را از مكه نجات دهند، خواه مرد باشند، خواه زن، خواه كودك.

صورت مى گيرد. آنچه بوسيله ملك الموت يا فرشتگان، انجام مى پذيرد جايز است كه بخود خداوند نسبت داده شود، زيرا آنان واسطه هستند و به امر خداوند، قبض روح مى كنند، هم چنان كه كار فرشتگان به ملك الموت نسبت داده مى شود، زيرا آنان نيز مامورين ملك الموت هستند و به امر او قبض روح مى كنند.

ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ: در حالى كه آنان بخود ظلم كرده اند، زيرا خويشتن را از پاداش الهى محروم كرده و بوسيله كفر مستوجب كيفر شده اند.

قالُوا فِيمَ كُنْتُمْ: فرشتگان به ايشان گويند: بر چه دينى و در چه روشى بوده ايد؟! بديهى است كه اين سؤال، حقيقى نيست بلكه بمنظور توبيخ و سرزنش ايشان يا بمنظور تقرير و به اقرار وا داشتن ايشان است.

قالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ: گويند: ما در بلاد خود در برابر اهل شرك، ناتوان بوديم، زيرا آنان داراى جمعيتى بزرگتر و نيرومندتر بودند و ما را از ايمان به خدا و پيروى پيامبرش باز مى داشتند. اين جمله را بعنوان عذر خواهى مى گويند.

قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِيها: فرشتگان به ايشان گويند: آيا زمين خدا پهناور نبود تا از خانه ها و سرزمين خود خارج گرديد و از كسانى كه شما را از ايمان به خدا و پيامبر منع مى كردند: جدا شويد و بسوى سرزمين مهاجرت كنيد كه اهل آن شما را در برابر مشركين كمك كنند و شما در پناه ايشان، خداوند را به يكتايى پرستش و عبادت كنيد و پيامبر گراميش را پيروى نماييد؟! از سعيد بن جبير در باره معناى آيه نقل شده است كه: «هر گاه در سرزمينى معصيت خدا شود، از آنجا

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 6، ص: 7

خارج گرديد» فَأُولئِكَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ: مسكن آنان جهنم مى باشد.

وَ ساءَتْ مَصِيراً: و جهنم براى كسانى كه در آن منزل گزيده اند، بد جايگاهى است. سپس از اين گروه، دسته اى را استثناء مى كند:

إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ: بجز مردان و كودكان و زنانى كه مشركان آنها را ضعيف ساخته، بواسطه دشوارى و بلد نبودن راه و نداشتن تدبير نتوانند مهاجرت كنند.

لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا: اينها تدبيرى ندارند و راهى بلد نيستند كه خود را از مكه، خلاص كنند. مجاهد و قتاده و جماعتى از مفسران گويند: بواسطه اينكه راه را نمى شناسند، نمى توانند راه مدينه را پيدا كنند.

فَأُولئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ: شايد خداوند از اين گروه در گذرد زيرا فقير و ناتوانند و بر آنها تفضل كند و بر ترك هجرت، آنها را مؤاخذه نكند زيرا ترك هجرت، براى ايشان اختيارى نبوده است.

وَ كانَ اللَّهُ عَفُوًّا: خداوند همواره به فضل و بزرگى خود، گناهان بندگان را بخشوده و بر معصيتشان، آنها را كيفر نداده است.

غَفُوراً: خداوند با عفو خود گناهان بندگان را مى پوشاند.

عكرمه گويد: پيامبر بعد از هر نماز ظهر بدرگاه خداوند نيايش مى كرد و مى گفت: «خدايا وليد، سلمة بن هشام، عياش بن ابى ربيعه و ديگر مسلمانان ضعيف را از دست مشركين خلاص گردان»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 8

فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنَّ الْكافِرِينَ كانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُبِيناً (101)

«1»

«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذابِ اللَّهِ ...» (سوره عنكبوت 10 يعنى برخى از مردم گويند:

ايمان آورديم و چون در راه خدا آزارى بايشان رسد، فتنه مردم را مثل عذاب خدا قرار مى دهند) مسلمانان، اين آيه را براى ايشان نوشتند. سپس اين آيه نازل شد:

«ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ» (سوره نحل 110 يعنى پروردگارت نسبت به آنها كه پس از محنت كشيدن، مهاجرت كرده و صبر كرده اند، پروردگارت نسبت به ايشان آمرزنده و رحيم است)

گناهان و به بندگان رحيم و با ايشان رفيق است.

رواياتى كه در باره معناى آيه رسيده اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 11

حسن از پيامبر نقل كرده است كه: «كسى كه بخاطر دينش از زمينى به زمينى ديگر- و لو باندازه يك وجب فاصله باشد- برود سزاوار بهشت است و رفيق محمد ص و ابراهيم (ع) خواهد بود» عياشى به اسناد خود از محمد بن ابى عمير نقل كرده است كه زراره فرزندش عبيد را به مدينه فرستاد تا از احوال امام موسى بن جعفر (ع) و عبد اللَّه، برايش خبرى كسب كند. پسر پيش از مراجعت، در بين راه جان سپرد. محمد بن ابى عمير از محمد بن حكيم نقل كرده است كه: من داستان زراره و مرگ پسرش را خدمت امام هفتم (ع) عرض كردم فرمود: اميدوارم زراره، در زمره كسانى باشد كه خداوند در باره ايشان فرموده است:

«وَ مَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ...»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 12

و تهديد ايشان نسبت بجان و مالتان بترسيد. ابن عباس گويد: يعنى اگر بترسيد كه مردم كافر شما را در نماز بقتل رسانند. مثل «عَلى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ أَنْ يَفْتِنَهُمْ» (سوره يونس 83 يعنى با ترس از فرعون و يارانش كه ايشان را بكشد). برخى گفته اند: يعنى مردم كافر شما را به نوعى از انواع عذاب شكنجه دهند إِنَّ الْكافِرِينَ كانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُبِيناً: مردم كافر، با شما بطور آشكارا در دشمنى هستند.

ابى آيه را اينطور قرائت كرده است: «فليس عليكم جناح ان تقصروا من الصلاة ان يفتنكم الذين كفروا» و كلمه «ان خفتم» را نياورده است گفته اند:

معناى اين قرائت، «ان لا يفتنكم» يا «كراهة ان يفتنكم ...» است نظير «يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا» (سوره نساء 176) به تقدير: «ان لا تضلوا» يا به تقدير: «كراهة ان تضلوا».

تفسير القرآن، ج 6، ص: 14

سفر چه مى گوييد؟ چگونه است و چند ركعت بايد خواند؟ فرمود: خداوند متعال مى فرمايد: «وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ» از اين رو قصر واجب شده است.

همانطوري كه در حضر بايد نماز را تمام خواند. عرض كرديم: مى فرمايد:

«لا جناح عليكم ان تقصروا من الصلاة» (گناهى بر شما نيست كه از نماز كم كنيد) و نگفته است: «افعل» (حتماً كم كنيد) پس چگونه قصر در سفر را مثل تمام در حضر واجب كرده است؟ فرمود: مگر نه در باره صفا و مروه مى فرمايد:

«فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما»؟ سوره بقره 158 يعنى كسى كه حج كند يا عمره بجا آورد، گناهى بر او نيست كه براى حج و عمره طواف بجاى آورد) و مگر نه طواف واجب است، بدليل اين كه خداوند در قرآن بيان داشته و پيامبر بجاى آورده است؟ همچنين نماز قصر چيزى است كه پيامبر بجاى آورده و خداوند در قرآن بيان فرموده است.

راوى مى گويد: گفتم: اگر كسى در سفر نماز را چهار ركعت بخواند، بايد اعاده كند يا نه؟ فرمود اگر آيه قصر را بر او خوانده و برايش تفسير كرده اى و چهار ركعت خوانده است، بايد اعاده كند و اگر آيه قصر را برايش نخوانده اى و از آن خبر ندارد، لازم نيست اعاده كند و نماز سفر، تمام دور ركعتى است، بجز مغرب كه سه ركعت است كه قصر ندارد و پيامبر اين نماز را در سفر و حضر سه ركعت خواند:

اين روايت، شاهد اين است كه وظيفه مسافر، غير از وظيفه حاضر

است و طايفه اماميه بر اين مطلب و اينكه نماز مغرب قصر نمى شود اجماع كرده اند و از پيامبر گرامى اسلام روايت شده است كه فرض مسافر، دو ركعت است بدون اينكه از آن دو چيزى كم شود. همچنين طايفه اماميه معتقدند كه: خوف، به تنهايى موجب قصر است. لكن ميان فقها در اين باره اختلاف است.

گروهى از صحابه و تابعين گويند: مقصود خداوند از قصر در آيه، قصر نماز خوف از نماز سفر است، نه از نماز حضر. زيرا بعقيده آنها نماز سفر، دو ركعت است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 15

و قصر نشده است. از اينها هستند: جابر بن عبد اللَّه و حذيفة يمان و زيد بن ثابت و ابن- عباس و ابو هريره و كعب و ابن عمرو و سعيد بن جبير و سدى.

اما حدى كه در سفر موجب قصر مى شود، به عقيده ما هشت فرسخ است و برخى گفته اند: راهى كه در سه شبانه روز پيموده شود و مذهب ابو حنيفه و پيروانش همين است مذهب شافعى اين است كه شانزده فرسخ يا چهل و هشت ميل راه پيموده شود.

مى آويزند و خنجر را بزره مى بندند و كارد و ... را همراه خود دارند و همين معنى صحيح است.

ابن عباس گويد: منظور آن طايفه اى است كه در حال جنگ هستند، آنها مامورند كه سلاح ها را برگيرند.

فَإِذا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرائِكُمْ: طايفه اى كه با تو نماز مى خوانند، هنگامى كه سجده را تمام كردند، بايد در برابر دشمن صف بكشند. اختلاف شده است كه اين طايفه، پس از تمام كردن سجده و خواندن يك ركعت از نماز، چه بايد بكنند؟ عقيده ما اين است كه بايد ركعت ديگر را خود بخوانند و تشهد و سلام نماز را بجاى آورند و در حالى كه امام در ركعت دوم و در حال قيام است، بجاى آنهايى كه مشغول جنگ هستند، بميدان جنگ بروند و بجاى آن گروه مشغول جنگ شوند تا آنها بيايند و در ركعت دوم بامام ملحق شوند و امام در تشهد، معطل مى شود تا آنها يك ركعت ديگر را بخوانند و همراه امام سلام بدهند. بنا بر اين گروه اول را تكبيرة الاحرام و گروه دوم را سلام نماز است. مذهب شافعى نيز همين است. مجاهد و جابر و كسانى كه معتقدند نماز خوف، يك ركعت است، گويند: گروه اول هر گاه يك ركعت را تمام كرد، سلام مى دهد و به جنگ دشمن مى رود و گروه دوم به امام ملحق مى شود و امام ركعت دوم را با ايشان مى خواند. حسن گويد: امام با هر دسته اى دو ركعت نماز مى خواند. بنا بر اين امام دو

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 19

نماز مى خواند كه با هر گروه يك نماز خوانده باشد. عبد اله بن

مسعود گويد: هنگامى كه امام با گروه اول يك ركعت خواند، اين گروه بجنگ دشمن مى روند و گروه دوم به امام ملحق شده، تكبير مى گويند و ركعت دوم را امام با ايشان مى خواند، سپس اينها بجنگ دشمن مى روند و گروه اول باز مى گردند و ركعت ديگر را بدون قرائت مى خوانند زيرا اينها دنبال مانده اند سپس سلام نماز را مى دهند و بميدان جنگ بر مى گردند و گروه دوم برمى گردند و يك ركعت ديگر را بدون قرائت مى خوانند.

و سلام مى دهدن و بر مى گردند. مذهب ابو حنيفه نيز همين است.

وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْرى لَمْ يُصَلُّوا: آنهايى كه نماز نخوانده اند، باز گردند، يعنى آنهايى كه مشغول جنگ هستند فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَ لْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ: و نماز را با تو بخوانند و از دشمن احتياط كنند و با گرفتن اسلحة جنگى در حال نماز نيز آماده جنگ باشند. اين خود دليل است بر اينكه گروهى كه در اول مامور بودند كه سلاح ها را با خود بردارند همانهايى بودند كه به نماز مشغول بودند، نه آنهايى كه مشغول جنگ بودند.

وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَ أَمْتِعَتِكُمْ: مردم كافر آرزو دارند كه شما از سلاحهاى خود غافل بمانيد و براى جنگ آمادگى نداشته و به ابزار سفر و لوازم زندگى خود توجه نداشته باشيد.

فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً واحِدَةً: تا يكباره بر شما حمله ور شوند و شما را در حال نماز غافلگير كنند و خون شما را بريزند و شما را غارت كنند پس مقصود اين است كه دسته جمعى مشغول نماز مشويد و به دشمن فرصت مدهيد كه بر جان و اسلحه شما دسترسى پيدا كنند، بلكه نماز را

آن طور كه به شما دستور داده ايم، بخوانيد. عادت عرب اين است كه ميل را بمعناى حمله بكار برد. عباس بن عبادة بن فضلة انصارى در شب عقبه دوم «1» به پيامبر عرض كرد: قسم بخداى كه ترا مبعوث كرده است: «ان شئت لنميلن غداً

__________________________________________________

(1)- عقبه بمعناى گردنه است. اين همان گردنه اى است كه اهل يثرب، قبل از هجرت در دو نوبت در دو سال با پيامبر اسلام بيعت كردند. از اين رو عقبه اول و عقبه دوم گفته شده است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 20

على اهل منى باسيافنا» اگر بخواهى فردا با شمشيرهايمان بر اهل منى حمله ور مى شويم. فرمود: به اين كار مامور نيستم. يعنى اين كار براى وقتى ديگر است.

وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كانَ بِكُمْ أَذىً مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ:

گناهى و حرجى بر شما نيست كه اگر در موقع جنگ با دشمن از باران به شما آزارى برسد يا معلول يا مجروح باشيد و براى حمل سلاحها ضعيف باشيد، آنها را بگذاريد ولى از آنها مراقبت كنيد.

وَ خُذُوا حِذْرَكُمْ: رعايت جانب احتياط را بنماييد كه شما را غافل گير نكنند و به شما حمله ور نشوند.

إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكافِرِينَ عَذاباً مُهِيناً: خداوند براى مردم كافر، عذابى خوار كننده مهيا كرده براى ابد در آن بمانند.

لكن گروهى از آنها گفتند: اينها نماز ديگرى دارند كه پيششان محبوبتر است و مقصودشان نماز عصر بود. خداوند اين آيه را فرستاد و پيامبر نماز عصر را بصورت نماز خوف، انجام داد و همين امر، سبب اسلام خالد بن وليد گرديد.

2- ابو حمزه ثمالى در تفسير خود آورده است كه: پيامبر با بنى انمار جنگيد، آنها شكست خوردند و مال و فرزندان ايشان بدست مسلمين افتاد پيامبر و مسلمانان فرود آمدند، در حالى كه از دشمن احدى را نمى ديدند، از اين رو سلاح را بر زمين گذاشتند و پيامبر براى قضاى حاجت، بيرون رفت و در حالى كه سلاح را بر زمين گذاشته بود، ميان خود و اصحابش يك وادى قرار داد و پس از قضاى حاجت در زير سايه درختى نشست. در اين وقت غورث بن حارث محاربى او را بديد. كسانش وى را بگفتند: اين ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 21

محمد ص است كه از اصحاب خود جدا شده. گفت: خدايم بكشد اگر او را نكشم و با شمشير خود از كوه بزير آمد هنگامى پيامبر متوجه او شد كه بالاى سرش ايستاده و شمشير را براى حمله، از نيام بيرون كشيده بود.

گفت: اى محمد، اكنون چه كسى ترا از من نگه مى دارد؟ گفت: خدا، در اين وقت اين دشمن خدا بروى افتاد و پيامبر برخاست و شمشيرش را برداشت و فرمود چه كسى تو را اكنون از من منع مى كند؟ گفت هيچ كس. فرمود آيا شهادت مى دهى كه خدا يكى است و من بنده و فرستاده اويم؟ گفت: نه، لكن عهد مى كنم كه هرگز با تو نجنگم

و دشمن ترا يارى نكنم. پيامبر شمشير را باو داد. غورث گفت: به خدا تو بهتر از منى. فرمود: من سزاوارترم به آن. هنگامى كه غورث نزد كسان خود رفت، گفتند: ما ترا ديديم كه با شمشير بر سر او ايستاده بودى، چرا او را نكشتى؟ گفت: بخدا شمشير را فرود آوردم كه او را بزنم. ولى نمى دانم چه كسى كه ميان شانه من زد كه من با پيشانى بر زمين افتادم و شمشيرم افتاد و محمد (ص) برخاست و شمشير را گرفت و ديگر در آن وادى نماند. پيامبر بعد از اين واقعه نزد اصحاب رفت و جريان را براى ايشان تعريف كرد و اين آيه را خواند: «إِنْ كانَ بِكُمْ أَذىً مِنْ مَطَرٍ ...»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 22

مجاهد، بنا بروايتى ديگر گويند: يعنى هنگامى كه بر اثر زوال ترس و اضطراب، آرامش يافتيد، حدود نماز را اتمام كنيد.

إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً: نماز بر مؤمنان، واجبى است كه به وقتهاى معين، موكول شده است. در باره تحويل اين جمله نيز اختلاف است.

1- ابن عباس و عطيه عوفى و سدى و مجاهد گويند. يعنى نماز بر مومنان واجب و مفروض است و از امام باقر ع و امام صادق ع نيز چنين روايت شده است.

2- ابن مسعود و قتاده گويند: يعنى نماز، بر مؤمنان واجب شده است كه در اوقات معين، انجام دهند.

اين دو قول بهم نزديكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 25

كه ابن عباس و عكرمه گويند

لا تَكُنْ لِلْخائِنِينَ خَصِيماً (105) وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً (106)

«1»

مى گذرانم.

آنها لبيد را راضى و از او رفع تهمت كردند.

قتاده، بخدمت پيامبر اسلام شرفياب شد و عرض كرد: افراد خانواده و بستگان ما، افراد نادرستى هستند كه بخانه عمويم دستبرد زده و طعامى و سلاحى از آنجا به سرقت برده اند.

پيامبر گرامى فرمود: در اينباره درست بررسى كنيد.

مردى از ايشان بنام اسير بن عروه، گروهى از افراد قبيله را گرد آورد و باتفاق ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 30

ايشان خدمت پيامبر شرفياب شد و عرض كرد: قتاده و عمويش به افرادى از ما كه داراى شخصيت ذاتى و خانوادگى هستند. تهمت بسته، در باره آنان حرفهايى مى زنند كه در شان آنها نيست.

سپس قتاده، خدمت پيامبر آمد كه در اين باره گفتگو كند، ولى با خشم شديد پيامبر رو برو شد. اين بار پيامبر فرمود: چرا در باره اين خانواده، حرفهايى مى زنيد كه سزاوار آنها نيست؟! قتاده نزد عمويش آمد و گفت: كاش مرده بودم و با پيامبر خدا در اينباره حرفى نزده بودم، زيرا طورى با من سخن گفت كه نه پسنديدم.

عمويش، رفاعه گفت: بايد از خداوند كمك خواست، از اينرو اين آيات نازل گرديد: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ ... تا إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ» هنگامى كه بشير از نزول آيات قرآنى در باره خود مطلع شد، بمكه گريخت و كافر شد. در مكه، به خانه زنى سلافه نام، دخت سعد بن شهيد، از طايفه اوس، از قبيله بنى عمرو بن عوف، همسر يكى از مردان بنى عبد الدار، فرود آمد و حسان، شاعر زبر دست صدر اسلام اين زن را هجو كرد و گفت:

فقد انزلته بنت سعد و

اصبحت ينازعها جلد استها و تنازعه

ظننتم بان يخفى الذين قد صنعتموا و فينا نبى عنده الوحى واضعه

يعنى: بنت سعد، بشير را به خانه خود راه داد ... گمان مى كرديد كه كار شما از ما پوشيده مى ماند، در حالى كه در ميان ما پيامبرى است كه از سر چشمه وحى، كسب خبر مى كند.

سلافه، بار و بنه او را بر سر نهاد و به ابطح انداخت و گفت: تو براى من چه خبرى آورده اى؟ تو شعر هجو آميز حسان را بمن اهدا كردى!» اين نظر از مجاهد و قتادة بن نعمان و عكرمه و ابن جريج است. جز اينكه عكرمه گويد: بنو ابيرق، نسبت دزدى را بمردى يهودى بنام زيد بن سمين دادند و او خدمت پيامبر آمد و از ايشان شكايت كرد. بنو ابيرق نيز بيامدند و از پيامبر خدا در خواست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 31

كردند، كه از طرف ايشان با يهودى بگفتگو و مجادله پردازد، چيزى نمانده بود كه پيامبر بدرخواست ايشان جامه عمل پوشيده، يهودى را كيفر دهد، كه آيه نازل گرديد. ابن عباس نيز چنين گفته است.

ضحاك گويد: اين آيه در باره مردى از انصار كه زرهى را بوديعه گرفته و منكر آن شده بود نازل گرديد. گروهى از اصحاب پيامبر او را خائن شمردند و كسان او خشمگين شده، خدمت پيامبر عرض كردند: به اين مرد كه مسلمانى امين است، نسبت خيانت مى دهند و آبروى او را مى برند. پيامبر وى را معذور داشت و راى مباركش بر برائت و پاكدامنى او تعلق يافت. با نزول اين آيه ها، اين راز از پرده برون افتاده و خيانت

مرد انصارى بر ملا شد.

طبرى نيز همين وجه را پذيرفته است، زيرا بعقيده وى، خيانت، مربوط به وديعه و امانت است نه دزدى.

