و تفكر در پيرامون اسرار دقيق و مطالب عميق آن واداشته است.

از همان روزگارى كه آيات كتاب خدا تدريجا بر پيامبر عظيم الشان ما نازل مى شد، توجه مسلمانان را به خود جلب مى كرد و با توضيحاتى كه پيامبر بزرگ اسلام در باره مطالب و اسرار قرآن مى داد، افرادى بعنوان نخستين مفسران قرآنى و متخصص در تفسير، پرورش مى يافتند و مسلمين در حل مشكلات قرآن، از افكار و اطلاعات آنها استمداد مى جستند.

نه تنها خود قرآن كريم، با صراحت مردم را به تدبر در باره آيات، دعوت مى كرد و آنها را كه در اين راه فكر نمى كردند، مورد نكوهش قرار مى داد، بلكه رهبران عظيم الشان اسلام نيز همواره در اين راه مشوق مردم مسلمان بودند و آنها را به اينكار وادار مى كردند، قرآن كريم مى گويد: «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 4

(سوره محمد آيه 24) يعنى: مگر بر دلهايشان قفل زده شده است كه لحظه اى برى رو معارف قرآن گشوده نميشود و از حقايق قرآن چيزى درك نمى كنند؟

از امام هشتم ع نقل شده است كه در هر سه شبانه روزى يك بار قرآن را ختم مى كرد و مى فرمود: «اگر ميخواستم در كمتر از مدت سه روز قرآن را ختم مى كردم، لكن بهر آيه اى مى رسم، در باره آن و اينكه در چه مورد و در چه وقت نازل شده، فكر مى كنم، از اينرو در هر سه روز يك بار قرائت مى كنم» «1» همين سفارشها كه نسبت به تدبر و تفكر در باره قرآن كريم شده است، مسلمانان را وادار كرد كه از صدر اسلام تا امروز،

همواره در زمينه تفسير قلم فرسايى كنند و دانش خود را در راه فهم نكات و دقائق قرآنى بكار اندازند. اهل بيت عصمت و طهارت نيز، با توجه به اينكه وحى در خاندان آنها نازل شده و اهل خانه، به اسرار خانه آگاه تر است! كمكهاى بسيار شايانى بمفسران كرده و همواره در اين راه آنها را رهنمون بوده اند.

بدون ترديد با گسترش علوم و معارف بشرى و با توجه به اينكه قرآن همچون سر چشمه اى است كه تمام معارف از آن مى جوشد و همچون مادر علوم، اصل و نسب دانشها به آنجا منتهى ميشود، امروز فن تفسير نويسى راه ارتقا و كمال پيموده و مفسران معاصر، كه عمر گرانمايه خود را در اين راه وقف كرده اند، در راه تكميل كارى كه مسلمانان سلف انجام داده اند و اداى دينى كه به اسلام و مسلمين دارند، كوششهاى چشمگيرى انجام داده اند، اما اينان هر اندازه هم در راه انجام اين مسئوليت بزرگ، پيشروى كنند، همواره مديون كوششهاى پيگير و بيدريغ مفسران سلف هستند و در حقيقت آنها بوده اند كه راه را براى هر گونه ترقى و پيشرفت، در علوم قرآن صاف و هموار كرده اند.

مسلمانان امروز، در حقيقت داراى دو وظيفه هستند: يكى احياى علوم و معارف گذشتگان و طبع و نشر آثار ارزنده و پر ارزش آنان و ديگر كوشش در راه تكميل كارى

__________________________________________________

(1)- عيون أخبار الرضا (ع) باب 43

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 5

كه ايشان تا سر حد امكان انجام داده و انصافاً توفيقات بزرگى هم نصيبشان شده است.

يكى از تفاسير قديم، تفسير مجمع البيان است كه در نه قرن پيش، دانشمند عاليقدر

امامى و شيعى به تاليف آن دست زد و با موفقيت به پايان رسانيد و در صف بهترين تفاسير قرآنى قرار گرفت.

مفسر بزرگ شيعه و ايرانى مرحوم طبرسى، با استفاده از اطلاعات و نظريات مفسران پيش از خود، دينى كه در اين راه داشت، ادا كرد، و انصافاً علم تفسير را از نردبان تكامل، چندين درجه بالا برد. هنوز تفسير مجمع البيان بعنوان دائرة المعارف بزرگ قرآن و گنج گرانبهاى معارف اسلامى مورد استفاده و بهره بردارى دانش پژوهان و محققان است. در دنياى امروز ارزش يك دانشمند، به اين است كه همواره طالب كشف حقيقت باشد و بر كنار از غوغاى تعصب و جمود، راهى را كه در پيش دارد، بپويد. اين كار ارزش فراوان دارد و تحسين و آفرين مخالف و موافق را بخود جلب مى كند. مفسر بزرگ ما اين توفيق بزرگ را بدست آورده و كارش در خور تحسين و تمجيد همه مسلمانان جهان است.

احاطه بر آيات قرآن، شرط لازم و عمده تفسير نويسى است، زيرا اجزاى قرآن بيكديگر پيوند دارد، و تفسير آيات، محتاج است به اينكه نظائر و نمونه هاى آنها كه در جاهاى ديگر قرآن پراكنده است، مورد توجه قرار گيرد. اين شرط، در عصر ما بوسيله كشف الآيات ها و مخصوصاً «المعجم المفهرس» تا حد زيادى آسان شده است ولى در دوره هاى پيش كه به احتمال قريب به يقين، براى قرآن كريم كشف الاياتى تهيه نشده بوده است، اين كار اشكالات بسيارى داشته و تنها احاطه بر قرآن از راه وقوف بر يكا يك آيات و در خاطر بودن موارد مشابه، امكان پذير بوده است. طبرسى مظهر اين امتياز بزرگ

است. او هرگز در تفسير يك آيه، از توجه به آيات مشابه، كه كار تفسير را آسانتر و در عين حال قابل اطمينان تر مى سازد، غفلت نورزيده است.

هرگز منظور ما اين نيست كه كار گذشتگان طبرسى را تحقير كنيم. بهر حال طبرسى هر چه باشد، پرورش يافته مكتبى است كه قرنها پيشينيان او در آن مكتب شاگردى و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 6

استادى كرده و خدمات بزرگى انجام داده اند. طبرسى هم، از راه شاگردى در همان مكتب و استفاده از اطلاعات همان استادان سر انجام به پايه استادى رسيده و چنين اثر گرانبهايى را بيادگار گذاشته است.

در عصر حاضر، از يك سو وظيفه ما اين است كه همراه سمند تيزتك زمان و دوشادوش ترقيات علمى و فكرى گام برداريم و با شاگردى در مكتب مفسران بزرگ سلف، دين خود را ادا كنيم و كسانى بپرورانيم كه به تناسب عصر پر شكوه ما طبرسى و مفسر گرانقدر اين عصر باشند و از سوى ديگر معارف اسلامى گذشته را كه يادگار افكار درخشان طبرسى هاست احيا كنيم.

اين دو وظيفه، هر دو در حال انجام شدن است و هيچيك بدست فراموشى سپرده نشده است. نمونه انجام وظيفه اول دانشمندان بزرگ معاصرى است كه در حوزه هاى علمى و در گوشه و كنار جهان اسلام مشغول انجام وظيفه اند و جوانان پر شور و دل شيفته اى است كه بدون غفلت و مسامحه، در حال پرورش و پيشرفت هستند و نمونه انجام وظيفه دوم، كتابهايى است كه يادگار فكرى گذشتگان است و پى در پى در حال طبع و انتشار است. ما كسانى را كه به انجام اينگونه وظيفه ها

مشغولند و احساس مسئوليت مى كنند، تقديس مى كنيم.

براى نمونه، ترجمه و انتشار ترجمه فارسى تفسير مجمع البيان است كه توسط مؤسسه انتشارات فراهانى در حال انجام شدن است. ما توفيقات روز افزون مدير محترم مؤسسه را در ادامه اينگونه خدمات از خداوند بزرگ مسألت داريم.

تفسير مجمع البيان با توجه بمزايايى كه گذشت، توانسته است نظر مخالف و موافق را بخود جلب كند، متن عربى آن بارها تجديد طبع شده و در همه جا زيب و زينت كتابخانه هاست، ترجمه فارسى آن نيز ظاهراً همين است كه براى اولين بار در دسترس علاقمندان فارسى زبان قرار مى گيرد.

دار التقريب مصر سالهاست كه در راه تقريب ميان مذاهب اسلامى كوشش كرده و در اين راه، مخصوصاً در جهت جلب علاقه برادران مسلمان سنى بمذهب مقدس جعفرى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 7

موفقيتهايى هم كسب كرده است. يكى از گام هاى مؤثرى كه دار التقريب در اين راه برداشته، طبع و انتشار تفسير مجمع البيان است كه چنان كه گفتيم بر اثر مزايايى كه دارد توجه علماى بزرگ تسنن را بخود جلب كرده و حتى بعضى از آنها خود را از مراجعه به اين كتاب، در راه حل معضلات قرآن بى نياز نمى ديدند.

براى اينكه خوانندگان محترم، بيش از پيش به اهميت اين تفسير پى ببرند، توجه آنها را به چند مقدمه كه در صدر تفسير مجمع البيانى است كه از طرف دار التقريب به طبع رسيده، جلب مى كنيم و ضمناً كارى را كه دار التقريب انجام داده است، صميمانه مى ستاييم، انعكاس ترجمه فارسى قسمتهاى عمده اى از اين چند مقدمه، دو فايده دارد:

يكى اينكه توجه خوانندگان را به اين نكته

جلب مى كند كه تفسير حاضر، بقدرى عظمت دارد كه توجه چند تن از دانشمندان كم نظير مصرى و ايرانى دار التقريب را بخود جلب كرده و آنها را بطبع و مقدمه نويسى آن واداشته است. ديگر اينكه با اين كار، حس قدر شناسى همه برادران شيعى و امامى را ابراز داشته ايم.

بيت و از مذاهب مختلف تسنن نقل شده، گرد آورده و از اين لحاظ منحصر بفرد است. همين موضوع، شيخ الاسلام فقيد، شيخ عبد المجيد سليم را وادار كرد كه از دار التقريب بخواهد كه دست به طبع و نشر اين كتاب بزند، وى اين تفسير را زياد مطالعه مى كرد و بر نسخه شخصى خود نوشته بود: «اين تفسير، از بهترين تفاسيرى است كه من مطالعه كرده ام!» همچنين استاد بزرگوار، شيخ محمود شلتوت، رئيس دانشگاه الازهر، در مقدمه خود مقام و موقعيت علمى كتاب و عظمت مؤلف و اخلاص علمى وى را ستوده و در اينباره بحث جالبى كرده است.

اين عوامل، دار التقريب را به طبع و نشر اين كتاب، تشويق كردند.

دار التقريب نيز اين كار را بما واگذار كرد. براى انجام اين وظيفه، ميان دو امر مردد بوديم: يكى اشتياقى كه به انجام اين كار علمى و درك ثواب اخروى آن داشتيم و ديگر ترس از اينكه از عهده انجام اين وظيفه بزرگ بر نياييم و بار مسئوليت را نتوانيم بمنزل برسانيم. براى رفع ترديد استخاره كرديم و به اميد اينكه خداوند ما را در اين راه يارى كند و دلهاى ما را براى اتمام آن نيرومند گرداند و اين كار را براى ما از باقيات صالحات قرار دهد، دست به اين كار زديم.

براى تصحيح متن كتاب، مشتاقانه كوشيديم و تمام نسخه هاى خطى و چاپى را كه در دسترس بودند، مورد استفاده قرار داديم. يكى از نسخه هاى خطى، نسخه كتابخانه بزرگ الازهر است كه به توصيه فقيد عاليقدر، شيخ عبد المجيد سليم رئيس سابق دانشگاه الازهر، در اختيار ما گذاشته شد. در اين نسخه

كه بخط ريز نوشته شده و اكثر حروف بدون نقطه است، دقتهاى فراوانى شده است.

همچنين نسخه چاپى صيدا كه چاپ حروفچينى است و قريب 30 سال پيش،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 9

استاد علامه شيخ احمد عارف الزين صاحب «العرفان» بطبع رسانيده و اولين نسخه اى است كه چاپ حروفچينى شده و شماره آيات در آن نوشته شده است، مورد استفاده ما قرار گرفت و از ناشر آن سپاسگزاريم.

جلد. گاهى اولى را «جوامع الجامع» و دومى را «الكاف الشاف عن الكشاف» ناميده اند. بعقيده بعضى هم اين دو كتاب، غير از «الوسيط» و «الوجيز» است.

سبب تأليف كتاب اخير اين بود كه او پس از نگارش مجمع البيان تفسير كشاف زمخشرى را ديد و روش آن را پسنديد، از اينرو كتابى مختصر نگاشت كه جامع فوايد هر دو كتاب باشد.

در باره اصول عقايد، كتاب «العمده» و در باره اخبار كتاب «حقايق الامور»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 10

و در باره «فرايض و نوافل» كتابى بفارسى و كتاب «شواهد التنزيل لقواعد التفضيل» كه در همين كتاب ذيل آيه «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك … »

(سوره مائده آيه 67) از آن ياد مى كند و در علم نحو كتاب «المقتصد» را برشته تحرير كشيده است.

اعضاى خانواده او، غالباً از دانشمندان بزرگ هستند و ثروت علمى سر شارى به كتابخانه هاى اسلامى تقديم داشته اند. يكى از آنها فرزند وى رضى الدين ابو نصر حسن بن فضل صاحب كتاب «مكارم الاخلاق» و ديگر سبط وى ابو الفضل على بن حسن صاحب كتاب «مشكاة الانوار» و … است.

بسيارى از علماى بزرگ، از جمله فرزندش و ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين و قطب راوندى و سيد ابو احمد و مهدى بن نزار حسينى قاينى و شيد شرفشاه بن محمد بن زياده افطيسى و شيخ عبد اللَّه بن جعفر دوريستى و شاذان بن جبريل قمى و … از وى روايت كرده اند.

صاحب كتاب لؤلؤ او را از مشايخ و اساتيد برهان الدّين محمّد بن على قزوينى همدانى، مفسر معروف، صاحب كتاب «مفتاح التفسير و دلايل القرآن»

شمرده است. بعضى از علماى فوق شاگرد وى نيز بوده اند.

اسلام، حوادثى روى نميداد و دست زمامداران خود سرو نالايق گلوى مردم را نمى فشرد و تعصبات قومى را احيا نمى كرد، بدون ترديد، وضع! امروز بهتر از اين بود و فرهنگ ما هم چنان در رأس فرهنگها قرار داشت و بسوى تكامل پيش مى رفت و انسانها را از غوطه ور شدن در ماديات خشك و دور شدن از معانى روحى باز مى داشت.

در چنين شرايطى، چه عاملى باعث شده است كه هم چنان فكر اسلامى زنده باشد و مسلمين، على رغم تمام انحرافاتى كه مى نگرند و سختى هايى كه متحمل مى شوند و فتنه هاى بزرگى كه روى داده و بسيارى از حقايق را مسخ كرده، باز هم با اطمينان كامل متوجه اسلام باشند؟! اين عامل منحصر بفرد قرآن است كه امروز سالم و دست نخورده بما رسيده و هم چنان در ميدان نبرد ريشه يأس را از دلها مى كند و ضعف و زبونى را از جانها طرد مى كند و عقلها را چنان روشنى و فروغ مى بخشد كه از تمام فتنه ها رها مى گردند.

چنان كه على (ع) نقل مى كند كه پيامبر گرامى اسلام فرموده:

- بزودى فتنه هايى روى خواهد داد! پرسيدم، بچه وسيله مى توان از آنها رها شد؟ فرمود: به وسيله كتاب خدا. در اين كتاب اخبار گذشتگان و آيندگان و دستورات زندگى شما آمده است. كسانى است كه بطور جدى حق و باطل را فيصله مى بخشد و از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 12

هوى و هوس مردم بركنار است و دانشمندان هرگز از سر چشمه معارف آن سير نمى شوند و كهنگى و از ارزش افتادن به ساحت آن راه ندارد. كتابى است كه هر جبارى به آن

پشت پا زند، خداوند او را سركوفت مى دهد و هر كس هدايت را از غير آن بجويد، خداوند گمراهش مى كند. اين كتاب ريسمان محكم خدا و راه راست است. هر كس به آن عمل كند، مأجور و هر كس به آن حكم كند، دادگر و هر كس به آن دعوت كند، دعوت كننده براه راست است.

كتابى كه داراى چنين صفاتى است، شايسته است كه پيروان آن، حد اكثر اهميت را براى آن قائل شوند و براى قرائت آن حد اكثر علاقه را نشان دهند. مردم بى سواد عرب، سواد مى آموختند تا بتوانند قرآن را بخوانند و بنويسند. مسلمانان غير عرب، زبان عربى را فرا مى گرفتند تا بتوانند قرآن را بخوانند و از آن استفاده كنند. بنا بر اين قرآن مهم ترين عاملى بود كه امّت اسلام را بسوى دانش و كمال سوق مى داد. خداوند بهتر مى دانست كه وحى خود را كتاب و قرآن ناميد، چه اين دو كلمه، هر دو صفت بارز قرائت و كتابت هستند.

هنگامى كه احساس كردند كه به ضبط اعراب و كلمات قرآن، براى فهم معناى صحيح آن نيازمند هستند، بعلوم صرف و نحو روى آوردند و در راه فهم معانى الفاظ آن به لغت توجه كردند و بهمين منظور اشعار گذشتگان را هم مورد مطالعه قرار دادند.

در نتيجه كتابهاى بسيارى بوجود آمد.

سپس بمطالعه فصاحت و اعجاز قرآن پرداختند و فنّ بلاغت و معانى و بيان را بوجود آوردند. جالب اين است كه گروهى بفرا گرفتن «عروض» پرداختند، نه براى اينكه اوزان اشعار را بسنجند، بلكه براى اينكه بفهمند كه قرآن كتاب شعر نيست! در اين راه سهم عمده، از مسلمانانى است كه عربى

زبان نبوده و در جزيره سكونت نداشته اند. مثل زمخشرى و سيبويه و فيروزآبادى و ابو على فارسى «فسايى» و جرجانى و كسانى كه از سمرقند و بخارا و غرناطه و قرطبه بوده اند. چرا اينان عمر خود را با همه نبوغى كه داشتند، صرف زبانى كردند كه زبان خودشان نبود؟ علت اين بود كه زبان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 13

عربى زبان قرآن بود و قرآن در زندگى مردم مسلمان حد اكثر اهميت را داشت. اگر اين كتاب بزبان ديگرى هم بود، اينان عمر خود را در راه آن بيدريغ صرف مى كردند.

نتيجه اين شد كه زبان عربى، زبان علم و علما گرديد. همانطورى كه زبان لاتينى قرنها براى اروپائيان همين حالت را داشت. بلكه كلمه عربيت با كلمه اسلام مرادف شد. هنوز هم خاور شناسان در تعبيرات خود عربيت را در همين معنى استعمال مى كنند.

اين علوم، از راه توجه مسلمين به الفاظ قرآن پيدا شدند. بهمين ترتيب از راه توجه مسلمين، بمعانى و مطالب قرآن، درهاى ديگرى از علوم بروى آنها گشوده شد و مسلمانان طى چند قرن، بعنوان رهبران فكرى و صاحبان معارف و علوم، شناخته شدند.

مباحث روانى قرآن، منشأ و سر چشمه بسيارى از معارف كلامى و سير و سلوك هاى روحى است.

دستوراتى كه در باره تفكر در مخلوقات خدا دارد، انسان را وادار مى كند كه در باره زمين و آسمان و موجودات آنها و در باره قدرت خداوند بتفكر پردازد.

دستوراتى كه در باره قبله و وقت نماز و هلال ماه دارد، انسان را بسوى فرا گرفتن حساب و هيأت و جغرافيا سوق مى دهد.

داستانهايى كه در قرآن در باره گذشتگان

و پيامبران آمده، مسلمانان را تشويق كرد كه بفرا گرفتن تاريخ پردازند.

توجهى كه در قرآن به تورات و انجيل و ديگر كتب آسمانى شده است.

مسلمين را وادار كرد كه زبانهاى بيگانه را بياموزند و در باره اين كتب، به تحقيق پردازند.

اساس تمام معارف كلامى و معارف فكرى معتزله و اشاعره و ديگران، فهمى است كه آنها از قرآن داشته اند، بر اثر اينكه تفكرات و انديشه ها به پيشرفتهاى شايان توجهى نائل آمده بودند، اختلافات نيز بمراحل سخت و حساسى رسيدند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 14

هنگامى كه دائره تفكر مسلمين توسعه پيدا كرد و احتياج پيدا كردند كه در باره مسائل فكرى جديد به استدلال و مناظره پردازند، متوجه علم منطق شدند.

اين علم، در ميان مسلمين سابقه اى نداشت و بمنظور حفظ عقيده خود از ديگران گرفتند. اما تنها اين علم نبود كه از ديگران گرفته مى شد. علوم ديگرى نيز به عنوان سلاح فكرى بمنظور حفظ عقيده، از تمدنهاى علمى و عقلى قديم اقتباس كردند.

نمونه آن فلسفه است. بعضى از علما احساس كردند كه فلسفه مى تواند در راه تقويت ايمان مفيد باشد، از اينرو فلسفه يونان را اقتباس كردند و آن را برنگ انديشه هاى خود در آوردند و فلسفه اى كه سابقاً در خدمت بت پرستى بود، در خدمت معانى قرآنى از قبيل اثبات يگانگى خدا و قدم و بقا و رسالت و معاد و … درآمد.

توجه بحديث نيز اساسش توجه به احكام قرآنست. اسلوب قرآن طورى است كه در بسيارى از احكام اجمال دارد. اين موضوع سبب شد كه مسلمين به بحث در باره حديث پردازند، زيرا پيامبر گرامى اسلام، عهده دار روشنگرى و

تفصيل اجمال- هاى قرآن بود. بهمين جهت مسلمين بجمع روايات پيامبر دست بردند و ثروت سرشارى از احاديث، كه در هيچ آيينى سابقه ندارد، بوجود آوردند. حديث نيز از لحاظ نقل و از لحاظ درايت مورد توجه واقع شد و مسائل علم جرح و تعديل پى- ريزى كرديد. در راه استنباط احكام از كتاب و سنت، فقهاى نابغه اى ظهور كردند و توانستند از راه اجتهاد، فقه اسلامى را همدوش زمان بجلو برانند. اينها در اين راه، خود رهبران فكرى و صاحبان رأى و نظر پيشوايان مذاهب فقهى شدند. اين مذاهب از بركت اجتهاد، هم چنان رو به تكامل گذاشتند. بدون ترديد اگر قرآن نبود، امامان فقه چهار يا شش يا بيشتر، نمى شدند و مذاهب فقهى متعددى كه احياناً مورد تعصب طرفداران خود هستند، تأسيس نمى يافتند و آراى مختلفى كه مورد استفاده جامعه عظيم اسلامى است ظهور نمى كردند.

طبيعى است كه ميان مذاهب مختلف، اختلافاتى هم پيدا شد. اساس اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 15

اختلافات، وقتى است كه در باره فهم آيه يا صحت و سقم روايت مى شد. از اين لحاظ ميان مذاهب تسنن و مذاهب شيعه فرقى نيست زيرا همگى تابع يك كتابند و در هيچيك از آيات آن اختلافى ندارند و قرآن را زير بناى تمام احكام ميدانند و همچنين در باره حجيت سنت هم با يكديگر اختلافى ندارند، زيرا قرآن كريم مى گويد:

«هر چه پيامبر بشما دستور دهد بگيريد و هر چه شما را نهى كند، ترك كنيد» (سوره حشر آيه 7) پس همه مسلمين كوشش داشتند كه دستورات قرآن را بكار بندند.

اينكه گروهى از مسلمين را اهل سنت ناميده اند،

به اين معنى نيست كه شيعه اهل سنت نيست و سنت را كنار گذاشتند، زيرا اصل دوم احكام از نظر شيعه نيز «سنت» و حديث است.

پس هسته اصلى اختلاف كجاست؟ چه عاملى اين دو طايفه را از هم جدا كرده و آنها را در اسلام شاگرد دو مكتب كرده است؟

هسته اصلى اختلاف اينجاست. مسلمين مى خواهند بدانند سزاوارترين افراد براى رهبرى و زمامدارى دينى و دنيوى مردم كيست؟ آيا پيامبر خدا جهان را بدرود گفت، بدون اينكه تكليف مسلمين را روشن كرده باشد؟ آيا پيامبر خدا مسلمين را در اين مسأله حياتى بلا تكليف گذاشت؟ آيا در اينباره نظر قرآن چيست و از پيامبر خدا چه نقل شده است؟

سنى و شيعه، حد اكثر اهميت را براى قرآن و حديث و تفسير و موارد تنزيل قائل شدند و ثروت عظيمى از علوم قرآنى و مباحث عقلى براى ما به ارث گذاشتند.

سياست زمامداران، آتش اين اختلاف را دامن مى زد و ميان فرزندان اسلام عداوت و كينه بوجود مى آورد و قلم هايى نيز براى انجام اين نيّت، استخدام ميكرد.

اما اساس اختلاف جنبه دينى داشت. دليل اين مدعا اين است كه بسيارى از رجال دينى و علما و فقها و متكلمين و مفسرين و خردوران هر دو طايفه، با اخلاص در برابر اين فكر سر فرود آورده اند، هر محققى از اينكه اين اختلاف را مولود سياست يا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 16

عوامل ديگرى از قبيل انگيزه نژادى و ملى بداند، دچار ترديد مى شود. آنچه مسلم است اين است كه سياست از اين اختلاف بهره بردارى كرده است. زيرا امام طبرسى و شيخ طوسى و ابو الفتوح

رازى و … از بزرگان شيعه در علم تفسير، از همان كشورى برخاسته اند كه زمخشرى و فخر رازى و نيشابورى و بيضاوى و … از بزرگان سنى مذهب در علم تفسير برخاسته اند. كشورى كه حجة الاسلام غزالى را پرورش داد، شيخ- الطائفه طوسى را هم پرورش داد.

وانگهى دانشمندان اسلامى طورى به مسائل مى نگرند كه انسان به آسانى نمى تواند درك كند كه صاحب اين راى جزء كدام فرقه است.

اگر كسى تفسير امام رازى يا تفسير امام زمخشرى را مطالعه كند، مى بيند بسيارى از مطالب آنها مطابق نظر شيعه است. اگر چه مؤلفان كتاب از بزرگان تسنن هستند.

گروهى از دانشمندان از جمله برخى از ائمه تفسير، بقدرى در بحثهاى خود معتدل هستند كه هر فرقه اى آنها را از خود شمرده اند.

بدون ترديد، اينها دليلى است بر اينكه آنها تحت تاثير قرآن بپايه اى از ادب و كمال رسيده اند كه در خور مقام شايستگان است.

بهر صورت، اينها نتيجه ايمان مسلمانان بعظمت قرآن و نتيجه عنايتى است كه آنها تابع هر مذهبى بوده اند، طى قرنهاى مختلف، در كشورهاى اسلامى بعلوم قرآن نشان داده اند.

جماعت تقريب، بمنظور ايجاد تفاهم و برادرى و شناسايى ميان مسلمانان و نزديك شدن شرقى با غربى و سنى با شيعى، تفسير مجمع البيان را انتخاب كرد، نويسنده بزرگ اين تفسير از افراد منصفى است كه هرگز از جاده ادب قرآنى منحرف نشده و راه جدال نپيموده است. او مخالف و موافق را از لحاظ بيان دليل و روايت سند بيك چشم نگريسته است. در نتيجه خواننده تفسير را از خطاى در حكم مصون داشته و كتاب خود را سر مشق جدال «بالتى هى احسن» قرار داده است.

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 17

هدف جماعت تقريب اين است كه براى جهان اسلام غذاى فكرى سالمى فراهم آورد، زيرا دنياى اسلام، براى پايدار ماندن خود بچنين غذايى نيازمند است.

بحث كاملا با قرآن محفوظ است و چنين نيست كه مفسر بخاطر كمترين مناسبتى بسراغ بحثهاى دور و دراز رفته باشد.

لكن تفسير مجمع البيان، يكى از كتابهاى جامعى است كه توانسته است با

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 18

بحثهاى فراوان و عميقى كه دارد، داراى نظمى بى نظير باشد و مطالب را دسته بندى و منظم كند و خواص تفسير را از دست ندهد و توجه داشته باشد كه تفسير فنى است در خدمت قرآن، نه در خدمت لغت و نه در خدمت فقها و نه براى تطبيق قرآن با نحو سيبويه يا بلاغت عبد القاهر يا فلسفه يونان و روم و نه براى تطبيق بر مذاهبى كه خود موظفند تابع قرآن باشند نه متبوع آن! يكى از مزاياى اين روش اين است كه خواننده كتاب بمقصدى كه دارد، بهتر دست مى يابد. كسانى كه طالب تحقيق در باره لغت يا نحو باشند بفصل مخصوص آن مراجعه مى كنند و كسانى كه بخواهند در باره قرائتهاى مختلف از لحاظ روايت و دليل تحقيق كنند بفصل مخصوص آن مراجعه مى كنند و مطلب خود را به آسانى بدست مى آورند و …

بدون ترديد، اين روش، كار را براى كسانى كه مشغول مطالعه قرآن هستند، آسان مى كند. مخصوصاً در عصر حاضر كه مهمترين عاملى كه افراد را از مطالعه كتب تفسير باز مى دارد، همان دشواريهايى است كه در اين راه مشاهده مى كنند و حوصله اينكه با صبر و استقامت مطلب را دنبال كنند، ندارند.

اين بود مزيت اين كتاب، از لحاظ نظم و ترتيب، در كنار مزاياى علمى و فكرى آن 2 براى تأليف، دو روش وجود دارد:

1-

اينكه نظر مؤلف، اين باشد كه عقيده خود را در برابر خوانندگان قرار دهد. چنين مؤلفى تمام كوشش خود را در اين راه صرف مى كند. بدون اينكه انحرافى پيدا كند، يا راه ديگرى هم بخواننده ارائه دهد.

اين روش در پاره اى از موارد مقبول است. از جمله اينكه مؤلف بخواهد كتاب خود را براى پيروان مذهب خاصى بنويسد. در اين مورد، مؤلف، فرض مى كند كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 19

خودش و خوانندگانش اصول مذهبى را قبول دارند و آنها را بر همين اساس مخاطب قرار مى دهد.

2- اينكه مقصود مؤلف، از كتابش هم مخالف باشد و هم موافق. چنين مؤلفى دانش را از وجهه خاصى مورد توجه قرار مى دهد و تمام آرا و ادله را ذكر مى كند و پس از آنكه خواننده را در ميان آرا و دلايل مختلف بگردش در آورد، نظر خود را هم ذكر مى كند.

