كه خدا و رسول بر ما دارند! فرمود: بخدا اگر ميخواستيد پاسخ دهيد بمن مي گفتيد- و گفته تان هم صحيح بود- كه تو نيز وقتي بنزد آمدي كه آواره بودي و ما منزل بتو داديم، و فقير و ندار بودي و ما با بذل مال و جان با تو مواسات كرديم، و ترسان بودي ما امنيت خاطرت را فراهم كرديم، و ديگران دست از ياريت كشيده بودند و ما تو را ياري كرديم؟

در پاسخ گفتند: اين نيز منتي

از خدا و رسول او بود كه بر ما دارند! فرمود: اي گروه انصار آيا بخاطر مختصر گياه سبزي از مال دنيا كه من خواستم بوسيله آن دل مردمي را بدست آورم تا مسلمان شوند از من گله مند شديد در صورتي كه من شما را بهمان بهره اي كه خدا برايتان مقدّر فرمود يعني (همان نعمت) اسلام واگذاشتم؟

اي گروه انصار آيا راضي نيستيد كه مردم از اينجا با گوسفند و شتر بخانه هاي خود باز گردند ولي شما، رسول خدا را بمنازل خود ببريد؟ سوگند بآنكه جانم بدست او است اگر همه مردم بيك راه روند و انصار تنها براهي ديگر من همان راه انصار را پيش ميگيرم، و اگر موضوع هجرت در كار نبود من خود يكي از انصار بودم، (آن گاه دست بدعا برداشته فرمود:) خدايا انصار و فرزندان انصار و فرزندان فرزندان انصار را رحمت كن.

انصار كه اين سخنان را شنيدند آن قدر گريستند كه محاسن آنان تر شد و در پاسخ آن حضرت گفتند: ما بقسمتي كه خدا و رسول بر ايمان تعيين كنند (يا با قرار گرفتن خدا و رسول در سهم خود) راضي هستيم، و دنبال اين سخن پراكنده شده و بدنبال كار خود رفتند.

انس بن مالك گويد: در آن روز رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- دستور داد تا جار بزنند: كسي با زنان آبستن (از اسيران) هم بستر نشود، و با زنان غير آبستن نيز تا خون حيض نه بينند هم بستر نشوند، و پس از اين جريان فرستادگان هوازن در جعرانة بنزد آن حضرت آمده مسلمان شدند و بدنبال اين جريان سخنوري از ايشان ترجمه مجمع البيان

في تفسير القرآن، ج 11، ص: 61

برخاسته و عرضكرد: يا رسول اللَّه در ميان اين زنان اسير، خاله ها و دايه هاي شما (از قبيله بني اسد) هستند كه كفالت تو را در كودكي بعهده داشتند، و اگر ابن ابي شمر (پادشاه شام)، و يا نعمان بن منذر (پادشاه عراق) بر ما حكومت ميكردند، و آنچه را اكنون ما بدان دچار گشته ايم در آن وقت دچار آن ميشديم اميد لطف و محبت آنها را نسبت بخود داشتيم و تو بهترين كفيلاني، آن گاه اشعاري نيز قرائت كرد.

رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- فرمود: كداميك نزد شما محبوبتر است:

اسيران، يا اموال؟ آنان در پاسخ گفتند: اي رسول خدا ما را ميان شرف و مال مخير ساختي و شرف نزد ما محبوبتر است و با وجود آن ما درباره گوسفند و شتر سخني بزبان نميآوريم! رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- فرمود: اما آنچه از اسيران كه در دست بني هاشم است آنها از شما است (و من متعهد ميشوم كه آنها را بشما باز گردانم) و اما آنچه در دست ساير مسلمانان است من با آنها در اينباره سخن ميگويم و براي آزادي آنها نيز وساطت خواهم كرد، و خودتان نيز با آنها سخن بگوئيد و اسلام خود را آشكار سازيد (تا مؤثرتر واقع شود)! و چون رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- نماز ظهر را خواند آنها برخاسته همان سخنان را تكرار كردند، رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- نيز (دوباره در ميان مردم) فرمود: آنچه از آنها كه در دست بني هاشم هستند من آنها را باز گرداندم و آنچه در دست

ساير مسلمانان است هر كه خواهد از روي ميل و رغبت بدون گرفتن فديه (و پول) آنها را باز گرداند، و هر كه خواهد فديه گيرد من فديه آنها را ميپردازم تا آنها را باز گردانند.

بدنبال اين سخن بيشتر مسلمانان حاضر شدند بدون فديه اسيران را باز گردانند و گروه اندكي نيز فديه گرفته و آنها را آزاد كردند، و پس از آن رسول خدا- صلي اللَّه عليه- و آله- براي مالك عوف پيغام داد كه اگر اسلام آورده پيش ما بيايي اموال و خاندانت را بتو باز گردانم و علاوه صد شتر هم بتو ميدهم، اين پيغام كه بمالك رسيد از طائف حركت كرده بنزد رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- آمد و آن حضرت نيز اموال و زن و فرزند او را بوي بازگرداند و صد شتر نيز بدو داد و او را بر مسلمانان قومش امير ساخت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 62

جلوگيري كنيد، و دنبال اين آيه شريفه را نوشت: «إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ … »

و از حسن نقل شده كه گفته است: با مشركان دست ندهيد، و هر كه با آنها دست دهد بايد دست خود را بشويد، و اين سخن موافق است با آنچه بزرگان گفته اند: هر كه با كفار دست دهد و دست او تر باشد واجب است دست خود را بشويد، و اگر دستش خشك باشد آن را بديوار بمالد، و دسته ديگر گفته اند: اينكه خدا آنها را نجس خوانده براي اعتقاد و رفتار و گفتار منحرف و ناپسند آنها است، و از اينرو براي كافران ذمي ورود در مساجد را جايز دانسته اند، و تنها براي انجام عمل حج ورود بمكه را براي آنها جايز ندانسته اند.

قتاده گفته: اينكه خداوند آنها را نجس ناميده بخاطر آن است كه آنها غسل جنابت نميكنند و براي حدث وضوء نميگيرند، و از اين جهت ورود آنها بمسجد حرام است، بخاطر آنكه ورود جنب بمسجد حرام است.

«وَ إِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً» يعني اگر از فقر و احتياج بترسيد، و اين بدانجهت بوده كه ميترسيدند با جلوگيري مشركان از دخول حرم لطمه بتجارت و كسب آنها بخورد.

«فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ … » يعني خدا اگر بخواهد از راه ديگري شما را بي نياز و توانگر خواهد كرد، و از روي رحمت خويش مردم ساير شهرها را وادار كند تا خواروبار بمكه بياورند. مقاتل گفته: پس از منع دخول مشركين بمكه مردم نجدة و صنعاء و جرش از يمن مسلمان شدند و بوسيله شتران و چهار پايان ديگر خوراكي بمكه حمل ميكردند، و بدين ترتيب خداوند ترس آنان را از اين ناحيه

بر طرف كرد.

و برخي گفته اند: معناي آيه اين است كه خدا بوسيله جزيه (باج و خراجي) كه از اهل كتاب ميگيريد شما را توانگر سازد، و برخي گفته اند: بوسيله باران و گياه، و ديگري گفته با غنائم جنگي.

و اينكه اين موضوع را خداوند بمشيت و اراده خود معلق كرد يا بخاطر آنست ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 65

كه خداوند ميدانست برخي از آنها تا زمان فتح كشورهاي بزرگ و بدست آوردن اموال، زنده ميمانند و بدين ترتيب توانگر ميشوند، و برخي تا آن زمان باقي نخواهند ماند، و يا بگفته بعضي بخاطر آن است كه مردم تشويق شوند تا براي تحصيل مال از خداي تعالي درخواست كنند و بدانند كه توانگري با تلاش و كوشش تنها بدست نيايد.

«إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ» يعني خدا بمصالح و تدبير كار بندگان و بهر چيز دانا است.

«حَكِيمٌ» و در آنچه دستور ميدهد يا جلوگيري كند فرزانه و حكيم است

. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 66

و حرام ندانستن آنچه را خدا و رسول حرام كرده و نگرويدن بدين حق) آنها را معرفي كرده، و بطور اجمال نفرمود: «كافران از اهل كتاب» براي آن است كه مسلمانان را بدين ترتيب بهتر بجنگ و پيكار با آنان تشويق كند، زيرا آنان صفات مذمومي را دارا هستند كه موجب بيزاري جستن مسلمانان از آنها و دشمني با ايشان است.

«وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ» مقصود از رسول در اين آيه موسي و عيسي عليهما- السلام هستند و چيزي را كه آنان حرام كرده و اينها حرام ندانند همان كتمان كردن صفت محمد- صلي اللَّه عليه و آله- بوده، و برخي گفته اند: يعني آنچه را محمد- صلي اللَّه عليه و آله- حرام كرده، و مقصود از رسول خدا خود آن حضرت ميباشد.

«وَ لا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ» برخي گفته اند: منظور از «حق» در اين آيه خداي تعالي است يعني دين خدا و عمل بدانچه در تورات آمده بود از پيروي پيغمبر ما محمد صلي اللَّه عليه و آله، و از قتادة نقل شده كه مقصود از حق خداي تعالي است، و منظور از دين، دين اسلام است- و از أبي عبيده روايت شده كه مقصود آن است كه اينها خدا را چون متدينين بدين اسلام اطاعت نكنند، و برخي گفته اند: يعني به اسلام كه دين حق است اعتراف نكنند.

«مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ» با اين جمله بيان فرموده كه منظور از مذكورين اهل كتاب هستند كه همان يهود و نصاري باشند، و بزرگان ما فرموده اند: مجوس نيز در حكم يهود و نصاري هستند.

«حَتَّي يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ» يعني شخصاً جزيه را بدست خود بپردازند

بي- آنكه نائبي در اينكار بگيرند، و برخي گفته اند منظور آن است كه از روي قدرت و تسلطي كه شما بر آنها داريد جزيه را بپردازند، و ديگري گفته است: منظور از «يد» ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 68

يعني تسلطي كه شما بر آنها داريد و منتي را كه با پذيرفتن جزيه بر سر آنها ميگذاريد.

«وَ هُمْ صاغِرُونَ» يعني در حال خواري و مغلوبيت كه آنها را به اجبار بجايگاه پرداخت جزيه ببرند و بدين ترتيب جزيه را بپردازند، و از عكرمه نقل شده: يعني آنها در حال ايستادن جزيه بپردازند و گيرنده آن در حال نشستن آن را دريافت كند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 69

بزبان اختراع كردند و گرنه در كتابي ذكر نشده ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 71

و پيامبري نگفته بود، و دليل و برهاني بر آن نداشتند و سخن نادرستي بود، و برخي گفته اند: در جايي كه لفظ «قول» با لفظ «افواه» (زبانها) با هم ذكر شد معنايش آن است كه اين سخن دروغ و نادرست است، مانند آيه شريفه «يَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ» «1».

«يُضاهِؤُنَ» ابن عباس گفته: يعني (در اين گفتار) شبيه هستند … و حسن گفته: يعني موافقند …

«قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا» ابن عباس و مجاهد و فراء گفته اند: منظور بت پرستانند در مورد پرستش لات و عزي، و برخي گفته اند: در مورد پرستش آنها فرشتگان را و سخنشان كه ميگفتند: فرشتگان دختران خدايند.

«مِنْ قَبْلُ» قتاده و سدي گويند: يعني گفتار نصاري شبيه گفتار يهود است از پيش، يعني و نصاري گفتند: مسيح پسر خدا است چنانچه پيش از آن يهود گفتند: عزيز پسر خدا است.

و حسن گفته: خداوند كفر آنان را بكفر كافران گذشته تشبيه فرموده.

«قاتَلَهُمُ اللَّهُ» ابن عباس گفته: يعني خدايشان لعنت كند، ابن انباري گويد:

كسي را كه خدا لعنت كند بمنزله كسي است كه كشته شده و نابود گشته است.

«أَنَّي يُؤْفَكُونَ» يعني چگونه اينان از حق رو گردانده و بدروغ سخن گويند، و غرض اين است كه بچه منظور اينان بدين گفتار گرائيده اند؟.

«اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ» يعني علماء خود را «وَ رُهْبانَهُمْ» يعني عابدانشان.

«أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ» از امام باقر و امام صادق عليهما السلام روايت شده كه فرمودند: بخدا آنان (براي احبار و رهبانان) نماز و روزه نخوانند، ولي آنها حرامي را براي آنها حلال كردند، و

حلالي را حرام كردند و آنان نيز پيرويشان كردند، و از آنجا كه نميدانستند پرستش آنها را كردند (و اين است منظور از پرستش احبار و رهبانان در اين آيه).

__________________________________________________

(1)- سوره آل عمران آيه 167.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 72

و ثعلبي بسند خود از عدي بن حاتم روايت كرده كه گفت: بنزد رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- رفتم و در آن حال صليبي از طلا بگردن داشتم، حضرت فرمود:

اين بت را از گردنت بردار، من آن را از گردنم برداشتم و بنزد وي رفتم ديدم همين آيه را قرائت فرمود، من عرضكردم: ما آنان را پرستش نميكنيم؟ فرمود: آيا چنان نيست كه آنان حلال خدا را حرام كرده و شما نيز حرام دانستيد و حرام خدا را حلال شمرده اند و شما نيز حلال شمرديد؟ گفتم: چرا، فرمود: همين كار پرستش از آنها است.

«وَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ» يعني اينان مسيح را نيز بجز خدا معبود خود گرفتند.

«وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً» يعني معبود يكتايي كه او خداي تعالي است.

«لا إِلهَ إِلَّا هُوَ» كه پرستش جز براي او شايسته نيست و كسي جز او شايسته پرستش نيست.

«سُبْحانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ» منزه است او از شرك ورزي ايشان و از آنچه درباره اش گويند و سزاوار او نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 73

فلاني از ظلم اباء دارد، و معنايش اين نيست كه ظلم را خوش ندارد زيرا اين موجب مدح نيست چون قوي و ضعيف در اينباره مساوي هستند و آنچه موجب مدح است همان جلوگيري و خودداري از ظلم است.

«وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ» يعني با اكراه كافران.

«هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ» يعني محمد- صلي اللَّه عليه و آله- را كه رسالتهاي خود را براي ابلاغ به امت بعهده او واگذار كرد.

«بِالْهُدي » يعني بحجتها و دلائل و براهين.

«وَ دِينِ الْحَقِّ» كه همان اسلام باشد، و هر آنچه اسلام از احكام و دستورات ديني متضمن است كه انجام دهنده اش مستحق ثواب است، و هر ديني جز آن باطل و موجب عتاب است.

«لِيُظْهِرَهُ عَلَي الدِّينِ كُلِّهِ» يعني تا دين اسلام را بوسيله حجت و غلبه بر تمام اديان پيروز گرداند بدانسان كه در روي زمين ديني بجاي نماند جز آنكه مغلوب حجت اسلام گردد، و كسي نباشد كه در حجت و برهان بر مسلمانان پيروز گردد، و اما از نظر غلبه ظاهري نيز چنان شد كه هر دسته از مسلمانان بر ناحيه اي از نواحي مشركان پيروز شدند كفار بنوعي مقهور آنان گشتند. «1»

و ضحاك گفته: منظور زمان نزول عيسي بن مريم است كه تمام پيروان اديان مسلمان

__________________________________________________

(1)- منظور اين است كه اين خبر قرآني در خارج محقق شد و اين خود يكي از معجزات قرآن است چون قرآن خبر داده كه اسلام بر تمام اديان پيروز خواهد شد، و تا حدودي چنين هم شد اگر چه مسلمانان بر تمامي كشورهاي مشركان و كفار پيروز نشدند ولي در هر جا اسلام توانست بنوعي شرك و كفر را مقهور خود سازد،

يهود را بنوعي و نصاري و مجوس را نيز بنوعي ديگر و بت پرستان را تا حدود زيادي مقهور خود ساخت، ولي تفاسير ديگري كه از اين آيه شده و بخصوص در نظر ما تفسيري كه امام باقر (ع) از اين آيه كرده اند و آن را ناظر بزمان ظهور حضرت مهدي (ع) دانسته اند دلچسب تر و بحقيقت نزديكتر است و اللَّه العالم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 76

شوند يا خراج و جزيه دهند.

و امام باقر عليه السلام فرمود: اين جريان در زمان ظهور حضرت مهدي از آل محمد است كه احدي روي زمين باقي نماند جز آنكه به نبوت محمد- صلي اللَّه عليه و آله- اعتراف كند. و همين قول را سدي نيز اختيار كرده.

و كلبي گفته: ديني و آئيني در دنيا باقي نخواهد ماند جز آنكه اسلام بر آن پيروز خواهد شد و اين جريان حتمي است اگر چه تا كنون بوقوع نه پيوسته ولي قيامت برپا نشود تا اين جريان وقوع يابد.

مقداد بن اسود گويد: شنيدم از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- كه ميفرمود: هيچ خانه گلي و مويي در روي زمين بجاي نماند جز آنكه كلمه اسلام در آن داخل گردد، يا با عزت و يا بخواري، يا اينكه اسلام آنان را عزيز گرداند و خدا آنان را اهل اين دين گرداند و در نتيجه بوسيله آن عزيز گردند، و يا خوارشان گرداند و بخواري تحت اطاعت اسلام در آيند. (اينها همه روي اين است كه مرجع ضمير در ليظهره، دين حق باشد).

و از ابن عباس نقل شده كه ضمير به رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- باز

گردد، يعني خدا همه اديان را بوي تعليم كند بدانسان كه چيزي از اديان جهان بر او پوشيده نماند.

«وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ» يعني اگر چه مشركان از اين دين كراهت داشته باشند ولي خداوند بر خلاف ميل آنها اين دين را پيروز خواهد كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 77

است كه آنها را بدان دعوت كرده، و هم از پيروي كردن محمد- صلي اللَّه عليه و آله- باز دارند.

«وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ» يعني اموال را انباشته ميكنند و زكاتش را نمي پردازند، چون از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- روايت شده كه فرمود: هر مالي را كه زكاتش نپردازي گنج است (و مشمول اين آيه است) اگر چه آشكار و در دسترس باشد، و هر مالي كه زكاتش را بپردازي گنج نيست (و مشمول اين آيه نيست) اگر چه در زمين مدفون باشد. و ابن عباس و حسن و شعبي و سدّي نيز همين قول را اختيار كرده (و گفته اند: منظور از گنج مالي است كه زكاتش پرداخته نشود). و جبائي گفته: اجماع مسلمانان بر همين گفتار است.

و از علي عليه السلام روايت شده كه فرمود: آنچه بيش از چهار هزار (درهم يا دينار) «1» باشد آن گنج است (و مشمول اين آيه است) چه زكاتش پرداخت شده باشد و چه پرداخت نشده باشد، و كمتر از آن مقدار نفقه است.

و بيشتر مفسران معتقدند كه اين آيه از آيات پيشين جدا است و ناظر بمانعان زكات از اين امت (و مسلمانان) ميباشد، (و درباره آنان نازل شده) و برخي گفته اند:

عطف بما قبل است (و منظور همان علماء و رهبانان يهود و نصاري ميباشند) و بهتر آن است كه بگوئيم: هر دو دسته را شامل ميشود.

«فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ» يعني آنها را بعذابي دردناك آگاه كن. و سالم بن ابي الجعد روايت كرده كه چون اين آيه نازل شد رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله-

فرمود: نابود باد طلا، نابود باد نقره، و سه بار اين جمله را تكرار فرمود، اين سخن بر اصحاب آن حضرت گران آمد، عمر عرضكرد: اي رسول خدا پس چه مالي (خوب است كه) ما برگيريم؟

__________________________________________________

(1)- واحد پول در روايت ذكر نشده از اينرو ما بطور ترديد در ميان پرانتز درهم يا دينار را ذكر كرديم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 80

فرمود: زباني گوياي بذكر، و دلي سپاسگزار، و همسري با ايمان كه شما را بر دينتان ياري كند.

«يَوْمَ يُحْمي عَلَيْها فِي نارِ جَهَنَّمَ» يعني گنجها يا طلا و نقره در آتش جهنم گداخته شود تا آتش گردد.

«فَتُكْوي بِها» يعني به اين گنجهاي گداخته و اموالي كه حق خدا را از آنها منع كردند.

«جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ» و جهت اينكه اين اعضاء بالخصوص را ذكر فرمود بخاطر آنست كه اينها اعضاي مهم بدن هستند، و ابو ذر غفاري را رسم چنان بود كه ميگفت:

گنج داران را مژده ده بداغ كردن پهلو، و داغ كردن پشت تا اينكه حرارت آتش بدرونشان برسد، و بهمين جهت كه ابو ذر گفته خداوند اين اعضا را بالخصوص ذكر فرموده چون اعضاي مذكور مجوف (و تو خالي) است (و با داغ كردن آنها بدرون سرايت كند و موجب تشديد عذاب گردد) بخلاف دست و پا.

و برخي گفته اند: جهت اختصاص اين مواضع آنست كه پيشاني بخاطر ظهور و آشكار بودنش محل داع نهادن و نشانه گذاري است. و پهلو محل درد است، و پشت جاي اجراء حدود ميباشد.

و ماوردي گفته: پيشاني جاي سجده است كه گنج دار حق آن را بجاي نياورده، و پهلو برابر با دل است

كه در عقيده اش اخلاص نداشته، و پشت جاي بر داشتن بار سخت (يا گناه).

و ابو بكر وراق گفته: تخصيص اين اعضاء بدانجهت است كه توانگر چون فقير را ببيند (ابتدا) رو در هم كشد و خم به ابرو آورد، و (سپس) رو بگرداند و (آن گاه) پشت بدو كند.

«هذا ما كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ» يعني وقت داغ كردن اين اعضاء يا پس از آن بدانها گويند:

اين كيفر گنجينه كردن و جمع آوري مال و نپرداختن حق خدا از آن است.

«فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ» پس بچشيد عذاب را بسبب اينكه اموال را جمع آوري ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 81

كرديد و حق خدا را از آن دريغ داشتيد، و اين جمله اخير چون كلام بر آن دلالت داشت در اصل نيامده و حذف شده.

رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- فرمود: هيچ بنده اي نيست كه مالي داشته باشد و زكات آن را نپردازد جز آنكه روز قيامت بصورت صفحه هايي در آيد و در آتش جهنم گداخته شود و بدانها پيشاني و دو پهلو و پشت صاحبش را داغ كنند تا وقتي كه خداوند ميان بندگانش حكم فرمايد (و از حساب خلائق فارغ گردد) در آن روزي كه باندازه پنجاه هزار سال است، آن گاه اگر اهل بهشت است ببهشت رود و اگر اهل دوزخ است بدوزخ. و اين حديث را مسلم در صحيح آورده.

و ثوبان از پيغمبر اكرم- صلي اللَّه عليه و آله- روايت كرده كه فرمود: هر كه گنجي بجاي گذارد روز قيامت بصورت ماري پر زهر (كشنده و خطرناك) در آيد كه بالاي چشمانش دو خال سياه باشد و بدنبال صاحب گنج براه

افتد، چون شخص آن مار را به بيند بدو گويد: واي بر تو! كيستي؟ گويد: من همان گنجي هستم كه پس از خود بجاي گذاردي، و هم چنان او را دنبال كند تا دستش را در دهان گيرد و در اثر آن دستش از كار بيفتد و همچنين يك يك ساير اعضاي او را بدندان گيرد (و هلاكش سازد).

و ثعلبي بسند خود از ابي ذر روايت كرده كه گفت: روزي رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- در سايه خانه كعبه بود و من بنزد آن حضرت رفتم، چون مرا ديد دو بار فرمود:

بپروردگار كعبه سوگند كه آنها زيانكارانند! … من از اين سخن دلم اندوهگين شد و نفسم بشماره افتاد و با خود گفتم: لا بد اين سخن بخاطر پيش آمدي است كه درباره من اتفاق افتاده از اينرو عرض كردم: پدر و مادرم بقربانت! آنها (كه فرمودي) كيانند؟ فرمود:

بيشتر مردم، مگر آنهايي كه مال خود را در ميان بندگان خدا از اين سو و آن سو و از راست و چپ و پشت سر انفاق كنند كه آنها نيز اندك هستند.

و از أبي ذر روايت شده كه گفت: هر كه درهم و ديناري بجاي گذارد روز قيامت او را با آنها داغ كنند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 82

انداخت، و با جريان آنها روز و ماه پيدا شد، (پس از آن روز اين برنامه پي ريزي شد).

«مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ» يعني از اين دوازده ماه چهار ماه آن حرام است كه سه تاي آنها پشت سر هم است يعني ماه ذي قعدة و ذي حجه و محرم، و يكي جدا است كه ماه رجب باشد. و معناي حرام بودن اين چهار ماه آنست كه دريدن پرده محرمات در اين ماهها خيلي بزرگتر از ماههاي ديگر است، و مردم عرب در قديم اين چهار ماه را بزرگ ميشمردند تا بدانجا كه اگر كسي قاتل پدر خود را ديدار ميكرد بدو كاري نداشت و ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 84

آزاري بدو نميرسانيد، و اينكه خداوند در ميان دوازده ماه حرمت برخي را بزرگتر از ديگري قرار داد بخاطر مصالحي بود كه در جلوگيري از ظلم در آنها وجود داشت، و چه بسا همين جلوگيري از ظلم در اين ماهها منجر بترك ظلم در دوره سال ميگشت، و نائره جنگ يكسره خاموش ميشد، و آن حميت و تعصب در اين فرصت موقت شكسته ميشد، و معلوم است كه هر چيزي بمانند خود متمايل است، (يعني خود داري از جنگ و انتقام در اين ماهها در ماههاي بعد نيز تأثير ميكرد) «1».

«ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ» يعني اين حساب مستقيم و درست است، نه آنچه را عرب از «نسي ء» «2» انجام ميدهند. (و اينكه دين را بحساب معني كرديم بدانجهت است كه) در مثل گويند: «الكيّس من دان نفسه» (زيرك آن كسي است كه حساب خود را برسد) و اينكه حساب را دين ناميده اند بخاطر آن است كه

پاي بند بودن بحساب و مراعات آن لازم است چنانچه الزام بدين و عبادت لازم است.

و كلبي گفته: معناي آيه اين است كه: حكم مستقيم حق اين است.

و برخي گفته اند: يعني دين همين است پس بدان گردن بنه، كه بر تو لازم است.

«فَلا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ» ابن عباس گفته: يعني در همه اين دوازده ماه (بخود ظلم نكنيد)، و قتاده و فراء گفته اند: يعني در خصوص اين چهار ماه، و فراء براي گفته خود چنين استدلال كرده و گفته است: اگر منظور همه دوازده ماه بود بجاي «فيهنّ»

__________________________________________________

(1)- در اينجا مرحوم طبرسي (ره) براي وجه تسميه ماههاي قمري وجوهي ذكر كرده كه چون براي پارسي زبانان چندان قابل استفاده نبود و گذشته خيلي از آنها نيز از خدشه و ايراد خالي نبود از ذكر آن خود داري شد، چنانچه همين سخني را هم كه درباره علت حرمت قتال در اين چهار ماه ذكر فرموده خالي از ايراد نيست، چون ممكن است كسي بعكس اين كلام بگويد: معمولا در جنگها اعلان آتش بس، موجب تجديد قواي طرفين جنگ ميگردد، و هميشه چنان نيست كه تعطيل جنگ ميان دو دسته در يك مدت موقتي موجب مصالحه و ترك جنگ هميشگي گردد

(2)- معناي «نسي ء» در تفسير آيه بعدي ذكر خواهد شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 85

«فيها» گفته بود. «1»

«أَنْفُسَكُمْ» يعني با ترك دستورهاي خدا، و دست زدن به نهيهاي او (بخود ستم نكنيد) و بنا بگفته ابن عباس اگر بگوئيم ضمير بهمه ماههاي دوازده گانه باز گردد آيه در مقام نهي از ظلم و ستم در تمام دوران عمر است، و اگر ضمير بماههاي حرام

بالخصوص برگردد فائده اختصاص بماههاي مذكور و منظور آن است كه اطاعت در اين ماهها ثوابي بيشتر و گناه نيز عقاب زيادتري دارد، چنانچه در هر وقت شريف و مكان مقدسي حكم خدا اينچنين است (كه شرافت زمان و مكان موجب تشديد ثواب و عقاب گردد).

«وَ قاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً» يعني همگي شما در حالي كه با هم مؤتلف باشيد و اختلافي نداشته باشيد كارزار كنيد.

«كَما يُقاتِلُونَكُمْ كَافَّةً» چنانچه آنها نيز همگي با شما كارزار كنند. و اين معني روي آن است كه از نظر اعراب لفظ «كافة» در (جمله اولي) حال مسلمانان باشد، ولي اگر آن را حال مشركين گرفتيم معني چنين ميشود: با همه مشركين كارزار كنيد (چه ذمي و چه غير ذمي) و عهد و پيماني از آنها نپذيريد جز آن دسته از اهل جزيه (و خراج پردازاني) كه جزيه خود را از روي خواري (چنانچه در چند آيه پيش از اين گذشت) پرداخته باشند. ولي معناي ظاهر همان معناي نخست است.

و أصمّ گفته: معناي آيه اين است كه پشت در پشت (و نسلا بعد نسل) با آنها كار زار كنيد چنانچه آنها با شما اينگونه كار زار كنند.

«وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ» يعني بوسيله نصرت و ياري.

و اين آيه دليل است بر اينكه اعتبار در سالها بماههاي قمري است، و احكام شرعيه نيز روي ماههاي قمري است نه ماههاي شمسي، بخاطر مصالحي كه خداي سبحان براي تشريع آن دانسته و ديگر بدانجهت كه شناختن ماههاي قمري براي خاص و عام آسان است.

__________________________________________________

(1)- يعني ضمير جمع قلة را چون ضمائر جمع مؤنث «هن» آورند، و ضمير جمع كثرة را چون ضمير مفرد

مؤنث «ها» آورند، و بعبارت ديگر قاعده آنست كه چون عدد از سه تا ده باشد ضمير آن را «هن» ميآورند، و چون از عدد ده تجاوز كرد ضمير را مفرد مؤنث «ها» ميآورند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 86

اجتماع حاجيان در مكه كه همان ماه ذيحجه بود اينكار را ميكردند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 88

و او رئيس حاجيان بود، وي ميگفت: منم كه مورد نكوهش قرار نگيرم و نوميد نگردم و حكمم را كسي ردّ نكند؟ حاجيان در پاسخش ميگفتند: آري تو اينچنين هستي اكنون يك ماه را براي ما تأخير بينداز و حرمت ماه محرم را بماه صفر بيانداز و محرم را براي ما حلال كن، و او نيز چنين ميكرد، و پس از ظهور اسلام نيز كسي كه اين كار را ميكرد: جنادة بن عوف بن اميه كناني بود.

ابن عباس گفته: نخستين كسي كه اين بنا را گذارد عمرو بن لحي بن قمعة بن خندف بود، و ابو مسلم گفته: مردي از بني كنانه بنام قلمس بود كه ميگفت: من امسال محرم را صفر قرار ميدهم و در اين سال دو ماه صفر داريم و بجاي آن سال آينده ماه صفر را محرم قرار داده و دو ماه محرم ميگيريم، و شاعر بني كنانة گفته: «و منا ناسئ الشهد القلمس» يعني قلمس كه ماه را بعقب ميانداخت از ما قبيله بوده است. و كميت نيز گويد:

و نحن الناسئون علي معدّ شهور الحل نجعلها حراما «1»

و مجاهد گفته: مشركان چنان بودند كه هر دو سال در يك ماه حج بجا ميآوردند، دو سال در ماه ذي حجة، و دو سال در محرم و دو سال در صفر و همچنين در ماههاي ديگر «2»، تا سال قبل از حجة الوداع حج آنها در ماه ذي قعدة انجام شد و سال بعد كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و

آله- بحجة الوداع رفت حج در ماه ذي حجة انجام گرديد و از اينرو رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- در خطبه اي كه ايراد كرد فرمود: هان (اي مردم) بدانيد كه زمان مانند روزي كه خدا آسمانها و زمين را آفريد باز گردد، سال دوازده ماه است كه چهار ماه آن ماههاي حرام است، و اين چهار ماه، سه ماهش پشت سر هم يعني ذي قعدة و ذي حجة و محرم است، و يك ماه هم رجب «مضر» كه ميان ماه جمادي و شعبان است و مقصود آن حضرت عليه السلام اين بود كه ماههاي حرام بهمان وضع سابق خود

__________________________________________________

(1)- مائيم كه ماههاي حلال را بر قبيله معد بتاخير انداخته و حرامش ميكرديم.

(2)- يعني چون ميخواستند سال قمري را با شمسي منطبق سازند و حج را در فصول مناسب از نظر هوا از روي ماههاي شمسي انجام دهند قهراً اينطور ميشد كه در هر دو سال حج در يك ماه انجام ميشد، دو سال در ذيحجة، دو سال در محرم و همچنين. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 89

باز ميگردد و حج بايد در همان ماه ذي حجة انجام شود، و «نسي ء» را بدين ترتيب باطل فرمود. «1»

«يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا» يعني با اين «نسي ء» آنان كه كفر ورزيدند گمراه شوند، و برخي «يضل» - بكسر ضاد- خوانده اند و روي آن قرائت معنا چنين ميشود كه اينها با اينكار ديگران را گمراه ميكنند، و گمراه ساختن آنها باين بود كه اينكار را ميكردند تا ماههاي حرامي را كه خدا جنگ در آنها را حرام كرده بود و حج را

در قسمتي از آن ماهها واجب فرموده بود حلال كنند، و در نتيجه ترك حج را در آن وقتي كه خدا واجب كرده بود حلال

__________________________________________________

(1)- و خلاصه سخن اين شد كه در معناي نسي ء دو وجه گفته شده: يكي آنكه «نسي ء» يعني تأخير انداختن ماه حرام، بدين ترتيب كه سال را همان دوازده ماه قمري ميگرفتند و چون روي ماههاي قمري سه ماه متوالي ماههاي حرام بود و اعراب نيز اهل جنگ و غارت بودند بر آنها سخت بود كه سه ماه متوالي دست از جنگ و غارت بكشند، بخاطر فقر و بيچارگي كه داشتند و اينكار گاهي منجر بهلاكت و نابودي آنها ميشد از اينرو در صدد چاره بر آمده و گاهي حرمت ماه محرم را- كه ماه سوم بود- بماه صفر ميأنداختند و ماه محرم شروع بجنگ و غارت ميكردند و ماه صفر را ماه محرم ميگرفتند و دست از جنگ مي كشيدند، و روي اين تفسير اينها ماهها را همان ماههاي قمري ميگرفتند لكن حكم برخي از آنها را كه حرمت قتال بود جابجا ميكردند.

و تفسير دومي كه مجاهد و برخي ديگر كرده اند روي اين است كه ميخواسته اند سال قمري را بسال شمسي منطبق سازند و حج را در فصل معيني را كه هوا مناسب باشد انجام دهند و چون سال قمري با سال شمسي معمولا ده روز تفاوت دارد از اينرو در هر سه سال يك ماه تفاوت ميكرد در سال سوم يك ماه زياد ميكردند و آن را سيزده ماه ميگرفتند و روي اين حساب مبدء سال سوم اول ماه صفر ميشد ولي آن را محرم ميناميدند، و حج را قهراً

در همان ماه محرم حقيقي انجام ميدادند، و با گذشتن دو سال، حج در ماه صفر قرار ميگرفت و همچنين تا يك دور تمام بگردد، و روي اين تفسير، آنها براي آنكه سال قمري را با شمسي منطبق سازند ماهها را جابجا ميكردند نه آنكه حكم را جابجا كنند.

و مؤلف بطور اجمال هر دو تفسير را نقل كرده و بطور واضح معلوم نيست كدام را اختيار فرموده، زيرا از آغاز كلام او ظاهر ميشود كه تفسير اول را اختيار كرده، ولي از كلامي كه در تفسير دنباله آيه يعني جمله «ليضل به الذين كفروا» در توضيح قرائت «يضل» - بضم ياء- ذكر كرده چنين بر ميآيد كه تفسير دوم را اختيار فرموده و اللَّه العالم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 90

ميدانستند، و در وقتي كه واجب نبود آن را واجب ميدانستند و بدين ترتيب مردم با پيروي كردن از آنها گمراه ميشدند.

«يُحِلُّونَهُ عاماً وَ يُحَرِّمُونَهُ عاماً» يعني هنگامي كه بجنگ و كارزار نيازمند ميشوند ماه حرام را حلال ميكنند، و ماه حلال را حرام ميسازند و ميگويند: ماهي، بماه ديگر، و چون نيازمند نيستند اينكار را نميكنند.

«لِيُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ» يعني اينها يك ماه از ماههاي حرام را كه حلال ميكنند بجاي آن يك ماه حلال را حرام ميكنند و بالعكس تا اينكه ماهها در عدد موافقت داشته باشد.

«زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ» يعني نفسشان اينكار را براي آنها آراسته و زينت داده، و حسن گفته: يعني شيطان براي ايشان آن را آراسته، و برخي گفته اند: يعني خودشان از روي هواي نفس خود اينكار را زيبا دانسته اند.

«وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ» تفسير

آن گذشت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 91

كه گويد:

«إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً» يعني اگر براي جهادي كه پيامبر، شما را بدان دعوت كرده بيرون نرويد و تقاعد ورزيد، خداوند شما را بعذاب دردناك الم انگيزي در آخرت عذاب خواهد كرد، و برخي گفته اند: بعذاب دردناكي در دنيا عذاب خواهد كرد.

«وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ» و بجاي شما مردم ديگري را كه در جهاد تخلف نكنند خواهد آورد، سعيد بن جبير گفته: منظور از آنها مردم فارس هستند، و ابو روق گفته:

منظور اهل يمن ميباشند، و جبائي گفته: منظور مردماني هستند كه پس از اين آيه مسلمان شدند.

«وَ لا تَضُرُّوهُ شَيْئاً» حسن و ابو علي گفته اند: يعني و با اين تقاعد و تخلف از جهاد بخدا زياني نزنيد چون خداوند غنيّ بالذات است و بچيزي نياز ندارد.

و برخي گفته اند: مرجع ضمير رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- است يعني به پيغمبر زياني نرسانيد زيرا خدا او را از همه مردم محافظت كرده و بوسيله فرشتگان يا مردم ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 94

با ايمان ديگري او را ياري خواهد كرد.

«وَ اللَّهُ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ» و خدا بر هر چيز توانا است، و مي تواند بجاي شما مردم ديگري را بياورد، و هم چنين بر هر كار ديگري قدرت دارد، زجاج گفته: اين سخن تهديد سختي براي تخلف از جهاد ميباشد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 95

كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيا وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (40)

ابو بكر گفت:

«لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا» يعني نترس كه خدا بوضع ما مطلع و بحال ما آگاه است، و او ما را نگهداشته و ياري ميكند.

زهري گفته: هنگامي كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- با ابو بكر داخل غار شدند خداوند يك جفت كبوتر فرستاد تا بر در غار تخم گذاردند، و عنكبوت را مأمور كرد تا بر آنجا تاري تنيد، و چون سراقة بن مالك بجستجوي آن دو آمد و تخم كبوتران و تار عنكبوت را مشاهده كرد، گفت: اگر كسي داخل اين غار شده بود اين تخمها شكسته شده بود و تار عنكبوت از هم گسيخته بود، و بهمين جهت از آنجا گذشت. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 97

رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- نيز دعا كرده گفت: خدايا چشمشان را كور كن، و در اثر همان دعا نتوانستند داخل غار گردند و شروع بگردش اطراف غار كردند، در آن حال ابو بكر گفت: اگر اينها بپاهاي خود نگاه كرده بودند ما را ميديدند.

و علي بن ابراهيم بن هاشم روايت كرده كه همراه آنها مردي از قبيله خزاعة بود كه نامش ابو كرز بود، وي هم چنان رد پاي رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- را گرفته بود و پيش ميآمد تا چون بدر غار رسيد بمشركين گفت: اين جاي پاي محمد است و بخدا همانند جاي پايي است كه در مقام (ابراهيم) است. و اين ديگر جاي پاي ابي قحافة و يا پسر او است، و اين دو از اين نقطه نگذشته اند، يا اينكه بآسمان بالا رفته و يا در زمين فرو رفته اند،

در همين حال سواري از فرشتگان بصورت انساني حاضر شد و بر در غار ايستاده بدانها گفت: او را در اين كوه ها و درّه ها جستجو كنيد كه در اين جا نيست، و عنكبوت بر در غار تار تنيده بود. و در آن حال مردي از قريش بر در غار نشست و بول كرد، ابو بكر گفت: اي رسول خدا اينها ما را ديدند؟ حضرت فرمود: اگر ما را ديده بودند با عورت باز روبروي ما نميآمدند.

«فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ» يعني بر محمد- صلي اللَّه عليه و آله- زجاج گفته: يعني آرامش خاطري بر دل او انداخت كه از آن دانست مشركين بدو دسترسي پيدا نخواهند كرد.

«وَ أَيَّدَهُ» و او را نيرو داد و ياري كرد «بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها» زجاج گفته: يعني بفرشتگاني كه در روي كفار و ديدگانشان در آمده و مانع شدند كه آنها رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- را ببينند.

و ابن عباس گفته: يعني بفرشتگاني او را نيرومند ساخت كه آنها براي نجات آن حضرت دعا كردند. و مجاهد و كلبي گفته اند: معنايش آن است كه خداوند او را بفرشتگان بدر كمك كرد، و بدو در همانوقت كه در غار بود خبر داد كه نقشه دشمنان را از او بگرداند، و در جنگ بدر نصرت خود را براي آن حضرت آشكار ساخت.

و برخي گفته اند: ضمير در «عليه» به ابي بكر برميگردد (يعني خدا آرامش خود را بر ابي بكر نازل فرمود). ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 98

ولي اين سخن بعيد است زيرا همه مفسرين گفته اند: ضمائر پيش از اين جمله و بعد از آن همگي برسول خدا- صلي

اللَّه عليه و آله- بر ميگردد مانند ضمير در جمله «إِلَّا- تَنْصُرُوهُ» و جمله «فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ» و جمله «إِذْ أَخْرَجَهُ» و جمله «لِصاحِبِهِ» و هم چنين در ما بعد آن در جمله «وَ أَيَّدَهُ» و با اين ترتيب چگونه ممكن است در اين ميان تنها ضمير در جمله «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ» به ابي بكر برگردد.

گذشته از اينكه در همين سوره خداوند (در داستان جنگ حنين) فرموده:

«ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلي رَسُولِهِ وَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ … » و در سوره فتح فرمايد: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلي رَسُولِهِ وَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ» «1» (كه در اين دو جا تصريح فرموده كه «سكينة» و آرامش برسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- نازل گشت، و اين آيه نيز از نظر سياق با آنها در معنا متحد است). و شيعيان در تخصيص «سكينة» به پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- در اين آيه سخني گفته اند كه ما چون نخواستيم مورد سوء ظن (و اتهام به اعمال تعصب) قرار گيريم از اينجهت از نقل آن خودداري كرديم.