چون در اين سوره خداوند احكام و قوانين اجتماعى را ذكر كرده است، اكنون مى گويد خداوند همه اين احكام را به حق نازل كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 33

في تفسير القرآن، ج 6، ص: 36

ابن عباس گويد: يعنى از كسانى كه بوسيله خيانت، به خود ظلم مى كنند و ديگران را متهم به خيانت مى كنند، دفاع مكن. منظور كسى است كه زره را دزديد و يهودى را متهم بدزدى كرد، از اينرو بدزدى خيانتكار شناخته شد و به تهمت گنهكار! يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ

: از مردم مخفى مى شوند و از خدا- كه با ايشان است- مخفى نمى شوند. منظور كسانى است كه بدفاع از آنان برخاسته بودند. يعنى اينان معصيتهايى كه از راه ربودن اموال مرتكب مردم مى پوشانند و از خداوند كه بحال ايشان عالم است، حيا نمى كنند. در حقيقت، اينها از مردم حيا مى كنند ولى از خداوند حيا نمى كنند و گرنه اقدام به اين عمل ناشايست نمى كردند.

إِذْ يُبَيِّتُونَ ما لا يَرْضى مِنَ الْقَوْلِ

: آنان شبانه، گفتگوهايى دارند و درباره مطلبى مى انديشند كه خداوند از آن خشنود نيست. برخى گفته اند: يعنى سخن را از مسير اصلى خود تغيير مى دهند و درباره آن دروغ پردازى مى كنند. برخى گفته اند: منظور ابن ابيرق است كه شب پيش خود انديشيد كه زره را در خانه يهودى افكند و سوگند ياد كند كه دامنش از دزدى پاك است، باين اميد كه مسلمانان، بحرمت هم كيشى او را تصديق و يهودى را تكذيب كنند. برخى گفته اند: او زره را بخانه لبيد بن سهل انداخته بود.

وَ كانَ اللَّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحِيطاً

: حسن گويد: يعنى خداوند حافظ اعمال ايشان است.

ديگران گويند: يعنى خداوند عالم است باعمال ايشان و هيچ چيزى بر او پوشيده نيست.

اين آيه كسانى را كه از مردم و حشمت ايشان شرمسارند و در

حضور ايشان مرتكب كارهاى زشت نمى شوند ولى خوف و خشيت خدا. آنها را از ارتكاب معاصى باز نمى دارد، به سختى مورد ملامت قرار مى دهد زيرا خداوند سبحان سزاوارتر است كه انسان از او حيا كند و در حضورش از ارتكاب زشتى ها سر باز زند.

نيز كسانى را كه كارى زشت مرتكب مى شوند، سپس بگردن ديگرى مى اندازند، خواه او مؤمن باشد يا كافر، مورد توبيخ قرار مى دهد.

ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ جادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا

: اكنون كسانى را كه از سارق دفاع

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 37

مى كنند، مخاطب ساخته، مى فرمايد: شما كسانى هستيد كه در اين جهان از دزدان مال مردمخوار، دفاع مى كنيد ...

فَمَنْ يُجادِلُ اللَّهَ عَنْهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ

: از اين استفهام مقصود، نفى است. يعنى كسى در روز قيامت، در برابر خداوند، از ايشان دفاع نخواهد كرد. و در حقيقت، منظور سر كوبى و سرزنش است، يعنى اگر شما در اين جهان به نفع آنان بدروغ شهادت بدهيد، در آخرت، نه كسى از ايشان دفاع مى كند و نه به نفع آنان شهادت خواهد داد. استفاده ديگرى كه از اين آيه مى شود، اين است كه: نبايد از ظالم، دفاع و جانبدارى كرد.

أَمْ مَنْ يَكُونُ عَلَيْهِمْ وَكِيلًا

: چه كسى آنها را حفظ مى كند و به آنها كمك مى دهد.

يعنى در روز قيامت، وكيلى ندارند كه از آنها جانبدارى و دفاع كند. وكيل در اصل، كسى است كه قيام به امرى به او واگذار شده باشد. و خداوند را وكيل مى نامند، زيرا به امور بندگان رسيدگى مى كند. برخى هم گفته اند: خدا را وكيل مى نامند، زيرا حافظ است. در محاورات عرب: «وكيل لنا» صحيح نيست، بلكه «وكيل

علينا» صحيح است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 38

و در كيفرش حكيم است. برخى گفته اند: يعنى بكارهاى بندگان دانا و در داورى خود حكيم است و برخى هم گفته اند:

يعنى بحال دزد دانا و در واجب كردن و بريدن دست او حكيم است. آن گاه، اين مطلب را بيان مى كند كه اگر كسى كارى زشت كند، سپس بگردن ديگرى افكند، چگونه كيفرش بزرگ خواهد شد! وَ مَنْ يَكْسِبْ خَطِيئَةً أَوْ إِثْماً

: كسى كه گناهى عمدى يا غير عمدى كند. برخى گفته اند: خطيئه، شرك و ذنب، سواى شرك است.

ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئاً

: آن گاه گناه خود را به بيگناهى نسبت دهد. حسن و ديگران گويند: بيگناه (برى) همان يهودى است كه زره را در خانه او افكنده بودند. برخى هم گفته اند: منظور از بيگناه، لبيد بن سهل است كه ذكر هر دو گذشت.

در باره ضمير «به» اختلاف است: برخى گويند: به «اثم» و برخى گويند:

به يكى از دو كلمه «اثم و خطيئه» و برخى گويند به «كسب» بر مى گردد.

فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً

: چنين كسى دروغى بزرگ متحمل شده است كه خود از بزرگى آن در شگفت مى ماند و گناهى ظاهر و هويدا!

خداوند خالق فعل است، لكن قلب بنده نيز ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 41

آن را اختيار كرده است. گوييم: عمل تجزيه پذير نيست. اگر خداوند خالق فعل است، اختيار قلبى بنده باين نيز از خدا است فعل را به بنده نسبت نمى دهد و در هر صورت از هيچ لحاظ صحيح نيست كه عمل را به ايشان نسبت دهيم، زيرا خالق فعل و خالق اختيار قلبى هم خداوند است و در اين صورت، كيفر انسان نارواست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 42

مى سازند، يعنى و بال كردارشان، بر خودشان هست و هلاكت و خوارى دامنگير خودشان مى شود و سزاوار عذاب هميشگى خواهند شد.

وَ ما يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْ ءٍ

: با نيرنگ و مكر خود ضررى بتو نمى رسانند، زيرا خداوند حافظ و پشتيبان تست.

وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ

: و بر تو كتاب و سنت نازل فرمود. اتصال اين جمله به سابق به اين معنى است كه: آنها چگونه مى توانند ترا گمراه كنند، حال آنكه خدا بر تو كتاب نازل كرده و احكام را بتو وحى فرستاده است؟

وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ

: و بتو قوانينى كه نمى دانسته اى و پيامبران پيشينى كه نمى شناخته اى و علوم ديگر آموخته است.

وَ كانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيماً

: گفته شده است: يعنى فضل خداوند نسبت به تو از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 46

روزى كه تو را آفريد تا به پيامبرى مبعوث كرد بزرگ بود، زيرا ترا خاتم پيامبران و سرور رسل قرار داد و بتو مقام شفاعت و مقامات ديگر بخشيد.

لا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْواهُمْ: در بسيارى از راز پوشى و گفتگوهاى محرمانه آنها فايده اى نيست. حد اقل اين است كه نجوى مثل دعوى بايد ميان دو كس باشد.

إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَيْنَ النَّاسِ: مگر كسى كه در نجواى خود بصدقه يا به نيكى امر كند: كه در آن خير است و عقول مردم آن را مى ستايند، يا اينكه در صدد برقرار كردن صلحى و آميزشى در ميان مردم باشند.

على بن ابراهيم در تفسير خود گويد: پدرم از ابن ابى عمير، از حماد، از امام صادق ع نقل كرده است كه: خداوند، تجمل را

در قرآن واجب كرده است. راوى عرض مى كند. فدايت شوم، تجمل چيست؟ مى فرمايد: تجمل اين است كه: صورتت از صورت برادر دينيت، اعراض كرده باشد و تو آن را با گشادگى متوجه او سازى و همين از «لا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ ...»

مراد است. و نيز گويد: پدرم مرا روايت كرد كه امير المؤمنين ع فرمود:

«خداوند زكات جاه و مقام را بر شما واجب كرد، همانطورى كه زكات مال را بر شما واجب گردانيد.» «1»

وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ: كسى كه اين كارها را بمنظور طلب خشنودى خداوند انجام دهد.

فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً: او را پاداشى بزرگ خواهيم داد. يعنى پاداشى كه از لحاظ كميت و از لحاظ كيفيت بزرگ باشد. اما از لحاظ كميت، بخاطر اين است كه دائمى است و اما از لحاظ كيفيت، بخاطر اين است كه مقارن با تعظيم و تجليل است و آميخته با چيزهاى ناگوار نيست.

نه اجماع همه افراد است. حال كه چنين است شيعه مى گويد: اجماع كسانى حجت است كه در ايمان و عصمت ايشان ترديد نباشد و آنها ائمه آل محمد ص هستند.

وانگهى از آيه چنين بر مى آيد كه تهديد، متوجه آنانى است كه ميان مخالفت پيامبر و متابعت راهى غير از راه مؤمنان، جمع كرده باشند. پس از كجا مى توان فهميد ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 51

كه تنها مخالفت پيامبر يا مخالفت راه مؤمنان، مستلزم تهديد خواهد بود؟ ما يقين داريم كه تهديد شامل مخالفت پيامبر به تنهايى مى شود و اين را از آيات ديگر فهميده ايم نه از اين آيه. بنا بر اين براى اثبات اينكه مخالفت راه مؤمنان به تنهايى امرى ناپسند و تهديد آور است، بايد به دليلى ديگر متكى شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 52

بر سر جواب قسم مى آيد اين است كه در حقيقت جواب قسم است كه بخاطر آن سوگند ياد مى شود.

هر دسته از موجودات قدر و مقامش پايينتر است. زجاج گويد: علت اين است كه از حال مردگان بلفظ تانيث خبر مى دهند، چنان كه گويند: «الاحجار تعجبنى» نه «يعجبوننى» ممكن است علت اناث ناميدن بتها اين باشد كه آنها ضعيف بوده، خيرى ندارند و كسى را يارى نمى كنند.

3- مقصود اين است كه آنها فرشتگان را مى خوانند، زيرا بعقيده ايشان، فرشتگان، از جنس لطيف بودند. و آنها را دختران خدا مى پنداشتند و پرستش مى كردند اين قول از ضحاك است.

وَ إِنْ يَدْعُونَ إِلَّا شَيْطاناً مَرِيداً: آنها تنها شيطان سركش را مى خوانند كه در كفر خود شديد و در عصيان و شرك و طغيان خود پايدار است.

پرسش چرا در آغاز، عبادت ايشان را منحصر و ويژه بتها قرار داد و در اينجا ويژه شيطان آيا اين قسمت از كلام، با آغاز آن منافات ندارد؟! پاسخ حسن گويد: آنها در حقيقت پرستنده شيطان هستند، زيرا بتها بيجان بوده، كسى را به پرستش خود دعوت نمى كنند. در حقيقت، شيطان است كه مردم را به پرستش خود فرا مى خواند. از اينرو عبادت را به شيطان نسبت داده است، باعتبار اينكه او مردم را بعبادت خود دعوت مى كند و به بتها نسبت داده است، به اعتبار اينكه مردم بفكر خود آنها را پرستش مى كردند. دليل اين مطلب، خود قرآن است كه مى گويد:

«وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيَّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ قالُوا ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 56

سُبْحانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ»

(سوره سبا 41) يعنى:

روزى كه ايشان را محشور كنيم و بفرشتگان گوييم آيا اينها شما را عبادت مى كردند؟

گويند: منزهى

تو، تو ولى مايى نه ايشان بلكه آنان جن را پرستش مى كردند. فرشتگان عبادت را به جن نسبت مى دهند، بخاطر اينكه: جن (شيطان) مردم را بعبادت فرشتگان فرا خوانده اند.

ابن عباس گويد: در هر يك از بتها شيطانى سركش بوده كه مشركين را به عبادت بتها دعوت مى كرد. بنا بر اين نسبت عبادت هم به شيطان صحيح است و هم به بتان.

برخى گفته اند: آيه دلالت دارد بر اينكه آنها فقط بتها و شيطان را پرستش مى كنند و بغير از اين دو، از لحاظ پرستش توجهى ندارند.

لَعَنَهُ اللَّهُ: خدا او را لعنت كند وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِكَ نَصِيباً مَفْرُوضاً: و شيطان چون خدايش لعنت كرد، گفت:

از بندگان تو بهره اى معلوم كسب خواهم كرد. بنا بر اين هر كس كه شيطان را اطاعت كند، بهره او حزب او خواهد بود. چنان كه خداوند مى فرمايد: «كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ» (سوره حج 4) يعنى هر كه شيطان را دوست دارد، گمراهش مى كند.

از پيامبر گرامى اسلام در باره اين آيه روايت شده است كه: از بنى آدم نود و نه نفر در جهنم و يكى در بهشت خواهد بود. در روايت ديگر است كه: از هر هزار نفر از بنى آدم يكى براى خدا و بقيه براى آتش و شيطان خواهد بود. اين دو روايت را ابو حمزه ثمالى در تفسير خود آورده است.

پرسش شيطان از كجا فهميد كه از اولاد آدم، پيروانى خواهد داشت؟

پاسخ از اين آيه: «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ: «سوره ص 85 يعنى جهنم را از تو و پيروانت پر خواهم كرد) برخى گفته اند: چون شيطان نسبت بحضرت آدم، كوششهايش به ثمر

رسيد، گمان برد كه نسبت به اولاد آدم نيز چنين خواهد شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 57

چنان كه خداوند متعال فرمايد: «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ» (سوره سبا 20 يعنى شيطان گمان خود را نسبت بايشان تصديق كرد.)

وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ: اينهم از سخنان شيطان است كه گفت: اولاد آدم را از راه حق و صواب، گمراه مى سازم. معناى گمراه كردن شيطان دعوت كردن او مردم را بسوى گمراهى و فراهم كردن او اسباب وسوسه و نيرنگ و اغفال مردم است.

وَ لَأُمَنِّيَنَّهُمْ: و آرزوى بيشتر ماندن در دنيا را بدل ايشان مى افكنم، تا دنيا را بر آخرت، ترجيح دهند. كلبى گويد: يعنى به ايشان مى گويم كه بدنبال زندگى دنيا، بعثى و نشرى و بهشتى و جهنمى و پاداشى و كيفرى نخواهد بود. بنا بر اين هر كارى مى خواهيد بكنيد: برخى هم گفته اند، يعنى آرزوها و هوسهاى باطل در دل ايشان مى افكنم و شهوات و زيورهاى دنيا را در نظرشان مى آرايم و هر دسته اى را بهر چه دلخواهش هست فرا مى خوانيم تا از اطاعت خدا باز بمانند و بدنبال معصيت بروند.

وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ، زجاج گويد، يعنى به آنها امر مى كنم تا گوشهاى چهار پايان را بشكافند. برخى گفته اند يعنى آنها را وادار مى كنم كه گوش حيوانات را ببرند. از امام صادق ع نيز چنين روايت كرده اند.

بريدن گوش چهار پايان، يكى از سنتهاى عرب در دوران جاهليت بود. آنان گوش شتران را مى بريدند و آزاد مى كردند تا وقتى كه بميرند. اين مطلب را در سوره مائده مورد بحث قرار خواهيم داد. (ذيل آيه، 103) وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ: و آنها

را به تغير خلق خداوند وادار خواهم كرد.

در باره معناى اين جمله اختلاف شده است.

1- ابن عباس و مجاهد و حسن و قتاده و جماعتى گويند: يعنى دين خدا را تغيير دهند. از امام صادق ع نيز چنين روايت شده است و مؤيد آن آيه «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ» است (سوره روم 30 يعنى اين همان فطرت خدايى است كه خداوند مردم را بر آن آفريده و خلق خدا تغيير پذير نيست) در حقيقت منظور از تغيير دين، حلال كردن محرمات و حرام كردن امور حلال است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 58

2- عكرمه و شهر بن حوشب و ابو صالح، گويند: منظور عقيم كردن است. از ابن عباس است كه: عقيم كردن حيوانات را زشت شمرده اند.

3- ابن مسعود گويد: منظور خالكوبى است.

4- زجاج گويد: منظور خورشيد و ماه و سنگ است كه از اين مخلوقات، منافع اصلى را فراموش كردند و آنها را بعنوان بت مورد پرستش قرار دادند.

وَ مَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِيناً: هر كس شيطان را يار و بقولى پروردگار مطاع خود- شناسد دچار زيانى آشكار گرديده است. كدام زيان از تبديل بهشت به جهنم بزرگ تر و كدام معامله، از مبادله خشنودى خداوند به خشنودى شيطان، زيانبخش تر خواهد بود؟! يَعِدُهُمْ وَ يُمَنِّيهِمْ: شيطان به آنها وعده مى دهد تا يار و ياورش باشند و آنها را به آرزوهاى دروغ و امور باطل مى اندازد. برخى گفته اند: يعنى به آنها مى گويند: اگر انفاق كرديد، دچار تهيدستى مى شويد و آنها را به آرزوى زندگانى طولانى دنيا مى افكند تا آن را

بر آخرت ترجيح دهند.

وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلَّا غُرُوراً: آنچه شيطان به آنها وعده مى دهد، حقيقتى ندارد.

غرور بمعناى فريب دادن و كسى را بطمع سود بردن از چيزى انداختن، كه در حقيقت سودى ندارد.

أُولئِكَ: آنان كه شيطان را يار و ياور خود پنداشتند و خدا را فراموش كردند، فريب شيطان خوردند و دعوت او را اجابت كردند ...

مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ: جايگاه ايشان جهنم است وَ لا يَجِدُونَ عَنْها مَحِيصاً: آنان از جهنم، راه نجات و فرارى ندارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 59

سخنى بميان نيامده است، بلكه سابقاً (در آيه 119 و 120 از قول شيطان نقل شد كه او در دل كافران ايجاد آرمان ها و آرزوها مى كند. بنا بر اين مناسب است كه اين خطاب متوجه همان ها باشد و قول دوم (قول مجاهد و ابن- ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 63

زيد) صحيح است. در مورد مردم مؤمن در آيه بعد، وعده و نويدى داده است نسبت به بهشت جاودانى كه منتهاى آرمانها و آرزوهاست. پس آرزوى ايشان نسبت به پاداش اخروى بى مورد نيست.

مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ: هر كس كارى زشت كند، كيفر آن را خواهد ديد.

كفر، طاعت سودى ندارد.

2- منظور مشركين قريش و اهل كتاب است. اين قول از حسن و ضحاك و ابن- زيد است. گويند: اين آيه مثل: «وَ هَلْ نُجازِي إِلَّا الْكَفُورَ» است (سوره سبا 17 يعنى آيا جز كافر را كيفر مى دهيم؟) 3- مقصود از كار زشت، شرك است. اين قول از ابن عباس و سعيد بن جبير است.

وَ لا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً: كسى كه مرتكب كار زشت شود و خداى را معصيت و نافرمانى كند، براى خود دوستى كه پشتيبانيش كند و از او دفاع و حمايت كند، و جلو عذاب و عقوبت را بگيرد، نمى يابد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 64

اللَّه- آشكار است.

وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ: قيد ايمان، براى نشان دادن اين حقيقت است كه هيچ طاعت و عمل نيكويى بدون ايمان فايده ندارد.

فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا يُظْلَمُونَ نَقِيراً: زنان و مردانى كه با داشتن ايمان، كارى شايسته انجام دهند، داخل بهشت مى شوند و كمترين ستمى به آنها نمى رسد.

با اين آيه، خداوند متعال، همه اهل تكليف را- اعم از زن و مرد- وعده داده است كه هر گاه اهل ايمان باشند و خدا را به يكتايى پرستش كنند و پيامبر گرامى را تصديق نمايند، آنها را داخل بهشت گرداند و در آنجا سكونت دهد و از ثواب و مزدى كه استحقاق دارند به اندازه ذره اى از آن نكاهد.

هم چنان كه در آيه پيش، بطور عموم مردم بد كار را تهديد بكيفر كرد، در اين آيه نيز مردم نيكو كار را بطور عموم، وعده پاداش و بهشت داد، تا مؤمنين ميان بيم و اميد، قرار گيرند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 65

ترا مى بيند.

وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ: بدين و راه و رسم ابراهيم اقتداء كند: آنچه ابراهيم بر آن بود و بفرزندان خود امر كرد كه پس از او دنبال كنند و به آنها وصيت كرد كه اقرار به توحيد و عدل خداوند داشته، او را از آنچه لايق حضرتش نيست، منزه بدارند. قسمتى از راه و رسم و وصاياى ابراهيم، نماز بسوى كعبه مقدس و طواف اطراف آن و ساير اعمال حج است.

حَنِيفاً: در حالى كه از راه و رسم او هيچگونه انحرافى پيدا نمى كنند. معناى اين كلمه در سوره بقره، گذشت.

وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِيمَ خَلِيلًا: خداوند ابراهيم را خليل خود گردانيد. يعنى دوستى كه در محبت او خللى نيست، زيرا دوستى بحد اعلا رسيده است. اين دوستى دو جانبه است. معناى دوستى از جانب ابراهيم اين است كه با دوستان خدا، دوست و با دشمنان خدا دشمن است. معناى دوستى خداوند، اين است كه او را در برابر بد خواهان يارى مى كند چنان كه او را از آتش نمرود نجات بخشيد و آتش را بر او سرد و سلامت قرار داد و هم چنان كه او را از شر پادشاه مصر- كه بهمسر زيباى او- دل بسته بود. نجات داد و سر انجام او را امام و مقتداى انسانها گردانيد.

زجاج گويد: رواست كه او را «خليل اللَّه» گفته باشند زيرا خدا او را دوست داشته و با محبتى هر چه بيشتر، او را برگزيده است و او نيز خدا را با محبتى هر چه بيشتر و عاليتر بخداوند دل بسته است.

فراء و ابو القاسم بلخى گويند: ابراهيم را خليل گويند: زيرا نيازمند خداوند بوده، باو

توكل كرده، دل از همه جا بركنده و يكباره دل به او سپرده است. اما اينكه فقط ابراهيم را خليل نيامده است در حالى كه همه آفريدگان نيازند رحمت او هستند بخاطر اين است كه او نيازمندى است كه براى رفع نياز خود، كسى جز خداوند سراغ ندارد، پس در حقيقت، نيازمند حقيقى خدا اوست و اين شرف و امتيازى است براى حضرت ابراهيم. اين شرافت و امتياز بنحوى ديگر نصيب حضرات موسى، عيسى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 69

و محمد ص نيز شده است كه اولى را «كليم اللَّه» و دومى را «روح اللَّه» و آخرين را «حبيب اللَّه» لقب داده است.