اين روش عمومى تر و از لحاظ خدمت بحق و اخلاص علمى بهتر است. كتبى كه بر اين اساس نوشته شده است، از لحاظ اسلامى، فايده عمومى دارد و بطائفه خاص يا مذهب معينى ارتباط ندارد.

مؤلفين كه تابع اين روش هستند، با هم مختلفند. برخى با اخلاص تابع اين روش هستند و همواره با حق در حركتند. گاهى از مذهب خود پيروى مى كنند و گاهى از مذاهب ديگر. وقتى كه اقوال پيروان مذاهب ديگر را نقل مى كنند، كمال امانت و دقت را رعايت مى كنند. تو گويى خود پيروان آن مذاهب هستند و در باره عقيده و رأى خود گفتگو مى كنند، برخى هم به اين پايه از اخلاص نرسيده اند. اينها نيز مراتبى دارند و بدترين مراتب آن،

اين است كه نويسنده، مذهب خصم را با تحقير ياد كند و مخالفين را با القاب زشت نام ببرد. مى بينيم برخى از سنيان هنگامى كه مى خواهند از شيعه ياد كند، مى گويند: «قال الروافض … » و هر گاه برخى از شيعه بخواهند از اقوال سنيان چيزى بنويسند، مى گويند: «قال النواصب … » و هر گاه حنفى ها بخواهند قولى از شافعيان نقل كنند، مى گويند: «قال الشويفعيه … » اينها بر خلاف راه و رسمى است كه قرآن در مورد بحث و مناظره بما ياد داده و گفته است: بايد «بالتى هى احسن» باشد.

ميخواهم بگويم صاحب مجمع البيان تا حد زيادى توانسته است، اخلاص علمى خود را در برابر عاطفه مذهبى خود حفظ كند. او اگر چه كوشش مى كند كه وجهه نظر شيعه را در مسائل خلافى روشن كند و گاهى هم در اين راه، تحت تأثير عواطف مذهبى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 20

خود قرار مى گيرد، مع الوصف مى بينيم هرگز در هماهنگى با عواطف خود و حمله بمخالفين مذهب خود راه افراط را نمى پيمايد. حق اين است كه عالم، با كمال انصاف و بصيرت بگويد: «مذهب من صواب است و احتمال دارد كه خطا باشد و مذهب ديگران خطاست و احتمال دارد كه صواب باشد» وانگهى ما مى بينيم كه امام طبرسى در پاره اى از مواضع، رواياتى را كه مورد تاييد مذهبش هستند، نقل مى كند، آن گاه نظر ديگرى را ترجيح مى دهد يا مى پسندد.

«مثلا در تفسير «اهدنا الصراط المستقيم» مى گويد:

در معناى صراط مستقيم، وجوهى گفته شده است:

1- منظور كتاب خداست. اين وجه از پيامبر (ص) و از على (ع) و ابن مسعود

روايت شده است.

2- منظور اسلام است. اين وجه، از جابر و ابن عباس روايت شده است.

3- منظور دين خداست كه غير از آن از بندگان پذيرفته نمى شود. اين وجه از محمد بن حنيفه است.

4- منظور پيامبر و ائمه است. چنان كه در اخبار ما روايت شده است.

بهتر اين است كه آيه را حمل بر عموم كنيم. تا همه اين معانى در آن داخل باشد، زيرا صراط مستقيم، همان دينى است كه مشتمل بر توحيد و عدل و ولايت كسانى كه اطاعتشان واجب است، ميباشد و خداوند سفارش آن را كرده است.»

بديهى است كه روايت اخير با مذهب شيعه، تناسب بيشترى دارد و در اخبار شيعه هم همين طور وارد شده است. لكن مؤلف، نه آن را در اول ذكر مى كند و نه آن را ترجيح مى دهد، بلكه در رديف روايات ديگر قرار مى دهد. آن گاه آيه را حمل بر عموم مى كند. چقدر جالب است وقتى كه مى گويد: «ولايت كسانى كه اطاعت شان واجب است!» اين عبارت، هم مورد قبول سنى است و هم مورد قبول شيعه.

هر دو قبول دارند كه كسانى هستند كه اطاعتشان واجب است و در رأس آنها پيامبر و اولو الامر مى باشند. جالب بودن اين جمله، از اين لحاظ است كه در مسأله ولايت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 21

و امامت، به تفصيل نمى پردازد، زيرا مقام، مقتضى آن نيست. بلكه عبارتى مى آورد كه مورد پسند خاطر همگان باشد و هيچ فكرى از آن گريزان نباشد.

طبرسى مثل همه مفسرين ديگر براى اسباب نزول آيات، اهميت خاصى قائل است. بديهى است كه اين كار، با عموميت جاودانى عبارات قرآن سازگار

نيست.

لكن تنها امام طبرسى گرفتار آن نيست بلكه او تحت تاثير پيشينيان خود قرار گرفته و بعديها نيز از اين تاثير بركنار نمانده اند. بدون شك، منظور آنها اين نيست كه معناى آيات را منحصر در موارد نزول گردانند. زيرا آنچه مورد ملاحظه است، عموميت الفاظ است، نه خصوص سبب.

3 مؤلف اين كتاب، از دانشمندانى است كه از علوم مختلف، آگاهى دارد و ده ها تأليف و تصنيف بيادگار گذاشته است، برخى از تاليفات او در باره موضوعات مذهبى شيعى است.

اما عمده كوشش او در راه تفسير صرف شده است و اين بخاطر علاقه اى بوده، كه از زمان جوانى به اين كار داشته است. به اين مطلب در مقدمه تفسير خود اشاره كرده است.

مورخان، در باره سيره او مطلب جالبى نوشته اند و آن اين است كه او كتاب مجمع البيان را نوشت و مطالب كتاب تبيان شيخ طوسى را در آن گرد آورد، بدون اينكه از تفسير كشاف زمخشرى اطلاعى داشته باشد. هنگامى كه از تفسير كشاف اطلاع يافت، دست به تاليف كتاب ديگرى در زمينه تفسير زد، بنام «الكاف الشاف من كتاب الكشاف» از اين اسم بر مى آيد كه در اين كتاب، مطالبى را كه از تفسير زمخشرى بدست آورده، گنجانيده است- كتاب ديگرى هم به او نسبت ميدهند كه بنام «الوسيط» در چهار جلد، بعد از نگارش كتاب مذكور تاليف كرد. همچنين مى گويند. كتابى هم بنام «الوجيز» در يك يا دو جلد نوشت. همه اينها در زمينه تفسير نگاشته شده اند. اينها را بدنبال اتمام بزرگترين تفسير خود «مجمع البيان»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 22

تاليف كرد. بعضى از اين كتاب ها بنام

«جامع الجوامع» ناميده شده است، زيرا ميان فرائد تبيان و زوايد كشاف، جمع كرده بود.

همين صفات، انسان را در برابر اين عالم شيعى به شگفت و حيرت و اميدارد، زيرا او به آنچه خود ميدانست و از تبيان شيخ طوسى استفاده كرده بود، اكتفاء نكرد و همين كه بكتاب تازه اى دست يافت، كوشش كرد كه از مطالب آن نيز بهره مند گردد.

علت اينكه تفسير مجمع البيان را بهمه مسلمين جهان تقديم مى كنم، همين مزايايى است كه در اين كتاب وجود دارد. تا از دانش سرشار و روش اعتدالى و خلق نيكوى آن برخوردار گردند.

در اين كتاب، مطالبى هم وجود دارد كه مورد قبول من يا برخى از خوانندگان نيست، اما اينها از عظمت آن نمى كاهد.

مسلمين داراى اديان و اناجيل مختلف نيستند. آنها داراى دين و كتاب و اصول واحدى هستند. تنها اختلاف در رأى و روايت و روش است. اما همگى تابع كتاب خدا و سنت پيامبر گرامى هستند. لازم است كه مسلمانان تبادل فكرى و علمى داشته باشند و دست از سوء ظن و طعن و سب بردارند و حق را دنبال كنند و از هر چيزى بهتر آن را برگزينند.

اين بود قسمتهايى كه از مقدمات تفسير مجمع البيان طبع مصر، انتخاب و ترجمه و در دسترس خوانندگان محترم قرار داده شد.

قم- مهر ماه 1350 احمد بهشتى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 23

مِنْ رَبِّكَ وَ هُمْ نائِمُونَ» (قلم 19: در حالى كه آنان در خواب بودند، طواف كننده اى از جانب خداوند آنها را در محاصره گرفت) وَ الْجَرادَ: معناى آن ملخ و معروف است.

وَ الْقُمَّلَ: در اين باره اختلاف است.

ابن عباس و مجاهد و سدى و قتاده و كلبى گويند: منظور ملخ هاى كوچكى است كه پر و بال ندارند و منظور از «جراد» ملخ بالدار است.

عكرمه گويد: بچه ملخ ماده است.

برخى گويند: كيك است.

سعيد بن جبير و حسن و عطاء خراسانى گويند: حشرات سياه رنگ و كوچك است.

به همين جهت، حسن اين كلمه را بفتح قاف و سكون ميم خوانده است.

از سعيد بن جبير نقل شده است كه: منظور كرمى است كه از گندم بيرون مى آيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 26

وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آياتٍ مُفَصَّلاتٍ: مجاهد گويد: يعنى: طوفان و ملخ و قمل و قورباغه و خون، معجزات آشكار و دلايل واضحى بودند كه موسى نشان داد.

برخى گفته اند: منظور از «مفصلات» اين است كه اين معجزات از يكديگر جدا بودند.

فَاسْتَكْبَرُوا وَ كانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ: آنها از قبول حق و ايمان بخدا تكبر كردند و مردمى عاصى و كافر بودند.

شدند. سپس بر آنها طوفان نازل كرد و خانه هاى آنها را ويران ساخت و آنها در صحرا خيمه زدند. خانه قبطيان را آب فرا گرفت، اما خانه اسرائيليان را آب فرا نگرفت. زمين هاى زراعتى در زير آب مستور شد و نتوانستند زراعت كنند. به موسى گفتند: از خداوند بخواه كه ما را از اين باران نجات دهد تا به تو ايمان بياوريم و بنى- اسرائيل را همراه تو بفرستيم. موسى دعا كرد. و آنها نجات يافتند، اما ايمان نياوردند. هامان به فرعون گفت: اگر بنى اسرائيل را آزاد كنى، موسى بر تو غالب مى شود و ترا مغلوب مى سازد. در اين سال خداوند، زمين ها را سبز و خرم كرد و قحطى و گرسنگى از ميان رفت. در سال دوم و بقولى در ماه دوم، خداوند ملخ فرستاد و تمام زراعتها را خورد. آن گاه بخوردن درها و لباسها و اثاثيه ها پرداخت. ملخها در خانه هاى بنى اسرائيل وارد نمى شدند و فرعون و مردم، از اين بلا بدست و پا و بدبختى افتادند. فرعون به موسى گفت: از خداوند بخواه ملخ ها را دفع كند، تا بنى اسرائيل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 27

را آزاد كنيم. موسى دعا كرد و پس از آنكه هفت روز، از شنبه تا شنبه، گرفتار بودند، ملخها رفتند. گويند: موسى بيرون آمد و با عصاى خود بطرف شرق و غرب، اشاره كرد و ملخها از همانجا كه آمده بودند، بازگشتند. باز هم هامان مانع شد كه فرعون بنى اسرائيل را آزاد كند. سال سوم و بقولى در ماه سوم، خداوند ملخهاى ريز بى بالى فرستاد. اينها بدترين ملخها بودند و در

مدت كوتاهى همه چيز را خوردند و زمين را عريان كردند.

برخى گويند: موسى مامور شد كه به قريه عين الشمس رود و عصاى خود را بر تلى از رمل بزند. همين كه عصاى خود را بر آن زد، شپش هاى بسيارى توليد شدند و بجان مردم افتادند.

سعيد بن جبير گويد: كرمهايى در گندمها پيدا شدند و شروع كردند بخوردن گندمها. بطورى كه اگر كسى مقدارى گندم به آسيا مى برد، چيزى از آن باقى نمى ماند.

اين بلاء بسيار سخت بود، مو و پوست و مژگان چشمشان را ميخورد و خواب را بر چشم آنها حرام ميكرد.

فرعون به موسى گفت: دعا كن خداوند اين بلا را از ما دور كند، تا بنى- اسرائيل را آزاد كنم. موسى دعا كرد و بعد از هفت روز، از شنبه تا شنبه بلا دفع شد.

باز هم بوعده خود وفا نكردند.

سال چهارم و بقولى ماه چهارم: قورباغه بر آنها نازل شد، بطورى كه لباس و خوراك و آب و خانه ها همه را فرا گرفت و غذاهاى آنها را فاسد كرد و عرصه زندگى بر آنها تنگ شد و اگر دهان خود را باز مى كردند كه غذايى بخورند. قورباغه وارد آن مى شد. باز هم با چشم گريان بموسى روى آوردند و گفتند اينبار توبه مى كنيم و ديگر باز نمى گرديم. از خدا بخواه تا ما را نجات بخشد. هفت روز از شنبه تا شنبه، از نزول اين بلا گذشته بود كه موسى دعا كرد و خداوند آنها را آسوده گردانيد.

باز هم عهد شكنى كردند. سال پنجم خون نازل شد و آب نيل را فرا گرفت. قبطى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 28

آب

نيل را خون آلود مى ديد و سبطى صاف و زلال! فرعون داشت از تشنگى مى مرد و از روى ناچارى چوب درختان مرطوب را مى جويد. مدت هفت روز خوراك و نوشابه آنها خون بود. زيد بن مسلم گويد: گرفتار خونريزى بينى شده بودند! بار ديگر نزد موسى آمدند و تقاضا كردند كه دعا كند و آنها را نجات دهد، تا ايمان آورند.

لكن موسى دعا كرد و خداوند آنها را نجات داد و ايمان نياوردند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 29

همين كه مدت مقدر و تعيين شده، فرا رسيد و عذاب را از آنها دور ساختم، عهد شكنى كردند.

فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ فِي الْيَمِّ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ كانُوا عَنْها غافِلِينَ: بر اثر كردار و رفتار ناپسندشان از آنها انتقام گرفتيم و آنها را بدريا غرق كرديم، زيرا آيات و حجج ما را تكذيب كردند و نبوت موسى را تصديق نكردند. عذاب هنگامى بر آنها نازل شد كه غافل بودند. برخى گويند: يعنى كارهاى غفلت آميز ايشان باعث نزول عذاب شد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 32

وَ قَوْمُهُ وَ ما كانُوا يَعْرِشُونَ: خانه ها و كاخهاى فرعون و فرعونيان و درختها و باغهاى آنها و بقول ابن عباس سقف هاى ايشان را ويران كرديم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 35

آن همه معجزات روشن هنوز هم در جهالت بودند و فكر مى كردند عبادت غير خدا هم جايز است و توجه نداشتند كه بت شايسته پرستش نيست. ممكن است آنها تصور كرده باشند كه از راه عبادت بت هم مى شود بخدا تقرب يافت و الا آنها معتقد بودند كه خداوند شبيه چيزى نيست و هيچ چيز نمى تواند با خداوند برابرى كند. چنان كه خداوند از مشركين نقل مى كند كه: «ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى » (زمر 3: آنها را پرستش نمى كنيم مگر بمنظور قرب بخدا) قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ: موسى در جواب آنها گفت: شما مردمى نادان هستيد و از عظمت و صفات خداوند بى خبريد. اگر خدا را درست شناخته بوديد، چنين خواهشى نمى كرديد. اين معنى از جبائى است. ابن عباس گويد: يعنى شما از نعمت خدا بى خبريد.

إِنَّ هؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُمْ فِيهِ وَ باطِلٌ ما كانُوا يَعْمَلُونَ: اين قوم بت پرست، از پرستش بتها خبرى نمى بينند و بهلاكت مى رسند و عمل آنها باطل است و براى آنها سودى ندارد و دفع ضررى نمى كند. باطل شدن چيزى به اين است كه منهدم و ويران گردد يا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 38

نادرست باشد.

قالَ أَ غَيْرَ اللَّهِ أَبْغِيكُمْ إِلهاً: موسى بعد از آنكه رفتار بت پرستان را مورد نكوهش قرار داد، بقوم خود فرمود: آيا جز خداوند يكتا، براى شما خدايى ديگر جستجو كنم كه به پرستش آن بپردازيد.

وَ هُوَ فَضَّلَكُمْ عَلَى الْعالَمِينَ: حسن و جبائى گويند: يعنى خداى يكتا شما را بر مردم زمانتان برترى داد.

برخى گويند: يعنى خداوند سبحان، به شما فضائلى بخشيده، كه به احدى نبخشيده است. اين

فضائل اين است كه دو مرد از خود شما در ميان شما برگزيده است تا بهتر بتوانيد سخنانشان را قبول كنيد و شما را بطور شگفت آميزى از آزار و اذيت فرعونيان نجات داد و سر زمين و خانه و ثروت آنها را بشما بخشيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 39

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 42

بهمين مضمون از حسن است كه در اصل چهل شب وعده گذاشته شده بود كه در اينجا براى تأكيد به تفصيل و در آنجا به اجمال ذكر شده است.

فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً: اين جمله را ذكر مى كند با اينكه از جمله پيش بر مى آيد كه مدت اقامت موسى چهل شب بوده است. مقصود از اين بيان و تفصيل، همان چيزى است كه نويسندگان، آن را «فذلكة» «1» مى نامند. اگر اين جمله را ذكر نميكرد، ممكن بود تصور شود كه موسى سى شب را بده شب تمام كرده است. در سوره بقره، در باره معناى «مواعده و وعد» گفتگو كرده، گفتيم كه «اربعين» حال است.

وَ قالَ مُوسى لِأَخِيهِ هارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ: موسى هنگامى كه به ميقات مى رفت، به برادرش هارون گفت: تو در ميان قوم جانشين من باش و در راه صلاح گام بگذار. برخى گويند: يعنى در غيبت من فاسد آنها را اصلاح كن. برخى گويند:

يعنى آنها را بطاعت خداوند وادار.

وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ: راه معصيت كاران را مپيماى و كمك ظالمان نباش. منظور اصلاح قوم است. اگر چه مخاطب را برادرش قرار داده است. علت اينكه موسى هارون را امر مى كند كه: در ميان قوم جانشين و نائب او باشد، با اينكه خود هارون پيامبر مرسل است، اينست كه رياست بر هارون و قوم از آن موسى بود و جايز نبود كه هارون هم موسى را جانشين خود سازد. از اينجا بر مى آيد كه مقام امامت از مقام نبوت جدا مى شود و داخل آن نيست. گروهى از پيامبران، علاوه بر

نبوت داراى مقام امامت هم بوده اند. هارون اگر مى توانست علاوه بر نبوت، داراى مقام امامت هم باشد، لازم نبود كه موسى او را خليفه خود كند و مقام امامت را به او واگذار سازد.

__________________________________________________

(1)- يعنى: خلاصه كردن مطلب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 43

كه ساير خواسته هاى ايشان را هم كه محال بود، از خداوند درخواست كند.

پاسخ تفاوت اين است كه هر گاه آنها شك در جواز رؤيت داشته باشند، همين كه بشنوند كه خداوند ديدنى نيست، شكشان بر طرف مى شود، زيرا خداوند حكيم و گفتارش راست است. بنا بر اين جوابى كه از جانب خداوند مى رسد، شك آنها را بر طرف مى كند، اما شك در جواز جسم بودن خداوند، از اين راه بر طرف نمى شود، زيرا كسى كه جسم است، ممكن نيست بى نياز و عالم بهمه معلومات باشد و جوابى كه داده مى شود، مفيد يقين نيست و نفعى ندارد.

برخى از علما گفته اند: جايز است كه موسى با علم باستحاله رؤيت، براى قوم خود درخواست رؤيت كند، زيرا اين كار به صلاح قوم است. منتهى پيامبر بايد خودش عالم باشد كه آنچه درخواست مى كند، از محالات است و مقصودش اين است كه از راه لطف، جوابى از جانب خداوند داده بشود، 2- منظور موسى اين نبود كه خدا را بچشم بنگرد، بلكه مى خواست پاره اى از نشانه هاى آخرت به او نشان داده شود، تا معرفت كامل حاصل شود و شك و ترديدها زايل گردد و نيازى نداشته باشد كه براى قوم بنى اسرائيل استدلال كند و آنها انكار كنند. نظير آن سؤالى است كه ابراهيم از خداوند كرد كه كيفيت زنده شدن مردگان را كه او از راه استدلال، پذيرفته و معتقد شده بود، به او نشان دهد تا خاطر او آسوده ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 46

شود. خلاصه اينكه اگر چه درخواست كرده است كه خدا را بچشم بنگرد، لكن منظور رؤيت حقيقى نيست، بلكه

منظور تحصيل علم است. اين وجه از ابو القاسم بلخى است.

3- حسن و ربيع و سدى گويند: اينكه سؤال كرد كه خدا را ببيند، منظور تشبيه خداوند به موجودات جسمانى نبود. زيرا براى كسى كه نسبت به مسأله رؤيت جاهل است، علم به توحيد، ممكن است و در اين صورت مانعى ندارد كه از راه سمع، علم پيدا كند كه خداوند، قابل رؤيت نيست.

اين وجه، با توجه بمقام شامخ انبياء و اينكه ممكن نيست آنها از چنين مسأله اى بى خبر باشند، صحيح نيست.

قالَ لَنْ تَرانِي: اين پاسخ، از جانب خداست. يعنى: هرگز مرا نمى بينى، زيرا «لن» نفى ابد مى كند.

وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانِي: لكن اگر كوه، در جاى خود استقرار پيدا كرد، مرا خواهى ديد. يعنى شرط رؤيت من استقرار كوه است و از آنجا كه كوه، استقرار پيدا نكرد، معلوم ميشود ديدن خداوند امكان ندارد.

رسم اين است كه هر گاه بخواهند چيزى را بعيد و غير ممكن بشمارند، آن را مشروط به چيزى مى كنند كه عدم امكان آن محقق است.

پرسش اگر منظور استبعاد بود، بايد به چيزى مشروط كند كه محال باشد، چنان كه داخل شدن بهشت را بداخل شدن طناب در سوراخ سوزن مشروط دانسته است.

پاسخ خداوند جواز رؤيت را مشروط باستقرار كوه در آن حال كرده است كه كوه درهم كوبيده شد. بنا بر اين محال است كه در آن حال جمع ضدين شود و كوه هم استقرار داشته باشد و هم نداشته باشد.

فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا: همين كه امر خداوند براى اهل كوه ظاهر شد،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 47

آن

را با زمين يكسان كرد و بقول ابن عباس، كوه را مبدل به خاك كرد. حسن گويد:

يعنى بزمين فرو رفت. برخى گويند: كوه بچهار قسمت شد، قسمتى بسوى مشرق و قسمتى بسوى مغرب و قسمتى بدريا رفت و چهارمين قسمت، بصورت شن در آمد. برخى گويند: اين كوه، شش قسمت شد. سه قسمت به مدينه رفت و «احد» و «ورقان» و «رضوى» شد و سه قسمت بمكه رفت و «ثور» و «ثبير» و «حراء» شد.

وجه اخير از پيامبر گرامى روايت شده است.

بهر حال، مقصود اين است كه خداوند، آياتى ظاهر كرد كه كسانى كه نزد كوه بودند، يقين كردند كه ديدن خداوند محال است. پس منظور از تجلى خداوند، تجلى آيات و نشانه هاى قدرت اوست. هر نشانه اى كه خداوند از قدرت خود در معرض ديد مردم قرار دهد، مثل اين است كه خودش براى مردم تجلى شده است. در آنجا نيز همين كه گوشه اى از قدرت خود را بر كوه ظاهر كرد، مثل اين بود كه خودش در برابر آن عده، حاضر شده است. برخى گويند «تجلى» به معناى «جلى» است. يعنى:

خداوند امر خود را بر كوه ظاهر كرد. در نتيجه، كوه، متلاشى شد. مؤيد آن روايتى است كه مى گويند: خداوند عرش خود را به اندازه يك انگشت، آشكار كرد و كوه را متزلزل ساخت. ابن عباس گويد: يعنى نور خدا براى كوه ظاهر شد. حسن گويد: يعنى وحى خدا بر كوه نازل شد.

وَ خَرَّ مُوسى صَعِقاً: ابن عباس و حسن و ابن زيد گويند: يعنى موسى بيهوش بر زمين افتاد. البته موسى از دنيا نرفت، ولى آن عده هفتاد نفرى كه با او آمده

بودند، همگى جان سپردند. در باره موسى مى گويد: «فَلَمَّا أَفاقَ» يعنى همين كه بهوش آمد.

در باره آنها مى گويد: «ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ» يعنى: شما را پس از مرگ زنده كرديم. از ابن عباس نقل شده است كه موسى در عصر روز پنجشنبه- كه روز عرفه بود- بيهوش شد و جمعه بهوش آمد. در همين وقت بود كه تورات بر او نازل شد. قتاده گويد: موسى هم مرده بود.

فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَكَ: همين كه بهوش آمد، گفت: خدايا از آنچه در خور

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 48

شان و مقام تو نيست، منزه هستى. برخى گويند: يعنى منزهى از اينكه مرا به سؤالى كه يك مشت آدم سفيه كردند، مجازات كنى.

تُبْتُ إِلَيْكَ: من توبه مى كنم كه چيزى را مسألت كنم كه اذن ندارم. برخى گويند: اين جمله را بمنظور توجه بخداوند بر زبان آورد. چنان كه در موقع ديدن امور حيرت انگيز، انسان، «سبحان اللَّه» و «لا اله الا اللَّه» مى گويد.

وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ: ابن عباس و حسن گويند: يعنى من نخستين كسى هستم كه ايمان دارم به اينكه ترا نتوان رؤيت كرد. نظير همين معنى از امام صادق (ع) نقل شده است. جبائى گويد: يعنى من در ميان قومم اولين كسى هستم كه به بزرگى اين سؤال ايمان دارم. مجاهد و سدى گويند: يعنى من در ميان بنى اسرائيل، اولين مؤمن هستم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 49

شَيْ ءٍ فَخُذْها بِقُوَّةٍ وَ أْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها سَأُرِيكُمْ دارَ الْفاسِقِينَ (145)

«1»

را امر كن كه بهترين دستورات آن را كه در باره واجبات و مستحبات است و بهتر از مباحات مى باشد، بگيرند و عمل كنند.

جبائى گويد: يعنى به ناسخ آن عمل كنند، نه منسوخ آن. اين قول ضعيف است. زيرا منسوخ، حسن خود را از دست داده است. برخى گويند: منظور از «احسن» حسن و نيكوست نه نيكوتر و تمام مطالب تورات نيكو بود. مثل «وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ» (عنكبوت 45: ياد خدا بزرگ است، نه بزرگتر).

سَأُرِيكُمْ دارَ الْفاسِقِينَ: حسن و مجاهد و جبائى گويند: يعنى بزودى جهنم را به شما نشان مى دهم. مقصود اين است كه متوجه باشيد كه از فاسقين كه در جهنم هستند، نباشيد. در اين جمله، مخالفين امر خدا را تهديد مى كند.

عطيه عوفى گويد: منظور از ديار فاسقين، ديار فرعون و قوم او در مصر است.

قتاده گويد: يعنى شما را به شام مى برم و به شما خانه هاى مردمى نشان مى دهم كه گرفتار بلا شدند تا عبرت بگيريد.

در تفسير على بن ابراهيم است كه: يعنى قومى نزد شما مى آيند كه حكومت و دولت از آن آنهاست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 52

مى دهم. اين تعبير نظير اين است كه گفته شود: آياتم را از دروغگويان و متكبران منع خواهم كرد.

از اين آيه استفاده ميشود كه قول برخى كه گفته اند خداوند نيل را بفرمان فرعون در آورده بود، باطل است.

4- مقصود از صرف، منع است. يعنى آنها را از اينكه آيات مرا باطل كنند و به آن زيانى برسانند، منع مى كنم. زيرا من حامى و حافظ آيات خود هستم.

اين تعبير مثل اين است كه گفته شود، فلانى با كارهاى خويش، زبان دشمنان را از بدگويى و انتقاد بسته است.

بنا بر اين «ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآياتِنا» متصل بما قبل خود هست، نه متصل به «سَأَصْرِفُ … »

5- يعنى متكبران را بوسيله هلاك كردن يا بوسيله اى ديگر، از ابطال آيات و منع تبليغ باز مى دارم تا نتوانند ضررى به آيات و مبلغين برسانند. چنان كه مى فرمايد:

«وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» (مائده 67: خداوند ترا از مردم حفظ مى كند) طبق اين وجه، منظور از آيات قرآن و كتابهاى ديگر آسمانى است. همچنين جمله «ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا … » به ما قبل خود تعلق دارد. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 55

مقصود از تكبر، اين است كه خود را از مردم بالاتر بدانند و آنها را از پيروى انبيا منع كنند. اينكه مى گويد: «بِغَيْرِ الْحَقِّ» منظور تاكيد است. يعنى تكبر، تنها، از راه ناحق ممكن است.

وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها: هر دليلى كه بر يگانگى خدا و نبوت انبيا به آنها نشان داده شود، ايمان نمى آورند. اين جمله، بيان اين است كه خداوند از حال آنها آگاه است و آنها را از آيات خود منع

كرده است.

وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا: اگر راه حق را ببينند، آن را براى خود انتخاب نمى كنند.

وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا: و اگر راه باطل را ببينند، آن را براى خود انتخاب مى كنند. برخى گويند: رشد، ايمان و غى، كفر است. برخى گويند: رشد، هر كار پسنديده و غى، هر كار زشتى است.

ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآياتِنا: علت اينكه آنها را از آيات خود منع كرده ايم، يا علت اينكه آنها براه باطل تمايل دارند، اين است كه آنها آيات و معجزات ما را تكذيب كرده اند.

وَ كانُوا عَنْها غافِلِينَ: و در باره آنها نمى انديشند. مقصود اين نيست كه واقعاً غافلند، بلكه مقصود اين است كه مثل آدم غافل هستند.

مثل: «صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ» كه مقصود اين نيست كه واقعاً كر و لال و كورند، بلكه يعنى مثل آدم كر و لال و كورند.

وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ: كسانى كه آيات و قيامت و بعث و نشور را تكذيب كردند، اعمالى كه كردند، دچار آنت زدگى شد و بحال آنها سودى نبخشيد، زيرا آن طورى كه از آنها خواسته شده بود انجام ندادند.

هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا ما كانُوا يَعْمَلُونَ: اين جمله بصورت استفهام است، ولى مقصود انكار و توبيخ است. يعنى، هر چه كرده اند، پاداش همان را مى بينند. پاداش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 56

خوبى، خوب و پاداش بدى، بد است.