«وَ جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلي » يعني خداي سبحان كلمه (و دعواي) آنان را پست و بيمقدار كرد، و منظور اين است كه تهديدات آنها و ارعابي را كه از پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- كرده بودند پست كرد، و آن را با نصرت آن حضرت بر ايشان باطل فرمود، و از اين منظور بدين سخن تعبير كرد.

«وَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيا» يعني كلمه خدا والا و منصور است بي آنكه كسي آن را والايي مقام داده باشد، زيرا ممكن نيست كه كلمه خدا مردم را بر خلاف حكمت دعوت كند و

برخي گفته اند: كلمه كافران كلمه شرك است، و كلمه خدا كلمه توحيد و گفتار، «لا اله الا اللَّه» است، و معناي پست ساختن كلمه كافران آن است كه آنان را زبون و پست كرد، و كلمه خدا را برتري داد يعني اسلام و مسلمين را عزت بخشيد.

«وَ اللَّهُ عَزِيزٌ» يعني در انتقام گرفتن از اهل شرك و «حكيم» است در تدبير كارها.

__________________________________________________

(1)- سوره فتح آيه 26

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 99

مشاغل (كه مفسران گفته اند) خالي نيست.

«وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ» و اين آيه دلالت دارد بر اينكه جهاد با جان و مال بر هر كس كه توانايي آن را داشته باشد واجب است، و هر كه توانايي آن دو يا يكي از آن دو را نداشته باشد بهر ترتيب كه ميتواند بايد جهاد كند.

«ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ» معنايش اين است كه بيرون شدن براي جهاد با جان و مال براي شما بهتر است از سنگيني كردن و ترك جهاد و توجه بكارهاي مباح ديگر.

«إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» يعني اگر ميدانيد كه خداي تعالي در نويد و تهديد خود صادق و راستگو است.

و برخي گفته اند: يعني اگر ميدانيد كه خير و خوبي چيست بدانيد كه اين كار براي شما خير است.

سدي گفته: چون اين آيه نازل شد كار بر مردم سخت شد (زيرا جهاد را بطور كلي بر همه واجب فرموده بود) پس خداي تعالي آن را به آيه «لَيْسَ عَلَي الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَي الْمَرْضي … » تا آخر نسخ فرمود. «1»

«لَوْ كانَ عَرَضاً قَرِيباً» يعني اگر آنچه شما را بدان دعوت كرديم غنيمتي (و بهره اي) آماده و حاضر بود.

«وَ سَفَراً قاصِداً» يعني سفري آسان و نزديك، و مبرد گفته: يعني سفري ميانه رو، و برخي گفته اند: يعني سفري آسان و متوسط و بي تكلف.

«لَاتَّبَعُوكَ» يعني بطمع مال پيرويت ميكردند.

«وَ لكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ» ولي مسافت بر ايشان دور آمد، يعني مسافت غزوه تبوك كه در آن مأمور بخروج سوي شام بودند.

«وَ سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَكُمْ» يعني اينان بزودي درباره تقاعد خود از جهاد نزد تو معذرت خواهي كنند و سوگند خورند كه

اگر ما مي توانستيم و قدرت

__________________________________________________

(1)- منظور آيه 91 و 92 به بعد از همين سوره است كه خداوند در آن آيات حكم وجوب جهاد را از جمعي از مردمان معذور و عليل برداشته است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 102

آمدن داشتيم با شما ميآمديم.

«يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ» اينان با اين شركي كه در دل پنهان داشتند و برخي گفته اند:

يعني با اين سوگند دروغ و عذر بي جا خود را بهلاكت و نابودي اندازند زيرا با اينكار مستحق عقاب گردند.

«وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ» يعني در اين عذر خواهي و سوگند، و اين آيه دليل بر صحت نبوت پيغمبر اكرم- صلي اللَّه عليه و آله- است، زيرا آن حضرت پيش از اين جريان خبر داد كه اينان بزودي سوگند ميخورند، و چنان شد كه فرموده بود، و نيز در اين آيه دلالت روشني است بر اينكه قدرت و توانايي بر هر كاري پيش از اقدام بدان كار موجود است «1» زيرا اينان يا قدرت و توانايي براي رفتن داشتند و نرفتند، و يا آنكه قدرت نداشتند و قسم خوردند كه اگر در آينده (در وقت حركت) قدرت داشتيم ميآييم، و در صورت اول گفته ما ثابت شود كه قدرت بر هر كاري پيش از آن موجود است، و در صورت دوم نيز خداوند آنان را تكذيب فرموده و بيان داشته كه اگر توانايي هم بدانها ميداد نميرفتند، و اين نيز ثابت ميكند كه قدرت پيش از انجام كار است. و اگر كسي بگويد:

منظور از نداشتن قدرت و توانايي نبودن مقدمات سفر و اسباب آن است، لازمه اين سخن آن است كه از ظاهر آيه بي جهت

دست برداريم. زيرا حقيقت توانايي (و معناي استطاعت كه در آيه است) همان قدرت كار است نه مقدمات آن، گذشته از آنكه اگر نداشتن مقدمات

__________________________________________________

(1)- اين كلام اشاره باختلافي است كه ميان اشاعرة از يك طرف و حكماء و معتزله از طرف ديگر پيدا شده در اينكه آيا قدرت مقدم بر فعل است يا مقارن با آن، يعني انسان كه ميخواهد كاري را انجام دهد پيش از اقدام بدان كار قدرت انجام آن را دارد يا مقارن انجام كار قدرت پيدا ميكند، حكماء و معتزله قول اول را اختيار كرده و گفته اند: قدرت مقدم بر فعل است، و اشاعره قول دوم را و براي اطلاع از استدلال حكماء بر گفته خود و بطلان قول اشاعره بكتب مفصله كلامي چون شرح تجريد و ساير كتابها بايد مراجعه شود، و مؤلف مرحوم براي اثبات قول حكماء و بطلان قول اشاعره در اينجا بر اين نيز استدلال كرده بشرحي كه در بالاست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 103

و اسباب عذر باشد، نداشتن اصل قدرت براي عذر شايسته تر خواهد بود. «1» و بهر صورت دنبال اين آيه خداوند پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- را مخاطب ساخته در مورد اذني كه بمتخلفين از جنگ تبوك داد عتاب كرده فرمايد:

«عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» قتاده و عمرو بن ميمون گفته اند: دو كار بود كه رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله- انجام داد و بدانها مأمور نشده بود، يكي اجازه اي كه در اين قضيه بمنافقان داد، و ديگر فديه گرفتن براي اسيران، و خدا او را مورد عتاب و سرزنش قرار داد چنانچه مشاهده ميشود. و

اين نوع سرزنش سرزنشي لطيف است كه پيش از عتاب، سخن بعفو و گذشت او آغاز شده، و در اينكه آيا اين اجازه اي كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بمنافقين داد قبيح بوده يا نه اختلاف است، جبائي گفته: قبيح بوده و گناهي صغيره است، زيرا در كار مباح گفته نمي شود: چرا اينكار را انجام دادي؟

ولي گفتار جبائي درست نيست زيرا در كاري نيز كه طرف ديگرش از اينكار بهتر باشد چنين تعبير ميكنند و گفته ميشود: چرا كردي؟ چنانچه اگر كسي به بيند شخصي برادرش را مورد عتاب قرار داده است در اينجا بدو ميگويد: چرا برادر مرا مورد عتاب قرار دادي و با او بدين طرز سخن گفتي كه موجب ناراحتيش شود؟ در صورتي كه اين طرز سخن گفتن و عتاب كردن براي او جايز بود (ولي با اينحال لفظ چرا گفتي؟

و چرا كردي؟ استعمال ميكنند، پس چنان نيست كه تنها در مورد كار حرام و گناه بگويند:

چرا كردي؟) گذشته از اينكه چگونه ميتوان گفت: اجازه اي كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله بدانها داد قبيح بود با اينكه خداي سبحان در جاي ديگر ميفرمايد: «فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ … » «2» (يعني اگر براي بعضي از كارهايشان از تو اجازه

__________________________________________________

(1)- يعني وقتي كسي با نداشتن زاد و راحله و مقدمات معذور باشد.، كسي كه اصلا قدرت بر رفتن نداشته باشد مسلماً معذور خواهد بود.

(2)- سوره نور آيه 62.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 104

خواستند بهر كدامشان كه خواستي اجازه بده). «1»

و ابو مسلم گفته: معناي آيه اين است كه خدا عفو

و گذشت خود را براي تو مستدام دارد چرا بدانها اجازه بيرون رفتن بجنگ دادي در صورتي كه اينها نظرشان از اين اجازه خواستن چيزي جز تملق و چاپلوسي نبود، و اگر بيرون ميشدند منظوري جز خرابكاري و فساد نداشتند و رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- از اين منظور باطني آنها آگاه نبود. «2»

«حَتَّي يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكاذِبِينَ» يعني تا اينكه معذور و غير معذور را بشناسي و اجازه اي كه ميدهي از روي علم و دانايي باشد. ابن عباس گفته: و اين خطاب بدانجهت بود كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- منافقان را در آن روز نمي شناخت.

و برخي گفته اند: رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- آنها را مخير ساخت ميان حركت بسوي تبوك و توقف در مدينه اما با تهديد بعذاب، ولي آنها همين اجازه را غنيمت دانسته و در مدينه ماندند، و در اين آيه خداي سبحان خبر ميدهد كه بهتر آن بود رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله- آنها را ملزم بحركت بطرف تبوك مي ساخت تا چون بيرون نمي شدند نفاقشان آشكار ميشد، اما با اجازه اي كه براي توقف بدانها داد معلوم نشد تخلف آنها از روي نفاق بود يا براستي عذري داشتند، و آنان كه از وي اجازه ماندن گرفتند مردمان منافقي بودند كه از آن جمله بود: جدّ بن قيس و معتب بن قشير كه هر دو از انصار مدينه اند.

__________________________________________________

(1)- علامه طباطبائي دامت بركاته براي تنزيه مقام مقدس رسول گرامي اسلام از سخنان ناهنجار جبائي و امثال او كه خواسته اند با اين آيه اثبات معصيت براي آن حضرت كنند تحقيق لطيفي دارد

كه مراجعه بدان براي خواننده محترم لازم است.

(2)- و خلاصه تفسير ابو مسلم- چنانچه در آيات آينده نيز چنين گفته- آن است كه اجازه خواستن آنها يعني منافقان را بر اجازه در خروج حمل كرده نه بر اجازه در توقف و تخلف از جنگ، و گفته: منافقان از روي تملق و چاپلوسي ميآمدند و از آن حضرت اجازه ميخواستند كه براي جنگ حركت كنند، ولي مردمان با ايمان نيازي به اجازه خروج نداشتند چون رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله در آغاز جنگ همه را بطور عموم دعوت فرمود، و ابو مسلم در آيه «لا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ … »

و «إِنَّما يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ … » نيز همين تفسير را كرده بشرحي كه در صفحات بعد خواهد آمد، و روي اين تفسير بسياري از اشكالات مرتفع ميشود ولي با ظاهر آيه چندان سازگار نيست و اللَّه العالم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 105

فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» يعني: مؤمنان كساني هستند كه بخدا و رسول او ايمان آورده و چون با وي در كار عموي باشند نروند تا از او اجازه گيرند، كساني كه از تو اجازه ميگيرند كساني هستند كه بخدا و رسول او ايمان آورده اند، و اگر براي بعضي از كارهاشان از تو اجازه خواستند بهر كدام كه خواستي اجازه بده و براي ايشان از خدا آمرزش بخواه كه خدا آمرزنده و مهربان است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 107

و ابو مسلم گفته: يعني براي بيرون شدن بسوي جنگ (نه تخلف از آن) زيرا منافق است كه از روي تملق و چاپلوسي اجازه حركت ميخواهد، و مانند مؤمنان آمادگي ندارد.

«الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» يعني خدا را باور ندارند «وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ» يعني حشر و نشر قيامت را.

«وَ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ» يعني دلهاشان پريشان گشته و بحال شك و ترديد در آمده.

«فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ» اينان در شك و ترديد خود در رفت و آمد هستند، و معناي تردد: رفتن و بازگشتن بطور مكرر است، مانند تحير (و سرگرداني) و منظور منافقاني هستند كه بخاطر شك و ترديدشان درباره دين خدا و وعده اي كه بمجاهدين داده درصدد تحصيل اجازه (براي تخلف از جنگ) بر آيند، و اگر اينان خلوصي در دل داشتند بنصرت خدا و پاداش نيك او اطمينان داشتند و بي آنكه بفكر تحصيل اجازه (براي تخلف از جنگ) بيفتند براي جهاد پيشقدم ميشدند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 108

فَثَبَّطَهُمْ وَ قِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدِينَ (46) لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ ما زادُوكُمْ إِلاَّ خَبالاً وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ (47) لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّي جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ كارِهُونَ (48)

شما در نيايند كه آنها مانند بره هاي كوچك حجاز هستند).

تقليب (در «قلبوا») بمعناي زير و رو كردن و وارونه ساختن چيزي است، و گويند:

«رجل حوّل قلّب» يعني مردي است كه آراء مردم را در كارها زير و رو كند.

بگويد: چگونه خداوند از حركت آنها كراهت داشت (كه فرمود:

«وَ لكِنْ كَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ») با اينكه در آيه پيش از آن دستور خروج و حركت آنها را بسوي جنگ صادر فرمود (در آيه- انْفِرُوا خِفافاً … -). زيرا دستور خروج بجهاد روي آن است كه آنها براي دفاع از دين و آهنگ جهاد با كفار حركت كنند (و اين طرز حركت مورد پسند و فرمان خدا است) ولي رفتن آنها بمنظور فساد و اخلالگري و فتنه جويي مورد رضايت خدا و فرمان او نيست و بدان دستور نداده و از آن كراهت دارد.

«وَ قِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدِينَ» يعني بدانها گفته شد: با زنان و كودكان (خانه نشين كه جنگ بر آنها نيست). بنشينيد، و محتمل است گوينده اين سخن همان اصحاب و ياران خودشان بودند كه آنها را از رفتن با پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- براي جهاد باز ميداشتند، و احتمال ديگر آن است كه اين سخن را رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- از روي تهديد بآنان فرموده نه بعنوان اجازه درماندن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 111

و ممكن است اين جمله را بمنظور همان اجازه در توقف آنان فرموده است كه پس از آن مورد سرزنش و عتاب قرار گرفت، زيرا بهتر آن بود كه اين اجازه را بدانها نميداد تا نفاقشان براي مردم آشكار ميشد.

ابو مسلم (كه در آيات پيش گفته بود منظور از اجازه خواستن منافقان و اجازه دادن رسول خدا همه مربوط به اجازه در رفتن بجنگ بوده نه اجازه در توقف مدينه و تخلف از جنگ) در اينجا گويد: و همين سخن دليل

آن است كه اجازه گرفتن براي رفتن بوده نه ماندن، زيرا مطابق آيه (وَ لكِنْ كَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ) خدا رفتن آنها را خوش نداشت و ماندنشان را خوش داشت، پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- نيز اگر همان اجازه ماندنشان را (روي گفته شما) داده بود با اين ترتيب سرزنش و عتابي بر او نبود، ولي آنها روي تملق و چاپلوسي و براي افساد كاري اجازه خروج با رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- را خواستند و آن حضرت نيز اجازه شان داد و اطلاعي از تصميمات دروني آنها نداشت ولي خدا كه بر ضمائر آنان آگاه بود از رفتن جلوگيريشان فرمود چون رفتنشان را خوش نداشت.

و بالجمله خداوند حكمت كراهت خويش را از رفتن آنها و جهت جلوگيريش را از حركت آنان چنين بيان فرمايد:

«لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ ما زادُوكُمْ إِلَّا خَبالًا» يعني اگر اين منافقان بهمراه شما بيرون ميآمدند اين آمدن براي شما جز شر و فساد چيزي نميأفزود (و حاصل ديگري نداشت).

و ابن عباس (در معناي خبال) گفته: يعني جز ناتواني و ترس چيزي نميافزود.

يعني اينان از ديدار دشمن و برخورد با آنان شما را ميترسانند، و آن را براي شما هول انگيز جلوه ميدادند.

«وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَكُمْ» يعني براي فساد كاري و سخن چيني ميان شما شتاب ميكردند.

و منظور اين است كه براي جدايي و اختلاف ميان مسلمانان سعي و كوشش ميكردند.

«يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ» يعني براي شما با ايجاد اختلاف و تفرقه فتنه جويي ميكردند، و حسن گفته: يعني ميخواستند تا شما را مشرك سازند، و مقصود از فتنه شرك است، و ضحاك گفته: يعني شما را از دشمن ميترساندند و بشما ميگفتند: دشمن

بر شما پيروز

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 112

خواهد شد و شما شكست ميخوريد.

«وَ فِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ» مجاهد و ابن زيد گفته اند: يعني آنها در ميان شما جاسوساني داشتند كه اخباري را كه از شما مي شنيدند باطلاع آنها ميرساندند، و قتاده و ابن اسحاق و گروهي ديگر گفته اند: يعني در ميان شما مسلمانان مردماني ضعيف القلب و سست عقيده هستند كه گفتار آنها را باور ميكنند و گوش بشبهات و سخنان آنها ميدهند.

«وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ» يعني: دانا است بحال اين منافقان كه با پنهان كردن نيتهاي فاسد بخويشتن ستم ميكردند، كه از آن جمله بود: عبد اللَّه بن ابي، وجد بن قيس و اوس بن قبطي، سپس خداي سبحان سوگند ياد كرده فرمايد:

«لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ» فتنه: نامي است كه بهر بدي و شري اطلاق ميشود، و معناي اين آيه آن است كه اين منافقان در صدد ايجاد اختلاف و تفرقه و پراكندگي شما پيش از جنگ تبوك بودند، يعني در جنگ احد هنگامي كه عبد اللَّه بن ابي با همراهانش بازگشتند و دست از ياري پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- كشيدند، و خدا آن فتنه را از مسلمانان دور كرد، و حسن گفته: منظور از فتنه بي ايمان ساختن مردم و القاء شبهات در دل مسلمانان سست عقيده است، و سعيد بن جبير و ابي جريح گفته اند:

منظور از فتنه سوء قصدي بود كه در جنگ تبوك در شب عقبه نسبت برسولخدا- صلي اللَّه- عليه و آله- كردند، و جريان اين بود كه دوازده نفر از منافقان بر سرگردنه اي كمين كرده و قصد كشتن پيغمبر- صلي اللَّه عليه

و آله- را كردند.

«وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ» يعني نقشه كشيدند تا اساس كار تو را بهمزنند و ميان مؤمنان اختلاف ايجاد كنند و تو را بهر نحو شده بقتل رسانند ولي نتوانستند، و ابو مسلم گفته: منظور از دگرگون ساختن كارها اين بود كه نقشه اي براي آن حضرت كشيدند و چون در آن نقشه موفق نشدند نقشه ديگري كشيدند.

«حَتَّي جاءَ الْحَقُّ» يعني تا اينكه آن نصرت و كاميابي كه خدا وعده فرموده بود آمد.

«وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ» و دين خدا كه اسلام بود براي كفار آشكار شد.

«وَ هُمْ كارِهُونَ» در حالي كه كراهت داشتند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 113

بني سلمة فرمود:

رئيس شما كيست؟ گفت: جدّ بن قيس رئيس ما است جز آنكه او مردي بخيل و ترسو است، رسول خدا فرمود: چه بيماري بدتر از بخل است! رئيس شما جوان سفيد روي سخاوتمند: براء بن معروف است. و حسان بن ثابت اين داستان را بشعر در آورده چنين گفت:

و قال رسول اللَّه و القول لا حق بمن قال منا من تعدون سيداً

فقلنا له جد بن قيس علي الذي نبخّله فينا و ان كان أنكدا

فقال و أي الداء أدوي من الذي رميتم به جداً و ان كان امجدا

و سوّد بشر بن البراء بجوده و حق لبشر ذي النداء أن يسودا

اذا ما أتاه الوفد أنهب ماله و قال خذوه انه عائد غدا

اين سخن) در گرمايي سخت تر كه همان گرماي آتش جهنم باشد در افتادند. و دليل بر اين معني گفتار خداي تعالي است (كه در چند آيه ديگر «1» از منافقين حكايت كند) «وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا … » (يعني اين منافقان گفتند: در اين گرما بيرون نرويد، بگو آتش جهنم حرارتش بيشتر و سخت تر است … ).

«وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكافِرِينَ» يعني بزودي آنها را احاطه خواهد كرد و راهي براي رهايي از آن ندارند.

«إِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ» در اين جمله خداوند پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- را مخاطب ساخته و معنايش آن است كه اگر از جانب خدا نعمت و پيروزي و غنيمتي بتو برسد منافقان غمگين شوند.

«وَ إِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ» و اگر دچار سختي و رنج و آفت جاني يا مالي گردي.

«يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ» مجاهد گفته: يعني ما احتياط كار خود كرديم و پيش از رسيدن اين مصيبت براي آنكه دچارش نشويم از رفتن خودداري كرديم «وَ يَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ» و در حالي كه از مصيبتهايي كه بمؤمنان رسيده خوشحالند بخانه هاي خود باز گردند.

__________________________________________________

(1)- آيه 81 از همين سوره.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 116

«قُلْ» اي محمد بدانها بگو:

«لَنْ يُصِيبَنا إِلَّا ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا» حسن گفته: يعني هر خير و شري كه بما رسد خداي سبحان آن را در لوح محفوظ ثبت كرده، و چنان نيست كه شما گمان كرده و پنداشته ايد كه كار ما بي سر و سامان است و تدبيري در آن نيست، و زجاج و جبائي گفته اند: معناي آيه اين است كه: عاقبت كار جز

آنچه خدا در قرآن نوشته بما نخواهد رسيد: يا نصرت بر دشمنان كه خدا وعده فرموده و سرانجام ما بر دشمنان پيروز خواهيم شد، و اين نصرت براي ما بهره اي است، و يا بشهادت خواهيم رسيد كه آن نيز بهره اي است، يعني جز آنچه خدا براي ما مقرر فرموده- كه همه اش خير و بهره است- چيزي بما نخواهد رسيد. «هُوَ مَوْلانا» يعني او مالك ما است و ما بندگان اوئيم، و برخي گفته اند: يعني او يار و ياور ما است كه ما را محافظت و ياري كند، و زيان و ضرر را از ما دور سازد.

«وَ عَلَي اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» اين آيه دستوري است از جانب خداي تعالي براي مردمان با ايمان در مورد توكل كردن بر وي و راضي بودن بتدبير او، و تقدير آيه چنين است: «فليتوكل علي اللَّه المؤمنون».

«قُلْ» اي محمد به اين منافقان بگو:

«هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَي الْحُسْنَيَيْنِ» يعني آيا درباره ما چيزي انتظار بريد جز يكي از دو بهره پسنديده و دو نعمت بزرگ: يا پيروزي و غنيمت در دنيا و يا شهادت و پاداش نيكوي هميشگي در آخرت، و اين سخني است كه ابن عباس و حسن و مجاهد و ديگران گفته اند.

«وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ» يعني ما هم درباره شما انتظار بريم.

«أَنْ يُصِيبَكُمُ اللَّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَيْدِينا» يعني خداوند عذابي از نزد خود بر شما فرود آرد كه شما را هلاك سازد، و يا آنكه ما را بر شما پيروز گرداند و بدست ما نابودتان سازد.

«فَتَرَبَّصُوا» صورت لفظ صورت أمر است ولي منظور تهديد آنها است مانند ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص:

117

آيه شريفه: «اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ» «1» (يعني هر چه ميخواهيد بكنيد … ) زيرا اگر در حقيقت أمر بود و آنها در انتظار بردن نسبت بقتل مؤمنان مأمور بودند ميبايستي در اينكار مطيع پروردگار باشند.

«إِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ» يعني ما نيز در انتظار هستيم براي خود: يا شهادت و بهشت را و يا غنيمت و اجر را، و براي شما: يا زنده ماندن در خواري و ذلت، و يا مرگ و نابودي و بدنبالش ورود بدوزخ و جهنم. و روي اين معني آيه فوق، تفسير آيه پيشين است كه فرمود: «قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلَّا ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا».

و برخي گفته اند: معناي آيه اين است كه شما انتظار هلاكت ما را ببريد ما هم انتظار هلاكت شما را ميكشيم، و برخي ديگر گفته اند: يعني شما انتظار وعده شيطان را براي باطل ساختن دين خدا ببريد، و ما هم منتظر وعده هاي خداوند در مورد پيروزي دين و نصرت پيامبر خود و نابودي مخالفينش هستيم.

__________________________________________________

(1)- سوره فصلت آيه 40.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 118

طور كه مأمور به انجام آن هستند انجام ندهند.

«وَ لا يُنْفِقُونَ إِلَّا وَ هُمْ كارِهُونَ» و اين كراهت بدانجهت است كه نماز و انفاق اينان بخاطر رضاي خدا نيست بلكه براي رياء و خودنمايي و تظاهر به اسلام است.

مطلبي كه از اين آيه استفاده ميشود آن است كه كفار نيز در شرائع و احكام مورد خطاب هستند، و آنها نيز بتكاليف الهي مكلفند زيرا خداي سبحان آنها را بر ترك نماز و زكاة نكوهش كند و اگر آن دو بر آنها واجب نبود مورد نكوهش واقع نمي شدند. «1»

«فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ» خطاب در آيه متوجه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- است ولي همه مؤمنين مورد نظر هستند، و برخي گفته اند: مخاطب شنونده است، يعني اي شنونده تو را بشگفت نياورد، يعني در دل نگيري آنچه را از كثرت اموال و اولاد اين منافقان مشاهده ميكني، و با ديده اعجاب بدانها نگاه مكن.

«إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الْحَياةِ الدُّنْيا» در معناي اين جمله چند وجه گفته اند:

1- گفته ابن عباس و قتاده است كه گفته اند: از نظر معني در اين آيه پس و پيش و تقديم و تأخير است و اصل آن چنين است: «فلا تعجبك اموالهم و اولادهم في الحياة الدنيا انما يريد اللَّه ليعذبهم بها في الآخرة» يعني (اموال و اولاد اينها در اين دنيا تو را بشگفت نيندازد چون خدا ميخواهد آنان را بوسيله آنها در قيامت عذاب كند) و روي اين معني جمله «فِي الْحَياةِ الدُّنْيا» متعلق به جمله «أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ» ميباشد،

__________________________________________________

(1)- اشاره ببحثي است كه علماء در كتب كلاميه متعرض آن شده اند كه

آيا كفار نيز مانند مؤمنين مكلف بتكاليف اسلام هستند يا نه، و مؤلف در اينجا ميخواهد به اين آيه نيز استدلال كند كه آنها نيز در تكاليف مورد خطاب بوده و مكلفند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 121

مانند گفتار خداي تعالي: «فَأَلْقِهْ إِلَيْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ ما ذا يَرْجِعُونَ» «1» كه تقدير آن چنين است: «فالقه اليهم فانظر ما ذا يرجعون ثم تول عنهم».

2- سخني است كه حسن و بلخي در تفسير آن ذكر كرده و گفته اند: يعني خدا ميخواهد با سخت گرفتن در تكليف آنها را در دنيا عذاب كند به اين ترتيب كه آنها را به انفاق در زكات و هم در جنگ مأمور كند تا آنها با توجه به اينكه بثواب روز جزا ايمان ندارند از اينرو با كراهت و عدم رضايت آن را بپردازند و اين خود براي آنها عذابي است سخت.

3- ابن زيد گفته: يعني خدا ميخواهد آنها را با حفظ مال و مصيبتهايي كه بخاطر آن تحمل ميكنند و از آن سو از استفاده و منفعت آن محروم ميشوند در دنيا عذابشان كند.

4- جبائي گفته: يعني خدا ميخواهد آنها را در وقت پيروزي مؤمنان و تسلط آنها بر سر ايشان با گرفتن اموال و اولادشان بعذاب حسرت و ناراحتي دنيايي دچارشان سازد، و اين سزاي كفر آنها باشد.

5- منظور از عذاب آنها در دنيا بوسيله مال و اولاد آن است كه اينان با جمع و حفظ و دوستي آن و بخل و غصه اي كه براي آنها ميخورند همه اينها براي ايشان عذاب است، و همچنين در هنگام مرگ جدايي از آنها عذاب ديگري است زيرا نميدانند

بر سر آن اموال و اولاد چه ميآيد.

و حرف لام در «لِيُعَذِّبَهُمْ» محتمل است بمعناي «أن» باشد، و محتمل است لام نتيجه باشد، و تقدير چنين ميشود: خدا ميخواهد آنان را در دنيا مهلت دهد تا عذابشان كند.

«وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ» يعني جانشان با مرگ هلاك شود و از بين برود.

__________________________________________________

(1)- سوره نمل آيه 28 و ترجمه آيه چنين است: (اين نامه را ببر) و نزد ايشان بيفكن سپس بازگرد و ببين چه ميگويند، كه تقدير آن اين است: كه نامه را نزد ايشان ببر و ببين چه ميگويند سپس باز گرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 122

«وَ هُمْ كافِرُونَ» يعني در حالي كه كافر باشند، و اراده خداوند «(در جمله:

إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ … ) به «زهوق نفس» و گرفتن جانشان تعلق گرفته و كفر ايشان (كه در اين آيه است) مورد تعلق اراده نيست (تا اشكال لازم آيد) و اين سخن مانند آن است كه بگويي: «اريد ان أضربه و هو عاص» (يعني ميخواهم او را بزنم كه او نافرمان است) كه در اينجا اراده شما بزدن آن شخص تعلق گرفته نه بنافرماني او

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 123

و معناي آيه آن است كه اينان از خبث باطن و نهاد زشت و حرصي كه براي اظهار نفاق و كفر دروني خود دارند اگر يكي از اين جايگاهها را بدست آورند بدان پناه آورند تا باطن خود را آشكار كرده و از تو روي بگردانند

. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 126

خروج كردند آنان را بكشيد، سپس

__________________________________________________

(1)- يعني چنان از دين بيرون ميروند كه هيچگونه اثري از دين در آنها باقي نميماند. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 127

وقتي خروج كردند آنان را بكشيد، آن گاه آيه فوق نازل گرديد.

ابو سعيد خدري گويد: من گواهي ميدهم كه اين سخن را از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- شنيدم و گواهي ميدهم كه چون علي عليه السلام آنها را كشت همان مرد را با همان وصفي كه پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- توصيف كرده بود بنزدش آوردند. و اين روايت را ثعلبي نيز در تفسير خود روايت كرده است.

و كلبي گفته: اين آيه درباره «مؤلفة قلوبهم» «1» كه همان منافقين بودند نازل شد چون مردي از آنها بنام ابن جواز درباره رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- گفت كه او بطور مساوات تقسيم نكرد، و خداوند اين آيه را نازل كرد.

و حسن گفته: هنگامي كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بتقسيم غنائم مشغول بود مردي بنزد او آمده گفت: آيا چنان نيست كه تو پنداري خدا مأمورت ساخته تا صدقات را در ميان فقراء و مستمندان تقسيم كني؟ فرمود: چرا، عرضكرد: پس چرا ميان گوسفند چرا نان قسمت ميكني؟

حضرت فرمود: همانا پيغمبر خدا موسي عليه السلام گوسفند چران بود، و چون آن مرد دور شد رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بمردم فرمود: از اين مرد (پرهيز كنيد و) بر حذر باشيد.

و ابن زيد گفته: منافقان گفتند: محمد اين غنائم را جز بهر كس كه دوست دارد بديگري نمي پردازد و بر طبق دلخواه خود رفتار ميكند، پس

اين آيه نازل شد.

است: «و لو انهم- رضوا … لكان خيرا لهم» (اگر بدانچه گفته شد راضي ميشدند براي آنها بهتر بود) و حذف جواب «لو» در امثال اين موارد بليغتر ميباشد بشرحي كه پيش از اين گذشت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 129

قول از ابن عباس و زهري و مجاهد نقل شده و اينان گفته اند: مسكين از «مسكنت بسئوال» مشتق است. و از امام باقر عليه السلام نيز اين قول روايت شده است.

2- آنكه گفته اند: فقير كسي است كه سؤال ميكند و مسكين آن است كه سؤال نميكند، و در حديث نيز آمده كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- فرمود: مسكين آن كسي نيست كه يك خوراك و دو خوراك و يك خرما و دو خرما (كه بدو ميدهيد) او را باز گرداند بلكه مسكين كسي است كه توانگري نيابد تا او را بي نياز كند، و از مردم چيزي درخواست نكند و كسي هم نفهمد كه باو صدقه بدهد. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 131

3- قتاده گفته: فقير: بشخص زمين گير محتاج گويند، و مسكين بشخص سالم محتاج گويند.

4- ضحاك و ابراهيم گفته اند: مقصود از فقراء، مهاجرين مكه هستند، و مقصود از مساكين ديگران هستند، و بدنبال اين اختلاف در معناي فقير و مسكين اختلاف ديگري هم كرده اند بدين شرح: كه دسته اي چون شافعي و ابن انباري گفته اند: فقير بكسي گويند كه سخت حال تر از مسكين باشد زيرا فقير آن كسي است كه هيچ ندارد، و مسكين كسي است كه زندگي مختصري دارد كه كفايت او را نكند. و ايندو براي اثبات قول خود به اين آيه استدلال كرده اند كه خداي تعالي فرمايد: «أَمَّا السَّفِينَةُ فَكانَتْ لِمَساكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ» «1» (يعني اما كشتي از مسكيناني است كه در دريا كار ميكنند).

و دليل ديگر آنكه «فقير» از «فقار ظهر» (ستون فقرات پشت) مشتق شده، و اينكه شخص فقير را فقير گويند بدانجهت

است كه گويا نيازمندي، استخوان فقرات او را در هم شكسته.

و دسته اي ديگر چون ابو حنيفة و ابن دريد و اهل لغت گفته اند: مسكين بدتر از فقير است، زيرا فقير آن كسي است كه مختصر زندگي دارد و مسكين آن است كه هيچ ندارد، و اينان براي اثبات گفته خود به اين شعر استدلال كرده اند:

اما الفقير الذي كانت حلوبته وفق العيال فلم يترك له سبد «2»

كه شاعر در اين شعر شخصي را كه شتر شيرده دارد فقير ناميده است.

و از آيه «أَمَّا السَّفِينَةُ … » كه شافعي بدان استدلال كرده است پاسخ داده اند كه آن كشتي مشترك ميان گروهي بود كه هر كدام مختصري از آن را مالك بودند. و گذشته

__________________________________________________

(1)- سوره كهف آيه 79. و وجه استدلال آنست كه با اينكه صاحب يك كشتي بوده اند خداوند آنها را مساكين ناميده است.

(2)- اما آن فقيري كه در آمد شتر شيرده او باندازه نانخورانش ميباشد و چيزي زياد نيايد …

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 132

ممكن است از باب ترحم آنان را مسكين ناميده باشد (نه بمعناي حقيقي مسكين) چنانچه در حديث، اهل دوزخ را مسكين ناميده اند و گفته اند: «مساكين اهل النار» و شاعر نيز گويد:

مساكين اهل الحبّ حتي قبورهم عليها تراب الذل بين المقابر «1»

گذشته از اينكه برخي گفته اند: آن كشتي در اجاره آنها بوده و خودشان مالك آن نبوده اند.

«وَ الْعامِلِينَ عَلَيْها» يعني متصديان زكات و جمع كنندگان آن.

«وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» و آنها مردماني از اشراف زمان پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- بودند كه آن حضرت سهمي از زكات بدانها ميداد تا بوسيله آن بدين اسلام علاقه مندشان

سازد و در مواقع لزوم از آنها براي جنگ با دشمنان دين كمك بگيرد.

و در اينكه آيا اين سهم پس از رحلت رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- نيز ثابت است يا نه اختلاف است شافعي و جبائي گفته اند: ثابت است، و از امام صادق عليه السلام نيز همين قول روايت شده جز آنكه آن حضرت مشروط فرموده به اينكه امام عادل باشد كه دل آنها را بدين اسلام جلب كند.

و برخي چون حسن و شعبي و ابو حنيفة و پيروانش گفته اند: اين سهم مخصوص بزمان رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بوده و پس از وي ساقط است، زيرا خداي سبحان اسلام را نيرومند ساخت (و نيازي به اينكار نيست).

«وَ فِي الرِّقابِ» يعني براي آزاد كردن بردگان، و منظور آن بردگان مكاتب هستند «2» علماي ما (گروه شيعه) اجازه داده اند كه اگر برده مؤمني در سختي و شدت بود وي را از اين سهم خريداري كرده آزاد كنند و صاحبان زكات حق ولايت او را داشته باشند. و قول ابن عباس و حسن و مالك نيز، همين است.

__________________________________________________

(1)- عاشقان مسكين كه حتي بر گورهاشان خاك مذلت نشسته.

(2)- برده مكاتب برده اي است كه روي قرار داد كتبي كه با مولاي خود كرده ميتواند با پرداخت مبلغي بطور اقساط يا غير اقساط خود را آزاد كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 133

«وَ الْغارِمِينَ» و آنها كساني هستند كه زير بار قرض و بدهكاري رفته اند، قرضهايي كه صرف در معصيت نشده و در خرج آنها اسراف كاري هم نكرده باشند، كه در اينصورت بدهكاري آنها را از زكات ميپردازند.

«وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ» منظور

از «سبيل اللَّه» (راه خدا) جهاد است بدون هيچ اختلافي، و در نظر علماي ما همه مصالح مسلمانان نيز تحت اين عنوان در آيد، و ابن عمر و عطا و بلخي و جعفر بن مبشر نيز همين قول را پذيرفته اند و گفته اند: مخارج بناي مساجد و پلها را نيز از همين سهم ميتوان پرداخت.

«وَ ابْنِ السَّبِيلِ» يعني مسافر در راه مانده، كه باو سهمي از زكات ميدهند اگر چه در شهر خودش توانگر و در رفاه باشد، و اينكه مسافر در راه مانده را «ابن السبيل» (فرزند راه) گويند بخاطر آن است كه ملازم و گرفتار راه است، چنانچه شاعر در وصف خود (بجنگجويي و ملازم بودن با جنگ) گويد:

انا ابن الحرب ربتني وليداً الي أن شبت و اكتهلت لداتي «1»

و قتاده گفته: منظور از «ابن السبيل» ميهمان است.

«فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ» يعني دستور واجبي است كه خدا آن را مقدر و حتم فرموده.

«وَ اللَّهُ عَلِيمٌ» و خدا بحاجات خلق دانا است «حَكِيمٌ» و در آنچه از پرداخت صدقات و چيزهاي ديگر بر ايشان واجب كرده حكيم و فرزانه است.

__________________________________________________

(1)- من زاده جنگم كه از كودكي او مرا تربيت كرد تا وقتي كه پير شدم و همسالانم نيز بسن كهولت رسيدند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 134

رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فِيها ذلِكَ الْخِزْيُ الْعَظِيمُ (63)

است كه هر كس چيزي بدو بگويد باور كند، ما هر چه خواستيم مي گوييم آن گاه بنزد او ميرويم و برايش قسم ميخوريم و او قسم ما را هم باور ميكند، و اين نبتل كسي است كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- درباره اش فرمود: هر كه ميخواهد شيطان را ببيند به نبتل بن حارث بنگرد.

و آيه «يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ» را برخي چون مقاتل و كلبي گفته اند:

درباره منافقاني كه از جنگ تبوك تخلف كردند نازل شده كه چون آن حضرت از تبوك بازگشت بنزد مؤمنان آمده و از تخلف خود عذر خواهي كرده بهانه تراشي نمودند و براي آنها قسم خوردند.

و قتادة و سدي گفته اند: درباره جلاس بن سويد و ديگر از منافقان نازل شد كه گفتند: اگر آنچه محمد گويد حق باشد ما از خران پست تريم، و در آن وقت غلامي از انصار بنام عامر بن قيس نزد ايشان بود چون اين سخن را شنيد بدانها گفت: بخدا قسم آنچه محمد ميگويد: حق است و شما بدتر از خران هستيد، سپس بنزد پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- آمد و جريان را باطلاع آن حضرت رسانيد، رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- آنان را خواست و گفته عامر بن قيس را از آنها پرسيد آنان قسم خوردند كه عامر دروغ ميگويد. پس اين آيه نازل شد.

چنان است كه هر چه بدو گويند مي شنود و آن را مي پذيرد.

«قُلْ» بگو اي محمد «أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ» يعني او گوش خوبي است كه آنچه بخير و صلاح شما است مي شنود كه همان وحي باشد. و برخي گفته اند: معناي اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 137

كلام آن است كه او خير مي شنود و بدان عمل ميكند.

(و اين دو معنا روي آن است كه «اذن خير» را بصورت اضافه «اذن» به «خير» بخوانيم، چنانچه قرائت مشهور است) و اما روي قرائت «اذن خير» كه «خير» صفت «اذن» باشد (چنانچه قتاده و عيسي بن عمر و جمعي خوانده اند) معني چنين ميشود: بگو گوش بودن او براي شما بهتر است (و بصلاح شما است) زيرا عذر شما را مي پذيرد و سخنتان را استماع ميكند، و اگر عذر شما را نپذيرد براي شما شرّ است، پس چگونه او را در چيزي كه بنفع شما است عيبجويي ميكنيد؟

«يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ» معناي اين آيه آن است كه گوش بودن او بر او زيان نرساند زيرا وي گوش خوبي است كه نمي پذيرد جز خبر راستي را كه از جانب خدا باشد، و آنچه را مؤمنان نيز بدو گزارش دهند تصديق كرده و از آنها مي پذيرد نه آنچه منافقان گويند، و اين تفسيري است كه از ابن عباس نقل شده و روي اين تفسير معناي ايمان آن حضرت بمؤمنان (در جمله وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ) همان تصديق سخن ايشان است.

و برخي گفته اند: معناي «يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ» آنست كه آن حضرت مؤمنان را در آنچه بدانها رسد امانشان دهد، ولي بمنافقان امان ندهد و آنها هميشه در خوف و ترس بسر

ميبرند اگر چه قسم بخورند.

«وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ» يعني آن حضرت براي آنها (كه ايمان آورده اند) رحمتي است، زيرا اينان بوسيله هدايت و دعاي او موفق به قبول ايمان شدند.

«وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ» يعني در آخرت.

«يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ» خداي سبحان خبر ميدهد كه اين منافقان براي عذر خواهي و جلب رضايت شما به خدا قسم ميخورند كه آنچه از آنها بسمع شما رسيده دروغ است.

«وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ» يعني خدا و پيغمبر او شايسته تر و سزاوارترند كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 138

جلب رضايتشان شود.

«إِنْ كانُوا مُؤْمِنِينَ» اگر خداي را تصديق كنند و به نبوت پيغمبرش محمد- صلي اللَّه عليه و آله- اقرار دارند سپس خداي تعالي بصورت توبيخ و سرزنش اين منافقان فرمايد:

«أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ يُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» يعني اينان نميدانند كه هر كس از حدودي كه خداوند براي مكلفين تعيين فرموده تجاوز كند، و اينكه خداوند بمردمي كه نميدانستند فرموده: «أَ لَمْ يَعْلَمُوا» آيا نميدانند (يا مگر نميدانند)، بدان جهت است كه ميخواهد بفرمايد: اينان چرا نبايد بدانند با اينكه قادر بعمل بدين علم هستند و برخي گفته اند: اين خود دستور بعلم (و ياد گرفتن) است يعني با اين خبر واجب است بدانند. و جبائي گفته: يعني آيا پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- اين جريان را باطلاع آنها نرسانيد و بدانها نگفت؟

«فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فِيها» يعني در جهنم جاويدان است. «ذلِكَ الْخِزْيُ الْعَظِيمُ» اين است رسوايي و خواري بزرگ.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 139

بِما فِي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ (64) وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّما كُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آياتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ (65) لا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ كانُوا مُجْرِمِينَ (66)

رو بحذيفة كرد و فرمود: آنها را شناختي؟ عرضكرد: نه يا رسول اللَّه هيچيك از آنها را نشناختم، حضرت يك يك نام آنها را برد، حذيفة گفت: پس چرا آنان را بقتل نمي- رساني؟ فرمود: خوش ندارم كه عرب بگويند: محمد چون بر اصحاب خود مسلط شد شروع بقتل آنان كرد! و مانند همين حديث از امام باقر عليه السلام روايت شده جز آنكه در روايت آن حضرت چنين است: كه آنها درباره قتل آن حضرت مشورت كردند، و با هم گفتند اگر محمد از تصميم ما با خبر شد بدو مي گوييم: ما بشوخي سخن ميكرديم، و اگر خبر دار نشد كه او را بقتل ميرسانيم.

و حسن و قتادة گفته اند: جريان بدين قرار بود كه گروهي از منافقان در غزوه تبوك گفتند: اين مرد چنين پندارد كه قصرهاي شام و قلعه هاي آن را خواهد گرفت! اوه! چه آرزوي دور و درازي! خداي تعالي سخن آنها را باطلاع آن حضرت رسانيد، حضرت دستور داد لشگر توقف كنند پس آنها را خواست و بدانها فرمود: شما چنين و چنان گفته ايد! در پاسخ گفتند: اي پيغمبر خدا ما بشوخي سخن ميرانديم و براي اثبات گفته خود سوگند خوردند، در اينجا بود كه اين آيه نازل شد: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ … » تا آخر آيه.

و از كلبي و علي بن ابراهيم و ابي حمزة نقل شده كه گفته اند: در مراجعت آن حضرت از غزوه تبوك سه نفر يا چهار نفر بودند كه اينها تمسخر و خنده ميكردند و يكي از آنها ميخنديد ولي سخن نميگفت، تا اينكه جبرئيل بر آن حضرت نازل شده و جريان را خبر داد،

رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- عمار را خواسته بدو فرمود: اين چند تن مرا و قرآن را مسخره ميكنند، و اين جريان را جبرئيل بمن خبر داده، و اگر از آنها بپرسي كه چه ميگفتند؟ گويند: سخن از راه سفر و سوارگان بميان بود! عمار بنزد آنها آمده گفت: چرا ميخنديد؟ گفتند: سخن را از راه سفر و سوارگان بود! عمار گفت: خدا و رسولش راست گفتند، خدايتان بسوزاند كه سوختيد! آنان كه اين سخن را شنيدند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 142

بنزد پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- آمده عذر خواهي كردند خداي تعالي آيات فوق را نازل فرمود.

ابن عمر و زيد بن اسلم و محمد بن كعب گفته اند: در غزوه تبوك مردي گفت: من دروغگوتر و ترسوتر از اينان- يعني پيغمبر اسلام و يارانش- نديده ام، عوف بن مالك كه اين سخن را شنيد بدو گفت: دروغ مي گويي و تو مردي منافق هستي؟ و براي اينكه جريان را باطلاع رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- برساند، بنزد آن حضرت آمد ديد خداي تعالي از طريق وحي پيغمبر را از سخن آن شخص مطلع ساخته، گوينده آن سخن نيز براي عذر خواهي بنزد حضرت آمده و گفت: ما بشوخي و مزاح سخن ميرانديم، در اينوقت بود كه اين آيه نازل شد.

و مجاهد گفته: مردي از منافقان گفت: محمد ميگويد: شتر فلان كس در فلان دره است در صورتي كه وي از غيب خبر ندارد! در اينوقت آيه فوق نازل شد.

و ضحاك گفته: درباره عبد اللَّه بن ابيّ و هم مسلكان فاميل او (از منافقان) نازل شد.

تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِي قُلُوبِهِمْ»

در تفسير اين آيه دو قول است:

اول: سخني است كه حسن و مجاهد و جبائي و بيشتر مفسران گفته اند كه مقصود از آيه اخبار از اينمطلب است كه منافقان ميترسند اسرارشان فاش گردد و از آن بيمناكند، و معناي آيه اين است كه: منافقان ميترسند خدا بر پيغمبر و مؤمنان سوره اي نازل كند كه از نفاق و شرك دروني ايشان خبر دهد.

و دنبال اين معني ابو مسلم گفته: آنها از روي تمسخر اظهار ترس ميكردند نه از روي حقيقت، زيرا وقتي متوجه شدند كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- در هر پيش- آمدي و هر چيزي بوحي الهي سخن ميگويد از روي تمسخر و خنده بيكديگر گفتند:

مواظب باشيد وحي درباره شما نازل نشود.

و جبائي گفته: اينان ميترسيدند كه آن حضرت در گفتار خود صادق باشد و درباره

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 143

آنها وحي نازل گردد و رسوا شوند.

و مجاهد گفته: آنان ميان خود سخناني ميگفتند سپس دنبال آن سخنان ميگفتند:

اميد است خداوند راز ما را فاش نكند.

دوم- آنكه بگوئيم: در اين آيه اگر چه «يحذر … » بصورت خبر ذكر شده ولي معناي آن أمر است مانند آنكه گفته شود: «منافقان بايد بترسند از اينكه سوره اي درباره آنان نازل شود كه از نفاق دروني آنها خبر دهد … » و جهت اينكه خبر بجاي انشاء آمده بخاطر آن است كه در مقام تهديد ذكر شده.

«قُلِ اسْتَهْزِؤُا» يعني اي محمد به اين منافقان بگو مسخره كنيد، و اين كلام تهديدي است بصورت أمر.

«إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ» خداوند آشكار سازد

آنچه را شما ترس آشكار شدنش را داريد. يعني خداوند براي پيغمبرش درون حال و نفاق شما را آشكار ميسازد.

«وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ» يعني اگر از اين عيبجويي آنها از دين و تمسخرشان از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- و مسلمانان پرسش كني.

«لَيَقُولُنَّ إِنَّما كُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ» - لام (در يقولن) براي تأكيد و قسم است- يعني ميگويند ما براي گذراندن راه سخن ميكرديم و در سخنانمان نظر جدّي نداشتيم بلكه براي سرگرمي اين سخنان را گفتيم، كه عذر آنها از جرم و جنايتشان بدتر است.

«قُلْ» بگو اي محمد «أَ بِاللَّهِ وَ آياتِهِ» و منظور از آيات حجتها و دليلها و كتاب خدا است.

«وَ رَسُولِهِ» يعني محمد- صلي اللَّه عليه و آله- «كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ» تمسخر ميكنيد.

آن گاه خداوند به پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- دستور ميدهد كه دنبال اين سخنان بمنافقان بگويد:

«لا تَعْتَذِرُوا» به اين عذرهاي دروغين عذر نياوريد.

«قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ» يعني شما با اين كردارتان كافر شديد پس از آنكه اظهار ايمان كرديد آن ايماني كه هر كس آن را اظهار كند حكم به اسلام او ميشود، و منظور ايمان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 144

حقيقي نيست زيرا در جاي خود ثابت شده كه كفر پس از ايمان حقيقي ممكن نيست. «1»

«إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ كانُوا مُجْرِمِينَ» و مجرم در اينجا كافر اصرار ورز بر نفاق، است و در اين آيه خداوند سبحان خبر دهد كه اگر در اثر توبه از گروهي از آنان بگذرد آن گروه ديگر را كه بحال نفاق باقي مانده و توبه نكرده اند عذاب فرمايد. و «طائفة»

(كه در آيه است) در اصل نام جماعت است ولي گاهي بيك نفر هم «طائفة» گفته ميشود چنانچه در آيه شريفه «وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ» «2» كه مطابق روايات ما كه از ائمه اطهار روايت شده كمترين كسي در شكنجه و عذاب آن دو (يعني مرد و زن زنا كار) بايد حضور يابد يك نفر شخص مؤمن است.

و در روايت آمده كه اين دو طائفه (كه در آيه است) سه نفر بودند كه دو نفرشان مسخره ميكردند و يك نفر ميخنديد، و آن يك نفر همان بود كه از نفاق خود توبه كرد و خدا از گناه او در گذشت و نامش: مخشي بن حمير بود.

__________________________________________________

(1)- ممكن است كسي بگويد: ايمان داراي مراتبي است و چنان نيست كه در تمام مراتب آن كفر راه نيابد چون بعضي از مراتب ضعيف ايمان قابل زوال است و خدا نيز در قرآن كريم (سوره نساء آيه 137) فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا … ». و شايد منظور مؤلف همان مرتبه قوي ايمان باشد كه قابل زوال نيست.

(2)- سوره نور آيه 2، يعني در شكنجه زن و مرد زناكار بايد طائفه اي از مؤمنان حضور يابند. و منظور از اين استدلال بضميمه روايت آن است كه «طائفة» بيك نفر نيز اطلاق شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 145

مُقِيمٌ (68) كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ كَالَّذِي خاضُوا أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ (69) أَ لَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهِيمَ وَ أَصْحابِ مَدْيَنَ وَ الْمُؤْتَفِكاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ (70)

و قوم ابراهيم و اهل مدين و دهكده هاي واژگون شده بآنان نرسيده كه پيمبرانشان با دلائل و حجتها بسويشان آمدند، و چنان نبود كه خدا بر آنها ستم كند بلكه خودشان در حق خويش ستم ميكردند. (70)

شد بخاطر يك سنخ بودن كلام است و گرنه اسناد نسيان بخداي تعالي جايز نيست.

«إِنَّ الْمُنافِقِينَ هُمُ الْفاسِقُونَ» يعني بيرون شدگان از ايمان بخدا و پيغمبر و از اطاعت او هستند، و برخي گفته اند فاسقان: يعني سرگردانان در شرك.

«وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ» در اين آيه خداوند بهر دو دسته يعني آنان كه تظاهر باسلام ميكنند ولي در باطن كافرند، و كافران وعده آتش دوزخ داده است، و اينكه منافقان را جداي از كافران ذكر فرموده با اينكه نفاق در حقيقت كفر است بدانجهت بود كه براي هر يك جداگانه وعده دوزخ را بيان كند.

«خالِدِينَ فِيها» جاويدانند در آن.

«هِيَ حَسْبُهُمْ» يعني آتش دوزخ و كيفر آن برابر گناه آنان است. چنانچه گويي: من

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 148

تو را برابر آنچه انجام داده اي شكنجه كنم.

«وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ» يعني از بهشت و خير خود دورشان كند.

«وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِيمٌ» يعني عذابي جاويدان كه زوال نپذيرد.

«كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ» زجاج و جبائي گفته اند: يعني اين وعده اي كه بر نفاق و تمسخر شما داده شد همانند وعده اي است كه بكافران پيش از شما كه رفتاري همانند رفتار شما داشتند داده شده بود. و برخي گفته اند: يعني رفتار شما مانند رفتار كافران پيش از شما است.

«كانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً» يعني در نيروي بدني از شما نيرومندتر بودند.

«وَ أَكْثَرَ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً» و مال و اولادشان بيش از شما بود ولي بدانها سودي نداد و عذاب خداوند آنها را فرا گرفت.

«فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ» يعني از نصيب و بهره اي كه در دنيا داشتند بهره مند شدند، يعني آنها را در شهوات نامشروع و مواردي كه خداوند

نهيشان كرده بود مصرف كردند. و سپس نابود گشتند.

«فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ» يعني شما نيز بهره خود را در دنيا گرفتيد چنانچه آنها بهره خود را گرفتند.

«وَ خُضْتُمْ كَالَّذِي خاضُوا» شما نيز در كفر خود و تمسخر بمؤمنان فرو رفتيد چنانچه پيشينيان شما در آن فرو رفتند.

«أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ» يعني آن اعمالي كه از مؤمنان بصورت طاعت پذيرفته شود مانند انفاق در راههاي خير و صله رحم و اعمال ديگر.

«فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ» زيرا در آخرت كه مستحق پاداش نيستند، و در دنيا نيز بخاطر كفر و شركشان مستحق تعظيم و احترام نيستند.

«وَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ» يعني خود را بواسطه گناهان هلاكت بار بزيان و نابودي انداختند.

از ابن عباس روايت شده كه در اين آيه بمثل معروف «ما أشبه الليلة بالبارحة» «1» تمثل

__________________________________________________

(1)- امشب چقدر شبيه به ديشب است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 149

جسته و دنبال آن گفته: منظور از گفتار خداي تعالي «كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ» بني اسرائيل هستند كه ما بدانها تشبيه شده ايم، و اينقدر ميدانم كه گفت: «1» سوگند بدانكه جانم بدست او است شما از آنها (يعني بني اسرائيل) پيروي خواهيد كرد تا بدانجا كه اگر مردي از آنها بسوراخ سوسماري رفته باشد شما هم در آن خواهيد رفت.

و مانند اين حديث از أبي هريرة از أبي سعيد خدري از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- روايت شده كه آن حضرت فرمود: همانا شما وجب به وجب و ذراع بذراع و باع به باع. «2»

كارهاي مردمان گذشته را پيش خواهيد گرفت، تا بدانجا كه اگر يكي از آنها در سوراخ سوسماري رفته باشد

شما هم خواهيد رفت، اصحاب عرضكردند: اي رسول خدا يعني همان كارهايي را كه مردم فارس و روم و اهل كتاب انجام داده اند؟ فرمود: مگر مردم جز آنها هستند! و عبد اللَّه بن مسعود گفته: شما در روش و رفتار شبيه ترين مردم به بني اسرائيل هستيد، كه رفتار آنها را مو بمو پيروي خواهيد كرد، جز آنكه من ندانم آيا گوساله پرستي هم خواهيد كرد يا نه.

و حذيفة گفته: منافقاني كه در ميان شما هستند بدتر از منافقان زمان رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- ميباشند، بدو گفته شد: چگونه؟ در پاسخ گفت: بدانجهت كه آنها نفاق خود را مخفي ميكردند و اينان نفاقشان را آشكار ميسازند.

و روايات فوق را بجملگي ثعلبي در تفسير خود آورده است.

«أَ لَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ» يعني آيا به اين منافقان كه توصيفشان گذشت اخبار آنان كه پيش از آنها بودند نرسيده است! «قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهِيمَ وَ أَصْحابِ مَدْيَنَ» در اينجا خداي سبحان

__________________________________________________

(1)- ظاهراً فاعل رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- است و ابن عباس اين قسمت به بعد را از آن حضرت روايت كرده است.

(2)- باع: اندازه دو دست را كه باز باشد گويند، و منظور اين است كه هر كاري آنها كرده اند شما بي كم و زياد همانها را انجام خواهيد داد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 150

سرگذشت ملتهاي گذشته و جريان نابودي آنان را بخاطر تكذيب پيمبرانشان ياد آوري فرموده تا اينان آسوده خاطر نباشند كه عذابي مانند عذاب آنان بر ايشان فرود نيايد، و جريان آنها چنين بود كه قوم نوح را بوسيله غرق شدن

نابود كرد، و قوم هود- يعني عاد- را بباد صرصر، و قوم صالح-- يعني ثمود- را به زلزله، و قوم ابراهيم را با گرفتن نعمتهاي خود و هلاكت نمرود، و اصحاب مدين يعني آن شهري كه قوم شعيب در آن بودند بعذاب ابر آتشبار «1» هلاك ساخت. و برخي گفته اند «مدين» نام كسي است كه آن شهر بدو منسوب گشته و شرحش پيش از اين گذشت.

«وَ الْمُؤْتَفِكاتِ» يعني شهرهاي واژگون شده، و آنها سه شهر بود كه قوم لوط در آنها زندگي ميكردند كه خدا آنها را فرو برد و شهر را بر سرشان واژگون ساخت.

«أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ» يعني بحجتها و معجزات.

«فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ» خدا در مورد نابود كردنشان بآنان ستم نمي كند.

«وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ» بلكه از روي استحقاق آنها را كيفر كند، چون مانند شما پيمبران خدا را تكذيب كردند و خدا نيز بكيفر كفر و نافرماني نابودشان ساخت.

__________________________________________________

(1)- داستان آن در سوره شعراء آيه 190 بيان شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 151

قرار دهد.

«إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ» يعني برحمت و عذاب، هر دو توانا است و هر كدام را در جاي خود مي نهد، و اين آيه دليل است بر اينكه أمر بمعروف و نهي از منكر واجب عيني است، زيرا آن دو را از صفات همه مؤمنان بشمار آورده و مخصوص بدسته خاصي نكرده است.

«وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» يعني جويها از زير درختهاي آن روانست.

«خالِدِينَ فِيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً» يعني زندگي در آن گوارا است، و خدا آن مسكنها را از درّ و ياقوت سرخ و زبر جد سبز بنا فرموده كه آزار و رنجي در آنها نيست، چنانچه حسن گفته است.

«فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ» يعني در بهشتهاي ماندگار و جاويدان.

و ابن مسعود گفته: «عدن» نام وسط بهشت است.

و ضحّاك گفته: شهري است در بهشت كه رسولان و پيمبران و شهيدان و امامان راهنما در آنجا سكونت دارند و مردم در اطراف آنها مسكن دارند، و بهشتهاي ديگر در اطراف آنها بنا شده.

و مقاتل و كلبي گفته اند: «عدن» بلندترين درجات بهشت است، و چشمه «تسنيم» در آنجاست، و بهشتهاي ديگر در اطراف آن قرار دارد، و از روزي كه خدا آن را آفريده پوشيده است، تا آن گاه كه خداوند صاحبانش را كه همان پيمبران و شهيدان و مردمان شايسته و صالح باشند و هر كه را خدا بخواهد در آن منزل دهد، و كاخهايي از درّ و ياقوت و طلا در آن است، و باد خوشي از زير عرش ميوزد و تلهايي از مشك سفيد را با خود برداشته بر آنها در آورد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص:

154

و از پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- روايت شده كه فرمود: «عدن» آن خانه اي است كه خدا آفريده و چشمي آن را نديده و بر دل افراد بشر خطور نكرده و جز سه دسته در آن مسكن نگيرند: پيمبران، صديقان، شهيدان، خداي عز و جل بدان گويد: خوشا بحال كسي كه در تو در آيد.

«وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ» و خوشنودي خداي تعالي از آنها، بالاتر از همه اينها است.

جبائي گفته: و اينكه خوشنودي خدا بالاتر از همه آن پاداشها است بدان جهت است كه هيچيك از آنها جز بواسطه خوشنودي او حاصل نگردد، و همان خوشنودي او است كه انسان را بدان ثواب وادار كند.

و حسن گفته: بدانجهت است كه سروري كه از رضايت خدا بر انسان دست دهد از همه آنها بالاتر است.

«ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ» يعني اين نعمتهايي كه شرحش داده شد كاميابي بزرگي است كه چيزي بزرگتر از آنها نيست. آن گاه خداي سبحان دستور جهاد داده فرمايد:

«يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفَّارَ» يعني با شمشير و كارزار.

«وَ الْمُنافِقِينَ» و در اينكه جهاد با منافقان چگونه است اختلاف شده:

جبائي گفته: يعني با زبان و موعظه و تهديد. و ديگري گفته: يعني با اجراء حدود بر آنها، زيرا بهره آنها در اينباره بيش از ديگران بوده «1»، و برخي چون ابن مسعود گفته اند: جهاد با منافقان بسه نوع است،- يعني بهر نوع كه ممكن بود-:

نخست بوسيله دست، و اگر نتوانست با زبان، و اگر با زبان هم نتوانست با دل و قلب،

__________________________________________________

(1)- اين جمله جوابي از سؤال مقدر است كه اگر كسي بگويد: اجراء حدود اسلام بر هر- گناهكاري

واجب است و اختصاصي بمردم منافق ندارد؟ در جواب گفته شود كه بيشتر كساني كه در زمان رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بخاطر انجام گناهان حد بر آنها جاري ميشد همين منافقان بودند و بهره آنها بيش از ديگران بود. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 155

و چنانچه قدرت نداشت روي خود را بدانها ترش كند. «1»

و در قرائت اهل بيت عليهم السلام چنين است: «جاهد الكفار بالمنافقين» (با كفار بوسيله منافقان پيكار كن) و فرموده اند اين معني بدانجهت است كه پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- چنان نبود كه با منافقان جنگ كند بلكه بهر ترتيب ميتوانست با آنها مدارا ميكرد و جلب رضايت آنها را ميفرمود، چون منافقان تظاهر بكفر خود نميكردند بلكه بر عكس تظاهر بايمان ميكردند و صرف اينكه خداي تعالي عالم بكفر باطني آنها بود موجب قتل آنها نمي شود.

«وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ» يعني سخن درشت و سخت بدانها بگو و با آنها مدارا نكن.

«وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ» و جايگاه آن هر دو دسته (كفار و منافقان) و مسكنشان دوزخ است.

«وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ» و بد جايگاه و مأوايي است.

__________________________________________________

(1)- مخفي نماند كه عبارت در اينجا مجمل است زيرا سه نوع: همان جهاد با دست و زبان و قلب است، و جمله اخير نوع چهارم است، گذشته از اينكه عدم قدرت بر جهاد با دل (يعني در دل مخالفت با آنها كردن) معنايش معلوم نشد كه چگونه انسان نمي تواند در دل نيز با آنان پيكار كند و از اعمال آنها قلباً اظهار تنفر كند. و عبارت تفسير فخر رازي در اينجا واضح تر است كه گويد:

«و قال

عبد اللَّه في قوله: «جاهِدِ الْكُفَّارَ وَ الْمُنافِقِينَ» قال تارة باليد و تارة باللسان، فمن لم يستطع فليكشر في وجهه، فمن لم يستطع فبالقلب» يعني عبد اللَّه در تفسير اين آيه گفته: جهاد با منافقان گاهي بدست است و گاهي بزبان، و اگر با آن دو نتوانست رو بدانها ترش كند، و اگر اينكار هم مقدورش نبود در دل با آنها جهاد كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 156

اينقرار بود كه روزي رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- در تبوك خطبه اي خواند و منافقان را در آن خطبه گوشزد كرده و آنها را پليد ناميد و نكوهششان كرد، جلاس كه اين سخن را شنيد گفت: بخدا قسم اگر محمد در اين سخنان كه ميگويد صادق و راستگو است ما از خران پست تريم، عامر بن قيس سخن جلاس را شنيد و گفت: آري بخدا قسم محمد راستگو است و شما از خران پست تريد، اين جريان گذشت تا وقتي كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بمدينه بازگشت عامر بن- قيس بنزد آن حضرت رفته و سخن جلاس را بآن حضرت گفت، جلاس عرضكرد: اي رسول خدا عامر دروغ ميگويد، حضرت بهر دوي آنها دستور داد در كنار منبر بروند و قسم بخورند، جلاس در پاي منبر بپاخاست و قسم خورد كه اين حرف را نزده است، عامر نيز بدنبال او برخاست و بخدا قسم خورد كه او اين حرف را زده است آن گاه عامر ادامه داده گفت: خدايا هر كدام از ما را كه راستگو هستيم بوسيله آيه اي بر پيغمبرت آشكار فرما، رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- و مؤمنان نيز آمين گفتند، هنوز مردم از آن مجلس برنخاسته بودند كه اين آيه بوسيله جبرئيل بر آن حضرت نازل شد، و چون بجمله «فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ» رسيد جلاس بر خاست و گفت: مي شنوم كه خداوند توبه را بر من عرضه داشته، عامر بن قيس راست گفت و من اين سخن را گفتم ولي اكنون بدرگاه خدا توبه ميكنم، رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- نيز توبه اش را

پذيرفت.

4- قتاده گفته: اين آيه درباره عبد اللَّه بن ابيّ بن سلول نازل شد كه گفت: «اگر بمدينه بازگشتيم عزيزتر (كه منظور خودش بود) خوارتر را (كه منظورش رسول خدا بود) از آن شهر بيرون خواهد كرد» «1».

5- زجاج و واقدي و كلبي گفته اند: آيه در شأن أهل عقبه نازل شد و آنها كساني بودند كه هم عهد شدند تا در مراجعت از تبوك در عقبه (نام گردنه اي بوده) رسول خدا را بطور ناگهاني بقتل برسانند بدين ترتيب كه نخست تسمه زير شكم شتر آن حضرت را

__________________________________________________

(1)- بشرحي كه در سوره منافقون آيه 8 ذكر شده.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 159

قطع كنند و سپس بدو حمله كنند (يا شتر را رم دهند) رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- از تصميم آنها خبر داد، و اين سخن از معجزات آن حضرت بود، زيرا اطلاع از چنين جرياني جز بوسيله وحي خداي تعالي ممكن نيست، و بالجملة رسول خدا- صلي اللَّه- عليه و آله- راه عقبه را پيش گرفت، و عمار و حذيفة نيز همراه وي بودند كه يكي در جلوي مركب آن حضرت راه ميرفت و ديگري در پشت سر آن، و بمردم دستور فرمود از ميان دره بروند، و آنان كه تصميم قتل آن حضرت را گرفته بودند دوازده يا پانزده نفر بودند بنا بر اختلافي كه در اينباره هست، رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- آنها را شناخت و نام يك يك آنها را برد. و داستان آنها در كتاب واقدي بطور مشروح نقل شده.

و امام باقر عليه السلام فرمود: دوازده نفر آنها از قريش بودند و چهار نفر

ديگر از ساير عرب.

موردي شايسته بود كه آنها سپاس آن نعمتها را بجاي آرند ولي كفران كردند، و نظير اينمطلب نيز در سوره مائده در ذيل آيه «قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنَّا … » گذشت.

«فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ» يعني اگر اين منافقان توبه كنند و بحق بازگردند براي دنيا و آخرت ايشان بهتر است زيرا بدينوسيله رضايت خدا و رسولش را جلب كرده ببهشت دست يافته اند.

«وَ إِنْ يَتَوَلَّوْا» و اگر از حق و گام نهادن در راه راست روي بگردانند.

«يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذاباً أَلِيماً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ» خداوند بعذابي دردناك عذابشان كند، اما در دنيا بحسرت و اندوه و بدنامي، و اما در آخرت بعذاب دوزخ.

«وَ ما لَهُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ» و اينان را در روي زمين نه دوستي باشد، و نه ياوري كه آنها را ياري كند و عذاب خدا را از آنها دفع كند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 161

نفر با هم رازگويي كنند همانند آن است كه از ديگران فاصله گرفته و دور شده اند از اينرو بسخن گفتن آنان نجوي گفته اند، و برخي گفته اند از «نجوة» بمعناي جاي بلندي كه سيل آن را فرا نگيرد گرفته شده و گويا سخن گفتن دو نفر رازگو چنان است كه دست ديگري بدان نرسد.

__________________________________________________

(1)- يعني هر كه فرمانبرداريت كرد او را در برابر فرمانبرداريش پاداش ده و براه راست راهنماييش كن، و هر كه نافرمانيت كرد او را باندازه اي كه دست از ستمكاري بردارد و متنبه گردد كيفر كن و از كينه جويي و انتقام كشيدن خودداري نما.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 163

اگر خدا مالي روزي من كرد بهر صاحب حقي حق او را از آن مال ميپردازم.

رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- دعا كرده گفت: خدايا مالي روزي ثعلبه گردان، ثعلبة پس از اين دعا برفت و گوسفندي گرفت، و اين گوسفند همانند كرم خاكي زمين بسرعت افزايش يافت تا جايي كه شهر مدينه بر او تنگ شد و بيكي از درّه هاي اطراف رفت، ولي باز هم در اثر ازدياد گوسفندان ناچار شد از آنجا هم دورتر برود و همين دوري سبب شد كه از حضور بجماعت و نماز جمعه محروم گردد، تا اينكه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- براي گرفتن زكات مأمور خود را بنزد وي فرستاد، ثعلبه حاضر بپرداخت زكات نشد و بخل ورزيد و در پاسخ مأمور آن حضرت گفت: اين كه از ما مطالبه ميكنيد نوعي جزيه است (كه از كفار دريافت ميكنيد، و اين هم يك نوع باج و خراجي است)! رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- كه اين سخن را شنيد (دو بار) فرمود: اي واي بر ثعلبه، اي واي بر ثعلبه و دنبال آن آيات فوق نازل گرديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 164

و از ابن عباس و سعيد بن جبير روايت شده كه ثعلبه بيكي از مجالس انصار آمده و آنها را گواه گرفته و گفت: اگر خدا از فضل خويش بمن چيزي بدهد زكاتش را ميدهم و حق هر كس را كه در آن حقي داشته باشد ميپردازم، و بخويشاوندان رسيدگي ميكنم، خداي تعالي او را آزمايش كرد، بدين ترتيب كه عموزاده او از دنيا رفت و ثروتي از وي

بدو رسيد ولي ثعلبه بعهد خويش وفا نكرد، و در اينباره آيات فوق نازل گشت.

حسن و مجاهد گفته اند: آيات فوق درباره ثعلبة بن حاطب و معتب بن قشير كه هر دو از طائفه عمرو بن عوف بودند نازل گشت، و آن دو گفتند: اگر خدا مالي روزي ما كرد صدقه خواهيم داد ولي چون خدا مالي روزي ايشان كرد بدان بخل ورزيدند.

ضحاك گفته: آيات فوق درباره چند تن از منافقان بنامهاي: نبتل بن حارث، و جدّ بن قيس، و ثعلبة بن حاطب و معتب بن قشير نازل گشت.

و كلبي گفته: اين آيات درباره حاطب بن ابي بلتعة نازل گشت كه او مال التجارة اي در شام داشت و رسيدن آن مال بطول انجاميد و همين سبب شد كه او در مضيقه سختي قرار گرفت، و از اينرو قسم خورد كه اگر خدا آن مال را بوي برساند صدقه بدهد، و چون خداوند مال مزبور را بدو رسانيد بر طبق قسمي كه خورده بود رفتار نكرد.

داري كردند و حق خداي را از آن دريغ داشتند.

«وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ» و از انجام آنچه خداوند مأمور ساخته بود سرپيچي كرده و از دين خداي تعالي روگردان شدند.

«فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِي قُلُوبِهِمْ» و همين بخل ورزيدن آنها از انجام دستور خداي تعالي، موجب جايگير شدن نفاق در دلهاي ايشان گشت، و اين معنايي است كه حسن در تفسير آيه گفته است.

و مجاهد گويد: معناي آيه اين است كه خداي تعالي بدين سبب آنان را از توبه محروم ساخت چنانچه نسبت به شيطان چنين كرد، و منظورش از اين سخن آن است كه خداي تعالي با اين كلام ما را آگاه ساخت كه آنها توبه نمي كنند چنانچه از وضع شيطان نيز خبر داد كه وي توبه نخواهد كرد زيرا قدرت توبه را از وي سلب فرمود.

«إِلي يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ» يعني تا روزي كه كيفر بخل خود را ديدار كنند، و منظور از ديدار بخل (كه ضمير بدان باز ميگردد) كيفر بخل است، چنانچه در گفتار خداي تعالي: «أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ» «1» همين معني منظور است.

و بنا بر قول دوم (كه فاعل أعقب خداوند باشد ضمير در «يلقونه» نيز بدو باز گردد) و منظور ديدار خداوند است، يعني روزي كه كسي مالك سود و زياني در آن روز نيست جز خداي تعالي، و خداوند در اين آيه خبر از حال اين منافقان دهد كه بر حال نفاق خواهند مرد و همين طور هم شد و اين خود يكي از معجزات رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بود (كه از آينده خبر داد).

«بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ» يعني اين تباهي

حال از كردار بد آنها بديشان رسيد و آن كردار بد همان خلف وعده و دروغ ايشان بود.

«أَ لَمْ يَعْلَمُوا» يعني آيا اين منافقان نميدانند.

__________________________________________________

(1)- كارهاي آنها چون خاكستري است كه باد بر آن بوزد … سوره ابراهيم آيه 18.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 166

«أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ» كه خداوند آنچه در دلهاي خويش پنهان كنند ميداند.

«وَ نَجْواهُمْ» و هم آنچه را در ميان خود بطور سرّي و راز گويند؟ و اين جمله بصورت استفهام است و منظور توبيخ و سرزنش آنها است، و غرض اين است كه اينان بايد اين حقيقت را بدانند.

«وَ أَنَّ اللَّهَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ» و هم بدانند كه خدا داناي هر ناديده اي است.

و غيوب: جمع غيب است، و غيب چيزي است كه به احساس نيايد. و معناي آيه اين است كه خدا ميداند هر چه را از بندگان و ادراك آنان پوشيده باشد چه موجود باشد و چه معدوم و بهر طريقي كه بتوان بعلم آن پي برد، زيرا «علام» صيغه مبالغه است.

و آيه «فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً … » دلالت دارد بر اينكه برخي از گناهان چنان است كه انسان را بگناهان ديگر ميخواند زيرا اينان چون در اداي حق سستي كردند همين كار آنها را تا هنگام مرگ در حال نفاق و دورويي نگاه داشت چنانچه برخي از طاعتها و فرمانبرداريهاي خداوند نيز اينچنين است كه انسان را بكار نيك و اطاعت ديگري ميكشاند، و ترتيب شرايع دين بر همين منوال بوده. و مطلب ديگري كه از اين آيه استفاده ميشود آنست كه خلف وعده و خيانت و دروغ از اخلاق مردمان منافق است، و در روايت صحيح

از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- روايت شده كه آن حضرت فرمود:

نشانه منافق سه چيز است: 1- چون حديث كند دروغ گويد. 2- و چون وعده دهد خلف كند، 3- و چون امانتي نزدش بسپارند بدان خيانت كند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 167

از مردمان منافق) گفتند: عبد الرحمن مردي است ريا كار كه تظاهر را دوست دارد و خوش دارد نامش بر سر زبانها بيفتد و نيز گفتند: خداوند از يك صاع خرما بي نياز و مستغني است، و خلاصه آنها از كساني كه بمقدار زيادتري صدقه ميدادند بنام رياكاري عيبجويي ميكردند، و از آنها كه كمتر داشتند بهمان عنوان كمي و ناچيزي زبان عيبجويي بر آنها باز ميكردند.

«فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ» يعني استهزاشان ميكردند.

«سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ» يعني خدا بكيفر تمسخرشان آنها را تمسخر كند آن گاه كه بسوي دوزخ روند.

«وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ» يعني عذابي دردناك و الم انگيز. و در روايت است كه از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- سؤال شد: كدام صدقه بهتر است؟ فرمود: آنچه را شخص نيازمند فقير طاقت آن را داشته باشد.

«اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ» صيغه «استغفر» صيغه امر است ولي مقصود مبالغه در نوميد ساختن از آمرزش است، يعني اگر بر طبق دستور و فرمان نيز براي آنها استغفار كني يا بعنوان حرمت براي ايشان استغفار نكني در اينجهت يكسان است كه خداي تعالي آنها را نخواهد آمرزيد، چنانچه در جاي ديگر خداي سبحان فرمايد: «سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ» «1» «إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ» و منظور از لفظ هفتاد در اينجا مبالغه است نه اينكه خصوص اين عدد مقصود باشد، مانند اينكه مردم ميگويند: «اگر هزار بار هم بگويي من نمي پذيرم» كه در اينجا منظور آن است كه هر چه بگويي من سخنت را نمي پذيرم نه اينكه مقصود خصوص عدد هزار باشد، در اين آيه نيز

مقصود مبالغه است نه اينكه در عدد هفتاد خصوصيتي باشد يعني براي ايشان آمرزشي نيست.

و برخي گفته اند: عرب را رسم است كه عدد هفت و هفتاد را براي مبالغه بكار ميبرد،

__________________________________________________

(1)- براي آنها يكسان است چه برايشان آمرزش بخواهي و چه آمرزش نخواهي هرگز خداوند آنها را نخواهد آمرزيد (سوره منافقون آيه 6)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 170

و از اينرو به شير درنده «سبع» گويند و منظورشان اين است كه قوت و نيروي او هفت مرتبه زياد شده.

و اما روايتي كه از پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- نقل شده كه فرمود: «بخدا من زياده از هفتاد بار استغفار خواهم كرد» خبر واحدي است و (در اينگونه مسائل) قابل اعتماد نيست. و ديگر آنكه حديث متضمن اينمطلب نيست كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- براي كافران آمرزش ميخواست زيرا اينمطلب بدليل اجماع جايز نيست (و از اينرو بايد مضمون حديث را بر فرض صحت تأويل كرد) و گذشته در روايتي ديگر از آن حضرت آمده كه فرمود: اگر ميدانستم با افزودن استغفار بر هفتاد بار خدا آنها را ميآمرزد من اينكار را انجام ميدادم. و محتمل است كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- اميدوار بود تا شايد در وجود آنها مصلحتي باشد كه شايسته استغفار باشند و از اينرو در صدد بر آمد تا براي ايشان استغفار كند ولي پس از اينكه خداي تعالي وي را از حال آنان آگاه ساخت از اينكار منصرف شد.

و احتمال ديگر آنكه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- پيش از آنكه از كفر و نفاق آنان مطلع گردد، يا پيش از

آنكه آگاه شود كه كافر آمرزيده نميشود براي آنها آمرزش خواست.

و يا اينكه استغفار آن حضرت براي ايشان مشروط بتوبه آنها بود ولي خدا بآن حضرت اطلاع داد كه اينان هرگز ايمان نياورند و از اينرو استغفار تو براي آنها سودي ندارد. اينها احتمالاتي بود كه داده اند و اللَّه اعلم.

«ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» يعني محروميت ايشان از آمرزش حقتعالي بخاطر كفر ايشان بخدا و رسول او بود.

«وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ» معناي آن گذشت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 171

از خودشان (يعني منافقان) بودند، و اينها بخاطر اينكه در راه فرمانبرداري و جلب رضايت حقتعالي متحمل رنجي نشوند و آسوده بسر برند اين سخنان را بيكديگر ميگفتند «قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كانُوا يَفْقَهُونَ» اي محمد بدانها بگو: آتش دوزخي كه با اين تخلف از جهاد براي شما مقرر گشته سوزانتر از اين حرارت است، و بهتر آن است كه از آن آتش سوزان احتراز كنيد، اگر قوانين خداي تعالي و نويد و تهديد او را فهم ميكنيد، زيرا حرارت اين هواي داغ در برابر حرارت سوزان آتش دوزخ قابل توجه نيست.

«فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلًا وَ لْيَبْكُوا كَثِيراً» اين جمله تهديدي است بصورت امر، يعني اين منافقان بايد در اين دنياي فاني زود گذر كم بخندند زيرا هر چه باشد فاني است گذشته از آنكه خنده در دنيا اندك است چون غم و اندوه آن بسيار است. و در آخرت بسيار بگريند زيرا آن روزي است كه اندازه اش پنجاه هزار سال است و چون روزش طولاني است در نتيجه گريه آنها نيز بسيار خواهد بود.

«جَزاءً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ» بكيفر كفر و نفاق و تخلف بي عذر آنان از جهاد، ابن- عباس گفته است: مردمان منافق در دوزخ باندازه عمر دنيا گريه ميكنند در اينمدت اشگشان خشك نمي شود و خواب بچشمشان نميرود. و انس بن مالك از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- روايت كرده كه فرمود: اگر آنچه را من ميدانستم شما نيز ميدانستيد براستي كه كم ميخنديديد و بسيار ميگريستيد.

«فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلي طائِفَةٍ مِنْهُمْ» اگر خدايت تو را از اين سفر و جنگ بسوي گروهي از اين منافقان كه از همراهي و جنگ

در ركاب تو تخلف ورزيدند بازگردانيد.

«فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ» و از تو براي بيرون شدن بهمراهيت در جنگ ديگري اجازه خواستند.

«فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَداً … » بگو هرگز براي جنگي بهمراه من بيرون نيائيد و سبب اين دستور را در آيه بعدي بيان فرموده كه گويد: ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 174

«إِنَّكُمْ رَضِيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفِينَ» كه شما در نخستين بار- يعني در غزوه تبوك- تخلف كرديد پس در هر غزوه اي بايد در خانه بنشينيد.

و در اينكه منظور از «خالفين» (بجاي ماندگان) در آيه چه كساني هستند اختلاف است. حسن و ضحاك گفته اند: منظور زنان و كودكان هستند.

و از ابن عباس نقل شده كه گفته است: منظور مرداني هستند كه بي عذر و جهت از جنگ تخلف ورزيدند.

و برخي گفته اند: منظور مخالفان (با جنگ) هستند. بدليل آنكه فراء در معناي «عبد خالف» و «صاحب خالف» گفته: يعني (بنده و يا همدم) مخالف.

و ديگري گفته: منظور مردمان خسيس و فرومايه است.

و قولي است كه منظور مردمان فساد پيشه و تبهكاران ميباشند. چنانچه گويند:

«نبيذ خالف» يعني فاسد.

و از جبائي نقل شده كه منظور: بيماران و مردمان زمين گير و هر كس كه بخاطر نقصي از جنگ بازمانده است ميباشد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 175

كافر را بوسيله نهي از اينكار اختصاص نميداد.

و از ابن عباس و جابر و قتاده نقل شده كه گويند: پيش از آنكه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- از نماز بر منافقان نهي شود بر جنازه عبد اللَّه بن أبيّ (رئيس منافقان مدينه) نماز خواند، و پيراهن خود را بر او پوشانيد. «1»

و از انس و حسن (بصري) نقل شده كه گفته اند: رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- خواست تا بر جنازه وي نماز بخواند كه جبرئيل (نزديك آمده و) جامه او را گرفت و

__________________________________________________

(1)- از روايت بعدي معلوم شود كه عبد اللَّه بن أبي براي استشفاء از آن حضرت خواست تا پيراهن خود را بوي عطا كند و حضرت نيز بدنبال درخواست او پيراهن خود را براي وي فرستاد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 177

آيه (فوق) «وَ لا تُصَلِّ عَلي أَحَدٍ … » را بر او خواند.