ابو على جبايى گويد: ابراهيم (ع) را خليل گفته اند، زيرا خداوند او را به صفاتى از قبيل انزال وحى و ديگر چيزها، مخصوص گردانيده، كه ديگران را از آنها بهره اى نيست. علت اينكه تنها ابراهيم را خداوند اين افتخار و امتياز بخشيد با اينكه همه پيامبران در زمان خود خليل خداوند بوده اند، اين است كه آنها فقط داراى صفت نبوت بوده اند ولى ابراهيم داراى دو جهت بود، يكى نبوت يا انزال وحى و ديگرى ساير امور. از پيامبر گرامى اسلام روايت شده است كه فرمود:

«خداوند صاحب شما را خليل خود گردانيد» و منظور از «صاحب شما» وجود گرامى خودش بود.

وى گويد: همه امورى كه ابراهيم بعنوان عبادت، انجام داده بود، پيامبر گرامى اسلام نيز انجام داد و چيزهايى هم بيفزود كه ابراهيم انجام نداده بود.

وجه ديگرى كه در باره خليل بودن ابراهيم، گفته اند، اين است كه. در تفسير روايت شده كه ابراهيم از مهمان ها پذيرايى مى كرد و مستمندان

را اطعام مى كرد، تا اينكه مردم گرفتار قحطى شدند. ابراهيم را دوستى در مصر بود. وى باميد آنكه از او كمكى بگيرد، رهسپار مصر گرديد ولى از او چيزى دريافت نكرد. در موقع مراجعت، از بيابانى شنزار، عبور كرد. براى اينكه خانواده اش از اينكه دست خالى بر گشته است ناراحت نشوند، كيسه را پر از رمل كرد و به خانه آمد و چون خجالت مى كشيد، در گوشه اى بخفت و خوابش برد. آنها كيسه را گشودند و مقدارى آرد از آن خارج كرده، خمير كردند و نانى تهيه نمودند و براى او نيز آوردند. پرسيد:

اين نان را از كجا تهيه كرده ايد؟ گفتند: از آن آردى كه دوست مصرى بتو داده بود.

ابراهيم گفت: او دوست من هست، ليكن مصرى نيست! از اينرو خداوند او را خليل ناميد. اين مطلب را على بن ابراهيم در تفسير خود با چند واسطه، از امام صادق (ع) نقل كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 70

سپس خداوند متعال بيان مى كند كه: علت اينكه ابراهيم را دوست خود گردانيده اين نيست كه بدوستى وى نيازى دارد، بلكه به خاطر طاعت ها و كوشش هايى است كه ابراهيم در راه تحصيل خشنودى خداوند، انجام مى داد از اينرو فرمود:

وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ: از آن خداست آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمين است، هم پاداشى آنها و هم مالكيت آنها. بنا بر اين او از همگان بى نياز و همگان را به او نياز است.

وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ مُحِيطاً: او همواره بكردار بندگان احاطه داشته است.

معناى احاطه داشتن اين است كه علم او از همه جهات

كامل و تمام است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 71

جر است به تقدير: «و ما يتلى عليكم من الآيات فى يتامى النساء و فى المستضعفين و فى ان تقوموا لليتامى بالقسط يفتيكم اللَّه فيهن»

بود كه ارث مولود را نمى دادند تا وقتى كه بزرگ مى شد و همچنين ارث زنها را به بهانه اينكه آنها جنگ نمى كنند و دفاع از قبيله و حريم خانواده از عهده ايشان بيرون است، نمى دادند. از اينرو خداوند آيات ارث را نازل فرموده پس مقصود از «لا تُؤْتُونَهُنَّ ما كُتِبَ لَهُنَّ» (آنچه براى ايشان نوشته شده، به ايشان نمى دهيد) همين ارث آنهاست. اين معنى از امام باقر (ع) نيز روايت شده است.

2- از عايشه نقل شده است كه: منظور از «لا تُؤْتُونَهُنَّ ما كُتِبَ لَهُنَّ» مهر آنهاست زيرا آنان مهر دختران يتيم را به ايشان نمى دادند. از اينرو خداوند متعال از اين كار نهى كرده، فرمود: اگر مى ترسيد كه در باره يتيمان عدالت نكنيد، زنان پاكيزه ديگرى را بعقد خود در آوريد. منظور از «ما يُتْلى عَلَيْكُمْ» (چيزى كه براى شما قرائت شده) آيه شريفه: «وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا ...» (همين سوره آيه 3) مى باشد. جبايى نيز همين را اختيار كرده است.

طبرى قول اول را پذيرفته و بر اين قول اعتراضى وارد كرده است كه: مهر از چيزهايى نيست كه بدون زناشويى براى زنان واجب باشد. پس زنى كه ازدواج نكرده مهرى براى او نيست.

3- حسن و قتاده و سدى و ابو مالك و ابراهيم گويند: مقصود از «لا تُؤْتُونَهُنَّ ما كُتِبَ لَهُنَّ» ازدواج است كه در آيه «وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى ...» (سوره نور 32 يعنى عزبها را همسر بدهيد) سفارش شده، زيرا سرپرست دختران يتيم ايشان را از ازدواج منع مى كرد.

اينان گويند: مردى كه دختر يتيمى را در سرپرستى داشت و دختر چندان جالب نبود كه رغبتى بازدواج با او داشته باشد و

در عين حال داراى ثروتى هم بود، او را در خانه حبس مى كرد بانتظار اينكه بميرد و ثروتش را تصاحب كند.

سدى گويد: جابر بن عبد اللَّه انصارى دختر عموى نابينايى داشت كه از پدر مالى به ارث برده بود، جابر خود ميلى بازدواج با او نداشت و او را از ازدواج با ديگران ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 75

هم منع مى كرد. از ترس اينكه همسرش مال را تصاحب كند، از اينرو در اين باره از پيامبر گرامى اسلام سؤال كرد و اين آيه نازل گرديد.

وَ تَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ: بنا بر معناى او 3 يعنى شما ميلى بازدواج با ايشان نداريد و ثروتشان را در اختيارشان قرار نمى دهيد، تا ديگرى بازدواج ايشان تمايل پيدا كند.

پس دو ستم در حق ايشان مى كنيد. يكى اينكه مالشان را نمى دهيد تا ديگرى با ايشان ازدواج كند، ديگرى اينكه خودتان هم با ايشان ازدواج نمى كنيد.

بنا بر معناى 2 يعنى شما ميل داريد كه بخاطر جمالشان يا بخاطر ثروتشان با ايشان ازدواج كنيد.

وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الْوِلْدانِ: و خداوند حكم مى كند شما را در باره صغيران و ضعيفان كه حقوقشان را بدهيد. رسم عرب اين بود كه ارث پسران و دختران صغير را نمى دادند. حكم خداوند در اين باره اين است كه: «وَ آتُوا الْيَتامى أَمْوالَهُمْ» همين (سوره آيه 2 يعنى اموال يتيمان را به ايشان بدهيد.)

وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْيَتامى بِالْقِسْطِ: و نيز خداوند حكم مى كند كه نسبت به يتيمان، در جانشان وارثشان و مالشان و تصرفاتشان و دادن هر حقى كه دارند، چه صغير و چه كبير و چه دختر و چه پسر باشند، عادلانه رفتار نماييد. اشاره

است به آيه: «وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتامى » (همين سوره 3) وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ: شما مردم مؤمن هر گونه عدالت و نيكى كه در باره يتيمان و زنان انجام دهيد و هر اندازه كه به امر خداوند و طاعتش گرايش پيدا كنيد.

فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِهِ عَلِيماً: خداوند بآن همواره دانا بوده و خواهد بود. بنا بر اين شما را طبق عملتان پاداش مى دهد و هيچ چيز نزد او ضايع نمى شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 76

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 79

قبيل نفقه و كسوت و ... بشوهر ببخشد و از اين راه عواطف او را بخويش جلب نمايد تا رشته زناشوى و پيوند خانواده گسسته نشود.

وَ الصُّلْحُ خَيْرٌ: اگر از اين راه ميان زن و شوهر، آشتى برقرار شود، بهتر از اين است كه پس از مدتى الفت و همبستگى، حالا كار بجدايى بكشد.

بديهى است كه اين چنين صلحى بستگى برضا و ميل زن دارد. اگر زن بچنين گذشتها و چشمپوشى ها مايل نباشد، وظيفه مرد است كه نفقه و كسوت و قسمت او را تماماً بدهد و گرنه طلاقش دهد.

اصحاب و تابعين كه در ميان ايشان على ع، ابن عباس، سعيد بن جبير: عطا و سدى و ديگران هستند، چنين گفته اند.

وَ أُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ: در باره معناى اين جمله اختلاف است.

1- ابن عباس و سعيد بن جبير و عطا و سدى گويند: يعنى زنها از اينكه از حقوق خود، چشمپوشى كنند، بخل مى ورزند و ميل دارند همه حقوق خود را بطور كامل استيفا نمايند.

2- ابن وهب و ابن زيد گويند: يعنى هر كدام از زن و شوهر بحق خويش بخل مى ورزند. زن از اينكه از حق و نفقه و كسوت و قسمت و ... چشمپوشى كند، بخل مى ورزد و شوهر از اينكه حقوق زنى را بدهد كه تمايلى به او ندارد، بخلى مى ورزد. اين معنى اعم است.

وَ إِنْ تُحْسِنُوا: خطاب بمردان است. يعنى اگر شما در برابر زنانى كه به آنها علاقه نداريد، نيكى و صبر پيشه كنيد.

وَ تَتَّقُوا: و از ظلم كردن بر ايشان نسبت به نفقه و كسوت و معاشرت پسنديده، خوددارى كنيد. بقولى يعنى:

اگر در گفتار و كردارتان نيكى كنيد و از معصيت خدا بپرهيزيد ...

فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً: خداوند بكردار و رفتار شما نسبت به ايشان آگاه است و آن كردارها را حفظ مى كند و پاداش آن را به شما مى دهد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 80

مى كشاند، در نتيجه از انجام تكاليف واجب خويش- قسمت، نفقه، لباس و معاشرت نيكو- سر باز مى زنيد.

فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ: و سر انجام آنهايى كه مورد علاقه شما نيستند، معلق مى- گذاريد، يعنى در شرايطى قرار مى دهيد كه نه مانند زنان شوهردار هستند و نه مانند زنان بى شوهر، كه آزاد باشند و پى كار خود روند. اين معنى از ابن عباس، حسن، مجاهد، قتاده و ديگران است. از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) نيز روايت شده است.

على بن ابراهيم در تفسير خود گويد: مردى از زنادقه «1» از ابو جعفر احول 2 پرسيد:

چرا آيه: «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً» (همين سوره آيه 3 يعنى اگر بترسيد كه ميان زنان عدالت نكنيد، يك زن بگيريد) و آيه: «وَ لَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ» با هم سازگار نيستند زيرا در آيه قبل مى گويد: اگر بترسيد كه عدالت نكنيد ... و تصديق كرده است كه عدالت ممكن است ولى در اين آيه، گفته است عدالت، ممكن نيست؟ ابو جعفر مى گفت كه از جواب عاجز ماند و موقعى كه بمدينه رفت، مطلب را از امام صادق (ع) سؤال كرد. حضرت فرمود: منظور از عدالت در آيه اول، عدالت در نفقه و منظور از عدالت، در آيه دوم، عدالت در محبت است، زيرا هيچكس قادر نيست كه ميان زنان از لحاظ محبت، عدالت بر قرار كند. ابو جعفر گفت: هنگامى كه مراجعت كردم، اين جواب را به اطلاع آن مرد زنديق رسانيدم. گفت: اين جواب را از حجاز آورده اى.

__________________________________________________

(1)- زنادقه جمع زنديق است كه ظاهراً معرب «زنديك» پهلوى است. برخى احتمال داده اند كه معرب

«صديق» يا «صدوق» يا «زدوكم» عبرى و آرامى است ولى بعيد است. مقصود از زنادقه، مانويان هستند كه به عقيده زردشتيان، به دروغ و فريب، آيين خود را آسمانى خواندند. اما در تاريخ مجادلات اسلام، هر فرد مانوى و هر ثنوى بطور مطلق و هر قائل بنور و ظلمت و كسى كه به آخرت ايمان نداشته باشد و كسى كه بقدم عالم معتقد و حدوث و خلق آن را منكر باشد و كسى كه ايمان ظاهر كند و به باطن كافر باشد، زنديق خوانده شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 82

ابو قلابه از پيامبر روايت كرده است كه: آن بزرگوار، اوقات را ميان زنان قسمت مى كرد و مى فرمود: خدايا، اين است تقسيم من در آنچه قدرت دارم بنا بر اين مرا بر آنچه قدرت ندارم، ملامت مكن.

وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا: اگر در قسمت ميان زنان و بر قرارى مساوات ميان ايشان، از لحاظ نفقه و ... بصلاح گراييد و خدا را در امور زنان مورد نظر قرار دهيد و از انحرافى كه خداوند شما را از آن منع كرده، خوددارى كنيد و يكى را بر ديگرى ترجيح ندهيد ...

فَإِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً: گناهان گذشته شما را- در اين خصوص- اگر توبه كنيد و براه راست بر گرديد و ميان آنها مساوات بر قرار كنيد، مى آمرزد و شما را رحمت مى كند و از كيفر شما چشمپوشى مى كند. هم چنان كه با پيشينيان نيز چنين مى كرد.

امام صادق (ع) بنقل از پدران خود فرمود: پيامبر گرامى اسلام در دوره بيمارى اوقات را ميان زنان تقسيم و ميان آنها گردش مى كرد.

و روايت شده است

كه على (ع) داراى دو همسر بود و روزى كه نوبت يكى از آنها بود، در خانه ديگرى وضو نمى گرفت.

معاذ بن جبل داراى دو همسر بود كه در بيمارى طاعون هر دو با هم جان سپردند.

براى دفن آنها قرعه انداخت تا معلوم شود كه كدام يك را پيش از ديگرى بخاك سپارد.

وَ إِنْ يَتَفَرَّقا يُغْنِ اللَّهُ كُلًّا مِنْ سَعَتِهِ: اگر هر كدام از آنها از مصلحت ديگرى امتناع كند، بطورى كه زن حق خود را در مورد قسمت و نفقه و لباس و حسن معاشرت، بطور كامل بخواهد و مرد هم از اجابت او خوددارى كند و كار آنها بطلاق و جدايى بكشد، خداوند از فضل و روزى بيكران خود هر دو را بى نياز مى گرداند.

وَ كانَ اللَّهُ واسِعاً حَكِيماً: خداوند همواره نسبت به بندگان خويش، داراى فضل بيكران بوده و هست و در تدبيرهاى خود نسبت به ايشان حكيم است اين آيه، دلالت دارد بر اينكه روزى ها همه بدست خداوند است و اوست كه بحكمت خود عهده دار روزى خلايق است. اگر چه گاهى اين روزى را بدست برخى از بندگان خود قرار مى دهد و مثلا روزى زنان را بدست مردان مى دهد كه طبق مشيت و مصلحت اوست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 83

وَ يَأْتِ بِآخَرِينَ وَ كانَ اللَّهُ عَلى ذلِكَ قَدِيراً (133) مَنْ كانَ يُرِيدُ ثَوابَ الدُّنْيا فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ كانَ اللَّهُ سَمِيعاً بَصِيراً (134)

«1»

مِنْ قَبْلِكُمْ: مقصود يهوديان و مسيحيان و جز آنهاست.

وَ إِيَّاكُمْ: و شما مسلمانان را در كتاب آسمانى، قرآن أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ: ما به آنهايى كه پيش از شما داراى كتاب بودند و به شما توصيه كرديم كه از معصيت خدا و مخالفت امر و نهى او اجتناب كنيد، تا گرفتار كيفر، نشويد.

وَ إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ: و اگر شما سفارش خداوند را منكر شويد و مخالفت كنيد، او راست هر چه در آسمانها و هر چه در زمين است و كفران و سر پيچى شما او را ضرر نمى زنند.

اشاره به اين است كه: امر امتها باطاعت و نهى ايشان از معصيت، به خاطر اينكه جمعيت بيشترى بدست آورد و كمكى از آنها بگيرد و بوسيله ايشان رفع نيازى كند، نيست، زيرا مالكيت و سلطنت آسمانها و زمين و همه چيزهايى كه در آنها هستند، از ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 85

اوست. نه ضعيف است كه بخواهد تحصيل نيرو كند، نه محتاج است كه بخواهد رفع حاجت كند و نه عاجز است كه بخواهد، قدرتى بكف آورد. بنا بر اين امرها و نهى هاى او بخاطر نعمت و منت و رحمت او نسبت به ماست.

وَ كانَ اللَّهُ غَنِيًّا حَمِيداً: او هرگز بخلق احتياجى نداشته، بلكه خلق همگى محتاج او هستند. او نسبت به شما كارهايى نيكو كرده و نزد شما نعمتهايى نيكو بوديعت گذارده است كه سزاوار حمد و ستايش است. شما كارى كنيد كه نعمتهاى خداوند دوام پيدا كند و از شما قطع نشود. يعنى از معصيتش بپرهيزيد و بسوى طاعتش بشتابيد. سپس فرمود:

وَ لِلَّهِ

ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا: او حافظ همه چيز است و هيچ چيز از علم او پوشيده نيست و از حفظ و تدبير هيچ چيز خسته نمى شود و با وسعت قلمرو حكومتش به كسى نياز ندارد.

چرا «لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ» سه بار تكرار شد؟

برخى گفته اند: به منظور تاكيد و ياد آورى است. برخى هم گفته اند: بخاطر اين است كه سه مطلب را آشكار سازد:

1- بيان اينكه اطاعت خدا در آنچه دستور مى دهد، واجب است، زيرا حكومت آسمانها و زمين از اوست.

2- بيان اينكه خداوند از مردم بى نياز است و مردم باو حاجت دارند و سزاوار حمد است زيرا حكومت آسمانها و زمين از اوست.

3- بيان اينكه حفظ و تدبير مردم از اوست، زيرا حكومت آسمانها و زمين از اوست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 86

پشت سلمان زد و گفت: «آنان كسان اين، هستند» يعنى ايرانيان عجم.

وَ كانَ اللَّهُ عَلى ذلِكَ قَدِيراً: خداوند همواره بر اين كار قادر بوده و هست و مى تواند قومى را بقومى تبديل كند و مردمى را فانى كند و دوباره باز گرداند. سپس در باره عظمت ملك و قدرت خود و اينكه پاداش دو جهان در كف اوست، مى فرمايد:

مَنْ كانَ يُرِيدُ ثَوابَ الدُّنْيا: آنان كه غنيمت و منافع دنيا را مى خواهند ...

در اينجا از حال كسانى خبر مى دهد كه نسبت به جناب محمد ص اظهار ايمان كردند ولى دو روى و نفاق مى كردند و مقصودشان اين بود كه از مال دنيا بهره اى برگيرند.

فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ: خداوند مالك دنيا و آخرت و پاداش آنهاست. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 87

بنا بر اين مردمى كه جهاد مى كنند، پاداش دنيا و آخرت را مى جويند. اين معنى از ابو على جبايى است.

برخى گفته اند: اين آيه تهديدى است براى منافقان، چه ثواب آنها همان غنايمى است كه در اين دنيا در جنگها بدست مى آورند و امنيت مالى و جانى و خانوادگى كه در پناه اسلام، نصيب ايشان مى شود. ولى در آخرت، ثواب آنها آتش جهنم خواهد بود.

وَ كانَ اللَّهُ سَمِيعاً بَصِيراً: او را همواره صفتى است كه بخاطر آن شنيدنيها را مى شنود و ديدنيها را مى بيند و اين صفت، همان صفت حيات و بى آفت بودن اوست. برخى گفته اند: ذكر اين جمله بخاطر اين است كه بيان كند كه او سخن منافقان را در وقت خلوت، مى شنود و از اسرار آنها و نفاق آنها با خبر است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6،

ص: 88

يعنى سرهاى خود بپيچند و آنها را ببينى كه اعراض كنند) و مثل: «فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ» (سوره حجر 30 يعنى فرشتگان همگى و دسته جمعى سجده كردند) و مثل: «و هنداتى من دونها النأى و البعد» در اينجا كلمه هاى «ناى» و «بعد» داراى يك معنى هستند و مثل: «الفى قولها كذباً و ميناً» كه در اينجا «كذب» و «معين» داراى يك معنى هستند. برخى گفته اند: ممكن است اصل «تلوا» هم «تلووا» باشد و عين الفعل تبديل به همزه و حذف شده باشد.

يا نزديك.

وَ لَوْ عَلى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ: اگر چه شهادت شما بضرر خودتان يا پدر و مادر يا خويشاوندان نزديك تان باشد. مع الوصف، بايد بعدالت قيام كنيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 91

و بدرستى و حق شهادت دهيد و بخاطر ثروت ثروتمندى يا تهيدستى فقيرى از آن انحراف مجوييد، زيرا خداوند متعال در اقامه شهادت ميان آنها مساوات بر قرار كرده و هيچيك را بر ديگرى ترجيح نداده است.

گاهى بخاطر مستمندى كسى كه شهادت به زيان اوست، از راه ترس يا دلسوزى و محبت، از اداى شهادت خود دارى مى كند و از اين راه بفقير ترحم يا به حشمت ثروتمند احترام مى كند، از اينرو خداوند متعال فرمود: «فَاللَّهُ أَوْلى بِهِما» يعنى خداوند به حال غنى و فقير، ناظرتر و اولى است. بنا بر اين از اداى شهادت بزيان فقير، بخاطر ترحم و دلسوزى و از دادن شهادت به نفع ثروتمند، به خاطر اينكه از مال مورد شهادت بى نياز است خود دارى نكنيد، زيرا خداوند متعال شما را به اين كار امر كرده است و ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 92

مى دانيد كه غنى بى نياز و فقير مستمند است. شما وظيفه داريد كه اوامر خدا را رعايت كنيد كه او بمصالح بندگان از شما داناتر است.

فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى : در اداى شهادت، از هواى نفس پيروى مكنيد و بزيان كسانى كه ميان شما نگرانى و عداوت است، شهادت مدهيد يا از اداى شهادت بسود ايشان بخاطر غرضى از اغراض، خوددارى مكنيد و بخاطر تمايل قلبى كه بحكم دوستى يا خويشاوندى به كسى داريد، بسود او گواهى مدهيد.

أَنْ تَعْدِلُوا: بخاطر اينكه در شهادت، براه عدالت گام نهيد.

فراء گويد: اين جمله، نظير اين است كه گفته شود: «از هوى نفس پيروى مكن تا خدا خشنود باشد». برخى هم «أَنْ تَعْدِلُوا» را از عدول و انحراف دانسته اند بنا بر اين معناى جمله اين است كه: «از هواى نفس بخاطر انحراف از حق يا در راه عدول از حق، پيروى منماييد» وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا: و اگر از اداى شهادت، مسامحه و خوددارى

كنيد ... اين معنى از ابن عباس و مجاهد است.

ابن عباس و سدى گويند: خطاب، متوجه حكام و زمامداران است. يعنى اگر شما حاكمان از قضاوت بسود يكى از دو طرف دعوى خوددارى كنيد و از يكى متوجه ديگرى شويد ...

ابن زيد و ضحاك گويند: يعنى اگر شهادت را تبديل كنيد و آن را كتمان نماييد ..

فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً: خداوند به اقامه شهادت و تحريف آن و اعراض از آن آگاه است.

في تفسير القرآن، ج 6، ص: 94

آوردند، همانطورى بكتاب هاى آسمانى پيشين ايمان آورده اند. منظور از كتابهاى آسمانى پيشين، توارت و انجيل است كه با ايشان بود. اينكه به آنها دستور مى دهد كه آن كتابها را تصديق كنند، اگر چه بآنها تصديق داشتند، بخاطر يكى از دو جهت است:

1- در تورات و انجيل صفات پيامبر گرامى اسلام ذكر و سفارش شده است كه او را تصديق نمايند پس اگر كسى تصديق پيامبر اسلام و قرآن نكند. تصديق تورات و انجيل نيز نكرده است زيرا تكذيب قرآن، تكذيب تورات و انجيل است.

2- خداوند متعال، ايشان را مامور كرده است كه به محمد و قرآن و انجيل اقرار كنند و لازمه چنين اقرارى، اقرار به نبوت و رسالت حضرت عيسى (ع) است. مؤيد آن روايتى است كه از ابن عباس نقل شده كه: اين آيه در باره مؤمنان اهل كتاب: عبد اللَّه بن سلام و اسد بن كعب و اسيد بن كعب و ثعلبة بن قيس و خواهر زاده عبد اللَّه بن سلام و يامين بن يامين كه از بزرگان اهل كتاب هستند، نازل شده است. اينان به پيامبر اسلام عرض كردند: ما به تو و كتاب تو و موسى و تورات و عزيز ايمان مى آوريم و به كتابها و پيامبران ديگر كفر مى ورزيم، از اينرو به آنان گفته شد: ايمان بياوريد به خدا و ...

و آنها بر طبق امر خدا ايمان آوردند.

وَ مَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ: كسى كه منكر خدا شود يا او را شبيه خلق شناسد يا امر و نهيش را اطاعت نكند و ملائكه را منكر شود

يا مثل آنان كه آنها را دختران خدا خواندند، در مقامى پست قرار دهد و منكر كتب آسمانى و پيامبران خدا و روز قيامت شود.

فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِيداً: از حق دور شده و از راه راست فاصله گرفته است.

حسن گويد: گمراهى بعيد آن است كه قابل ائتلاف نباشد و مقصود اين است كه:

آنكه بمحمد كفر بورزد و نبوتش را منكر شود، گويى همه دين را منكر شده است زيرا ايمان هيچكس صحيح نيست، مگر بوسيله ايمان به پيامبر گرامى اسلام و قرآن در حقيقت اين آيه تهديدى است براى اهل كتاب و اعلامى است به آنها در خصوص اينكه اقرار آنها به يكتايى خدا و فرشتگان و كتب آسمانى و پيامبران، بدون اقرار ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 95

برسالت حضرت محمد ص، نتيجه اى براى آنها ندارد و وجود و عدم آن يكسان است.

قول از قتاده است.

2- مقصود كسانى است كه به موسى ايمان آوردند، آن گاه پس از موسى كافر شدند، سپس بعزيز ايمان آوردند، سپس به عيسى كافر شدند و پس از آن بر كفر خود نسبت به پيامبر گرامى اسلام، افزودند. اين قول از زجاج و فراء است.

3- مقصود، طايفه اى از اهل كتاب است كه مى خواستند گروهى از اصحاب پيامبر گرامى اسلام را دچار شك و حيرت سازند. از اينرو پيش آنان اظهار ايمان مى كردند، سپس مى گفتند: براى ما شبهه تازه اى پيدا شده است و كافر مى شدند و از راه پايدارى و ثبات بر كفر تا هنگام مرگ بر كفر خود مى افزودند. اين قول از حسن است. و مؤيد اين معنى است آيه: «وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» (سوره آل عمران 72 يعنى طايفه اى از اهل كتاب گفتند در اول روز به قرآن ايمان آوريد و در آخر روز كفر بورزيد، شايد مسلمانان تغيير عقيده دهند) 4- مجاهد و ابن زيد گويند: مراد منافقانى است كه: ايمان مى آوردند، سپس مرتد مى شدند آن گاه ايمان مى آوردند و سر انجام كافر مى شدند و بر كفر خود جان مى سپردند.

ابن عباس گويد: هر منافقى كه معاصر پيامبر گرامى اسلام، بوده، داخل در اين آيه است.

لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ: اينان را خداوند با اظهار ايمان نمى آمرزد، زيرا اگر باطن آنان مانند ظاهرشان بود، پس از ايمان كافر نمى شدند.

وَ لا لِيَهْدِيَهُمْ سَبِيلًا: و آنها را براه بهشت، هدايت نمى كند، چنان كه بعداً فرموده است: «وَ لا لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقاً إِلَّا طَرِيقَ جَهَنَّمَ» (همين سوره 169) يعنى آنها

را براهى جزء راه جهنم، هدايت نخواهد كرد. ممكن است مقصود اين باشد كه خداوند آنها را ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 99

خوار مى سازد و لطف خود را بخاطر همان كفر پيشين، شامل حالشان نمى سازد. سپس فرمود:

بَشِّرِ الْمُنافِقِينَ: اى محمد ص آنها را خبر ده بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً: كه براى ايشان در آخرت، عذابى دردناك است، اگر بر كفر و نفاق خود بميرند.

قدرت بر انكار و مخالفت داريد، با ايشان مخالفت نمى كنيد و از رفتار آنان كراهتى نشان نمى دهيد و چون بر كفر ايشان راضى هستيد، كافريد، زيرا رضايت بر كفر، خود كفر است.

باشد كه صداى آنها را بشنود، مانعى ندارد. حرام اين است كه با آنها منشيند و گفتار آنها را مورد انكار قرار ندهد. و نيز گويد: آيه دلالت دارد بر بطلان قول كسانى كه نفى عرض مى كنند و مى گويند: غير از جسم، چيزى وجود ندارد! زيرا مى گويد:

تا در حديثى ديگر خوض كنند و اثبات مى كند كه غير از آنچه آنها مى گويند و معتقدند، چيزى ديگر هم وجود دارد، كه همان عرض است.

إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقِينَ وَ الْكافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعاً: خداوند در روز قيامت. اهل كفر و نفاق را در آتش جهنم گرد مى آورد و آنها را مورد عقاب قرار مى دهد، چنان كه در دنيا بر دشمنى مومنان اتفاق كردند و براى مخالفت با ايشان، پشتيبان يكديگر بودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 104

شما داريم فراموش مكنيد. آرى در برابر صولت مومنان، ما از شما دفاع كرديم و بخاطر شما آنها را سركوبى داديم و هم چنان به جاسوسى هاى خود ادامه داديم تا آنها را از شما منصرف گردانيديم و شما پيروز شديد.

فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ: در اينجا خداوند سبحان از خودش خبر مى دهد به اينكه: روز قيامت ميان مردم حكم مى كند و ميان آنها بحق فيصله مى دهد.

وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا: گفته اند: در باره اين جمله، اقوالى است:

1- ابن عباس گويد: يعنى خداوند، يهود را بر مؤمنان پيروزى و غلبه نداده است.

2- سدى و زجاج و بلخى گويند: يعنى خداوند، براى مردم كافر بر مؤمنان، غلبه منطقى و استدلالى قرار نداده است. اگر چه ممكن است اهل كفر، از نظر قدرت و نيرو، بر اهل ايمان غالب آيند، لكن از لحاظ دليل و منطق، در برابر اهل ايمان پايشان چوبين است.

جبايى گويد: اگر آيه را حمل كنيم بر اينكه مقصود، غلبه است، مانعى ندارد، زيرا در صورتى اين مانع، مى تواند ارزشى داشته باشد كه غلبه كافران را خداوند، خواسته و قرار داده باشد. در حالى كه چنين نيست، زيرا خداوند كار زشت نمى كند. بالعكس غلبه مؤمنان بر اهل كفر، ممكن است از جانب خداوند باشد، زيرا مانعى نيست كه نسبت آن بخداوند داده شود.

برخى گفته اند: يعنى خداوند براى كافران در آخرت، غلبه قرار نداده است، زيرا بدنبال جمله: «فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ قرار گرفته است. بدين ترتيب منظور خداوند اين است كه اگر اهل كفر را بر اهل ايمان از راه قتل و غارت و اسير- كردن، غلبه اى باشد، لكن در روز

قيامت، هيچگونه غلبه اى بر ايشان ندارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 106

نمى دهند.

تنها منظورشان اين است كه موقعيت خود را در ميان جامعه اسلامى حفظ كنند و از كيفر قتل و مصادرة اموال مصون بمانند. هر گاه مسلمانان آنها را ببينند، نماز مى خوانند و چهره بر خاك مى سايند و هر گاه كسى آنها را نبيند و مسلمانى نباشد كه عمل اين سالوسهاى متظاهر را بنگرد، از خواندن نماز سر باز مى زنند. اين معنى از قتاده و ابن زيد است.

عياشى به اسناد خود از امام صادق نقل كرده است كه: از پيامبر بزرگوار اسلام پرسيدند: نجات در چيست؟ فرمود: نجات در اين است كه با خداوند، خدعه نكنيد كه خداوند نيز با شما خدعه مى كند- يعنى كيفر خدعه شما را مى دهد- زيرا هر كس با خداوند خدعه كند، كيفر خدعه خود را از جانب خداوند متعال مى بيند و اگر متوجه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 109

باشد، نفسش نيز با وى خدعه مى كند. پرسيدند: چگونه انسان، با خداوند خدعه مى كند؟

فرمود: به امر خداوند، عمل مى كند و از اين عمل، غير خدا را قصد مى كند. بنا بر اين از ريا و تظاهر بپرهيزيد كه ريا، شرك است. ريا كار را در روز قيامت، به چهار نام مى خوانند، كافر، بدكار، فريبكار و زيانكار و به او مى گويند: عملت زايل و اجرت باطل گرديد و امروز ترا بهره و نصيبى نيست، پس مزدت را از كسى بخواه كه براى او و به خاطر او عملى را انجام داده اى.

وَ لا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا

: و كمى خدا را ذكر مى كنند. يعنى خدا را با نيت خالص ياد نمى كنند و اگر با نيت خالص، خدا را ياد مى كردند، كم نبود

بلكه بسيار بود. علت اينكه ذكر آنها را كم، توصيف كرده، اين است كه براى غير خداست. اين معنى از حسن و ابن عباس است.

ابو على جبايى گويد: يعنى آنان خدا را بذكر آسان، ياد مى كنند و از كارى چون تكبير و چيزهايى كه بلند گفته مى شود، بر زبان مى آورند و تسبيح و قرائتى كه آهسته گفته مى شوند، ترك مى كنند.

برخى هم گفته اند: ذكر آنها را قليل دانسته، بخاطر اينكه مقبول درگاه خداوند نيست و هر چه نزد خداوند مردود شناخته شود، اندك است.

مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذلِكَ: آنان ميان كفر و ايمان، سرگردان شده اند. گويى آنها را سرگردان كرده اند، در حالى كه در حقيقت، عامل اين سرگردانى خود ايشانند.

برخى گفته اند منظور اين است كه آنان از هر دو طرف، مطرود هستند، نه از اين گروهند نه از آن گروه. بنا بر اين، كلمه از «ذب» بمعناى طرد، مى باشد.

خداوند آنها را اين چنين وصف مى كند كه: در دين خود حيرانند و تصميم قاطعى ندارند. نه بصيرتى دارند كه بسوى اهل ايمان گرايند و نه در گمراهى خود قاطعند كه در صف كافران، تمركز پيدا كنند. پيامبر گرامى اسلام فرمود: «آنها بگوسفندى مى مانند كه ميان دو گله، سر گردانند، گاهى به اين طرف نگاه مى كند و گاهى به آن طرف و نمى داند كه از كدام يك، پيروى نمايد!»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 110

لا إِلى هؤُلاءِ وَ لا إِلى هؤُلاءِ: در حقيقت، نه با اين گروهند، نه با آن گروه.

همچون مردم مؤمن، اظهار ايمان مى كنند و همچون مردم مشرك، كفر را در دل، پنهان مى سازند. پس با هيچيك از آنها نيستند، زيرا مردم مؤمن، همانطورى

كه اظهار ايمان مى كنند، ايمان را در دل پنهان مى كنند و مردم مشرك، همانطورى كه كفر را در دل پنهان مى كنند، بزبان هم اظهار مى دارند.

وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِيلًا: آنان كه خداوند گمراهشان كند، براى آنها راهى و مذهبى نمى يابى. ما در سوره بقره، ذيل آيه: «وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ» (آيه 26) به تفصيل در باره گمراه كردن خداوند، سخن گفته ايم و تكرار آن لزومى ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 111

شخص را به حضيض و و فلان شخص را به عرش رسانيد و مقصودشان اين است كه: يكى را از لحاظ مقام دچار انحطاط و ديگرى را به اوج رسانيد و صحبت از مسافت و زير و بالا نيست.

وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِيراً: و تو اى محمد ص، براى اين منافقان، ياورى نمى يابى كه آنها را از عذاب خدا نجات بخشد، زيرا خداوند آنها را در پايين ترين طبقات آتش قرار داده است. سپس استثنا كرده، فرمود:

إِلَّا الَّذِينَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا، مگر آنان كه از نفاق، توبه كنند و نيتهاى خود را اصلاح نمايند و بقولى در آينده هم بر توبه خود ثابت بمانند ...

وَ اعْتَصَمُوا بِاللَّهِ: و بكتاب خدا چنگ بزنند و فرستادگان خدا را تصديق كنند و بقولى بخداوند اعتماد جويند ...

وَ أَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ: و از خدايان باطل تبرى جسته، دين خود را براى خداوند ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 114

يكتا خالص گردانند. حسن گويد: يعنى با ايمان خود رحمت و خشنودى خدا را از روى اخلاص بجويند.

فَأُولئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ: آنان هنگامى كه اين كارها را بكنند، با مؤمنان در بهشت و جايگاه كرامت، خواهند بود.

وَ سَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْراً عَظِيماً: كلمه «سوف» در زبان عرب، براى وعده و تطميع به كار مى رود. لكن در مورد خداوند، حتمى و لازم است، زيرا او- كريمترين كريمان بوده و وعده كريم، قطعى است. در مورد غير از منافقان شرط توبه و اصلاح و اعتصام، نكرده است و فقط اين شرط در مورد منافقان مى باشد. و انگهى پس از آن نيز، شرطى ديگر افزوده و آن اخلاص است، زيرا نفاق گناه

قلب و اخلاص توبه قلب است. سپس فرمود «فَأُولئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ» يعنى آنها با مؤمنانند و نفرمود آنها مؤمن يا از مؤمنانند و اين نشان غليظ و خشم خداوند بر ايشان است. پس از آن در بيان پاداش مؤمنان كلمه «سوف» را كه براى وعده دور است بكار برد، زيرا اكنون منافقان- كه توبه كرده اند- بآنها ضميمه شده اند. اين در صورتى است كه مقصود همه مؤمنان باشد، اعم از كسانى كه زمانى كافر بوده يا نبوده اند. اين احتمال نيز وجود دارد كه مقصود، افزونى ثواب، براى كسانى باشد كه سابقه كفر و نفاق نداشته باشند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 115

معنى از حسن و سدى است و از امام باقر (ع) نيز روايت شده است و نظير آن «وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا» است (سوره شعراء 227 يعنى بعد از اينكه به آنها ظلم شد، انتقام گرفتند) حسن گويد: هر گاه به كسى گفته شود:

زانى، نبايد گوينده را با اين كلمه يا كلماتى نظير آن، پاسخ گويد.

2- يعنى خداوند دوست ندارد كه انسان آشكارا مردم را در مقابل كسى بسيج كند، مگر اينكه مظلوم واقع شده باشد كه در اين صورت خداوند كراهتى ندارد.

اين معنى از ابن عباس است و نزديك به آن قول قتاده است: «پسنديده نيست بلند كردن صدا به آنچه غير را ناپسند آيد، مگر مظلوم كه مى تواند در برابر ظالم، صدا را بلند كند و از خدا و مردم كمك بخواهد».

3- خداوند دوست ندارد كه: «كسى ديگرى را مذمت كند يا از دست او شكايت كند يا او را بزشتى ياد كند، مگر اينكه مظلوم شده باشد، بنا بر اين جايز است كه از دست ظالم شكايت كند و كار او را ظاهر سازد و بزشتى رفتار او را ياد كند، تا مردم از او بپرهيزند.

وَ كانَ اللَّهُ سَمِيعاً عَلِيماً: خداوند سخنان زشت را مى شنود و راستگو و دروغگو را مى شناسد و هر يك را بعملش پاداش يا كيفر مى دهد.

همچنين اين آيه، مردم را به اخلاق پسنديده، ترغيب و از كشف عيبهاى مردم، نهى مى كند و خبر مى دهد كه ذات بيهمتاى خداوند از اراده زشتى ها منزه است، زيرا دوستى چيزى بمعناى اراده آن چيز است و چون خداوند، بحكم اين آيه، زشتى را دوست ندارد، اراده آن را هم ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 119

سپس همه افراد مكلف را مخاطب ساخته، فرمود:

إِنْ تُبْدُوا خَيْراً: اگر خير را آشكار سازيد و در باره كسى كه به شما نيكى كند، آشكارا سخن پسنديده بگوئيد و بدينوسيله از او سپاسگزارى كنيد ...

أَوْ تُخْفُوهُ: يا اينكه از آشكار كردن آن خوددارى كنيد. برخى گفته اند: يعنى اگر كار نيكو را انجام دهيد يا قصد انجام دادن آن داشته باشيد ... و برخى گفته اند.

منظور از خير، مال است: يعنى اگر آشكارا يا در نهان صدقه بدهيد ...

أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ: يا اينكه از كسانى كه به شما بدى كنند، با داشتن قدرت انتقام در گذريد و آشكارا در باره او سخن بدى را كه خداوند شما را در گفتن آن مجاز دانسته است، نگوييد ...

فَإِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا قَدِيراً. خداوند نسبت به خلق خود و معاصى ايشان، عفو كننده و نسبت به انتقام ايشان قادر است.

در اين آيه، خداوند مردم را ترغيب مى كند كه با داشتن قدرت انتقام و كيفر از بد كار در گذرند، زيرا خداوند با كمال قدرت خود، از گناهان بيشترى از ايشان، عفو مى كند كه قابل مقايسه با گناه و بدى شخص بد كار نيستند.

در آيه پيش نيز داد خواهى مردم را در برابر ستمكاران، در صورتى كه از حد ظلم ظالم و

موجبات شرعى تجاوز نكند، مباح شمرده شد.

كافر قلمداد مى كند، تاكيد است، تا كسى توهم نكند كه با اعتقاد به بعضى از پيامبران، از صف كفار خارج مى شوند و در صف مؤمنان داخل مى گردند.

وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ عَذاباً مُهِيناً: و براى كافران عذابى خوار كننده و ذلت آور، مهيا كرده ايم.

وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ: و آنان كه خدا را تصديق و بيكتايى او اعتراف و به رسالت پيامبرانش اقرار مى كنند ...

وَ لَمْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ: و ميان آنها تفرقه نمى افكنند، بلكه بهمگى ايمان مى آورند ...

أُولئِكَ سَوْفَ يُؤْتِيهِمْ أُجُورَهُمْ: بزودى پاداشهاى آنان را مى دهيم. در اينجا پاداش را با كلمه «اجور» (مزدها) بيان مى كند براى دلالت بر اينكه آنان در حقيقت، استحقاق اجر دارند. يعنى ثوابى كه آنها بخاطر ايمان بخدا و پيامبران، استحقاق دارند، به ايشان مى دهيم.

وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً: خداوند آمرزنده كسانى است كه داراى چنين صفتى باشند و همه معصيتهاى گذشته ايشان را مى بخشد. و نيز خداوند متعال بفضل و رحمت خويش، آنها را مورد لطف قرار داده، بسوى بهشت رهنمون مى گردد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 123

مثل «إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ» (اعراف 163) و اين مؤيد قرائت سوم است و هم بصورت باب افتعال استعمال شده، مثل: «اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ (سوره بقره 65) و اين مؤيد و دليل قرائت اول و دوم.

موسى را ثابت كنند، ولى آنها به اين مطالب، قانع نبودند.

فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً: گفتند: خدا را آشكارا بما نشان ده.

فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ: با اين سخن بر خود ستم كردند و ايشان را صاعقه اى فرا گرفت. ما داستان ايشان و همچنين تفسير بيشتر مطالب آيه را در سوره بقره، ذيل آيه: «لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً (آيه 55) و آيه: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَكُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَكُمُ الطُّورَ» (آيه 63) بيان كرده ايم.

ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ: سپس گوساله را خدا پنداشتند و بعبادت آن پرداختند، بعد از آن كه دلايل آشكارا بر آنها نازل شده بود. بدينترتيب خداوند پرده از روى جهل و عناد يهوديان بر مى دارد.