بر اين متصل است به داستان موسى و فرعون. 2- از آنجا كه قبلا در باره معجزات موسى سخن گفت، در اينجا ميخواهد بگويد: معجزات خود را بدست كسى كه پيامبر نيست ظاهر نمى كند. نتيجه اينكه موسى و محمد (ص) بدليل اينكه معجزه داشته اند، راستگو هستند. 3- اين آيات خطاب به موسى و از تورات است. منظور اين است كه موسى را دلگرم كند، تا از افرادى كه او را طعن مى زدند، نهر اسد. 4- اين دو آيه، بمنزله جمله معترضه اى است كه در داستان موسى واقع شده و خطاب به پيامبر ماست، مقصود اين است كه خداوند همانطورى كه شر فرعون را از سر موسى كوتاه كرد. شر اين متكبران را هم كوتاه مى كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 57

رفته بودند، زيرا كسى كه در نيك و بدى سخن نگويد و براهى هدايت نكند، جمادى است كه سود و زيانى ندارد. پس چگونه مى تواند، معبود باشد؟! اتَّخَذُوهُ وَ كانُوا ظالِمِينَ: بنى اسرائيل گوساله را خدا دانستند و آن را پرستيدند و مردمى ستمكار بودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 60

خبر خداوند راست است و الواح را بهمين جهت در دست گرفته بود. همين كه بسوى قوم بازگشت و آنها را بر آن حال ديد، خشمگين شد و لوحه را افكند!» قبلا در باره مطالب الواح سخن گفته شده است.

وَ أَخَذَ بِرَأْسِ أَخِيهِ يَجُرُّهُ إِلَيْهِ: در باره معناى اين جمله چند وجه گفته شده است:

1- موسى سر بردار را گرفت و كشيد، تا قوم بدانند كه كار زشتى مرتكب شده اند چنان كه هر گاه انسان خشمگين مى شود، همين كارها را با خودش هم انجام مى دهد، لب مى گزد و ريش خود را مى كشد. موسى هارون را بمنزله خودش قرار داد و همين كارها را با او كرد. اين وجه از ابو على جبائى است. اين جور كارها تابع موازين عرفى است. ممكن است در بعضى جاها تحقير و در بعضى جاها احترام باشد.

2- شيخ مفيد مى فرمايد: موسى مى خواست از اين راه نشان دهد كه از كردار آنها سخت غضبناك شده است و بدينوسيله زشتى عمل آنها را بآنها بفهماند تا بعدا چنين كارهايى نكنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 64

3- مى خواست او را از قوم جدا كند و از او سؤال كند كه آيا تقصيرى دارد يا ندارد؟ لذا وقتى معلوم شد بيگناه است، براى او و خودش دعا كرد.

4- وقتى كه ديد هارون هم مثل خودش ناراحت است، براى تسكين هارون سرش را چنان كشيد كه درد گرفت و مردم نادان فكر كردند مى خواهد او را تحقير كند. آن گاه برائت او را آشكار كرد و براى ازاله تهمت در حقش دعا كرد.

5- منظورش اين بود كه هارون را از اينكه

متابعت نكرده، ملامت كند.

چنان كه در سوره طه مى فرمايد: «ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ» يعنى چه چيز ترا واداشت كه وقتى ديدى آنها گمراه شده اند، از من متابعت نكنى؟

قالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَ كادُوا يَقْتُلُونَنِي: هارون گفت: پسر مادر، قومى كه مرا در ميان آنها گذاشتى، دست از حمايت من كشيدند و مرا ضعيف كردند و بخاطر اينكه با آنها مخالفت كردم، نزديك بود مرا بكشند. حسن گويد: هارون برادر پدرى و مادرى موسى بود. لكن در اينجا او را فرزند مادر خطاب كرد تا عواطف او را بيشتر برانگيزد.

فَلا تُشْمِتْ بِيَ الْأَعْداءَ: كارى نكن كه ظاهراً موجب اهانت من بشود و آنها شاد گردند.

وَ لا تَجْعَلْنِي مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ، و در اظهار خشم، مرا با گوساله پرستان قرار مده.

قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِأَخِي: وقتى كه هارون موسى را متوجه كرد كه اين عمل او باعث خوارى وى ميشود، و قوم به اشتباه مى افتند، گفت: پروردگارا مرا و برادرم را بيامرز و بدينوسيله متوجه خداوند شد. منظور اين نيست كه از او و برادرش گناهى سر زده بوده و حالا طلب مغفرت مى كند، زيرا طبق دلائل قطعى انبياء عليهم السلام مرتكب كار زشت نمى شوند.

جبائى گويد: موسى با اين دعا خواست ببنى اسرائيل بفهماند كه اين كار را كه با هارون كرد، بخاطر خطاى هارون نبود، بلكه درست مثل اين است كه شخص

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 65

خشمگين بخودش صدمه مى زند.

وَ أَدْخِلْنا فِي رَحْمَتِكَ: و ما را در نعمت و بهشت خود داخل كن.

وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ: معناى آن ظاهر است. اين جمله را در آخر

دعا ذكر كرد تا بيان كند كه بخداوند، سخت اميدوار است- زيرا كسى كه ابتداى به نعمت مى كند، بايد آن را تمام كند و كسى كه رحمتش زياد و وسيع است، بيشتر رحمت مى كند.

پس هر گاه «أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ» بگويند براى استدعاى رحمت بسيار است. چنان كه «اجود الاجودين» براى استدعاى جود بسيار است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 66

از ارتكاب گناه، آمرزگار گناهان و رحيم است.

وَ لَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْواحَ: همين كه شعله خشم موسى فرو نشست، لوحه هايى كه در آن تورات نگاشته شده بود، بر گرفت. برخى گفته اند:

تنها شعله خشم فرو نشست، اما اصل خشم از بين نرفت، زيرا آنها توبه واقعى نكرده بودند. برخى هم گفته اند: از آنجا كه توبه آنها واقعى بود، خشم موسى بكلى زايل شد.

وَ فِي نُسْخَتِها هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ: جبائى و ابو مسلم گويند: يعنى مطالبى كه در لوحه ها نوشته شده بود، هدايت و رحمت براى جهانيان بود. برخى گويند: يعنى مطالبى كه در لوحه ها نسخه بردارى شد، مردم را به امور دينى هدايت مى كرد و براى كسانى كه بر اثر خوف از خدا، معصيت نمى كنند و بدستورات آن عمل مى كنند، رحمت است.

نتيجه دچار لرزه و حركت سختى شدند، بطورى كه نزديك بود اندامشان از يكديگر جدا شود. موسى از مرگ آنها ترسناك شد و در باره آنها دعا كرد. زيرا مى ترسيد كه وقتى باز مى گردد، بنى اسرائيل او را متهم كنند و تصديقش نكنند كه آنها مرده اند. اين قول از سدى و حسن است.

ابن عباس گويد: آن هفتاد نفرى كه گفتند: هرگز ايمان نمى آوريم، تا خدا را آشكارا بنگريم و گرفتار صاعقه شدند، پيش از اين هفتاد نفر كه دچار لرزش سخت شدند بوده اند. خداوند بموسى امر كرد كه هفتاد نفر از قوم خود اختيار كند. او هفتاد نفر اختيار كرد كه با خداوند به نيايش پردازند. آنها در ضمن نيايش از خدا خواستند كه به آنها چيزى بدهد كه نه قبلا به كسى داده باشد و نه بعداً به كسى بدهد. خداوند اين خواهش را نپسنديد و آنها را گرفتار آن لرزش شديد كرد.

از على (ع) روايت كرده اند كه: آنها از اين جهت گرفتار آن لرزش وحشتناك شدند كه موسى را متهم كردند كه برادر خود هارون را بقتل رسانده است. علت اين بود كه موسى و هارون و شبر و شبير، پسران هارون، بدامنه كوهى رفته بودند و در آنجا هارون كه بر روى تختى خفته بود، زندگى اين سراى را بدرود گفته بود. موسى جسد برادر را بخاك سپرد و بسوى قوم مراجعت كرد. گفتند: هارون كجاست؟ گفت: خداوند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 72

او را به سراى ديگر برد. گفتند: نه، تو از خوى نيكوى او دچار حسد شدى و او را از ميان ما برداشتى. موسى گفت:

هر كه را مى خواهيد، اختيار كنيد. آنها هفتاد نفر اختيار كردند و موسى آنها را بر سر قبر هارون برد. گفت: هارون، آيا كشته شده اى يا مرده اى؟ هارون گفت: كسى مرا نكشته است. خداوند زندگى مرا خاتمه داد.

همراهان موسى گفتند: از اين پس گناه نمى كنيم و دچار لرزش شدند و از هوش رفتند برخى گفته اند: آنها مردند و خداوند آنها را زنده كرد و بمقام پيامبرى رسانيد وهب گويد: اين لرزش، مرك نبود لكن آنها هنگامى كه اين وضع را مشاهده كردند، بلرزه در آمدند، بطورى كه نزديك بود مفاصل آنها از هم گسسته شود. موسى كه از حال آنها متأثر شده بود به آنها رحم كرد و ترسيد كه بميرند و از تصور فقدان آنها ناراحت شد، زيرا آنها وزيران موسى بودند و از دستوراتش اطاعت مى كردند. در اين وقت، موسى براى آنها دعا كرد و گريست و از خداوند در خواست كرد كه آنها را راحت كند از بركت دعاى موسى آرامش يافتند و به استماع كلام خدا پرداختند.

قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِيَّايَ: موسى گفت: پروردگارا، اگر مى خواستى اين هفتاد نفر را هلاك كنى، قبلا مرا با ايشان هلاك مى كردى! اكنون جواب بنى اسرائيل را چه بگويم؟! أَ تُهْلِكُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا: اين جمله، بصورت، استفهام و در معنى نفى است. يعنى ما را بكردار سفيهان ما هلاك نكن. از تو ميخواهيم كه محنت را از ما دفع كنى و ما را دچار هلاكت نسازى. منظور از كردار سفيهان، پرستش گوساله است.

موسى گمان مى كرد، هلاكت آنها بخاطر گوساله پرستى بنى اسرائيل كم خرد ميباشد.

برخى گفته اند: منظور سؤال رؤيت

است.

إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ: اين لرزش شديد كه بر اندام اينان افتاده است، چيزى نيست جز آزمايش و سخت كردن عبادت و تكليف به صبر بر آنچه تو بر ما نازل كرده اى.

اين معنى از سعيد بن جبير و ابو العاليه و ربيع است. مثل «أَ وَ لا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ» (توبه 126) يعنى خداوند سالى يك بار يا دو بار آنها را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 73

دچار بيمارى مى كند و بوسيله آن بر بندگان سخت مى گيرد، تا به عبادت خداوند تن دهند.

اينكه بيماريها و گرفتاريها فتنه ناميده شده، بخاطر اينست كه قوه صبر را تقويت مى كند. نظير ديگر آن اين آيه است: «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ» (عنكبوت 2) يعنى آيا مردم گمان ميكنند كه اگر بگويند ايمان آورده ايم، دچار سختيهاى دنيا نميشوند؟

ابن عباس گويد: يعنى اين لرزش شديد، چيزى جز عذاب تو نيست. در اين آيه نيز خداوند، عذاب را فتنه ناميده است: يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ (ذاريات 13.

روزى كه آنها بر شعله آتش معذب هستند) گويى منظور اين است كه اين هلاكت، چيزى جز عذاب تو نيست كه بر اثر كفر و گوساله پرستى و درخواست رؤيت، دامنگيرشان شده است.

تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِي مَنْ تَشاءُ: اين لرزش را بهر كه بخواهى ميرسانى و از هر كه بخواهى دور مى سازى. اين معنى از ابن عباس است. برخى گويند: يعنى هر كه را بخواهى بواسطه ترك صبر و نارضايتى از ثواب خود محروم مى كنى و هر كه را بخواهى، بواسطه صبر و رضا بسوى

ثواب خود هدايت مى كنى.

أَنْتَ وَلِيُّنا: تو ياور ما و صاحب اختيار مايى و ما را حفظ مى كنى.

فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَيْرُ الْغافِرِينَ: ما را بيامرز و بر ما رحم كن كه تو بهترين عيب پوشان و برترين بخشندگانى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 74

قتاده گويند: رحمت خداوند در اين جهان شامل حال نيك و بد مى شود و در روز قيامت، تنها شامل حال مردم متقى ميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 76

عطيه عوفى گويد: درست است كه رحمت خداوند همه چيز را فرا گرفته است، اما تنها متقين هستند كه از رحمت خداوند برخوردار مى شوند، زيرا كافر در اين جهان از بركت وجود مؤمن، در آسايش است، چنان كه انسان از نور آتش ديگرى استفاده مى كند، اما در آخرت، خود مؤمن از اين رحمت استفاده مى كند. برخى گفته اند:

يعنى اگر همه مردم و موجودات، داخل رحمت بشوند، آنها را فرا مى گيرد. لكن كسانى هستند كه بگمراهى تن مى دهند و داخل رحمت خدا نمى شوند. در حديث است كه پيامبر مشغول نماز بود، مردى اعرابى گفت: خدايا مرا و محمد را رحم كن و هيچكس را با ما مورد رحم قرار نده. همين كه پيامبر سلام داد، فرمود: چيزى را كه وسعت دارد، محدود ساختى! منظور حضرت رحمت خدا بود.

اين روايت، در صحيح بخارى است.

فَسَأَكْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ: رحمتم را براى كسانى واجب ميسازم كه از شرك و بقولى از گناهان كبيره، اجتناب كنند.

وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ: و كسانى كه زكات اموال خود را بدهند، زيرا دادن زكات، از واجبات دشوار است. ابن عباس و حسن گويند: يعنى خدا و رسولش را اطاعت كنند، منظورشان تزكيه نفس و تطهير آن است.

وَ الَّذِينَ هُمْ بِآياتِنا يُؤْمِنُونَ: و كسانى كه حجت ها و دلائل ما را مورد تصديق قرار مى دهند.

از ابن عباس و قتاده و ابن جريح روايت شده است كه: چون اين آيه نازل شد، شيطان گفت: رحمت خداوند شامل من

هم مى شود، از اينرو خداوند فرمود:

«فَسَأَكْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ» يهود و نصارا گفتند: ما هم تقوى داريم و زكات هم مى دهيم و به آيات خدا ايمان داريم. خداوند با آيه بعد «الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ … »

اختصاص به اين امت داد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 77

از هنر كتابت، استفاده كند، او نيز نمى تواند. برخى گفته اند: منظور از «امت» عرب است، زيرا عرب از نعمت سواد محروم بود. 3- منسوب به «ام» به معناى مادر است. يعنى بر همان حالى است كه از مادر، تولد شده و سواد خواندن و نوشتن را ندارد. 4- منسوب است به «ام القرى» يعنى مكه. پس «امى» يعنى «مكى» همين معنى از امام باقر (ع) نيز روايت شده است.

الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ: اوصاف او را در كتاب تورات و كتاب انجيل مى يابند، زيرا در سفر پنجم تورات آمده است كه:

بزودى از نسل برادرانشان پيامبرى مثل تو، بپاى مى دارم و كلام خودم را در دهانش مى گذارم و هر چه به او سفارش كنم به ايشان مى گويد. همچنين در همين سفر آمده است كه: خدا ما را از كوه سينا آورد و از كوه ساعير نور افشانى كرد و از كوه هاى فاران (حراءِ) آشكار ساخت. در كتاب انجيل، چند جا بشارت داده است كه به شما فارقليط ديگرى مى دهيم كه جهان با او سپرى خواهد شد. در همين كتاب، مسيح به حواريين گفته است: من مى روم و فارقليط، روح حق، كه از جانب خود تكلم نمى كند و شما را بهمه حقائق، انذار مى كند و امور

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 80

وحشتناك را به شما خبر مى دهد و مرا مدح مى كند و گواه من است، بسوى شما خواهد آمد. نيز در همان كتاب است كه: هر گاه بيايد مردم جهان او را تكذيب مى كنند.

يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ: ممكن است كه اين جمله نيز در تورات و انجيل نوشته

شده و متصل به ما قبل خود و شرح حال و توصيف كسى باشد كه رحمت ولايت و محبت، براى او تقدير شده است و ممكن است اين جمله، از خود قرآن و مدحى باشد براى پيامبر اسلام. مقصود از معروف، حق و مقصود از منكر، باطل است، زيرا عقل ها اولى را به نيكى مى شناسند و دومى را به زشتى مورد انكار قرار مى دهند.

برخى گفته اند: معروف، اخلاق نيكو و صله رحم و منكر، بت پرستى و قطع رحم است. اين معنى از ابن عباس و داخل در معناى اول است. وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ: اين پيامبر، چيزهاى لذتبخش و خوب را براى آنها مباح و چيزهاى زشت و مورد تنفر را بر آنها حرام مى- كند. برخى گويند: يعنى آنچه كه از راه صحيح كسب كرده اند، بر آنها حلال و آنچه كه از راه غلط كسب كرده اند، بر آنها حرام مى كند. برخى گويند: يعنى آنچه كه راهبان و علما و مردم جاهليت، بر آنها حرام كرده اند، حلال و مردار و خون و گوشت خوك را بر آنها حرام مى كند.

وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ: بارهاى سنگينى را از دوش آنها بر مى دارد. در اينجا تكليف هاى سختى كه بر بنى اسرائيل لازم شده بود، تشبيه بيار سنگينى كرده است، زيرا توبه بنى اسرائيل اين بوده كه يكديگر را بكشند و توبه مسلمان، به احترام پيامبر اسلام، اين است كه قلباً نادم شود. اين معنى از حسن است. ابن عباس و ضحاك و سدى گويند: منظور عهدى است كه خداوند در تورات از بنى اسرائيل گرفته بود كه بدستورات آن عمل كنند. جامع هر دو

معنى، قول زجاج است كه «اصر» را به معناى پيمانى كه بر انسان سنگينى كند، دانسته است.

وَ الْأَغْلالَ الَّتِي كانَتْ عَلَيْهِمْ: و پيمان هايى كه بر عهده آنها بود و همچون

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 81

غلهاى سنگين بر گردن آنها سنگينى مى كرد، از گردن آنها بر مى دارد. برخى گويند: منظور از اين غلها همان امتحاناتى است كه براى آنها پيش آمد. مثل اينكه براى قبول شدن توبه، يكديگر را بكشند و اگر نقطه اى از بدنشان با بول اصابت كرد، بچينند و مثل حرمت روز شنبه و حرمت رگ و پيه و قطع عضوى كه خطا ميكند و وجوب قصاص، نه ديه.

فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ: آنان كه به اين پيامبر، ايمان آورده، او را تصديق و تعظيم و در برابر دشمن از جان او دفاع كردند و از قرآن كه نور آن دلها را روشن مى كند، به اطاعت پرداختند، مردمى رستگارند. اينان بمراد خود مى رسند و از كيفر، ايمنى دارند. كلمه «مع» گاهى جانشين كلمه «على» مى شود.

در روايت است كه پيامبر از اصحاب پرسيد: ايمان چه كسانى عجيب تر است؟

گفتند: فرشتگان. فرمود: آنها نزد پروردگار هستند. چه مانعى دارند كه ايمان نياورند؟ گفتند: پيامبران. فرمود: به آنها وحى ميشود. چرا ايمان نياورند؟! گفتند: ما. فرمود: من در ميان شما هستم. چرا ايمان نياوريد؟! اينان مردمى هستند كه بعد از شما خواهند آمد و كتاب خدا بدستشان خواهد رسيد و ايمان خواهند آورد. اين است معناى «وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 82

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ يُحيِي وَ يُمِيتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ كَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ (158)

«1»

بر آنها تلاوت كرد و همگى ايمان آوردند و به آنها امر كرد كه در جاى خود بمانند و شنبه را ترك كنند و نماز بخوانند و زكات بدهند. ديگر دستورى به آنها داده نشده است.

ابن عباس گويد: به همين جهت است كه مى فرمايد: «وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِي إِسْرائِيلَ اسْكُنُوا الْأَرْضَ فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ جِئْنا بِكُمْ لَفِيفاً» (اسراءِ 104) يعنى:

بعد از آن به بنى اسرائيل گفتيم كه در زمين ساكن شويد، تا وقتى كه وعده مسيح فرا رسيد، شما را بياوريم.

اصحاب ما روايت كرده اند كه: آنها با قائم آل محمد «1»، ظهور خواهند كرد.

در روايت است كه: ذو القرنين آنها را ديد و گفت: اگر دستور داشتم، دوست ميداشتم كه در ميان شما به سر ببرم.

2- اينها قومى از بنى اسرائيل هستند كه در وقت گمراهى قوم، ثابت قدم ماندند.

اينها پيش از ظهور عيسى و نسخ آئين يهود بودند. پس تقدير آيه «كانُوا يَهْتَدُونَ … »

__________________________________________________

(1)- عجل اللَّه تعالى فرجه الشريف- حاج مسترحمى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 87

است. اين قول از ابو على جبائى است، وى منكر قول اول است. گويند: اگر آنها باقى بودند، بر اثر انكار نبوت محمد (ص) كافر بودند. اما اين مطلب صحيح نيست، زيرا ممكن است آنها از آيين محمد (ص) بى خبر باشند و بنا بر اين حكم بكفر آنها نمى شود و ممكن است از نبوت محمد (ص) مطلع شده و ايمان آورده باشند.

3- منظور عبد اللَّه بن سلام و ابن صوريا و … كه ايمان آورده بودند. در حديث ابو حمزه ثمالى و حكم بن ظهير است كه چون موسى لوحه ها را

برگرفت، گفت: خدايا در لوحه ها امتى را مى نگرم، كه بهترين امتى است كه براى مردم خارج شده است، آنها امر بمعروف و نهى از منكر مى كنند. آنها را از امت من قرار ده. خداوند فرمود:

اينان از امت احمد (ص) هستند. گفت: خدايا، در لوحه ها امتى را مى نگرم، كه در آخر الزمان مى آيند و بيش از همه، داخل بهشت مى شوند. آنها را از امت من گردان.

خطاب رسيد: آنها امت احمد هستند. عرض كرد: خدايا در لوحه ها امتى را مى- نگرم كه كتابهاى ايشان در سينه ايشان است و قرائت مى كنند. آنها را امت من گردان.

خطاب رسيد: آنها هم امت احمد هستند. عرض كرد: خدايا در لوحه ها امتى را مى نگرم كه به كتاب اول و به كتاب آخر ايمان مى آورند و دجال را مى كشند. آنها را امت من گردان. خطاب رسيد: آنها امت احمد هستند. عرض كرد: در لوحه ها امتى را مى نگرم كه هر گاه يكى از آنها بخواهد كار نيكى انجام دهد و انجام ندهد يك حسنه براى او نوشته مى شود و اگر انجام دهد، ده حسنه. و اگر بخواهد گناهى كند و نكند، گناهى برايش نوشته نمى شود و اگر انجام دهد، يك گناه برايش نوشته مى شود. اينها را امت من گردان. فرمود: اينان امت احمد هستند. گفت خدايا، امتى را مى نگرم كه براى آنها شفاعت شده و شفاعت ايشان بدرگاه خدا قبول است، آنها را امت من گردان. فرمود: اينان امت احمد هستند. عرض كرد، خدايا مرا از امت احمد گردان. ابو حمزه مى گويد: دو آيت به موسى داده شد كه به امت احمد داده نشده است.

خداوند فرمود: من ترا برسالات و كلامم بر مردم

برگزيدم (اعراف 144) و نيز فرمود:

«وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ» و موسى خوشنود شد. در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 88

حديث ديگر است كه پيامبر وقتى اين آيه را خواند. «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ» (اعراف 181: از آفريدگان ما مردمى هستند كه بحق هدايت مى كنند و داورى آنها بر طبق آنست) فرمود: خداوند به شما هم نظير آنچه بقوم موسى داده بود، عطا كرد.

وَ قَطَّعْناهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أَسْباطاً أُمَماً: بنى اسرائيل را بدوازده قبيله تقسيم كرديم، زيرا فرزندان اسرائيل، دوازده نفر بوده اند و از هر كدام قبيله اى پديد آمد.

علت اينكه خداوند آنها را تقسيم كرد، اين بود كه در خوردنيها و نوشيدنيها هر كدام تكليفشان روشن باشد و به رئيس خود مراجعه كنند و كار موسى آسان شود و كينه و عداوتى ميان آنها واقع نشود.

وَ أَوْحَيْنا إِلى مُوسى إِذِ اسْتَسْقاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاكَ الْحَجَرَ … : هنگامى كه آنها از موسى طلب آب كردند، به او وحى كرديم كه عصاى خود را به سنگ بزند. همين كه عصا را به سنگ زد، دوازده چشمه آب، بمدارايى بجريان در آمد.

اين آب هنگامى كه از سنگ خارج مى شد، كم بود و تدريجاً زياد مى شد. بهمين جهت، در اينجا «انبجاس» و در سوره بقره «انفجار» بكار رفته. فرق اين دو كلمه همين است كه اولى بمعناى جريان يافتن آب كم و دومى بمعناى جريان يافتن آب زياد است. ما بقى آيه را در سوره بقره تفسير كرده ايم (آيه 60)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 89

لَهُمُ اسْكُنُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ وَ كُلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ وَ قُولُوا حِطَّةٌ وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً نَغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ (161) فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يَظْلِمُونَ (162)

«1»

ابن عباس روايت كرده است كه حوضچه هايى درست كرده بودند و ماهى ها را در آنها گرفتار و روزهاى ديگر صيد مى كردند. حسن گويد: در روز شنبه، ماهى را صيد مى كردند و مى خوردند.

كَذلِكَ نَبْلُوهُمْ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ: ما آنها را بر اثر گناهشان، اينطور آزمايش ميكرديم.

وَ إِذْ قالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ: بنى اسرائيل سه فرقه شده بودند: يك فرقه، صيد ماهى مى كردند و يك فرقه ساكت بودند و صيد نمى كردند و يك فرقه، صيد نمى كردند و موعظه مى كردند. آنها كه ساكت بودند، گفتند: چرا مردمى را موعظه مى كنيد كه خداوند آنها را هلاك خواهد كرد؟! اين مطلب را از اين جهت مى گفتند، كه از تأثير موعظه، مايوس بودند، زيرا امر بمعروف، وقتى واجب است كه انسان مايوس نباشد. اين معنى از جبائى است. يعنى براى كسى كه موعظه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 94

را قبول نميكنند موعظه سودى ندارد. خداوند آنها را در اين جهان هلاك خواهد كرد.

أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِيداً: يا اينكه آنها را در آخرت، عذاب سختى خواهد كرد.

قالُوا مَعْذِرَةً إِلى رَبِّكُمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ: گفتند: ما بمنظور انجام وظيفه و اينكه پيش خداوند معذور باشيم و مورد مؤاخذه قرار نگيريم و به اميد اينكه آنها به موعظه ما گوش كنند، موعظه مى كنيم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 95

إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ (167) وَ قَطَّعْناهُمْ فِي الْأَرْضِ أُمَماً مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَ مِنْهُمْ دُونَ ذلِكَ وَ بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّيِّئاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (168)

«1»

كه گوش نمى كنند. اينها مؤمن بودند و كشتن مؤمن بدتر از خوردن ماهى است.

فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِينَ: همين كه از اطاعت دستور خداوند سر پيچى كردند و با گستاخى براه معصيت رفتند و از بازگشت، امتناع كردند، آنها را بصورت بوزينگان مسخ كرديم و آنها را مطرود ساختيم. زجاج مى گويد: ممكن است آنها از خداوند شنيده باشند كه به آنها مى گويد: بوزينگانى مطرود باشيد! و اين معنى براى نشان دادن عظمت بلايى كه نازل شد، رساتر است.

قتاده گويد: تمام زنان و مردان بصورت بوزينگان دم دار در آمدند و مثل بوزينه ها صدا مى كردند. ابن عباس گويد: سه روز زنده ماندند و مردم آنها را تماشا كردند، سپس هلاك شدند و نسلى از آنها باقى نماند. هيچيك از انسانى كه مسخ شدند، بيشتر از سه روز باقى نماندند. مقاتل گويد: هفت روز زنده ماندند. حسن گويد: زاد و ولد هم كردند. اما اين قول صحيح نيست، زيرا معلوم است كه بوزينگان و همچنين سگان از اولاد آدم نيستند. ابن مسعود روايت كرده است كه پيامبر فرمود: خداوند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 98

كسى را مسخ نكرد كه براى او نسلى قرار بدهد.

تا اينكه شيطان به آنها گفت: شما در روز شنبه بايد ماهى بگيريد. حوضچه ها و تورهايى درست كنيد و ماهى را بدام افكنيد و در روز يكشنبه بگيريد.

ابن زيد گويد: يكى از آنها يك ماهى گرفت و ريسمانى بگوشش بست و روز يكشنبه او را از آب بيرون كشيد و گوشتش را خورد. ديگران او را ملامت كردند و چون ديدند برايش عذاب نازل نشد، خودشان هم به همين كار مبادرت كردند. جمعيت آنها حدود دوازده هزار نفر بود و چنان كه گذشت، سه فرقه شدند.

فرقه اى كه موعظه مى كرد، از آنها جدا شد. روز ديگر ديدند كسى بيرون نمى آيد، وقتى كه درها را گشودند، با يك مشت ميمون رو برو شدند كه همه گريه مى كردند.

گفتند: آيا ما شما را نهى نكرديم؟ آنها با سر اشاره مى كردند كه: بله!!! قتاده گويد: جوانان بوزينه و پيران خوك شدند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 99

شدند و گروهى عاصى.

مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَ مِنْهُمْ دُونَ ذلِكَ: گروهى از بنى اسرائيل از لحاظ ايمان و اعتقاد، شايستگى نشان دادند و گروهى در مرتبه اى پايينتر قرار گرفتند، زيرا هم صواب مى كردند و هم گناه.

اين داستان مربوط به قبل از ارتداد آنهاست. يعنى پيش از بعثت حضرت عيسى ع برخى گفته اند: يعنى گروهى به نبوت حضرت عيسى (ع) و حضرت محمد (ص) ايمان مى آورند و گروهى ايمان نمى آورند.

وَ بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّيِّئاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ: و آنها را به خوشى و سختى و آسايش و ناراحتى مبتلا كرديم، زيرا نعمتها انسان را بياد خدا مى اندازند و بلاها انسان را وادار مى كنند كه از خداوند در خواست نجات و آسايش كند، در نتيجه، انسان بسوى خدا بازگشت مى كند.

ممكن است گفته شود: آنها هرگز در راه دين نبوده اند كه بسوى آن بازگشت كنند. پاسخ اين است كه چنين تعبيراتى در اين موارد مانعى ندارد. چنان كه به كسى كه مى خواهد در مهلكه بيفتد، مى گويند: به راه راست باز گرد.

برخى گويند: يعنى به اصل فطرت، بازگشت كنند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 101

در تورات نيامده است كه: هر كس اصرار بر معصيت داشته باشد به مغفرت خداوند مى رسد.