و در روايتي كه زجاج نقل كرده، به رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- عرض شد:

اي رسول خدا چگونه با اينكه وي شخص كافري است پيراهن خود را برايش فرستادي تا خود را بدان كفن كند؟.

حضرت در جواب فرمود: (من ميدانم كه) پيراهن من براي او سودي ندارد ولي من از درگاه خداوند آرزومندم كه بدينوسيله جمع بسياري بدين اسلام در آيند و در روايت است كه چون (قبيله) خزرج مشاهده كردند عبد اللَّه از جامه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- استشفاء ميطلبد هزار نفرشان مسلمان گشتند. و دنبال اين سخنان زجاج گويد: آنچه از بيشتر روايات بدست آيد آن است كه حضرت بر جنازه وي نماز نخواند.

«وَ لا

تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ» (اموال و اولاد ايشان تو را بشگفت نياورد) مخاطب در اين آيه پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- است ولي مقصود امت وي هستند.

«إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الدُّنْيا» و عذاب آنها به اموال و اولاد در دنيا بهمان مصيبتها و اندوه هايي است كه درباره آنها بديشان ميرسد و آنچه مسلمانان بصورت غنيمت از آنها ميگيرند و گذشته با اعتقادي كه آنها ببطلان اسلام دارند دادن زكات و انفاق در راه خدا بر آنها سخت و دشوار است و همين عذابي است براي آنها.

«وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كافِرُونَ» و بميرند در حالي كه كافرند، و نظير اين جمله در آيات پيش نيز با تفسير آن گذشت، و ممكن است هر كدام از اين دو آيه (كه تكرار شده) درباره دسته اي از منافقان بطور جداگانه باشد، نظير آنكه كسي بگويد: بشگفت نياورد تو را وضع زيد، و بشگفت نياورد تو را وضع عمرو.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 178

«خَتَمَ اللَّهُ عَلي قُلُوبِهِمْ» - آيه 7 از سوره بقره.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 180

و حسن گفته: آنها بحدي رسيده اند كه هر كه بدان حد برسد دلش يكسره بميرد.

«فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ» اينان ديگر فرامين خدا و نواهي او را فهم نكنند و دليل هاي او را تدبر ننمايند. سپس بدنبال اين آيات پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- و مؤمنان را مدح فرموده گويد:

«لكِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ» مالهاي خود را در راه خدا و آنچه موجب خوشنودي او است انفاق كنند و با جانهاي خويش با كفار نبرد كنند. و پاداش اين فرمانبرداري آنان از خدا و رسول او همانست كه دنبالش فرمايد:

«وَ أُولئِكَ لَهُمُ الْخَيْراتُ» ايشان را است خوبيها يعني بهشت و نعمتهاي آن. و برخي گفته اند: خيرات: منافع و مدح و تعظيم در دنيا و ثواب و بهشت در آخرت است.

«وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» و اينان با رسيدن بدانچه ميخواستند كاميابند.

«أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ» يعني مهيا كرده و براي ايشان آفريده است.

«جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها» تفسير اين جمله در چند جا گذشت.

«ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ» اين است كاميابي بزرگ، و اينكه آن را به لفظ «عظيم» توصيف فرموده بخاطر همان دوام و عزت و شوكت آن است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 181

و چه آن دسته كه بي عذر از جهاد تخلف نمودند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 183

… و مجاهد گفته: آنها گروهي از قبيله مزينه بودند. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 185

و واقدي گفته: هفت تن از فقراي انصار بودند كه چون گريستند دو تن آنها را عثمان بر مركب خويش سوار كرد و دو تن را عباس بن عبد المطلب و آن سه تن ديگر را يامين بن كعب نضري مركب داد و بدين ترتيب آنان نيز بجنگ حاضر شدند، وي گفته است: مجموع افرادي كه در جنگ تبوك همراه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- آمدند سي هزار نفر بودند كه ده هزار نفر آنها سواره بودند.

است بدان كه عذر عذر داران را پذيرفته و معذورشان داشته، و بدانها مهربان است كه بيش از طاقت آنها چيزي برايشان واجب نكرده.

«وَ لا عَلَي الَّذِينَ إِذا ما أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ … » و نيز باكي و تكليفي نيست و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 186

راهي بر مذمت و عقاب نيست بر آن كساني كه چون بنزد تو آيند و بخاطر نداشتن مركب و هزينه سفر درخواست مركبي و هزينه راهي از تو كنند تا بدان وسيله در همراهي تو بجهاد حاضر شوند، تو در جواب آنها گويي: مركبي كه شما را بدان سوار كنم و چيزي كه ترتيب كارتان را بدان بدهم ندارم.

«تَوَلَّوْا وَ أَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ … » باز گشتند و چشمانشان در اثر اندوه و حزن اشگبار است كه چرا مركبي كه بدان سوار شوند و چيزي كه در راه خرج كنند ندارند تا بدانوسيله با شما بيرون شوند.

«إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَي الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَ هُمْ أَغْنِياءُ» راه عتاب و تكليف بر آن كساني است كه با وجود توانگري و قدرت بر جهاد از تو رخصت ماندن ميخواهند.

«رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ» تفسيرش در آيات پيش گذشت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 187

فَإِنَّ اللَّهَ لا يَرْضي عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ (96)

نزديك مي بيند و براي او ديدني شود چنانچه در گذشته چنين كرد.

«ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلي عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ» يعني پس از مرگ بنزد خداي سبحاني كه پنهان و عيان را ميداند، و از پيدا و ناپيدا چيزي بر او پوشيده نيست باز خواهيد گشت.

«فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» و او شما را بتمام اعمال و كردارتان آگاه كند چه خوب باشد و چه بد، و پاداش و كيفر تمامي آنها را خواهيد ديد.

«سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ» اين منافقاني كه از آمدن با شما تخلف كردند. چون بنزد آنها باز گرديد براي شما قسم ميخورند تا از جرم و گناهشان

__________________________________________________

(1)- آيه 47 از همين سوره.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 189

درگذريد، و آنها را مورد توبيخ و سرزنش قرار ندهيد.

«فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ» از آنها روي بگردانيد و بصورت انكار و خشم از آنها اعراض كنيد «إِنَّهُمْ رِجْسٌ» زيرا كه آنها پليدند و همانطور كه از چيزهاي پليد و نجس اجتناب بايد كرد از آنها نيز بايد اجتناب كنيد.

«وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ جَزاءً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ» جايگاه و بازگشت آنها بكيفر نافرماني هايي كه كرده اند دوزخ است.

«يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ» اينان بخاطر اينكه جلب رضايت شما مردمان با ايمان را بكنند براي شما قسم ميخورند.

«فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يَرْضي عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ» ولي اگر شما هم بخاطر بي اطلاعيتان از حال آنها از ايشان راضي شويد خداي سبحان بخاطر آنكه از حال ايشان آگاه است از اين دسته مردمي كه از فرمانبرداري او سرپيچي كرده و نافرماني نموده اند راضي نخواهد شد. و مقصود اين است كه رضايت شما در صورتي كه خدا از

آنان راضي نباشد براي آنها سودي ندارد، و اين سخن را بدانجهت فرمود كه كسي خيال نكند اگر مردمان با ايمان از آنها راضي شدند خدا هم از آنها راضي شده است.

و منظور از رويهمرفته آن است كه با اينكه خدا از اينان نميگذرد شايسته است كه شما نيز از آنان نگذريد و راضي نشويد.

مطلب ديگري كه از اين آيه استفاده ميشود آن است كه هر كس هدفش جلب رضايت مردم باشد و رضايت خداوند را منظور نداشته باشد خداوند مردم را نيز نسبت باو خشمگين سازد، چنانچه در حديث از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- آمده كه آن حضرت فرمود: هر كه رضايت خدا را بخشم مردم بجويد (و منظورش جلب رضايت خدا باشد اگر چه مردم نسبت بدو خشم كنند) خدا از او خوشنود گشته و مردم را نيز از او خوشنود سازد، و هر كس بوسيله خشم خداوند در صدد جلب رضايت مردم باشد هم خدا بر او خشم كند و هم مردم را نسبت باو خشمگين سازد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 190

مَنْ يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ مَغْرَماً» از باديه نشينان منافق كساني هستند كه هر چه را در راه جهاد و راه خير خرج ميكند غرامت و زيان مي پندارد بخاطر آنكه بثوابي اميدوار نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 192

«وَ يَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوائِرَ» و انتظار حوادث بد روزگار و سرنوشتهاي ناپسند را در مورد شما دارند، زجاج و فراء گفته اند: انتظار مرگ يا كشته شدن مؤمنان را ميبردند، و چشم براه مرگ پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- بودند تا به آئين مشركان باز گردند.

«عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ» ولي بلاء و حوادث بد بر آنها است، يعني آنچه را انتظار ميكشند خود سزاوارتر بدانند و براي هميشه مغلوبند.

«وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» و خدا بگفتارشان شنوا است و به نيتهاي دل آنان دانا و آگاه است، و چيزي از گفتار و مقاصدشان بر خدا پوشيده نيست.

«وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ» و از همان اعراب باديه نشين مردماني هستند كه اعتقادي سالم بخدا و روز جزا و بهشت و دوزخ دارند.

«وَ يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ قُرُباتٍ عِنْدَ اللَّهِ» و آنچه را كه در راه جهاد و راههاي ديگر خيرات خرج ميكنند منظورشان فرمانبرداري در پيشگاه خدا و بزرگداشت فرمان او و مراعات حق وي ميباشد، و يا بگفته بعضي: منظورشان تقرب بخدا است و در طلب ثواب و جلب رضايت او هستند.

«وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ» قتاده گفته: يعني مترصد دعاي رسول خدا- صلي اللَّه عليه- و آله- بخير و بركت براي خود هستند، و ابن عباس و حسن گفته اند: منظور از صلوات رسول استغفار آن حضرت است. و بهر صورت دعاي خير آن حضرت را

براي خود ميخواهند.

«أَلا إِنَّها قُرْبَةٌ لَهُمْ» يعني: دعاي خير آن حضرت موجب تقرب آنها است كه آنها را بثواب خدا نزديك ميسازد. و ممكن است مقصود اين باشد كه همان انفاق و خرج كردن آنها موجب تقرب آنان بخدا است.

«سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ» و اين وعده اي است كه خداي سبحان بآنان داده كه آنان را مورد رحمت خويش قرار دهد و در بهشت داخلشان ميكند، و در اين جمله مبالغه نيز هست به اينكه رحمت خدا بطور كامل آنها را فرا ميگيرد و شاملشان ميشود.

«إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» و خدا آمرزنده گناهانشان ميباشد و بفرمانبرداران خود مهربان است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 193

و آنان نيز از خداي سبحان راضي هستند بخاطر پاداش شاياني كه به فرمانبرداري و ايمان و يقينشان بآنها ميدهد.

«وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي … » يعني تا خدا پايدار و باقي است آنان نيز در نعمتهاي بهشت باقي و پايدار خواهند بود.

«ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ» يعني رستگاري بزرگي كه هر نعمتي در برابرش اندك و كوچك است. و اين آيه دليل بر فضيلت پيشروان در اسلام و امتيازشان بر ديگران است بخاطر آن سختيها و مشقتهايي كه در پيشرفت دين كشيدند، مانند جدايي و دوري از نزديكان و فاميل، و نصرت دين با كمي افراد و زيادي دشمن، و سبقت جستن به ايمان و دعوت بدان، كه در هر يك از اين موارد دچار سختيها و دشواريهاي بسياري گشتند.

و درباره نخستين كسي كه از مهاجرين برسولخدا- صلي اللَّه عليه و آله- ايمان آورد و مسلمان شد اختلاف است. عبد اللَّه بن عباس و جابر بن عبد اللَّه و انس و زيد بن ارقم و مجاهد و قتاده و ابن اسحاق و ديگران معتقدند كه نخستين كسي كه ايمان آورد خديجه بود و سپس علي بن ابي طالب عليه السلام، انس گويد: رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 195

روز دوشنبه مبعوث بنبوت شد، و علي عليه السلام روز سه شنبه (يعني روز ديگر) مسلمان شد و نماز خواند.

مجاهد و ابن اسحاق گفته اند: علي عليه السلام ده ساله بود كه ايمان آورد، و پيوسته با رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بود، چون كه آن حضرت او را از پدرش ابو طالب گرفته و بنزد خود برد و

در كنار خود تربيتش كرد و هم چنان با آن حضرت بود تا وقتي كه مبعوث بنبوت شد.

و كلبي گفته: هنگامي كه علي عليه السلام مسلمان شد نه ساله بود.

و أبو الأسود گفته: دوازده ساله بود، و اين سخني است كه سيد ابو طالب هروي گفته و صحيح هم همين است.

و در تفسير ثعلبي است كه اسماعيل بن اياس بن عفيف از پدرش از جدش عفيف روايت كرده كه گفت: من تجارت ميكردم و در ايام حج بمكه رفتم و بخانه عباس بن- عبد المطلب كه سابقه رفاقتي با او داشتم وارد شدم، و او شغلش آن بود كه بيمن ميرفت و عطر ميخريد و در ايام حج در مكه ميفروخت، روزي من و عباس در مني بوديم كه ديدم هنگام زوال خورشيد جواني بيامد و نگاهي به آسمان كرد آن گاه بسمت كعبه ايستاد و طولي نكشيد پسري بيامد و در طرف راستش بايستاد و بدنبال او زني آمد و پشت سر آن دو ايستاد، آن جوان بركوع رفت آن دو نيز بركوع رفتند، از ركوع برخاسته بسجده رفت آن دو نيز بسجده افتادند، از سجده برخاست آن دو نيز برخاستند.

من كه آن جريان را ديدم بعباس گفتم: جريان بزرگي را مشاهده ميكنم! گفت: آري جريان بزرگي است! گفتم: اين چيست؟ پاسخ داد: اين جوان برادر زاده من محمد بن عبد اللَّه بن عبد المطلب است كه عقيده دارد خدا او را به پيغمبري برانگيخته و بزودي گنجهاي امپراطور ايران و روم را فتح ميكند، و آن پسر علي بن ابي طالب است، و آن زن خديجه دختر خويلد همسر او است و اين

هر دو بدين او در آمده اند، و سوگند بخدا كه در روي كره زمين كسي جز همين سه نفر پيرو اين دين نيستند.

عفيف كندي (راوي حديث) پس از اينكه مسلمان شد ميگفت: اي كاش من

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 196

چهارمي آنها بودم.

و روايت شده كه ابو طالب به علي عليه السلام گفت: اي فرزند اين چه آئيني است كه تو بر آن هستي؟ پاسخداد: پدر جان بخدا و پيغمبرش ايمان آورده ام و هر آنچه آورده تصديق كرده ام و با او براي خدا نماز ميگذارم، ابو طالب بدو گفت: براستي كه محمد جز بكار نيك دعوت نكند او را رها مكن.

و عبد اللَّه بن موسي بسندش از عباد بن عبد اللَّه روايت كرده و گفت: از علي عليه السلام شنيدم كه ميفرمود: منم بنده خدا، و منم برادر رسول خدا، و منم صديق اكبر (راستگوي بزرگ) كسي پس از من اين سخن را نگويد جز دروغگوي تهمت زن، و من هفت سال پيش از مردم نماز گذاردم.

و در مسند سيد ابو طالب هروي است كه از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- روايت كرده كه فرمود: فرشتگان هفت سال بر من و علي درود فرستادند، و اين بدانجهت بود كه كسي جز من و او در زمين نماز نخواند.

و ابراهيم نخعي گفته: نخستين كسي كه پس از خديجه مسلمان شد ابو بكر بود.

و زهري و سليمان بن يسار و عروة بن زبير گفته اند: پس از خديجه نخستين مسلمان زيد بن حارثه بود.

و حاكم ابو القاسم حسكاني بسند خود از عبد الرحمن بن عوف روايت كرده كه در تفسير اين آيه گفته:

«پيشروان نخستين … » ده تن از قريش بودند و نخستين كسي كه از آن ده نفر مسلمان شد علي بن ابي طالب عليه السلام بود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 197

قبر عذابشان ميكنيم.

2- و مجاهد گفته: يعني يك بار در دنيا عذابشان ميكنيم بوسيله اسارت و كشته شدن و بار ديگر در قبر.

3- حصيف روايت كرده كه آنان دو بار بگرسنگي معذب شدند.

4- حسن گفته: يعني يك بار بوسيله گرفتن زكات و ديگري در قبر.

5- ابن اسحاق گفته: يكي خشمي بود كه آنها نسبت بمسلمانان داشتند (كه آنها را معذّب داشت) و ديگري عذاب قبر.

6- برخي گفته اند: يكي عذابي است كه در وقت جان دادن دچار ميشوند كه فرشتگان بصورت و پشت سرشان مي زنند، و ديگري در قبر.

7- و قول ديگري از ابن عباس نقل شده كه عذاب نخست اقامه حدود اسلامي است بر آنان، و عذاب دوم عذاب قبر است، و همه اين وجوهي كه گفته اند محتمل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 199

است و آنچه مسلم است آنكه اين دو عذاب هر دو پيش از آني است كه بدوزخ روند.

«ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلي عَذابٍ عَظِيمٍ» آن گاه در روز قيامت بعذاب هميشگي دوزخ دچار گردند.

«وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ» و از مردم مدينه يا از اعراب باديه نشين مردمان ديگري هستند كه بگناهان خويش اعتراف كردند يعني دانسته اقرار كردند.

«خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً» يعني كارهاي نيكي انجام ميدهند و كارهاي بد و زشتي هم ميكنند.

«عَسَي اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ» (اميد است خدا توبه شان را بپذيرد) مفسران گويند: هر كجا نسبت لفظ «عسي» (كه به معناي اميد و شايد است) بخدا داده شد، انجام شدني است، منتهي به اين لفظ فرمود تا آنان ميان بيم و اميد باشند و چنان نباشد كه يكسره بعفو و گذشت خدا تكيه كنند و از توبه

دست بازدارند.

و برخي از تابعين «1» گفته اند: براي اين امت آيه اي در قرآن اميدوار كننده تر از اين آيه نيست.

ضمناً اين آيه دليل بر بطلان گفتار كساني است كه گويند اعمال بد كارهاي خوب را «حبط» كرده و از بين ميبرد و يا بالعكس، زيرا خدا در اين آيه ميفرمايد:

اعمال خوب و بد را بهم آميختند و بنا بر قول به «احباط» جمع آنها ممكن نيست و با آمدن يكي از آنها ديگري از بين ميرود.

«إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» و اين جمله علت قبول توبه گنهكاران است كه ميفرمايد:

همانا خدا آمرزنده و مهربان است.

بمسجد آمده آنها را باز كرد، آن سه نفر رفتند و اموال خويش را بنزد رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- آورده گفتند: اين اموال ما است كه ما را از آمدن با تو بازداشت اكنون آنها را بگير و صدقه بده.

رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- فرمود: دستوري درباره آنها بمن نرسيده، تا اينكه آيه (بعدي): «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً … » نازل شد.

و علي بن ابي طلحة و ابن عباس گفته اند: آنان ده نفر بودند كه از آن جمله ابو لبابة بود.

و سعيد بن جبير و زيد بن اسلم گفته اند: آنان هشت تن بودند كه از آنها بود:

ابو لبابه و هلال و كردم و ابو قيس.

و قتادة گفته: هفت نفر بودند. و برخي ديگر گفته اند: پنج نفر بودند.

و از امام باقر عليه السلام روايت شده كه آن حضرت فرمود: اين آيه درباره ابو لبابة نازل شد و نام شخص ديگري را ذكر نفرموده. و سبب نزول آن در اين روايت داستان بني قريظة و سخن ابو لبابة است كه بدانها گفت: اگر بحكم رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- تن دهيد كشته خواهيد شد، چنانچه مجاهد نيز همين قول را اختيار كرده است.

و زهري گفته: آيه درباره خصوص ابو لبابة نازل شد كه در جنگ تبوك از رفتن با رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- خود داري كرد و پس از آن بشرحي كه در بالا ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 201

گفته شد خود را بستون مسجد بست، و چون حضرت او را از ستون باز كرد بدانحضرت گفت: اي رسول خدا براي اتمام توبه ام

بايد از اين شهري كه در آن مبتلاي بگناه شده ام هجرت نمايم و اموال خود را نيز همه را واگذار كنم، رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بدو فرمود: اي ابا لبابة پرداخت ثلثي از مال تو را كافي است (و دو ثلث ديگر را براي خود نگهدار).

و بنا بر تمام اقوالي كه ذكر شد اين مطلب مسلم است كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- پس از اين جريان ثلث مال آنها را گرفت و دو ثلث ديگر را بخودشان واگذار كرد، و اين عمل مطابق دستوري بود كه از خداوند بدو رسيده بود كه فرمود:

«خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ … » يعني قسمتي از اموال آنان را بگير، و نفرمود «خذ أموالهم» همه اموالشان را بگير

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 202

و منظور صدقه واجب (و زكات) نيست بلكه اين دستور براي كفاره گناهان ايشان بود.

ولي جبائي و بيشتر مفسران گفته اند: منظور همان زكات واجبي است كه در اسلام فرض شد و ظاهر بنظر ما نيز همين است كه مقصود زكات واجب ميباشد، زيرا وجهي ندارد كه ما آيه را بر دسته مخصوصي حمل كنيم، و بنا بر اين خداوند در اين آيه بدريافت زكات از مالكين نصاب دستور فرموده است، و نصاب آن در نقره دويست درهم است، و در طلا چون به بيست مثقال برسد، و در شتر چون به پنج رأس برسد، و در گاو وقتي به سي رأس رسيد، و گوسفند چون به چهل برسد، و از غله و ميوه جات چون بمقدار پنج وسق «1» برسد.

«تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها» يعني اين صدقه آنها را از گناهان پاك كند، و تو اي

__________________________________________________

(1)- وسق شصت صاع است و هر صاعي قريب سه كيلو است، ضمناً بايد دانست كه براي اطلاع از تمامي حكم زكات و خصوصيات و فروع آن بايد بكتب فقهي رجوع كرد، و در اينجا مؤلف بطور اجمال اشاره بچيزهايي كه زكات در آنها واجب است كرده، و در تمام موارد زكات نيز نصاب اول آن را ذكر فرموده، و منظور از ميوه جات هم لا بد خرما و مويز است، و گرنه در ساير ميوه جات مستحبّ است و واجب نيست بشرحي كه فقهاء در كتب فقهي متعرض شده اند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 204

پيغمبر آنها را بوسيله آن پاك گرداني و دعا كني كه آنها بدينوسيله از پاكان گردند (كه «تطهر» بصورت مضارع غايب خوانده شود و فاعلش صدقه باشد

و تزكيهم خطاب به پيغمبر اكرم باشد)، و برخي گفته اند: معناي آيه اين است كه تو آنها را پاك كني و هم تو آنها را پاكيزه گرداني كه هر دو جمله خطاب به پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- باشد.

«وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ» دستوري است از خداي تعالي به پيغمبر خود- صلي اللَّه عليه و آله- كه چون از آنها صدقه (يا زكات) را دريافت كردي براي قبولي صدقه شان درباره آنها دعا كن، چنانچه در اينگونه موارد ميگويند: خدا در برابر آنچه داده اي پاداش نيكت دهد و به باقيمانده مالت بركت دهد. و در روايت است كه چون مردمي صدقه بنزد آن حضرت ميآوردند درباره آنها اينگونه دعا ميكرد «اللهم صلّ عليهم» (خدايا بر اينان رحمت فرست) و بخاري و مسلم در كتاب صحيح خود از عبد اللَّه بن ابي أوفي- كه از اصحاب بيعت شجره است- روايت كرده اند كه چون صدقه براي آن حضرت آورد چنين دعا كرد: «اللهم صلّ علي آل ابي أوفي» (خدايا بر خاندان ابي أوفي رحمت فرست).

«إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ» يعني دعاهاي تو مايه آرامش دل آنها است، و ابن عباس گفته: يعني رحمتي است براي آنها، و قتاده و كلبي گفته اند: يعني براي آنها مايه اطمينان قلبي است كه خدا آن را از آنها پذيرفته است، أبو عبيده گفته: يعني موجب ثبات و استقامت آنها ميباشد.

«وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» و خدا دعاي تو را مي شنود و بحال آنها در مورد صدقه هاشان دانا است.

«أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ» (آيا ندانند كه خدا توبه بندگانش را مي پذيرد) و اين جمله استفهامي است كه منظور آگاه ساختن مخاطب

است بر آنچه بايد آن را بداند. و جهت آنكه بايد اينمطلب را بداند كه همانا خداوند توبه را مي پذيرد آنست كه چون بدان آگاه شد همان آگاهي او را بتوبه و توجه بسوي حق واميدارد و از اينرو دانستن آن لازم است تا در نتيجه از عقاب خود را نجات دهد و بدرك ثواب نائل گردد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 205

و سبب بيان اينمطلب از جانب خداي تعالي آن بود كه چون آنها از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- درخواست كردند براي كفاره گناهانشان اموالي از آنها بگيرد آن حضرت دريافت آن را موكول برسيدن دستوري از خداي تعالي در اينباره كرد، و خداوند در اين آيه بيان فرمايد كه پذيرفتن توبه بدست خدا است و او است كه بايد توبه بندگان را بپذيرد.

«وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ» و صدقه ها را قبول كند و بدان پاداش دهد، جبائي گفته:

خداوند در اين آيه دريافت پيغمبر و مؤمنان را از راه تشبيه و مجاز دريافت خود دانسته چون دريافت آنها بدستور خدا بود، و در روايت از پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- رسيده كه صدقه پيش از آنكه بدست سائل برسد بدست خدا ميرسد، و اين تعبير بخاطر آن است كه بندگان شوق بيشتري در انجام آن پيدا كنند.

«وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَي اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ» اين دستوري است كه خداي سبحان به پيغمبر خود ميدهد كه بمسلمانان گوشزد كند هر آنچه را خدا بشما دستور داده انجام دهيد با توجه بدانكه خدا پاداش اعمالتان را ميدهد زيرا كه او عمل شما را مي بيند، و مثل آن است

كه فرموده باشد: هر كاري بكنيد خدا آن را مي بيند.

و برخي گفته اند: منظور از ديدن خدا آگاه بودن و دانستن او است، يعني خدا كارهاي شما را ميداند و بدان پاداش ميدهد. و اضافه ميفرمايد كه: پيغمبر او هم آن را ميداند و در نزد خدا بدان گواهي ميدهد و هم چنين مؤمنان نيز آن را ميدانند و در اينكه منظور از مؤمنان در آيه چه كساني هستند اختلاف است، دسته اي گفته اند: منظور شهيدان هستند. و برخي گويند: مؤمنان در اين آيه فرشتگاني هستند كه اعمال بندگان را يادداشت ميكنند.

و در روايات ما شيعيان آمده كه اعمال اين امت را در هر روز دوشنبه و پنجشنبه بنظر رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- و ائمه هدي عليهم السلام ميرسانند و آن بزرگواران آنها را مشاهده ميكنند، و منظور از مؤمنان نيز در اين آيه همان ائمه هدي عليهم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 206

السلام هستند.

«وَ سَتُرَدُّونَ إِلي عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ» يعني و بزودي بنزد خداوندي كه داناي نهان و عيان است باز گرديد.

«فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» و او شما را بكارهايي كه كرده ايد آگاه ميسازد و بدانها پاداشتان دهد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 207

خدا- صلي اللَّه عليه و آله- كه در مسجد بود آمدم، و شيوه آن حضرت چنان بود كه هر گاه بخاطر خبر خوشي مسرور ميشد رويش همچون قرص ماه ميدرخشيد، در اينوقت مشاهده كردم رويش از خوشحالي ميدرخشد و چون مرا ديد فرمود: مژده باد تو را ببهترين روزهاي زندگيت از روزي كه مادر تو را زائيده، كعب گويد: گفتم: آيا اين مژده از طرف خدا است يا از طرف خود شما است؟ فرمود:

از خدا است.

كعب نيز بشكرانه اينكه خدا توبه اش را پذيرفته ثلث مال خود را در راه خدا صدقه داد.

القرآن، ج 11، ص: 209

براي نماز) نه ايست، زيرا مسجدي كه از نخستين روز بنيان آن بر پرهيزكاري بنا شده سزاوارتر است كه در آن بايستي (و اقامه نماز كني)، در آن مسجد مرداني هستند كه دوست دارند پاكيزه گردند و خدا پاكيزگان را دوست دارد (108) آيا آنكه شالوده بناي خود را بر تقوي (و پرهيزكاري) بنا كرده بهتر است يا آنكه شالوده اش را بر لب پرتگاهي ريزان نهاده كه در آتش دوزخش اندازد، و خدا مردم ستمكار را هدايت نميكند (109) پيوسته اين بنائي كه ساخته اند مايه اضطراب و حيرت دلهاي ايشان است تا وقتي كه دلهاشان پاره پاره شود و خدا دانا و فرزانه است (110).

است، و براي اثبات اين سخن به اين آيه استدلال كرده كه در اينجا خدا ميفرمايد: كار آنها بدست خدا است كه بخواهد عذابشان كند يا بخواهد آنها را ببخشد، و اگر قبول توبه بر او واجب بود تعلق بر مشيت و اراده خدا معني نداشت. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 211

كه سيل آن را برده باشد؟

هار: ساقط و ريخته شده.

آن مسجد نماز ميگذاريم، و چون آن حضرت از تبوك بازگشت آيات فوق درباره مسجد مزبور نازل شد.

مكه بسوي طائف گريخت و هنگامي كه مردم طائف مسلمان شدند بشام رفته و از آنجا بسوي روم رفت در آنجا بدين نصاري در آمد. وي پدر حنظله غسيل الملائكه بود كه در جنگ احد در ركاب پيغمبر (ص) شهيد گرديد هنگامي كه جنب بود و ملائكه او را غسل دادند و رسول خدا (ص) ابا عامر را فاسق ناميد و او براي منافقين پيغام فرستاد كه آماده پيكار شويد و مسجدي بسازيد. من نيز بسوي امپراطور خواهم رفت و لشكري از آنجا خواهم آورد تا محمد را از شهر بيرون نمائيم. منافقين منتظر بودند تا ابو عامر بيايد ولي او قبل از اينكه بامپراطور روم برسد از اين جهان رخت بر بست.

«وَ لَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْني » و آنها سوگند ياد ميكنند كه ما از بناي اين مسجد نظري جز كار خير نداريم و نميخواهيم اين مسجد را بسازيم مگر براي توسعه و كمك بناتوانان و بيماران مسلمان. خداوند پيغمبرش را از نيت شوم و طينت بد آنها آگاه كرده و فرمود:

«وَ اللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ» و خدا گواهي دهد كه آنها دروغ ميگويند و گواهي خداوند براي رسوايي كسي كه او بدروغش گواهي دهد كافي است و چون رسول خدا از تبوك بازگشت بنزد عاصم بن عوف عجلاني و مالك بن دخشم كه از قبيله بني عمرو بن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 213

عوف بود فرستاد و بدانها دستور داد باين مسجدي كه مشتي ستمگر بنا كرده اند برويد و آن را ويران كرده بسوزانيد و روايت شده كه آن حضرت عمار بن ياسر و وحشي را فرستاد تا آن

را آتش زدند. و دستور داد كه آنجا را زباله داني كرده و مردارها را در آن بياندازند. و بدنبال آن جريان خداي سبحان از اقامه نماز در آن نهي فرمود:

«لا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً» يعني هرگز در آن نماز نگزار و سپس قسم ياد كرده فرمود:

«لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوي مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ» يعني قسم بخدا مسجدي كه از نخستين روز بناي آن، اساس و بنيانش بر تقوي و اطاعت خدا ساخته شده.

«أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ» سزاوارتر است كه در آن اقامه نماز كني و در اينكه اين مسجد كدام بوده اختلاف است، ابن عباس و حسن و عروة بن زبير گفته اند كه مراد مسجد قباء است. زيد بن ثابت و ابن عمرو ابي سعيد خدري گفته اند كه مقصود مسجد رسول خدا است. و روايت شده از پيغمبر (ص) كه فرمود آن همين مسجد من است و نيز ابو مسلم گويد كه مقصود هر مسجدي است كه براي اسلام و براي خاطر خدا بنا شود. سپس مسجد و اهل آن را توصيف نموده ميفرمايد:

«فِيهِ» يعني در اين مسجدي كه بر پايه تقوي و پرهيزكاري بنا شده است.

«رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا» مرداني هستند كه دوست دارند براي خدا نماز گذارند در حالي كه ببهترين پاكيزگي پاك باشند و حسن گفته: يعني دوست دارند از گناهان پاك گردند و همين معني از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السلام روايت شده و در روايت است كه پيغمبر از اهل قباء پرسيد شما براي تطهير چه ميكنيد كه خداي تعالي شما را بدان نيكو ستايش كرده گفتند: ما جاي غائط را (با آب) شستشو ميدهيم حضرت

فرمود خداوند درباره شما نازل فرموده:

«وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ» و خداوند پاكيزگان را دوست ميدارد، سپس خداي سبحان فرق ميان دو مسجد را اينگونه بيان فرمايد:

«أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلي تَقْوي مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلي شَفا جُرُفٍ هارٍ» بيانش در پيش گذشت، خداي تعالي تشبيه فرموده بناي آنها را بر آتش دوزخ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 214

به بناي كناره جويي ويران يعني همانطور كه بناي بر كناره جوي ويران در آب فرو ميريزد هم چنان بناي اينان در آتش دوزخ سقوط كرده و فرو ميريزد.

يعني عمل شخص متقي و پرهيزگار با عمل آدم منافق مساوي نيست زيرا كارهاي اشخاص متقي بر اصل صحيح و ثابتي استوار است و عمل منافق بر اصل ثابتي استوار نبوده و سريع الزوال است.

«فَانْهارَ بِهِ فِي نارِ جَهَنَّمَ» ترجمه و تفسيرش گذشت، و از جابر بن عبد اللَّه روايت شده كه گفت مسجد ضرار را (پس از سوختن) ديدم كه از آن دودي بيرون ميآمد.

«لا يَزالُ بُنْيانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ» يعني پيوسته اين بنائي كه كرده بودند موجب شك و ترديد در دلهاشان شده بود كه در ظاهر تظاهر باسلام ميكردند و در باطن بر نفاق خود پايدار بودند.

و گفته شده معناي آن ناراحتي و خشمي بود كه در دلهاشان پديد آمده بود. و بقول ديگر حسرتي بود كه در دلهاشان پديدار گشته و در آن حسرت بسر ميبردند.

«إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ» يعني تا وقتي كه بميرند. و مراد آيه اين است كه آنها از خطا و گناه خود دست نميكشند و توبه نميكنند تا اينكه بر

نفاق و كفرشان بميرند و چون مردند بوسيله مرگ، كيفر دست كشيدن از ايمان و ثبات در كفر را ببينند.

و برخي گفته اند: معناي آن اين است كه مگر توبه كنند توبه اي كه از شدت پشيماني و حسرت بر گذشته دلهاشان پاره پاره شود.

«وَ اللَّهُ عَلِيمٌ» و خدا آگاه است به انديشه هاي آنها در ساختن مسجد ضرار.

«حَكِيمٌ» و فرزانه است در دستوري كه براي ويراني و جلوگيري از اقامه نماز در آن داده است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 215

با زبان صورت نگيرد. و پيغمبر (ص) فرمود اي علي اگر خدا بدست تو انساني را هدايت كند بهتر است براي تو از آنچه خورشيد بر آن ميتابد. و اما جهت اينكه فقط خداي سبحان از خريد جان و مال نام برده اينست كه عبادات دو گونه است بدني و مالي و قسم ديگري ندارد و روايت شده كه خداوند سبحان با مؤمنان سودا كند و از اينرو ارج و بهاي آنان را بالا برده و بهشت قرار داده است.

امام صادق عليه السلام ميفرمود: أيا مردماني كه همتي نداريد (و در فكر ارزش خود نيستيد) بهاي بدنهاي شما بهشت است، جز بدان خود را نفروشيد، و اصمعي اين

__________________________________________________

(1)- كيست كه بخدا وام دهد وام دادن نيكويي.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 217

سه شعر را نيز از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمايد:

اثامن بالنفس النفيسة ربها فليس لها في الخلق كلهم ثمن «1»

بها نشتري الجنات ان انا بعتها بشي ء سواها ان ذلكم غبن «2»

اذا ذهبت نفسي بدنيا اصبتها فقد ذهب الدنيا و قد ذهب الثمن «3»

«يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ» بيان علتي است كه خدا بخاطر همان آنان را خريداري كرد (كه همان كار زار كردن در راه خدا باشد).

«فَيَقْتُلُونَ» مشركين را ميكشند.

«وَ يُقْتَلُونَ» و مشركين نيز از آنها ميكشند. يعني بهشت پاداش جهاد آنها است چه بكشند و چه كشته شوند.

«وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا» يعني اينكه بهشت پاداش آنهاست وعده حقي است از جانب خدا و هيچ شك و شبهه اي در آن نيست. و در حقيقت معناي آن چنين است كه خدا به آنها وعده بهشت داده بضمانت خود

و آن وعده حقي يعني وعده راستي است كه هيچگونه در آن تخلف نيست.

«فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ» زجاج گويد: اين دليل بر اينست كه خداوند هر ملتي را كه دستور بجهاد داده، وعده بهشت نيز بآنها داده است.

«وَ مَنْ أَوْفي بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ» يعني احدي از خدا وفا كننده تر بعهد خود نيست زيرا خدا بعهد خود وفا نموده و هيچگاه خلف وعده نمينمايد.

«فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بايَعْتُمْ بِهِ» پس باين سوداگري خورسند باشيد تا بواسطه اين سوداگري آثار سرور و خوشحالي در چهره تان هويدا گردد، زيرا شما كالا را

__________________________________________________

(1)- جان خود را در نزد پروردگارش بمعرض فروش ميگذارم چون در تمامي خلق براي آن بهايي وجود ندارد.

(2)- و بدان بهشت را خريداري ميكنيم و اگر بچيز ديگري جز بهشت آن را بفروشم مغبون گشته ام.

(3- اگر در مقابل جان خود مال دنيايي بدست آورم با رفتن از دنيا آن بهاء و مال هم از دستم برود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 218

بمالك آن فروخته و بهاي آن را گرفتيد و ديگر اينكه چيز فاني را به باقي و آنچه زائل شدني است به كالاي دائمي فروختيد.

«وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ» اين خريد و فروش، پيروزي بزرگي است كه هيچ چيز بپايه آن نميرسد سپس خداي سبحان مؤمنيني را كه از آنها جان و مالشان را خريده، باين صفات توصيف كرده ميفرمايد:

«التَّائِبُونَ» كساني كه بسوي طاعت خدا بازگشت مينمايد و از خلق بسوي وي بريده و از كارهاي زشت گذشته خويش پشيمان گشته اند.

«الْعابِدُونَ» آنهايي كه خداي يگانه را پرستش نموده و با انجام اوامر و نواهي او روي خواري بدرگاهش نهند. حسن و

قتاده گويند: آنهايي كه بدنهاي خود را در روز و شب بعبادت واميدارند و خداي را در آساني و سختي ميپرستند.

«الْحامِدُونَ» حسن گويد: يعني كساني كه خداي را در همه حال حمد و ستايش مي نمايند ديگري گفته مراد آنهايي هستند كه نعمتهاي خدا را با ديده اخلاص سپاسگزاري كنند.

«السَّائِحُونَ» ابن عباس و ابن مسعود و حسن و سعيد بن جبير و مجاهد گفته اند:

كه مراد روزه دارانند. و از پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- روايت شده كه فرمود: سير و سياحت امت من روزه است، و نيز گفته شده آنها كساني هستند كه در زمين گردش ميكنند و از عجائب خلقت خداي تعالي عبرت ميگيرند. عكرمه گويد آنها طالبان علم هستند كه در جستجوي آن در زمين گردش ميكنند.

«الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ» يعني آنهايي كه نماز واجب و فريضه را كه در آن ركوع و سجود است بجا ميآورند.

«الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ» ذكر «واو» در اينجا دليل بر اين است كه امر بمعروف مستلزم نهي از منكر ميباشد و گويا آنها هر دو يك چيزند و ديگر اينكه در پيشتر جاها نهي از منكر به امر بمعروف مقرون است و از اينرو «واو» در اينجا آمده تا دلالت بر اين مقارنه و نزديكي كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 219

«وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ» ابن عباس گويد: يعني آنان كه باطاعت خداوند قيام كنند و آنهايي كه فرائض خدا و اوامر او را انجام داده و از نواهي او اجتناب مي كنند. زيرا حدود خداوند دستورات و نواهي او است.

«وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ» اين دستوري است به پيغمبر صلي اللَّه عليه و آله كه

تصديق كنندگان خداوند و معترفان نبوت خود را به ثواب جزيل و منزلت بزرگ و مخصوص مژده دهد، در صورتي كه تمام اين اوصاف در آنان جمع باشد و بزرگان ما روايت كرده اند كه اين صفات مختص به ائمه معصومين ميباشد. زيرا اين اوصاف بطور كامل در شخص ديگري جز آنها جمع نشود.

زهري حضرت علي بن الحسين (ع) را در راه حج ديدار كرد و بآن حضرت عرضكرد:

جهاد و سختي آن را واگذاردي و رو بحج آوردي، با اينكه خداي سبحان فرمايد:

«إِنَّ اللَّهَ اشْتَري مِنَ الْمُؤْمِنِينَ … » تا آخر؟ حضرت در پاسخش فرمود: آيه دنبالش را نيز بخوان كه فرمايد: «التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ … » تا آخر پس فرمود: هر گاه مردماني را كه داراي اين صفات باشند ديدار كنيم در آن وقت فضيلت جهاد بهمراه آنان از حج بيشتر خواهد بود (و بهمراه آنها بجنگ ميرويم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 220

كار را اختيار نمايد و معناي آن اين بود كه خداوند طلب استغفار و آمرزش براي مشركين را در دين و حكم خود قرار نداده است، گرچه مهر و محبت خويشاوندي و علاقه رحم آنان را وادار بآمرزشخواهي براي آنها كند. پس از آنكه آشكار شد براي ايشان كه آنان را عذابي بزرگ است.

سپس خداي سبحان علت استغفار ابراهيم را براي پدرش با اينكه كافر بود بيان ميكند- چه روي سخن آنان كه ميگويند پدر حقيقي او بود و چه بگوئيم جدّ مادري و يا عمويش بود چنانچه بزرگان ما گفته اند-.

«وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِيَّاهُ» يعني استغفار ابراهيم براي پدرش نبود جز از روي وعده اي كه داده بود و در اينكه چه كسي اين وعده را داده بود اختلاف است كه آيا از طرف ابراهيم بود يا پدرش و برخي گفته اند كه پدرش وعده داد كه هر گاه او برايش طلب آمرزش كند ايمان خواهد آورد و ابراهيم روي اين وعده بود كه براي او استغفار كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 222

«فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ» پس هنگامي كه ابراهيم متوجه شد كه پدرش دشمن خداست و بوعده خويش وفا نمي كند.

«تَبَرَّأَ مِنْهُ» از وي بيزاري جست و برايش دعا ننمود. ابن عباس و مجاهد و قتاده گويند: عداوت و دشمني او با خدا هنگامي آشكار شد كه او در حال كفر مرد.

و گفته شده كه وعده از طرف ابراهيم داده شد كه گفت من تا موقعي كه در قيد حياتم براي تو استغفار خواهم نمود و شرط استغفار او ايمان آوردن پدرش بود و

همين كه از ايمان آوردن وي مأيوس شد از او بيزاري جست.

«إِنَّ إِبْراهِيمَ لَأَوَّاهٌ» ابن عباس گويد يعني: ابراهيم دعا كننده اي پر گريه و پر دعا بود و همين معني از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است.

حسن و قتاده گفته اند: اوّاه بمعني مهربان نسبت ببندگان خدا است.

و كعب گفته: اوّاه كسي است كه چون نام آتش دوزخ را برايش ببرند بگويد:

اوه. و ابن عباس گويد: اوّاه در لغت حبشه بمعني مؤمن است.

عكرمه و مجاهد گويند: اوّاه بمعني يقين دارنده است.

و نخعي گويد: اوّاه بمعناي عفيف و پاكدامن است.

عطا گويد: اواه كسي را گويند كه از آنچه خداي عز و جل خوش ندارد روي گردانيده و ترك كند.

عبد اللَّه بن شداد از پيغمبر (ص) روايت كند كه فرمود: اوّاه خاشع و زاري كننده است.

عقبة بن عامر گويد: اوّاه كسي است كه بسيار براي خدا تسبيح گويد.

ابي عبيده گويد: اوّاه بكسي گويند كه از روي ترس آه كشد و با يقين به اجابت دعايش زاري كند و ملازم طاعت حق باشد.

زجاج گفته: قول ابي عبيده جامع بيشتر معاني اوّاه است كه اهل تفسير گفته اند.

«حَلِيمٌ» گويند: حلم ابراهيم بحدي بود كه شخصي او را آزار و شماتت نمود. ابراهيم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 223

در پاسخ او گفت: خدا ترا هدايت كند. ابن عباس گفته: حليم بمعناي بزرگ است و در اصل حليم بكسي گويند كه بر آزار مردم شكيبا و از خطا و گناهشان در گذرد.

بدنبال آن خداي تعالي از دعا كردن براي آنها پس از مرگشان نيز نهي فرمود و چون سخن از نهي پيغمبر (ص) و مؤمنان براي دعاي بر مشركان پس از مرگشان بميان آمد خداوند داستان ابراهيم و عذر در آمرزشخواهي او را براي پدرش بيان فرمود. و جمله «إِنَّ إِبْراهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ» نيز بدين مناسبت ذكر شده كه چون مردي رئوف و مهربان بود اخلاصش در وقت دعا بيشتر و علاقه و حرصش در نجات دادن نزديكان خود از عذاب زيادتر بود و با اينحال چون از رستگاري پدر مأيوس گشت از وي بيزاري خست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 224

بتمام دانستنيها آگاه است و چيزي نيست كه خداوند از آن بي خبر باشد زيرا علم خدا عين ذات اوست.

«إِنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» ملك: يعني تسلط و فرمانروايي بر چيزي براي كسي كه سياست و تدبير آن بدست او است.

«يُحْيِي وَ يُمِيتُ» جماد را زنده ميكند و حيوان را ميميراند.

«وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ» غير از خدا نگهباني كه شما را حفاظت كند و سرپرستي كه كارهاي شما را سرپرستي بنمايد و ياوري كه شما را ياري دهد و عذاب را از شما دفع نمايد وجود ندارد.

خيثمة- يعني عبد اللَّه بن خيثمة- از كساني بود كه از رفتن به تبوك تخلف كرد تا وقتي كه ده روز از رفتن رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- گذشت، در آن روز- كه روز گرمي بود- بخانه نزد دو تن از زنانش كه هر يك سايبان خانه خود را مرتب ساخته و بوسيله آب آن را خنك كرده و خوراكي براي وي آماده ساخته بودند بيامد و چون آن منظره را ديد گفت: سبحان اللَّه! پيغمبر خدايي كه گناه گذشته

__________________________________________________

(1)- يعني بدانها گفتم يقين كردند بدو هزار مرد مسلحي كه سرانشان زره هاي فارسي پوشيده اند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 228

و آينده اش را خدا آمرزيد در سوز گرما و سرماي بيابان اسلحه جنگ بدوش كشد ولي ابو خيثمة در زير سايبان خنك و خوراك آماده در كنار زنان زيبا بسر برد؟ اين انصاف نيست! سپس رو بزنان خود كرده گفت: سوگند بخدا با هيچيك از شما سخن نميگويم و زير سايبان نميآيم تا خود را به پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- برسانم، اين سخن را گفت و بر شتر خويش سوار شده بسرعت راه تبوك را پيش گرفت، و هر چه زنانش با او سخن گفتند پاسخشان را نداد و بسرعت آمده تا نزديك تبوك رسيد، مردم كه از دور وي را مشاهده كردند گفتند: سواري از راه ميرسد، پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله فرمود: واي بر تو أبا خيثمة هستي! و چون نزديك شد مردم گفتند: يا رسول- اللَّه ابا خيثمة است، وي از شتر پياده شد و بنزد رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- رفته سلام كرد،

حضرت بدو فرمود: واي بر تو اي أبا خيثمة! ابو خيثمة جريان خود را براي آن حضرت نقل كرد و رسول خدا درباره اش دعاي خير فرمود، و منظور از آيه نخست او است كه در آغاز انحرافي در دلش پيدا شد، و از رفتن با رسول خدا تخلف كرد و سپس خدا پا بر جايش ساخت. و اما آيه دوم درباره كعب بن مالك و مرارة بن ربيع و هلال بن امية نازل شد كه آنان از رفتن به تبوك خود داري كردند اما نه از روي نفاق بلكه از روي تنبلي، و سپس پشيمان گشتند. و چون رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بمدينه باز گشت بنزد آن حضرت آمده عذر خواهي كردند ولي رسول خدا پاسخشان را نداد و بمسلمانان نيز دستور داد با آنها سخن نگويند، مردم نيز حتي كودكان خردسال به پيروي از دستور رسول خدا از آنها كناره گرفتند، زنانشان كه چنان ديدند بنزد رسول خدا آمده گفتند: ما نيز از آنها كناره گيري كنيم؟ حضرت فرمود: نه، ولي مواظب باشيد آنها با شما نزديكي نكنند، اين جريان سبب شد كه شهر مدينه بر آن سه نفر تنگ شود و از اينرو از شهر بيرون رفته بكوهها پناه بردند، و خانواده هاي آنها غذا برايشان ميبردند ولي با آنها سخن نمي گفتند، چند روزي بر اينمنوال گذشت و آن سه نفر پهلوي يكديگر بسر ميبردند تا اينكه يكي از آنها گفت: مردم كه از ما بريده اند و كسي با ما سخن نميگويد خوبست ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 229

ما هم از يكديگر جدا شويم و بدنبال اين سخن آن

سه نفر نيز از هم جدا شده هر يك بسويي رفت و پنجاه روز تمام بدينحال بسر بردند و بدرگاه خداي تعالي زاري و تضرع و توبه كردند تا اينكه خداوند توبه شان را پذيرفت و اين آيه در شأنشان نازل شد.

را از اين عمل نگاه داشت و همراه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- رفتند.

«ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ» و خدا پس از اين لغزش از آنها گذشت، و منظور از «زيغ» كه بمعناي لغزش و انحراف است همان اراده باز گشت آنها از جنگ است نه لغزش در ايمان.

«إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِيمٌ» كه خداوند بآنها رئوف و مهربان است كه با رحمت خويش لغزش آنها را تدارك فرمود. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 230

«وَ عَلَي الثَّلاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا» (و بر آن سه نفر كه باز ماندند) مجاهد گفته: يعني از پذيرفته شدن توبه باز ماندند، و بدنبال پذيرفته شدن توبه جمعي از منافقان (بشرحي كه در ذيل آيه 101 گفته شد) پذيرش توبه اينان بتأخير افتاد، و از آنها باز ماندند، چنانچه در آيه «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ … » «1» نيز گفته شد.

و حسن و قتاده گفته اند: يعني از جنگ تبوك باز ماندند و همراه رسول خدا نرفتند.

و در قرائت اهل بيت عليهم السلام «خالفوا» است يعني مخالفت كردند، آنان فرموده اند اگر بجاي مانده بودند عتاب و سرزنشي متوجه آنان نبود، و از اين ملامت و سرزنشي كه از آنها شده معلوم ميشود كه آنان خودشان از جنگ تخلف كردند، و آيه «خالفوا» است.

«حَتَّي إِذا ضاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ» يعني تا اينكه دنيا با همه فراخيش بر آنها تنگ گرديد، و اين تعبير براي بيان حال كسي است كه به نهايت پشيماني رسيده باشد تا بدان حد كه گويا براي خود راهي نيابد، و اين بدانجهت بود كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه

و آله- بمردم دستور داد از نشست و برخاست و تكلم با آنان خودداري كنند چنان كه شرحش گذشت، روي آنكه قبولي توبه مردم ديگر نازل شد ولي از پذيرش توبه آنان خبري نشد، و اين بدان معني نبود كه توبه آنها ردّ شده و پذيرفته نشده بود زيرا آنها مأمور بتوبه بودند، و از حكمت خداي تعالي بدور است كه كسي در وقت توبه بدرگاه او توبه كند و توبه اش ردّ شود ولي خداي سبحان ميخواست تا بدينوسيله با تأخير پذيرش توبه كار را بر آنها سخت گيرد تا آنان و اشخاص ديگر را بدينوسيله اصلاح كند و كسي ديگر به اين چنين اعمالي دست نزند.

«وَ ضاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ» اين تعبير را براي مبالغه در غم و اندوه ميكنند يعني چنان كار بر آنها سخت شد كه گويا جايگاهي براي پنهان كردن اندوهشان در جان و نفسشان نمي يافتند، و برخي گفته اند: معناي تنگي جان تنگي سينه هاشان بود.

__________________________________________________

(1)- آيه 106.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 231

«وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ» و يقين كردند كه جز خدا جايگاهي نيست كه بتواند آنها را از خدا حفظ كند و بدان پناه برند، و معناي اين جمله آنست كه دانستند پناهگاهي از خدا نيست جز خود او، و چيزي جز توبه نمي تواند آنان را از عذاب خدا رهايي بخشد.

«ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا» يعني سپس خداي تعالي توبه را بر ايشان آسان كرد تا توبه كنند.

و برخي گفته اند: «ليتوبوا» يعني تا بحال نخستينشان كه پيش از آلودگي بكناه داشتند باز گردند، و ديگري گفته: معناي آيه آن است كه خداوند آن سه نفر

را بخشيد و توبه شان را بر پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- نازل فرمود تا مؤمنان از گناهان خود توبه كنند و بدانند كه خداي سبحان توبه پذير است.

حسن گفته: هان بخدا سوگند آنان نه خوني ريخته بودند و نه مالي بردند و نه قطع رحمي كردند ولي مسلمانان در رفتن با رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- از اينان سبقت جستند و آنها باز ماندند، يكي بخاطر باغ و ملك، ديگري بخاطر خانواده و زن و بچه، و سومي براي راحتي، ولي پس از آن پشيمان شدند و توبه كردند و خدا توبه شان را پذيرفت.

«إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ» كه براستي خدا بسيار توبه پذير و نسبت به بندگانش مهربان است.

از امام باقر عليه السلام روايت كرده كه آن حضرت فرمود: يعني با آل محمد عليهم السلام باشيد.

و از ضحاك روايت شده كه گفته است: يعني بوسيله انجام عمل صالح در دنيا با پيغمبران و صديقان در بهشت باشيد.

نافع گفته: يعني با محمد و پيروانش باشيد.

و از ابن عباس روايت شده كه گويد: يعني با كساني باشيد كه نيتهاشان پاك و دلهاشان محكم و اعمالشان درست بوده و همراه پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- بجنگ رفتند و از جهاد تخلف نكردند.

و ابن مسعود در ذيل اين آيه گفته است: دروغ بهيچ نحو جايز نيست چه از روي شوخي باشد و چه از روي جدّ، و صحيح نيست كه كسي به بچه اش وعده اي بدهد و بدان وفا نكند، و براي اثبات اين مطلب گويد: اين آيه را بخوانيد و به بينيد آيا هيچگونه رخصتي در دروغ ذكر شده (و جايي استثناء گرديده) است؟.

__________________________________________________

(1)- سوره احزاب آيه 23

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 234

است كه راضي نشوند، خود در خوشي و آسايش بسر برند و رسول خدا در گرما و سختي باشد، بلكه بايد جان خود را سپر جان آن حضرت قرار دهند.

«ذلِكَ بِأَنَّهُمْ … » و اين نهي از تخلف بدانجهت است كه ايشان را تشنگي و رنجي در بدن و گرسنگي سختي در راه اطاعت خدا نرسد …

__________________________________________________

(1)- سوره احزاب آيه 53

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 236

«وَ لا يَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفَّارَ» و گام در جايي ننهند كه كفار بخشم آيند يعني ميدان جنگ، زيرا انسان وقتي به بيند كسي قدم در جاي او نهاده خشمگين و غضبناك ميشود …

«وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا … » و قتل و جراحت و يا صدمه مالي ديگري و يا پيش آمد غم انگيز و خشمگين كننده اي از مشركان بدانها نرسد، جز اينكه عمل صالح و طاعت نيكو و پر ارزشي براي آنها نوشته شود.

«إِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ» كه خدا اعمال كساني را كه كارهاي نيك انجام ميدهند و بدان شايسته مدح و ثواب گردند ضايع نمي كند، و اين جمله براي تشويق و تحريص بجهاد و اعمال خير و نيكو است.

«وَ لا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً … » و اينان هيچ خرجي در راه جهاد و ساير كارهاي نيك از كم و زياد نكنند كه منظورشان سربلند ساختن دين خدا و نفع بمسلمانان و تقرب بخداي تعالي باشد … «وَ لا يَقْطَعُونَ وادِياً» و از دره اي نگذرند، جز آنكه ثواب آن براي آنها نوشته شود و ثبت گردد.

«لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ» يعني اطاعتها و كارهاي نيك آنها

ثبت شود تا باندازه استحقاق، پاداش آنها را بدهد، و از فضل خويش بر آنها بيفزايد تا اينكه ثواب، بهتر و زيادتر از عمل آنها گردد.

و برخي گفته اند لفظ «أحسن» صفت عمل و كار آنها است يعني خداوند پاداش عمل نيكوتر آنها را بدهد، زيرا اعمال و رفتار انسان گاهي بصورت واجب است و گاهي بصورت مستحبّ و گاهي بصورت مباح، و پاداش در مورد عمل واجب و مستحبّ است نه در مورد عمل مباح و از اينرو پاداش در مقابل بهترين اعمال قرار ميگيرد.

و ابن عباس گفته: يعني آنها را بثواب خوشنود سازد و بي حساب در بهشت در آورد.

و بهر صورت اين دو آيه دلالت ميكند بر وجوب جهاد بهمراهي رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- و نهي از تخلف و سرپيچي كردن از دستور آن حضرت و در اينكه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 237

آيا چه كساني مأمور به اين دستور بودند اختلاف شده:

يك قول اينكه منظور تمام كساني بوده اند كه پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- آنها را بجهاد دعوت فرمود، و صحيح هم همين قول است.

و قول ديگر آن است كه منظور اهل مدينه و اطرافيان آن ميباشند.

اختلاف ديگري كه شده اين است كه آيا اين دستور مخصوص زمان رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله است كه كسي بدون عذر نبايد از جهاد با آن حضرت تخلف كند، و اما ساير ائمه و رهبران اينگونه نبوده اند و تخلف از رفتن با آنها جايز است؟ و اين قولي است كه از قتاده نقل شده.

و قول ديگر آن است كه اين آيه اختصاص بزمان آن حضرت ندارد،

و مجاهدان در هر زمان- از آغاز تا انجام اين امت- بدان مأمورند، و اين قولي است كه اوزاعي و ابن مبارك گفته اند.

و ابن زيد گفته: اين دستور مخصوص بصدر اسلام است كه مسلمانان اندك بودند و اما اكنون كه اسلام نيرومند گرديده و پيروانش زياد شده اين دستور (يعني بسيج عمومي و همگاني) بوسيله آيه: «وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً … » «1»

منسوخ گرديده.

و اين گفتار بهتر از گفتار ديگران است زيرا اين مسئله اتفاقي است كه جهاد از واجبات كفايي است و اگر بر هر كس واجب بود از واجبات عيني بود.

__________________________________________________

(1)- آيه بعدي همين آيه كه در صفحه بعد با ترجمه و تفسيرش بيايد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 238

و خود در مدينه ميماند و بگفته ابن اسحاق در سيره مجموع غزوات آن حضرت بيست و هفت غزوه و مجموع سرايا سي و هشت سريه بوده.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 240

و مجاهد گفته: اين آيه درباره جمعي از اصحاب رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- نازل شد كه به باديه هاي اطراف رفته بودند و ضمن تحصيل و جمع آوري اموال بمردمي هم كه برخورد كردند آنان را بهدايت دعوت نمودند، مردم بآنها گفتند: شما كار خوبي نكرده ايد كه پيغمبر خود را رها كرده و بنزد ما آمده ايد، اين گفتار سبب شد كه اينها در دل غمناك گردند و بالآخره همگي از باديه بسوي مدينه حركت كرده و بنزد رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- آمدند، خداي عز و جل بدنبال كوچ كردن دستجمعي آنان از باديه آيه فوق را نازل فرمود.

آيه چند وجه گفته اند:

1- ابن عباس و قتاده و ضحاك گفته اند: معناي آيه اين است كه چرا نبايد از هر قبيله گروهي بجنگ بروند و گروهي ديگر براي ياد گرفتن احكام دين نزد پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- بمانند، يعني آنها كه مانده اند قرآن را ياد گرفته و دستورات الهي و احكام و سنتها را بياموزند، و اگر آياتي از قرآن در زمان غيبت مجاهدان و سربازان اسلام نازل شد ماندگان در نزد رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- آنها را ياد گيرند تا پس از اينكه مجاهدان برگشتند آنها را بديشان ياد دهند و بگويند: پس از رفتن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 241

شما اين آيات نازل شد و ما ياد گرفته ايم و بدين ترتيب بدانها ياد دهند.

و معناي جمله بعدي كه فرمايد: «و لينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم» نيز همين است كه چون آنها بنزد ايشان باز گشتند اينان قرآن را بدانها بياموزند و بوسيله آن بيمشان دهند.

«لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ» باشد كه آنها بترسند و بر خلاف دستور عمل نكنند و امام باقر عليه السلام در حديثي فرمود: اين دستور مال وقتي بود كه مردم زياد شدند و خداوند آنها را مأمور فرمود تا جمعي بجهاد بروند و جمعي براي ياد گرفتن احكام دين در شهر بمانند، و جنگ روي نوبت باشد.

2- از حسن و أبي مسلم نقل شده كه گفته اند: دستور «تفقه» و «انذار» - ياد گرفتن احكام و بيم دادن مردم- هر دو مربوط بكوچ كنندگان و بيرون روندگان بسوي جنگ ميباشد، و خداوند آنان را ضمن پيكار با دشمن مأمور بياد گرفتن امور ديني نيز

فرموده تا در بازگشت بشهر مردمي را كه در شهر مانده اند بترسانند. و معناي «تفقه در دين» - كه در آيه است- اين ميشود كه اينان در ضمن پيكار با دشمن بصيرتي پيدا كرده و به پيروزي خود بر مردمان مشرك يقين نموده و نصرت دين خدا را از نزديك ببينند، و چون بشهر بازگشتند افراد ديگر قوم خود را كه در وطن مانده و در حال كفر بسر ميبرند از جريان مطلع ساخته و ياري خدا را از پيغمبر و مؤمنان بدانها گوشزد كنند، و بدانها بفهمانند كه از جنگ با پيغمبر و مردمان با ايمان طرفي نبسته و سودي عايدشان نمي شود، شايد بدينوسيله آنها از جنگ و قتال با پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- بيم كنند، و از سرنوشت كفار ديگر بر خويش بترسند.

و ابو مسلم بدنبال اين قول گفته است: و بنا بر اين براي كوچ كنندگان سه پاداش بوده: پاداش جهاد، و پاداش «تفقه در دين» و پاداش بيم دادن مردم خويش.

3- وجهي است كه جبائي گفته، و آن اين است كه گويد: «تفقه در دين» مربوط بكوچ كنندگان است، و معناي جمله چنين است: نشايد همه مؤمنان بنزد پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- كوچ كنند و سرزمينهاي خود را خالي بگذارند، بلكه بايد از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 242

هر ناحيه اي گروهي كوچ كنند تا سخن آن حضرت را بشنوند و دستورات دين را از او ياد گيرند و سپس بنزد قوم خود باز گردند، و احكام را باطلاع آنان برسانند و آنان را بيم دهند.

جبائي بدنبال اين گفتار گويد: مقصود از «نفر» (كوچ كردن) بيرون

رفتن براي تحصيل علم است، و اينكه آن را «نفر» ناميده بخاطر آن است كه در اين راه مجاهده و پيكار با دشمنان بايد كرد.

قاضي ابو عاصم گويد: از اين آيه مطلب ديگري بدست آيد كه غربت (و دوري از وطن) خصوصيتي در تحصيل علم و فرا گرفتن احكام دين دارد، انسان ميتواند در غربت چيزهايي ياد بگيرد كه در وطن براي او ميسر نيست.

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ» يعني با كفاري كه با شما نزديكند كار زار كنيد چه از نظر نسب با شما نزديك باشند و چه از نظر مكان و منزل.

حسن گويد: اين قبل از دستور كار زار با همه مشركين بود و ديگري گفته: اين حكم را در اينزمان نيز بايد اجرا كرد، زيرا براي اهل هيچ شهري شايسته نيست كه بكار زار دشمنان دور دست بروند و نزديكان را واگذارند زيرا اينكار منجرّ به زيان گردد، و چه بسا همين وضع آنان را از مسير خود باز دارد جز آنكه ميان مسلمانان و دشمنان نزديكشان معاهده و پيمان صلح برقرار شده باشد كه در اينصورت گذشتن از دشمنان نزديك براي جنگ با دوردستان بهر نحو كه زمامدار مسلمانان صلاح بداند مانعي ندارد.

و اين آيه دلالت دارد كه مردم هر ناحيه و مرزي- هر گاه از هجوم دشمن بر حدود اسلام بيم داشته باشند- بر آنها واجب است از خود دفاع كنند اگر چه امام عادلي نيز در ميان آنها نباشد.

ابن عباس گويد: آنها به كارزار با دشمنان نزديك و نزديكتر مأمور شده بودند مانند بني قريضه و بني النضير و أهل خيبر و فدك. ابن عمر

گويد: آنها اهل روم بودند كه در شام سكونت داشتند. و شام بمدينه نزديكتر از عراق بود و هر گاه از حسن راجع به-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 243

كار زار با روم و ترك و ديلم پرسش ميشد اين آيه را ميخواند.

«وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً» و بايد آنها در شما درشتي ببينند. ابن عباس گفته: «غلظت» در اينجا بمعناي شجاعت است. و مجاهد گفته: يعني سختي، و حسن گفته: يعني صبر و پايداري در جهاد، و معناي آيه اين است كه اينان بايد خلاف نرمش و رقت را كه همان خشونت و سخت گيري است از شما احساس كنند تا جلوگير و مانع آنها گردد.

«وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ» و بدانيد كه خدا كمك كار و ياور آن كساني است كه از شرك پرهيز ميكنند، و كسي كه خدا ياور او باشد احدي بر او چيره و غالب نگردد.

در اينجا دوباره سخن از منافقان بميان آورده فرمايد:

«وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ … » و چون سوره اي از قرآن نازل گردد، برخي از اين منافقان از روي انكار ببرخي ديگر گويند:

«أَيُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِيماناً» اين سوره بر ايمان كداميك از شماها افزود؟ و برخي گفته اند: يعني منافقان (از روي تمسخر) بمردمان با ايماني كه دچار ضعف ايمان هستند گويند: اين سوره بر ايمان- يعني بر يقين و بصيرت- كداميك از شما افزود؟

«فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِيماناً» اما مؤمنان با اخلاص گذشته بر ايماني كه بخدا دارند تصديق بدستورات و فرائض الهي نيز بر آن افزوده گردد، و اين معنايي است كه ابن عباس كرده است، و وجه زيادتي ايمان آنها

به اين است كه آنان بدانچه قبلا نازل شده بود ايمان داشتند و آنچه نيز اكنون نازل گشته ايمان آورند (و تصديق كنند) «وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ» و آنان خورسند گشته و يكديگر را مژده دهند، و از نزول آن سوره چهره هاشان باز شده و خوشحالند.

«وَ أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ … » و اما آنان كه در دلشان بيماري است يعني ترديد و نفاق است. نفاق و كفري بر نفاق و كفرشان افزون گردد، زيرا اينان همانطور كه در سوره هاي قبلي شك و ترديد داشتند در اين سوره نيز شك دارند، و همين معناي افزوده شدن و زيادي است.

و اينكه كفر در اينجا «رجس» - پليدي- ناميده شده از روي مذمت آن و توجه به

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 244

اين نكته است كه همانطوري كه اجتناب و دوري از پليديها لازم است پرهيز و اجتناب از كفر نيز لازم ميباشد، و اينكه افزودن را بسوره نسبت داده (و فرموده است: آن سوره بر پليدي آنان ميأفزايد) بخاطر آن است كه نزول سوره موجب افزوده شدن پليدي آنان گرديد و اين مثل آنست كه گويند: «كفي بالسلامة داء» (همان سلامتي براي درد و بيماري تو كافي است) و شاعر نيز گفته: «و حسبك داء أن تصح و تسلما» (همين درد تو را كافي است كه صحيح و سالم گردي).

«وَ ماتُوا وَ هُمْ كافِرُونَ» يعني همان شك و ترديدي كه اينان در مورد نزول سوره ها از جانب خداي تعالي داشتند منجر شد كه آنها بر حال كفر بميرند و ببدترين بازگشت باز گردند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 245

لا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لا يَتُوبُونَ وَ لا هُمْ يَذَّكَّرُونَ (126) وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلي بَعْضٍ هَلْ يَراكُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ (127) لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ (128) فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ (129)

كه حضور پيغمبر هستند سوره اي از قرآن نازل گردد شنيدن آن سوره را خوش ندارند و بهمديگر مي نگرند، و اشاره مي كنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 247

«هَلْ يَراكُمْ مِنْ أَحَدٍ» كه آيا كسي شما را ديد؟ و اينكه اينكار را مي كنند بدانجهت است كه چون منافق و دورو هستند و ترس آن را دارند كه كسي از حالشان مطلع گردد از اينرو با اشاره گفتگو مي كنند … و سپس برخاسته و ميروند. و اين نحو گفتگوي رمزي و اشاره اي براي آنست كه مي ترسند آيه اي درباره شان نازل گردد و رسواشان سازد از اينرو بزبان چيزي نمي گويند و با چشم و اشاره با هم سخن گويند.

و برخي گفته اند: معناي آيه اين است كه منافقان بيكديگر نگاههاي طعن و انكار بقرآن ميكردند و سپس بهم ميگفتند: آيا احدي از مسلمانان ما را ديدار كرد، و چون يقين ميكردند كه كسي آنها را نديده هر چه ميتوانستند درباره طعن بقرآن ميگفتند، و هر گاه ميدانستند كه شخصي آنها را ديده است خود داري ميكردند.

«ثُمَّ انْصَرَفُوا» سپس از مجلس روگردان ميشده و ميرفتند، و برخي گفته اند:

يعني از ايمان روگردان مي شدند.

«صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» خدا دلهاشان را روگردان كند از آن بهره هايي كه مردمان با ايمان ميبرند و بدان شادمان ميشوند. و بعضي گفته اند: يعني خدا دلهاي آنها را از رحمت و ثواب خويش محروم گرداند بكيفر رو گرداند نشان از ايمان بقرآن كريم و انصرافشان از مجلس پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله-. و برخي ديگر گويند: اين جمله صورت نفرين دارد يعني خدايشان خوار سازد كه مستحق خواري هستند، و نفرين خدا بر بندگان صورت تهديد

دارد و خبر از دچار شدن بعذاب ميدهد.

«بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ» و اين بدانجهت است كه اينان منظور خداي تعالي را از خطاب وي فهم نمي كنند زيرا دقت در آن نمي كنند.

«لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ» منظور از رسول: محمد- صلي اللَّه عليه و آله- ميباشد يعني پيغمبري از جنس خودتان از بشر، و از عرب، و از بني اسرائيل براي شما آمد، و اين معنايي است كه از سدّي نقل شده، و ابن عباس گويد: مخاطب در اين آيه عربها هستند، و در ميان عرب قبيله اي نيست جز آنكه با پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- از طريقي نسبت دارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 248

و از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: منظور اين است كه آن حضرت از روي ازدواج صحيح بدنيا آمد و آلوده بوضع ناهنجار زمان جاهليت نشده بود، و ابن عباس در حديثي از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- روايت كرده كه آن حضرت فرمود:

وضع ازدواجهاي نامشروع زمان جاهليت در من تأثيري نداشته و من از روي نكاح و ازدواج صحيحي چون ازدواج اسلام بدنيا آمدم.

و اينكه خداوند بر مردم منت نهاده كه آن حضرت از جنس خود شما است جهتش روشن است، زيرا وقتي وضع ولادت و زادگاه و اصل و نسب او را دانستند و در كوچكي و بزرگي او را از نزديك مشاهده كردند، و صداقت و امانت او را دانستند، و عملي كه موجب نقصي در زندگي او باشد از وي سراغ نداشتند بايد بهتر موجب پذيرفتن سخنان و انقياد آنان در مقابل او گردد.

«عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ»

و زياني كه در اثر ترك ايمان بشما ميرسد بر وي دشوار و ناگوار است، و كلبي و ضحاك گفته اند: يعني گناهاني كه شما انجام ميدهيد بر وي سخت است، و قتيبي گفته: يعني آنچه موجب رنج و زيان شما گردد بر او سخت و دشوار است، و ابن انباري گويد: يعني آنچه موجب هلاكت شما گردد.

«حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ» حسن و قتاده گفته اند: يعني حريص است بر آن كساني كه ايمان نياورده اند كه بلكه ايمان آورند.

«بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ» نسبت بمؤمنان رءوف و مهربان است. و برخي گفته اند:

«رءوف» و «رحيم» هر دو بيك معني است، و رأفت شدت رحمت را گويند. و برخي گويند:

يعني نسبت بمطيعان رءوف و نسبت بگنهكاران رحيم است، و يا نسبت بخويشان رءوف و نسبت بدوستان رحيم است، نسبت بآنان كه او را ديدار ميكنند رءوف و نسبت بآنان كه او را نديده اند رحيم است.

و بعضي از گذشتگان گفته اند: خداي سبحان براي هيچيك از پيغمبران دو نام از نامهاي خود را در يك جا جمع نكرده جز براي پيغمبر اكرم- صلي اللَّه عليه و آله- كه فرمود: « … بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ» و درباره خود نيز فرمود: «إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ» ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 249

«فَإِنْ تَوَلَّوْا» و اگر از حق و پيروي پيغمبر رو گردانده و از قبول آن سرپيچي نمودند و برخي گفته اند: يعني اگر از تو و از اقرار كردن به نبوتت رو گردان شدند.

«فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ … » بگو خدا مرا بس است كه او بر هر چيز قادر و توانا است، معبودي جز او نيست بر او توكل و اعتماد كرده

و كارهايم را بدو واگذار ميكنم.

«وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ» و او پروردگار عرش بزرگ است. و اينكه نام عرش را بالخصوص ذكر فرمود (با اينكه خدا پروردگار هر چيزي است) بخاطر بزرگداشت آن و بجهت آنست كه وقتي خداوند پروردگار عرش با آن عظمت باشد پروردگار چيزهاي كوچكتر از آن نيز خواهد بود. ابو مسلم گفته: عرش بمعناي سلطنت و ملك است، يعني پروردگار پادشاهي بزرگ در آسمانها و زمين. و بعضي گفته اند: اين آيه آخرين آيه اي است كه از آسمان نازل شد، و آخرين سوره كاملي كه نازل گشت سوره برائة بود. و قتاده گفته:

آخرين آيه اي كه از آسمان نازل شد همين دو آيه بود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 250

كتاب به «حكيم» آن است كه كتاب دليل و راهنماي بر حق است مانند كسي كه گوياي بحق باشد، و هم براي آنكه بانسان معرفت و بينشي ميدهد كه بدانوسيله راه هلاكت را از طريق نجات و رستگاري تميز ميدهد.

«أَ كانَ لِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَيْنا إِلي رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ» جمله بصورت استفهام است اما منظور انكار است (و باصطلاح استفهام انكاري است) و چنانچه بعضي گفته اند:

منظور از «ناس» - مردم- نيز مردم مكه هستند، يعني ما در شگفتيم كه آيا خداي سبحان جز يتيم ابي طالب كسي را پيدا نكرد كه وي را بعنوان پيغمبري براي مردم بفرستد. و روي اين ترتيب معناي آيه اين ميشود كه: آيا اينكه ما بيكي از اين مردم وحي كرديم تا مردم را بترساند موجب تعجب و شگفت است! يعني براي چه تعجب ميكنند و چرا بايد تعجب كنند كه ما بمردي از خودشان وحي كنيم! با اينكه اينجا جاي تعجب نيست، و پيش نظر هر عاقلي چنين برنامه اي لازم و واجب بود، زيرا وقتي خداي- تعالي عقل بندگانش را كامل فرمود، و معرفت خويش و اداي شكرش را بر آنان واجب ساخت، و اين هم معلوم بود كه آنها باين راه نيايند و اصلاح نگردند جز بوسيله شخصي كه از نزديك بيايد و آنها را بخدا دعوت كند، و كسي باشد كه آنها را بياد خدا انداخته ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 253

و متنبهشان سازد، در اينصورت از روي حكمت انجام چنين كاري بر خداوند لازم بود.

سپس بدنبال اين مطلب خداوند آن وجهي را كه بخاطر آن پيغمبر را فرستاد و آنچه

را بدو وحي كرده ذكر فرموده با اين جمله كه گويد: ما بدو وحي كرديم كه مردم را بعذاب آگاه كن، و بدان بيمشان ده.

«وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ» و وسيله شرافت و خلود در نعمتهاي بهشتي را براي آنها معرفي كن، تا ضمناً ارزش و ارج اعمال صالح و كارهاي نيك هم معلوم گردد. و برخي گفته اند: منظور از «قدم صدق» پاداش نيك و مقام ارجمندي است كه در نتيجه پيش فرستادن اعمال نيك بدان داده شود. و يا منظور سعادتي است كه قبلا براي آنها سبق ذكر يافته. و اين هر دو وجه از ابن عباس نقل شده. و مؤيد اين قول دوم است آيه شريفه: «إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْني … » «1».

و قول ديگر آن است كه معناي «قَدَمَ صِدْقٍ» پيش انداختن خداوند آنها را در روز قيامت ميباشد، چنانچه در آن حديث نيز فرموده است: «نحن الآخرون السابقون يوم القيامة» - مائيم آن امتي كه از نظر زمان آخرين امت هستيم ولي در روز قيامت بر ديگران سبقت جوييم- و برخي گويند: «قَدَمَ صِدْقٍ» يعني شفاعت محمد- صلي اللَّه عليه و آله- در روز قيامت. و اين وجهي است كه ابو سعيد خدري گفته و از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده.

«قالَ الْكافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبِينٌ» كافران گويند: اين پيغمبر ساحري است كه سحرش آشكار است. و اين سخن دليل بر عجز و ناتواني آنها از معارضه با قرآن كريم بوده كه به اين گفتار متوسل شده اند، و آن را بسحر و جادو منسوب داشته اند.

__________________________________________________

(1)- سوره انبياء آيه 101

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 11، ص: 254

ميباشد، غير از اين عرش است.

و برخي گفته اند: «ثم» در اينجا بمعناي «واو» است (يعني: و استوي علي العرش).

و ديگري گفته: لفظ «ثم» و در اينجا براي فهماندن معناي تدبير در كار آمده، يعني پس از آنكه آسمانها و زمين را آفريد دست بكار تدبير (و اداره كار) آنها شد چنانچه استواء پادشاه بر تاج و تخت پادشاهي به آنست كه بتدبير كار استيلا يابد و چون تدبير همه كارها از طرف عرش صادر گردد از اينرو نام عرش ذكر شده و بهمين جهت است

__________________________________________________

(1)- سوره غافر آيه 7.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 256

كه مردم براي خواستن حاجتهاي خود دست بطرف عرش بلند ميكنند.

«يُدَبِّرُ الْأَمْرَ» يعني كار را اندازه گيري كرده و بترتيب خود جاري ساخت و روي مراتبي مرتب نمود با توجه به اينكه استحكام و دوام عاقبت آنها را نيز منظور داشته.

«ما مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ» شفيعي نيست جز باذن وي. و اينكه نام شفاعت بميان آمده و اين كلام را فرموده در صورتي كه ذكري از شفيعان نشده بود، بدانجهت است كه كفار مي گفتند: اين بتها پيش خدا از ما شفاعت كنند، خداي سبحان در اين آيات بيان فرموده كه شفيعان در صورتي نزد او شفاعت كنند كه وي اذن شفاعت بدانها بدهد، و اين بتهايي كه درك و عقل ندارند چگونه ميتوانند شفاعت كسي را بكنند. با اينكه هيچيك از فرشتگان و پيغمبران نيز بدون اذن و اجازه او نميتوانند شفاعت كسي را بكنند.

«ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ» يعني آن كسي كه متصف باين اوصاف است همان معبود شما است.

«فَاعْبُدُوهُ … » تنها او را بپرستيد كه جز او

معبودي نداريد، و شايسته اين اوصاف كسي جز او نيست، و اين بتان را پرستش نكنيد.

«إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً» مرجع دو معنا دارد: يكي اينكه بمعناي مصدر يعني رجوع باشد. و ديگر اينكه اسم مكان و بمعناي جايگاه رجوع باشد.

«وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا» اين وعده اي كه خدا به بندگانش داده و عده اي حق و راست است.

«إِنَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ» كه در آغاز آنها را پديد آورده و دوباره پس از مرگ ايشان را باز گرداند.

«لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ بِالْقِسْطِ» تا پاداش اعمال نيك مردمان با ايمان را از روي عدالت بدهد، و چيزي از پاداش آنها كم نخواهد كرد.

«وَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِيمٍ» آنان كه كفر ورزيدند آبي جوشان براي آنها است كه در حرارت بحد اعلا رسيده است.

«وَ عَذابٌ أَلِيمٌ بِما كانُوا يَكْفُرُونَ» و عذابي دردناك بكيفر كفرشان.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 257

را جز بحق نيافريد، زيرا در آنها منافع بسياري براي دين و دنياي خلق، و نشانه هايي براي وحدانيت حق تعالي و قدرتش و علم ازلي و ابديش وجود دارد.

«يُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ» و آيات خود را آيه آيه شرح و تفصيل ميدهد براي مردماني كه ميدانند تا در هر آيه آن طور كه بايد و شايد تأمل و دقت كنند. و برخي گويند: معناي «وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ» يعني هم خورشيد و هم ماه را منزلهايي قرار داد، منتهي براي رعايت اختصار و هم براي روشن بودن مطلب، ضمير را مفرد آورد، و نظيرش قبل از اين در جاهايي ذكر شد، و آن شاعر نيز در شعر خود گويد:

رماني بأمر كنت منه و والدي بريئاً و من جول الطوي رماني «1»

__________________________________________________

(1)- من و پدرم را بكاري نسبت داد كه ما از آن بري هستيم و بخاطر كينه اي كه از ما در دل داشت اين نسبت را بما داد. شاهد در «بريئاً» است كه بصورت مفرد آمده در صورتي كه معناي آن «بريئان» و تثنيه است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 260

زيرا خورشيد در سال منزلهايي را طي ميكند و ماه در هر ماه، و حساب سالها و ماهها و زمستان و تابستان و غيره از رويهمرفته گردش خورشيد و ماه بدست ميآيد.

«إِنَّ فِي اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» يعني در تقديري كه خداي تعالي روي حكمت خود در ايندو انجام داده و افلاك و ستارگان ثابت و سيار در آسمان، و حيوان و گياه و جماد و ساير انواع روزيها و نعمتهايي كه در زمين

قرار داده است.

«لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ» حجتها و دليلهايي است بر وحدانيت حقتعالي براي مردمي كه از نافرمانيهاي خدا و گناهان پرهيز كنند و از عقاب او بترسند. و اينكه فقط مردمان پرهيزكار را نام برد و آنها را نشانه و دليل بر اين دسته از مردم دانست بدانجهت است كه تنها مردمان پرهيزكار هستند كه از آنها بهره مند شده و سودمند گردند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 261

تهديد كافران اينك نوبت نويد مؤمنان شده و خداي سبحان دنبال آن فرمايد:

«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» آنان كه خدا و پيغمبران او را تصديق كرده و بعلاوه اعمال صالح و كارهاي شايسته انجام دهند.

__________________________________________________

(1)- چون زنبور او را نيش زند از گزيدن آن نمي ترسد و دست در كندو كرده عسل بر ميدارد شاهد در «لم يرج» است كه بمعناي «لم يخف» آمده.

(2)- سوره بقره آيه 210.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 263

«يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمانِهِمْ … » خداوند بپاداش ايمانشان ببهشتي هدايتشان كند كه «تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ» يعني از پيش روي آنها نهرها جاري است، و آنها از بلندي آن نهرها را مي نگرند، و منظور از «تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ» همين است، چنانچه در آيه ديگر در «داستان مريم» ميفرمايد: «قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا» «1» و روشن است كه منظور آن نيست كه مريم روي جوي آب نشسته بود و آب در آن جوي روان بود، بلكه منظور اين است كه آب از پيش رويش ميگذشت. و جبائي گفته: يعني از زير درختان و باغهاشان نهرها جاري است.