فَعَفَوْنا عَنْ ذلِكَ: با اينكه جرم آنها بزرگ بود، ما آنها را عفو كرديم. در- اينجا خداوند از رحمت بى پايان و مغفرت و نعمت كامل خود خبر داده، اعلام مى كند كه هيچ جرم و خيانتى، «اندر خور عفو» و رحمت و مغفرت او نيست.

وَ آتَيْنا مُوسى سُلْطاناً مُبِيناً: و موسى را دليلى و حجتى آشكار داديم كه بر راستى و درستى نبوتش، دليل آشكار باشد.

وَ رَفَعْنا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِيثاقِهِمْ: و هنگامى كه از پيروى تورات، سر باز زدند و از پذيرفتن سخنان موسى خوددارى كردند، كوه طور را بواسطه پيمانى كه با خداوند، در عمل به تورات، بسته بودند، بر سرشان بر افراشتيم. ابو على جبايى گويد: آنان بوسيله پرستش گوساله، عهدى كه با خداوند در باره عمل به تورات بسته بودند، زيرا پا گذاشتند و خداوند بكيفر آن عهد شكنى، كوه را بر سرشان بر افراشت. ابو مسلم گويد: بواسطه ترجمه مجمع

البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 127

عهدى كه با خداوند بسته بودند، خداوند به آنها پاداش داد و كوه را بر سرشان بر- افراشت، تا ايشان را در برابر اشعه سوزان خورشيد، سرمايه اى باشد. لكن اين- قول، با گفته همه مفسران مخالف است.

وَ قُلْنا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً: و به آنها گفتيم سجده كنان، از آن در وارد شويد، شرح اين مطلب در سوره بقره (ذيل آيه 58) گذشته است.

وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِي السَّبْتِ: در روز شنبه، به آنچه بر شما حرام شده است،- تجاوز مكنيد. قتاده گويد: خداوند آنها را امر كرده بود كه در روزهاى شنبه ماهى نخورند خوردن چيزهاى ديگر را بر ايشان مباح كرده بود.

وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً: و از آنها عهدى محكم و مؤكد گرفتيم كه اوامر الهى را گردن نهند و از نهى هاى او اطاعت كنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 128

نظير اين است كه قرآن مجيد، مى گويد: «وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ» (سوره مؤمنون 117 يعنى كسى كه با خداوند يگانه، خدايى ديگر بخواند، كه برهانى بر آن ندارد) بديهى است كه خدايان مجعول و ساختگى دليل و برهانى ندارند. منظور اين است كه: «شرك بطور حتم بى دليل است، وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ: تفسير اين جمله، در سوره بقره (آيه 88) گذشت.

بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْها بِكُفْرِهِمْ: خداوند بر دلهاى آنان به سبب كفرشان، مهر زده است. در باره معناى «طبع» و «ختم» نيز در سوره بقره (آيه 7) گفتگو كرديم.

فَلا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا: بنا بر اين، از چنين مردمى انتظار ايمان و گرايش بسوى حق نيست، جز اينكه بكمى از حقايق آسمانى ايمان مى آورند، ممكن است اين استثناء مربوط به كسانى باشد كه از ايشان نفى ايمان شده است و بنا بر اين مقصود اين است كه تنها گروه قليلى از آنها ايمان مى آورند، نه همه آنها. گويى خداوند، با علم به- اينكه در آتيه، گروه معدودى از آنان ايمان مى آورند، آنها را از آن اكثريت معاند، كه از بى ايمانى آنان خبر داده است، استثناء مى كند: جماعتى از مفسران، مثل قتاده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 131

و ... بر اين عقيده اند برخى بر آنند كه «فَبِما نَقْضِهِمْ» به «فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ» (آيه 153) بستگى دارد. يعنى: آنان را صاعقه، فرا گرفت بخاطر ظلمشان و بخاطر پيمان شكنى هايشان و ... بنا بر اين آيه، تابع و دنباله آن آيه است.

طبرى گويد: اين آيه، ارتباطى بآيات قبل ندارد و منظور اين است كه: بواسطه

اين كارهاى قبيح آنها را لعن و غضب كرديم. علت اينكه: كلمه «لعن و غضب» صريحا در كلام نيامده، اين است كه: از جمله: «بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْها بِكُفْرِهِمْ مى توان آنها را حدس زد و فهميد! زيرا كسى كه بر دلش مهر خورده، بطور قطع، ملعون و مغضوب است. دليل ما بر اين مطلب اين است كه: بلاى صاعقه، در عهد موسى بر يهود نازل گرديده بود و پيامبركشى آنان و افتراى شرم آورى كه بمريم عذرا بستند و ادعاى قتل حضرت عيسى، مدتها بعد از عهد موسى بود و شكى نيست كه نازل شدن صاعقه بر آنان نه به خاطر گناهى بود كه بعدا ديگران مرتكب شدند.

پس دانستيم كه كسانى كه اين ادعا را مى كردند و اين ياوه ها را مى بافتند، غير از كسانى بودند كه دچار صاعقه شدند.

ايراد طبرى متوجه كسانى است كه آيه را مربوط به دنباله آيات پيش مى دانند لكن بر مثل زجاج وارد نيست. بلكه قول او قويتر است زيرا مستلزم تقدير محذوفى نيست.

وَ بِكُفْرِهِمْ: يكى ديگر از اعمال قبيح آنان، انكار رسالت عيسى ع بود.

وَ قَوْلِهِمْ عَلى مَرْيَمَ بُهْتاناً عَظِيماً: عظيم ترين و شنيع ترين دروغى كه به حضرت مريم نسبت دادند و او را متهم بزنا كردند، يكى ديگر از گناهان آنهاست. چنان كه ابن عباس و سدى گويند.

كلبى گويد: عيسى از قومى مى گذشت. گفتند: اينك ساحرى پسر زنى ساحره و زناكارى پسر زن زناكار، پيش شما مى آيد. عيسى سخن آنان را شنيده، گفت: خدايا تويى پروردگار من، تو آفريدگار منى. من خودم بميل خود پيش آنها نيامده ام. خدايا ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 132

هر كه مرا

و مادرم را دشنام گويد، لعنت كن. خداوند دعاى عيسى را مستجاب كرد و آنها را بشكل خوك در آورد! وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ: ديگر اينكه ادعا مى كردند:

عيسى بن مريم را آنان كشته اند. كلمه «رَسُولَ اللَّهِ» نه از گفتار ايشان است، زيرا اگر برسالت اقرار مى كردند، او را نمى كشتند. اگر هم از گفتار ايشان است، يعنى:

«عيسى بن مريم كه به گمان خود رسول خدا بود».

وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ: در حالى كه آنان عيسى را نكشته و بدار نياويخته بودند، بلكه بر آنها مشتبه شده بود.

چگونه عيسى بر آنها مشتبه شد؟

ابن عباس روايت كند كه: چون خداوند كسانى را- كه بعيسى و مادرش دشنام داده بودند- مسخ كرد، يهودا كه رئيس يهوديان بود مطلع شد و ترسيد كه عيسى در باره خودش نيز دعا كند، از اينرو يهوديان را گرد آورد و آنها را بر قتل عيسى هماهنگ ساخت. خداوند، جبرئيل را به يارى وى فرستاد. چنان كه قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» (سوره بقره 87 يعنى ما عيسى را به روح القدس تاييد كرديم) يهوديان اطراف عيسى را محاصره و آغاز پرسش كردند. عيسى فرمود: خداوند شما يهوديان را دشمن مى دارد. در اين وقت بعزم كشتن، به او حمله ور شدند، لكن جبرئيل او را وارد پناهگاهى كرد كه در سقف آن روزنه اى بود و از آنجا او را به آسمان برد.

يهودا يكى از همدستان خود- طيطانوس- را مأمور كرد كه داخل پناهگاه گردد و عيسى را خارج گرداند، لكن عيسى را در آنجا نيافت و مدتى متحير بماند. آنها گمان

مى كردند كه وى در آنجا مشغول جنگ با حضرت عيسى است. خداوند او را به شباهت عيسى در آورد و چون خارج شد او را بجاى عيسى بدار آويختند و بكشتند.

برخى گفته اند: او از لحاظ صورت، شبيه عيسى شده بود، لكن از لحاظ بدنى به او شباهت نداشت، برخى گفتند: صورت، همان صورت عيسى و جسد، جسد طيطانوس است. برخى گفتند: اگر اين طيطانوس است، عيسى كجاست و اگر عيسى است طيطانوس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 133

كو؟! و همين مطلب موجب اشتباه آنان شده بود.

وهب بن منبّه گويد: عيسى با هفت تن از حواريون در خانه اى بودند كه آنان خانه را محاصره كردند. وقتى بدرون خانه قدم نهادند، خداوند همه آنان را شبيه عيسى گردانيد. آنها گفتند: ما را جادو كرده ايد!. عيسى را نشان دهيد، يا اينكه همه شما را مى كشيم. عيسى فرمود: كدام يك از شما امروز، جان خود را به بهشت مى فروشد؟! مردى بنام «سرجس» گفت: «من» سپس بيرون شتافت و خود را عيسى معرفى كرد و آنها بى رحمانه بروى تاخته، او را بكشتند و بدار آويختند و خداوند همان روز عيسى را به آسمان برد. مجاهد و قتاده و ابن اسحاق نيز چنين گفته اند. لكن در باره تعداد حواريون اختلاف كرده اند. هيچ يك از آنان- جز وهب- نگفته است كه همه حواريون، شبيه عيسى شدند، بلكه گفته اند: يكى از آنان به شباهت وى در آمدند و عيسى از ميان ايشان به آسمان رفت.

طبرى گويد: گفته وهب، قوى تر است، زيرا اگر يكى از آنان شبيه عيسى شده بود- با توجه به اينكه عيسى به آنها گفته بود

كه: هر كدام از شما شبيه من بشود، داخل بهشت خواهد شد و آن گاه عيسى در برابر چشمشان به آسمان برده شد- عيسى بر ايشان مشتبه نمى شد بلكه تنها بر خود يهود مشتبه مى شد. لكن خداوند، همه آنان را شبيه عيسى گردانيد و هنگامى كه يكى از آنان را كشتند، بر خود ايشان نيز مشتبه شد.

ابو على جبايى گويد: سران يهود، شخصى را گرفتند و در جاى بلندى بدار آويختند و به كسى اجازه ندادند كه به آن جا نزديك گردد. سپس در ميان مردم منتشر كردند كه عيسى را كشته اند. اينكار را از ترس عوام كردند، زيرا هنگامى كه وارد خانه شدند، عيسى به آسمان رفته بود و ترسيدند كه اگر اين قضيه را فاش كنند، مردم به حضرت عيسى ع ايمان آورند. قاتلان عيساى ساختگى در اين باره اختلافى نداشتند، اختلاف در ميان ساير يهوديان بود.

برخى گفته اند: يكى از حواريون، بنام «بودس زكريا بوطا» كه در ميان مسيحيان، ملعون شمرده شده است، مرد منافقى بود كه سى درهم رشوه گرفت و آنها را ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 134

براى كشتن عيسى رهنمون گرديد. پس از اين جنايت، وى نادم شد و خودكشى كرد.

بعضى از مسيحيان گويند: وى همان بود كه بر يهوديان مشتبه گرديد و به جاى عيسى بدار آويخته شد، در حالى كه مى گفت: من عيسى نيستم. من همان كسى هستم كه شما را راهنما شدم! سدى گويد: آنها عيسى را با ده تن، زندانى كردند. يكى از آنان داخل زندان شد و خداوند او را بشكل عيسى در آورد آنها او را كشتند و عيسى به

آسمان رفت.

وَ إِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ: جبايى گويد: يعنى عوام يهود، در باره او دچار شك و اختلاف شدند، زيرا علماى ايشان مى دانستند كه عيسى كشته نشده است.

برخى گفته اند: منظور اين است كه: جماعتى در باره عيسى اختلاف كردند- برخى گفتند: او را كشتيم و برخى گفتند: نكشتيم.

ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ: آنان در باره كسى كه او را كشته بودند، يقين نداشتند تنها بصرف گمان او را بقتل رسانيده بودند. و گمان مى كردند عيسى را كشته اند.

علت اينكه براى آنها ترديد پيدا شد، اين بود كه شماره كسانى كه در خانه بودند، مى دانستند. هنگامى كه وارد خانه شدند، يكى از آنها را نديدند و عيسى بر ايشان مشتبه شد، از اينرو يكى از آنان را باحتمال اينكه عيسى است، بقتل رسانيدند.

اين مطلب بنا بر عقيده كسانى صحيح است كه گويند: همراهان عيسى در موقع آمدن يهوديان متفرق نشده بودند. لكن كسانى كه مى گويند: در آن موقع، آنها متفرق شده بودند، مى گويند منشا اختلاف و اشتباه يهوديان اين بود كه شخصى كه باقى مانده بود و بقتل رسانيدند، نمى دانستند عيسى بود يا ديگرى! حسن گويد: يعنى آنان در باره عيسى اختلاف كردند. گاهى مى گفتند: او بنده خداست و گاهى مى گفتند: او پسر خداست! و گاهى مى گفتند: خداست!! زجاج گويد: معناى اختلاف مسيحيان اين است كه: دسته اى مى گفتند: او خداست و مقتول نيست و دسته اى مى گفتند: خدا نيست و كشته شد.

وَ ما قَتَلُوهُ يَقِيناً: در باره اين ضمير (ه) اختلاف است. برخى گويند: مرجع آن ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 135

«ظن» است. يعنى بطور يقين، گمان خود

را و آنچه احتمال مى دادند، نكشتند. اين معنى از ابن عباس و جويبر است و خلاصه آن اين است كه آنها بگمان خود عيسى را كشته بودند، حال آنكه بطور يقين ديگرى را كشته بودند. برخى گويند: مرجع ضمير عيسى است. يعنى يقيناً و محققاً عيسى را نكشتند. حسن گويد: مقصود خداوند متعال اين است كه كشتن عيسى را بطور تحقيق و يقين، انكار كند.

بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ: بلكه خداوند عيسى را بسوى خود بالا برد و آنها او را نكشته و بدار نزده بودند. تفسير اين جمله را در سوره آل عمران، ذيل آيه: «إِذْ قالَ اللَّهُ يا عِيسى إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَ رافِعُكَ إِلَيَّ» (آيه 55) بيان كرده ايم وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً: خداوند همواره از دشمنان خود انتقام گرفته و در كارها و تقديرات خود حكيم است. بنا بر اين كسانى كه از محمد (ص) مى خواستند كه كتابى از آسمان بر ايشان نازل كند، از عقوبت او بترسند، چنان كه اين عقوبت دامنگير پيشينيان هم گرديد. اين معنى از ابن عباس است.

مطلبى بر خلاف واقع خبر دهند و قضيه خلاف گفته آنها باشد؟ و اگر چنين امرى ممكن است، چگونه مى توان به خبرى اطمينان پيدا كرد؟!

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 136

پاسخ همانطورى كه خداوند خبر داده است، خود آنها نيز در اين باره دچار شك و ترديد شده بودند. يهود عيسى را نمى شناختند. آنها مردى را كشته بودند كه به آنها گفته شده بود: عيسى است و خودشان هم همين طور مى گفتند، بنا بر اين آنان نيز راست مى گفتند و واقع امر اين بود كه عيسى را نكشته بودند.

در حقيقت، اشتباه براى مسيحيان پيدا شده بود، زيرا ديده بودند كه ديگرى به شكل عيسى در آمده بود و مشاهده كرده بودند كه شخصى به شكل عيسى مقتول و مصلوب شد بنا بر اين گمان كرده بودند كه عيسى (ع) كشته شد.

پس هر يك از يهوديان و مسيحيان بر طبق مشاهده و گمان خود خبر داده اند و اين سبب عدم اطمينان نسبت باخبار نمى شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 137

كجا مى گويى؟! گفتم: امام باقر (ع) براى من حديث كرده است. گفت: بخدا، اين مطلب را از چشمه اى زلال آورده اى! بعضى از «شهر» پرسيدند: مقصودت از بيان اين مطلب، چه بود؟! گفت:

مى خواستم او را بخشم آورم.

ابو القاسم بلخى نيز نظير اين مطلب را ياد كرده است. زجاج اين وجه را ضعيف شمرده، گويد: آنان كه تا زمان بازگشت عيسى باقى مى مانند تعداد آنها كم است و آيه مقتضى ايمان عموم اهل كتاب است. لكن ممكن است چنين گفته شود كه همه اهل كتاب مى گويند: ما به آن عيسى كه در آخر الزمان باز مى گردد، ايمان مى آوريم.

2- ضمير «به» به مسيح و ضمير «موته» به كتابى مى گردد. يعنى هر يك از يهوديان و مسيحيانى كه از دار دنيا مى روند، پيش از مرگ خود به عيسى ايمان مى آورند و آن هنگامى است كه تكليف زايل شده و مرگ حتمى است، لكن اين ايمان به ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 140

حالشان فايده اى ندارد. علت اينكه يهوديان و مسيحيان هر دو را ذكر كرده، اين است كه هر دو فرقه بر باطلند. يهود از راه كفر و نصارى از راه غلو.

اين قول از ابن عباس- بنا به روايت ديگر- و مجاهد و ضحاك و ابن سيرين و جويبر است. گويند. اگر گردنشان هم زده شود، تا ايمان نياورند نمى ميرند.

3- مقصود اين است كه اهل كتاب، پيش از مرگ خود به حضرت محمد ص ايمان خواهند آورد. طبرى اين وجه را ضعيف شمرده، گويد: اگر اين مطلب، صحيح باشد، نبايد بر مردگان اهل كتاب، حكم كافر جارى گردد. لكن ايراد طبرى وارد نيست، زيرا ايمان آنان

پس از زوال تكليف، و موقعى است كه براى آنها فايده اى ندارد.

لكن ضعف اين قول بخاطر اين است كه: در اين آيات، نامى از حضرت محمد ص بميان نيامده است و ضرورتى هم ندارد كه ضمير را بآن بزرگوار، برگردانيم بخصوص كه در اين آيات، نام حضرت عيسى بميان آمده و شايسته است كه مقصود آن بزرگوار باشد.

يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً: در روز قيامت، عيسى گواهى خواهد داد كه رسالت خداوند را تبليغ و خود را بنده خدا معرفى كرده و آنها را دعوت نكرده است كه او را خدا پندارند. اين معنى از قتاده و ابن جريج است.

ابو على جبايى گويد: بر آنها گواهى مى دهد كه هر چه وى تصديق و تكذيب كرده، آنان نيز تصديق و تكذيب كنند.

فائده دوستى و زيان دشمنى ايشان از روى علاماتى كه از خود مى يابند و احوال كه ادراك مى كنند پى خواهند برد. چنان كه در روايت است كه در دم مرگ، به انسان نشان داده مى شود كه از اهل بهشت است يا از اهل دوزخ «1»

__________________________________________________

(1)- ابن ابى الحديد نيز در ذيل اين خطبه:

«فانكم لو قد عاينتم ما قد عاين من مات منكم، لجزعتم و وهلتم و سمعتم و اطعتم ...»

ضمن احتمالاتى كه در باره معناى آن مى دهد، گويد «ممكن است مقصود على (ع) اين باشد كه هيچ كس نمى ميرد جز اينكه در دم مرگ، حضرتش را مشاهده خواهد كرد. شيعه نيز بهمين مطلب معتقد است سپس اشعار حضرت را كه براى حارث همدانى خواند نقل كرد، گويد: اگر مقصود على (ع) اين مطلب باشد، مانعى ندارد. زيرا قرآن كريم نيز بوسيله آيه:

«وَ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ ...» خبر داده است كه اهل كتاب در دم مرگ به عيسى تصديق خواهند كرد و بسيارى از مفسران، گفته اند كه اهل كتاب عيسى را در دم مرگ مى بينند ... (شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد چاپ جديد جزء اول صفحه 288) 1- بايد توجه داشت كه در اين مورد نيز يادى از مسيحيان و يهوديان و رفتار آنها با حضرت موسى و عيسى شده، از اينرو پيامبر گرامى مى فرمايد: به عدد يهوديان و مسيحيان ...

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 142

«فبظلم» بدل است از «فبنقضهم» و «حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ طَيِّباتٍ» عامل است در «فبنقضهم» حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ طَيِّباتٍ: بواسطه اين ظلمها، ما چيزهاى پاكيزه را بر يهود حرام كرديم. نظر به اينكه مطالب گذشته طولانى شده بود اكنون بطور اجمال همه مطالب گذشته را عنوان «ظلم» تكرار كرده:

گويد: بواسطه همين ظلمها و ستمها بود كه: خوردنيها و غير خوردنيهاى طيب را بر ايشان حرام كرديم.

أُحِلَّتْ لَهُمْ: چيزهايى كه قبلا بر ايشان حلال شده بود.

و چون آن اقدامات ناشايسته را كردند، خداوند نيز بر طبق مصلحت خود با آنها و چيزهايى را بر آنها تحريم كرد. اين نظر از مجاهد و اكثر مفسران است.

ابو على جبايى گويد: خداوند متعال، چيزهاى طيب و پاكيزه را براى كيفر ظلمشان بر آنها حرام كرد. چنان كه مى فرمايد: «وَ عَلَى الَّذِينَ هادُوا حَرَّمْنا كُلَّ ذِي ظُفُرٍ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ ...» (سوره انعام آيه 146 يعنى بر يهوديان حرام كرديم هر ناخن دارى را و از گاو و گوسفند نيز پيهشان ...)

وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيراً، اينها هم يكى ديگر از كردارهاى زشت ايشان است كه: مردم را از دين خدا و راه خدا باز مى داشتند و بر اين كار اصرار و سماجت داشتند.

روش آنها اين بود كه به خداوند نسبت هاى دروغ مى دادند و بمردم مى گفتند كه: سخن ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 143

خداست و كتاب خدا را تحريف مى كردند و از آن بالاتر اينكه نبوت حضرت محمد ص را آنكار و آنچه در باره او مى دانستند، كتمان مى كردند. اين معنى از مجاهد و جز اوست.

وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ: يكى ديگر از جنايات

آنها ربا خوارى بود. با اينكه از اينكار منع شده بودند.