وَ دَرَسُوا ما فِيهِ: اينها كتاب تورات را مكرر مى خواندند و بدستورات آن توجه داشتند. برخى گويند: اين جمله، معطوف است بر «وَرِثُوا الْكِتابَ» يعنى الان وارث كتاب شدند و مطالب آن را خواندند و تضييع كردند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 104

وَ الدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ: آنچه خداوند در بهشت وعده كرده است، براى مردم متقى بهتر است.

أَ فَلا تَعْقِلُونَ: چرا تعقل نمى كنيد تا به درستى فرمان خدا پى ببريد؟! وَ الَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتابِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ إِنَّا لا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ:

مجاهد و ابن زيد گويند: يعنى كسانى كه بتورات چنگ مى زنند و مطالب آن را تحريف نمى كنند و نماز را- كه از هر عبادتى مهم تر است- انجام مى دهند، بدانند كه ما اجر مردم شايسته را ضايع نمى كنيم. عطا گويد: منظور از كتاب، قرآن و اين آيه در باره امت حضرت محمد (ص) است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 105

از جماعتى از مفسرين است. رواياتى هم در اينباره نقل كرده اند كه از نظر فنى چندان مورد اعتماد نيستند.

محققين مى گويند: ظاهر قرآن با اين مطلب، سازش ندارد. زيرا خداوند مى گويد: ذريه بنى آدم را از پشت بنى آدم گرفت نه از پشت آدم. سپس خداوند مى گويد: اينكار را كرديم تا نگويند: غافل بوديم يا عذر بياورند كه پدرانى مشرك داشته و بر دين پدران خود بزرگ شده اند، از اينجا بر مى آيد: كه اينان داراى پدرانى مشرك بوده اند. پس منظور صلب آدم نيست. وانگهى ذريه اى كه از صلب آدم بيرون آمد. اگر عاقل نبود كه نمى توانست شناسنده توحيد باشد و اگر عاقل بود، نبايد اين عهد و پيمان را از ياد ببرد، زيرا گرفتن عهد و پيمان در صورتى حجت است كه انسان فراموش نكند. اكنون ما طبق اين قول بايد آن پيمان را بخاطر داشته باشيم و حال آنكه نداريم. چگونه ممكن است كه تمام عقلاى عالم چنين پيمانى را كه خود بسته و امضاء كرده اند، از ياد ببرند؟! ما ملاحظه مى كنيم كه اهل آخرت، بسيارى از احوال دنيا را مى شناسند و اهل بهشت به اهل جهنم مى گويند: ما وعده خدا را حق يافتيم! (اعراف 44).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 109

در صورتى كه اين مطلب صحيح باشد، بايد به اين صورت باشد كه خداوند مردم را در گذشته، مكلف ساخته باشد. آن گاه آنها را بار ديگر باز گردانده باشد تا آنها را ثواب يا كيفر دهد. بدون اينكه بياد گذشته باشند و چنين فرضى نتيجه اش درستى مذهب تناسخ است.

از على بن عيسى نقل شده است كه ابو بكر بن

اخشيد، مى گفت: ممكن است اين مطلب صحيح باشد، لكن خداوند اين كار را به اين منظور انجام داد كه آنها را در راه شكر و نعمت و اقرار به يكتايى قرار دهد و نشان دهد كه اساس خلقت انسان، بر نيكى گذاشته شده است. چنان كه روايت شده است كه: مردم بر فطرت، زاده اند «1» ابو الهذيل در كتاب حجت، حكايت كرده است كه: حسن بصرى و اصحابش مى گفتند: نعمتى كه در بهشت به اطفال داده ميشود، پاداش ايمان آنها در عالم ذر است.

2- مقصود اين است كه خداوند اولاد آدم را از صلب پدران برحم مادران انتقال داد و تدريجاً آنها را بصورت انسانى كامل و عاقل و مكلف در آورد و آثار صنع خود را به آنها نشان داد و آنها را متمكن ساخت كه دلائل توحيد را بشناسند. تو گويى از آنها شهادت خواست و به آنها گفت: آيا خداى شما نيستم؟ آنها تصديق كردند.

بنا بر اين معناى شاهد گرفتن آنها اين است كه: خداوند از راه آفرينش به آنها توحيد خود را فهمانيد، زيرا در عقول آنها دلايلى قرار داد كه اثبات يكتايى خدا مى كنند و در وجود آنها و غير آنها شگفتيهايى خلق كرد كه براى آنها جاى ترديد و ابهامى باقى نگذارد. بدين ترتيب، درست مثل اين است كه خداوند با اين آيات و دلائل، آنها را به يگانگى خود گواه گرفته باشد و طورى مطلب را واضع و بديهى كرده است كه مثل اين است كه آنها زبان به اقرار و اعتراف گشوده اند. گر چه حقيقتاً شهادت و اعترافى نبوده است- نظير اين مطلب، اين است كه خداوند

مى فرمايد: «فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ» (فصلت 11) يعنى: به آسمان

__________________________________________________

(1)- شاعر، گويد

: مردم همه بفطرت توحيد زاده اند اين كفر عارضى بود و عارضى نيروى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 110

و زمين گفت: به رغبت يا كراهت، بيائيد. گفتند برغبت آمديم. اگر چه واقعاً خداوند چنين نگفته و آنها چنين جوابى نداده اند. نظير ديگر آن اين آيه است: «شاهِدِينَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ» (توبه 17) يعنى كفار، بكفر خويشتن گواهى دادند، در حالى كه بزبان خويش، چنين اعترافى نكرده اند. لكن عملى كه از آنها ظاهر شده، طورى در اثبات كفر آنها صراحت داشته است كه گويى اعتراف كرده اند.

شاعر گويد:

و قالت له العينان سمعا و طاعة و حدر تا كالدر لما يثقب

يعنى: چشمها به او گفتند: شنيديم و اطاعت كرديم و همچون درى كه سوراخ شود، اشك ريختند.

در محاورات مردم نيز بچنين تعبيراتى بر مى خوريم. مثل اينكه انسان مى گويد:

اعضا و اندام من به نعمت تو گواهى مى دهند يا بعضى از خطبا مى گويند: از زمين بپرسيد كه چه كسى رودها را جارى ساخته و درختان را غرس كرده و ميوه هاى ترا بكمال رسانيده است؟! اگر نتواند بزبان پاسخ گويد، اسبابى فراهم مى كند كه عبرت آموز و پاسخ اعتبارى است. بررسى سخنان و اشعار و نظم عربى اين مطلب را ثابت مى كند. اين قول از رمانى و ابو مسلم و ابن اخشيد است.

3- مقصود جماعتى از ذريه آدم است كه آنها را خلق و عقل آنها را كامل كرد و بزبان فرستادگان خود از آنها اقرار گرفت كه خدا را بشناسند و اطاعتش كنند. آنها نيز

اقرار كردند. خداوند آنها را بر خويشتن گواه گرفت كه روز قيامت نگويند: ما غافل بوديم يا پدرانمان مشرك بودند و ما از آنها تقليد كرديم. بدينترتيب، خداوند مى خواهد بيان كند كه از روى رحمت خود، كسانى را كه عذرى دارند، كيفر نمى دهد. اين مطلب، مربوط بقومى خاص از بنى آدم است، نه همه، و مؤمن داخل در اين آيه نيست. چه مى فرمايد: اينهايى كه پيمان بسته اند، پدران مشرك داشته اند. علاوه بر اين فرزندان صلبى آدم از صلب بنى آدم گرفته نشده اند. اين قول از جبائى و قاضى است. جمله «شَهِدْنا» از زبان ملائكه است. يعنى فرشتگان گفتند: شهادت داديم تا روز قيامت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 111

نگوييد … اين مطلب را ازهرى از بعضى نقل كرده و گويد: بوسيله «قالُوا بَلى » مطلب تمام شده است. اما اين مطلب، هم خلاف ظاهر و هم خلاف قول مفسرين است، زيرا منظور اين است كه آنها در جواب گفتند: ما شهادت داديم. نه فرشتگان گفتند: ما شهادت داديم. تنها اختلاف در اين است كه بنى آدم چگونه شهادت داده اند و در اين آيه نامى از ملائكه برده نشده است.

أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلِينَ: براى اينكه روز قيامت هنگامى كه گرفتار كيفر مى شويد، نگوييد: ما از اين جريان بى خبر بوديم و اطلاعى از آن نيافتيم و عقل ما كامل نشده بود كه در باره آن بينديشيم.

أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ: يا اينكه نگوييد:

پدران ما كه بالغ و عاقل شده بودند، مشرك بودند و ما اطفالى بوديم كه هنوز قوه تفكر در ما

بكمال نرسيده بود و از فكر آنها تبعيت مى كرديم. بنا بر وجه سوم، يعنى: از شما اقرار گرفتم تا مرا اطاعت كنيد و شكر نعمتم را بجاى آوريد و روز قيامت نگوييد: ما از پيمانى كه بزبان پيامبران گرفته شده بود غافل بوديم و نگوييد: پدران ما مشرك بودند و ما هم تربيت يافته آنها هستيم و از آنها تقليد كرديم. پس جايى براى بهانه تراشى باقى نمانده است.

أَ فَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ: و براى اينكه در روز قيامت نگوييد: چرا ما را بوسيله رفتار پدران مشركمان هلاك مى كنى؟ يعنى هلاك شما بخاطر رفتار خود شماست، نه رفتار پدران.

وَ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ وَ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ: همانطورى كه اين آيات را براى شما بيان كرديم، براى سايرين نيز بيان مى كنيم و تفصيل مى دهيم، تا همه بتوانند به آنها استدلال كنند و از باطل بسوى حق بازگشت كنند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 112

هنگامى كه خداوند حضرت محمد (ص) را مبعوث كرد، دچار حسد شد و چون بر كشتگان بدر گذشت، پرسيد: اينها را كه كشته است؟ گفتند: محمد (ص). گفت اگر پيامبر بود، خويشان خود را نمى كشت. وقتى كه زندگى را بدرود گفت، پيامبر اسلام از خواهرش خواست كه پاره اى از اشعار وى را بخواند و او چند قصيده، انشاد كرد. در يكى از قصيده ها چنين آمده بود:

پروردگارا، تراست حمد و نعمت و هيچ چيز برتر و بزرگتر از تو نيست.

تو بر عرش آسمان پادشاه و صاحب قدرتى و پيشانى ها بر آستانت سجده مى كنند.

در قصيده ديگر چنين آمده است.

مردم، براى حساب بپا ايستاده اند. برخى بدبخت و معذب. و برخى خوشبخت هستند.

در قصيده ديگر چنين آمده است:

شما بر خداوند صاحب عرش كه به آشكار و نهان آگاه است، عرضه مى شويد.

روزى كه وعده خداوند رحمان و رحيم فرا مى رسد و وعده او حتمى است.

خدايا، اگر عفو كنى، اميد من همين است و اگر عقاب كنى، بى گناه را عقاب نمى كنى.

پيامبر فرمود: بزبان شعر ايمان آورده و قلبش كافر بود. خداوند اين آيه را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 115

در باره وى نازل فرمود.

برخى گويند: منظور ابو عامر بن نعمان بن صيفى راهب است كه پيامبر او را فاسق ناميد. او در جاهليت، از راهبان بود و پوست مسوخ را مى پوشيد. وقتى كه بمدينه آمد، از پيامبر پرسيد: اين چه دينى است كه آورده اى؟ فرمود: دين حنيف ابراهيم را آورده ام. گفت: من هم بر دين حنيفم. فرمود: تو نيستى زيرا چيزهايى بر آن افزوده اى كه از آن نيست. ابو عامر گفت: خداوند دروغگو را در غربت و

بيكسى بميراند. سپس بشام رفت و منافقان را سفارش كرد كه تهيه سلاح ببينند. بعد نزد قيصر رفت و لشكرى آورد كه پيامبر را از مدينه اخراج كند. سر انجام در شام، با غربت و بيكسى جان سپرد. اين قول از سعيد بن مسيب است. حسن و ابن كيسان گويند: منظور منافقين اهل كتاب است كه پيامبر را مثل فرزندان خود مى شناختند، ولى از آيات خدا اعراض مى كردند. خداوند هم شيطان را بر آنها مسلط ساخت.

قتاده گويد: اين آيه مثلى است در باره كسانى كه هدايت بر آنها عرضه شود و از آن روى بگردانند. امام باقر (ع) فرمود: اصل آيه، در باره بلعم است. سپس خداوند آن را مثل قرار داده است براى مردمى كه اهل قبله هستند و هواى خود را بر هدايت الهى مقدم مى شمارند. در باره اين آيات، اقوال ديگرى هم هست. ابو مسلم گويد: منظور فرعون است كه معجزات پيامبران را ناديده گرفت: حسن گويد: منظور از آيات، هدايت و دين است. مجاهد گويد: منظور از آيات، نبوت است. لكن اين قول صحيح نيست، زيرا انبيا حجج خدا و منزه از چنين صفتى هستند.

وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها: جبائى گويد: يعنى اگر مى خواستيم، مقام او را كه از آيات ما روى گردان شد، پيش از آنكه كافر شود، بالا مى برديم. لكن او را بر همان حال باقى گذاشتيم كه ايمان خود را زياد كند و او كافر شد. بلخى و زجاج گويند: يعنى اگر مى خواستيم، ميان او و معصيت فاصله ايجاد مى كرديم و اين دليل بر كمال قدرت خداوند است.

وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ: سعيد بن جبير

و سدى گويند: يعنى او

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 116

بدنيا و لذائذ آن متمايل شد و از روى هواى نفس، دنيا را بر آخرت ترجيح داد. اكنون در باره او مثل زده، مى فرمايد:

فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ: او مثل سگ است كه اگر طردش كنى يا نكنى، در همه حال زبان خود را بيرون مى آورد. يعنى: هر چه او را موعظه كنى يا موعظه نكنى، گمراه است. همه حيوانات در حال خستگى و ناتوانى زبانشان بيرون مى آورند ولى سگ در همه حال. در جاى ديگر در باره آنها مى فرمايد:

«سَواءٌ عَلَيْكُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ» (اعراف 193: براى شما فرق نمى- كند كه آنها را دعوت كنيد يا ساكت باشيد) ابو مسلم گويد: او را از اين جهت به سگ تشبيه كرده است كه پستى و بى ارزشى او را برساند. اينكه در باره زبان بيرون آوردن سگ گفتگو مى كند، از اين لحاظ است كه عرب چيزى را به چيزى تشبيه مى كند. آن گاه بوصف «مشبه به» مى پردازد، اگر چه آن وصف در «مشبه» نباشد. برخى گويند:

تشبيه كردن به سگ، از اين لحاظ است كه سگ وقتى كه زبان خود را بيرون آورد، قصد اذيت دارد. خواه به او حمله كنى يا حمله نكنى. به كسى كه با زبانش مردم را آزار مى كند، مى گويند: زبانش را مثل سگ از دهانش در آورده است. منظور از «لهث» در اينجا پارس كردن سگ است. مجاهد گويد: اين مثل در باره كسى است كه قرآن مى خواند و عمل نمى كند.

ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا: اين است صفت كسانى

كه آيات ما را تكذيب مى كنند. ابن عباس گويد: مردم مكه آرزو مى كردند كه يك نفر از جانب خداوند براى هدايت آنها فرستاده شود. همين كه پيامبر خدا كه در باره او هيچ شكى نداشتند، بسوى آنها آمد، او را تكذيب كردند و از نعمت هدايت محروم شدند.

فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ: داستان گذشتگان را براى آنها نقل كن باشد كه عبرت گيرند و دست از رفتار زشت خود بردارند و دچار بدبختى نشوند. بعد كه در باره مثلى كه در بالا زد، مى فرمايد:

ساءَ مَثَلًا الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا: بد است صفت مردمى كه در باره آنها

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 117

چنان مثلى زده شده است. زيرا مثل از روى حكمت و صواب است. آنچه كه بد است، صفت آنهاست.

وَ أَنْفُسَهُمْ كانُوا يَظْلِمُونَ: اينان با تكذيب آيات خدا، از قدر و مقام خود كاستند و بجاى ديگر ضرر وارد نكردند، زيرا گرفتار كيفر مى شوند و خداوند از كفر آنها زيانى نمى برد. چنان كه از ايمان و اطاعت آنها نيز نفعى نمى گيرد.

مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِي: هر كس كه خداوند او را براى رسيدن بثواب، هدايت كرده است، بسوى ايمان و خير هدايت يافته است. چنين هدايتى مخصوص مؤمنين است. اين معنى از جبائى است.

وَ مَنْ يُضْلِلْ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ: و هر كه را خداوند از راه بهشت و ثواب بكيفر كفر و گناهش گمراه سازد، زيانكار است و از بهشت و نعمتهاى آن محروم.

بلخى گويد: «مهتدى» كسى است كه هدايت خدا را پذيرفته و اجابت كرده است و كسى كه خدا او را گمراه كرده، كسى است كه: گمراهى را اختيار

كرده و خداوند هم او را بحال خود گذاشته و او را مجبور بترك آن نكرده است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 118

«صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ» (كر و لال و كور هستند. آيه 18) أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ: اينها- در آيات خدا دقت نمى كنند و بوسيله آنها بيكتايى خدا و صدق انبيا استدلال نمى كنند- از لحاظ فهم و درك، شبيه چارپايان هستند.

بَلْ هُمْ أَضَلُّ: بلكه از چارپايان هم گمراه ترند، زيرا چارپايان، هر گاه از كارى ممنوع شوند، ترك مى كنند و هر گاه براهى هدايت شوند، پيش مى روند. اما اينها بر اثر كفر و سركشى براه خير هدايت نمى شوند، با اينكه خداوند به آنها عقلى بخشيده است كه نيك و بد را تميز دهند. برخى گويند: اينكه آنها را گمراه تر از چارپايان مى داند، بخاطر اين است كه چارپايان قوه تميز ندارند و لذا ملامتى هم بر آنها نيست، ولى اينان قوه تميز دارند و از آن استفاده. نمى كنند. و آن گهى چارپايان اگر اطاعت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 121

نمى كنند، معصيت هم نمى كنند.

أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُونَ: اينها از آيات و براهين من و از استدلال به آنها غافل هستند. ولى چار پايان، رام و فرمانبر مى باشند. برخى گويند: يعنى از عذاب آخرت غافلند.

وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى : خدا را نامهاى نيكوست، زيرا معانى آنها پسنديده است. مثل جواد، رحيم، رزاق و كريم، همه اسماى خداوند داخل در اين جمله است اين اسماء بر چند قسم هستند: برخى مربوط به صفات ذات هستند. مثل: عالم، قادر، حى، اله، قديم، سميع و بصير. برخى هم مربوط به صفات فعل هستند، مثل: خالق، رازق، مبدع، محيى و مميت. برخى هم مربوط به تنزيه و نفى صفات نقص هستند.

مثل: غنى، واحد، قدوس …

برخى گويند: مقصود از «حسنى» صفاتى است كه

انسان را بطرف خود متمايل مى كند مثل عفو و رحمت. نه خشم و انتقام.

فَادْعُوهُ بِها: خدا را بنامهاى نيكو بخوانيد و بگوييد: يا اللَّه، يا رحمان، يا رحيم، يا خالق السماوات و الارض تمام نامهاى خداوند، صفاتى هستند كه مفيد معنى مى باشند و بمنزله اشاره بحاضر هستند. در حديث است كه: خدا را نود و نه اسم است. صد- منهاى- يك. هر كس آنها را بشمارد، به بهشت مى رود. خداوند طاق است و طاق را دوست مى دارد. اين حديث در صحيح مسلم است.

وَ ذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمائِهِ: آنان كه نام هاى خدا را از معانى واقعى آن بر مى گردانند و بر روى بتهاى خود مى گذارند و نامها را با كم و زياد كردن تغيير مى دهند و «لات» را از «اللَّه» و «عزى» را از «عزيز» و «منات» را از «منان» مشتق مى دانند، ترك كن. اين معنى از ابن عباس و مجاهد است.

برخى گويند: يعنى كسانى كه خدا را بنامهايى مى خوانند كه در خور مقامش نيست. اين معنى از لحاظ فايده، عمومى تر است. قول جبائى كه مى گويد: منظور كسانى است كه مسيح را پسر خدا ناميدند، نيز در اين قول داخل است. از اين آيه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 122

برمى آيد كه خدا را بايد بنامهايى خواند كه خودش خوانده است.

سَيُجْزَوْنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ: بزودى جزاى كردار آنها در آخرت داده مى شود.

برخى گفته اند: يعنى هم در دنيا و هم در آخرت.

وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ: در اينجا خداوند خبر مى دهد كه در ميان انسانهايى كه آفريده است، كسانى هستند كه مردم را بتوحيد و دين حق دعوت و

ارشاد و به حق حكم مى كنند.

ابن جريج از پيامبر گرامى روايت كرده است كه: اين آيه براى امت من است كه به حق داد و ستد مى كنند. نظير اين امتياز به قوم يهود نيز داده شده است:

«وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى أُمَّةٌ يَهْدُونَ … » (اعراف 159) ربيع بن انس گويد: پيامبر خدا اين آيه را خواند و فرمود: گروهى از امت من بر حق پايدار مى مانند تا عيسى نازل شود.

عياشى از امير المؤمنين (ع) روايت كرده است كه: بخدا، اين امت، به هفتاد و سه فرقه تقسيم مى شوند. همه اين فرقه ها در آتش هستند، جز يكى. «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ … »

تنها اين فرقه- كه بحق هدايت و بحق حكم مى كنند- اهل نجات هستند.

از امام صادق (ع) و امام باقر (ع) نقل شده است كه فرمودند: مائيم آن امت

من بيرون نمى روند و كيفر من سخت و دشوار است و كسى نمى تواند از آن ممانعت كند. اينكه عذاب را «كيد» ناميده، بخاطر اين است كه بطور ناخودآگاه، دامنگير آنها مى شود.

برخى گويند: يعنى كيفر مكر آنها سخت است. قول اول بهتر است.

أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ: اين كافران تكذيب كننده، فكر نكردند كه مردى همچون محمد، ديوانه نيست، زيرا گفتار و كردار او غير از گفتار و كردار آدم مجنون است؟ حسن و قتاده گويند: پيامبر خدا ببالاى كوه صفا رفت و قريش را بتوحيد فرا خواند و از عذاب خدا ترسانيد. مشركين گفتند: ديوانه شده است.

خداوند اين آيه را نازل فرمود.

إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ: او فقط بمردم اعلام خطر مى كند و خطرات را به آنها نشان مى دهد، تا پرهيز كارى كنند و بدنبال اسباب ايمنى بروند.

أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْ ءٍ:

آيا اينان در باره عجايب آسمانها و زمين و موجودات گوناگونى كه در آنها هستند و خداوند آنها را آفريده است، نمى انديشند، تا بدانند كه آنها را خالق و مدبرى است؟! بديهى است كه تمام موجودات، دليل وجود حق و يگانگى او هستند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 126

وَ أَنْ عَسى أَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ: آيا فكر نمى كنند كه شايد مرگ آنها نزديك شده است، تا قدرى بخود آيند و احتياط كنند و آخرت را فداى فخر و شرف و عزت دنيا نكنند؟

فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ: پس از قرآن كه دلالت آن واضح است، بچه كتابى ايمان مى آورند؟ اين همان كتاب معجزى است كه نتوانستند يك

سوره مثل آن بياورند. اينكه مى گويد: حديث، بخاطر اين است كه قديم نيست.

مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِيَ لَهُ: معناى اين جمله را گفتيم.

وَ نَذَرُهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ: و آنها را در گمراهى و سرگردانى رها مى كنيم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 127

و دشوار است.

2- حسن و ابن جريج گويند: يعنى وصف قيامت، براى اهل آسمانها و زمين، بزرگ است. زيرا در آن وقت، ستاره ها پراكنده مى شوند و خورشيد، تيره و تار مى شود و كوه ها بحركت در مى آيند.

3- جبائى و ابو مسلم و جماعتى گويند: يعنى وقوع قيامت، بر اهل آسمانها و زمين، سنگين است و اين بخاطر عظمت و شدت آن و محاسبه و كيفر است.

4- قتاده گويد: منظور خود آسمانها و زمين است. يعنى بر اثر عظمت و شدت آن، آسمانها و زمين طاقت آن را ندارند. منظور اين است كه اگر آسمانها و زمين، حيات داشتند نمى توانستند شكافتن و تيره شدن ستاره ها و بحركت در آمدن كوه ها و …

را تحمل كنند.

لا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً: براى اينكه بزرگتر و هول انگيزتر باشد، ناگهان بر سر شما فرو مى آيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 130

يَسْئَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْها: مجاهد و ضحاك گويند: يعنى طورى از تو سؤال مى كنند كه گويا تو زياد در باره آن كنجكاوى كرده و به آن عالم شده اى. بايد توجه داشت كه «بها» در اينجا محذوف است و در قرائت ابن عباس «حفى بها» آمده و «عنها» محذوف است. برخى گويند: يعنى طورى از تو سؤال مى كنند كه گويا تو از سؤال آنها خوشحال هستى. برخى گويند: يعنى طورى از تو سؤال مى كنند كه گويا تو سؤال كرده اى و دانسته اى. طبق اين معنى «حفى» به معناى «سائل» است.

قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ: بگو: علم آن تنها پيش خداوند است. علت اعاده اين مطلب اين است كه متصل به بعد شده است.

وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ: لكن

بيشتر مردم نميدانند. برخى گويند: منظور از «عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي» علم به وقت آن و منظور از «عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ» علم به كيفيت آن است. اين قول از جبائى است. وى گويد: اين آيه، دلالت دارد بر اينكه عقيده شيعه در مورد علم امام و اينكه هر امامى امام بعدى را تعيين مى كند تا روز قيامت فرا رسد باطل است. اگر اين مطلب صحيح باشد. بايد آخرين امام اعلام كند كه بعد از او قيامت فرا مى رسد و اين خلاف: إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي است.

لكن اين مطلب ضعيف است، زيرا چه مانعى دارد كه آخرين امام، بداند كه بعد از او امامى نيست و قيامت فرا مى رسد و در عين حال وقت قيامت را هم نداند؟! زيرا وقت مرگ خود را هم بطور دقيق و قطعى نمى داند.

اين در صورتى است كه بگوييم: ساعت يعنى وقت مردن مردم. اما اگر بگوييم يعنى وقت حشر، شبهه اى باقى نمى ماند، زيرا هر گاه امام بداند كه بعد از او مردم فانى مى شوند، لازم نيست بداند كه چه وقت محشور مى شوند؟

علاوه بر اين در روايت است كه در وقت مرگ آخرين امام تكليف برداشته مى شود زيرا شرايط قيامت و علائم آن از قبيل: طلوع خورشيد از مغرب و … ظاهر مى شود. با اينهمه جايز است كه امام وقت قيامت را نداند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 131

آن فراوان است؟ از اينرو اين آيه نازل شد.

جبريان، زيرا اگر همه كارها مخلوق خدا بود، استثناى از آن صحيح نبود، به نظر جبريان، هيچكس مالك چيزى نيست ولى در اين آيه مى گويد: آنچه را بخواهد من مالك هستم.

و اينكه مى گويد: «وَ لَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ» دليل است بر اينكه قدرت، قبل از فعل است، زيرا اگر همراه فعل بود، نمى توانست بوقت علم غيب، طلب خير كثير كند.

لَهُ شُرَكاءَ فِيما آتاهُما: و چون خداوند به آنها طبق درخواستشان فرزندى شايسته داد، در آنچه به آنها عطا كرده بود، برايش شريك قرار دادند. در باره مرجع ضمير «جعلا» اختلاف است و چند وجه گفته اند:

1- از آنجا كه حوا از هر شكمى يك پسر و يك دختر مى زاييد، اين ضمير به پسر و دختر بر مى گردد. يعنى اينها براى خداوند شريك قرار دادند. اينها نعمتهاى خدا را از ديگرى دانستند و در نتيجه مشرك شدند و به بتها گرويدند.

2- حسن و قتاده گويند: منظور زن و مردهايى است كه از اولاد آدم هستند.

اصم مى گويد: مقصود اين است كه خداوند شما انسانها را از نفس واحد آفريده و براى آن نفس نيز همسرى از جنس خودش قرار داده است. پس آيه در باره آدم و حوا نيست چنان كه مى فرمايد: «وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها» (روم- 21: از آيات خدا اين است كه از جنس خودتان براى شما جفت هايى آفريده كه به آنها انس گيريد) يعنى همين كه مردها همسر خود را در آغوش كشيدند و با او در آميختند، احساس حملى سبك مى كند و چون سنگين شد، زن و شوى از خداوند مى خواهند كه به آنها فرزندى صالح بدهد تا او را شكر كنند. هنگامى كه خداوند دعاى آنها را مستجاب كرد، فرزندان را بنام «عبد العزى» و «عبد اللات» و «عبد منات» مى نامند و ديگرى را در بخشش اين نعمت با خدا شريك مى سازند.

فَتَعالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ: در اينجا مطلب توسعه پيدا مى كند و شامل حال تمام مشركين مى شود و اختصاصى به آن پدر و مادرى كه

بجاى شكر گزارى مشرك شدند، ندارد. مى فرمايد: خداوند برتر است از آنچه آنها شريكش قرار مى دهند.

ابو مسلم گويد: در اين آيه خطاب بعموم مردم است كه از نفس واحد، يعنى آدم آفريده شدند و همسر او حوا نيز از خودش آفريده شد. پس از ذكر اين مطلب، داستان آدم و حوا تمام شد و بوصف اولاد مشرك آدم پرداخت كه از خداوند فرزند خوب خواستند و چون به آنها عطا كرد، مشرك شدند. ممكن است در ابتدا ذكر عموم شود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 136

آن گاه بوصف حال بعض، پرداخته شود. چنان كه مى فرمايد: «هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّى إِذا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَ جَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ» (يونس 22:

خداوند شما را در خشكى و دريا بحركت در آورد. هنگامى كه در كشتى هستيد و بادى خوش آنها را بحركت در مى آورد و … در اين آيه، نخست همه را مخاطب ساخته، سپس كشتى سواران را. در آيه مورد بحث نيز نخست خبر داده است كه تمام مردم از آدم و حوا خلق شده اند. سپس به شرح حال كسانى پرداخته است كه از خدا آن حاجت را ميخواهند و همين كه حاجتشان را برآورد، در عطيه او برايش شريك قرار مى دهند. ممكن است از اول خطاب به مشركين باشد، زيرا هر فردى از بنى آدم، مخلوق است از يك نفس و جفتش. اين معنى با قول اصم، نزديك است. طبق اين معنى، منظور از «خلقكم» اين است كه: هر يك از شما را از نفس واحد آفريده است.