«دَعْواهُمْ فِيها سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ» دعاي مؤمنان و ذكرشان در بهشت اين است كه ميگويند: «سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ» و البته اين جمله را هم نه بعنوان عبادت و وظيفه ميگويند زيرا در آنجا تكليفي نيست بلكه براي آنكه از تسبيح پروردگار لذت مي برند. و ابن جريج گفته: هر گاه پرنده اي در هوا بر بهشتيان ميگذرد و آنها به آن پرنده ميل ميكنند اين جمله را ميگويند، آن پرنده بريان شده در جلوي رويشان حاضر ميشود، و چون مطابق ميلشان از آن خوردند دوباره ميگويند «الْحَمْدُ لِلَّهِ

رَبِّ الْعالَمِينَ» در اينوقت پرنده زنده شده و بهوا پرواز ميكند. و بدين ترتيب در همه كارها افتتاح و آغاز سخنشان تسبيح است و پايان آن حمد و ستايش خداوند، و در نتيجه تسبيح براي بهشتيان بجاي «بسم اللَّه» ميباشد.

«وَ تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ» يعني تحيتي كه از خداي سبحان براي آنها ميرسد سلام است، و برخي گويند: يعني تحيت خودشان بيكديگر يا تحيت فرشتگان بآنها سلام است كه ميگويند «سلام عليك» يعني از آفات و بلياتي كه دوزخيان بدانها مبتلا گشته اند شما سالم مانديد.

«وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ» معناي آن را گفتيم، و البته منظور اين نيست كه آخرين سخن آنها اين است كه سخن ديگري نميگويند بلكه منظور اين است كه پايان سخنشان را اين جمله را قرار ميدهند كه ميگويند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ».

__________________________________________________

(1)- سوره مريم آيه 24.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 264

اقتضاء كند دعاشان نيز به اجابت رسد. اينان يكسره نابود شده بودند، زيرا ساختمان بدن انساني در دنيا تاب تحمل كيفر آخرت بلكه پائين تر آن را ندارد. ولي خداي سبحان آن كيفر را در وقت خود بدانها ميرساند. و اينكه عقاب را شر خوانده بخاطر سختي و زياني است كه در آن وجود دارد، و فائده اش آن است كه اگر در كيفر شتاب كند تكليف برداشته خواهد شد، و تكليف نيز جز بوسيله مرگ برداشته نخواهد شد، و با آمدن و شتاب در مرگ، كسي باقي نخواهد ماند.

«فَنَذَرُ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ» يعني آن دسته مردماني را كه از روز قيامت و حساب و كتاب واهمه و باكي ندارند واميگذاريم تا در كفر و عدولشان از حق بسوي باطل و سركشي و تمردشان در ظلم و ستم سرگردان و متحير باشند. و «عمه» بمعناي شدت تحير و سرگرداني است.

سپس خداي سبحان از كم صبري انسان در مقابل ضررها و سختيها خبر داده و ميفرمايد:

«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ» و چون به انسان مشقت و بلا و محنتي از محنت هاي دنيا برسد.

«دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً» در حالي كه بپهلو خفته يا در حال قيام يا قعود يعني در هر حالي براي رفع آن ما را بخواند و در دعا بكوشد و دفع آن را بخواهد …

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 266

و هدفش از اين دعا ثواب آخرتي نيست بلكه غرض او برطرف شدن همان درد و گرفتاري است. و برخي گفته اند: تقدير آيه اين است «و اذا مس الانسان الضر مضطجعاً أو قاعداً أو قائماً دعانا

لكشفه» يعني وقتي به انسان در حال خفتن يا در حال قعود يا در حال قيام ناراحتي و زياني برسد براي برطرف شدن آن ما را بخواند … و در لفظ تقديم و تأخير واقع شده ولي معنا همين است.

«فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ» و چون ما اين زيان و ناراحتي را از او برطرف كرديم و عافيت و سلامتيش را باز گردانديم.

«مَرَّ» از سپاسگزاري ما رو گردان شده و بهمان رفتار سابق خود ادامه ميدهد «كَأَنْ لَمْ يَدْعُنا إِلي ضُرٍّ مَسَّهُ» گويا هرگز ما را براي رفع گرفتاري خود نخوانده، و از ما درخواست برطرف كردن درد خود را نكرده.

«كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ» حسن گفته يعني هم چنان كه شيطان و همنوعان گمراهشان دست كشيدن از دعا را در وقت فراغت و آسايش براي آنها جلوه داده همچنين براي اسرافگران يعني مشركان كردارشان را جلوه و زينت داده.

و محتمل است معني اين باشد كه اسرافگران براي يكديگر كار خود را جلوه ميدهند.

و خداي سبحان در اين آيه مردماني را كه پس از سختي آسايش مي بينند و پس از بلاء بنعمت و خوشي ميرسند وادار كرده كه خدا را فراموش نكنند و مراتب سپاسگزاري او را بجا آرند، و از خداي تعالي دوام نعمت را بخواهند.

و نكته ديگري كه در اين آيه است: امر به شكيبايي در وقت گرفتاري و محنت است، و خداي تعالي گوشزد فرموده كه انسان بايستي براي رسيدن بثواب و اجر هنگام رسيدن بلا بيتابي نكند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 267

كَذلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ (13) ثُمَّ جَعَلْناكُمْ خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ (14)

است با بنده خود اينگونه رفتار ميكند، و پاداش و كيفر خدا بسته بطرز رفتار و عمل بنده است

. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 269

قدرت ندارم مانند آنها بياورم.

«إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحي إِلَيَّ» جز آنچه را بر من وحي ميشود پيروي نميكنم.

«إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ» و من اگر نافرماني پروردگار خود را بكنم و از ديگري پيروي نمايم از عذاب روز قيامت ميترسم، و كسي كه خواسته است با اين آيه استدلال كند كه نسخ قرآن بسنت جايز نيست از راه صواب بدور رفته، زيرا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 271

كلامي را كه پيغمبر بگويد از پيش خود نگفته و از اينرو قرآن نسخ نشده و هيچگاه پيغمبر از پيش خود قرآن را تغيير نخواهد داد و اگر سخني در نسخ قرآن بگويد همان سخن از جانب خدا است منتهي بصورت قرآن نيست و دليل بر اين همان آيه اي است كه خدا فرموده:

«وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحي » «1» پيغمبر از روي هوي و هوس سخن نگويد و هر چه بگويد از روي وحيي است كه بدو شده.

«قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ» يعني اگر خدا ميخواست آن را بر شما نميخواندم يعني آن را بر من نازل نميكرد.

«وَ لا أَدْراكُمْ بِهِ» و خدا شما را بدان دانا نميكرد، يعني بر من نازل نميكرد تا من بر شما بخوانم، و در نتيجه شما بدان دانا گرديد.

«فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ» و من پيش از نزول قرآن روزگار درازي در ميان شما بودم و چيزي از آن بر شما نخواندم و ادعاي پيغمبري نكردم تا وقتي كه خدا مرا بنبوت مبعوث فرمود.

«أَ فَلا تَعْقِلُونَ» آيا بخردهاي خود در آن انديشه نميكنيد تا بدانيد كه مصلحت

در آني است كه خدا نازل فرموده نه آنچه شما آن را ميخوانيد. علي بن عيسي گفته:

عقل آن علمي است كه بتوان بوسيله آن از روي چيز موجود و حاضر بر چيزي كه مخفي و غايب است استدلال كرد، و مردم در اينباره متفاوتند. برخي عاقلتر از ديگران هستند و قدرت بيشتري براي استدلال دارند.

«فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَري عَلَي اللَّهِ كَذِباً … » يعني هيچكس ستمكارتر نيست از آنكه بر خدا افتراء بندد.

«إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ» (و براستي كه گروه مجرم رستگار نشوند) حسن گفته منظور از مجرمان مردمان مشرك هستند.

__________________________________________________

(1)- سوره نجم آيه 3- 4.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 272

خداي تعالي آن را بالخصوص ذكر فرموده و گرنه اصل پرستش غير خدا بهيچ نحو جايز نيست.

«وَ يَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ» اين كافران ميگويند: ما اين بتان را پرستش ميكنيم تا در پيشگاه خدا براي ما وساطت كنند، و خداوند بما اجازه پرستش آنها را داده و در روز قيامت شفاعتشان را مي پذيرد، و چنين گمان كرده اند كه پرستش اين بتان در تعظيم خداي تعالي مؤثر است، و با اين توهم غلط هم سخني زشت گفتند و هم عمل زشتي انجام دادند و هم توهم غلط و بيجايي كردند.

و حسن گفته: معناي آيه اين است كه اينها ميگفتند: اين بتان شفيعان ما در دنيا هستند و زندگي دنياي ما را اصلاح ميكنند. وي گويد: و اين بدانجهت بود كه آنها بروز قيامت اعتقاد نداشتند چنانچه خداي تعالي از آنها حكايت كرده و فرموده:

«وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لا يَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ يَمُوتُ» «1» (و بخدا قسمهاي مؤكد خوردند كه هر كه بميرد خدا زنده اش نميكند)، و از اينرو منظورشان از وساطت و شفاعت بتان يعني و ساعت در دنيا و زندگي آن نه شفاعت در روز آخرت.

«قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا يَعْلَمُ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ» خداي سبحان در اين

__________________________________________________

(1)- سوره نحل آيه 38.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 274

آيه به پيغمبر خود دستور ميدهد كه اينان را ملزم ساخته و بدانها بگويد: آيا شما چيزي را كه خدا آگاه نيست يعني فايده پرستش بتان و مقام شفاعت آنها را به او گزارش ميدهيد، و منظور اين است كه اگر اينمطلب صحيح بود خداي تعالي بدان آگاه بود،

و باصطلاح نفي علم خدا در اينجا بمعناي نفي معلوم است، يعني چنين چيزي نيست، و در تمام آسمانها و زمين معبودي جز خداي يگانه وجود ندارد، و احدي نيست كه در روز قيامت از شما شفاعت كند.

و برخي گفته اند معناي آيه اين است كه آيا بخدا گزارش شريك يا شفيعي را ميدهيد كه هيچ نميداند (كه نفي علم منسوب به آن شريك يا شفيع باشد نه بخدا) چنانچه در آيه ديگري فرموده: «وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» «1» (و جز خدا چيزهايي را مي پرستند كه از آسمانها و زمين مالك روزي براي آنان نيستند) و در اينجا هم منظور اين است كه اين بتان- كه اينها مي پرستند- از آسمانها و زمين هيچ نميدانند.

«سُبْحانَهُ وَ تَعالي عَمَّا يُشْرِكُونَ» خدا منزه است از اينكه شريكي داشته باشد كه شايسته پرستش باشد.

«وَ ما كانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً واحِدَةً» در معناي اين آيه چند قول است:

1- معناي آيه اين است كه مردم در آغاز همگي بر دين حق و بر يك مذهب بودند و سپس در آن دين همگاني اختلاف كردند، حالا چه وقت اختلاف كردند؟ ابن عباس و سدّي و مجاهد و جبائي و ابو مسلم گفته اند: در همان زمان آدم و فرزندان او اين اختلاف پيدا شد.

و آيا چگونه اختلاف كردند؟

برخي گفته اند: در آن وقت كه يكي از فرزندان آدم برادرش را كشت.

و ابو روق گفته: اين اختلاف پس از مرگ آدم عليه السلام واقع شد، چون آنها تا زمان حضرت نوح كه ده قرن بود همه تابع يك دين و آئين بودند، و در زمان

او

__________________________________________________

(1)- سوره نخل آيه 73.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 275

اختلاف كردند.

و عطا گفته: يعني از زمان ابراهيم به بعد همه بر دين اسلام بودند تا اينكه عمرو بن لحي (يكي از بزرگان عرب) آمد و اين دين را تغيير داد، و او نخستين كسي بود كه در عرب دين ابراهيم عليه السلام را دگرگون كرده و پرستش بت كرد.

2- از ابن عباس و حسن و كلبي و گروهي ديگر روايت شده كه گفته اند: مردم همه بر حال شرك و كفر بودند سپس اختلاف كردند.

قائلين اين قول بدنبال آن اختلاف ديگري كرده اند، كلبي گفته: اينان تا زمان ابراهيم عليه السلام كافر بودند آن گاه اختلاف كرده و پراكنده شدند گروهي مؤمن شدند و گروهي كافر. و حسن گفته: از زمان آدم عليه السلام تا زمان نوح به حال كفر بودند. و برخي ديگر گفته اند: منظور، اعراب پيش از بعثت رسول خدا- صلي اللَّه عليه- و آله- ميباشند، كه اينان تا وقت بعثت آن حضرت بحال شرك بودند و چون آن حضرت مبعوث گشت جمعي ايمان آورده و جمع ديگري بحال شرك باقي ماندند.

و اشكالي كه بر اين قول- يعني قول به اينكه مردم در حال كفر بودند و سپس مؤمن شدند- ميشود اين است كه چگونه ممكن است مردم همگي در حال كفر باشند و كسي در ميان آنها بحال ايمان نباشد كه بر آنها گواه باشد در صورتي كه خداي تعالي فرموده: «فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ» «1» (چگونه باشد آن زمان كه از هر أمتي گواهي بياوريم)؟

و پاسخي كه از اين اشكال داده شده آن است كه منظور همه

مردم نيستند بلكه حكم كفر و ايمان روي عموم مردم رفته، و از اينرو گفته ميشود «دار الاسلام» و «دار الكفر» و اين منافات ندارد با اينكه افراد مؤمني هم بندرت در آنها يافت شوند. و از اينرو در تفسير حسن آمده كه مردم عموماً تا زمان نوح بحال كفر بسر ميبردند مگر اندكي از خواص، زيرا زمين هيچگاه خالي از حجت خدا نخواهد بود.

3- مقصود از آيه اين است كه مردم بر فطرت اسلام آفريده شده اند سپس بدين

__________________________________________________

(1)- سوره نساء آيه 41

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 276

هاي ديگر ميگروند.

«وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ» و اگر كلمه پروردگارت نگذشته بود كه خدا از روي لطفي كه دارد در عقاب گنهكاران شتاب نميكند.

«لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ فِيما فِيهِ يَخْتَلِفُونَ» كار آنها را فيصله داده بود، و نافرمانان را نابود كرده و مؤمنان را نجات ميداد، و لكن از روي لطف و فضلي كه نسبت بدانها دارد كيفرشان را بقيامت انداخت.

«وَ يَقُولُونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ» و گويند چرا بر محمد آيه اي نازل نشود كه مردم بدانوسيله بناچار صدق گفتار او را بدانند، و احتياجي بفكر و استدلال نباشد، و براي صدق گفتارش از وي معجزه نخواهند! و پاسخ اين گفتار كافران آن است كه اضطرار منافات با تكليف دارد. زيرا غرض از تكليف آن است كه آنها با فكر و اختيار خود او را بشناسند و بدرك ثواب نائل آيند. و اگر بنا شد معرفت آنها اضطراري باشد و از اختيار آنها بيرون باشد مستحق ثواب نگردند، و گذشته از آنكه با هدف از تكليف نيز منافات دارد و نقض

غرض لازم آيد.

«فَقُلْ إِنَّمَا الْغَيْبُ لِلَّهِ» يعني اي محمد بگو: آن كس كه از غيب آگاه است و مصلحت كارها را پيش از انجام آنها ميداند او خدايي است كه هر چيز را قبل از وجود و پس از وجود آن ميداند، و چيزي بر او پنهان نيست، و هر چه را بداند كه در وجود و آمدنش مصلحت است نازل گرداند، و هر چه را بداند كه در آوردنش مصلحت نيست نازل نكند، و از اينرو آنچه را اينان ميخواهند خدا روي مصلحت نخواهد آورد.

«فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ» يعني شما چشم براه عقاب خدا باشيد كه در دنيا مغلوب شده و كشته شويد و در آخرت نيز بعقاب الهي گرفتار شويد، و من هم چشم براه وعده خدا هستم كه مرا بر شما نصرت و پيروزي دهد.

و برخي گفته اند: معناي آيه اين است كه شما چشم براه خواري كافران باشيد كه من هم چشم براه عزت و سربلندي مؤمنان هستم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 277

كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (23)

آنها محفوظ ميماند، و ثانياً:

خدا بكيفر آنها نيرومندتر و سريعتر از آنها است. آن گاه خداي تعالي از روي امتنان نعمتهاي خود را بر آنها ياد آور شده ميفرمايد:

«هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» او است كه امكان سير در خشگي و دريا را بشما داده و وسائل آن را براي شما آماده ساخته، چهار پايان را آفريده و آنها را رام شما گردانيده كه بارهاي خود را بر آنها بار كنيد، و براي مسافرت در دريا كشتي براي شما آماده كرده و بادها را فرستاده تا در هر جهتي كه بخواهيد كشتي را به حركت در آورد.

«حَتَّي إِذا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ» تا چون سوار كشتي شويد.

«وَ جَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ» و كشتي ها مردم را بحركت در آورند، بوسيله بادي ملايم.

«وَ فَرِحُوا بِها» و بدان بادي كه آنها را بمقصد ميرساند دلخوش باشند. و يا بآن كشتي كه خود و اثاث سفرشان را ميبرد خوشي كند.

«جاءَتْها رِيحٌ عاصِفٌ» بادي تند و سهمناك بكشتي بوزد.

«وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ» و از هر سوي دريا موج بيايد.

«وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ» بهلاكت خويش يقين كنند.

«دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ» در اين هنگام كه اين سختيها و مناظر هولناك را ببينند خدا را از روي اخلاص بخوانند و براي رفع بلا بدو ملتجي شوند، و در آن وقت نامي از بتها بميان نميآورند چون ميدانند كه آنها در چنين وضعي هيچگونه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 280

سودي براي آنها ندارند. و بهمين جهت گويند:

«لَئِنْ أَنْجَيْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ» اگر ما را از اين سختي برهاني ما از سپاسگزاران

نعمتهاي تو خواهيم شد.

«فَلَمَّا أَنْجاهُمْ» اما چون خداي تعالي آنها را از اين محنت رهايي داد.

«إِذا هُمْ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ» يعني در اين هنگام نافرماني و فساد كنند، و بستم پيمبران و مسلمانان مشغول شوند.

«يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْيُكُمْ عَلي أَنْفُسِكُمْ مَتاعَ الْحَياةِ الدُّنْيا» اي مردم ستم شما نسبت بيكديگر و آنچه را در نتيجه ستم از مال دنيا بدست آوريد بزيان خودتان است، زيرا شما بدنياي زودگذر علاقه بسته و آنچه را از عبادات كه موجب تقرب بخدا ميشود رها كرده ايد.

«ثُمَّ إِلَيْنا مَرْجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» بازگشت شما در آخرت بسوي ما است و شما را بكارهايي كه كرده ايد آگاه ميكنيم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 281

اوصاف تشبيه فرموده.

«حَتَّي إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها» يعني تا آن وقتي كه زمين خرمي و زيور گيرد، و گلها و گياههاي رنگارنگ در آن برويد، «وَ ازَّيَّنَتْ» و در چشم بيننده آراسته گردد.

«وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَيْها» و مالك و صاحب آن گمان برد كه قدرت بهره- برداري و انتفاع از آن را دارد، و خلاصه بدان حدي رسد كه صاحبانشان گمان كنند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 283

آن را درو كرده و بصورت غله در خواهد آمد.

«أَتاها أَمْرُنا لَيْلًا أَوْ نَهاراً» عذاب ما بر آن فرود آيد. و برخي گفته اند يعني: حكم و فرمان ما براي نابودي و هلاكت آن بيايد.

«فَجَعَلْناها حَصِيداً» پس آن را از ريشه در آريم و بصورت گياهي خشك و چيده در آريم.

«كَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ» مانند آنكه در روز گذشته و ديروز بآن حال نبوده، يعني گويا اصلا چنين چيزي وجود نداشته.

«كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» ما آيات خود را براي مردمي كه انديشه ميكنند اينگونه متمايز ميكنيم تا بدان عبرت و پند گيرند. و پس از بيان اين حقيقت كه دنيا با مرگ منقطع و فاني ميشود، چنانچه گياه مزبور بوسيله آفات گوناگون از بين ميرود، و بدنبالش نيز اينمطلب را گوشزد فرمود كه نبايد بدان مغرور شد و انتظار نابودي و فناي آن را بايد داشت، در آيه زير مردم را به آخرت ترغيب كرده فرمايد:

«وَ اللَّهُ يَدْعُوا إِلي دارِ السَّلامِ» و خدا مردم را بخانه سلامت ميخواند، حسن و قتاده گفته اند: منظور از «سلام» خداي تعالي است كه مردم را بخانه خود ميخواند كه همان بهشت باشد، و جبائي گفته: «دارِ

السَّلامِ» آن خانه اي است كه از آفات مصون است، و برخي گفته اند: اينكه بهشت را دار السلام ناميده اند بدانجهت است كه اهل بهشت بيكديگر سلام كنند، و فرشتگان نيز بر آنها سلام كنند، و پروردگار نيز بر آنها سلام فرستد، و آنها در بهشت جز سلام نشنوند و جز سلام نبينند. و شاهد بر اين گفتار آن آيه است كه فرمايد: «تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ … «1»» (تحيت آنها در بهشت سلام است..) و امثال اين آيه.

«وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلي صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» چنانچه بعضي گفته اند: يعني خدا هر كه را خواهد بسبب ايجاد توفيق و آسان كردن وسائل كار و الطاف خود او را به ايمان و دين حق هدايت كند. و جبائي گفته: يعني براي همه مكلفان- نه اطفال و مجانين- راهها و ادله را نصب فرمايد. و برخي گفته اند: يعني در آخرت هر كه را خواهد براه بهشت هدايت كند.

__________________________________________________

(1)- سوره ابراهيم آيه 23.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 284

از فضل خويش بر آنها بيفزايد) «وَ لا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ». ابن عباس و قتاده گفته اند: يعني سياهي چهره شان- را نگيرد. و ديگري گفته: يعني گرد و غبار و خواري چهره شان را نگيرد. و برخي آن را به اندوه و محنت و گرفتگي تفسير كرده اند.

فضيل بن يسار از امام باقر عليه السلام روايت كرده كه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله فرمود: هيچ ديده اي نيست كه از خوف خدا به اشگ تر شود جز آنكه خداوند آن بدن را بر آتش دوزخ حرام گرداند، و اگر اشگش جاري گرديد آن چهره را غبار و خواري نگيرد.

__________________________________________________

(1)- سوره فاطر آيه 30.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 286

«وَ الَّذِينَ كَسَبُوا السَّيِّئاتِ» و آنان كه مرتكب كارهاي بد و گناه گردند.

«جَزاءُ سَيِّئَةٍ بِمِثْلِها» يعني پاداش هر كار بدي مثل آن است، و همانند كارهاشان كيفر بينند، و بهمان اندازه كه استحقاق دارند كيفر خواهند شد نه زيادتر از آن، زيرا كيفر زيادتر از استحقاق ظلم است (و آن بر خدا قبيح است) و اما در طرف ثواب و پاداش كار نيك، زيادتر از استحقاق تفضل است و (از خداي تعالي) نيكو است. و بنا بر اين مقصود از «مثل» در اين آيه يعني بدون كم و زياد بقدر استحقاقشان كيفر بينند.

«وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ» يعني بدانها پستي و خواري رسد، زيرا عقاب و كيفر با پستي و خواري قرين خواهد بود.

«ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ» يعني نگهبان و مانعي نيست كه عقاب خدا را از آنها جلوگيري كند.

«كَأَنَّما أُغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّيْلِ مُظْلِماً» يعني گويا چهره هاشان را تاريكي شب فرا گرفته،

و منظور توصيف سياهي چهره هاشان ميباشد. مانند آيه ديگر كه خداي تعالي فرمود: «وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ تَرَي الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَي اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ» «1» (و روز رستاخيز كساني را كه بر خدا دروغ گفته اند به بيني كه چهره هاشان سياه گشته).

__________________________________________________

(1)- سوره زمر آيه 60.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 287

«حسن» نقل شده و برخي گفته اند: يعني ميان آنها و بتها را جدا كنيم و آن بتها از ايشان بيزاري جويند و در نتيجه وسائل و اسباب آنها منقطع گردد.

«وَ قالَ شُرَكاؤُهُمْ ما كُنْتُمْ إِيَّانا تَعْبُدُونَ» مجاهد گفته: يعني خداوند آن بتها را بنطق آورده و گويند: ما نميدانستيم و نمي فهميديم كه شما ما را مي پرستيد. و ديگري گفته: آن شريكاني را كه در عبادت براي خدا گرفته بودند شياطين بوده اند، و برخي گفته اند: فرشتگاني بوده اند كه جز خدا آنها را مي پرستيده اند.

و روي اين تفسير درباره اينكه چگونه آنها منكر پرستش خود مي شوند (و از خويشتن دفاع مي كنند) دو قول گفته اند:

1- شياطين- يا فرشتگان- اين سخن را بخاطر اهانت و ردّ گفتار مشركان گويند يعني ما براي شما در اين پرستش كه از ما ميكرديد عذري نميآوريم، و شما را معذور نميدانيم.

2- جبائي گفته: منظورشان از اين انكار آن است كه پرستش شما بدستور و دعوت

__________________________________________________

(1)- سوره صافات آيه 24. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 289

ما نبود، و منظور آن نيست كه اصلا شما ما را پرستش نميكرديد، زيرا اين سخن دروغ است، و از خصوصيات روز قيامت آن است كه كسي در آنجا نتواند عمل خلافي انجام دهد و كار زشتي بكند (و در نتيجه نمي تواند دروغ بگويد) و اين آيه نظير آن آيه ديگري است كه خداي تعالي فرمايد: «إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا … »

(هنگامي كه پيشواياني كه پيرويشان كرده اند از پيروان (خود) بيزاري جويند … )

«فَكَفي بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ» يعني خدا براي فصل خصومت ميان ما و شما كافي است.

«إِنْ

كُنَّا عَنْ عِبادَتِكُمْ لَغافِلِينَ» كه ما از پرستش شما غافل بوديم.

و اين معنا كه گفته شد روي اينكه معبود آنها فرشتگان بوده باشند، ظاهر است، زيرا فرشتگان از اين ادعاي آنان بي خبر بوده و اطلاعي از كارشان نداشتند و نه بدان دستور داده بودند، و اما اگر مقصود بتهاي بي حس و شعور و بي علم باشد منظور از اين كلام حدّ اعلاي الزام حجت است كه اين نادانان چيزهايي را كه اصلا شعور نداشته و آنها را بخويش نخوانده و به هيچ وجه دركي نداشتند براي پرستش انتخاب كرده بودند «هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ» يعني در آنجا، يا در آن وقت، يا در آن حال بر هر كس آشكار و معلوم گردد آنچه را از كار نيك و بد كه از پيش فرستاده و پاداش و كيفر آن را به بيند.

«وَ رُدُّوا إِلَي اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ» و بسوي كيفر خدا و جايي كه هيچكس جز خدا مالك آن نيست باز گردند، و لفظ «حق» صفت خداي تعالي و معناي آن قديم هميشگي است كه فنا نه پذيرد، و جز او هر چه باشد نابود گردد. و برخي گفته اند: «حق» آن كسي است كه معناي لفظ بطور حقيقت براي او حاصل باشد و خداي تعالي اينگونه است كه معناي الهيت براي او بطور حقيقت حاصل است.

«وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ» و آنچه را بدروغ درباره شريكان ادعايي خداي تعالي مدعي بودند باطل گردد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 290

وَ مَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ (31) فَذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ فَأَنَّي تُصْرَفُونَ (32) كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَي الَّذِينَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لا يُؤْمِنُونَ (33)

اگر بقاء او را بخواهد آن جاندار محتاج بغذا است.

«أَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ» يعني و آيا كيست كه بتواند گوش و چشم بشما بدهد و بآنها قدرت شنيدن و نيروي ديدن دهد و اگر بخواهد آن نيرو و حس را از آنها بگيرد.

«وَ مَنْ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ» زنده را از مرده، و مرده را از زنده بيرون آورد، بعضي گفته اند: يعني انسان را از نطفه و نطفه را از انسان بيرون آورد، و برخي ديگر گفته اند: يعني حيوان زنده را از شكم مادر مرده اش بيرون آورد، و آنكه خلقتش كامل نشده و بحد كمال نرسيده از زنده خارج كند. و ديگري گفته:

يعني مؤمن را از كافر، و كافر را از مؤمن بيرون آرد.

«وَ مَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ» و كيست كه همه كارها را بر طبق حكمت در آسمان و زمين تدبير كند؟

«فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ» بزودي اعتراف كنند كه او خداي تعالي است كه اين كار را انجام دهد، و بتها قدرت آن را ندارند.

«فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ» چون اين اعتراف را كردند بگو: آيا در مورد پرستش بتها از عقاب او نمي ترسيد؟ و اين آيه بما مي فهماند كه احتجاج و بحث درباره دين نيكو است زيرا خداي تعالي در اين آيه با مشركان احتجاج فرمايد. و مطلب ديگري كه از آيه استفاده ميشود آن است كه اينان بخالق و آفريدگار خود اعتراف و اقرار داشتند اگر چه مشرك بودند، زيرا جمهور عاقلان- بجز اندكي از ملحدان از فلاسفه- خدا را اقرار دارند. و آنان كه بصانع خود اقرار دارند بر دو دسته تقسيم شوند دسته اي كه

ترجمه مجمع البيان

في تفسير القرآن، ج 11، ص: 292

موحد هستند و معتقدند كه صانع يكتا است و چيزي شريك او نيست و دسته ديگر مشركند.

مشركان نيز دو دسته اند، دسته اي براي خداي يكتا در ملك او شريك قائلند و معتقدند كه آن شريك در مقابل خدا قرار دارد و اينها «ثنويه» و «مجوس» هستند اينها نيز بر دو دسته اند جمعي شريك قديم براي خدا قائلند مانند «مانويه» و جمعي شريك جديد چون «مجوس».

و دسته ديگر مشركان كساني هستند كه در ملك و فرمان خداوند براي او شريكي قائل نيستند ولي در عبادت براي وي شريك قائلند، اينها نيز دو گروه اند، گروهي اجسام علويه مانند ستارگان و خورشيد و ماه را وسائط و شريكان در عبادت قرار داده، و گروهي اجسام زميني مانند بتها را شريك حق پنداشته اند.

«فَذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ» يعني اين خدايي كه توصيف شد كه رازق خلق و برون آرنده زنده از مرده و مرده از زنده است پروردگار حقيقي شما است كه شما را آفريده، و معبودي است كه شايسته پرستش و عبادت است، نه آن بتها …

«فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ» خو پس از رو گرداندن از حق جز سقوط در گمراهي راه ديگري نيست، زيرا با اثبات اينكه فقط عبادت و پرستش او حق است، عبادت چيز ديگري جز او هر چه باشد باطل و گمراهي است.

«فَأَنَّي تُصْرَفُونَ» يعني پس چرا با اين دلالت آشكارا از پرستش او روي ميگردانيد؟

«كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَي الَّذِينَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لا يُؤْمِنُونَ» و اين چنين- يعني همانطور كه پس از حق گمراهي است، يا همانطور كه از ايمان بحق روي گرداندند- عقاب بر آنها مسلم

شد و اين كيفر رو گرداندن آنان از حق است. و البته اين آيه درباره كساني است كه در علم خدا گذشته كه ايمان نخواهند آورد. و برخي گفته اند جمله «أَنَّهُمْ … » جمله تعليلية است، يعني اين عقوبت بخاطر آن است كه ايمان نميآورند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 293

بحق باز گرديد؟ آن گاه خداي تعالي از راه ديگر احتجاج با آنها را آغاز كرده فرمايد:

«قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَهْدِي إِلَي الْحَقِّ» اي محمد بگو: آيا در اين بتها كسي هست كه مردم را از روي دليل و برهان بهدايت و صلاح و رستگاري و خوبي راهبري كند؟ چاره اي ندارند جز آنكه بگويند: نه! «قُلِ اللَّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ» در اينوقت تو بدانها بگو خدا است آن كسي كه براه رستگاري راهبري كند.

«أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَي الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ» آيا كسي كه ديگران را براه توحيد و رستگاري هدايت كند براي اطاعت أمر و نهي او شايسته تر است.

«أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدي » يا آن كس كه احدي را بسوي حق راهبري نكند جز آنكه خود هدايت و راهبري شود، و بتها اين چنين بودند كه نمي توانستند راهبر شوند و نه راهبري گردند، زيرا آنها سنگهاي مرده و بيجاني بودند. و اينكه خداي تعالي فرمود: «إِلَّا أَنْ يُهْدي » (مگر آنكه هدايت شوند) نه چنان بوده كه اگر كسي آنها را هدايت كند هدايت يابند بلكه روي عقيده فاسد و الزام آنها فرموده، و براي رساندن غايت جهل و ناداني آنها است كه با اينكه اين بتها اجساد مرده و بي- شعوري هستند كه اگر هدايت هم شوند هدايت نيابند باز هم اينان دست از پرستش آنها بر ندارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 295

و برخي گفته اند: منظور از اين شريكان فرشتگان و پريان هستند كه اگر مورد هدايت قرار گيرند هدايت شوند. و برخي گفته اند: منظور بزرگان و رؤساي گمراه كننده آن مردم بوده اند كه مردم را بگمراهي ميكشاندند.

«فَما

لَكُمْ» يعني شما را چه شده كه چيزهايي را پرستش ميكنيد كه هيچگونه سود و زياني ندارند؟

«كَيْفَ تَحْكُمُونَ» و اين جمله بيان شگفت حال آنها است يعني چگونه قضاوت ميكنيد كه اين بتها معبودان ما هستند، و شايسته پرستش ميباشند؟ و برخي گفته اند: يعني چگونه بدون دليل و برهان بنفع خود حكم ميكنيد؟

«وَ ما يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا» و بيشتر اين كافران جز از گمان پيروي نمي كنند، آن گماني را كه از روي تقليد رؤساء و پدرانشان هست و نفعي نبخشد.

«إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً» و همانا گمان به هيچ وجه جاي حق را نميگيرد، زيرا حق در صورتي نفع مي بخشد كه انسان علم بحقانيت آن داشته و از روي معرفت صحيح آن را بشناسد، و گمان اين چنين نيست زيرا ممكن است آنچه مورد گمان واقع شده بر خلاف حقيقت باشد، و از اينرو با علم برابري نكند.

«إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِما يَفْعَلُونَ» و خدا بدانچه ميكنند دانا است، و بر طبق اعمالشان آنها را كيفر دهد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 296

بياوريد، زيرا شما اهل زبان هستيد و اگر محمد قادر باشد كه چنين سخني بگويد شما هم قدرت آن را خواهيد داشت، و چون از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 298

آوردن مانند آن عاجزيد پس بدانيد كه اين كلام بشر نيست، و از جانب خداي سبحان نازل گرديده.

«وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ» و هر كه را جز خدا بر آنها قدرت داريد براي كمك كاري بخوانيد و براي معارضه با آوردن سوره اي مثل آن از آنها كمك بگيريد.

«إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ» اگر راست مي گوييد كه اين قرآن از جانب غير خدا است.

«بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ» بلكه اينان تكذيب كنند چون بطور كامل بقرآن علم ندارند، زيرا در قرآن آياتي هست كه فهم مدلول آن احتياج بتفكر و مراجعه به پيغمبر داشت مانند آيات متشابه، و چون كافران مدلول آن را از ظاهر آيات نمي توانستند بفهمند آن را تكذيب ميكردند. و برخي گفته اند: يعني تكذيب آيات را ميكردند بجهت آنكه از كيفيت نظم و ترتيب آن اطلاعي نداشتند. چنانچه اشخاص معمولي لفظهاي اشعار و خطبه ها را مي فهمند ولي بخاطر جهل به نظم و ترتيب آن انشاء آنها براي آنان ممكن نيست. و حسن گفته: معناي آيه آن است كه اينها بي آنكه علم ببطلان قرآن داشته باشند آن را تكذيب ميكنند. و برخي ديگر گفته اند: يعني بلكه اينان چيزهايي را كه در قرآن است يعني بهشت و جهنم و حشر و نشر در قيامت و ثواب و عقاب را تكذيب كنند.

«وَ لَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ» و هنوز حقيقت آنچه در قرآن براي آنها وعده داده شده است و سرانجام كارشان بدان منتهي

ميشود نيامده است، و برخي گفته اند: يعني در قرآن چيزهايي است كه آن را نمي دانند، و معرفت بدانها نيز جز با مراجعه به پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- ممكن نيست، و چون بآن حضرت مراجعه نكرده و تكذيب آنها را كردند تفسير و تأويل آن چيزهاي مجمل را ندانستند، و بنا بر اين معناي آيه اينگونه ميشود كه اينان چيزي را از قرآن كه بعلم آن دست نيافتند تكذيب كردند و تفسير آن بر ايشان نيامد و اگر به رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- مراجعه ميكردند داناي بدان ميشدند.

از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: خداي تعالي اين امت را بدو آيه از قرآن مخصوص داشت: يكي آنكه آنچه را نميدانند نگويند، و ديگر آنكه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 299

آنچه را نميدانند ردّ نكنند (و منكر نشوند) آن گاه دو آيه را تلاوت فرمود:

يكي اين آيه كه فرمايد: «أَ لَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ مِيثاقُ الْكِتابِ أَنْ لا يَقُولُوا عَلَي اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ … » «1»

- آيا از آنها پيمان گرفته نشد كه درباره خدا جز حق نگويند؟ … -

و ديگر همين آيه: «بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ … ».

و گويند: امير المؤمنين عليه السلام اين سخن را از همين آيه گرفته كه فرمود:

«الناس اعداء ما جهلوا»

«2». و گفتار ديگرش را كه فرموده:

«قيمة كل امرئ ما يحسنه»

«3» از آيه ديگري گرفته كه خداي تعالي فرمايد: «فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّي عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَياةَ الدُّنْيا ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ» «4» (از كسي كه از ياد ما روي بگرداند و

جز زندگي اين دنيا را نخواهد از وي روي بگردان اندازه علمشان همين است … » و گفتار ديگرش را كه فرمود:

«تكلموا تعرفوا»

«5» از اين آيه گرفته است كه خداوند فرمايد: «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ» «6» (آنها را در طرز گفتارشان خواهي شناخت).

«كَذلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ» يعني امتهاي گذشته نيز همانند اينان پيغمبران خود را تكذيب كردند.

«فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الظَّالِمِينَ» اي محمد بنگر كه چنانچه سرانجام آنان نابودي و هلاكت بود سرانجام اينان نيز هلاكت خواهد بود. سپس خداي سبحان در آيه بعدي خبر ميدهد كه در ميان همين تكذيب كنندگان آيات قرآن و كساني كه قرآن را به افتراء و دروغ نسبت ميدهند افرادي وجود دارند كه در آينده بدان ايمان آورده و تصديق خواهند نمود كه آن از جانب خداي تعالي است، و برخي هم هستند كه بهمان حال كفر خواهند مرد.

__________________________________________________

(1)- سوره اعراف آيه 169.

(2)- مردم دشمن چيزي هستند كه آن را نمي دانند.

(3- ارزش هر كس باندازه نيكي اوست.

(4- سوره نجم آيه 29.

(5- سخن گوئيد تا شناخته شويد. (يعني انسان بسخن شناخته ميشود).

(6- سوره محمد- صلي اللَّه عليه و آله- آيه 30.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 300

«وَ مِنْهُمْ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا يُؤْمِنُ بِهِ» و بعضي از اينان كساني هستند كه بدان ايمان مي آورند و برخي بدان ايمان نخواهند آورد، و منظور خداوند آن است كه جهت آنكه اكنون ما آنها را نابود نمي كنيم بدانجهت است كه مصلحت در باقي ماندن آنها است. و برخي گفته اند: معناي آيه آن است كه برخي از اينها بخود قرآن ايمان خواهند آورد و داناي

بدرستي و صحت آن خواهند شد جز اينكه عناد ميورزند و بر خلاف عقيده و علم خود با آن بمخالفت بر ميخيزند و برخي از آنها درباره قرآن شك و ترديد دارند و گويا روي اين معني خدا فرموده است: «و برخي از آنها معاند هستند و برخي در حال شك و ترديد … »

«وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِينَ» و پروردگار تو بر حال كسي كه بفساد خود ادامه ميدهد دانا است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 301

را ميدهد. و برخي ديگر گفته اند: منافاتي ميان اين دو آيه نيست، زيرا اين آيه براي بيزاري جستن و تهديد آنها است، و منافاتي با دستور جهاد و كارزار با آنها ندارد.

«وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ» يعني و از اين كافران كساني هستند كه بتو گوش فرا دهند، و البته اين گوش دادنشان نه براي فهميدن بوده بلكه براي رد كردن آن است، و از اينرو مورد نكوهش و مذمت قرار گرفتند و آنها را همچون كراني قرار داده است چون گوش دادني كه براي فهم نباشد و براي رد كردن باشد سودي نبخشد و مانند كساني هستند كه اصلا گوش ندارند.

«أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ كانُوا لا يَعْقِلُونَ» آيا اي پيغمبر تو ميتواني كر را بشنواني، با اينكه جاهل هم هستند.

«وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْظُرُ إِلَيْكَ» خو از آنها كساني هستند كه بتو نگاه ميكنند، يعني به اعمال و رفتار تو نگاه ميكنند، نه آنكه نگاه آنها از روي حقيقت و اعتبار باشد بلكه نگاهشان بر طبق عادت است، و از اينرو از نگاه خود سودمند نگردند.

«أَ فَأَنْتَ تَهْدِي الْعُمْيَ وَ لَوْ كانُوا لا يُبْصِرُونَ» يعني همانطور كه تو نمي تواني شخص كور را بينا كني و از بينايي بهره مندشان سازي، هم چنين نمي تواني از آن دليلها و براهيني كه آورده اي مردمي را كه صرفاً بدان مي نگرند و در صدد بهره بردن و سودمند شدن بدانها نيستند بهره مند سازي. و بعضي گفته اند: معناي اين دو آيه آن است كه: برخي

__________________________________________________

(1)- سوره انعام آيه 135 و هود آيه 93 و 121 و زمر آيه 39.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 303

از اينها هستند كه

بسخن تو گوش مي دهند و به دليلها و براهين تو مي نگرند اما گوش دادن و نگاه گردنشان هر دو از روي طعن و ايراد است و در صدد تكذيب و رد آنها هستند، نه آنكه بخواهند از آنها بهره مند گردند و از اينرو تو نمي تواني آنها را بهره مند گرداني.

«إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئاً وَ لكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ» خداوند هيچگونه ستمي بمردم نميكند، ولي خود مردم هستند كه بخودشان ظلم ميكنند، يعني خداوند جلوي كسي را از انتفاع و سودمند شدن از قرآن و دليلهاي ديگر الهي نميگيرد و مانع آن نمي شود، ولي مردم هستند كه خودشان با ترك نظر و استدلال بر خود ظلم ميكنند و خود را مستحق كيفر ميسازند. و از اين آيه گفتار جبريان نيز باطل گردد.