وَ أَكْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ: ديگر اينكه بدون استحقاق، مال مردم را مى خوردند. آنها در موقع قضاوت، رشوه مى گرفتند و كتابهاى مى نگاشتند و مى گفتند:

از جانب خداست و از اين راه پولهايى از مردم دريافت مى كردند و كارهاى ديگرى كه بر روى هم آنها را سزاوار كيفر خدا گردانيد و سر انجام چيزهايى را كه خوردن آن حلال بود خداوند بر ايشان تحريم كرد.

وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً: ما براى يهوديان كه منكر خدا يا پيامبران شدند، عذابى دردناك فراهم ساخته ايم.

و شريعت هاى آسمانى و كتب انبياء و رسل پيشين، ايمان دارند.

وَ الْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ: قتاده و برخى از مفسران گويند: خداوند متعال، اين گروه از يهوديان پاك دل را توصيف مى كند كه از هدايت الهى بر خوردار و براى رشد و تكامل آماده هستند و بدين وسيله آنها را از يهوديان معاندى كه از آيه «يَسْئَلُكَ أَهْلُ الْكِتابِ» (آيه 153) تا اينجا، به مذمت و توصيف آنها پرداخته است، جدا مى كند و مى فرمايد: اينها درخواست هاى جاهلانه ديگران از تو نمى كنند و نمى خواهند كه بر ايشان كتابى آسمانى نازل كنى، زيرا مصداق سخن ترا در كتب پيامبران پيشين مطالعه كرده و بلزوم اطاعت تو پى برده اند، از اينرو ديگر احتياجى ندارند كه از تو معجزه اى ديگر در خواست كنند و يا دليل بالاتر از دانش خود بجويند.

وَ الْمُقِيمِينَ الصَّلاةَ: هر گاه در اينجا فعلى در تقدير باشد، جمله اى خواهد بود كه عطف است بر ابتداى آيه. يعنى همانطورى كه دانشمندان يهود و اهل ايمان بتو ايمان دارند كسانى كه نماز را با شرائط آن بجاى مى آورند، بتو ايمان دارند و اينان همان كسانى هستند كه زكات مال خود را مى دهند و به خدا و روز قيامت، اعتقاد دارند.

و اگر عطف بر «بِما أُنْزِلَ ...» باشد. برخى گفته اند: يعنى: دانشمندان يهود و اهل ايمان، به قرآن و كتب آسمانى ديگر و پيامبران كه بر پاى دارنده نماز بوده اند ايمان دارند و همچنين كسانى كه زكات مى دهند و به خدا و روز قيامت ايمان دارند ...

لكن طبرى به پيروى برخى از مفسران گويد: منظور از نمازگزاران فرشتگان هستند و قرائت و

مصحف ابى نيز همين طور بوده است.

برخى نيز گفته اند: منظور از اين نماز گزاران، امامان پاك و معصوم هستند.

وَ الْمُؤْتُونَ الزَّكاةَ: آنان كه زكات مى دهند.

وَ الْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ: آنان كه به يكتايى خدا و زنده شدن مردگان در ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 147

روز قيامت و پاداش گرفتن آنان، مؤمن هستند.

أُولئِكَ سَنُؤْتِيهِمْ أَجْراً عَظِيماً: آنان كه در اين آيه وصف شدند، پاداش طاعت و فرمانبردارى خود را بطور كامل، از ما مى گيرند و ما آنها را براى هميشه، در بهشت جايگزين مى سازيم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 148

كه قبايل از فرزندان اسماعيل مى باشد. از اولاد اسحاق، يوسف، داود، سليمان، موسى و عيسى به مقام پيامبرى رسيدند. بنا بر اين ممكن است مقصود از اينكه بر اسباط وحى فرستاديم، اين باش دكه ويح بسوى پيامبرانشان فرستاديم، چنان كه هر گاه مى گوييم: قاصدى بسوى مردم حجاز فرستاديم، منظورمان اين است كه به سوى سران و بزرگان ايشان فرستاديم.

بديهى است كه اسباط يعنى برادران يوسف، پيامبر نبوده اند.

وَ عِيسى وَ أَيُّوبَ وَ يُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَيْمانَ: اينان نيز گروهى ديگر از پيامبران بعد از نوح هستند كه خداوند بهمان منظور، نامشان را ياد مى كند و نيز حضرت عيسى ع را نخست ياد مى كند، اگر چه وى بعد از ايوب و يونس و هارون و سليمان بوده است، زيرا يهوديان قدر او را نشناختند و او را مورد طعن قرار دادند از اين جهت در باره وى عنايت بيشترى نشان مى دهد.

وَ آتَيْنا داوُدَ زَبُوراً: داود را كتابى داديم بنام زبور. اين كتاب به همين نام مشهور است، هم چنان كه كتاب حضرت موسى به تورات و كتاب حضرت عيسى به انجيل، شهرت يافته است.

افراد بشر نازل نكرده است، از اينرو خداوند متعال، آنان را با اين آيات تكذيب و خاطر نشان كرد كه پس از موسى بر پيامبرانى كه آنها را نام برده، يا نام نبرده، نيز وحى فرستاده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 151

در خور فهم عاقلان است.

روايت است كه: چون پيامبر آيه قبل را تلاوت كرده، يهوديان گفتند: محمد (ص)، پيامبران را ياد كرد ولى در باره موسى براى ما چيزى نگفت. هنگامى كه اين آيه نازل گرديد، گفتند: محمد، موسى را ياد و بوسيله بيان اينكه او همكلام خداوند بوده است، وى را بر ديگران، برترى داد.

رُسُلًا مُبَشِّرِينَ: همان پيامبرانى كه مردم مؤمن و مطيع را به بهشت و پاداش، بشارت مى دادند.

وَ مُنْذِرِينَ: و كافران و عاصيان را بدوزخ و كيفر، تهديد مى كردند.

لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ: تا مردم را پس از آمدن پيامبران، بر خدا عذر و بهانه اى نباشد و بگويند: خدايا، پيامبرى بر ما نفرستادى. و اگر مى فرستادى بتو ايمان مى آورديم. چنان كه در آيه ديگر، از آنها خبر داده، مى گويد: «لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولًا ...» (طه 134) يعنى: گويند پروردگارا چرا پيامبرى بسوى ما نفرستادى)

نيز حجت هستند و خود اينها بهانه و عذر را از مردم مى گيرند، زيرا اگر تنها ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 154

آمدن پيامبران را حجت بدانيم و عقل را از اين منصب معزول داريم، بدو اشكال بر مى خوريم:

1- ما هنگامى مى توانيم پيامبرى را راستگو بدانيم كه به توحيد و عدل خداوند پى برده باشيم. بنا بر اين هر گاه توحيد و عدل خداوند را ثابت نكرده باشيم، راهى بسوى معرفت پيامبر و راستگويى او نداريم.

2- اگر فقط پيامبران وسيله اتمام حجت باشند و عقل را در اين راه، سهمى نباشد، هر پيامبرى نيز احتياج دارد كه پيامبرى ديگر، راستگويى او را تصديق كند.

كه بالآخره سر از تسلسل و بى نهايت بيرون مى آورد. و بطلان آن در جاى خود ثابت شده است.

بنا بر اين كسانى كه به اين آيه استدلال كرده اند كه: تكليف هنگامى صحيح است كه پيامبرى بيايد، از راه صواب بدور افتاده اند. زيرا عقل و حجيت آن را فراموش كرده اند.

وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً: خداوند بر انتقام از عاصيان و كافران توانا و در دستورها و كارهاى خود حكيم است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 155

سخن گفته شده و عموم اهل تكليف از آن بر خوردار شده اند.

إِلَّا طَرِيقَ جَهَنَّمَ: لكن بكيفر كفر و ستمگريهاى آنان، براه جهنم، هدايتشان مى كند.

خالِدِينَ فِيها أَبَداً: آنان براى هميشه در جهنم، خواهند بود.

وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً: و اين كار، بر خدا آسان است، زيرا كسى را ياراى آن نيست كه جلو اراده او را بگيرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 158

او را پسر خدا مى دانند و على رغم توهم دروغ يهوديان كه او را زاده پدرى بدكار، مى پندارند، او پور مريم عذر است.

رَسُولُ اللَّهِ: آرى عيسى، پيامبرى است كه خداوند وى را برهبرى بشر، بر انگيخت نه آنكه اين دو فرقه گمراه، خيال كردند.

وَ كَلِمَتُهُ: حسن و قتاده گويند: يعنى عيسى همان است كه كلمه «كن» كه از مصدر جلال خداوندى صدور يافت، بزيور هستى آراسته شد.

ابو على جبايى گويد: يعنى همانطورى كه مردم بكلام خدا، هدايت مى شوند، بوجود او نيز هدايت مى شوند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 162

و برخى گويند: يعنى او همان نويد فرحبخش الهى است كه مريم از زبان فرشته اى شنود. قرآن كريم گويد: «إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ» (آل عمران 45) يعنى هنگامى كه فرشته گفت: اى مريم، خداوند ترا به كلمه اى نويد مى دهد. منظور از جمله: «أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ» نيز همين است. يعنى: آن كلمه را خداوند به مريم القا كرد و «القاى كلمه» يعنى گفتن آن.

أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ: جبايى گويد: يعنى خلق آن كلمه را در رحم مريم القا كرد.

وَ رُوحٌ مِنْهُ: و عيسى روحى است از خداوند

در شعر خود گويد:

«و احيها بروحك» «1» يعنى او را به نفخه خود زنده گردان.

2- جبايى گويد: مقصود اين است كه همانطورى كه مردم به وسيله روح، زنده مى شوند، به وسيله او نيز حيات پيدا مى كنند، بنا بر اين معنى آيه اين است كه: خداوند عيسى را پيامبر گردانيد تا مردم به او اقتدا كنند و سنتش را پيروى نمايند و به هدايتش راهنمايى شوند.

3- ابو عبيده گويد: يعنى او انسانى است كه خداوند او را به وسيله نطفه هاى دو

__________________________________________________

(1)-

فقلت له ارفعها اليك و احيها بروحك و اقتته لها قيتة قدراً

و ظاهر لها من يابس الشخت و استعن عليه الصبا و اجعل يديك لها سترا

به او گفتم: وى را بسوى خود برافراز و با نفخه خود زنده اش كن و براى او قوتى از هيزم قرار ده و با هيزم خشك به او كمك كن و باد صبا را به يارى او بخواه و دستهايت را پوشش او گردان.

(در وصف آتش)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 163

جنس مخالف و آميزش آنها نيافريده است.

4- يعنى او رحمت خداست. چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: «وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» (مجادله 22) يعنى آنان را برحمت خود تاييد كرد. بنا بر اين عيسى را براى مومنان و پيروانش، رحمت قرار داده است، زيرا آنان را به راه سعادت هدايت كرده است.

5- يعنى او روح خداست كه وى را آفريد و صورت بخشيد، آن گاه او را به سوى مريم فرستاد و بوسيله مريم در ميان مردم ظهور پيدا كرد. اين قول از ابو العاليه و ابى بن كعب است.

6- روح، در اينجا يعنى

جبرييل. بنا بر اين عطف است بر ضمير مستتر در «القى» و مقصود اين است كه: خداوند و روح كه از جانب اوست- يعنى جبرئيل- عيسى را به مريم القا كردند.

فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ- مردم كتابى را امر مى كند كه به يكتايى خداوند و رسالت پيامبرانش اقرار كرده، او را بى شريك و بى رفيق و بى فرزند، بشناسند.

وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ: خطاب به مسيحيان است. زجاج گويد: يعنى نگوييد:

خداى ما سه تاست.

برخى گويند: اين معنى، صحيح نيست، زيرا آنان به سه خدا معتقد نيستند بلكه مى گويند: خدا يكى و داراى سه عنصر است: پدر، پسر و روح القدس. اين مطلب، درست به اين مى ماند كه بگوييم: چراغ يكى است كه از ماده سوخت و فتيله و شعله، تشكيل شده و خورشيد يكى است كه از جسم و نور و پرتو، تشكيل يافته.

اينها همه غلطند، زيرا نه چراغ در حقيقت يكى است و نه خورشيد! درست مثل اين است كه عدد ده را يا ده چيز را «يك» فرض كنيم يا اينكه انسان را، يا خانه را، يك چيز بدانيم. حال آنكه هيچ يك از اينها در واقع يكى نيستند، بلكه از چند چيزى تشكيل يافته اند.

بنا بر اين منظور ايشان از «خدا يكى است» يعنى- حقيقةً- يكى است، ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 164

ديگر نمى توانند بگويند: «سه تاست» زيرا «يك» بودن با «سه تا» بودن، متناقض است و اگر منظور آنها از «خدا يكى است» مثل يكى بودن «چراغ، خورشيد، خانه، انسان ...» است، در اين صورت، به توحيد معتقد نيستند، بلكه خدا را شبيه مخلوقات، كرده اند، زيرا ميان توحيد و

عدم توحيد- كه مربوط به مخلوقات است واسطه اى وجود ندارد.

انْتَهُوا: از اين گفتار شنيع دست برداريد.

خَيْراً لَكُمْ: و كارى كنيد كه براى شما بهتر باشد إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ: نه چنان است كه شما مى گوئيد، عيسى را از خدايى بهره و نصيبى نيست، او نه خداست، نه شريك خدا، نه پسر خدا.

آرى خداوند، يكتاست، زيرا كسى كه داراى فرزند يا همدم باشد، شايسته پرستش نيست. لكن از آنجا كه او شايسته خدايى و پرستش است، يكتاست، او را نه فرزندى است، نه شبهى. نه همدمى نه شريكى. سپس خود را از آنچه پيروان باطل گويند، منزه ساخته، فرمود:

سُبْحانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ: لفظ «سبحان» بمعناى تنزيه ذات بارى تعالى از عيوب است. يعنى خداوند منزه است از اينكه وى را فرزندى باشد.

لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ: او راست پادشاهى، مالكيت و آفرينش آنچه در آسمانها و زمين است و مى تواند هر گونه تصرفى در آنها بكند. از جمله آنها عيسى و مادر اوست. چگونه مملوك و آفريده، فرزند مالك و خالق خويش است؟

وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا: و كافى است كه خداوند، قيم، مدبر و رازق همه موجودات زمينى و آسمانى است.

بقولى يعنى: كافى است كه خداوند حافظ اعمال بندگان است و آنها را بر اعمالشان جزا مى دهد. بنا بر اين جمله اخير، تسليتى است براى پيامبر گرامى اسلام و تهديدى است براى آنهايى كه در باره خداوند مطالبى مى گويند كه در خور ذاتش نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 165

جَمِيعاً (172) فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِينَ اسْتَنْكَفُوا وَ اسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلِيماً وَ لا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً (173)

«1»

ندارد بر اينكه: يكا يك آنان نيز بر عيسى برترى دارند و اين خود همان مطلب مورد اختلاف و مورد بحث است.

ديگر اينكه: ما معتقديم كه پيامبران بر فرشتگان برترى دارند، لكن اين برترى موجب چندان فاصله اى نمى شود كه نتوان در استعمالات، افضل را بر غير افضل، مقدم داشت. درست مثل اينكه بگوييم: فلان امير و فلان امير از فلان كار، استنكاف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 168

ندارند. با اينكه امير اول بر امير دوم برترى دارد، لكن با اشتراك در امارت، از يك سو و كمى فاصله، از سوى ديگر، اين نوع استعمال، صحيح است. حال آنكه صحيح نيست بگوييم: از اينكار نه امير استنكاف دارد، نه وزير! زيرا امير و وزير، در امارت شركتى ندارند و فاصله آنها زياد است.

فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ: آنان كه ايمان آورده، كارهاى شايسته كنند، خداوند متعال پاداش آنها را مى دهد. در اينجا خداوند، مردمى را كه اهل ايمان و طاعتند، وعده مى دهد كه پاداش اعمال نيكوى آنها را- بطور كامل و وافى خواهد داد.

وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ: و آنها را بيشتر از آنچه وعده كرده است، از فضل و كرم خود، پاداش مى دهد، پاداشى كه آنها به اندازه آن پى نمى برند، زيرا وعده داده است كه در برابر هر كار نيكى ده تا هفتاد تا هفتصد برابر و ... اجر خواهد داد. بديهى است كه اين زيادت ها ناشى از تفضل خداوند است.

وَ أَمَّا الَّذِينَ اسْتَنْكَفُوا وَ اسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلِيماً: آنان كه از اقرار به يكتايى خداوند، خوددارى كردند و از اطاعت و پرستش كبر ورزيدند، گرفتار عذاب دردناك

خداوند خواهند شد.

وَ لا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً: آنان را نه دوستى است كه از عذاب، نجات بخشد و نه ياورى كه از عقاب، خلاص گرداند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 169

و سنت آنها را پيروى نمايند. اين همان، صراط مستقيمى است كه خداوند راضى شده است كه راه تكامل بندگانش باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 172

فروخته نشود. بنا بر اين حرف جر در تقدير است.

2- يعنى «كراهة ان تضلوا» و مفعول لاجله خواهد بود. برخى گفته اند حذف «لا» جايز نيست ولى زايده بودن آن جايز است مثل: «لِئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ أَلَّا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ» سوره حديد 29) يعنى «ليعلم ...»

3- يعنى: «يبين اللَّه لكم الضلال لتجتنبوه» خداوند گمراهى را براى شما بيان مى كند كه از آن اجتناب كنيد.

آيه نازل كرد: يكى در زمستان (آيه 12 همين سوره) و ديگرى در تابستان، كه همين آيه است. از خليفه دوم روايت است كه: از پيامبر، در باره «كلاله» سؤال كردم فرمود: «آيه صيف» ترا بس است.

يك دوم بالفيض است باقى را هم بنا بر بطلان تعصيب به او رد مى كنند) وَ هُوَ يَرِثُها إِنْ لَمْ يَكُنْ لَها وَلَدٌ: هر گاه ميت، زنى باشد كه داراى فرزند و والدين نباشد و برادرى داشته باشد از پدر و مادر يا پدر، همه مال، براى اوست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 176

فَإِنْ كانَتَا اثْنَتَيْنِ: اگر ميت، داراى دو خواهر باشد، خواه ميت مرد باشد يا زن، البته به شرطى كه داراى پدر و مادر و اولاد نباشد.

فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَكَ: براى آن دو خواهر، 3/ 2 مال است. (باقى را هم بالقرابة بآنها رد مى كنند زيرا تعصيب باطل است) وَ إِنْ كانُوا إِخْوَةً رِجالًا وَ نِساءً: اگر ميت، فقط داراى چند خواهر و برادر پدر و مادرى يا پدرى باشد.

فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ: سهم برادر دو برابر سهم خواهر است.

ابن عباس نيز بر همين عقيده است و از ائمة اهل بيت (ع) نيز چنين روايت شده. «1»

يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا: خداوند مسائل ارث را براى شما بيان مى كند كه در احكام مربوط بارث، بخطا نيفتيد. ابو مسلم گويد: يعنى خداوند، همه احكام دين را براى شما بيان مى دارد تا در راه دين هدايت شويد.

وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ، خداوند به تمام امورى كه مربوط به معاش و معاد مردم

__________________________________________________

(1)- ما در باره عول و تعصيب، تا آنجا كه مناسب بوده در پاورقى (ج 5) ص 33 بحث كرديم و در اينجا ما زاد بر سهم يك خواهر يا بيشتر را بنا بر بطلان تعصيب، بخودشان باز گردانيم ولى عامه بمقتضاى همان روايت متن، بخويشاوندان ديگر مى دهند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 177

است، داناست.

در آغاز اين سوره، نخست حكم ميراث والدين و فرزند، سپس حكم ميراث زن و شوهر و خواهران مادرى را بيان داشت. در اين آيه هم حكم ميراث خواهران و برادران پدرى و مادرى يا پدرى بيان كرد و سوره را خاتمه داد. بديهى است كه خواهر و برادر پدرى هنگامى ارث مى برند كه خواهر و برادر پدرى و مادرى وجود نداشته باشند.

جمله: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ» (احزاب 6 يعنى خويشاوندان برخى نسبت به برخى برترى دارند) اين نكته را بيان مى دارد كه: نزديكى خويشاوندان به ميت، سبب ارث آنها مى شود، بنا بر اين هر كس به رحم نزديكتر و از لحاظ خويشاوندى قريبتر است، از آنكه دور يا دورتر است ترجيح دارد. اين مسائل، ميان فقيهان مورد اختلاف نيز هست و در كتابهاى فقهى بيان

شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 178

بدان عمل كرديم.

و نيز به اسناد خود از امام باقر ع روايت كرده است كه: «هر كس سوره مائده را در روزهاى پنجشنبه بخواند، ايمان او بظلم نياميزد و هرگز بخدا شرك نياورد.»

و نيز از ابو حمزه ثمالى نقل كرده است كه: «سوره مائده يك جا و بطور كامل نازل گرديد و 70 هزار ملك همراه آن بزمين آمدند.

فاننى حرام و انى بعد ذاك لبيب

يعنى به او گفتم باز گردد، زيرا من محرم هستم و بعد از آن نيز اقامت خواهم كرد.

كرد، مگر اينكه: پيمان، مربوط به كارى ناپسند باشد كه در اين صورت، باتفاق همه، بايد وفا نكرد.

اكنون مطلب ديگرى را آغاز كرده، مى فرمايد:

أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ الْأَنْعامِ: در اين باره نيز اقوالى است.

1- مقصود از «بهيمه انعام» چار پايان (انعام) است و ذكر «بهيمه» براى تاكيد است. يعنى: گاو و گوسفند و شتر بر شما حلال است. اين قول از حسن، قتاده، سدى، ربيع و ضحاك است.

2- ابن عباس و ابن عمر گويند: مقصود جنينى است كه در شكم حيوانات است.

هر گاه جنين، مويش روييده «باشد، بر سر بريدن مادرش، و لو اينكه مرده از شكم مادر خارج شود، حلال است. اين مطلب، از امام باقر و امام صادق (ع) نيز روايت شده است.

3- مقصود از «بهيمه انعام» حيوانات وحشى نظير: آهو، خر وحشى و گاو وحشى است: اين قول از فراء و كلبى است. لكن بهتر حمل آيه بر همه اين اقوال است.