نمونه آن در قرآن اين آيه است: «وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ

الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ» (نور- 4: كسانى كه بزنهاى پاكدامن نسبت زنا مى دهند و چهار شاهد نمى آورند، بهر يك از آنها هشتاد تازيانه بزنيد) 3- ضمير در «جعلا» به آدم و حوا بر مى گردد و تقدير آن «جعل اولادهما» است. يعنى: اولاد آدم و حوا براى خدا شريك قرار دادند. پس مضاف حذف شده و مضاف اليه، جانشين آن شده است. مثل: «وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً» (بقره 72) اين خطاب به بنى اسرائيل است. يعنى: هنگامى كه اسلاف شما شخصى را كشتند، نه خود شما.

بدين ترتيب، ضميرها از اول تا آخر آيه، به آدم و حوا بر مى گردد. مؤيد اين قول، جمله «فَتَعالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ» است.

4- اهل تسنن روايت كرده اند كه: آدم و حوا در نامگذارى فرزندشان براى خدا شريك قرار دادند. جريان از اينقرار بود كه آنها مدتى صاحب فرزند نمى شدند، وقتى كه به شيطان رسيدند، پيش او شكايت كردند. گفت: اگر كارى كنم كه صاحب فرزند شويد، او را بنام من نامگذارى مى كنيد؟ گفتند: نام تو چيست؟ گفت: نامم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 137

حرث است. «1» هنگامى كه صاحب فرزند شدند، نامش را «عبد الحرث» «2» گذاشتند.

اين قول از ابن فضال است.

برخى گويند: وقتى كه حوا باردار شد، شيطان نزد او رفت و گفت: از كجا مى دانى كه طفل تو حيوانى نباشد؟ حوا به آدم گفت: كه شخصى گفته است كه طفل من حيوان است و من احساس سنگينى مى كنم. هر دو در فكر بودند تا اينكه باز شيطان نزد او رفت و گفت: اگر از خدا بخواهم كه طفل ترا سالم به دنيا

آورد و درد زاييدن را بر تو آسان كند، او را عبد الحرث مى نامى؟ حوا در اول راضى نمى شد ولى تدريجاً او و آدم هر دو راضى شدند. نام شيطان پيش ملائكه حارث بود.

اين معنى با عقل سازگار نيست، زيرا دلائل قطعى در دست داريم كه انبيا معصوم هستند و مرتكب شرك و معصيت و طاعت شيطان نمى شوند. ما اگر معناى آيه را هم نفهميم، مسلم مى دانيم كه بايد داراى معنايى باشد كه با آن دلائل قطعى و عقلى سازگار باشد. اگر چه وجوهى را كه در معناى آيه گفتيم،- باستثناى وجه اخير- صحيح و واضح هستند. وانگهى علما در روايت اهل تسنن خدشه كرده اند و در جاى خود ذكر شده و احتياجى بذكر آن در اينجا نيست. از طرفى آيه بعد دلالت دارد كه آنها بتهايى كه مخلوقند نه خالق، شريك خدا قرار دادند. در حالى كه در روايت مى گويد: آنها شيطان را شريك خدا دانستند. پس آيه با روايت عامه، هيچ سازشى ندارد.

بلخى از جماعتى از علما نقل كرده است كه اگر اين روايت صحيح باشد، تنها مى رساند كه آدم و حوا در نامگذارى فرزندشان شرك آوردند و اين عمل در صورتى كه همراه با پرستش شيطان نباشد، نه كفر است و نه معصيت. طبرى نيز همين وجه را اختيار كرده است. عياشى در تفسير خود از ائمه (ع) روايت كرده است كه شرك آدم و حوا شرك در عبادت نبود، بلكه شرك در طاعت بود.

أَ يُشْرِكُونَ ما لا يَخْلُقُ شَيْئاً وَ هُمْ يُخْلَقُونَ: منظور توبيخ و سرزنش آنهاست

__________________________________________________

(1)- 2: حارث، عبد الحارث، تفسير ابو الفتوح- مسترحمى

ترجمه مجمع البيان في تفسير

القرآن، ج 10، ص: 138

كه با خدا به پرستش جماداتى مى پردازند كه چيزى خلق نمى كند و كارى كه سزاوار عبادت باشد انجام نمى دهد و در عين حال مخلوق هم هستند. كلمه «ما» به معناى چيزهاى غير عاقل است و از اينجا بر مى آيد كه آنچه آنها شريك خدا قرار مى دادند بتها بودند نه شيطان. علت اينكه با جمله «وَ هُمْ يُخْلَقُونَ» ضمير ذوى العقول به آنها بر مى گرداند، اين است كه مى خواهد بگويد: بتها و بت پرستان هر دو مخلوق خداوند متعال هستند. ممكن است از اين لحاظ باشد كه بتها مورد تعظيم آنها بودند و بعنوان موجوداتى قادر و عاقل پرستيده مى شدند، از اينرو ضمير ذوى العقول به غير ذوى العقول برگشته است. چنان كه مى فرمايد: «وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي ساجِدِينَ» (يوسف- 4: ستارگان و ماه و خورشيد را ديدم كه براى من سجده مى كنند.)

وَ لا يَسْتَطِيعُونَ لَهُمْ نَصْراً وَ لا أَنْفُسَهُمْ يَنْصُرُونَ: چيزهايى را شريك خدا قرار مى دهند و پرستش مى كنند كه نه از عهده يارى و حمايت آنها بر مى آيند و نه از عهده حمايت و يارى خودشان. چنين موجودى در نهايت عجز و زبونى است و كارى از دستش ساخته نيست و نمى تواند معبود باشد.

وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدى لا يَتَّبِعُوكُمْ: ابو على جبائى گويد: يعنى اگر بتها را بهدايت دعوت كنيد، قبول هدايت نمى كنند. يعنى بقدرى ضعيفند كه نه از عهده هدايت كسى بر مى آيند و نه خودشان مى توانند هدايت پذير باشند.

حسن گويد: يعنى اگر مشركين را كه بر كفر اصرار دارند، بدين حق بخوانى ايمان نمى آورند. چنان كه مى فرمايد: «سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ»

(بقره- 6: مساوى است كه آنها را بترسانى يا نترسانى آنها ايمان نمى آورند).

سَواءٌ عَلَيْكُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ: تفاوتى ندارد كه آنها را بخوانيد يا نخوانيد. علت اينكه بجاى «صامتون» فعل بكار نمى برد، اين است كه هم شامل ماضى شود و هم شامل حال. در اينجا تقابل ميان دو جمله، دلالت بر ماضى و صورت «صامتون» دلالت بر حال دارد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 139

أَمْ لَهُمْ أَيْدٍ يَبْطِشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَعْيُنٌ يُبْصِرُونَ بِها أَمْ لَهُمْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِها: آيا اين بتها داراى دست و پا هستند تا در راه مصالح شما حركت كنند يا براى شما كارى انجام دهند؟ آيا اينها داراى گوش و چشم هستند كه بشنوند و ببينند؟! شما كه داراى اين قوا هستيد از آنها بهتريد. پس چرا در برابر موجودى پست تر از خود كرنش مى كنيد؟! سپس بمنظور تقبيح بيشتر اعمال آنها مى فرمايد:

قُلِ ادْعُوا شُرَكاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلا تُنْظِرُونِ: به آنها بگو: اين بتها را كه گمان مى كنيد خدا هستند و آنها را در مال خود شريك مى سازيد و از چار پايان و غير چارپايان سهمى هم به آنها مى دهيد و آنها را مى پرستيد، بخوانيد. آن گاه همگى با من نيرنگ كنيد و مرا مهلت ندهيد.

منظور اين است كه شما و بتهاى شما نمى توانيد بمن صدمه وارد كنيد، زيرا معبود من مرا يارى مى كند و شر نيرنگ بازان را از من دور مى سازد، اما معبود شما قادر بر يارى شما نيست. اكنون اين گوى و اين ميدان!

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 142

اگر بتها را بسوى هدايت و رشد بخوانيد، دعاى شما را نمى شنوند، حسن گويد: يعنى اگر مشركين را بسوى دين بخوانيد، نمى شنوند.

وَ تَراهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ وَ هُمْ لا يُبْصِرُونَ: آنها را طورى ساخته ايد كه خيره خيره بشما نگاه مى كنند ولى چيزى نمى بينند. البته اين نگاه كردن، مجازى است، زيرا جماد نمى تواند بچيزى نگاه كند.

حسن و مجاهد و سدى گويند: منظور مشركين عرب است كه به پيامبر نگاه مى كردند، اما حجت او را نمى ديدند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 144

گويند: يعنى بهر خصلت پسنديده.

وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِينَ: از مردم نادان، بعد از آن كه بر آنها اتمام حجت كردى و از هدايت آنها مأيوس شدى، اعراض كن تا از قدر و منزلت تو كاسته نشود، زيرا گفتگو كردن با آدم سفيه و نادان موجب حقارت انسان مى شود. نمى توان گفت اين آيه، با آيه قتال نسخ شده است، زيرا اين آيه، عام است و با آيه قتال، كافر از آن استثنا شده است.

ابن زيد گويد: وقتى كه اين آيه نازل شد، عرض كرد: با غضب چه بايد كرد؟ از اينرو آيه بعد نازل شد.

وَ إِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ: هر گاه شيطان در دل تو وسوسه كند، از خداوند بخواه تا ترا در پناه خود حفظ كند. اين معنى از ابن عباس است، برخى گويند يعنى اگر شيطان ترا از اطاعت دستور خدا منع كرد، بخدا پناه ببر.

إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ: خداوند شنوا و داناست. برخى گويند: يعنى دعاى ترا مى شنود و بحال تو آگاه است. برخى گويند: نزغ اولين وسوسه و مس بعد از دست يافتن است.

از اينرو خداوند ميان پيامبر و ديگران فرق گذاشته است. در مورد پيامبر، «إِمَّا يَنْزَغَنَّكَ» گفته و در باره ديگران مى گويد: «إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ» (آيه بعد)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 146

«1»

معنى از قتاده و مجاهد و زجاج است. ابن عباس و جبائى و ابو مسلم گويند: يعنى هر گاه آيه اى نياورى، مى- گويند: چرا از خداوند درخواست نمى كنى كه آيه اى بر تو نازل كند؟!

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 149

قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما يُوحى إِلَيَّ مِنْ رَبِّي: به آنها بگو: من آيات را از پيش خودم نمى آوردم. خداوند هر گاه مصلحت بداند آيات خود را نازل مى كند. نه هر گاه مردم بخواهند من تابع وحى هستم و از آن منحرف نميشوم. وظيفه من نيست كه از خداوند بخواهم كه آيات خود را نازل كند. مگر اينكه خودش دستور دهد.

هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ: اين قرآن دليلها و براهين آشكارى است كه از جانب خداى شماست و امور دين را به انسان نشان مى دهد.

وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ: اين قرآن مردم مؤمن را بسوى رشد و كمال دينى و دنيوى هدايت مى كند. علت اينكه تنها هدايت و رحمت را بمردم مؤمن اختصاص مى دهد، اين است كه فقط آنها از آن بهره مند مى شوند. از اين آيه بر مى آيد كه كارها و گفته هاى پيامبر تابع وحى است نه تابع رأى و قياس.

در غير حال نماز، مستحبّ است. در كتاب عياشى از امام صادق (ع) نقل شده است كه ابن كوا پشت سر امير المؤمنين در حال نماز، اين آيه را خواند: «لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ» حضرت سكوت كرد. عبد اللَّه بن ابى يعفور مى گويد:

خدمت امام صادق (ع) عرض كردم: شخصى مشغول قرائت قرآن است. آيا بر كسى كه صداى او را مى شنود، استماع واجب است؟ فرمود: آرى، هر گاه قرآن نزد تو خوانده شود، بايد سكوت و استماع كنى.

زجاج گويد: ممكن است منظور اين باشد كه بدستور قرآن عمل كنيد و تجاوز نكنيد، زيرا «سمع اللَّه دعائك» يعنى خداوند دعاى ترا اجابت كرد. چه او شنوا و داناست. جبائى گويد: اين آيه، در ابتداى تبليغ نازل شد، تا مردم دقت كنند و بفهمند. احمد حنبل گويد: باجماع امت، اين آيه. در باره نماز نازل شده است.

وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ: اين خطاب به پيامبر و مقصود عموم است. برخى گويند: خطاب به شنونده قرآن است. يعنى: از روى تضرع و خوف با صداى آهسته، خداوند را با تسبيح و تهليل و حمد، ياد كن. زراره نقل كرده است كه: هر گاه مشغول نماز جماعت و مأموم هستى، سكوت كن و پيش خودت تسبيح بگوى. يعنى: در مواردى كه امام آهسته قرائت مى كند. برخى گويند:

منظور اين است كه بوسيله تفكر، در ياد نعمتهاى خداوند باش. برخى گويند:

يعنى بياد صفات بزرگ و نامهاى نيكوى خدا باش. اينكه مى گويد: از روى تضرع و خوف، براى اين است كه: دعايى كه با تضرع و ترس همراه باشد، بهتر

مستجاب مى شود. جبائى مى گويد: ذكرى كه در نفس باشد، از ريا دورتر است. اينكه مى- گويد: با صداى آهسته، منظور اين است كه: صدا معتدل باشد و از حد خود تجاوز نكند. چنان كه مى فرمايد: «وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِكَ وَ لا تُخافِتْ بِها» (اسراء 110: ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 153

نماز را بلند و آهسته مخوان) ابن عباس گويد: منظور اين است كه امام: صداى خود را بطورى بلند كند كه مأمومين صدايش را بشنوند.

بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ: قتاده گويد: يعنى صبح و شام در ياد خدا باشيد. مقصود اين است كه دائم الذكر باشيد. برخى گويند: علت اينكه تنها صبح و شام را ميگويد، اين است كه در اين دو وقت، قلب انسان از فكر معاش آسوده است و بهتر مى تواند بياد خدا باشد.

وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلِينَ: و از كسانى كه از دعا و ذكر غافلند، نباش. ابن زيد و مجاهد و ابن جريج گويند: آيه متوجه كسى است كه مامور به استماع قرآن و سكوت شده است. مسلمين هر گاه قرآن را مى شنيدند، با شنيدن نام بهشت و دوزخ صداى خود را بدعا بلند مى كردند.

جبائى گويد: اين آيه دلالت دارد بر اينكه هر كس در موقع دعا صداى خود را بلند كند، خطا كار است. اكنون بمنظور تشويق بذكر دعا مى فرمايد:

إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ: حسن و ديگران گويند: يعنى فرشتگان كه در پيشگاه خداوند هستند، با همه قدر و منزلتى كه دارند، خدا را عبادت مى كنند و از ياد او غفلت نمى ورزند. مقصود اينكه: اگر شما تكبر كنيد، كسانى كه برتر از شما هستند و

در پيشگاه خداوند شرف و برترى دارند، از عبادتش تكبر نميكنند.

منظور از اينكه، آنها در پيشگاه خدا هستند، تشريف و تجليل آنهاست نه قرب مكانى. برخى گويند: يعنى آنها در مكانى مقدس و با شرافت هستند و جز خدا كسى بر آنها حكم نمى راند. بر خلاف بشر! زجاج گويد: هر كس برحمت و فضل خدا نزديك است، در پيشگاه خداست.

وَ يُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ يَسْجُدُونَ: اينان خدا را از آنچه در خور مقامش نيست، تنزيه و در برابرش خضوع مى كنند. برخى گويند: يعنى نماز مى گزارند.

بدون خلاف: اين آيه، آيه سجده و اولين سجده هاى قرآن است، در باره سجده آن، اختلاف است. ابو حنيفه گويد: واجب و شافعى گويد: مستحبّ مؤكد است.

عقيده شيعه نيز بر استحباب است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 154

بِسمِ اللَّه الرحمن الرحيم

آنها حقى نيست.

غنائم بدر مخصوص پيامبر بود. اصحاب درخواست كردند كه به آنها بدهد و قرائت اهل بيت (يسالونك الانفال) صحيح است.

قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ: بگو انفال از خدا و رسول است. تقاضاى آنها اين بود كه انفال بخودشان داده شود. از اينرو عده اى ترجيح داده اند كه منظور از «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ» اين است كه آنها تقاضا داشتند كه انفال بخودشان داده شود.

نه اينكه حكم انفال را مى خواستند. پس «عن» زائده است. مؤيد آن جمله زير است كه آنها را امر بتقوى و پرهيزكارى مى كند.

فَاتَّقُوا اللَّهَ … : بازهم در مورد اين آيه، اختلافات ديگرى وجود دارد. برخى گفته اند: اين آيه با آيه خمس نسخ شده است (وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ … ) طبق آيه خمس، فقط خمس غنائم متعلق بخدا و رسول و … است.

برخى گويند: اين آيه، منسوخ نيست، زيرا نسخ محتاج دليل است و اين آيه با آيه خمس ناسازگار نيست. عده اى گويند: آنها حكم انفال را از پيامبر خواستند و پرسيدند: انفال از كيست؟ از اينرو در جواب آنها گفته شد: از خدا و رسول است. دسته اى مى گويند: آنها پرسيدند كه حكم غنائم چيست و آيا تقسيم آن حلال است يا حرام؟ از اينرو جواب داده شد كه تقسيم آن حلال است. در علت اين سؤال نيز اختلاف شده است.

ابن عباس گويد: در روز بدر، پيامبر فرمود: هر كس چنين و چنان كند، براى اوست چنان و هر كس اسيرى بياورد، براى اوست فلان. جوانها شتاب كردند و پيران در زير پرچمها باقى ماندند. هنگامى كه جنگ تمام شد، جوانها چيزى را كه پيامبر براى آنها مقرر

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 158

داشته بود مطالبه كردند. پيران گفتند: ما پناهگاه شما بوده ايم. اگر فرار مى كرديد، پيش ما مى آمديد. ميان ابو اليسر بن عمر و انصارى و سعد بن معاذ، بر سر اين موضوع گفتگويى شد. از اينجهت خداوند، غنائم را اختصاص به پيامبر داد تا هر جور بخواهد تقسيم كند. پيامبر هم بطور مساوى تقسيم كرد. عبادة بن صامت گويد: در باره غنيمت اختلاف و بد خلقى كرديم. خداوند هم آن را به پيامبر خود اختصاص داد و او بطور مساوى ميان ما تقسيم كرد. پس اين دستور بمنظور اينكه اصحاب از مسير تقوى و طاعت خارج نشوند و با يكديگر آشتى كنند، صادر شده است. سعد بن ابى وقاص گويد: در روز بدر برادرم عمير كشته شد. من سعيد بن عاصم را كشتم و شمشيرش را گرفتم. اين شمشير «ذا الكتيفه» ناميده مى شد. آوردم خدمت پيامبر و تقاضا كردم كه به من ببخشد. فرمود: اين شمشير نه از من و نه از تست. آن را بازگردان و بينداز. من شمشيرم را انداختم و بازگشتم و مى گفتم: شايد مى خواهد به كسى ببخشد كه سختى هاى مرا متحمل نشده است. طولى نكشيد كه فرستاده پيامبر بدنبال من آمد و آيه «يَسْئَلُونَكَ … » نازل شده بود. من ترسيدم كه چيزى در باره من نازل شده باشد. وقتى نزد پيامبر رفتم، فرمود: چيزى از من خواستى كه از من نبود. اينك براى من شد. برو و آن را بردار كه از تست.

على بن طلحه از ابن عباس نقل كرده است كه غنائم اختصاص به پيامبر داشت.

اگر كسى يك سوزن يا يك نخ

بر مى داشت، خيانت كرده بود. از پيامبر خواستند كه چيزى هم به آنها بدهد. از اينرو اين آيه نازل شد.

ابن جريج گويد: مهاجران و انصارى كه در بدر بودند در باره غنيمت اختلاف كردند. خداوند اين آيه را نازل كرد و اختصاص به پيامبر داد تا هر گونه خداوند دستور دهد تقسيم كند.

مجاهد گويد: مقصود از انفال خمس است. زيرا مهاجرين مى خواستند از دادن آن جلوگيرى كنند. خداوند فرمود: اين مال مخصوص خدا و رسول است و هر گونه بخواهند تقسيم مى كنند و شما بايد از معصيت خدا بپرهيزيد و امر او را اطاعت كنيد.

وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ: دست از جنگ و جدال برداريد و با يكديگر آشتى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 159

كنيد و در راه اجراى امر خدا هماهنگى داشته باشيد. چنان كه گفته ميشود: «اللهم اصلح ذات البين» يعنى حال مسلمين را اصلاح كن تا با يكديگر هماهنگ و همراه باشند. بدين ترتيب، خداوند متعال مردم را از اختلاف منع و نهى مى كند.

وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ: امر و نهى خداوند را در مورد غنائم و در موارد ديگر اطاعت كنيد. زيرا لازمه ايمان و تصديق رسالت پيامبر همين است.

در تفسير كلبى است كه خمس در جنگ بدر مشروع نبود بلكه در جنگ احد مشروع شد.

در همين تفسير است كه وقتى اين آيه نازل شد، مسلمانان فهميدند كه آنها را در غنيمت حقى نيست، از اينرو گفتند: يا رسول اللَّه، ما مطيع هستيم. شما هر طور مى خواهيد، مصرف كنيد. بعد آيه «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ» نازل شد. يعنى غنيمت هايى كه

بعد از جنگ بدر بدست مى آوريد، خمس آن از خدا و رسول و …

است.

در روايت است كه پيامبر غنائم بدر را بطور مساوى ميان جنگاوران اسلام تقسيم كرد و خمس آن را بر نداشت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 160

مردم از آنها مواظبت بيشترى كنند.

أُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا: كسانى كه داراى چنين صفاتى باشند، در حقيقت شايسته هستند كه مؤمن ناميده شوند.

لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ: عطا گويد: يعنى اينها در بهشت، داراى مقامات و درجات عاليه اى هستند و خداوند آنها را از مغفرت خويش و رزقى بزرگ و هميشگى، برخوردار مى گرداند.

كسانى كه معتقدند ايمان زياد و كم ميشود و كارهايى كه بوسيله اعضاى بدن انجام مى شود، جزو ايمان است، به همين آيات، استدلال كرده اند.

اينان گويند: از اين آيات استفاده ميشود كه تنها كسانى مؤمن هستند كه داراى صفات مذكور باشند. پس اگر كسى با ياد خدا دلش ترسان نشود و با شنيدن آيات خدا بر ايمانش افزوده نشود و از توكل و نماز و انفاق بى بهره باشد، ايمان ندارد.

پاسخ اين است كه اين صفات، مربوط به مؤمنين. برجسته و برگزيده مى باشد، نه همه مؤمنين. گويا مى خواهد بگويد: مؤمنين برگزيده و ممتاز كسانى هستند كه داراى چنين اوصافى باشند. بدينترتيب مانعى نيست كه افراد مؤمن از لحاظ ايمان مساوى و از لحاظ طاعات با هم متفاوت باشند. بدليل اينكه ترس قلبى واجب نيست، بلكه مستحبّ است. نماز و انفاق هم كه در ايه آمده است، اعم از واجب و مستحبّ است.

پس معلوم است كه آيات نظر به مؤمنين ممتاز و برگزيده دارد، نه همه مؤمنين و از آيات استفاده ميشود كه هر كس پايين تر از آنها باشد داراى ايمان نيست.

ابن عباس گويد: از اين آيه بر مى آيد كه شخص كافر از خداوند ترسى ندارد و از چنين صفاتى محروم است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 163

رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكارِهُونَ (5) يُجادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَيَّنَ كَأَنَّما يُساقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَ هُمْ يَنْظُرُونَ (6) وَ إِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّها لَكُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَ يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرِينَ (7) لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُبْطِلَ الْباطِلَ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ (8)

«1»

گروهى از مؤمنين بواسطه مشقتى كه خارج شدن از مدينه، بسوى بدر، براى آنها در برداشت، از اينكار كراهت داشتند.

يُجادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَيَّنَ: با اينكه مى دانستند تو صحيح مى گويى و از راه معجزات فهميده بودند كه تو راستگو هستى، در باره آنچه مى گويى، با تو جدال مى كردند. مجادله آنها اين بود كه مى گفتند: چرا ما را امر بخروج كردى و گفتى كه بر كاروان يا سپاه دشمن، غلبه پيدا مى كنيد؟ با اينكه مى دانستند كه او جز بحق و صواب امر نمى كند. علت اين مجادله اين بود كه: اين كار براى آنها سخت بود و مى خواستند اجازه بگيرند كه برگردند يا حركت آنها به وقت ديگرى موكول شود.

ابن عباس گويد: يعنى در باره جنگ بدر با تو جدال مى كنند، با اينكه مى دانند اين كار پسنديده است. برخى گويند: يعنى بعد از آنكه فهميده اند كه تمام كارهاى تو

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 166

به امر خداست، با تو جدال مى كنند.

كَأَنَّما يُساقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَ هُمْ يَنْظُرُونَ: اينها كه با تو جدال مى كنند و مى خواهند شانه را از زير جنگ خالى كنند، گويا بسوى مرگ رانده مى شوند و آن را در برابر خود آشكارا مى نگرند.

وَ إِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّها لَكُمْ: خدا را ياد و شكر كنيد كه به شما وعده مى دهد كه كاروان يا سپاه دشمن، از آن شما خواهد بود.

وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ: شما دوست مى داريد كه كاروان كه متعلق به ابو سفيان است و تصاحب آن براى شما مشقتى ندارد، از شما باشد، نه سپاه.

حسن گويد: پيامبر، سپاه را مى خواست و مسلمين كاروان را.

كلمه «شوكة» كنايه از جنگ است، زيرا در جنگ سختى و مشقت است. اين قول از قطرب است. برخى گويند: «ذاتِ الشَّوْكَةِ» يعنى صاحب سلاح.

وَ يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرِينَ: خداوند بمصالح، داناتر است. او مى خواهد به لطف خود حق را ظاهر كند و اسلام را عزت بخشد و قريش را بدست شما هلاك كند. اينها را در ضمن كلمات و وعده هاى خود بيان كرده است چنان كه مى فرمايد: «لَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِينَ إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ» (صافات، 171 تا 173: بندگان مرسل خود را وعده كرده ايم كه آنها از نصرت ما برخوردارند دارند و لشكر ما غالب است).

لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُبْطِلَ الْباطِلَ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ: اينها را خداوند به اين منظور انجام مى دهد كه اسلام را ظاهر كند و اهل كفر را هلاك سازد.

گر چه اينها براى مردم كافر خوشايند نيست. بلخى از حسن نقل كرده است كه: آيه «وَ إِذْ يَعِدُكُمُ … » بعد از «كَما أَخْرَجَكَ … » نازل شده است.

بن عمرو غفارى را اجير كرده و بمكه فرستاد تا بقريش اطلاع دهد كه پيامبر اسلام و مسلمين قصد تعرض به كاروان دارند. ضمضم با سرعت هر چه بيشتر حركت كرده. لكن عاتكه دختر عبد المطلب، پيش از رسيدن قاصد بمكه، در خواب ديد كه شتر سوارى بمكه آمد و بمردم اعلام خطر كرد، سپس بر سر كوه ابو قبيس رفت و سنگى پرتاب كرد و قطعات اين سنگ، تمام خانه هاى قريش را مورد اصابت قرار داد اين رؤيا را به اطلاع عباس رسانيد. عتبه كه بوسيله وى از خواب عاتكه مطلع شده بود: گفت: قريش مصيبتى بزرگ در پيش دارد! كم كم خواب عاتكه در مكه منتشر شد و خبر بگوش ابو جهل رسيد. گفت: اين زن پيامبر دومين است كه در ميان اولاد عبد المطلب ظهور كرده است. سه روز صبر كنيد. اگر رؤياى او راست شد كه بجاى خود و اگر دروغ شد، بر كتيبه اى بنويسيد كه: در ميان عرب، خانواده اى دروغگوتر از زنان و مردان بنى هاشم، وجود ندارد. سومين روز فرا رسيد و ضمضم وارد مكه شد و پيام ابو سفيان را به اطلاع اهالى رسانيد و گفت: اگر شتاب نكنيد، محمد و مردم مدينه، كاروان شما را غارت خواهند كرد.

مردم آماده حركت شدند و گفتند: هر كس حركت نكند، خانه اش را غارت مى كنيم عباس بن عبد المطلب و نوفل بن حرث بن عبد المطلب و عقيل بن ابى طالب نيز با آنها حركت كردند. رامشگران با آنها بحركت در آمدند.

پيامبر اسلام با سيصد و سيزده نفر عازم بدر شدند. همين كه به بدر رسيدند، كسى از طرف پيامبر مأمور

شد كه وضع قافله را به اطلاع برساند و او مأموريت خود را انجام داد. اما در همين موقع، جبرئيل نازل شد و حركت مشركين را از مكه به پيامبر گزارش داد. پيامبر با همراهان مشورت كرد كه چه بايد كرد؟ قافله را بايد غارت كرد يا به نبرد پرداخت؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 168

ابو بكر بپاخاست و گفت: شما براى جنگ حركت نكرده ايد. قريش مردمى نيرومند و گردن فراز هستند! عمر نيز برخاست و سخن ابو بكر را تكرار كرد و هر دو بامر پيامبر بر زمين نشستند. سپس مقداد برخاست و عرض كرد: يا رسول اللَّه، ما بتو ايمان آورده ايم. اگر ما را مأمور كنى كه در آتش بيفتيم يا بدن خود را تسليم خارهاى سخت كنيم، اطاعت خواهيم كرد. ما مثل بنى اسرائيل نيستيم كه به موسى گفتند: تو و خدايت با دشمنان جنگ كنيد كه ما در اينجا نشسته ايم. ما مى گوييم: بدستور خداوند عمل كن كه ما تابع تو هستيم. پيامبر از گفتار او دلشاد شد. سپس بمردم گفت: راى خود را براى من بگوييد. البته منظورش انصار بود زيرا بيشتر همراهان از انصار بودند و آنها در بيعت عقبه با پيامبر پيمان بسته بودند كه در خانه خود، همچون افراد خانواده خود از او دفاع كنند. پيامبر بيم داشت كه انصار بگويند: وظيفه ما نيست كه در خارج مدينه از تو يارى كنيم.

سعد بن معاذ برخاست و گفت: مثل اينكه منظور شما انصار مى باشد. فرمود:

آرى. عرض كرد: پدرم و مادرم فداى تو، ما بتو ايمان آورده ايم. جان و مال ما در اختيار تست. اگر دستور بدهى

كه خود را بدريا افكنيم، اطاعت كنيم، اميدواريم خداوند بما توفيقى ببخشد كه مايه چشم روشنى شما باشد.

پيامبر خوشحال شد و دستور حركت داد و فرمود: خداوند بمن وعده كرده است كه يا بر كاروان و يا بر سپاه غالب خواهيم شد و وعده خدا حتمى است. گويا مى بينم كه ابو جهل و عقبه و شيبه و … در خون خود غوطه ور شده اند.