آنها از دستورها و تكاليف مانع نبوده و جلوگيرشان نيست، بلكه قدرت انتفاع را به آنها داده و دليلها را بيان فرموده و راهنماييشان كرده، و موانع را هم از سر راه آنها برداشته است ولي آنها خودشان بر نفس خويش ستم كردند كه بهره مند نشدند.

و برخي گفته اند: چون خداي سبحان در آيات پيش سخن از وعده و تهديد بميان آورد در اينجا بيان فرموده كه خداوند چيزي از حسنات آنها كم نمي كند و بر سيئات آنان نيز چيزي نمي افزايد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 304

در دنيا دارد بخورد زيرا سرانجام آن زوال و نابودي است.

«يَتَعارَفُونَ بَيْنَهُمْ» يعني مردم در آن وقت همديگر را مي شناسند چنانچه در دنيا يكديگر را مي شناختند، و برخي گفته اند: يعني از نظر گناه و كفر همديگر را مي شناسند، و كلبي گفته: يعني هنگامي كه از گورها بيرون ميآيند يكديگر را مي شناسند اما وقتي كه عذاب خدا را مشاهده ميكنند آشنايي آنها مستقيم گردد و از يكديگر بيزاري جويند.

«قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ وَ ما كانُوا مُهْتَدِينَ» براستي آنهايي كه ديدار خدا- يعني ديدار كيفر و جزاي خدا- را تكذيب كردند زيانكار شده و راهبر بحق نبودند. حسن گفته: يعني خود را زيانكار ساختند، زيرا اينان در دنيا هدايت نشدند. و اگر در دنيا هدايت مييافتند خود را دچار خسران و زيان نميكردند، و معناي آيه آن است كه اينان دنيا را بخسران بردند چون كه آن را در گناهان صرف كردند، و از نظر نعمت هاي آخرتي هم زيان كردند زيرا با گناهاني كه انجام دادند آنها را از دست دادند.

«وَ إِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ» و يا اين است كه ما اي محمد در زمان حيات بتو نشان دهيم برخي از آن عقوبتهايي را كه به اين كافران و عده دهيم- كه بگفته بعضي از آن جمله داستان بدر بود-.

«أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ» يا پيش از آنكه عذاب بر آنها نازل گردد تو را بر گيريم و از اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 306

جهان ببريم، و پس از مرگ تو عذاب بر آنها فرود آيد.

«فَإِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ» يعني بازگشت آنان در قيامت بحكم ما است، و از حكم ما بدر نخواهد رفت. و

برخي گفته اند: خداي سبحان در اين آيه به پيغمبرش وعده مي دهد كه از دشمنان وي انتقام خواهد گرفت چه در زمان آن حضرت و چه پس از وفات او، و آن را بوقتي محدود نساخته، و فرمود آنچه را ما وعده كرده ايم حق است و بطور مسلم واقع خواهد شد.

«ثُمَّ اللَّهُ شَهِيدٌ عَلي ما يَفْعَلُونَ» و خداوند بكارهاي آنها دانا است و آنها را ضبط كرده و كيفر نافرمانيهايشان را خواهد داد.

«وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ» يعني براي هر گروهي كه بر يك راه باشند و دين واحدي داشته باشند- مانند امت محمد- صلي اللَّه عليه و آله- و امت عيسي و موسي عليه السلام رسول و پيغمبري است كه خدا او را بسوي آنها مبعوث فرموده و براي رساندن رسالت خويش وي را مأمور ساخته است.

«فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ» در اينجا جمله اي در تقدير است، و معني چنين است: و چون پيغمبرشان آمد و رسالت خويش را ابلاغ كرد و جمعي او را تكذيب كرده و گروهي تصديقش كردند. «قُضِيَ بَيْنَهُمْ» در آن وقت تكذيب كنندگان هلاك گردند، و مؤمنان نجات يابند. و برخي چون مجاهد گفته اند: معناي آيه چنان است: كه چون پيغمبرشان در قيامت بيايد بر عليه آنها گواهي دهد. و ديگري گفته: يعني در دنيا روي آن اجازه اي كه خداي تعالي به پيغمبرش در مورد نفرين بر آنها داده كارشان را بطور حتم يكسره ميكند.

«بِالْقِسْطِ» يعني بعدل و داد.

«وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ» و بآنها در مورد ثواب و عقاب ستم نشود، يعني چيزي از پاداش طاعتهاشان كم نشود، و در كيفر گناهانشان افزوده نگردد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 307

يَقُولُونَ مَتي هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (48) قُلْ لا أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَ لا نَفْعاً إِلاَّ ما شاءَ اللَّهُ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ (49) قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُهُ بَياتاً أَوْ نَهاراً ما ذا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ (50) أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلْآنَ وَ قَدْ كُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ (51) ثُمَّ قِيلَ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاَّ بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ (52)

با اينحال من چگونه ميتوانم قيامت را پيش اندازم، و در عقوبت و كيفر شما قبل از رسيدن سر آمد آن شتاب نمايم.

«لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ» و براي عذاب هر امتي در مورد تكذيب پيمبران سر آمد معين و زماني است.

«إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ» كه از آن وقت نه پس افتند، و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 309

نه از آن سر آمد پيش افتند بلكه در همانوقت مخصوص و معين نابود خواهند شد.

«قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُهُ بَياتاً أَوْ نَهاراً» اي محمد به اين افرادي كه تكذيب كنند، و در عذاب شتاب جويند، بگو: آيا دانسته ايد كه اگر عذاب خدا در شب يا روز بيايد.

«ما ذا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ» چيست آنكه مجرمان شتاب در آمدنش ميكردند؟

و اين جمله بصورت استفهام است و معناي آن تهديد و براي ترساندن آنها است. و اين مانند آن است كه انسان بشخصي كه دست بكار وخيمي زده بگويد:

«چه جنايتي بر جان خود ميكني؟.» و بهر صورت اين جمله پاسخ سؤال آنها است كه مي پرسيدند: اين وعده عذاب و قيامت كي خواهد بود؟

و امام باقر عليه السلام فرموده: منظور از اين آيه عذابي است كه در آخر الزمان بر مسلمانان فاسق از آسمان فرود آيد- پناه ميبريم بخدا-.

«أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ» اين جمله باصطلاح استفهام انكاري است، يعني: آيا در آن وقتي كه عذاب در آن وقت معين و سر آمد مخصوص بر شما واقع شود در وقت نوميدي بدو يعني بخدا، يا بقرآن، يا بعذابي كه منكر بوديد ايمان ميآوريد؟

«آلْآنَ» يعني در آن وقت بشما گفته ميشود

اكنون ايمان ميآوريد كه در تنگنا قرار گرفته ايد؟

«وَ قَدْ كُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ» با اينكه پيش از اين از روي تكذيب و استهزاء شتاب و تعجيل عذاب را ميخواستيد. و حسن گفته: معناي آيه اين است كه: شما بزودي در هنگام وقوع عذاب بدو ايمان خواهيد آورد ولي در آن وقت ايمان شما سودي برايتان ندارد، نظير آيه ديگري كه درباره فرعون آمده «آلْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ «1»».

«ثُمَّ قِيلَ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ» آن گاه در روز قيامت به آن كساني كه بر خويشتن ستم كردند گفته ميشود: اكنون عذاب جاويدان در آخرت را پس از عذاب دنيا بچشيد.

__________________________________________________

(1)- همين سوره آيه 91، و تفسيرش انشاء اللَّه در جاي خود بيايد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 310

«هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ» يعني پس از آنكه شما را بحق دعوت و راهنمايي كردند و دليلها براي شما بيان شد، و عذر شما برطرف گرديد ولي شما روي كفر و انكار خود پافشاري كرديد، و از گمراهي خود دست نكشيديد، اكنون سزاي اعمال خود را بچشيد. و اينكه از حس ذائقة در مورد عذاب آنها استفاده شده بدان جهت است كه احساس اين حس قوي تر از ساير حواس ميباشد. و يا بخاطر آنكه اينها عذاب خدا را كه از راه گلو در دل آنها ميريزد با حس ذائقه احساس مي كنند، چنانچه بعضي گفته اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 311

الْعَذابَ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (54) أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ (55) هُوَ يُحيِي وَ يُمِيتُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (56)

آنها قضاوت شود.

«وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ» و در عقاب و كيفري كه بدانها رسد هيچگونه ستمي به آنها نشود. زيرا اين كيفر را خود براي خويش خريدند.

امام صادق عليه السلام فرموده: اينان در وقتي كه در دوزخ هستند پشيماني خود را پنهان دارند تا مورد شماتت دشمنان واقع نشوند.

«أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» يعني فرمانروايي آسمانها و زمين و آنچه در آن دو است از آن او است و هيچكس قادر نيست جلوي او را از فرود آوردن عذابي را كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 313

براي بنده اش مقرر داشته و مستحق آن است بگيرد.

«أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ … » بدانيد كه وعده خدا در مورد نزول عذاب و عقاب بر مردمان مجرم و گنه پيشه حق و مسلم است ولي بيشترشان از روي ناداني نسبت بخداي تعالي و آنچه را پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- آورده صحت و درستي آن را نميدانند.

«هُوَ يُحيِي وَ يُمِيتُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» او است كه مردم را پس از اينكه مردگاني بودند زنده ميكند، و پس از زندگي شان ميميراند، و روز قيامت بسوي او بازگشت كنند و بر طبق اعمالشان جزاي آنها را بدهد.

… » بما قبل آن از باب ارتباط اثبات به نفي است، و معناي آيه چنين ميشود كه شخص ستمكار چيزي ندارد كه بجاي خود فديه بدهد، بلكه هر چه هست از آن خدا است.

و ارتباط آيه بعدي يعني آيه: «أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ … » بآيات قبلي بدين ترتيب است كه چون سخن در خلقت آسمانها و زمين بود و روي اين حقيقت كه خدا آسمانها و زمين را بيهوده و عبث نيافريده بلكه منظور از خلقت آنها بهره برداري و استفاده خلق بوده است، آن گاه اين مطلب پيش ميآيد كه چنين آفريدگاري خلف وعده نخواهد كرد و هر چه وعده داده حق است و انجام خواهد داد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 314

است كه انسان را بمعرفت حق ميرساند.

«وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ» يعني براي كسي كه بدان تمسك جويد و بمندرجاتش عمل كند نعمتي است، و اينكه تنها مؤمنان را به اين نعمت مخصوص داشت با اينكه قرآن كريم براي همه مردم پند و رحمت است، بدان جهت است كه از ميان مردم تنها مردمان با ايمان هستند كه از آن بهره مند و منتفع گردند.

ضمناً خداي تعالي در اين آيه قرآن كريم را بچهار صفت توصيف فرموده: موعظة، و شفاي دردهايي كه در سينه ها است، و هدايت، و رحمت.

«قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ» بگو اي محمد بزياده بخشي خدا و رحمت او.

«فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ» بهمين شادمان باشيد، زجاج گفته از نظر تركيب و اعراب «فبذلك» بدل از جمله «بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ … » است و روي اين حساب منظور قرآن است، يعني بايد مردم بوجود قرآن شادمان باشند زيرا اي اصحاب محمد اين قرآن براي شما بهتر از آن اموالي است كه اين مردمان كافر روي هم اندوخته ميكنند.

و رويهمرفته معناي آيه چنين است: اي محمد به اين مردماني كه بدنيا دل خوش كرده و شادمان هستند، و بدان تكيه كرده و جمع آوري ميكنند، به اينها بگو: اگر خواستيد بچيزي دل خوش شويد و شادمان گرديد بفضل و رحمت خدا دلخوش شويد كه قرآن را بر شما نازل فرموده و محمد را بسوي شما فرستاده است، زيرا شما بوسيله آن دو ميتوانيد نعمت دائمي و جاويداني را براي خود تحصيل كنيد كه بهتر از اين دنياي

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 316

ناپايدار است.

و از ابي سعيد خدري و حسن روايت شده

كه گفته اند: منظور از «فضل خدا» در اين آيه: قرآن است، ولي منظور از «رحمت» دين اسلام ميباشد.

و انس از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- روايت كرده كه آن حضرت فرمود:

هر كه را خداوند بدين اسلام هدايت فرمود، و قرآن را بوي تعليم كرد و با اينحال از فقر و نداري شكوه و شكايت كند خداي تعالي فقر و نداري را تا روز قيامت در ميان دو چشم او ثبت فرمايد (و او را فقير و بينوا سازد) «1» و سپس دنبال اين سخن همين آيه را تلاوت فرمود.

و از قتاده و مجاهد و ديگران نقل شده كه گفته اند: «فضل خدا» اسلام است، و «رحمت او» قرآن.

و امام باقر عليه السلام فرمود: «فضل خدا» رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- است، و «رحمت او» علي بن ابي طالب ميباشد.

و همين تفسير را كلبي از أبي صالح از ابن عباس روايت كرده است.

__________________________________________________

(1)- منظور اين است كه با داشتن نعمت اسلام و قرآن ديگر فقير نيست و بزرگترين ثروت را داراست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 317

لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ إِلاَّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ (61)

نسبت بدانها فضل و احسان دارد.

__________________________________________________

(1)- معناي سائبة و بحيرة و وصيلة در آيه 103 سوره مائده گذشته است بدانجا مراجعه شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 319

«وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَشْكُرُونَ» ولي بيشترشان سپاس نعمتهاي خدا را نميدارند و راه كفران و انكار را مي پيمايند. و معناي آيه- چنانچه بعضي گفته اند- چنين است كه: آنچه را شما مدعي حرمت آنها هستيد خداوند بر شما حرام نكرده و بدينوسيله زندگي را بر شما تنگ نساخته است. و يا معناي آيه چنين است كه فضل خداوند چنان است كه از شتاب كردن در كيفر آنان كه بر خدا دروغ مي بندند در دنيا صرفنظر فرموده و آنها را تا روز قيامت مهلت داده است، و بدنبال آن اين نكته را بيان ميكند كه اين مهلتي كه خدا بدانها داده است نه بخاطر جهل و بي اطلاعي از حال آنها است.

و لذا فرمود:

«وَ ما تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ … » يعني اي محمد تو در هيچ حالي از حالات و در هيچ كاري از كارها مانند تبليغ رسالت و تعليم شريعت و غيره نيستي، و چيزي از قرآن را تلاوت نكني، و تو و امت تو هيچ كاري از كارها را انجام ندهيد جز آنكه ما بر اعمال شما آگاه و شاهد و ناظر آنها هستيم.

«إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ» يعني در كاري كه داخل ميشويد و بدان سر گرم ميگرديد.

«وَ ما يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ» يعني چيزي نيست كه از علم و ديدار و قدرت پروردگار تو دور و پنهان شود.

«مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ» يعني از وزن مورچه

كوچك (چون ذره بمعناي مورچه كوچك است).

«وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ» و نه كوچكتر از وزن مورچه كوچك و نه بزرگتر از آن چيزي نيست جز آنكه پيش از خلقت خداوند آن را در كتابي بيان داشته، و منظور از اين كتاب «لوح محفوظ» يا نامه اي است كه فرشتگان مخصوص آن را يادداشت و ضبط كرده اند.

امام صادق عليه السلام فرمود: هر گاه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- اين آيه را تلاوت ميكرد بسختي ميگريست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 320

فخر فروشي و بخود باليدن و ازدياد مال نيست و از اينرو حقوق واجبه آن را ميپردازند … و اين معني در حديثي از امام سجاد عليه السلام روايت شده.

5- آنان كه رفتارشان موافق و مطابق با حق است.

«الَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ» آنان كه خداي يگانه را تصديق داشته و به يگانيش اعتراف دارند، و از نافرمانيهايش نيز پرهيز ميكنند.

َهُمُ الْبُشْري فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ»

آنها را در زندگي دنيا و در آخرت بشارت و مژده است. و در اينكه آيا منظور از اين بشارت در دنيا و در آخرت چيست؟

__________________________________________________

(1)- يعني ميزان و ملاك دوستي و دشمنيشان خداي تعالي است، و هر چه و يا هر كه را خدا دوست بدارد و منظور از آن خدا و بازگشتش بخدا باشد دوست دارند و غير آن را دوست ندارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 323

چند قول است:

1- بشارت در زندگي دنيا همان است كه خداي تعالي در قرآن كريم براي كار هاي نيك و اعمال صالح (به بندگان خويش) داده است، نظير آيه «وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ» «1» و آيه ديگري كه فرموده: «يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ … » «2» و اين قول از زجاج و فراء نقل شده است.

2- از قتاده و زهري و ضحاك و جبائي كه گفته اند: بشارت در دنيا همان بشارتي است كه فرشتگان در وقت مرگ بمؤمنين مي دهند و بآنها ميگويند « … نترسيد و اندوهگين نباشيد و به بهشت مژده گيريد … ». «3»

3- بشارت در زندگي دنيا، خوابهاي خوبي است كه مؤمن براي خودش مي-

بيند و يا ديگران براي او مي بينند، و بشارت در آخرت همان است كه فرشتگان هنگام بيرون آمدن از گور و در روز قيامت آنها را به بهشت بشارت مي دهند. يعني هم چنان پيوسته در حالات مختلف تا هنگامي كه ببهشت وارد ميشوند آنها را بورود در آنجا مژده مي دهند، و اين معني از امام باقر عليه السلام نيز روايت شده و در حديث مرفوعي از رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- هم روايت شده است.

و عقبة بن خالد از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود: اي عقبة! خداوند در روز قيامت از بندگان خود جز آنچه را شما بدان معتقد هستيد نخواهد پذيرفت، و چيزي ميان يكي از شما و ميان ديدن آنچه ديده اش را روشن گرداند فاصله نيست جز آنكه نفس او بدينجا برسد- و با دست خود به رگ گردن اشاره فرمود- … تا بآخر حديث، آن گاه فرمود: اين مطلب در كتاب خدا نيز هست، و دنبال آن همين آيه را تلاوت فرمود. و برخي گفته اند: براي مؤمن دريچه اي از قبر وي بسوي بهشت باز ميگردد، و او پيش از آنكه وارد بهشت گردد آنچه را برايش

__________________________________________________

(1)- همين سوره آيه 2.

(2)- سوره توبه آيه 21. كه در همين جلد، ترجمه و تفسيرش گذشته است.

(3- اشاره به آيه 30 از سوره فصلت ميباشد. [ … ]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 324

مهيا كرده اند بچشم مي بيند.

تَبْدِيلَ لِكَلِماتِ اللَّهِ»

يعني در وعده خدا هيچگونه خلافي نيست، و چنان نيست كه سخن ديگري بجاي سخن او نهاده شود، زيرا كلام او حق است، و در كلام حق هيچگونه خلافي نيست.

لِكَ

هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»

يعني اين بشارتي كه نامش برده شد و در دنيا و آخرت بدانها داده ميشود همان رستگاري و نجات بزرگي است كه هر چيزي در كنار آن كوچك است.

«وَ لا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ» گفتار اينان تو را غمناك نكند، و صورت اين جمله نهي است ولي منظور تسليت و دلداري دادن بپيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- در مقابل آزار هاي زباني و گفتارهاي زننده آن مردم است، يعني به آزارهاي اينان اهميتي مده و اعتنايي نكن.

«إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً» كه تمام عزت و قدرت از آن خدا است و خداوند بوسيله قدرت خويش آزار آنها را از تو دفع خواهد كرد. و برخي گفته اند: معناي آيه اين است كه گفتار اينان كه تو را جادوگر يا ديوانه ميخوانند غمناك و محزونت نكند كه خداوند بزودي تو را بر آنها ياري مي دهد و آنان را خوار و زبون ميسازد، و انتقام تو را از آنان ميكشد و خداي تعالي بر اينكار قادر و نيرومند است.

«هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ» و او شنوا و دانا است كه گفتار آنها را ميشنود و نهادشان را مي داند و كيفرشان را خواهد داد و شر آنها را از تو دور كرده و نقشه هاي شوم و زيانشان را بخودشان باز ميگرداند.

بشارت داده و نعمت ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 325

هايي را كه براي ايشان آماده فرموده است بيان داشته است.

و اما آيه «وَ لا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ … » به گفتار خداي تعالي مربوط است كه فرمود: «وَ إِنْ كَذَّبُوكَ فَقُلْ لِي عَمَلِي … » «1» يعني اگر تو را تكذيب كردند- محزون و غمگين مباش- و بدانها بگو مرا عمل خود و شما را عمل خود …

و برخي گفته اند: مربوط بآيه قبل است، و گويا خداي تعالي به پيغمبر خود فرموده: هنگامي كه تو از دوستان خدا و اهل بشارت بودي پس نبايد از طعن و ايراد كساني كه بر تو ايراد ميكنند و طعن ميزنند غمگين شوي.

و دنبال آن كه فرمود: «هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ» يعني خداي تعالي سخنشان را مي شنود و كيفرشان مي دهد و از اينرو گفتار آنها تو را غمگين نسازد.

__________________________________________________

(1)- آيه 41.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 326

غير از خداي يكتا اين مردم بصورت شريك براي او پيروي ميكنند؟ و منظور زشت شمردن و تقبيح كار آنها است.

2- آنكه لفظ «ما» نافيه باشد، و معناي آن چنين ميشود: و پيروي نمي كنند شريكاني را براي خدا در حقيقت و واقع.

3- آنكه «ما» بمعني «الذي» باشد و با مختصر تصرف و تقدير در معني، تفسير آيه چنين ميشود: و آنان كه از بتها پيروي ميكنند آن كساني هستند كه آنان را شريكان خدا ميدانند …

«إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ» و اينان در انتخاب اين شريكان براي خدا، جز از گمان خويش چيز ديگري را پيروي نمي كنند، بدانجهت كه از گذشتگان خود در اينمورد پيروي و تقليد كرده، و يا از روي اشتباهي است كه خيال ميكنند بدينوسيله بدرگاه خداي تعالي تقرب ميجويند.

«وَ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ» و در اين عقيده و گفتار جز دروغ چيزي نگويند.

«هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ» يعني آن خدايي كه مالك است هر كه را در آسمانها و زمين مي باشد همان خدايي است كه شب را براي شما آفريد تا در آن آرامش يابيد، و تا در نتيجه همين آرامش رنج و مشقت از شما دور گردد.

«وَ النَّهارَ مُبْصِراً» يعني و روز را نور دهنده و روشني بخش قرار داد كه با ديدگان خود از روشني آن استفاده كرده و بدنبال احتياجات خود برويد.

«إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ» براستي كه در اينها حجتها و برهانهاي روشني بر يگانگي خداي سبحان وجود دارد زيرا ديگري را قدرت بر انجام آن نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 328

وَ ما فِي الْأَرْضِ إِنْ عِنْدَكُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا أَ تَقُولُونَ عَلَي اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (68) قُلْ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَي اللَّهِ الْكَذِبَ لا يُفْلِحُونَ (69) مَتاعٌ فِي الدُّنْيا ثُمَّ إِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِيقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدِيدَ بِما كانُوا يَكْفُرُونَ (70)

او از ناتواني و ضعف خود را برهاند، و يا از فقر و نداري خود را مستغني سازد، و خداي سبحان از آنها منزه است، و چون گرفتن فرزند حقيقي براي او محال است، بخود بستن فرزندي هم بصورت فرزند خوانده نيز بر او محال است.

«إِنْ عِنْدَكُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا» يعني پيش شما در اينباره حجت و دليلي نيست.

«أَ تَقُولُونَ عَلَي اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» آيا چيزي را كه نميدانيد درباره خدا مي گوييد؟

و اين سخن توبيخي است از خداي تعالي براي آنان در مورد گفتار بي جاشان، و بدنبال آن تهديدشان هم كرده كه فرمود:

«قُلْ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَي اللَّهِ الْكَذِبَ لا يُفْلِحُونَ» اي محمد بآنان بگو كساني كه از روي دروغ بر خدا افتراء ميزنند، و او را داراي فرزند ميدانند هيچگاه رستگار نشوند.

«مَتاعٌ فِي الدُّنْيا» يعني اينان بهره اندكي از دنيا دارند كه در اين چند روزه اندك از آن بهره مند شده و منقضي گردد.

«ثُمَّ إِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ» ولي بازگشت آنان بسوي حكم و فرمان ما است.

«ثُمَّ نُذِيقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدِيدَ بِما كانُوا يَكْفُرُونَ» و سپس بكيفر كفرشان عذاب سخت- يعني عذاب دوزخ- را بآنان بچشانيم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 330

بِآياتِنا فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ (73)

در مقابل از من مي بينيد حالات شما را بهم نزند، و بالجمله اين كلام تهديدي است كه بصورت امر و دستور آمده. و برخي گفته اند: معناي آيه آن است كه تصميم خود را بگيريد و شريكانتان را هم بخوانيد، يعني شما هر تصميمي بگيريد من دست از دعوت خود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 332

بر نداشته و بر خدايان دروغين شما عيبجويي خواهم كرد و توكل من بر خدا است و اطمينان دارم كه او مرا از شر شما حفظ خواهد فرمود. و برخي گفته اند: منظور از شريكانشان بتهايي است كه آنها را مي پرستيدند. و قول ديگر اين است كه: منظور شريكان در دين و آئين آنها است.

«ثُمَّ لا يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً» يعني كار شما در اثر اختلاف و دو دستگي برايتان موجب اندوه و غم نباشد، و قول ديگر اين كه معناي آيه چنين است: تا كار شما آشكار و هويدا باشد و زير پرده و پنهان نباشد، كه لفظ «غمة» را از «غمم» بمعناي پنهان داشتن و پوشانيدن گرفته اند.

و معناي ديگري كه گفته اند آن است كه: در كار خود مشورت كنيد و بدون تبادل نظر و تصميم قطعي دست بكاري نزنيد زيرا معمولا اشخاصي كه بدون تأمل و دقت در سرانجام هر كاري بدان دست ميزنند موجبات اندوه و غم را در آن كار براي خود فراهم سازند.

«ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ وَ لا تُنْظِرُونِ» آن گاه اگر توانستيد بمن مهلت ندهيد و بمن حمله ور شده مرا بقتل رسانيد. و اين معنايي است كه ابن عباس گفته است. و معناي ديگري كه گفته اند آن است كه: بر من در آئيد و

هر چه ميخواهيد نسبت بمن بكنيد، و هر چه از دستتان بر ميآيد انجام دهيد، و نقل شده كه برخي جمله «ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ … » را بفاء قرائت كرده و «ثم افضوا … » خوانده اند و روي آن قرائت معناي آن اين ميشود كه … بسوي من شتاب كنيد …

و بهر صورت اين سخن يكي از معجزات نوح عليه السلام بود كه با وجود آنكه يكه و تنها بود و افراد اندكي بدو ايمان آورده بودند با اينحال خبر داد كه آنان قادر بر قتل او نيستند و نمي توانند گزندي بوي برسانند چون خداوند حافظ و نگهبان او است «فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ» يعني اگر از حق رو گردان شديد و آن را پيروي نكرده و نپذيرفتيد.

«فَما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ» من در مقابل كار خود كه اداي رسالت حق باشد پاداشي از شما نميخواهم تا پرداخت آن بر شما دشوار آيد. و معناي ديگري كه برخي گفته اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 333

اين است: كه اگر از پذيرفتن گفتار من رو گردان شويد بمن زياني نرسد زيرا من طمعي در مال شما نداشته ام تا رو گرداندن شما موجب ضرر و زياني براي من باشد بلكه زيان عمل شما بخودتان برميگردد.

«إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَي اللَّهِ» و پاداش من در انجام كار رسالت و اداي آن جز بعهده خدا نيست.

«وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ» و خداي سبحان مرا مأمور ساخته تا از تسليم شدگان در برابر فرمانبرداري و أوامر او باشم بخاطر آنكه اطمينان دارم بهتر چيزي را كه بندگان خدا بدست آورند همين است كه فرمانبردار و تسليم او باشند.

«فَكَذَّبُوهُ» آنان نوح

پيغمبر را تكذيب كردند، يعني سخن او را كه ميگفت: من پيغمبر خدا هستم و خدا مرا مأمور ساخته تا مردم را بفرمانبرداري او بخوانم، بدروغ نسبت دادند.

«فَنَجَّيْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ» و ما او را با كساني كه در كشتي با او بودند نجات داديم و آنان را جانشينان كساني كه غرق شده بودند گردانديم. و گفته اند كه عدد آنان هفتاد نفر بوده. و بلخي گفته است: منظور اين است كه ما آن را رؤساي زمين گردانديم.

«وَ أَغْرَقْنَا الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا» و باقي مردم روي زمين را بكيفر تكذيبي كه از نوح عليه السلام كردند غرق كرديم.

«فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ» پس اي كسي كه اين داستان را مي شنوي بنگر كه سرانجام بيم يافتگان بعذاب خدا چگونه بوده است، يعني بنگر كه چگونه خداوند آنان را هلاك كرد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 334

هارُونَ إِلي فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ» و پس از آن رسولان- يا پس از آن ملتها- موسي و هارون را بسوي فرعون و رؤساي قوم او فرستاديم.

«بِآياتِنا» يعني با دليلها و معجزات خويش.

«فَاسْتَكْبَرُوا وَ كانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ» ولي آنان از گردن نهادن و فرمانبرداري و ايمان آوردن بدان معجزات تكبر ورزيده و سركشي كردند.

«وَ كانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ» و مردمي نافرمان پروردگار خويش و مستحق عذاب جاويدان بودند.

«فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا» و چون موسي با آن معجزات و دليلهاي روشن نزد قوم فرعون آمد.

«قالُوا إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبِينٌ» گفتند: اين جادويي ظاهر و آشكار است.

«قالَ مُوسي أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ … » آيات معجزات را سحر و جادو ميخوانيد با اينكه سحر باطل است و معجزه حق، و آن دو ضد يكديگرند.

«وَ لا يُفْلِحُ السَّاحِرُونَ» و مردمان ساحر براي كار خود برهاني ندارند و بر ادعاي خود دليلي نميآورند، و كاري كه ميكنند آن است كه امري را بر خلاف آنچه هست پيش روي كوته بينان فكران جلوه ميدهند.

«قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَلْفِتَنا … » فرعون و قوم او بموسي گفتند: آيا بنزد ما آمده اي تا ما را از آنچه پدرانمان بر آن بودند باز داري … و منظور از «كبرياء» بگفته مجاهد پادشاهي است، و بگفته ديگري عظمت و تسلط است، و منظور از «أرض» سرزمين مصر است، و برخي گفته اند: اسم جنس است و همه زمين را شامل ميشود. و استفهام در اين آيه استفهام انكاري است، يعني اينان ميگفتند: ما بعقيده پدران خود هستيم و هر كس ما را بر خلاف آن عقيده بخواند منظوري جز رياست ندارد و از اينجهت ما پيروي او را نخواهيم

كرد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 337

نيست ولي خيال كرد كه سحر و جادو نيز شبيه بدان است و از اين طريق بهم نزديك هستند.

«فَلَمَّا جاءَ السَّحَرَةُ» و چون ساحران و جادوگراني كه فرعون خواسته بود بنزد وي آمدند و موسي عليه السلام نيز در آن مجلس حاضر بود.

«قالَ لَهُمْ مُوسي أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ» موسي بدانها فرمود بيفكنيد آنچه را ميخواهيد بيفكنيد، و براي رواني عبارت بايد جمله اي را در تقدير گرفت و آن چنين است كه «چون ساحران نزد وي آمدند و چوبها و طنابها را براي معارضه با موسي حاضر ساختند در آن زمان موسي بدانها فرمود: بيفكنيد هر آنچه ميخواهيد بيفكنيد يعني هر چه را آورده ايد بزمين افكنيد.

و برخي گفته اند: يعني هر چه ميخواهيد بكنيد انجام دهيد، و معناي اين جمله اين نيست كه آنها را دستور بسحر و جادو داده باشد بلكه از روي الزام و محكوم ساختن طرف- و باصطلاح براي «تحدي» - اين كلام را فرمود، و معنايش اين است كه هر يك از شما ميتواند عملي انجام دهد كه با معجزه برابري و مقاومت كند انجام دهد. و معناي ديگري كه گفته اند: آن است كه موسي عليه السلام حقيقتاً بدانها دستور داد هر چه آورده اند بزمين افكنند تا بطلان كارشان را آشكار سازد. و اينكه دنبالش اضافه كرد « … هر چه را ميخواهيد بيفكنيد» بدين منظور بود كه خواست بفرمايد: همه آنچه را ميخواهيد در آينده بيفكنيد همه را اكنون بيفكنيد …

«فَلَمَّا أَلْقَوْا قالَ مُوسي ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ» و پس از اينكه ساحران سحر خود را

__________________________________________________

(1)- سوره اسري آيه 102.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 339

افكندند موسي بدانها

گفت: آنچه را كه شما از چوبها و طنابها آورديد همه سحر و جادو بود، يعني آنچه را من آوردم سحر نبود بلكه آنچه را شما آورديد سحر بود، و اين معنايي است كه «فراء» گفته، و ألف و لام در «السحر» را ألف و لام عهد گرفته است.

«إِنَّ اللَّهَ سَيُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ» و بزودي خداوند اين سحري را كه انجام داديد باطل ميكند و براستي كه خدا كار مفسدان را اصلاح نميكند، يعني خداوند كار كسي را كه قصد افساد در دين دارد روبراه نمي كند و آن را باطل ميسازد تا حق آشكار گردد و حق دار از پيرو باطل متمايز گردد.

«وَ يُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ» و خداوند بكلمات خويش حق را آشكار و پيروز و ثابت گرداند و اهل حق را ياري دهد. و در اينكه منظور از «كلمات خدا» در اينجا چيست چند وجه گفته اند:

1- منظور وعده نصرتي است كه موسي به پيروان خود داده بود و خدا باين وعده عمل كرد، و اين قولي است كه از حسن نقل شده.

2- جبائي گفته: يعني آن كلامي كه بوسيله آن معاني آيه هايي را كه بر پيغمبر خدا- صلي اللَّه عليه و آله- نازل فرموده بود آشكار ميكرد.

3- حكم مسلم و قطعي كه در لوح محفوظ ثبت شده بود كه اين كار در آينده خواهد شد.

«وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ» و گرچه بدكاران پيروزي حق و نابودي باطل را خوش ندارند. و اين آيه دليل است بر اينكه خداي تعالي طرفداران حق را در مورد حقشان ياري ميكند بدو جور:

اول- بوسيله حجت و برهان كه اين در هر حالي با

حق همراه خواهد بود.

و دوم- بوسيله پيروزي و غلبه كه البته اين نوع ياري بحسب مصلحت فرق ميكند زيرا مصلحت گاهي به رها ساختن جلوي دشمن، و گاهي بجلوگيري و ممانعت از آنها است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 340

كرده، و برخي چون جبائي گفته: آنان گروهي از بني اسرائيل بودند كه فرعون آنها را براي ياد گرفتن سحر و جادو استخدام كرده بود و از ياران خود گردانده بود، و در جريان مبارزه با موسي عليه السلام ايمان آوردند.

گروه ديگر گفته اند: منظور همان بني اسرائيل هستند كه بموسي ايمان آوردند، و اينان ششصد هزار نفر بودند كه وقتي يعقوب پيغمبر بمصر آمد شماره آنها هفتاد و دو نفر بيشتر نبود و در اثر توالد و تناسل به ششصد هزار نفر رسيدند، و علت اينكه خداوند با اين عدد بسياري كه داشتند آنها را بعنوان «ذريّه» و فرزند ذكر فرموده و اندك

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 342

شمرده بخاطر ناتواني و ضعف آنها در برابر قدرت فرعون بوده است. و اين قولي است كه در روايت ديگري از ابن عباس نقل شده است.

و مجاهد گفته: منظور فرزندان آن كساني هستند كه موسي عليه السلام بسوي آنها مبعوث برسالت گرديد، و در اثر طول زمان، پدران از بين رفته و فرزندان بجاي ماندند.

«عَلي خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ» يعني آنان در حالي كه از خشم و آزار فرعون و بزرگانشان بيمناك بودند بموسي ايمان آوردند.

«أَنْ يَفْتِنَهُمْ» بيمناك بودند كه آنان را از دين باز گردانند، يعني آنها را بمحنتي دچار سازند كه طاعت صبر بر آن را نداشته باشند و همين سبب بيرون رفتنشان از دين گردد، و اين بدانجهت بود كه لشكريان فرعون بني اسرائيل را شكنجه و آزار ميكردند، و ترس اينان از همان شكنجه و آزار لشكريان فرعون بود.

«وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ» يعني فرعون در سرزمين مصر

و اطراف آن گردنكش و طغيان و سركش بود.

«وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ» و از كساني بود كه در عصيان و نافرماني از حدّ تجاوز كرده بود زيرا ادعاي خدايي كرد، و در آدمكشي و ظلم نيز از حدّ گذرانده بود، و اسراف نيز همان تجاوز و گذشتن از حد در هر چيز را گويند.

«وَ قالَ مُوسي يا قَوْمِ … » و موسي نيز بمردمي كه بوي ايمان آورده بودند چنين گفت: اگر براستي چنانچه اظهار ميكنيد (در باطن) بخدا ايمان آورده و بحقيقت مسلمان و تسليم فرمان او هستيد بر خدا توكل كنيد … و اينكه دنبال ذكر ايمان بخدا سخن از تسليم و اسلام نيز بميان آورده براي آن است كه هر دو معني يعني تصديق و انقياد را بصورت اجتماع بيان فرمايد، يعني اگر براستي بخدا ايمان آورده ايد در برابر فرمان او تسليم شويد، و فائده اين آيه بيان اين مطلب است كه در وقت نزول شدت و سختي بايد بخدا توكل كرد، و با اطمينان كامل به تدبير نيكوي وي تسليم فرمان او گرديد و كار را بدو واگذار نمود.

«فَقالُوا عَلَي اللَّهِ تَوَكَّلْنا» خداي سبحان در اين آيه از فرمانبرداري و اطاعت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 343

آنان خبر مي دهد كه در پاسخ موسي عليه السلام گفتند: ما كارهاي خود را بخدا واگذار كرديم و بدو اميدواريم.

«رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ» يعني پروردگارا بستمگران اين نيرو و قدرت را مده كه بتوانند با ظلم و ستم خود ما را باظهار انصراف و بازگشت از دين ناچار كنند … و اين معنايي است كه از مجاهد نقل شده. و

از حسن و أبي مجاز نقل شده كه گفته اند: يعني پروردگارا! فرعون و قوم او را بر ما پيروز مكن تا سبب شود كافران مفتون گشته و بما طعن زنند و گويند: اگر اينان بر حق بودند ما بر ايشان پيروز نمي شديم.

و در روايتي كه زرارة و محمد بن مسلم از امام باقر و صادق عليهما السلام نقل كرده اند چنين است كه فرموده اند: معناي آيه اين است كه (پروردگارا) اينان را بر ما مسلط مگردان تا در نتيجه آنها را مفتون ما گرداني.

«وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِكَ مِنَ الْقَوْمِ الْكافِرِينَ» و برحمت خويش ما را از گروه كافران يعني قوم فرعون كه ما را به بردگي خود گرفته و كارهاي دشوار و شغلهاي پست را بما سپرده اند نجات ده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 344

خطاب موسي عليه السلام است، و بگفته ديگري خطاب به پيغمبر اسلام محمد- صلي اللَّه عليه و آله- متوجه است.

«وَ قالَ مُوسي رَبَّنا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِينَةً وَ أَمْوالًا … » موسي گفت:

پروردگارا تو بفرعون و قوم او در زندگي دنيا زيور و مالها داده اي، و منظور از زيور ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 346

امثال جامه و ابزار آرايش و طلا و نقره است، و برخي گفته اند: منظور از «زيور» زيبايي صورت و سلامتي بدن و كشيدگي قامت و خوشگلي است.

«رَبَّنا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ» لام در «ليضلوا» باصطلاح لام عاقبت و نتيجه است، يعني پروردگارا سرانجام و عاقبت كار اينها چنان است كه (مردم را) از راه تو گمراه كنند، و لام غرض و علت نيست، زيرا ما با دليلهاي روشن و محكم اين مطلب را ميدانيم كه هيچگاه خداوند پيغمبر نميفرستد تا مردم را بگمراهي دستور دهد، و نه گمراهي آنها را ميخواهد، و نه آنكه خداوند مال را بمردم ميدهد كه گمراه شوند.

و برخي گفته اند: معناي آيه اين است كه: «تا از راه تو گمراه نشوند» بتقدير «لا» و أصل آن چنين بوده «لئلا يضلوا عن سبيلك» مانند آيه ديگر « … شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ» كه در اصل «لئلا تقولوا … » بوده و لفظ «لا» حذف شده ولي اين تقدير با عقل موافق نيست.

و قول ديگر آن است كه «لام» براي نفرين است، يعني پروردگارا اينان را بهمين حال گمراهي نگاه دار كه در همين گمراهي بمانند، و اين را بدانجهت گفت كه از طريق وحي ميدانست كه آنها ايمان نخواهند آورد، و فايده

اين نفرين همان اظهار بيزاري از آنان ميباشد چنانچه شيطان را لعن ميكنند. و شاهد اين قول همان نفريني است كه دنبالش فرموده كه گويد:

«رَبَّنَا اطْمِسْ عَلي أَمْوالِهِمْ» خدايا اموالشان را از بين ببر. و منظور از طمس اموال (كه ما به از بين بردن ترجمه كرديم) آن است كه آن اموال را از اين جهتي كه دارد (و استفاده از آن ميبرند) براه و جهت ديگري دگرگون ساز كه از اين پس هيچ نفعي از آن نبرند. و چنانچه مجاهد و قتاده و بيشتر مفسران گفته اند: همه اموال آنها- حتي شكر و مواد شيريني- بسنگ مبدل گرديد.

«وَ اشْدُدْ عَلي قُلُوبِهِمْ» يعني پس از آنكه مالهاشان را نابود كردي آنان را در همين شهر خودشان كه در آن هستند پا بر جا كن (كه بجاي ديگر نروند) زيرا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 347

اينكار موجب سختي بيشتري براي آنها ميگردد. و برخي گفته اند: يعني پس از گرفتن اموال آنان را بميران و نابودشان گردان، و قول سوم آن است كه منظور سخت دلي و مهر زدن بر دل آنان باشد «1».