همين كه بر سر چاه بدر رسيدند، غلامان قريش براى برداشتن آب بر سر چاه آمدند و از طرف مسلمين توقيف شدند. از آنها از محل كاروان سؤال كردند و آنها اظهار بى اطلاعى كردند. پيامبر مشغول نماز بود. مسلمين غلامان را مى زدند كه از محل كاروان اطلاع دهند. پيامبر پس از فراغ از نماز، فرمود: اگر به شما دروغ مى گفتند، آنها را نمى زديد و حالا كه راست مى گويند، آنها را مى زنيد! آنها را نزد من آوريد.

پيامبر خدا از آنها پرسيد كه چه كسانى هستند؟ گفتند: ما بندگان قريش هستيم. پيامبر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 169

پرسيد: آنها چند نفرند؟ گفتند: نميدانيم. پرسيد: روزانه، چند گوسفند ذبح مى كنند؟

گفتند: نه تا ده عدد. فرمود: تعداد آنها 900 تا هزار نفر است. سپس دستور داد، تا آنها را زندانى كنند.

اين خبر بقريش رسيد و همگى از آمدن خود نادم شدند. عقبه به ابو البخترى برخورد كرد و به او گفت: آيا اين صحنه را نمى بينى؟ من جاى پاى خودم را نمى بينم! ما آمديم از كاروان دفاع كنيم و حالا گرفتار جنگ و دشمنى شده ايم. بخدا مردم ستمكار هرگز رستگار نمى شوند! دوست مى داشتم همه اموال كاروان غارت شده بود و ما

از اين راه حركت نكرده بوديم.

ابو البخترى گفت: تو يكى از بزرگان قريش هستى. در ميان مردم برو و با قبول خسارت كاروان و خون بهاى ابن الحضرمى كه هم سوگند تست، آنها را از جنگ باز دار.

عتبه گفت: تنها ابو جهل با ما مخالف است. برو و او را از تصميم ما مطلع گردان.

ابو البخترى بخيمه ابو جهل رفت و او را از تصميم عقبه مطلع ساخت: وى گفت:

عقبه از بنى عبد مناف و پسرش همراه محمد است، از اينرو تعصب او را دارد. ما دست از سر آنها بر نميداريم، تا آنها را اسير كنيم يا اينكه يثرب را بر سر آنها خراب كنيم و اين خبر بگوش عرب برسد.

پس از آن كه ابو سفيان كاروان را عبور داد، كسى بسوى قريش فرستاد كه كاروان شما نجات يافت. باز گرديد و محمد را بحال خود گذاريد و اگر باز نگشتيد رامشگران را باز گردانيد.

پيامبر در جحفه بآنها رسيد. عتبه مى خواست مراجعت كند. ابو جهل و بنى مخزوم امتناع كردند و رامشگران باز گرداندند.

هنگامى كه اصحاب پيامبر از كثرت جمعيت قريش اطلاع يافتند، بوحشت افتادند و نزد پيامبر اسلام رفتند و مشغول التماس شدند. به دنبال اين ماجرا آيات بعد:

«اذ تستغيثون ربكم … » نازل گرديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 170

عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطانِ وَ لِيَرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَ يُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ (11) إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنانٍ (12) ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ يُشاقِقِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ (13)

ذلِكُمْ فَذُوقُوهُ وَ أَنَّ لِلْكافِرِينَ عَذابَ النَّارِ (14)

«1»

ثريا درآمد، من به آل فاطمه گمانهايى پيدا كردم.

مثل اينكه اين معنى با جمله «اذ تستغيثون … » سازگارتر است. يعنى فرشتگان بعد از استغاثه شما آمدند. كلمه «مردفين» صفت «الف» مى باشد. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 172

يغشيكم: اهل مدينه، بضم ياء و سكون غين و «نعاس» را به نصب خوانده اند.

ابن كثير و ابو عمرو «يغشاكم» و «نعاس» را به رفع خوانده اند. ديگران طبق متن قرائت كرده اند. قرائت دوم بنا بر اسناد فعل به «نعاس» و قرائت اول و سوم بنا بر اسناد فعل به خداوند متعال است.

رسيد، خداوند بر اصحاب كه در جايى فرود آمده بودند كه از زيادى رمل، پاها قرار نمى گرفتند، پرده خواب افكند و بارانى فرستاد تا رملها چسبيدند و پاهاى ايشان بر زمين قرار گرفت. لكن اين باران براى قريش شديد بود و آنها را بزحمت افكند و مرعوب شدند. چنان كه مى فرمايد: «سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ»

دشمنان شما صف آرايى كنند. بلكه يك فرشته براى نابود كردن آنها كافى بود. چنان كه جبرئيل به تنهايى قوم لوط را هلاك كرد.

اختلاف است كه آيا فرشتگان در روز بدر، جنگ كردند يا اينكه فقط سياهى لشكر مسلمين شدند و آنها را تشجيع كردند و به آنها مژده پيروزى دادند. مجاهد مى گويد: هزار فرشته براى جنگ آمدند. اما آنچه در سوره آل عمران (آيه 126) در باره سه هزار و پنج هزار فرشته گفته شده است، آنها مامور بودند كه مسلمين را مژده دهند. ابن مسعود گويد: از ابو جهل پرسيدند: از كجا بما حمله مى شود؟ ما كسى را نمى بينيم! گفت: فرشتگان بما حمله مى كنند. ما بوسيله فرشتگان مغلوب شديم نه بوسيله شما! ابن عباس گويد: فرشتگان در روز بدر، جنگ كردند.

وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ: پيروزى شما بدست فرشتگان نبود، بلكه بدست خداوند متعال بود، زيرا فرشتگان بندگان مطيع خداوند هستند و تنها كسى را يارى مى كنند كه خدا بخواهد. ممكن است منظور اين باشد كه: پيروزى به كثرت جمعيت نيست، بلكه بدست خداست.

إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ: خداوند بكارها قادر است و بدون حكمت و مصلحت كارى را انجام نمى دهد.

إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعاسَ أَمَنَةً مِنْهُ: تفسير اين آيه را ذيل آيه «ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً» (آل عمران 154) آورده ايم. نعاس، ابتداى خواب است. يعنى:

بمنظور ايمنى از دشمن، بر شما خوابى سبك افكنديم. بديهى است كه انسان در حال ترس خوابش نمى برد، خداوند آنها را ايمنى بخشيد و ترس از دل ايشان رخت بر بست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 175

و خواب به ديدگان آنها

راه يافت. نتيجه ديگر اين خواب اين بود كه استراحت كردند و براى جنگ با دشمن نيروى بيشترى بدست آوردند.

وَ يُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ يُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطانِ:

براى شما باران فرستاد، تا شما را پاكيزه كند و وسوسه شيطان را از شما دور سازد.

مشركين قبل از مسلمين بر سر آب فرود آمدند و مسلمين بر يك منطقه خشك و شن زار! بر اثر نداشتن آب، هم تشنه شدند و هم نتوانستند بدن خود را از حدث اكبر و اصغر و نجاسات پاك سازند. شيطان هم بوسوسه گرى پرداخت و گفت: دشمن شما آب را تصرف كرده است و شما بايد با جنايت و بدون وضو نماز بخوانيد و پاهاى شما در رمل فرو برود. از اين جهت خداوند باران بر آنها نازل كرد و تمام نيازمنديها و اشكالات ايشان بر طرف شد. وَ لِيَرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَ يُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ: باران را به اين منظور فرستاد تا دلهاى شما را قوى سازد و يقين پيدا كنيد كه پيروز مى شويد و در موقع جنگ پاهاى شما استوار بماند و در رمل فرو نرود. برخى گويند: يعنى بواسطه قوت قلب، ثابتقدم بمانيد. ضمير «به» به باران يا به قوت قلب بر مى گردد.

إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ: خداى تو به فرشتگانى كه به يارى مسلمين فرستاده بود، وحى كرد كه من با شما هستم و شما را كمك مى كنم. وحى اين است كه مطلبى بطور پوشيده. به دل كسى القاء شود. يا اينكه علائمى مخفى به او نشان داده شود كه بوسيله آن مطلبى را درك كند.

فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا: مؤمنين را مژده پيروزى دهيد

تا ثابتقدم بمانند. مقاتل گويد: فرشته بصورت انسانى مى شد و در پيشاپيش صف حركت مى كرد و مى گفت:

مژده باد كه خدا يار شماست و پيروزى شما حتمى است. حسن گويد: يعنى همراه آنها با مشركين جنگ كنيد. زجاج گويد: يعنى قلب آنها را قوى كنيد.

سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ: بزودى در دل مردم كافر ترس و وحشت مى افكنم تا از دوستان من بترسند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 176

فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ: سر آنها را بزنيد. بديهى است كه سر بالاى گردن است. عطا گويد: يعنى بر جمجمه آنها بكوبيد. اين جمله ممكن است دستور به ملائكه يا مؤمنين باشد. ابن انبارى گويد: فرشتگان نمى دانستند كه كدام سمت بدن مشركين را هدف قرار دهند خداوند به آنها ياد داد.

وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنانٍ: ابن عباس و ابن جريج و سدى گويند: يعنى انتهاى دست و پاى ايشان را بزنيد. ابن انبارى گويد: يعنى انگشتان آنها را بزنيد.

ِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ

: اين عذاب را اينان سزاوارند، زيرا با خدا و رسولش بجنگ برخاسته اند. سپس به تهديد مخالفان پرداخته مى فرمايد:

مَنْ يُشاقِقِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ

: آنان كه بجنگ خدا و رسولش برخيزند، در دنيا هلاك و در آخرت دچار عذاب هميشگى مى شوند.

ذلِكُمْ فَذُوقُوهُ: عذاب قتل و اسيرى را در اين جهان براى شما مهيا كرده ام كه آن را بچشيد.

وَ أَنَّ لِلْكافِرِينَ عَذابَ النَّارِ: در آخرت نيز مردم كافر گرفتار عذاب خواهند شد.

حسن گويد: يعنى اين است حكم خدا. در اين جهان طعم حكم خدا را بچشيد و بدانيد كه در عالم ديگر، شما و همه كافران گرفتار عذاب خواهيد

بود. مقصود اين است كه فعلا مثل كسى كه غذايى را مى چشد و بعداً مى خورد، شما هم طعم عذاب خدا را بچشيد تا بعداً گرفتار عذاب شويد.

عرب را بمن واگذاريد و باز گرديد.

عتبه گفت: هيچكس اين پيشنهاد را رد نمى كند. سپس بر شتر سرخ موى خود سوار شد و در ميان دو لشكر بحركت درآمد و مردم را از جنگ نهى كرد، پيامبر اسلام كه او را مى نگريست، فرمود: اگر خيرى پيش كسى باشد، پيش صاحب شتر سرخ موى است و اگر از او اطاعت كنند، بصلاح آنهاست.

عتبه در برابر قريش نطقى ايراد كرد و چنين گفت:

- اى جماعت قريش، امروز از من اطاعت كنيد و يك عمر مرا نافرمان باشيد.

محمد را عهدى است و پيمانى. او پسر عموى شماست. عرب را به او واگذاريد. اگر او راستگوست، كه شما بايد از او حمايت كنيد و اگر او دروغگوست، گرگهاى عرب براى او كافى است.

ابو جهل خشمگين شد و گفت: تو ترسيده اى! عتبه گفت: مثل منى هرگز نمى ترسد. قريش خواهند دانست كه من ترسيده ام يا تو و تو بيشتر بقوم خود زيان مى رسانى يا من! سپس زره خود را پوشيد و همراه برادرش شيبه و پسرش وليد پيش آمد و گفت: محمد، قرشيانى كه همشأن ما هستند، بجنگ ما

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 178

بفرست. سه تن از انصار بيرون آمدند و نسب خود را بيان داشتند. گفتند: شما بازگرديد:

ما بايد با قرشيان بجنگيم. پيامبر به عبيدة بن حرث بن عبد المطلب كه پيرى هفتاد ساله بود، نگريست و فرمود: عبيده، برخيز. همچنين حمزه و على را هم بجنگ آنها بسيج كرد. فرمود برويد و حق خود را از اينها بگيريد. قريش با كبر و نخوت خود آمده است كه نور خدا را خاموش گرداند. لكن خداوند

نور خود را حفظ و تقويت مى كند.

سپس به عبيده دستور داد كه با عتبه و بحمزه دستور داد كه با شيبه و به على دستور داد كه با وليد بجنگيد. فرستادگان پيامبر بطرف آن سه تن رفتند. آنها گفتند: اين ها همشأنهاى گرامى ما هستند. جنگ آغاز شد و جنگجويان حملات كوه شكن خود را آغاز كردند. سر انجام بروايتى حمزه عتبه را و عبيده، شيبه را و على وليد را كشت. لكن يك پاى عبيده قطع شده بود. على و حمزه او را نزد پيامبر خدا آوردند. عرض كرد: اى رسول خدا، آيا من شهيد نيستم؟ فرمود: تو نخستين شهيد اهل بيت من هستى.

ابو جهل به قريش گفت: مثل فرزندان ربيعه، شتابزدگى نكنيد. اهل يثرب را بكشيد و قريش را اسير كنيد تا آنها را بمكه بريم و به آنها بفهمانيم كه گمراه شدند.

در بحبوحه شروع كارزار، پيامبر باصحاب خود فرمود: چشمها را ببنديد و جديت كنيد. سپس عرض كرد: خدايا، اگر اين جمعيت هلاك شوند، كسى ترا عبادت نخواهد كرد. در اين وقت حالت غشوه عارض او شد و پس از چند لحظه، در حالى كه عرق مى ريخت، ديده را گشود و فرمود: اينك جبرئيل با هزار فرشته بكمك شما آمد.

برخى گفته اند: در آن روز همين كه ما با شمشير خود به مشركى اشاره مى كرديم، سر از تنش مى افتاد، بدون اينكه شمشير باو اصابت كند.

ابن عباس ميگويد: مردى از بنى غفار مى گفت با پسر عمويم از كوهى كه مشرف بر بدر بود بالا رفتيم تا ببينيم سر انجام جنگ چه خواهد شد؟ در اين وقت ابرى بر سر ما آمد كه صداى اسبها و

سپاهيان از آن بگوش مى رسيد. شنيدم كه كسى مى گفت: اينك

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 179

اسب جبرئيل آمد. پسر عمويم از شدت ترس جان سپرد و من با وحشت زياد جانى سالم بدر بردم.

ابو رافع، آزاد شده پيامبر مى گويد: من غلام عباس بودم. من و ام الفضل مسلمان شده بوديم ولى عباس از ترس قريش، اسلام خود را آشكار نمى كرد و ثروت بسيارى داشت كه در دست قوم متفرق بود.

ابو لهب در جنگ بدر شركت نكرد و بجاى خود عاص بن هشام فرستاد: بطور كلى هر كس نيامده بود، ديگرى را بجاى خود فرستاده بود. هنگامى كه شنيديم قريش شكست خورده اند، پيش خود احساس سرفرازى و نيرومندى كرديم.

من مردى ضعيف بودم و در نزديكى زمزم مشغول ساختن و تراشيدن تير بودم.

ابو لهب آمد و در كنار من نشست. در اين وقت مردم اطلاع دادند كه ابو سفيان آمد.

ابو لهب گفت: برادر زاده، پيش من بيا كه خبر صحيح پيش تست.

ابو سفيان جريان شكست قريش و مردان سفيد پوشى كه در ميان آسمان و زمين سوار بر اسب بودند و هيچ چيز و هيچكس در برابر آنها ياراى مقاومت نداشت، نقل كرد. من گفتم: اينها فرشتگان بوده اند. ابو سفيان محكم به پيشانى من زد و مرا بر زمين انداخت و مرا سخت كتك زد. ام الفضل برخاست و با عمود خيمه بر سر او كوبيد و گفت:

چون آقايش در اينجا نيست، او را كتك مى زنى؟! پس از هفت روز گرفتار دملى شد و جان سپرد. پسرانش دو يا سه شب او را دفن نكردند تا اينكه متعفن شد. علت اين بود كه

قريش از دمل اجتناب مى كرد و آن را مثل طاعون مى دانست.

مردى از قريش به آنها گفت: حيا نمى كنيد؟ جسد پدرتان در خانه متعفن شده است و هنوز آن را بخاك نسپرده ايد. گفتند: ما از آن جراحت وحشت داريم! گفت بياييد تا به شما كمك دهم.

سر انجام، از دور مقدارى آب بر بدنش پاشيدند و او را در بالاى مكه دفن كردند و بر قبرش سنگ ريختند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 180

از ابن عباس نقل شده است كه عباس بدست كعب بن عمر اسير شده بود. عباس مردى نيرومند و كعب مردى خرد بود، پيامبر پرسيد: چگونه او را اسير كردى؟ گفت: مردى كه هرگز او را نديده بودم و بعداً هم او را نديده ام، بمن كمك كرد.

فرمود: فرشته اى گرامى بتو كمك كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 181

گرفتن از آنها امكان نداشت. اما در جنگهاى ديگر چنين كارى امكان دارد و مسلمان بهر جا فرار كند، بسوى گروه مسلمان فرار كرده است.

ابن عمر مى گويد: پيامبر ما را بجنگى فرستاد و مسلمين در موقع برخورد بدشمن فرار كردند و بمدينه بازگشتند. گفتيم: يا رسول اللَّه، ما از جنگ فرار كرده ايم فرمود: شما با دشمن جنگيده ايد و من «فئه» شما (كه بمن پناه آورده ايد) برخى گويند: اين آيه، عام است و بطور كلى هر كس كه از جنگ فرار كند، مشمول اين تهديد است.

اكنون اين مطلب را بيان مى كند كه در جنگ بدر، مشركين را مسلمانان نكشته اند، بلكه خدا كشته است. مى فرمايد:

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ: در اينجا مى گويد: كارهاى خداوند سبب اصلى قتل ايشان بود. مثل تشجيع مسلمين و انداختن ترس و وحشت در دلهاى دشمنان و … نه كارهايى كه شما كرده ايد. پس اين فعل از خدا سر زده است نه از شما.

وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى : در روايت است كه در روز بدر، جبرئيل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 184

به پيامبر گفت: كفى خاك بردار و بر روى دشمن بپاش. هنگامى كه دو سپاه رو در روى يكديگر قرار گرفتند، پيامبر به على فرمود كفى از سنگريزه هاى وادى بمن ده. على كفى سنگريزه بحضور پيامبر داد و پيامبر سنگريزه ها را بصورت قوم پاشيد و وارد چشم و دهان و بينى مشركين شد و مسلمانان بجان آنها افتادند و آنها را كشتند و اسير كردند همين پاشيدن سنگريزه ها سبب شكست قوم شد.

قتاده و انس گويند: پيامبر خدا سه سنگريزه برداشت. يكى بجانب راست

و يكى بجانب چپ و يكى در ميان مشركين انداخت و فرمود: زشت باد صورتها! متفرق شويد! روى همين اصل است كه خداوند به پيامبر خود خطاب مى كند كه. هنگامى كه سنگريزه ها را انداختى، تو نبودى كه سنگريزه ها را انداختى. خدا بود! اين خود يكى از معجزات عجيب است و از كارهاى خدايى است.

وَ لِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً: خداوند اين كارها را كرد تا به مؤمنين نعمتى نيكو عطا كند. ضمير «منه» به «نصر» يا به «خداوند» باز مى گردد.

إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ: خداوند دعاى شما را مى شنود و بكردار و نيات شما داناست.

اين كه نعمت را بلاء مى نامد، چنان كه گاهى زيان را هم بلاء مى نامد، بخاطر اين است كه: بلاء، چيزى است كه شكيبايى و سپاسگزارى انسان را ظاهر مى سازد.

بنا بر اين خداوند بندگان خود را بوسيله نعمتها و سختيها آزمايش مى كند تا شكر و صبر آنها آشكار گردد. بلاء حسن، پيروزى و غنيمت و اجر و پاداش است.

«فتح» بمعناى حكم باشد) وَ إِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ: اكنون اگر دست از كفر و جنگ با پيامبر و مؤمنين برداريد، بحال شما بهتر است و اگر باز هم دست بجنگ با مسلمين بزنيد، ما هم آنها را كمك و براى جنگ، بسيج مى كنيم.

وَ لَنْ تُغْنِيَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئاً وَ لَوْ كَثُرَتْ وَ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ: در اين صورت، جمعيت شما هر اندازه هم زياد باشد، نمى تواند از شما دفاع و شما را بى نياز گرداند، خداوند، با مردم مؤمن است و آنها را كمك و محافظت مى كند و بر شما پيروز مى گرداند.

ممكن است اينها نيز خطاب به مؤمنين باشد. در اين صورت يعنى: اگر شما مسلمين، در مساله غنيمت و اسيران با پيامبر مخالفت نكنيد براى شما بهتر است و اگر مخالفت كنيد، ما هم روش شما را تقبيح و از حمايت شما خوددارى كنيم. در اين صورت جمعيت شما هر اندازه زياد هم باشد، بحال شما سودى ندارد، زيرا پيروزى از خداست.

اكنون دستور مى دهد كه خدا و رسول را اطاعت كنند كه راه پيروزى همين است:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 188

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ: اطاعت خدا و رسول بر همه كس لازم است، لكن در اينجا فقط بمؤمنين دستور مى دهد كه اطاعت خدا و رسول كنند، زيرا بديگران اعتنايى نكرده است. ممكن است منظور عموم باشد و بخاطر تجليل مقام مؤمنين، خطاب متوجه آنها شده است.

وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ: در حالى كه دعوت او را مى شنويد و نهيش بگوش شما مى رسد، از او اعراض نكنيد.

وَ لا

تَكُونُوا كَالَّذِينَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا يَسْمَعُونَ: مثل كسانى كه مى گويند:

شنيديم و نمى شنوند، نباشيد. اين آيه، در نهايت بلاغت است. اينكه مى گويند شنيديم و نمى شنوند، يعنى: آنها با هوشيارى و توجه مى شنوند، اما قبول نمى كنند سماع به معناى قبول هم آمده است مثل «سمع اللَّه لمن حمده» يعنى: خداوند ستايش بنده خود را قبول كرد. منظور از اين كسان، منافقين است. برخى گفته اند: منظور يهوديان و برخى گفته اند: منظور مشركين عرب است، زيرا آنها مى گفتند: شنيديم و اگر بخواهيم مثل آن را مى آوريم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 189

رسيد، زيرا شهداء، نزد خداوند زنده هستند.

جبائى گويد: يعنى جهاد كنيد تا بدانوسيله، جامعه شما زنده شود و دين شما عزت يابد.

2- منظور دعوت ايمان است. زيرا ايمان، حيات دل و كفر، مرگ آن است.

3- منظور، قرآن و علم دين است. زيرا نادانى، مرگ و دانش، زندگى است و قرآن، از راه علم، اسباب زندگى را فراهم مى كند، و وسيله نجات است.

4- منظور، دعوت به بهشت است كه در انجا حيات جاودانى است.

وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ: بدانيد كه خداوند بوسيله مرگ، انسان را از اينكه بتواند از قلب خود نفعى گيرد، مانع مى شود و نمى تواند گذشته را جبران كند. بنا بر اين پيش از فرا رسيدن مرگ، خدا را اطاعت كنيد و كار امروز را بفردا ميفكنيد. اين معنى از جبائى است. وى گويد: اين آيه، مردم را تشويق مى كند كه پيش از فرا رسيدن مرگ، باطاعت پردازند.

برخى گويند: منظور اين است كه خداوند، حتى از خود انسان، بقلب انسان نزديكتر است. مثل: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ» (ق 16: ما از سياهرگ او

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 192

به او نزديكتريم) اين معنى از حسن و قتاده است. گويند: در اين آيه، تهديدى شديد است.

برخى گويند: منظور اين است كه خداوند قادر است كه دلها را منقلب و حالى بحالى گرداند. در دعا مى خوانيم: «يا مقلب القلوب و الأبصار» گويا مسلمين از جنگ مى ترسيدند، از اينرو به آنها اعلام كرد كه: قادر است ميان ايشان و انديشه هاى ترسناكى كه در دلشان هست، فاصله افكند و ترس آنها را تبديل به ايمنى سازد.

يونس بن

عمار از امام صادق (ع) روايت كرده است كه: معناى حايل شدن خدا ميان انسان و دلش، اين است كه: هرگز قلب يقين نمى كند كه حق باطل يا باطل حق است.

هشام بن سالم از آن حضرت روايت كرده است كه: يعنى خداوند مانع مى شود كه كسى علم پيدا كند كه باطل، حق است.

هر دو روايت را عياشى در تفسير خود آورده است.

محمد بن اسحاق گويد: يعنى قلب نمى تواند چيزى را از خداوند مكتوم بدارد.

وَ أَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ: و بدانيد كه در روز قيامت، در پيشگاه خدا جمع مى شويد و پاداش و كيفر اعمال نيك و بد خود را مى بينيد.

وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً: خداوند آنها را از اين فتنه مى ترساند و به آنها دستور مى دهد كه از آن بپرهيزند. يعنى به اين فتنه نزديك نشويد كه دامن شما را مى گيرد. در اينجا فعل نهى، بجاى امر بكار رفته است. چنان كه مى فرمايد: «فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» (بقره 132: بترسيد از اينكه اسلام نياورده مرگ گلوگير شما شود).

كه گفته شده بود، فقط دامنگير ما شد.

برخى گفته اند: اين آيه، در باره اهل بدر نازل شده است. اينان در روز جمل دچار فتنه شدند و با يكديگر جنگ كردند.

برخى گفته اند: منظور گمراهى و اختلاف كلمه است. برخى گفته اند: منظور هرج و مرجى است كه افراد را بظلم مى كشاند و ضرر آن دامنگير همه شما مى شود.

در باره اصابت اين فتنه نيز اختلاف كرده اند:

1- اين فتنه هم بظالمه اصابت مى كند، هم بمظلوم. ستمكاران عذاب مى شوند و ديگران گرفتار امتحان. اين قول از ابن عباس است. در روايت است كه در باره اين فتنه، كه آيا به كه اصابت مى كند؟ سؤال كردند. پاسخ دادند: چيزى را كه خداوند در پرده ابهام گذاشته است، شما نيز در ابهامش بگذاريد.

2- اين فتنه مخصوص ظالم است. يعنى از عذابى كه تنها به ظلمه مى رسد، اجتناب كنيد. مؤيد آن قرائت «لتصيبن» «1» است كه همين معنى را دارد. ابو مسلم گويد:

يعنى بترسيد كه عذاب دامنگير ستمكاران شما بشود. مقصود اين است كه ظلم نكنيد، زيرا دچار عذابى مى شويد كه نجات از آن تنها در صورت ترك ظلم ممكن است.

وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ: بدانيد كه كيفر خداوند براى كسانى كه از گناه،

__________________________________________________

(1)- قرائت اهل بيت (ع) «لتصيبن» است. برخى خواسته اند بگويند اصل اين لام نيز «لا» بوده و برخى بعكس خواسته اند بگويند اصل «لا» لام بوده و الف از اشباع فتحه توليد شده است. اما با توجه به اينكه «لا تصيبن» فعل نهى است، از لحاظ معنى ميان اين دو قرائت تفاوتى وجود ندارد. زيرا طبق قرائت اول، يعنى: بترسيد از فتنه اى كه حتما به ستمكاران شما اصابت مى كند.

طبق قرائت دوم، يعنى بترسيد از فتنه. بعد بدنبال اين امر نهى مى كند و مى گويد: مبادا اين فتنه به ستمكاران شما اصابت كند. كلمه «خاصه» حال است از ضمير «تصيبن» كه به فتنه برمى گردد يعنى فتنه خاص ستمكاران است. لكن شما همگى بايد از آن فتنه، اجتناب كنيد، زيرا زيان آن طورى است كه خواه ناخواه دامنگير عموم مى شود نظير فتنه زمامداران و افتادن حكومت بدست مردم نااهل و …

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 194

اجتناب نكنند، سخت است. ثعلبى از حذيفه نقل كرده است كه مى گفت: فتنه هايى همچون ظلمات شب تاريك، شما را فرا گرفته است كه هر مرد شجاع و هر سوار فتنه جو و هر خطيبى را هلاك مى كند.

ابو ايوب انصارى نقل كرده است كه پيامبر به عمار فرمود: پس از من مردمى مى آيند كه بجان يكديگر شمشير مى كشند و يكديگر را مى كشند و از يكديگر بيزارى مى جويند. هر گاه با چنين صحنه اى مواجه شدى بمردى كه سمت راست من نشسته، يعنى على بن ابى طالب، روى بياور. اگر همه مردم از يك سو بروند و على از سوى ديگر، تو از سوى على برو و مردم را ترك كن. على ترا از هدايت باز نمى دارد و بهلاكت نمى افكند. اى عمار، طاعت على، طاعت من و طاعت من طاعت خداست.

روايت فوق را سيد ابو طالب هروى نيز از علقمه و اسود نقل كرده است.

همچنين از ابن عباس روايت شده است كه: وقتى اين آيه نازل شد، پيامبر فرمود: هر كس پس از وفات من، بعلى ظلم كند، گويا نبوت من و انبياى پيشين را انكار كرده است.

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 195

لبابه آگاه كرد. ابو لبابه مى گويد: من هنوز از جاى خود حركت نكرده بودم. كه متوجه خيانت خودم شدم. اين آيه به اين مناسبت نازل شد.

پس از نزول آيه، ابو لبابه، خود را به يكى از ستونهاى مسجد بست و گفت:

بخدا چيزى نمى خورم و نمى نوشم، تا بميرم يا اينكه خداوند توبه ام را قبول كند.

هفت روز در آنجا ماند و چيزى نخورد و سر انجام بيهوش بر زمين افتاد. در اين وقت خداوند توبه اش را قبول كرد. به او خبر دادند كه توبه اش قبول شده است، ولى او گفت: بخدا خودم را نمى گشايم، تا وقتى كه پيامبر خدا مرا از بند بگشايد. پيامبر تشريف آورد و او را آزاد كرد. گفت: كمال توبه من در اين است كه خانه قومم را كه در آن مرتكب گناه شده ام ترك كنم و از اموالم چشم بپوشم. پيامبر خدا فرمود:

ثلث مال را صدقه بده، كه كفايت مى كند. اين قضيه، از امام صادق (ع) و امام باقر (ع) نيز روايت شده است.

كرده است.

وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ: شما مى دانيد كه خيانت، كارى زشت است و عذاب بدنبال

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 199

دارد. برخى گويند: يعنى شما ميدانيد كه اينها امانت شما هستند.

وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ

: بدانيد كه مال و اولاد، وسيله آزمايش شما هستند، زيرا ابو لبابه بخاطر اينكه مال و اولادش نزد يهوديها بود، خيانت كرد و گرفتار شد.

وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ

: پيش خداوند اجرى بزرگ است براى كسانى كه خدا را اطاعت و جهاد كنند و مرتكب خيانت نشوند. بديهى است كه اجر خدا بهتر از مال و اولاد است. منظور اين است كه خداوند انسان را بوسيله مال و اولاد آزمايش مى كند، تا آنهايى كه به قسمت خدا راضى هستند و آنهايى كه راضى نيستند، شناخته شوند. البته خداوند از حال مردم آگاه است. آزمايش براى اين است كه آنها كارى انجام بدهند كه بوسيله آن سزاوار عذاب يا ثواب گردند. على (ع) فرمود: هيچكس نگويد: خدايا از فتنه بتو پناه مى برم، زيرا تمام مردم گرفتار فتنه هستند. لكن كسى كه از فتنه ها پناه مى برد، از فتنه هاى گمراه كننده، بخدا پناه برد، زيرا خداوند مى فرمايد «وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ … »

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 200

بخشش مى كند، يقيناً پاداش كردار آنها را هم مى دهد.

برخى گويند: منظور اين است كه خداوند در اين دنيا، بدون اينكه كسى استحقاق داشته باشد، نعمت بخشى مى كند. در آخرت نيز اين نعمت بخشى ادامه مى يابد، خواه كسى استحقاق داشته باشد، يا نه!

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 202

ترا به بند بكشند. عطا و سدى گويند: يعنى مى خواستند ترا زندانى كنند. ابان بن تغلب و جبائى و ابو حاتم گويند: يعنى مى خواستند ترا مجروح كنند، شاعر گويد:

فقلت ويحك ما ذا فى صحيفتكم قالوا الخليفة امسى مثبتاً وجعاً

يعنى: گفتم: واى بر تو! چيست در صحيفه شما؟! گفتند: خليفه كه بجراحتى سخت گرفتار شده است! أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ: يا اينكه ترا بقتل برسانند يا از مكه بجايى ديگر بفرستند. برخى گويند يعنى: ترا بر شترى سوار و او را رها كنند تا بهر جا مى خواهد ترا ببرد.

وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللَّهُ: آنها در باره تو تدبير مى كنند و خدا در باره آنها تدبير مى كند. اين معنى از ابو مسلم است. جبائى گويد: يعنى در باره تو طورى كه متوجه نباشى، نيرنگ مى كنند و خداوند، بطورى كه آنها ندانند، آنها را گرفتار عذاب مى كند. برخى گويند: يعنى آنها مكر مى كنند و خداوند كيفر مكر آنها را مى دهد. چنان كه مى فرمايد:

«جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها» (شورى 40: كيفر هر بدى، مثل خود آن بد است) وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ: خداوند بهترين مكر كنندگان است، زيرا جز آنچه حق و صواب است نمى انديشد و آن اين است كه: عذاب را بر كسانى كه سزاوار آن هستند، نازل مى كند. مردم گاهى در باره ظلم و فساد، مكر مى كنند و گاهى در باره عدل. اما فايده اين قسم مكر آنها نيز به اندازه مكر خداوند به مردم مؤمن فايده نمى رساند. از اين جهت خداوند. «خَيْرُ الْماكِرِينَ» است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 205

برخى گفته اند: يعنى خداوند بهترين كيفر دهندگان مكر است.

گويد: اين آيه، متصل است به «وَ اذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ … » (آيه 26) يعنى: آن حالت را بياد آوريد و آن وقت كه كفار در باره شما به نيرنگ بازى پرداختند.

برخى گفته اند: اين آيه، متصل است به آيه قبل: «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ … »

يعنى: اگر تقوى پيشه كنيد، براى شما اسباب نجات مهيا مى كند. همانطورى كه پيامبر و اصحابش را از مكر مشركين نجات داد. اين را بياد داشته باشيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 206

گردنش را بزند، آن گاه بعلى دستور داد كه عقبه را بياورد و بقتل برساند.

سعيد بن جبير گويد: در روز بدر پيامبر خدا سه تن از قريش را بقتل رسانيد: مطعم بن عدى و نضر بن حارث و عقبة بن ابى معيط.

وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ كانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِيمٍ: بياد آور هنگامى را كه كفار گفتند: خدايا، اگر آنچه محمد آورده، حق و از جانب تو هست، همانطورى كه بر قوم لوط، سنگ باريدى، بر ما هم از آسمان سنگ ببار، يا اينكه ما را دچار عذابى سخت گردان. سعيد بن جبير و مجاهد گويند: گوينده اين سخن نيز نضر بن حارث است. برخى روايت كرده اند كه گوينده آن ابو جهل است.

پرسش- 1 ممكن است گفته شود: چرا بخاطر چيزى كه حق است، طلب عذاب كردند، در حالى كه بايد طلب خير و ثواب كنند؟

پاسخ آنها معتقد بودند كه آنچه پيامبر آورده، حق نيست و چون حق نيست، عذابى هم بر آنها نازل نخواهد شد.

پرسش- 2 چرا مى گويد: از آسمان سنگ ببار. در حالى كه باريدن، جز از آسمان امكان ندارد؟

پاسخ 1- ممكن است سنگ از جاى بلندى غير از آسمان باريده شود.

2- در اينجا كلمه «من» براى بيان است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 209

وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ: در اينجا خداوند سبب مهلت آنها را بيان مى كند. يعنى: خداوند بخاطر فضل و حرمت تو اهل مكه را گرفتار عذاب نمى كند، زيرا ترا براى رحمت فرستاده است، مگر اينكه ترا از ميان خود بيرون كنند.

ابن

عباس گويد: خداوند آنها را عذاب نكرده، مگر هنگامى كه پيغمبر اسلام را از مكه بيرون كردند.

وَ ما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ: مقصود اين است كه بعد از اخراج تو هم با بودن گروهى از مؤمنين در ميان ايشان، عذابشان نخواهد كرد. بعد از آنكه پيامبر از مكه خارج شد، بقيه مؤمنين با داشتن عذر در مكه بودند و مى خواستند، مهاجرت كنند. خداوند بخاطر احترام و بخاطر استغفار آنان، اهل مكه را عذاب نكرد. پس از آنكه اينها هم از مكه خارج شدند، دستور فتح مكه را صادر فرمود، اين معنى از گروهى از مفسران است.

برخى گويند: منظور اين است كه آنها را در دنيا بخاطر اينكه از خدا طلب مغفرت مى كنند، عذاب نمى كند بلكه عذاب آنها را در آخرت موكول مى كند.

در تفسير على بن ابراهيم است كه: پيامبر بقريش فرمود: من شاهان جهان را مى كشم و سلطنت را به شما مى دهم. مرا اطاعت كنيد تا بر عرب و عجم سلطنت كنيد.

ابو جهل از راه حسد گفت: خدايا اگر اين سخن حق است … سپس گفت: خدايا ما را بيامرز، از اينرو اين آيه نازل شد: «وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ … »

هنگامى كه تصميم بقتل پيامبر گرفتند و او را از مكه خارج كردند، خداوند فرمود:

وَ ما لَهُمْ أَلَّا يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ … » در نتيجه، در جنگ بدر آنها را به شمشير عذاب كرد و كشت.

برخى گويند: يعنى اگر استغفار كنند، آنها را عذاب نمى كند. بدينترتيب آنها را دعوت به استغفار مى كند.

مجاهد گويد: در اصلاب آنها كسانى بودند، كه استغفار مى كردند. عكرمه گويد: در اصلاب آنها كسانى بودند كه اسلام مى آوردند.

از على (ع) روايت شده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 210

است كه: در روى زمين، دو امان براى نجات از عذاب بود (وجود گرامى پيامبر و استغفار) يكى برداشته شد و ديگرى باقى است. استغفار را رها نكنيد.

وَ ما لَهُمْ أَلَّا يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ: چرا خداوند آنها را عذاب نكند، حال آنكه دوستان مسجد الحرام را از مسجد الحرام منع مى كنند؟

كلمه «اوليائه» بقرينه بعد حذف شده است.

وَ ما كانُوا أَوْلِياءَهُ: اينها دوستان مسجد الحرام نيستند، اگر چه در تعميرات آن بكوشند.

إِنْ أَوْلِياؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ: حسن گويد: يعنى دوستان مسجد الحرام كسانى هستند كه تقوى دارند، لكن بيشتر آنها نمى دانند. از امام باقر (ع) نيز همين طور روايت شده است.

برخى گويند: يعنى اينان أولياى خدا نيستند. اولياى خدا كسانى هستند كه از معصيت اجتناب مى كنند.

پرسش در آيه قبل، گفت: با بودن تو در ميان ايشان و با اينكه طلب مغفرت كنند، آنها را عذاب نمى كنم. در اينجا مى گويد: بخاطر اينكه از مسجد الحرام منع مى كنند، آنها را عذاب مى كنم. يعنى چه؟

پاسخ 1- منظور از عذاب اول، نازل كردن بلاهايى است كه بر امتهاى پيش هم نازل مى شد و منظور از عذاب دوم، كشتن و اسير كردن است كه بعد از خارج شدن مؤمنين از مكه، دامنگير آنها شد.

2- مقصود از عذاب اول، عذاب دنيا و مقصود از عذاب دوم، عذاب آخرت است.

3- اول آنها را دعوت مى كند كه استغفار كنند تا گرفتار عذاب دنيا و آخرت نشوند، زيرا كسى كه استغفار توبه كند، در دنيا و آخرت، از عذاب نجات مى يابد.

سپس مى گويد:

آنها استحقاق عذاب دارند، زيرا از مسجد الحرام، منع مى كنند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 211

جنگ با پيامبر، اموال خود را انفاق مى كنند، براى اينكه مردم را از دين خداوند، منع كنند، بزودى دچار حسرت خواهند شد و خواهند فهميد، كه در دنيا و در آخرت، از آن نفعى نخواهند برد، بلكه وسيله بدبختى آنها خواهد شد.

اينكه مى گويد: براى اينكه مردم را از دين خداوند، منع كنند، از اين حيث است كه آنها اگر چه دين خدا را نمى شناختند، لكن نتيجه عمل آنان، چيزى جز اين نبود.

ثُمَّ يُغْلَبُونَ: آن گاه در ميدان جنگ نيز دچار شكست خواهند شد. از اين جمله، استفاده مى شود كه پيامبر گرامى اسلام در ادعاى نبوت، راستگو بود، زيرا از چيزى خبر مى دهد كه هنوز واقع نشده است.

وَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ: كسانى كه كافر شدند، بعد از آنكه در اين جهان، بر اثر شكست، دچار حسرت مى شوند، در آخرت نيز گرفتار جهنم خواهند شد.

اينكه در اينجا باز هم «وَ الَّذِينَ كَفَرُوا» را تكرار مى كند، بخاطر اين است كه برخى از آنهايى كه اموال خود را در راه مبارزه با اسلام، انفاق مى كردند، بعداً مسلمان شدند. بنا بر اين عذاب آخرت مخصوص آن عده اى است كه مردند و مسلمان نشدند.

لِيَمِيزَ اللَّهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَ يَجْعَلَ الْخَبِيثَ بَعْضَهُ عَلى بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 215

جَمِيعاً فَيَجْعَلَهُ فِي جَهَنَّمَ

: تا انفاقى كه مؤمنين مى كنند، از انفاقى كه مشركين مى كنند، تميز يابد و انفاق مشركين را روى هم انباشته كند و در آخرت، يكباره و يك جا آن را در جهنم قرار دهد و آنها را بوسيله آن كيفر دهد. چنان كه مى فرمايد:

«يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فِي نارِ جَهَنَّمَ … »

(توبه 35: روزى كه طلا و نقره ها را در جهنم، حرارت دهند و پيشانى و … آنها را داغ كنند) برخى گويند: يعنى براى اينكه در اين دنيا مؤمن را بوسيله پيروزى و احكام مخصوص و در آخرت بوسيله پاداش و بهشت از مردم كافر ممتاز گرداند. برخى گويند:

يعنى براى اينكه كافر را در جهنم و مؤمن را در بهشت قرار دهد و افراد پليد را طورى روى هم انباشته كند كه عرصه بر آنها تنگ شود و مثل ابرهاى متراكم باشند و با اين كيفيت، داخل جهنم شوند.

أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ: اينها مردمى زيانكار هستند، زيرا بوسيله انفاق مال در راه معصيت، در آخرت براى خود عذاب مى خرند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 216

الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ و اهل حق و باطل، همه بر دين حق اجتماع كنند و داراى عقايد صحيح گردند. يعنى: بر اثر اجتماع مردم بر دين حق، همه دين از خداوند خواهد بود. زراره و ديگران از امام صادق (ع) نقل كرده اند كه: هنوز تاويل اين آيه، فرا نرسيده است. هنگامى كه قائم ما قيام كند، كسانى كه در آن زمان بر روى زمين باشند، تاويل اين آيه را خواهند ديد و دين محمد (ص)، جهان را فرا خواهد گرفت و مشركى بر روى زمين باقى نخواهد ماند، چنان كه خداوند مى فرمايد: «يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً» (نور 55: مرا مى پرستند و چيزى را شريك من نمى سازند) فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ: اگر از كفر، دست بردارند، خداوند بظاهر و باطن ايشان بصير است و پاداش آنها را مى دهد.

وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاكُمْ نِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ: و اگر از دين خدا و طاعتش روى گردان شوند، بدانيد كه خداوند، ياور و نگهبان و سرور شماست. او سرور و نگهبان و ياور خوبى است و مؤمنين را در راه فرمانبردارى يارى مى كند و ياران خود را بخود وانمى گذارد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 219

چهار قسم، تقسيم مى شود. سهم ذوى القربى بخويشان پيامبر و سه سهم ديگر به يتيم و مستمند و ابن السبيل مسلمان داده مى شود. اين قول از شافعى است.

4- خمس به سه سهم، تقسيم مى شود، زيرا سهم پيامبر با وفاتش ساقط شده است و از پيامبران ارث برده نمى شود. سهم ذوى القربى را هم ابو بكر و عمر ندادند و هيچكس اعتراضى نكرد. اين مذهب، از ابو حنيفه و اهل عراق است. برخى از اينان گفته اند:

اگر يك سهم بفقراى ذوى القربى و سه سهم بديگران داده شود، جايز است و اگر ذوى- القربى هم جزء فقرا شمرده شوند و سهمى بآنها داده نشود، جايز است.

در باره ذوى القربى نيز اختلاف است:

__________________________________________________

(1)- شيعه اثنى عشرى، مسترحمى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 222

1- ابن عباس و مجاهد گويند: منظور بنى هاشم است كه از فرزندان عبد المطلب است. نظر اصحاب ما نيز همين است.

2- برخى گويند: اولاد هاشم بن عبد مناف و اولاد مطلب بن عبد مناف است، شافعى همين است. از پيامبر اسلام نيز روايت شده است.

اصحاب ما مى گويند: خمس در فايده اى كه از كسب و تجارت برده ميشود و در گنج و معدن و غواصى و … واجب است. ممكن است دليل اين قول را خود آيه بدانيم، زيرا در لغت، بهمه اينها غنيمت گفته مى شود.

فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ: گويند: تقسيم خمس را با نام خداوند آغاز كرده است و اين بمنظور تيمن و تبرك است و الا همه چيز بخداوند تعلق دارد. مقصود اين است كه عمل بمنظور تقرب بخداوند انجام گيرد.

وَ لِلرَّسُولِ: گويند: يكى از پنج سهم خمس براى پيامبر بود

تا صرف زندگى خود و ما زاد آن را صرف سلاح و لشكر و.. بكند.

وَ لِذِي الْقُرْبى : برخى گفته اند: اين دو سهم (سهم رسول و سهم ذوى القربى) با وفات پيامبر ساقط شده است. شافعى گويد: سهم پيامبر صرف سپاه و سلاح و سهم ذوى القربى صرف بنى هاشم و بنى المطلب مى شود. اين استحقاق، از راه اسم و نسب است و غنى و فقير، در آن شركت دارند. از حسن و قتاده نقل شده است كه:

سهم خدا و سهم رسول و سهم ذوى القربى به امامى كه جانشين پيامبر است، داده مى شود تا بمصرف خويشتن و عائله خود و مصالح مسلمين برساند. اين قول با مذهب ما مطابق است. وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ: گويند: اين سه سهم مال همه مردم است و بايد باندازه اى كه احتياج دارند، ميان ايشان تقسيم شود. گفتيم: از نظر ما اين سه سهم هم مخصوص يتيمان و مستمندان و ابن السبيل بنى هاشم است.

إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ: برخى اين جمله را مربوط به آيه پيش «فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاكُمْ … » دانسته اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 223

برخى هم مربوط به همين آيه دانسته اند (و همين صحيح تر است) مقصود اين است كه دستور خمس را اگر بخدا و قرآن ايمان داريد، بمرحله اجرا در آوريد. منظور از «يوم- الفرقان» روز بدر است، زيرا در آن روز، خداوند ميان مسلمين و مشركين جدا كرد. مسلمين را عزت بخشيد و مشركين را سركوفت داد. در آن روز عده مسلمين سيصد و سيزده نفر و

عده مشركينى كه از بزرگان قريش بودند بين نهصد و هزار بود. بيش از هفتاد تن ايشان كشته و بيش از هفتاد تن ايشان اسير شدند و بقيه فرار كردند. جنگ بدر، در روز جمعه هفدهم ماه رمضان، هيجده ماه پس از هجرت واقع شد. برخى گفته اند:

نوزدهم ماه رمضان بود. از امام صادق (ع) نيز چنين روايت شده است.

وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ: تفسير اين قسمت در سوره بقره گذشت. در تفسير ثعلبى است كه: منهال بن عمرو گفت: از على بن الحسين (ع) و عبد اللَّه بن محمد بن على در باره خمس سؤال كردم. گفتند: خمس از ماست. خدمت امام زين العابدين (ع) عرض كردم:

خداوند مى فرمايد: «الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ» فرمود: منظور يتيمان و مستمندان ماست. عياشى به اسناد خود از امام صادق (ع) نقل كرده است كه: نجده حرورى نامه اى به ابن عباس نوشت و از مصرف خمس سؤال كرد. ابن عباس نوشت: عقيده ما اين است كه خمس مال ماست و قوم ما گمان مى كنند كه مال ما نيست و ما صبر مى كنيم. از امام صادق (ع) نقل شده است كه: چون خداوند صدقه را بر ما حرام كرده است، خمس را براى ما نازل كرد، بنا بر اين صدقه بر ما حرام و خمس و كرامت براى ما حلال است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 224

اللَّهَ لَسَمِيعٌ عَلِيمٌ (42) إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلاً وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ لكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (43) وَ إِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلاً وَ يُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولاً وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (44)

«1»

به وعده، در مى مانديد. كلمه «ميعاد» در اينجا بمنظور تأكيد امر خداوند نسبت به اتفاق و هماهنگى بكار رفته است و اگر لطف خدا نبود، اختلاف پيدا مى شد. شاعر گويد:

جرت الرياح على محل ديارهم فكانهم كانوا على ميعاد

يعنى: بادها بر ديار آنها بحركت در آمدند، گويا آنها با يكديگر ميعادى داشتند! وَ لكِنْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولًا: لكن خداوند مقدر ساخت كه بدون داشتن ميعاد، با يكديگر روبروى شويد، تا امر خداوند در باره اعزاز دين و مسلمين و اذلال شرك و مشركين، تحقق پيدا كند. وقوع اين امر از لحاظ قضاياى الهى حتمى بود.

لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ: اين كارها را خداوند بزرگ انجام داد، تا كسانى كه مى ميرند، بعد از اتمام حجت باشد و معجزات باهره پيامبر را در جنگها و جاهاى ديگر ديده باشند و همچنين براى كسانى كه زنده مى مانند، نيز اتمام حجت شده باشد. برخى گويند: بينه، وعده اى است كه خداوند در باره پيروزى مسلمانان داده است. اين وعده، براى مردم، دليل راستگويى پيامبر بود. برخى گويند: يعنى براى اينكه كسانى كه پس از قيام حجت، گمراه مى شوند، هلاك شوند و كسانى كه پس از قيام حجت، هدايت مى شوند، حيات پيدا كنند. پس بقاى كافر، بعد از اتمام حجت، هلاك او و بقاى مؤمن بعد از اتمام حجت، حيات اوست.

وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِيعٌ عَلِيمٌ: خداوند گفتار آنها را شنوا و به اسرار قلبى آنها داناست و آنها را مجازات مى كند.

إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلًا وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ: اى محمد» بخاطر بياور زمانى را كه

خداوند در عالم خواب سپاهيان دشمن را در جنگ بدر، بتو اندك نشان داد، تا خواب خود را به مؤمنين اطلاع دهى و آنها براى جنگ جرات پيدا كنند. اين معنى از اكثر مفسرين است.

خواب ديدن، تصورى است در عالم خواب، كه انسان فكر مى كند در بيدارى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 228

است. اين تصور، نه ادراك است و نه علم، بلكه بسيارى از خوابهاى مردم، تعبيرش بعكس است. چنان كه تعبير گريه، خنده است، رمانى گويد: ممكن است خداوند در عالم خواب چيزى را طور ديگر به انسان نشان دهد، زيرا خواب، تخيلى بيش نيست و براى انسان يقين آور نيست، اگر چه گاهى هم مفيد يقين است. درست مثل سراب، كه انسان آن را آب خيال مى كند. اما جايز نيست كه خداوند چيزى را بر خلاف واقع به پيامبر خود الهام كند، زيرا توليد جهل مى كند و بر خداوند روا نيست.

ظاهر مى باشد.

وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ: اگر جمعيت آنها را- آن چنان كه بودند- بتو نشان مى داد، مى ترسيديد و در باره جنگ با آنها به نزاع پرداخته، برخى مى گفتيد: بايد جنگيد و برخى مى گفتيد: بايد نجنگيد.

وَ لكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ: لكن خداوند مؤمنين را از سستى و نزاع و اختلاف كلمه و اضطراب حفظ كرد و آنها را به پيروزى رسانيد.

إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ: خداوند به آنچه در دلهاى شماست. داناست و ميداند كه اگر به كثرت دشمنان پى مى برديد، از جنگ خوددارى مى كرديد.

وَ إِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلًا: خداوند عده مشركين را به پيامبر در خواب كم نشان داد و به مؤمنين در بيدارى، زيرا خواب انبياء حق است. عده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 229

مشركين را در نظر مؤمنين كم نشان داد، تا جرأت پيدا كنند و با آنها گلاويز شوند و عده مؤمنين را در نظر مشركين كم جلوه داد، تا از جنگ سرباز نزنند و پيروزى اهل ايمان، جامه عمل بپوشد.

وَ يُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ: ابن مسعود مى گويد: بمردى كه در كنارم ايستاده بود، گفتم: آيا آنها هفتاد نفر هستند؟ گفت: تقريباً صد نفرند! در روايت است كه ابو جهل مى گفت: آنها را بگيريد و نكشيد. ممكن است گفته شود: خداوند چگونه آنها را در نظر ايشان كم جلوه داد؟ پاسخ اين است كه ممكن است اسبابى از قبيل غبار و …

فراهم آيد و آنها نتوانند بدقت جمعيت دشمن را ارزيابى كنند و جمعيت آنها را قليل بشمارند- اينهم يكى از الطاف خداوند است.

لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولًا: اين جمله را مجدداً تكرار مى كند،

زيرا همان فائده اى كه در آيه پيش مورد نظر بود، در اينجا مورد نظر است. در آيه قبل، مقصود اين بود كه شما را بدون ميعاد قبلى رو در روى دشمن قرار داد، تا امر خداوند تحقق پيدا كند و در اينجا مقصود اين است كه: هر كدام از دو سپاه را در نظر ديگرى اندك نشان داد، تا جنگ شروع شود و امر خداوند، جامه عمل بپوشد. برخى گويند:

در اول منظور اين بود كه در روز بدر شما را پيروزى بخشيد و در اينجا منظور اين است كه اين پيروزى براى مردم مؤمن هميشگى است. برخى گويند: منظور تاكيد است.

اينكه در اينجا بجاى مستقبل، فعل ماضى بكار مى برد، براى اين است كه نشان دهد كه مطلب، طورى حتمى الوقوع است كه گويى انجام گرفته است:

وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ: بازگشت كارها بخداست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 230

بالدبور»

يعنى: من با باد صبا پيروز شدم و قوم عاد با باد مسموم جنوب هلاك شد.

وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ: براى جنگ با دشمن شكيبا باشيد كه خدا با شكيبايان است.

وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ: شما مثل قريش نباشيد كه براى نجات كاروان خويش، اردويى شرابخوار و خيناگر براه انداختند و بقصد خود نمايى و منع ديگران از دين خدا، از مكه رهسپار بدر گرديدند. رياى آنها اين بود كه مى خواستند نشان دهند كه مسلمين را بحساب نمى گيرند و از آنها وحشتى ندارند.

وَ اللَّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ: خداوند به كردار آنان آگاه است و هيچ يك از اعمال ايشان بر او پوشيده نيست و آنها را كيفر مى دهد.

ملائكه جز هنگام قيامت و دادن كيفر نازل نمى شوند. قتاده گويد: اين دشمن خدا دروغ مى گفت و نمى ترسيد.

بلكه مى دانست كه كارى از دستش ساخته نيست. عادت وى همين است. همين كه پيروان خود را تحريك كرد و حق و باطل را در مقابل هم قرار داد، آنها را رها مى كند و از آنها بيزارى مى جويد، بنا بر اين منظور شيطان اين است كه: من چيزهايى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 235

ميدانم كه شما نمى دانيد و مى ترسم كه خداوند مرا هم هلاك كند.

در باره كيفيت ظهور شيطان اختلاف است. برخى گويند: هنگامى كه قريش مى خواست حركت كند، متذكر شد كه ميان ايشان و بنى بكر بن عبد مناف بن كنانه، جنگ است و مى خواست از حركت منصرف شود. شيطان با لشكريان خود بصورت سراقة بن مالك بن جشعم كنانى مدلجى كه از اشراف كنانه بود، نزد آنها آمد و گفت:

امروز هيچكس بر شما پيروز نمى شود. من شما را از كنانه حفظ مى كنم و شما در پناه من هستيد. چنان كه شاعر گويد:

يا ظالمى انى تروم ظلامتى و اللَّه من كل الحوادث جارى

يعنى اى كسى كه بمن ظلم مى كنى، چرا قصد ظلم من دارى؟ خداوند در همه حوادث، پناه من است.

همين كه شيطان مشاهده كرد كه فرشتگان از آسمان نازل مى شوند و دانست كه تاب مقاومت ندارد، عقب نشينى كرد.

برخى گويند: شيطان در صف مشركين، دست حارث بن هشام را گرفته بود و عقب نشينى كرد. حارث گفت: سراقه، كجا مى روى؟ گفت: من چيزهايى مى نگرم كه شما نمى نگريد! حارث گفت: چيزى جز وامانده هاى يثرب نمى نگرم. در اين هنگام محكم به سينه

حارث زد و فرار كرد و سپاهيان شكست خوردند. هنگامى كه بمكه بازگشتند، گفتند: سراقه مردم را شكست داد. اين خبر بگوش سراقه رسيد.

گفت: من از حركت شما مطلع نبودم، تا چه رسد به اينكه از شكست شما مطلع باشم؟! گفتند:

تو در فلان روز نزد ما آمدى، او قسم خورد كه نيامده است، وقتى كه مسلمان شدند. فهميدند كه شيطان بوده است. اين قول از كلبى و مروى از امامان پنجم و ششم (ع) است.

برخى گويند: شيطان نمى تواند بصورت انسان در آيد. اين كار را خداوند انجام داد تا مشركين تحريك شوند و ترس از كنانه را كنار گذارند و رهسپار بدر شوند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 236

و در آنجا شكست بخورند. اين قول از جبائى و جماعتى است.

برخى گويند: شيطان بصورت انسان در نيامد، بلكه آنها را بر اينكار وسوسه كرد. وجه اول در تفاسير، مشهور است.

شيخ مفيد مى فرمايد: ممكن است خداوند جنيان را بوضعى قرار دهد كه براى مردم قابل رؤيت باشند و بشكل حيوانات در آيند، زيرا اجسام آنها طورى رقيق است كه امكان اينگونه تغيير شكلها براى آنها است. گاهى ديده ايم كه انسان اينگونه تصرفات را در هوا انجام مى دهد. در اخبار بسيارى وارد شده است كه شيطان براى اهل دار الندوة بصورت پيرى از نجد و در روز بدر بصورت سراقه در آمد و جبرئيل بصورت دحيه كلبى، در نظر اصحاب پيامبر ظاهر گرديد. محال نيست كه خداوند صور شياطين را تغيير دهد و براى نوعى امتحان آنها را در نظر مردم ظاهر گرداند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 237

وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دِينُهُمْ وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (49) وَ لَوْ تَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ (50) ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ (51)

«1»

ميديدى كه فرشتگان چگونه هنگام قبض روح كفار، بر پيشانى و پشت آنها مى زنند، در شگفت مى ماندى! منظور كشتگان بدر است. مردى خدمت پيامبر گرامى اسلام عرض كرد: در پشت ابو جهل اثرى ديدم كه شبيه بند نعل بود! فرمود: اثر ضربت ملائكه بوده است.

مجاهد روايت كرده است كه مردى به پيامبر عرض كرد: مى خواستم يكى از مشركين را بزنم، خودش افتاد. فرمود: فرشتگان پيش از تو به او حمله كرده اند.

وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ: فرشتگان به كفار مى گويند: پس از اين عذاب، عذاب ديگرى كه سوزنده و گدازنده است، در انتظار شماست. برخى گفته اند: فرشتگان در روز بدر سلاحهاى آهنينى داشتند كه وقتى به مشركين مى زدند، در جراحات آنها آتش مى افتاد و منظور از «ذُوقُوا عَذابَ … » همين است.

ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ: اين كيفر، بواسطه رفتارى كه از شما سر زده است، گريبانگير شما مى شود. علت اينكه مى گويد: كارى كه دست هاى شما كرده اند، اين است كه اغلب كارها با دست انجام مى گيرد. مقصود جنايت و كفر و معصيت آنهاست.

وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ: خداوند به ستم، بندگان خود را عذاب نميكند، بلكه آنها را به اندازه استحقاقشان كيفر مى دهد.

از اين آيه بخوبى بر مى آيد كه عقيده جبريان در باره اينكه خداوند كفر را در دلها خلق مى كند، آن گاه مردم را بواسطه كفرشان كيفر مى دهد، باطل است. خداوند كسى را بدون گناه يا بگناه ديگرى عذاب نمى كند، زيرا اين كار ظلم است و بطور مبالغه آميزى ستمگرى را از خود نفى كرده است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 240

بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقابِ (52) ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ (53) كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ كُلٌّ كانُوا ظالِمِينَ (54)

«1»

به او كافر شدند و تكذيبش كردند و خداوند اين نعمت را به انصار بخشيد و از آنها سلب كرد.

وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ: خداوند گفته ها را مى شنود و اسرار دلها را مى داند.

كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ كُلٌّ كانُوا ظالِمِينَ: عادت اينان در تكذيب پيامبر گرامى اسلام، مثل عادت آل فرعون و ديگر گذشتگان است كه آيات خدا را تكذيب كردند و ما آنها را بگناهانشان هلاك و آل فرعون را غرق كرديم. همه كسانى كه هلاك شده اند، بخود ستم كردند و كيفر ما از روى استحقاق بود.

جمله «كَدَأْبِ آلِ … » بازهم تكرار ميشود، زيرا در اول منظور بيان حال آنها از لحاظ استحقاق عذاب آخرت و در اينجا منظور بيان حال آنها از لحاظ استحقاق عذاب دنياست.

برخى گويند: در اول مشركين از لحاظ تكذيب و در اينجا از لحاظ استيصال و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 243

پريشانى به گذشتگان تشبيه شده اند.

برخى گويند: در اول از لحاظ عذاب و در اينجا از لحاظ كيفيت عذاب تشبيه شده اند.

برخى گويند: آل فرعون در راه معصيت، حالات مختلفى داشتند. منظور شباهت مشركين با ايشان در همه حالات است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 244

را زائد و برخى هم به معناى «مع» دانسته اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 246

آنها را شكسته اى تا هم تو و هم ايشان، از لحاظ علم به نقض پيمان، يكسان باشيد. پيش از آنكه به آنها اعلام كنى كه پيمان لغو شده است، اقدام بجنگ نكن، تا نسبت خيانت و عهد شكنى بتو ندهند. اين است معناى «على سواء» برخى گويند: يعنى اگر در ميان تو و ايشان عهدى بدون ضمانت مالى است، اعلام كن كه عهد ملغى شده است و اگر عهدى با ضمانت مالى است، نخست مال را به آنها بپرداز، آن گاه عهد را بشكن. در اين صورت «على سواء» يعنى «على عدل» إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْخائِنِينَ: خداوند خيانتكاران را دوست نمى دارد. يعنى پيش از آنكه اعلام به ملغى شدن پيمان كنى، آغاز بجنگ نكن كه خيانت است.

واقدى گويد: اين آيه در باره يهود بنى قينقاع نازل شد. با نازل شدن اين آيه، پيامبر اسلام بسوى آنها بحركت درآمد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 248

پشت آنها براى شما عزت و شكم آنها

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 251

براى شما گنج است» حسن و عكرمه گويند: قوت، اسب نر و رباط، اسب ماده است.

تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ وَ آخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ: با تهيه نيرو و سلاح و مركب، مشركين مكه و كفار عرب و ديگران را بوحشت مى افكنيد. در باره اين «ديگران» اختلاف است. مجاهد مى گويد: يهود بنى قريظه است. سدى گويد:

ايرانيان است. حسن و ابن زيد گويند: منافقين است، زيرا مسلمين بدشمنى آنها آگاه نبودند، در حالى كه اينان نيز دشمن بودند.

لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ: شما اين دشمنان را نمى شناسيد، زيرا نماز مى خوانند و روزه مى گيرند و به يگانگى خدا و رسالت محمد (ص) شهادت مى دهند و با مؤمنين مختلط هستند، لكن خداوند آنها را مى شناسد، زيرا داناى اسرار است. برخى گفته اند: منظور جن است. طبرى همين معنى را پسنديده و گفته است: با كلمه هاى «عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ» همه دشمنان ظاهرى نام برده شدند، بنا بر اين منظور دشمنانى است كه به چشم ديده نمى شوند.

وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ ءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ: شما هر چه را كه در راه جهاد و در راه طاعت خدا انفاق كنيد، پاداش آن را در آخرت خواهيد ديد و چيزى از پاداش شما كاسته نمى شود.

وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ: اگر آنها به ترك جنگ و آشتى كردن، تمايلى نشان دهند، تو هم تقاضاى صلح را بپذير و به آن متمايل باش و كار خود را بخدا واگذار.

إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ: خداوند شنوا و داناست و

هيچ چيز بر او پنهان نيست.

برخى گفته اند: اين آيه، با آيه: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» (توبه 5) و آيه: «قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» (توبه 29) نسخ شده است.

برخى گفته اند: منسوخ نيست: زيرا اين آيه در باره اهل كتاب و آن آيات در باره بت پرستان است. همين قول صحيح است، زيرا آن آيه در سال نهم در سوره برائت نازل گرديد و پيامبر خدا بعد از آن با نصاراى نجران مصالحه كرد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 252

النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ (65) الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفاً فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ (66)

«1»

اين پيروزى از اين جهت، نصيب شما مى شود كه شما امر خدا را مى فهميد و تصديق مى كنيد و وعده هاى خدا را قبول داريد. اينها شما را به صبر و شكيبايى وادار مى كنند. اما كفار امر خدا را نمى فهمند و وعده خدا را تصديق نمى كنند و بنا بر اين شكيبايى هم ندارند.

از آنجا كه مقابله يكى با ده نفر، دشوار بود، مصلحت تغيير كرد و حكم عوض شد. از اينرو مى فرمايد:

الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفاً، اكنون خداوند براى شما تخفيف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 258

قائل شد و دانست كه بصيرت و عزم شما ضعيف است. در اينجا منظور، ضعف بدنى نيست، زيرا كسانى در ابتدا اسلام آوردند، همه آنها از لحاظ بدنى نيرومند نبودند. برخى ضعيف و برخى قوى بودند. آنها از لحاظ بصيرت و يقين و ايمان نيرومند بودند. همين كه بر جمعيت مسلمين افزوده شد و اشخاص سست يقين و كم بصيرت، با آنها مخلوط شدند، اين آيه نازل شد.

فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ: اگر صد نفر از شما شكيبا باشند، دويست نفر را شكست مى دهند.

وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ: و اگر هزار نفر از شما شكيبا باشند، به اذن خدا دو هزار نفر را مغلوب مى كنند «بِإِذْنِ اللَّهِ» را برخى بمعناى علم خدا و برخى بمعناى امر خدا دانسته اند. پس امر خدا اين است كه: يكى در برابر دو نفر از دشمنان مقاومت كند. خداوند وعده مى دهد كه اگر مقاومت كنند، پيروزى با آنهاست.

علت اينكه ميان افراد قوى ايمان و افراد سست ايمان فرق نگذاشته و نگفته است

كه دسته اول، يكى با ده نفر و دسته دوم يكى با دو نفر بجنگد، اين است كه اينان در حال جنگ، مخلوط بودند و تميز ميان آنها دشوار بود. اگر بافراد سست ايمان، صريحاً گفته مى شد كه ايمانشان ضعيف است و يكى با دو تن بجنگد، دل شكسته مى شدند و بر ضعف ايمانشان افزوده مى شد.

وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ: كمك خداوند همواره با صابران است.

برخى گفته اند: اين آيه، مدتها بعد از آيه قبل نازل شده است، لكن در قرآن بدنبال يكديگر قرار گرفته اند. بدينترتيب آيه اخير ناسخ آيه قبل است و شرط ناسخ اين است كه از لحاظ زمان بدنبال آيه منسوخ نازل شده باشد، نه اينكه از لحاظ نظم قرآنى ميان آنها فاصله باشد.

حسن گويد: آيه اول بمنظور سختگيرى بر اهل بدر نازل شد، آن گاه خداوند رخصت داد و تخفيف قائل شد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 259

دهيد، تا از يارى خداوند، برخوردار شويد.

در اين آيه، خداوند ميان اراده بندگان و اراده خود فرق گذاشته است. اگر عقيده جبريان صحيح بود و اراده بندگان غير از اراده خدا نبود، چنين فرقى گذاشته نمى شد.

لَوْ لا كِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ: در باره معناى اين آيه، اقوالى است:

1- ابن جريج گويد: يعنى اگر حكم خدا بر اين نبود كه قومى را پيش از بيان حكم عذاب نكند، شما را بخاطر گرفتن پول از اسيران، عذاب مى كرد. لكن چون دستور نداده بوده كه پول نگيريد، شما را عذاب نمى كند.

2- ابن عباس گويد: يعنى اگر خداوند در لوح محفوظ، حكم نكرده بود كه غنيمت و فديه براى شما مباح است، در برابر اين پولى كه گرفتيد، شما را عذاب مى كرد، لكن بخاطر اينكه در لوح محفوظ، تنها براى شما مباح شمرده شده بود، گو اينكه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 262

هنوز به شما اعلام نكرده است، شما را عذاب نمى كند.

3- جبائى گويد: يعنى اگر قرآن نازل نشده بود و شما ايمان نياورده و بواسطه ايمان سزاوار آمرزش نشده بوديد، به شما عذاب مى رسيد. وى گويد: مقصود گناهان صغيره است.

4- مقصود از كتابى كه سبقت گرفته است، آيه «وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ» (آيه 33) است.

يعنى: اگر خداوند در قرآن يا در لوح محفوظ مقرر نداشته بود كه با بودن پيامبر در ميان شما، شما را عذاب نكند، شما را عذاب مى كرد.

فَكُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلالًا طَيِّباً: در اينجا خداوند، غنيمتى را كه مؤمنين از اموال مشركين بكف مى آورند، بر آنها حلال شمرده است.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ

اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ: از معصيت خدا بپرهيزيد كه خدا آمرزگار و رحيم است.

را كشت، انصار ترسيدند كه بقيه را بكشد. گفتند: يا رسول اللَّه، هفتاد تن از ايشان را كه از خويشان و اقارب تو بودند كشتيم و اصل آنها قطع شد، از اسيران فديه بگير.

اين سخن را وقتى گفتند كه غنائم را جمع آورى كرده بودند بدنبال اين تقاضا آيه نازل شد و به آنها اجازه گرفتن فديه داده شد. حد اكثر پولى كه بعنوان فديه گرفته مى شد، چهار هزار و حد اقل هزار درهم بود. قريش تدريجاً پولها را پرداختند و اسيران را آزاد كردند. زينب دختر رسول خدا نيز فديه همسر خود ابو العاص بن ربيع را پرداخت و آزادش كرد. فديه زينب گردن بندهايى بود كه مادرش خديجه، در موقع رفتن بخانه شوى، به او بخشيده بود. ابو العاص خواهر زاده خديجه بود.

هنگامى كه پيامبر، گردن بندها را ديد، فرمود: خداوند خديجه را رحمت كند.

اين همان گردن بندهايى است كه بعنوان جهيزيه به دخترش داد. پيامبر ابو العاص را آزاد كرد به اين شرط كه زينب را بمدينه بفرستد و او را از ملحق شدن بپدر، مانع نشود. ابو العاص به اين شرط وفا كرد.

در روايت است كه پيامبر خدا از گرفتن فديه، كراهت داشت، تا آنجا كه سعد بن معاذ، آثار اين كراهت را در چهره اش مشاهده كرد. گفت: يا رسول اللَّه اين اولين جنگ ما با مشركين است. اگر آنها را بكشيم، بهتر از اين است كه آنها را باقى بگذاريم. عمر بن الخطاب گفت: يا رسول اللَّه، ترا تكذيب و اخراج كردند. آنها را گردن بزن و عقيل را در اختيار على بگذار تا گردنش را بزند و فلان شخص

را در اختيار من بگذار، تا گردنش را بزنم، زيرا اينها امامان كفر هستند. ابو بكر گفت: اينها

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 264

از بستگان تو هستند. آنها را نگهدار و از آنها فديه بگير، تا در برابر كفار نيرومند شويم ابن زيد گويد: پيامبر خدا فرمود: اگر عذابى از آسمان نازل شود، تنها عمر و سعد بن معاذ از آن نجات مى يابد.

امام باقر (ع) مى فرمايد: در جنگ بدر، فديه هر اسيرى چهل اوقيه و هر اوقيه چهل مثقال بود. بجز عباس كه فديه او صد اوقيه بود و از او بيست اوقيه طلا گرفته شد. پيامبر فرمود: اينهم غنيمتى است. فديه خود و برادر زاده گانت عقيل و نوفل را بپرداز و آزاد شويد. گفت: چيزى ندارم. فرمود: طلايى كه به ام الفضل دادى، كجاست؟ گفت: اگر چيزى باشد، براى تو و فضل و عبد اللَّه و قثم است. كى اينمطلب را بتو خبر داده است؟ فرمود: خداوند متعال. عباس گفت: شهادت مى دهم كه تو رسول خدايى، زيرا هيچكس جز خدا از آن خبر نداشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 265

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 267

وَ إِنْ يُرِيدُوا خِيانَتَكَ فَقَدْ خانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ: اگر اسيرانى كه با دادن فديه، آزاد شده اند، بخواهند با شركت در جنگى ديگر بتو خيانت كنند يا يار و همكار دشمنان تو باشند، اولين خيانت آنها نيست. آنها با شركت در جنگ بدر نيز بخداوند، خيانت كردند و بمشركين كمك دادند، برخى گفته اند: خيانت آنها بخدا اين بوده است كه براى خدا شريك قائل شده اند.

فَأَمْكَنَ مِنْهُمْ: بر اثر خيانتى كه مرتكب شدند، خداوند در روز بدر، آنها را گرفتار تو كرد و مغلوب و اسير شدند. باز هم اگر خيانت كردند، شكست مى خورند و گرفتار مى شوند.

وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ: خداوند بگفتار و اسرار آنها دانا و در كارهاى خود حكيم است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 268

باقر (ع) روايت شده است كه مسلمانان بوسيله همان پيمان برادرى نخستين، از يكديگر ارث مى بردند.

برخى گويند: يعنى ميان شما و ايشان، بايد كمك و همكارى نباشد و آنها را بايد يارى نكنيد.

وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ: اگر مؤمنين غير مهاجر از شما بخواهند كه آنها را در راه دين، كمك كنيد و با كافران بمبارزه برخيزيد، بر شما لازم است كه آنها را كمك كنيد. اما در غير راه دين، كمك ايشان بر شما لازم نيست.

إِلَّا عَلى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ: مگر اينكه از شما براى جنگ با كسانى كه ميان شما و ايشان پيمانى هست، كمك بخواهند. در اين صورت، بهيچ عنوان نبايد آنها را كمك كنيد، زيرا پيمان شكنى است.

وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ: خداوند به اعمال شما داناست و هيچيك از اعمال بر او مخفى نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 271

نيكوكار و بزرگوار. رزق كريم يعنى روزى بزرگ و فراوان.

نصرت تحقق بخشيده اند.

اما كسانى كه در كانون شرك، باقى ماندند و از مهاجرت، سر باز زدند، مؤمن حقيقى نيستند.

برخى گويند: يعنى خداوند از راه بشارتى كه به آنها داده، ايمان آنها را تحقق بخشيده است، اما كسانى كه مهاجرت نكرده و كمك نداده اند، از چنين امتيازى برخوردار نيستند.

اختلاف است در اينكه آيا در اين زمان، مهاجرت جايز است يا نه؟ برخى گفته اند: جايز نيست، زيرا پيامبر مى فرمايد:

«لا هجرة بعد الفتح»

يعنى: پس از فتح مكه، مهاجرتى نيست. ديگر اينكه: مهاجرت يعنى انتقال از بلد كفر به بلد اسلام، اما در اين زمان، بر اثر توسعه قلمرو اسلام چنين انتقالى- جز در موارد نادر كه قابل توجه نيست- امكان ندارد. حسن گويد: مهاجرت اعراب باديه نشين به شهرها تا روز قيامت، واجب است. اقوى اين است كه حكم مهاجرت هميشه باقى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 274

است، زيرا كسى كه در دار الحرب، اسلام آورد و منتقل بدار الاسلام شود، مهاجر شمرده مى شود. حسن ازدواج مهاجرين را با دختران باديه نشين تجويز نمى كرد. روايت شده است كه عمر مى گفت: با اهل مكه، ازدواج نكنيد، زيرا آنها اعراب هستند.

علت اينكه: جهاد، راه خدا ناميده شده، اين است كه راه كسب پاداش و رسيدن به بهشت است.

لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ: براى آنان آمرزش و رزقى نيكوست كه كاملا براى آنها گوار است.

برخى «رِزْقٌ كَرِيمٌ» را غذاى بهشت دانسته اند، زيرا در معده ها تبديل به مواد تنفرآور دفع شدنى نمى شود.

وَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولئِكَ مِنْكُمْ:

كسانى كه بعد از فتح مكه- بقول حسن- و بعد از ايمان شما- بقولى ديگر-

ايمان آورده و بعد از مهاجرت شما مهاجرت كرده و همراه شما بجهاد پرداخته اند، مؤمنينى هستند مثل شما و در حكم شما. بايد با آنها دوستى كرد و بآنها ارث داد و آنها را يارى كرد. اگر چه بعداً ايمان آورده و مهاجرت كرده اند.

وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ: كسانى كه با يكديگر خويشى دارند، بعضى از آنها براى ارث بردن، از بعضى ديگر سزاوارترند. اين معنى از ابن عباس و حسن و جماعتى از مفسران است. گويند: اين جمله، حكم توارثى را كه بوسيله هم پيمانى و مهاجرت و امور ديگر، امضا شده بود، نسخ مى كند، زيرا قبلا پيامبر خدا ميان مهاجرين و انصار، پيمان برادرى بسته بود و از يكديگر ارث ميبردند.

فِي كِتابِ اللَّهِ: زجاج گويد: يعنى در حكم خدا. برخى گويند: يعنى در لوح محفوظ. چنان كه مى فرمايد:

«ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها» (حديد 22: هيچ مصيبتى در زمين و در جان شما دامنگير شما نمى شود، مگر اينكه پيش از وقوع آن در لوح محفوظ ثبت است) برخى گويند: يعنى در قرآن. از اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 275

جمله بر مى آيد كه كسانى كه به ميت نزديكترند. به ارث او سزاوارترند، خواه سهمى در قرآن براى آنها تعيين شده باشد يا نه و خواه عصبه باشند يا نباشند. كسانى كه در مسأله ارث بردن خويشاوندان با ما موافق هستند، كسانى را كه سهم دارند و كسانى را كه عصبه هستند، استثنا كرده و آنها را بر كسانى قرابت دارند، مقدم داشته اند و اين بر خلاف

ظاهر است.

إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ: خداوند بهمه چيزها داناست. بيشتر اين سوره در باره جنگ بدر نازل شده است.

قم- دكتر احمد بهشتى بتاريخ 20/ 11/ 1350 خدايا چگونه شكر گزار تو باشم كه مرا توفيق فرمودى تا در ظرف تقريباً كمتر از يك سال ده مجلد از كتاب عظيم و تفسير شريف مجمع البيان را كه از بهترين تفاسير شيعه ميباشد بفارسى چاپ و منتشر سازم.

اى خداى بزرگ همانطورى كه هميشه مرا در تمام كارها يارى فرمودى باز هم كمك و يارى فرما تا بقيه مجلدات اين اثر نفيس و ارزنده را كه افتخار شيعه ميباشد چاپ و منتشر سازم.

خدايا بحق اين كتاب شريف آنان كه در راه تنوير افكار ميكوشند كمك و يارى فرما خدايا آنان كه نشر حقائق اسلامى را پيشه خود قرار داده اند كمك فرما.

و باو كه همچون شمع ميسوزد تا از روشنايى معنوى خود ديگران را روشن سازد و گمراهان را نجات بخشد و جوانى خود را صرف من نمود و در اعماق قلب خود متقابلا مرا جاى داد و در كارها دل مرا قوى ساخت و در راه هدف مقدس نشر آثار و ذخائر گرانبهاى اسلامى نيرومند گردانيد … و براى همين جهت اين اثر كه يكى از نتايج خدمات دينى و اجتماعى است باو اهداء ميكنم … اميدوارم از من بپذيرد و باز هم لطف خود را از من دريغ ننمايد.

شمس فراهانى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 276

مؤلف و تاليفات او 9 گفتارى از دار التقريب بقلم استاد بزرگوار محمد تقى قمى 10 مقدمه بقلم استاد بزرگ شيخ محمود شلتوت 17 آيه: 20، و ترجمه آن 23 بيان، و قرائت، و لغت و اعراب، و مقصود و تفسير آيه: 20 24 آيه: 134 تا 136، و ترجمه آن 29 بيان، و لغت، و اعراب، و مقصود و تفسير آيه فوق 30 آيه: 137، و ترجمه آن 32 بيان، و قرائت، و لغت، و اعراب: و مقصود و تفسير آيه فوق 33 آيه: 138 تا 140، و ترجمه آن 35 بيان، و قرائت، و لغت، و اعراب آيات فوق 36 مقصود و تفسير آيات 37 آيه: 141، و: 142، و ترجمه آن 39 بيان، و قرائت، و تفسير آيه، 141 40 بيان، و لغت، و تفسير آيه: 142 41 در اينكه مقام امامت از مقام نبوت جدا است 42 آيه: 143، و ترجمه آن 43 بيان، و قرائت، و لغت، و مقصود و تفسير آيه فوق 44 در باره: رؤيت خداوند و پرسش و پاسخ آن 45 آيه: 144، و: 145، و ترجمه آن 49 بيان آيه و قرائت و لغت و تفسير آن، و مقام حضرت موسى عليه السلام بواسطه تكلم خدا با او 50 آيه: 146، و: 147، با ترجمه آن 52 بيان آيه و قرائت، و لغت، و تفسير آن 53 نظم آيات 56 آيه: 148، و: 149، با ترجمه 57 بيان آيه: 148، و قرائت و لغت و اعراب

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 277

و تفسير آن 58 در باره گوساله سامرى 59 قرائت و

لغت و تفسير آيه: 149 60 آيه: 150، و: 151، و ترجمه آن 61 قرائت و لغت و اعراب و تفسير دو آيه فوق 62 علت آنكه حضرت موسى (ع) سر هارون را گرفت، و بيان شيخ مفيد، و اقوال ديگر 63 آيات: 152 تا 154، و ترجمه آنها 66 لغت، اعراب، و تفسير آيات فوق 67 حضرت موسى (ع) و انداختن الواح تورات 68 آيه: 155، و ترجمه آن 69 لغت و اعراب و تفسير آيه 70 قصه حضرت موسى (ع) و انتخاب هفتاد نفر، و رحلت هارون (ع) 71 آيه: 156، با ترجمه 74 تفسير آيه فوق، و دعاى حضرت موسى عليه السلام 75 آيه: 157، و ترجمه آن 77 قرائت، و لغت، و اعراب آيه فوق 78 تفسير آيه و بشارت انجيل، و معناى امى 79 پرسش رسول خدا (ص) و فضيلت مردم آخر الزمان 81 آيه: 158، و ترجمه آن 82 اعراب و تفسير آيه فوق 83 آيه: 159، و: 160، با ترجمه 84 لغت و اعراب و تفسير دو آيه، و معنى:

و من قوم موسى امة يهدون بالحق 85 در خواست حضرت موسى (ع) كه مسلمانان را امت من گردان و جواب خدا باو 87 آيه: 161، و: 162، با ترجمه 89 قرائت و بيان دو آيه فوق 90 آيه: 163، و: 164، با ترجمه 91 قرائت و لغت و اعراب و تفسير دو آيه فوق 92 قصه بنى اسرائيل و صيد ماهى 93 آيات: 165 تا 168، با ترجمه آنها 95 قرائت و لغت و تفسير آيه: 165، و:

166 96 قصه مسخ شدن بنى اسرائيل 97 داستان بنى اسرائيل

و انتخاب شنبه بجاى جمعه 98 بيان و اعراب و تفسير دو آيه: 167، و:

168 99 دو آيه: 169، و: 170، با ترجمه آن 101 قرائت و لغت و اعراب دو آيه فوق 102 تفسير دو آيه 103 آيات: 171 تا 174، با ترجمه 105 لغت و اعراب و تفسير آيه: 171 106 قرائت و اعراب و تفسير آيه: 172 تا 174 107 در باره عالم ذر و چگونگى آن 108 آيات: 175 تا 178، با ترجمه 112 لغت و اعراب و تفسير آيات فوق 113 قصه بلعم و سرگذشت اميه 114 قصه ابو عامر راهب كه پيغمبر او را فاسق ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 278

ناميد 115 در اينكه هر كه آيات خدا را تكذيب كند از پستى مثل سگ است 116 آيات: 179 تا 181، با ترجمه آنها 118 قرائت و لغت و اعراب آيات فوق 119 تفسير آيات فوق و سر انجام و عاقبت كفار 120 نظم آيات 122 آيات: 182 تا 186، و ترجمه آنها 123 قرائت و لغت و تفسير آيات فوق 124 آيه 187 و 188، با ترجمه 127 لغت و اعراب و شأن نزول و تفسير آيه:

187 128 معنى: يسألونك عن الساعة، و مراد از آن 129 شأن نزول و تفسير آيه: 188 131 بطلان قول جبريان، و نظم آيه 132 آيات: 189 تا- 193، و ترجمه آنها 133 قرائت و تفسير آيات فوق 134 معنى: خلق لكم من انفسكم 135 آيه: 194، و: 195، و ترجمه آن 139 قرائت و تفسير دو آيه فوق 140 آيات: 196- تا 200، و ترجمه آنها 142

تفسير آيات: 196 تا 198 143 لغت و تفسير آيه: 199، و: 200 و معنى و مقصود. خذ العفو 144 آيات: 201 تا 203، و ترجمه آنها 146 قرائت و لغت آيات 147 اعراب و تفسير آيات و روش متقين هنگام وسوسه هاى شيطانى 148 نظم آيات 149 آيات: 204 تا 206، و ترجمه آنها 150 لغت و اعراب و تفسير آيات فوق، و استماع آيات قرآن 151 در اينكه استماع قرآن واجبست 152 در اولين سجده هاى قرآن و اقوال در آن 153 سوره انفال شماره آيات و فضيلت آن 154 آيه: 1، و ترجمه آن 155 قرائت و لغت و تفسير آيه و مراد از:

انفال 156 معنى: فى 6 157 در غنائم جنگى 158 آيات: 2 تا 4، و ترجمه آنها 160 لغت و اعراب و تفسير آيات فوق، و وصف مؤمنين 161 مؤمن چه كسى است 162 آيات: 5 تا 8، و ترجمه آنها 163 لغت و اعراب و تفسير آيات فوق 164 داستان جنگ بدر 166 آيات: 9 تا 14، و ترجمه آنها 170 قرائت آيات فوق 171 لغت و اعراب آيات فوق 172 شأن نزول و تفسير آيات فوق 173

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 279

آيا فرشتگان در بدر جنگ كردند 174 دنباله داستان جنگ بدر 176 گفتارى از أبو رافع 179 آيات: 15 تا 17، و ترجمه آنها 181 لغت و اعراب و تفسير آيات فوق 182 نظم و اتصال آيات 184 آيات: 18 تا 21، و ترجمه آنها 185 قرائت و لغت و اعراب و تفسير آيات فوق 186 آيات 22 تا 25، و ترجمه آنها

189 لغت و تفسير آيه: 22 و 23، و مذمت كفار، و معنى قوله تبارك و تعالى:

ان شر الدواب عند اللَّه الصم البكم الذين لا يعقلون 190 تفسير آيه: 24 و 25، و اطاعت از دستورات پيغمبر (ص)، بقوله: استجيبوا للَّه و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم 191 معنى قوله تبارك و تعالى: و اتقوا فتنة، و منظور از فتنه 192 سفارش پيغمبر (ص) بعمار در باره على (ع) 194 آيه: 26 و 27، و ترجمه آنها 195 لغت و تفسير آيه: 26 196 لغت و اعراب و شأن نزول آيه لا تخونوا اللَّه و الرسول، و قصه أبو لبابه و توبه او 197 تفسير آيه، و امر بترك خيانت 198 معنى: أموالكم و أولادكم فتنة، و مراد از فتنه 199 آيه: 29 و 30، و ترجمه آن 200 تفسير آيه: 29 201 نظم آيات 202 لغت و شأن نزول آيه: 30 و اذ يمكر بك- الذين كفروا … 203

تفسير آيه: 30 204 نظم آيات 205 آيات: 31 تا 34، و ترجمه آنها 206 اعراب و تفسير آيات فوق، و عناد كفار 207 تفسير: ان كان هذا هو الحق من عندك فأمطر علينا حجارة من السماء 208 در باره استغفار 209 پرسش و پاسخ آن 210 آيه: 35 تا 37، و ترجمه آنها 211 قرائت و لغت و تفسير آيه: 35 212 طواف قريش و عمل بنى عبد الدار با رسول خدا (ص) 212 لغت و شأن نزول آيه: 36 و 37 213 تفسير آيه هاى فوق 214 آيات: 38 تا 40، و ترجمه آن 216 لغت و اعراب و تفسير آيات فوق، و دعوت بتوبه

و ايمان 217 جزء دهم، سوره هشتم آيه: 41، و ترجمه آن 218 لغت و اعراب و تفسير آيه فوق، و حكم غنائم جنگى و خمس و تقسيم آن 220 اقوالى در خمس و تقسيم آن، و مراد از ذوى القربى 221 ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص: 280

آيات: 42 تا 44، و ترجمه آنها 224 تعداد آيات و قرائت و لغات آيات: 42 تا 44 225 اعراب و تفسير آيات فوق و كمكهاى خداوند در جنگ بدر 226 اقسام خواب 228 آيه: 45 تا 47، با ترجمه آن 230 لغت و اعراب و تفسير آيات فوق 231 داستان 232 آيه: 48، با ترجمه 233 تفسير آيه فوق 234 بيان شيخ مفيد در باره جنيان 236 آيات: 49 تا 51، و ترجمه آنها 237 قرائت و اعراب و تفسير آيات فوق 238 آيات: 52 تا 54، با ترجمه آنها 240 لغت و اعراب و تفسير آيات فوق 241 در اينكه وجود پيغمبر (ص) نعمت بود براى قريش 242 آيات: 55 تا 58، با ترجمه 244 اعراب و تفسير آيات: 55 تا 56 و معاهده پيغمبر (ص) با يهود بنى قريظه 245 لغت و اعراب، و تفسير آيه: 57 و 58 346 آيات: 59 تا 61، و ترجمه آنها 248 قرائت و لغت آيات: 59 تا 61 249 اعراب و تفسير آيات فوق 250 آيه: 62 و 63، با ترجمه آن 252 تعداد آيات، و لغت و تفسير دو آيه فوق 253 آيات: 64 تا 66، و ترجمه آنها 255 قرائت و لغت و اعراب آيات فوق 256 تفسير آيات فوق، و تشويق

به جنگ با كفار 257 آيات: 67 تا 69، و ترجمه آنها 259 قرائت و لغت و اعراب و تفسير آيه فوق 260 داستان جنگ بدر و اسيران و خواب نرفتن رسول خدا (ص) 262 در باره فديه گرفتن از مشركين و گفتار سعد بن معاذ و عمر و ابو بكر 263 فديه دادن عباس عموى پيغمبر (ص) 264 آيه: 70 و 71، و ترجمه آنها 265 قرائت و تفسير آيه: 70 و 71 266 آيه: 72 و ترجمه آن 268 قرائت و لغت و شأن نزول و تفسير آيه فوق 269 آيات: 73 تا 75، و ترجمه آنها 271 لغت و تفسير آيات فوق 272 در موضوع مهاجرت و اختلاف در آن 273 در ارث بردن و حكم آن 274 در اينكه بيشتر آيت سوره أنفال در باره جنگ بدر است 275