«فَلا يُؤْمِنُوا حَتَّي يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ» در اين آيه از نظر اعراب و معني چند قول است:

1- جمله «فَلا يُؤْمِنُوا» از نظر اعراب منصوب و جواب صيغه أمر در «رَبَّنَا اطْمِسْ … » باشد يعني پروردگارا اموالشان را نابود گردان … كه ديگر ايمان نياورند تا وقتي كه عذاب دردناك تو را ببينند …

2- و يا اينكه بنا بر همان نصب بگذاريم ولي آن را به جمله «ليضلوا» عطف كنيم، يعني تا گمراه شوند و در نتيجه ايمان نياورند

…

3- اينكه آن را مجزوم بدانيم و معناي آن همان نفرين باشد كه خدايا اينان تا وقتي عذاب دردناك را مي بينند ايمان نياورند.

4- معناي ديگر آن است كه اينان از روي اجبار هم تا وقتي عذاب را نبينند ايمان نخواهند آورد، و در همان حال هم از روي اختيار هرگز ايمان نميآورند.

خداي تعالي بدنبال اين آيه خبر ميدهد كه دعاي آن دو را مستجاب فرموده كه گويد:

«قالَ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُما» خداي تعالي بموسي فرمود: دعاي شما مستجاب شد و چنانچه عكرمة و ربيع و ابو العالية و بيشتر مفسران گفته اند: كسي كه دعا كرد موسي عليه السلام بود، و هارون بدعاي موسي آمين گفت، و خداي تعالي هر دو را دعا كننده ناميده است، و گذشته از اين معناي آمين نيز دعا است يعني «خدايا اين دعا را مستجاب فرما» (پس در حقيقت هارون نيز دعا كرد).

«فَاسْتَقِيما» يعني طبق مأموريتي كه داريد در موعظه و بيم دادن مردم از عذاب خدا و دعوت آنان بسوي ايمان بخداي تعالي استقامت ورزيد. ابن جريح گفته:

__________________________________________________

(1)- بمعنايي كه در آيه 87 سوره توبه … «وَ طُبِعَ عَلي قُلُوبِهِمْ» و امثال آن گذشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 348

پس از اين دعا چهل سال ديگر فرعون زنده ماند (و اثر استجابت دعا در خارج چهل سال طول كشيد) و همين معني در حديثي از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است.

«وَ لا تَتَّبِعانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ» خداي سبحان در اين آيه موسي و هارون را نهي كرده و ميفرمايد: از طريقه كسي كه بخدا ايمان ندارد، و خدا و پيغمبران او را

نمي شناسد پيروي نكنيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 349

دريا را بآن وضع ديدند از ورود بدريا بيمناك گشتند، فرعون در اينوقت بر اسب نر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 351

ابلقي سوار بود، جبرئيل بر مادياني سوار شده پيش روي فرعون وارد دريا شد و ميكائيل نيز از پشت سر فرعونيان را به پيش ميراند، و چون اسب فرعون ماديان جبرئيل را بديد و بويش را شنيد خود را بدنبال آن بدريا انداخت و اسبان ديگر نيز بدنبال او وارد دريا شدند، و چون همگي وارد دريا شدند و خواستند از دريا بيرون آيند آب يكباره آنها را فرا گرفت.

«حَتَّي إِذا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ» و چون فرعون ديد كه ميخواهد غرق شود و بهلاكت خود يقين كرد.

«قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ» گفت من ايمان آوردم كه خدايي جز آنكه بني اسرائيل بدو ايمان آورده اند نيست … و اين ايمان او از روي ناچاري و اضطرار بود كه در آن وقت براي وي سودي نداشت.

«آلْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ» خيعني بدو گفته شد اكنون كه ايمان سودي ندارد ايمان آوردي در صورتي كه پيش از اينكه ايمان سودي براي تو داشته باشد در آن وقت ايمان نياوردي؟

«وَ كُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ» و پيش از اين از مفسدان بودي كه مردمان با ايمان را ميكشتي و ادعاي خدايي ميكردي و كارهاي كفر آميز ديگري را انجام ميدادي. و اختلاف است كه گوينده اين قول بفرعون كه بود؟ برخي گفته اند: جبرئيل عليه السلام بود، و ديگري گفته اين جمله از گفتار خداي تعالي است كه براي توبيخ و اهانت او فرموده و اين از معجزات موسي

عليه السلام بود.

و علي بن ابراهيم در تفسير خود بسندش از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه جبرئيل هر گاه بر پيغمبر نازل ميگشت افسرده و غمگين بود، و پيوسته از روزي كه خداي تعالي فرعون را هلاك كرده بود محزون و غمناك بود تا وقتي كه از جانب خداي سبحان مأمور شد اين آيه را نازل كند خوشحال و مسرور بر پيغمبر نازل شد، حضرت بدو فرمود: اي حبيب من جبرئيل تا كنون هر وقت بر من نازل ميشدي غمنده و محزون بودي و اكنون خوشحالي؟ عرض كرد: آري اي محمد همين كه خداوند فرعون را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 352

غرق كرد وي گفت: «آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ … » و بدين ترتيب بخدا ايمان آورد، ولي من در آن وقت مشت گلي را برداشته و بدهانش افكندم و بدو گفتم: «آلْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَ كُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ … » ولي پس از اينكه اين كار را كردم و اين جمله را بدو گفتم ترسيدم كه مبادا رحمت حق او را در آن حال فرا گرفته باشد و مرا بخاطر اين كاري كه كردم معذب فرمايد، ولي اكنون كه مأمور شدم اين آيه را بر تو نازل كنم و همان سخني را كه گفته بودم بصورت آيه اي بر تو فرود آورم خاطرم آسوده شد و دانستم كه سخن من مورد رضايت پروردگار متعال بوده است.

«فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ» و در معناي اين آيه اختلاف است، بيشتر مفسران گفته اند: چون خداي تعالي فرعون و قومش را غرق كرد برخي از بني اسرائيل باور

نمي كردند كه وي غرق شده باشد و ميگفتند: او بزرگتر از آن بود كه غرق شود، از اينرو خداي تعالي پيكرش را از آب بيرون انداخت تا وي را ببينند، و معناي آيه روي اين تفسير چنين ميشود كه ما پيكر بي روح تو را در جاي بلندي افكنديم.

و برخي ديگر چون ابن عباس گفته اند: «ننجيك» از نجات است، و «بدن» نيز بمعناي زره ميباشد و فرعون زرهي طلايي بر تن داشت. يعني: مرده تو را با آن زره طلايي و معروف از آب بيرون آورديم تا تو را بدان بشناسند.

«لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً» تا عبرتي براي آيندگان پس از خود باشي و آنان سخن تو را نگويند (و ادعايي چون ادعاي تو نكنند) و برخي گفته اند: يعني چون او ادعاي خدايي ميكرد خداي تعالي سرانجام كار و بندگي او را در اين آيه بيان فرموده، و همين كه او را با قوم خود غرق كرد ولي تنها پيكر او را از ميان دريا بيرون آورد آيتي از آيات الهي است، و اين قولي است كه زجاج گفته است.

«وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آياتِنا لَغافِلُونَ» يعني براستي كه بيشتر مردم از تفكر در نشانه هاي ما و تدبر در حجتها و دليلهاي ما غافل و رو گردانند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 353

عليه و آله- اختلاف نكردند و هم چنان قبل از بعثت آن حضرت بدو اقرار داشتند تا زماني كه «علم» يعني قرآن را پيغمبر اسلام براي آنها آورد … و اين وجهي است كه ابن عباس گفته است.

و فراء گفته: «علم» در اينجا يعني محمد- صلي اللَّه عليه و آله- زيرا كه آن حضرت نزد يهود به اوصاف معلوم و شناخته شده بود، و چون بنزدشان آمد بيشتر آنها بدان حضرت كافر شدند. و برخي گفته اند: آيه مربوط بزمان موسي عليه السلام است، يعني بني اسرائيل اختلاف نكردند و هم چنان همگي بحال كفر بودند تا وقتي كه حق بدست موسي و هارون براي آنها آمد، در آن وقت بود كه اختلاف كرده دسته اي بدانحضرت ايمان آوردند، و جمعي بحال كفر خود باقي ماندند.

«إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ» خداي تعالي در اين جمله خبر ميدهد كه روز قيامت، حاكم و داور ميان آنها در اموري كه مورد اختلاف آنها است او ميباشد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 355

و حسن و ابن عباس و ديگران نيز آن را اختيار نموده اند. و از حسن و قتاده و سعيد بن جبير روايت شده كه گفته اند: پيغمبر هيچگاه شك نكرد و از اهل كتاب نيز پرسش ننمود. و همين مضمون از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است.

2- مخاطب در اين آيه خود پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- است، و با اينكه وي شكي نداشت و خدا هم ميدانست كه او شك و ترديدي ندارد، ولي اين كلام براي تقرير و افهام نازل گشته، چنانچه كسي به بنده و برده خود بگويد: اگر تو بنده من هستي از من حرف شنوي داشته باش … و يا به پدرش بگويد: اگر تو پدر من هستي نسبت بمن مهربان باش … و يا بفرزندش بگويد: اگر تو پسر من هستي بمن نيكي كن … و امثال اين كلمات كه منظور مبالغه در كار است، و گاهي است كه در مورد مبالغه چيزي را كه اصلا محال است بر زبان جاري ميكنند، مثل اينكه ميگويند: آسمان بر مرگ فلاني

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 357

گريست … و معناي اين جمله آن است كه اگر آسمان بر مرگ كسي بگريد بر او ميگريد، و در اينجا هم اينگونه است، و معناي آيه اين است كه اگر تو- بر فرض محال- از شكاكان شوي و شك و ترديدي پيدا كني در اينصورت از آنان كه پيش از تو بوده و كتاب را ميخوانند بپرس … و اين وجهي است كه از فراء و ديگران نقل شده.

3- مخاطب در اين آيه هر شنونده و مخاطبي است يعني

اي مخاطب و اي شنونده اگر تو در آنچه ما بوسيله پيغمبر خود محمد- صلي اللَّه عليه و آله- بر تو فرستاده ايم شك و ترديد داري پس بپرس … و بنا بر اين مورد خطاب در اين آيه ديگران هستند نه رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله-.

4- زجاج گفته ممكن است «ان» در آيه بمعناي «ما» باشد يعني اي محمد تو نسبت به آنچه بر تو نازل كرده ايم در شك و ترديدي نيستي اما براي ازدياد و بصيرت از اهل كتاب بپرس … يعني ما كه بتو دستور ميدهيم از اهل كتاب بپرس نه بخاطر آن است كه تو شك داري، بلكه براي ازدياد ايمان و بصيرت تو است … چنانچه در داستان ابراهيم عليه السلام است كه وقتي خداي تعالي بدو گفت: مگر ايمان نياورده اي؟

پاسخ داد: چرا! ولي براي آنكه دلم مطمئن گردد … و اين ازدياد ايمان و بصيرت موجب ابطال صحت عقيده نميگردد.

و اينكه خداي سبحان بسئوال از اهل كتاب دستور فرموده با اينكه اكثر آنها نبوت پيغمبر را منكر بودند بيكي از دو جهت بوده:

اول- اين دستور در مورد سؤال از همان ايراد اندكي از اهل كتاب بوده كه ايمان آورده بودند مانند عبد اللَّه بن سلام و كعب الاحبار و تميم الداري و امثال آنها- و اين وجهي است كه ابن عباس و مجاهد و ضحاك گفته اند.

دوم- معناي آيه اين است كه اوصاف پيغمبري را كه در كتابهاي آنها به آمدنش بشارت داده و از ظهورش خبر داده اند سؤال كن آن گاه آن اوصاف را با رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- تطبيق كن و ببين چگونه

مطابقت با آن حضرت دارد، و اين قول دوم قوي است، زيرا اين سوره شريفه در مكه نازل شده و عبد اللَّه بن سلام و ديگران

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 358

در مدينه مسلمان شدند.

و زهري گفته است: اين آيه در آسمان- در شب معراج- نازل شد (و رسول خدا مأمور شد تا از پيغمبران پيش از خود كه در آسمان بودند سؤال كند) و اگر اين قول درست باشد اين اشكال مرتفع ميگردد، و اتفاقاً همين قول (زهري) را اصحاب ما از امام صادق عليه السلام نيز روايت كرده اند.

و برخي گفته اند: مراد از «شك» در اين آيه سختي و فشاري است كه از طرف مردم بدانحضرت ميرسيد و آزارهايي كه بدو ميرساندند، يعني اي محمد اگر حوصله ات از اذيت و آزار مردم تنگ شده، از اهل كتاب پيش از خود بپرس كه پيغمبران قبل از تو چگونه در برابر آزار و اذيت مردم صبر ميكردند، تو هم اينگونه صبر كن.

«لَقَدْ جاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ» حق يعني قرآن و اسلام از جانب پروردگار براي تو آمده.

«فَلا تَكُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِينَ» از شكاكان مباش.

«وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ» و از كساني مباش كه آيات خدا را انكار كرده و آنها را باور ندارند.

«فَتَكُونَ مِنَ الْخاسِرِينَ» كه اگر چنين كني از زمره زيانكاران خواهي بود.

و اينكه نفرمود: «از كافران خواهي بود» بدانجهت است كه انسان شدت تأسف و حسرت خود را در زيان مالي ميداند، تا چه رسد بوقتي كه در دين و جان خود مبتلاي بخسران و زيان گردد.

«إِنَّ الَّذِينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ» يعني آنان كه خداي تعالي

بدون شرط خبر داده است كه ايمان نميآورند.

آنان ايمان نميآورند، و بدين ترتيب خداي سبحان نفي ايمان از ايشان كرده ولي نفي قدرت بر ايمان را از ايشان ننموده، و نفي فعل نفي قدرت نيست (يعني وقتي فرمود آنها ايمان نميآورند معناي اين جمله آن نيست كه آنها قدرت اينكار را ندارند و نمي توانند ايمان بياورند).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 359

چنانچه خداي تعالي آمرزش مشركان را از خود نفي كرده (و گفته است: من مشركان را نميآمرزم) ولي اين خبري كه خداي تعالي در اينمورد داده است نفي قدرت از وي نميكند و چنان نيست كه خداوند قدرت مغفرت و آمرزش مشركان را ندارد.

و برخي چون قتاده گفته اند: معناي آيه اين است كه آنهايي كه غضب و خشم خدا بر ايشان واجب و محقق گشته است.

و ديگري گفته: آنان كه تهديدهاي خداوند درباره شان صورت گرفته و حتم و واجب گرديده.

«وَ لَوْ جاءَتْهُمْ كُلُّ آيَةٍ» و گرچه هر معجزه و آيتي كه بخواهند براي آنها بيايد.

«حَتَّي يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ» تا عذاب دردناك را ببينند و ناچار به ايمان گردند، و اين آيه خبر ميدهد كه در مورد اين دسته از كفار لطفي معلوم نبوده كه از روي اختيار ايمان بياورند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 360

است كه: نبوده است قريه اي كه اهل آن ايمان بياورند و ايمانشان سودي بدانها دهد … يعني در هيچ امتي چنين مطلبي سابقه ندارد و معروف نيست كه كافر شوند و سپس هنگام نزول عذاب ايمان آورند و عذاب از آنان برطرف گردد جز قوم يونس … يعني ما اينكار را جز در مورد قوم يونس در مورد ساير امتها انجام نداده ايم …

«لَمَّا آمَنُوا» چون هنگام نزول عذاب و پس از رسيدن آن ايمان آوردند.

«كَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْيِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا» عذاب خواري را در زندگي دنيا از ايشان برداشتيم. و اين مطابق تفسيري است كه از قتاده و ابن عباس- بر طبق روايت عطاء- نقل شده. و از جبائي روايت شده كه گفته است منظور از صدر آيه يعني «فَلَوْ لا كانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ … » قوم ثمود ميباشد كه عذاب خدا تدريجا روز بروز بسراغ آنها آمد همانند قوم يونس، جز آنكه قوم يونس بوسيله توبه و استغفار از نزول آن جلوگيري كرده و از خود دور كردند، ولي قوم ثمود اينكار را نكردند و از اينرو عذاب آنها را فرا گرفت و نابودشان كرد. و معناي آيه روي اين قول چنين ميشود: آيا مردم قريه اي نبودند كه ايمان آورند- جز قوم يونس- …

اما قول جبائي در صورتي صحيح است كه «قوم يونس» را از نظر اعراب مرفوع بخوانيم، و آن را صفت يا بدل از «قرية» بگيريم ولي هيچيك از قراء آن را برفع نخوانده و همگي «إِلَّا قَوْمَ يُونُسَ» بنصب خوانده اند.

«وَ مَتَّعْناهُمْ إِلي حِينٍ» و تا مدتي معين- يعني سر آمد اجلشان- آنها را از زندگي بهره مند ساختيم. ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 362

از بچه ها و مادرها بلند شد و فضا را گرفت، و خود آنها نيز شروع بتضرع و زاري كرده گفتند: ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 363

- هر چه را يونس پيغمبر آورده بدان ايمان آورديم، در اين هنگام بود كه خداي متعال بدانها رحم كرده و دعاشان را مستجاب فرمود، و عذابي را كه بر سرشان سايه افكنده بود از آنها دور كرد.

و ابن مسعود گفته است: توبه اهل نينوي آن چنان بود كه هر كس حقي از كسي بگردنش بود همه را پرداختند، تا آنجا كه قطعه سنگي را كه پايه خانه اش بر روي آن بنا شده بود و مال ديگري بود از زير پايه مي كند و بنزد صاحبش مي برد.

و ابو مخلد گفته است: هنگامي كه عذاب بسراغ قوم يونس آمد و آنها را گرفت بنزد يكي از باقيماندگان علماء كه پيري بود و در ميانشان سكونت داشت رفتند و بدو گفتند: عذاب بر ما نازل شده چه بكنيم؟

گفت: بگوئيد: «يا حي حين لا حي، و يا حي محي الموتي، و يا حي لا اله الا أنت» - يعني اي زنده در آن وقت كه زنده اي نبود، و اي زنده اي كه زنده كننده مردگاني، و اي زنده اي كه معبودي جز تو نيست- آنان نيز اين جملات را گفته و خداوند عذاب را از آنها دور كرد.

و علي بن ابراهيم در تفسير خود بسندش از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود: مرد عابدي در ميان ايشان بود كه نامش «مليخا» بود، و مرد دانشمند و عالمي ديگر هم بود كه اسمش «روبيل» بود.

آن عابد يعني مليخا پيوسته بيونس ميگفت: درباره

اين مردم نفرين كن، ولي آن مرد عالم او را از نفرين كردن نهي ميكرد و ميگفت: در حق اينان نفرين مكن كه خداي تعالي دعايت را مستجاب ميكند ولي نابودي و هلاكت بندگانش را دوست ندارد، يونس در اين ميان قول آن مرد عابد را پذيرفت و درباره آن مردم نفرين كرد، خداي تعالي بيونس وحي كرد كه عذاب در فلان ماه و در فلان روز به سراغ آنها مي آيد.

همين كه موعد مزبور نزديك شد يونس با آن مرد عابد از ميان آنها بيرون رفتند ولي آن مرد عالم در شهر بماند، و چون روز موعد فرا رسيد، آن مرد عالم بدانها گفت: ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 364

بدرگاه خدا رو آورده و بدو پناه ببريد شايد خداوند بشما رحم كند و عذاب را از شما دور سازد، و براي اينكار همگي رو بصحرا نهاده و ميان زنان و كودكان و حيوانات ديگر را با مادرهاشان جدايي افكنده همه را از هم جدا و دور سازيد، آن گاه بگريه و دعا مشغول شويد.

مردم چنين كردند و خداوند عذاب را كه بر آنان فرود آمده و نزديكشان شده بود از آنها دور ساخت.

از آن سو يونس پيغمبر هم چنان خشمناك از شهر بيرون رفت تا بكنار دريا رسيد، در آنجا كشتيي را مشاهده كرد كه مسافران در آن سوار شده و ميخواهند حركت كنند يونس از آنها خواست تا او را نيز در آن كشتي سوار كنند و آنان نيز پذيرفتند، و چون بوسط دريا رسيدند خداي تعالي ماهي بزرگي را مأمور ساخت تا سر راه كشتي آنها را بگيرد، آنها كه

چنان ديدند ميان خود قرعه زدند و قرعه بنام يونس افتاد. از اينرو يونس را از كشتي بيرون آورده بدريا انداختند و ماهي مزبور نيز يونس را در كام خود بلعيد، و به زير آب رفت.

و برخي گويند: كشتيبانان گفتند: ما قرعه ميزنيم و قرعه بنام هر كس اصابت كرد او را بدريا مي افكنيم زيرا در اينجا بنده اي فراري و نافرمان هست كه اين اتفاق براي ما پيش آمده! و چون قرعه زدند بنام يونس در آمد و هفت بار اينكار را تكرار كردند و هر هفت مرتبه قرعه بنام يونس اصابت كرد، در اينوقت يونس برخاسته و گفت:

آن بنده فراري من هستم و بدنبال اين سخن خود را در آب انداخت و ماهي او را بلعيد، خداي سبحان بآن ماهي وحي فرمود: مبادا بمويي از بدن او آزار برساني (تا چه رسد كه او را بخوري) زيرا من شكم تو را زندان يونس قرار دادم و او را خوراك تو نكرده ام.

سه روز بدين منوال يونس در شكم ماهي بود، و برخي هفت روز گفته اند و ديگري مدت توقف آن حضرت را در شكم ماهي چهل روز ذكر كرده اند.

و در حديث است كه مردي يهودي از امير المؤمنين عليه السلام پرسيد: آن ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 365

زنداني كه صاحب خود را برداشته و باطراف زمين گرداند كدام بود؟ حضرت در پاسخ فرمود: اي يهودي آن ماهيي بود كه يونس در شكمش محبوس بود، و آن ماهي به درياي قلزم رفت و از آنجا بدرياي مصر و سپس بدرياي طبرستان وارد شد تا بالآخره از دجله بيرون آمد.

عبد اللَّه بن مسعود

گفته است: آن ماهي را ماهي ديگري بلعيد و به قعر دريا برد و يونس چهل شب در شكم ماهي بود تا اينكه «در آن ظلمات (و تاريكيها) خدا را خوانده و گفت معبودي جز تو نيست منزهي تو و من از ستمكارانم … » و خدا دعايش را مستجاب كرد و بماهي دستور داد تا او را در كنار دريا آورده بساحل انداخت، در آن وقت يونس عليه السلام در اثر ضعف و بيحالي چون جوجه بي بال و پري بود كه در ساحل قرار گرفت، خداي تعالي كدوبني براي وي برويانيد تا يونس از سايه اش استفاده كند، و بزي كوهي را نيز مأمور ساخت تا بنزد وي برود و آن حضرت از شير آن بز استفاده كند و بنوشد. چندي نگذشت كه آن كدوبن خشك شد و يونس براي آن گريست، خداي تعالي بدو وحي فرمود: تو براي خشك شدن درختي گريه ميكني ولي براي صد هزار مردم يا بيشتر كه ميخواستي تا من آنها را هلاك كنم نمي گريي؟

يونس از آنجا برخاست و به پسركي برخورد كه گوسفند ميچرانيد. بدو فرمود:

تو كيستي؟ گفت: از قوم يونس پيغمبر هستم، بدو فرمود: چون بنزد مردم برگشتي بدانها بگو: من يونس را ديدار كردم.

پسرك بازگشت و جريان را بمردم گفت و خداوند نيز نيروي بدني يونس را بوي باز گردانيد و بدين ترتيب دوباره بنزد قوم خود باز گشت.

و برخي گفته اند: بار دوم مأمور تبليغ مردم ديگري غير از مردم خويش گرديد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 366

مُؤْمِنِينَ (99) وَ ما كانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ يَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَي الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ (100)

اين جمله دلداري و تسليت پيغمبر- صلي اللَّه عليه و آله- است تا از تأسف و علاقه شديدي كه نسبت به ايمان آنها داشت بكاهد. و ضمناً اين آيه شريفه دليل بر بطلان قول جبريان نيز ميباشد كه ميگويند: «مشيت خداوند هميشگي است و مقيد بخواستن و اراده نمي شود … » زيرا خداوند در اين آيه خبر ميدهد كه اگر ايمان همه مردم را بطور اجبار و اكراه ميخواست قدرت بر اينكار را داشت ولي نخواسته است و از اينرو در خارج تحقق نيافته، و اگر مشيت حقتعالي به آن معني ازلي بود تعليق آن بر اين شرط درست نبود …

«وَ ما كانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» يعني براي هيچكس ممكن نيست كه ايمان آورد مگر به اينكه خداوند اسباب آن را برايش فراهم سازد و او را بر اينكار نيرو دهد و با نيروي خرد و عقلي كه بدو داده است وي را دعوت به ايمان كند.

و برخي چون حسن و جبائي گفته اند: منظور از «اذن خدا» در اينجا أمر و دستور او است چنانچه در آن آيه ديگر فرموده است:

__________________________________________________

(1)- سوره شعراء آيه 4

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 368

«يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ فَآمِنُوا خَيْراً لَكُمْ» «1» و قائلين به اين قول گفته اند: حقيقت اذن به اين است كه بوسيله «أمر» و فرمان انجام عمل و فعل را آزاد كند، و گاهي هم به اين است كه موانع را از سر راه بردارد.

و ديگري گفته: منظور از «اذن» خدا در اينجا علم او است، يعني هيچكس ايمان نياورد جز از روي علم

خدا (يعني خدا ميداند كه چه كسي ايمان خواهد آورد)، و اين آيه براي آن است كه از علم خداوند سبحان بجميع كائنات خبر دهد (و بفهماند كه خداوند بر همه چيز آگاه است). و ممكن است كه منظور خداي تعالي اعلام و آگاه ساختن مكلفين بفضل ايمان باشد.

«وَ يَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَي الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ» يعني و خداوند عذاب را بر كساني مقرر ميفرمايد كه تفكر و انديشه نمي كنند تا بفهمند، و چنان است كه گويا اصلا عقل ندارند، و اين معنايي است كه از قتاده و ابن زيد نقل شده، و حسن گفته: يعني خداوند كفر را بر ايشان مقرر كرده يعني بكفرشان حكم فرموده و بر آن مذمتشان نموده است، و از ابن عباس نقل شده كه گفته است: «رجس» در اينجا بمعناي خشم و غضب است، و كسايي گفته: «رجس» بمعناي پليدي است. و ابو علي گفته: «رجس» بر دو معنا است: يكي بمعناي عذاب، و ديگري بمعناي پليدي و نجاست، يعني خداي تعالي به نجاست و پليدي ايشان حكم ميكند، همانطور كه در آيه ديگر فرموده: «إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ» «2» يعني مشركان نجس هستند.

__________________________________________________

(1)- سوره نساء آيه 170. و براي ترجمه و تفسير آن بجلدهاي گذشته مراجعه شود.

(2)- سوره توبه آيه 28.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 369

پيمبران برخورد و آنها را ملاقات كرده برگشت و چون صبح شد بأصحاب خود فرمود:

من دوش به بيت المقدس رفته و برادران پيغمبر خود را ملاقات كردم، حاضران پرسيدند:

چگونه در يك شب به بيت المقدس رفتي و باز گشتي؟ فرمود: جبرئيل براي من براق را آورد و بر آن سوار شده اين مسافت را طي كردم، و نشانه اش اين است كه در سر فلان آب بكارواني از أبي سفيان بر خوردم كه شتر قرمز رنگي را گم كرده و در جستجوي آن بودند.

اين سخنان را كه از آن حضرت شنيدند نگاهي بهم كرده برخي از آنها گفتند:

ممكن است سوار تندروي بنزد او آمده و اين خبر را باو داده است ولي شما بشام رفته و آنجا را ديده ايد اكنون از بازارها و تاجران شام از وي سؤال كنيد (و ببينيد چه ميگويد)؟.

رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- چنان بود كه اگر چيزي را از وي مي پرسيدند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 371

و نميدانست بر او دشوار و ناگوار ميآمد بدانسان كه اثر ناراحتي در چهره اش نمودار ميشد، در همين حال بود كه جبرئيل عليه السلام بر آن حضرت نازل شده گفت: اي رسول خدا اين شهر شام است كه من آن را پيش روي تو بلند كرده ام تا آن را ببيني! رسول خدا نگريست شام را برابر خود ديد، و چون از وي پرسيدند: فلان خانه و فلان جا كجاست؟ همه را يك يك جواب داد ولي با اينوصف جز اندكي از آن مردم كسي بوي ايمان نياورد، و همين است معناي گفتار خداي تعالي: «وَ ما تُغْنِي

الْآياتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ» سپس امام عليه السلام دنبال آن فرمود: پناه ميبريم بخدا كه بوي ايمان نياوريم … آمنا باللَّه و رسوله …

«فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَيَّامِ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ» يعني آيا اين مردمي كه به ايمان و دقت در آيات الهي مأمور گشته ولي ايمان نياوردند، و در آيات وي دقت و تفكر نكردند آيا جز عذاب و هلاكت را در آن روزهايي كه كافران پيشينيانشان هلاك گشتند انتظار مي برند؟

قتادة گفته: منظور از اين روزها همان عذابهايي است كه براي قوم عاد و ثمود و قوم نوح اتفاق افتاد، و از نابودي و هلاكت به «ايام» و روزها تعبير شده چنانچه گويند:

ايام دولت يا ايام محنت.

و لفظ آيه استفهام است ولي منظور نفي است يعني انتظار نمي برند …

«قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ» اي محمد بآنان بگو منتظر عذاب خدا باشيد كه من هم با همه منتظران ديگر انتظار آن را دارم.

«ثُمَّ نُنَجِّي رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا» آن گاه پيمبران خود و آن كساني را كه ايمان آورده اند از ميان آن مردم نجات داده و بيرون مي بريم، و برخي گفته اند: يعني از شر دشمنان و نقشه هاي شوم آنان نجاتشان ميدهيم.

«كَذلِكَ حَقًّا عَلَيْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِينَ» حسن گفته: يعني شيوه ما چنان بوده كه هر گاه امتي را از امتهاي گذشته هلاك ميكرديم پيغمبر آنها و مردماني را كه بدو ايمان آورده بودند نجات ميداديم، اكنون نيز هنگامي كه اين مشركان را نابود كرديم تو را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 372

اي محمد با آن كساني كه بتو ايمان آورده اند همه را نجات خواهيم داد.

و

برخي گفته اند: معناي آيه اين است كه اين چنين از روي حكمت بر ما واجب است كه مؤمنان را از عذاب آخرت نجات بخشيم همانطور كه از عذاب دنيا نجاتشان ميدهيم.

و امام صادق عليه السلام باصحاب خود فرمود: چه مانعي دارد كه چون يكي از شماها با ايمان و اعتقاد باين مذهب از دنيا رفت درباره اش گواهي دهيم كه او از اهل بهشت است با اين وعده اي كه خداي تعالي داده و فرموده است: «كَذلِكَ حَقًّا عَلَيْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِينَ»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 373

كه در حال شك و ترديد بودند و ديگران نيز در نامبرداري تابع آنها گشتند و ذكر آنها غلبه كرد.

«وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ» و پروردگار من مرا مأمور كرده كه از تصديق كنندگان توحيد بوده و پرستشم را براي او خالص گردانم.

«وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ … » اين جمله عطف بما قبل است، يعني و بمن گفته شده كه خود را براي دين پا بر جا كن، يعني استقامت در دين داشته باش، و بدانچه مأمور گشته اي از تحمل امر شريعت و قيام بوظائف رسالت روي آر. و برخي گفته اند:

يعني روي خود را در نماز بسوي كعبه متوجه كن.

«حَنِيفاً» يعني از روي استقامت در دين.

«وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» معناي اين جمله نهي از شرك در عبادت است يعني از مشركان در عبادت پروردگار خود مباش.

«وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَنْفَعُكَ وَ لا يَضُرُّكَ» و مخوان جز خدا چيزي را كه اگر فرمانبرداريش كني سودي بتو نرساند، و اگر نافرمانيش كني و رهايش سازي زياني بتو نزند، يعني چنانچه مشركان بتهاي خويش را بصورت معبود خود ميخوانند تو غير خدا را اينگونه مخوان.

و اينكه فرمود: … مخوان جز خدا آنچه را سودت ندهد و زيانت نرساند …

با اينكه اگر فرضاً غير خدا سود و زياني هم داشت عبادت و پرستش آن چيز جايز نبود بدو جهت است:

1- معناي جمله اين است كه نفع و زيان او مانند نفع و زيان خدا باشد يعني چيزي را كه چون سودت ندهد چون سود خدا و زيانت نرساند چون زيان خدا.

2- معناي اين آيه آن است كه وقتي بنا

شد پرستش غير خدا- اگر چه سود و زياني هم داشته باشد- قبيح و زشت باشد، پرستش چيزي كه سود و زياني ندارد قبيح تر و زشت تر خواهد بود.

«فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذاً مِنَ الظَّالِمِينَ» و اگر با امر و فرمان خدا مخالفت كرده و غير

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 376

خدا را پرستش كني از ستمكاران بنفس خويش خواهي بود، زيرا زياني را كه همان عقاب و عذاب باشد بنفس خود وارد ساخته اي. و اين خطاب اگر چه در ظاهر به پيغمبر است، ولي در حقيقت مقصود از آن امت ميباشند «1».

«وَ إِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا كاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ» و اگر خداوند محنتي از بلا، يا سختي يا بيماري براي تو بياورد هيچكس جز وي قادر بر رفع آن نيست، و گويا خداي سبحان پس از بيان اينمطلب كه غير او سود و زيان نميرساند ميخواهد بفرمايد: قدرت بر سود و زيان تنها بدست او است.

«وَ إِنْ يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ» و اگر خيري براي تو بخواهد از سلامتي جسم و نعمت و فراخي در زندگي و امثال آن نيز احدي قدرت جلوگيري و منع آن را ندارد.

«يُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» خير را بهر كه خواهد از بندگان خويش ميرساند و بمقتضاي حكمت و بر طبق مصلحتي كه ميداند بوي عطا ميكند.

«وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ» و او در مورد گناهان بندگان خود آمرزنده است و نسبت بدانها مهربان و رحيم است.

__________________________________________________

(1)- چنانچه نظائر آن گذشت، و در مقدمه كتاب هم تذكر داده شد كه قرآن از باب «اياك اعني و اسمعي يا جاره» است. كه در بسياري از

موارد مخاطب رسول خدا (ص) است ولي منظور امت او هستند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 377

را از زيان و ضرر حفظ كند. (من چنين الزامي نسبت بشما ندارم).

«وَ اتَّبِعْ ما يُوحي إِلَيْكَ وَ اصْبِرْ» و پيروي كن از آنچه بتو وحي ميشود، و بر اذيت و آزار كافران و تكذيبشان صبر كن.

«حَتَّي يَحْكُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ» تا خداوند ميان تو و ايشان بوسيله پيروزي دين تو داوري كند كه براستي وي بهترين داوران است و جز بعدالت و درستي حكم نميكند.

پايان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 379

آن 47 شأن نزول و تفسير آن 48 آيات 25- 27 و ترجمه آن 51 شرح لغات و تفسير آن 52 داستان جنگ حنين 54 آيه 27- 29 و ترجمه آن 62 شرح لغات و تفسير آيه 28 63 شرح لغات و شأن نزول و تفسير آيه 29 66 آيه 30- 31 و ترجمه آن 69 شرح لغات و تفسير آن 70 آيه 32- 33 و ترجمه آن 73 شرح لغات و تفسير آن 74 آيه 34- 35 و ترجمه آن 77 شرح لغات و تفسير آيات فوق 78

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 380

موضوع صفحه آيه 36 و ترجمه آن 82 تفسير اين آيه 83 آيه 37 و ترجمه آن 86 شرح لغات و تفسير آن 87 معناي نسي ء و داستان كنانة 87 آيه 38- 39 و ترجمه آن 91 شأن نزول و لغات و تفسير اين دو آيه 92 آيه 40 و ترجمه آن 95 تفسير اين آيه و داستان غار ثور و هجرت رسول خدا- صلي اللَّه عليه و آله- بمدينه 96 آيه 41- 43 و ترجمه آن 99 شرح لغات و تفسير اين آيات 100 آيا قدرت مقدم بر فعل است يا نه؟ 102 آيه 44- 45 و ترجمه آن 105 تفسير اين دو آيه 106 آيه 46- 48 و ترجمه آن 108 شرح لغات و تفسير آيات فوق 109 آيات 49- 52 و ترجمه آنها 113 شأن نزول و تفسير آيات فوق 114 آيات 53- 55 و ترجمه آن 118 شرح لغات و تفسير آيات فوق 119 آيا كفار نيز مكلف هستند؟ 120 آيات 56- 59 و

ترجمه آنها 123 شرح لغات و تفسير آيه 56- 57 124 شرح لغات و شأن نزول آيه 58- 59 126 تفسير اين دو آيه 127 آيه 60 و ترجمه آن 129 تفسير اين آيه و فرق بين فقير و مسكين 130 آيات 61- 63 و ترجمه آن 134 موضوع صفحه شرح لغات و شأن نزول اين آيات 135 تفسير آيات فوق 136 آيات 64- 66 و ترجمه آن 139 شرح لغات و شأن نزول آنها 140 تفسير اين آيات 142 آيات 67- 70 و ترجمه آنها 145 شرح لغات و تفسير اين آيات 146 آيات 71- 73 و ترجمه آنها 151 شرح لغات و تفسير 152 آيه 74 و ترجمه آن 156 شرح لغات و شأن نزول اين آيه 157 تفسير آن 159 آيه 75- 78 و ترجمه آنها 161 شرح لغات 162 شأن نزول اين آيات و داستان ثعلبه انصاري 163 تفسير 164 آيه 79- 80 و ترجمه آن 167 شرح لغات و تفسير 168 آيه 81- 83 و ترجمه آن 171 شرح لغات و تفسير اين آيات 172 آيه 84- 85 و ترجمه آن 175 تفسير آن 176 آيات 86- 89 و ترجمه آنها 178 شرح لغات و تفسير 179 آيه 90 و ترجمه و تفسير آن 181 آيه 91- 93 و ترجمه آن 183 شرح لغات و شأن نزول اين آيات 184 تفسير اين آيات 185

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 381

موضوع صفحه آيه 94- 96 و ترجمه و شأن نزول آن 187 تفسير اين آيات 188 آيات 97- 99 و ترجمه آنها 190 شرح لغات و تفسير 191

آيه 100 و ترجمه و شأن نزول و تفسير آن 193 نخستين كسي كه به رسول خدا (ص) از مردان- ايمان آورد علي عليه السلام بود 194 آيه 101- 102 و ترجمه و شرح لغات و تفسير آن 197 شأن نزول اين دو آيه 199 آيه 103- 105 و ترجمه و تفسير آن 202 آيه 106 و ترجمه و شان نزول آن 207 تفسير اين آيه 208 آيه 107- 110 و ترجمه آن 209 شرح لغات اين آيات 210 شأن نزول و تفسير آن 211 آيه 111- 112 و ترجمه آن و شرح لغات 215 تفسير اين آيات 216 آيه 113- 114 و ترجمه و شرح لغات و تفسير آن 220 ارتباط اين آيات با آيات گذشته 223 آيه 115- 116 و ترجمه و شان نزول و تفسير آن 224 ارتباط اين آيات با آيات پيشين 225 آيه 117- 118 و ترجمه و شرح لغات آن 226 موضوع صفحه شأن نزول اين آيات 227 تفسير آن 229 ارتباط آيات 231 آيه 119 و ترجمه و شرح لغات و تفسير 232 آيه 120- 121 و ترجمه و شرح لغات 234 تفسير اين دو آيه 235 آيه 122- 125 و ترجمه آن 238 شرح لغات و شان نزول 239 تفسير اين آيات 240 آيه 126- 129 و ترجمه آن 245 شرح لغات و تفسير اين آيات 246 سوره يونس فضيلت اين سوره 250 آيه 1- 2 و ترجمه و شرح لغات 251 تفسير اين دو آيه 252 آيه 3- 4 و ترجمه و شرح لغات 254 تفسير اين دو آيه 255 ارتباط و نظم آيات 257 آيه

5- 6 و ترجمه و شرح لغات و تفسير

258 آيه 7- 10 و ترجمه و شرح لغات 261 تفسير اين آيات 262 آيه 11- 12 و ترجمه و تفسير آن 264 آيه 13- 14 و ترجمه و شرح لغات 267 آيه 15- 17 و ترجمه و شرح لغات 269 شأن نزول و تفسير اين آيات 270 آيه 18- 20 و ترجمه و تفسير آن 272 ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 11، ص: 382

موضوع صفحه يك سؤال و پاسخ 273 آيه 21- 23 و ترجمه آن 277 شرح لغات و تفسير آيات فوق 278 آيه 24- 25 و ترجمه و شرح- لغات 281 تفسير اين آيات 282 آيه 26- 27 و ترجمه و شرح لغات و تفسير 284 آيه 28- 30 و ترجمه و شرح لغات و تفسير 287 آيه 31- 33 و ترجمه و تفسير آن 290 آيه 34- 36 و ترجمه و تفسير آن 293 آيه 37- 40 و ترجمه آنها 294 شرح لغات و تفسير اين آيات 297 آيه 41- 45 و ترجمه و تفسير آن 301 ارتباط و نظم آيات 303 آيه 45- 47 و ترجمه و تفسير آن 304 آيه 48- 52 و ترجمه و شرح لغات آن 307 تفسير اين آيات 308 آيه 53- 56 و ترجمه و شرح لغات آن 311 تفسير اين آيات 312 نظم و ترتيب اين آيات 313 آيه 57- 58 و ترجمه و تفسير آن 414 آيه 59- 61 و ترجمه آن 317 شرح لغات و تفسير اين آيات 318 ارتباط و نظم آيات 320 موضوع صفحه آيه 62- 65 و ترجمه و شرح

لغات آن 321 تفسير آيات فوق 322 ارتباط اين آيات 324 آيه 66- 67 و ترجمه و تفسير آن 326 آيه 68- 70 و ترجمه و تفسير آن 328 آيه 71- 73 و ترجمه آن 330 شرح لغات و تفسير آيات فوق 331 آيه 74- 78 و ترجمه آن 334 شرح لغات و تفسير آيات فوق 335 آيه 79- 82 و ترجمه و تفسير آن 336 آيه 83- 86 و ترجمه و شرح لغات 340 تفسير آيات فوق 341 آيه 87- 89 و ترجمه و شرح لغات 344 تفسير آيات فوق 345 آيه 90- 92 و ترجمه آن 349 شرح لغات و تفسير آن 350 آيه 93 و ترجمه و شرح لغات 353 تفسير اين آيه 354 آيه 94- 97 و ترجمه و تفسير آن 355 آيه 98 و ترجمه و تفسير آن 360 داستان قوم يونس 365 آيه 99- 100 و ترجمه و تفسير آن 366 آيه 101- 103 و ترجمه و شرح لغات 369 تفسير اين آيات 370 آيه 104- 107 و ترجمه آن 373 شرح لغات و تفسير آيات فوق 374 آيه 108- 109 و ترجمه و تفسير آن 377