إِلَّا ما يُتْلى عَلَيْكُمْ: مگر چيزهايى كه در قرآن كريم بر شما حرام شده است. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 184

چنان كه مى فرمايد: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ ...» (مائده 3:

مردار، خون، گوشت خوك و ... بر شما حرام شده) اين معنى از ابن عباس، حسن، مجاهد، قتاده و سدى است.

غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ: بنا بر اينكه «غير» حال از ضمير «اوفوا» باشد، يعنى: به پيمانها وفا كنيد، حال آنكه در حال احرام، شكار را حلال نمى شماريد.

بنا بر اينكه حال از «لكم» باشد، يعنى: چار پايان بر شما حلال شده است، حال آنكه در حال احرام، صيد را حلال نشماريد.

بنا بر اين كه

حال از «عليكم» باشد، يعنى: چار پايان- بجز آنهايى كه در آخر سوره، بر شما شمرده خواهد شد- حلال است ولى در حال احرام نبايد آنها را شكار كنيد (در صورتى كه شكار باشند) إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ ما يُرِيدُ: خداوند، در ميان مردم، هر چه خواهد، حكم كند- چيزهايى را حلال و چيزهايى را حرام و چيزهايى را واجب مى كند، بنا بر اين به فرمان خداوند عمل كنيد و از اطاعت او سر پيچى مكنيد.

معناى آن، آينده خواسته شده است. يعنى اگر شما را از مسجد- الحرام، منع كنند و مثل آنچه در گذشته مرتكب شدند، تكرار كنند، كينه آنها شما را به تبه كارى نكشاند. جواب شرط هم بقرنيه «و لا يجرمنكم» حذف شده است. در ادبيات عرب، گاهى بعد از «ان» فعل ماضى مى آيد: شاعر معروف عرب، فرزدق گويد:

أ تغضب ان اذنا قتيبة حزّتا جهاراً و لم تغضب لقتل ابن حازم

يعنى: اگر گوشهاى قتيبه بريده شود، آشكار خشمگين مى شوى؟! حال آن كه براى قتل ابن حازم، غضب نكردى! شاعر ديگر گويد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 187

اذا ما انتسبنا لم تلدنى لئيمة و لم تجدى من ان تقرى به بدّاً

يعنى: هنگامى كه اصل و نسب ما مورد رسيدگى قرار گيرد، مرا زاده مادرى پست نيابى و از اقرار به آن ناگزيرى. فتح همزه «ان» واضح است، زيرا با ما بعد آن تاويل به مصدر و «مفعول له» خواهد بود. «ان تعتدوا» هم در محل نصب و مفعول دوم خواهد بود براى «لا يجرمنكم».

قلاده- چيزهايى كه بگردن حيوان اندازند تا معلوم شود كه براى قربانى است. «قلد» دستبند و «قلاده» گلوبند است.

آمين: قاصدين. اين كلمه از «ام» به معناى «اممت و يممت» به يك معنى هستند. شاعر گويد:

انى كذلك اذا ما ساء نى بلد يمّمت صدر بعيرى غيره بلداً

يعنى: من هم هر گاه از جايى خوشم نيايد، قصد مى كنم كه شترم را بجاى ديگر ببرم. كلمه «امام» كه بمعناى پيشوا است نيز از همين ماخذ است، زيرا پيشوا را مردم قصد مى كنند. «امت» بمعناى دين و «امت» بمعناى نعمت و هر دو مقصود مردم هستند.

جرم: قطع و كسب. «لا يجرمنكم» يعنى كسب و پيشه شما نسازد. كسانى گويد: ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 188

يعنى شما را وادار نكند. شاعر گويد:

و لقد طعنت ابا عيينة طعنة جرمت فزارة بعدها ان يغضبوا

يعنى: ابو عيينه را ضربتى زدم كه طايفه فزاره را به خشم وا داشت. (يا اينكه خشم را كسب و پيشه آنان ساخت) در هر صورت، اين فعل دو مفعول مى گيرد.

شنئان: بغض و كينه. سيبويه گويد: افعالى كه مصدرهايشان بر اين وزن است به ندرت متعدى مى شوند. نيز وى گويد كه «ليان» هم مصدر است، بنا بر اين اگر «شنئان» به سكون نون هم قرائت شود، صحيح و مصدر خواهد بود. بايد دانست كه «شنئان» به سكون نون هم مى تواند مصدر و هم مى تواند صفت باشد. بهر صورت، هم مصدر بودن و هم صفت بودن اين كلمه، نادر است.

بكرى براى ديدار پيامبر گرامى اسلام، به مدينه آمد. وى اسبش را در خارج مدينه رها كرد و خود خدمت پيامبر رسيد. پيامبر قبل از ورودش فرموده بود: امروز مردى از بنى ربيعه، بسوى شما آيد كه از زبان شيطان سخن گويد هنگامى كه وارد شد، گفت: تو مردم را بچه دعوت مى كنى؟ پيامبر او را پاسخ داد.

گفت: مرا مهلت ده، شايد اسلام آورم. من بايد در اين خصوص، با اشخاصى مشورت كنم، سپس خارج شد. پيامبر فرمود: «او با كفر نزد ما آمد و با غدر و نيرنگ، از پيش ما رفت!». او پس از خروج از مدينه، به تعدادى گوسفند، بر خورد كه آنها را در حالى كه رجز مى خواند به سرقت برد. مى گفت:

قد لفّها الليل بسواق حطم ليس براعى ابل و لا غنم

و لا بجزّار على ظهر و ضم باتوا نياماً و ابن هند لم ينم

بات يقاسيها غلام كالزلم خدلّج الساقين ممسوح القدم

يعنى: مردى خشن- كه چوپان شتر و گوسفند نبود و قصابى نمى كرد- گوسفندان ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 189

را شبانگاه بربود. آنها بخفتند ولى پسر هند، نخسبيد. پسرى همچون تير بى پر- كه ساقهايش گوشتى و قدمهايش هموار بود- از آنها نگهدارى مى كرد.

سال ديگر، در حالى كه قربانيان قلاده بگردن، همراه داشت، بزيارت خانه خدا آمد. پيامبر گرامى مى خواست، كسانى بسوى او فرستد، از اين رو اين آيه نازل شده كه: «وَ لَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ» يعنى جنگ با كسانى كه قصد خانه خدا دارند، حلال مشماريد. عكرمه و ابن جريج نيز چنين گفته اند.

ابن زيد گويد: اين آيه، در روز فتح مكه، در باره مشركين

نازل گرديد كه به قصد زيارت خانه خدا آمده بودند و عمره بجاى مى آوردند. مسلمانان به پيامبر عرض كردند: اينها نيز مثل مشركين ديگر هستند. اجازه دهيد به آنها حمله ور شويم. از اين رو خداوند، اين آيه را نازل فرمود.

يعنى حيواناتى را كه براى قربانى علامت گذارى كرده ايد، حلال مشماريد. بلخى نيز همين عقيده را برگزيده است. لكن قول اول بر همه اقوال، ترجيح دارد، زيرا همه اقوال ديگران را در بر دارد. بديهى است كه اگر آيه، حمل بر معناى عام شود، بهتر است.

وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ: ماه حرام را حلال مشماريد و در اين ماه، با دشمنان خود جنگ نكنيد. چنان كه مى فرمايد: «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِيهِ قُلْ قِتالٌ فِيهِ كَبِيرٌ ...» (بقره 217: يعنى از تو در باره ماه حرام مى پرسند. بگو: جنگ در اين ماه، گناهى بزرگ است) اين معنى از ابن عباس و قتاده است.

قلاده بگردن داشتند و براى قربانى آورده شده بودند. علت اينكه موضوع قربانيان مجدداً تكرار مى شود، اين است كه: مى خواهد دستور دهد كه قربانيان را- خواه قلاده بگردن باشند يا نباشند نبايد حلال شمرد.

2- قتاده گويد: منظور قلاده هايى است كه مشركين، هنگامى كه بقصد حج، بمكه مى آمدند، از پوست درخت «سمره» بگردن مى آويختند. وى گويد: در دوران جاهليت، هر گاه كسى بقصد حج، از خانه اش حركت مى كرد، از پوست درخت مذكور قلاده اى درست مى كرد و بگردن مى آويخت و بدين ترتيب كسى مزاحمش نمى شد. در موقع بازگشت، قلاده مويين بگردن مى آويخت و از خطر مزاحمت ديگران، آسوده بود.

عطا گويد: وقتى كه از حرم خارج مى شدند، از پوست درختان حرم، قلاده اى درست مى كردند و براى ايمنى از خطر دشمن، به گردن مى آويختند.

فراء گويد: اهل حرم با پوست درخت قلاده درست مى كردند و اهل غير حرم با پشم و موى و ...

3- عطا- بروايتى ديگر- و انس بن ربيع گويند: خداوند مؤمنان را نهى كرد

__________________________________________________

(1)- در باره نسيئ در جاى خودش بحث خواهد شد. اجمالا بايد توجه داشت كه عرب، گاهى ماه حرام را به تأخير مى انداخت و اين عمل را «نسيئ» مى ناميد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 192

از اينكه مثل مردم مشرك- در دوران جاهليت- از پوست درختان حرم، براى خود قلاده بسازند.

4- منظور قلاده هايى است كه بگردن حيوانات قربانى مى انداختند. آنها را از گشودن قلاده ها نهى مى كند، زيرا واجب بود كه قلاده ها را نيز صدقه دهند. اين قول از ابو على جبايى است. وى اضافه مى كند كه: قلاده، ريسمان پشمى بود كه بگردن قربانيها مى افكندند. حسن گويد: نعلى بود كه بگردن شتر و

گاو مى افكندند و لازم بود كه اگر قيمتى دارد، صدقه دهند.

به نظر ما بهتر اين است كه منظور نهى از حلال شمردن «قلاده» باشد، اعم از اين كه بگردن انسانى باشد يا حيوانى. يا اينكه نهى از حلال شمردن آنكه قلاده به گردن است باشد، خواه قلاده بگردن حيوان باشد، يا انسان.

وَ لَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ: و با كسانى كه قصد خانه خدا را دارند، جنگ نكنيد، زيرا كسى كه جنگ در ماه هاى حرام را مرتكب شود، حرام خدا را حلال شمرده است، از اين رو دستور مى دهد كه جنگ با پويندگان راه خانه خدا را حلال مشماريد.

گردانند تا عقوبتى كه دامنگير امتهاى پيشين شد، دامنگير ايشان نشود. و بقولى:

يعنى طالب فضل الهى در دنيا و خشنودى او در آخرتند. ابن عباس گويد: هر كس كه بقصد حج، بمكه بيايد، همين منظور را دارد. ضحاك و ربيع نيز چنين گويند:

اكنون به بررسى يك اختلاف تفسيرى ديگر بپردازيم. بيشتر مفسران گويند:

اين قسمت آيه بوسيله آيه: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» (توبه 5:

مشركان را هر جا يافتيد، بكشيد) نسخ شده است. لكن ابن جريج گويد: از اين سوره و از اين آيه، چيزى نسخ نشده است، زيرا آغاز جنگ با مشركان، در ماه هاى حرام روا نيست، جز اينكه آنها جنگ را آغاز كنند. اين مطلب از امام باقر (ع) نيز روايت شده است.

حسن نيز چنين گفته است.

ابو مسلم گويد: مقصود كافرانى است كه با پيامبر گرامى اسلام، پيمان بسته بودند. اين پيمان بقوت خود باقى بود تا وقتى كه سوره برائت نازل گرديد و بحكم:

«فَلا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا» (توبه 28: بايد آنها بعد از امسال به مسجد الحرام نزديك نشوند) آنها نيز از مسجد الحرام منع و طرد شدند.

شعبى و مجاهد و قتاده ضحاك و ابن زيد گويند: از سوره مائده، تنها همين آيه، نسخ شده است.

ابن ابى عروبه، از قتاده نقل كرده است كه: از اين آيه، از «وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ» تا «آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ» نسخ شده و ناسخ آن «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ ...» (توبه 5) و آيه «ما كانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ» (توبه 17: مشركان را اجازه نيست كه مساجد خدا را آباد كنند) و آيه: «إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ

هذا» (توبه 28: مشركان نجسند ..)

مى باشد. اين همان سالى بود كه على (ع) سوره برائت را به مردم مشرك، اعلام داشت.

ابن ابى نجيح از مجاهد نقل كرده است كه: از اين آيه فقط «وَ لَا الْقَلائِدَ» ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 194

نسخ شده است.

وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا: به عقيده جميع مفسران، يعنى پس از اينكه از احرام خارج شديد، شكار كردن كه در مدت احرام، بر شما حرام بود، حلال است و اگر بخواهيد مى توانيد به شكار پردازيد، زيرا منشا حرمت زايل شده است.

وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ: كينه قومى كه شما را از مسجد الحرام مانع شده اند، شما را به تجاوز و زياده روى وادار نكند. اين خطاب به پيامبر و اصحاب اوست. زيرا بسال حديبيه از طرف مشركين منع شده بودند.

أَنْ تَعْتَدُوا، ابو على فارسى گويد: يعنى بخاطر كينه قومى، براى خود تحصيل عداوت نكنيد. مقصود از «أَنْ تَعْتَدُوا» تجاوز از حكم خداست درباره مشركين و بدين ترتيب مسلمانان نبايد بياد خونهاى عهد جاهليت، افتاده، دست به تجاوز و ستمكارى بيازند. اين معنى از مجاهد است و بعقيده او اين قسمت، نسخ نشده و اين عقيده صحيح تر است. ابن زيد گويد: نسخ شده است.

وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ: اين كلام، استيناف است و عطف بر «أَنْ تَعْتَدُوا» نيست و بنا بر اين در محل نصب است.

در اينجا خداوند بندگان را امر مى كند كه يكديگر را بر نيكى و تقوى يارى كنند و به آنچه خداوند امر كرد، عمل و از آنچه نهى كرده، خوددارى كنند. همچنين

بايد از معاونت بر گناه، خوددارى نمايند. يعنى بدشمنى و تجاوز از حدود خدا دست نيالايند.

اين معنى از ابن عباس و ابو العاليه و ديگر مفسران است.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ: در اينجا مردم را به تقوى امر و متجاوزان و گردن فرازان را به عقاب خود تهديد مى كنند. يعنى مخالفت امرها و نهى هاى خداوند نكنيد و از اين راه خود را در معرض كيفرهاى او قرار ندهيد. سپس عقاب خود را به شدت و دشوارى وصف مى كند، زيرا عقاب خداوند، آتشى است كه حرارت آن كاسته نمى شود و شعله آن فرو نمى نشيند. از اين عقاب هولناك، به خدا پناه مى بريم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 195

تاء تانيث لازم است تا معلوم شود كه موصوف آن مؤنث است. بهمين جهت در آيه شريفه با تاء تانيث بكار رفته است و معناى آن، حيوانى است كه بضرب شاخ، مرده باشد.

تذكيه: بريدن حلقوم و رگها. اصل اين كلمه «ذكاء» بمعناى كمال است. از اينرو كلمه «ذكاء» بمعناى كمال فهم و حد عالى زيركى بكار مى رود.

نصب: جمع نصاب و ممكن است كه مفرد «انصاب» باشد و بهر صورت، به معناى بت يا بتهايى است كه مى پرستيده اند.

ازلام: جمع «زَلم و زُلم»، تيرها.

استقسام: طلب قسمت. «قسم» مصدر است و «قسم» به معناى بهره است.

مخمصة: تهى بودن شكم آن هم بصورتى شديد. اعشى گويد:

تبيتون فى المشتى ملاء بطونكم و جاراتكم غرثى يبتن خمائصا

يعنى شما در شبهاى زمستان با شكم هاى سير مى خوابيد و همسايگان شما، از گرسنگى شكمهايشان لاغر شده است.

متجانف: كسى كه به سوى گناه، انحراف پيدا كند.

را در روده بزرگ حيوان ريخته، مى پختند و مى خوردند. خداوند متعال اعلام كرد كه خونى كه ريخته شده، حرام است، لكن خونى كه بگوشت آلوده است و خونى كه- مثل جگر سياه- بشكل گوشت در- آمده، حلال است. بنا بروايتى از على ع و ابن مسعود و اصحابشان خوردن سپرز مكروه است. لكن اماميه بر حرمت آن اتفاق دارند. فقهاى ديگر مى گويند:

مباح است.

وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ: گوشت خوك را جدا ذكر مى كند تا معلوم شود كه ذاتاً حرام است خواه ميته باشد، خواه نباشد. اين خصوصيت، در حيوانات مثل سگ، گربه ميمون و ... نيز هست. لكن بيشتر، توجه مردم بخوردن گوشت خوك است، نه حيوانات ديگر، از اينرو تنها بذكر گوشت خوك، پرداخته است.

وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ: كلمه «ما» در محل رفع و عطف بر موارد پيش است. در سوره بقره (آيه 173) در باره تفسير اين جمله بحث شده است. از اين جمله استفاده مى شود كه حيوانى كه مخالفان اسلام، ذبح كرده اند، حرام است و خوردن گوشت آن جايز نيست، زيرا آنان نام خدايى بر آن مى برند كه شريعت موسى را ابدى شناخته، يا با عيسى اتحاد يافته يا او را فرزند، گرفته است. چنين خدايى، نه خداى حقيقى است.

مسلمانانى كه قائل به تجسم خداوند، يا تشبيه يا جبر هستند، اگر گوسفندى را ذبح كنند، بعقيده ما گوشت آن گوسفند حرام است. فقهاى ديگر، در اينباره، اختلاف كرده اند.

وَ الْمُنْخَنِقَةُ: سدى گويد: مقصود حيوانى است كه سر آن را ميان دو قسمت درخت

__________________________________________________

(1)- ملخ و ماهى احتياج به تذكيه ندارند. ملخ را بايد از زمين و ماهى را از آب، شكار كرد.

هميكنه

شكار شوند، خوردن گوشت آنها- كه ميته شده اند مباح است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 199

داخل كنند تا خفه شود. ضحاك و قتاده گويند: مقصود حيوانى است كه با ريسمان- صياد، خفه شود. ابن عباس گويد: مردم جاهليت، حيوان را خفه مى كردند و گوشت آن را مى خوردند. بهر صورت. اين هم حرام است.

وَ الْمَوْقُوذَةُ: ابن عباس و قتاده و سدى گويند: مقصود حيوانى است كه بضرب چوب يا ابزارى ديگر بميرد و حرام است.

وَ الْمُتَرَدِّيَةُ: ابن عباس و قتاده و سدى گويند: حيوانى است كه از كوه يا جاى بلندى سقوط كند يا در چاه بيفتد و بميرد. در اين صورت، گوشتش حرام است، لكن اگر در چاه بيفتند و نشود آن را سر بريد، هر گاه پيش از مردن كاردى ببدن او بزنند و از زخم آن بميرد، گوشتش حلال است.

وَ النَّطِيحَةُ: و حرام است حيوانى كه بضرب شاخ حيوانى ديگر بميرد.

وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ: ابن عباس و قتاده و ضحاك گويند: يعنى حيوانى كه به وسيله درنده اى شكار شده و مرده، حرام است.

إِلَّا ما ذَكَّيْتُمْ: حيواناتى كه سقوط كنند يا چوب بخورند يا عوارض مرگ آور ديگرى بر آنها عارض شود، هر گاه پيش از جان دادن، به آنها برسند و تذكيه كنند، حلال خواهند بود. «ما» مستثنى و منصوب است.

از امام باقر و امام صادق عليهما السلام، نقل است كه كمترين حد حصول تذكيه، اين است كه حيوان، در موقع سر بريدن، گوش يا دم يا چشم خود را حركت دهد.

حسن، قتاده، ابراهيم، طاووس، ضحاك و ابن زيد نيز چنين گويند. در اينكه اين استثناء بكجا مربوط است، اختلاف كرده اند.

از حضرت على عليه السلام و ابن عباس است كه استثناء از تحريم است نه از محرمات. زيرا ميته و خنزير قابل تذكيه نيستند.

بدين ترتيب، معناى آيه اين است: اينهايى كه ذكر شد، بر شما حرام است، لكن آنچه كه از حيوانات حلال گوشت، سر ببريد بر شما حلال است. مالك و جماعتى از اهل مدينه نيز چنين گفته اند و جبايى نيز همين قول را اختيار كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 200

پرسش با اينكه در ابتداى آيه، حرمت ميته را بيان فرموده بود، چرا منخنقه، موقوذه و مترديه و ... را كه چيزى غير از ميته نيستند، تكرار كرد؟! پاسخ مردم گمان مى كردند، مرده، حيوانى است كه بخودى خود و با مرگ طبيعى بميرد. از اينرو خداوند به آنها فهمانيد كه همه اينها ميته هستند و از لحاظ حكم حرمت، تفاوتى ندارند. سدى گويد: قومى از عرب، گوشت همه اينها را مى خوردند و هيچ يك را ميته نمى شمردند. تنها آن حيوانى را ميته مى دانستند كه بدردى مرده باشد وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ: مجاهد و قتاده و ابن جريج گويند: يعنى حرام است گوشت حيوانى كه براى بتها قربانى شده و نام بتها بر آن برده شده باشد. برخى گفته اند:

مقصود اين است كه حيوانى بمنظور تقرب به بت، ذبح شده باشد. پس «على» بمعناى «لام» است. چنان كه مى فرمايد: «فَسَلامٌ لَكَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ» (واقعه 91:

سلام اصحاب يمين بر تو باد- در اينجا «لك» يعنى «عليك») عادت آنها اين بود كه بتها را بخون حيوان رنگين و آلوده مى كردند.

ابن جريج گويد: «نُصب» بتها نبودند. بتها همان صورتها و نقشها

بودند كه بر ديوارها ترسيم شده بودند و نصب، سنگهايى بود كه اطراف كعبه نصب شده و تعداد آنها 360 تا بود كه 300 عدد آن متعلق به خزاعه بود. آنها هر گاه حيوانى را سر مى بريدند خون آن را به آنچه كه اطراف كعبه بود مى پاشيدند و گوشت آن را و رق و رق كرده، بر سنگها مى زدند. مسلمانان عرض كردند: يا رسول اللَّه: مردم جاهليت، كعبه را بوسيله خون، تعظيم مى كردند، ما به اين كار سزاوارتريم. از اينرو خداوند، اين آيه را نازل فرمود: «لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها ...» (حج 37: گوشت و خون حيوانات بخدا نمى رسد ...)

وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ: بر شما حرام است كه قسمت خود را بوسيله تيرها بدست آوريد. «جاهليت، تيرهايى بود كه روى بعضى از آنها نوشته بودند: «خدا مرا ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 201

امر مى كند» و روى برخى نوشته بودند «خدا مرا نهى مى كند» و روى برخى هيچ ننوشته بودند. هر گاه مى خواستند به سفر روند يا كار مهمى را آغاز كند. بوسيله همين تيرها فال مى زدند، اگر تيرى بيرون مى آمد كه بر آن «خدا مرا امر مى كند» نوشته بود، اقدام مى كردند و اگر تيرى بيرون مى آمد كه نهى داشت، ترك مى كردند و اگر تيرى بيرون مى آمد، كه هيچ نداشت، اعاده مى كردند، خداوند متعال، اين عمل را حرام شمرده. حسن و جماعتى از مفسران، چنين گفته اند.

على بن ابراهيم در تفسير خود از امامان باقر و صادق (ع) روايت كرده است كه:

تعداد تيرها ده عدد بود. هفت عدد آنها را سهم داشتند و بقيه پوچ بودند. آن هفت عدد بدين

نامها خوانده مى شدند: فذ، توام، مسبل، نافس، حلس، رقيب و معلى و آن سه عدد بنام: سفيح، منيح و وغد خوانده مى شدند. براى آن هفت عدد، هر كدام يك سهم بيشتر از سهم قبلى بود و بدين ترتيب فذ داراى يك سهم و معلى داراى هفت سهم بود آنها حيوانى را مى كشتند و گوشت آن را بچند قسمت تقسيم مى كردند. آن گاه تيرها را بدست يك نفر داده، تا بنام افراد بيرون بياورد. قيمت حيوان بر كسانى بود كه تيرهاى پوچ بنامشان بيرون مى آمد و تيرهاى ديگر بنام هر كس بيرون مى آمد بر طبق آن سهم مى گرفت.

اين عمل قمار است. از اين جهت خداوند متعال تحريم كرده است.

مجاهد گويد: اينها وسائل قمارى بود كه از ايران و روم بآنجا برده مى شد (ممكن است همان قاب باشد) سفيان بن وكيع گويد: همان شطرنج است.

ذلِكُمْ فِسْقٌ: همه اينها فسق و گناه بزرگ و خروج از طاعت خداوند و ارتكاب معصيت است. اين معنى از ابن عباس است.

برخى گويند: اشاره به مورد اخير است. يعنى قسمت كردن و قمار بوسيله تيرها فسق است. همين معنى ظاهرتر است.

الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ: منظور روز معين نيست. مقصود اين است ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 202

كه: اينك مردم كافر از دين شما مايوس شدند. خداوند خوف از كفار را از دل مردم مسلمان بر مى دارد و كفار را از باطل شدن اسلام، دچار ياس مى سازد. به آنها مى فهماند كه وعده حق فرا رسيده و دين خدا غالب گشته است. چنان كه فرموده بود: «لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ» (توبه 33 فتح 28: خداوند او را بر

هر دينى غالب مى سازد) دين نام هر چيزى است كه خداوند بوسيله آن پرستيده شود و مردم را فرمان داده است كه بآن قيام كنند. مقصود از ياس كفار، اين است كه ديگر طمعى از دين اسلام و اينكه پيروان آن رهايش كرده، بسوى شرك روى آورند، ندارند. اين معنى از ابن عباس و سدى و عطاست. مجاهد و ابن جريح و ابن زيد گويند: منظور از «اليوم» روز عرفه از حجة الوداع است. آن روز همه عرب، در اسلام داخل شده بودند. آن روز جمعه بود و هنگامى كه پيامبر به اطراف خود نظر افكند جز مسلمان يكتا پرست احدى نديد. ديگر عربستان از لوث شرك، پاك شده بود.

فَلا تَخْشَوْهُمْ: به مؤمنان دستور مى دهد كه نبايد بترسند كه اهل كفر بر اسلام غالب آيند و مسلمانان را شكست دهند و آنها را از دينشان باز گردانند.

وَ اخْشَوْنِ: لكن از من بترسيد كه اگر مخالفتم كنيد و مرتكب گناه شويد، كيفر من شما را فرو مى گيرد. اين معنى از ابن جريج و ديگران است.

الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ: در اين باره گفته اند: اقوالى است.

1- يعنى امروز بوسيله قرآن و بيانات آن واجبات، حدود، حلال و حرام خود را براى شما كامل ساختم. ديگر نه چيزى افزوده مى شود و نه از راه نسخ، چيزى كاسته.

آن روز، روز عرفه سال حجة الوداع بود. اين قول از ابن عباس و سدى و مختار جبايى و بلخى است. گويند: بعد از اين آيه، آيه اى در باره واجبات و حليت و حرمت، نازل نشد و 81 شب بعد پيامبر خدا از دنيا رفت.

اعتراض مگر دين خدا قبل ناقص بود كه خداوند

در روز عرفه آن سال، كاملش گرداند؟! ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 203

پاسخ دين خدا همواره كامل بود، لكن قبلا در معرض نسخ و افزونى بود و در آن زمان بوسيله وحى چيزهايى حلال يا حرام مى شد، و اين مطلب منافات ندارد كه هنگامى كه دين بمرحله اى برسد كه از هر گونه فزونى و كم و كاست، ايمن باشد، كامل خوانده شود.

مثل اينكه گويند: عدد ده كامل است و چون عدد صد، بيشتر و كاملتر است، عدد ده، ناقص شمرده نمى شود.

2- يعنى: امروز حج شما را كامل كردم و بلد حرام را به شما اختصاص دادم و امروز مشركى همراه شما نيست. اين معنى از سعيد بن جبير و قتاده و مختار طبرى است.

گويند: خداوند بعد از اين آيه، آيه آخر سوره نساء «يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلالَةِ ...» نازل فرموده است.

فراء گويد: آخرين آيه اى كه نازل شد، همين است. اگر اين مطلب، صحيح باشد. اين قول ترجيح پيدا مى كند، لكن در باره آن خلاف است 3- يعنى امروز شر دشمنان را از سر شما كوتاه و شما را بر ايشان غالب ساختم، چنان كه گوئيد: اكنون سلطنت و آنچه مى خواهيم براى ما كامل شد. يعنى از آنچه مى ترسيدند، خيالتان راحت شد، اين قول از زجاج است.

از امامان باقر و صادق ع روايت است كه اين آيه، هنگامى نازل گرديد كه پيامبر در روز غدير خم، در حين بازگشت از حجة الوداع، على را براى مردم علم و پيشوا ساخت. مى فرمايند: آخرين امر واجبى كه خداوند نازل فرمود، همين است. بعد از آن ديگر، فريضه اى نازل نشد.

سيد عالم، ابو الحمد،

مهدى بن نزار حسينى از ابو القاسم، عبيد اللَّه بن عبد اللَّه حسكانى، از ابو عبد اللَّه شيرازى از ابو بكر جرجانى، از ابو احمد بصرى، از احمد بن عمار بن خالد، از يحيى بن عبد الحميد حمانى، از قيس بن ربيع، از ابى هارون عبدى، از ابو سعيد خدرى، روايت كرده است كه: چون اين آيه نازل شد، پيامبر فرمود اللَّه اكبر! كه دين كامل و نعمت تمام و خدا از رسالت من و ولايت على بن ابى طالب ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 204

بعد از من، خشنود گرديد» و فرمود: «هر كس من مولاى اويم، على مولاى اوست. خدايا دوستانش را دوست و دشمنانش را دشمن بدار، يارانش را يارى و دشمنانش را خوار كن» على بن ابراهيم در تفسير خود گويد: پدرم از صفوان، از علا و محمد بن مسلم از امام باقر (ع) روايت كرده اند كه: اين آيه در «كراع الغميم»- ميان مكه و مدينه- نازل گرديد و پيامبر در جحفه آن را برپا داشت.

ربيع بن انس گويد: آيه در مسير حجة الوداع نازل گرديد:

وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي: مؤمنان را مخاطب مى سازد كه بوسيله غالب ساختن ايشان بر مشركين و طرف آنان، نعمت را بر ايشان تمام كرده است. اين معنى از ابن عباس و قتاده است. برخى گويند: يعنى نعمت خود را بر شما تمام كردم و به شما علم و حكمتى دادم كه پيش از شما به پيامبرى و امتى داده نشده بود.

برخى نيز گويند: تمام كردن نعمت. بهشت است.

وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً: راضى شدم كه اسلام دين شما باشد كه شما را امر

به طاعت و انقياد و شما را موظف ساختم كه حدود و فرائض اين دين مقدس را رعايت كنيد.

فايده اين سخن اين است كه خداوند متعال، همواره پيامبر و اصحابش را بدرجات اسلام و مراتب آن بالا مى برد، تا اينكه شرايع خود را براى ايشان كامل ساخت و آنها را باعلى درجه آن نايل كرد. آن گاه فرمود: امروز خشنودم كه شما بچنين درجه اى نايد شده ايد، اين درجه اعلى را حفظ كنيد و از آن جدا مشويد.

اكنون باصل مطلب تحريم باز مى گردد. قسمت «الْيَوْمَ يَئِسَ ... الْإِسْلامَ دِيناً» جمله معترضه اى بود.

فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ: كسى كه دچار ضرورت گرسنگى شود، بطورى كه چاره اى جز خوردن آنچه حرام است، نداشته باشد. اين معنى از ابن عباس و قتاده و سدى است.

غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ: اين قسمت حال است. يعنى در حالى كه مايل بگناه نباشد. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 205

بدين ترتيب، كسى كه نسبت بخوردن ميته و چيزهايى كه خداوند حكم به حرمت آنها كرد، اضطرار پيدا كند، بدون اينكه اين اضطرار را خود خواسته باشد و حرام را حلال بشمارد، مجاز است كه به اندازه حفظ جان خود- و نه بيشتر- صرف كند. اين معنى از ابن عباس و قتاده و مجاهد است. اهل عراق نيز چنين گويند: اهل مدينه گويند: در وقت اضطرار مى توان سير خورد. قتاده گويد منظور اين است كه عاصى نباشد مثل كسى كه ستمكار يا دزد يا معصيتكار باشد.

فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ: در اينجا محذوفى است كه قرينه آن ذكر شده است. يعنى: كسى كه بدون تمايل بگناه، بخوردن محرمات، اضطرار پيدا كند، خداوند گناهان او

را مى بخشايد و مى پوشاند و او را مؤاخذه نمى كند. مقصود اين نيست كه گناه مردار خوارى او را عفو مى كند، زيرا اين را خداوند مباح كرده و كار مباح، كيفر ندارد.

خداوند رحيم است، زيرا به بندگان خود مهربان است و از رحمت خود، در حال خطر جانى، حرام را بر ايشان حلال كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 206

آمده، عرض كردند: در ميان ما دو مرد هستند كه داراى شش سگ شكارى هستند. اين سگها گاوان وحشى و آهوان را شكار مى كنند. برخى از آنها فرصت ذبحشان پيدا مى شود و برخى نه. با اينكه خداوند ميته را حرام كرده است، از اين شكارها چه چيز بر ما حلال است؟ از اينرو خداوند دستور فرمود كه از شكار حيوانات شكارى بخورند و پيامبر او را «زيد الخير» ناميد.

و سنت، حكم به حرمت آن نشده باشد. اين معنى بهتر است زيرا وارد شده است كه هر چيزى براى انسان حلال است، مگر اينكه از جانب شرع، تحريم شده باشد.

بلخى گويد: طيبات، چيزهاى لذتبخش است.

وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ: همچنين شكارى كه بوسيله حيوانات تعليم يافته، اعم از مرغ و سگ و حيوانات شكار ديگر، فراهم آيد، حلال است. اين عبارت به تقدير مضاف است كه بقرينه «مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ» حذف شده بخصوص كه در پاسخ سؤال از شكار است.

«ابن عمرو و ضحاك و سدى گويند: منظور از جوارح، سگها است: از ائمه ما نيز روايت شده است كه: همان سگهاى تعليم يافته است كه وقتى صاحبانشان به آنها مى رسند، شكار جان سپرده است و خداوند فرموده است: از آنچه شكار مى كنند، بخوريد.

على بن ابراهيم، در تفسير خود از امام صادق ع نقل كرده است كه: ابو بكر حضرمى از امام صادق ع در باره شكار بازها و ديگر مرغان شكارى و يوز پلنگ و سگان پرسش بعمل آورد، فرمود: جز آنچه تذكيه كرده ايد يا سگها شكار كرده اند، مخوريد، پرسيد: اگر سگ او را كشته باشد؟ فرمود: بخوريد، زيرا خداوند متعال مى فرمايد: «وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُكَلِّبِينَ ...» سپس فرمود: تمام حيوانات درنده، شكار را براى خود صيد مى كنند. و فرمود: هر گاه سگ تعليم يافته را مى فرستيد:

نام خدا را ذكر كنيد كه همين، سر بريدن حيوانى است كه شكار مى شود. ذكر نام خدا ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 210

اين است كه بگوييد: «بسم اللَّه و اللَّه اكبر» مؤيد اين مذهب، قسمتهاى بعدى آيه است:

مُكَلِّبِينَ: كسانى كه بوسيله

سگان صيد مى كنند و بقولى كسانى كه به سگها تعليم مى دهند.

تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللَّهُ: از آنچه خداوند شما را آموخته است، به سگان مى آموزيد. آرى از بركت الهام عقل، شما مى توانيد سگان را تربيت كنيد و آنها را از سگان تربيت نشده، جدا گردانيد.

از اين قسمت آيه، استفاده مى شود كه شكارى كه سگهاى تربيت نشده، صيد كنند حلال نيست، مگر اينكه پيش از مردن آن، بتوانند ذبحش كنند.

سدى گويد: يعنى همانطورى كه خدا شما را تعليم داده، سگان را تعليم مى دهيد.

اين معنى بعيد است، زيرا «من» به معناى «كاف» در لغت بكار نرفته است و هيچ شباهتى از لحاظ معنى به يكديگر ندارند، چه اولى براى «تبعيض» و دومى براى «تشبيه» است.

شكار تعليم يافته است. مؤيد آن روايتى است كه اصحاب ما نقل كرده اند:

«هر گاه سگى از مجوسى گرفته شود و در همان حال براى شكار تحت تربيت قرار گيرد و شكار كند، خوردن گوشت كشته او جايز است» قبلا اشاره كرديم كه: «از نظر اهل بيت (ع) حيوانى كه بوسيله حيوانات شكارى ديگرى- غير از سگ- شكار شود، حلال نيست، مگر اينكه ذبح شود.

آنان كه شكار حيوانات ديگر را حلال مى شمارند، گويند: آموختگى باز اين است كه پس از رها شدن، نزد صاحب خود باز گردد و آموختگى حيوانات شكارى ديگر، اين است كه: بطرف شكار فرستاده شود و براى صيد آن حركت كند و چون صيد را بچنگ آورد بدعوت صاحب خود، نزد او باز گردد. هر گاه حيوانى، چنين باشد، تعليم يافته است و مى توان از شكار آن خورد، خواه خودش از آن خورده باشد، يا نخورده باشد. اين مطلب از سلمان، سعد بن ابى وقاص و ابن عمر است.

ديگران گفته اند: اگر حيوان شكارى چيزى از شكار بخورد، نبايد آن را خورد.

اين مطلب را از على عليه السلام، شعبى و عكرمه روايت كرده اند.

فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ: از آنچه سگان شكارى براى شما گرفته اند، بخوريد.

اين جمله، مؤيد عقيده كسى است كه گويد: هر گاه سگ از شكار چيزى تناول كند، نبايد از آن خورد، زيرا براى خودش صيد كرده است.

يكى از شرايط حلال بودن شكار سگ، اين است كه صاحب آن، هنگام فرستادن، نام خدا را ببرد. پس اگر نام خدا را نبرد، شكار حلال نيست، مگر اينكه پيش از مردن آن بتواند بر طبق احكام دين، ذبحش كند و حد اقل در

موقع ذبح، گوش يا دم يا چشمش را حركت دهد. چنان كه مى فرمايد:

وَ اذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهِ: ابن عباس، حسن و سدى گويند: مقصود اين است كه پيش از فرستادن سگ نام خدا را ببرند.

برخى گفته اند: منظور اين است كه در موقع سر بريدن حيوانات حلال گوشت، ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 212

خدا را نام ببرند و جمله صراحت در وجوب «بسم اللَّه» دارد. لكن قول اول صحيح تر است.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ: از آنچه خداوند نهى كرده است، اجتناب كنيد و به آن نزديك مشويد و از معاصى خداوند- كه يكى از آنها خوردن شكار سگهاى غير شكارى است و ديگر خوردن شكارى است كه براى شما شكار نكرده اند و ديگر خوردن شكار يا ذبيحه اى است كه نام خداوند بر آن برده نشده باشد- حذر كنيد.

إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ: تفسير اين جمله گذشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 213

عليه السلام و سعيد بن جبير نيز نقل كرده اند.

ابو الدرداء و ابن عباس و ابراهيم و قتاده و سدى و ضحاك و مجاهد و طبرى و جبايى و بلخى و ... گويند: مقصود از طعام اهل كتاب، ذبيحه ايشان و ساير خوردنيهاست.

برخى گفته اند: مقصود حبوب و دانه هاى خوراكى و چيزهايى است كه به تذكيه محتاج نباشد. اين مطلب از امام باقر (ع) نيز روايت شده است. جماعتى از زيديه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 215

نيز بر همين عقيده اند. بنا بر اين ذبيحه آنها حلال نيست.

وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ: و حلال است كه از طعام خويش به آنها بدهيد.

وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ: حسن و شعبى و ابراهيم گويند: يعنى براى شما حلال است كه زنان پاكدامن و با ايمان را براى خود عقد كنيد. مجاهد گويد: مقصود زنان آزاد است. ابو على نيز همين قول را اختيار كرده است، بنا بر اين در صورت قدرت بر ازدواج با زن آزاد، كنيزان را شامل نمى شود.

وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ: و زنان پاكدامن يهودى و مسيحى نيز بر شما حلال است. در اين باره نيز اختلاف است:

مجاهد، حسن، شعبى و ... گويند: مقصود زنان پاكدامن اهل كتاب است، خواه آزاد باشد يا كنيز، حربى باشند يا ذمى. برخى گفته اند «مقصود زنان آزاد است، خواه حربى باشند خواه ذمى.

اصحاب ما گويند: زنان يهودى و مسيحى را نمى توان بعقد دائم در آورد، زيرا خداوند مى فرمايد: «وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ» (بقره 221: با زنان مشرك زناشويى مكنيد تا اينكه ايمان آورند) و نيز مى فرمايد: «وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ» (ممتحنه 10: به

عقد زنان كافر اعتبار مدهيد). اينان آيه مورد بحث را تاويل برده، گويند: مقصود آن دسته از زنان يهودى و مسيحى است كه به اسلام گرويده باشند و مقصود از زنان پاكدامن با ايمان، آنهايى است كه در اصل با ايمان بوده و از پدر و مادر مسلمان، بوجود آمده اند. گروهى از مردم بودند كه ميل نداشتند با تازه مسلمانان كتابى ازدواج كنند، از اينرو خداوند اينها را جداگانه ذكر و تشويق كرد كه با آنها ازدواج كنند. اين مطلب را ابو القاسم بلخى حكايت كرده است.

اصحاب ما مى گويند: ممكن است كه اين آيه را به نكاح متعه و گرفتن كنيز از ايشان حمل كرد، زيرا به نظر ما مانعى ندارد كه انسان با كنيز كتابى يا با متعه كتابى در آميزد.

و انگهى ابو الجارود از امام باقر (ع) روايت كرده، كه اين آيه با آيه:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 216

«وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ» (بقره 221 و آيه «وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ» (ممتحنه 10) نسخ شده است:

إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ: ابن عباس و ... گويند: يعنى وظيفه داريد كه در مقابل تمتعات جنسى كه از ايشان مى بريد، مهر ايشان را بپردازيد.

مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسافِحِينَ: حال آنكه پاكدامنى پيشه كرده، از زنا خوددارى كنيد.

وَ لا مُتَّخِذِي أَخْدانٍ: و نيز با آنها براى زنا دوستى پنهانى نداشته باشيد. در باره «احصان، سفاح و اخدان» در سوره نساء بحث شد.

وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ: كسى كه منكر توحيد و عدل خدا و نبوت پيامبر شود، عملى كه به منظور تقرب خداوند بجاى مى آورد، بر باد مى دهد. حبط اعمال اين است

كه پاداشى بدنبال نداشته باشد.

وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ: چنين كسى را در آخرت از هلاك شوندگان است.

برخى گفته اند: مقصود از «وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمانِ ...» اهل كتاب است. يعنى اگر اينها از ايمان آوردن، خوددارى كنند و ايمان نياورند، عملشان بى ارزش مى شود.

بنا بر اين جمله «فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» دلالت دارد بر اينكه «زايل شدن و حبط عمل» مستلزم اينكه ثوابى ثابت باشد تا زايل گردد، نيست، زيرا كافر را عملى نيست كه ثوابى بر آن استحقاق داشته باشد. عمل او ظاهرى است و اگر كفر مانع نبود. استحقاق ثواب داشت. از اين معنى خداوند به «حبط عمل» تعبير كرد و همين است معناى حقيقى آن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 217

است كه هر گاه اراده بر پاى داشتن نماز كنيد، بايد وضو بگيريد (خواه طهارت داشته باشيد يا نه) داود نيز بر همين عقيده است. وى گويد: على (ع) براى هر نمازى وضو مى گرفت و اين آيه را مى خواند. خلفاى ديگر نيز بوقت هر نمازى وضو مى گرفتند.

لكن قول اول صحيح است و همه فقها بر آنند. اينكه روايت كرده اند كه على (ع) تجديد وضو مى كرد، حمل بر استحباب مى شود.

برخى گفته اند: در آغاز اسلام، واجب بود كه هر نمازى وضو بگيرند، سپس بمنظور تخفيف، اين حكم نسخ شد. ابن عمر نيز چنين گفته است. وى گويد:

- اسماء دختر زيد بن خطاب مرا حديث كرد كه عبد اللَّه حنظله او را حديث كرده بود كه پيامبر به او دستور تجديد وضو براى هر نمازى داد و اين امر براى او دشوار بود. از اينرو امر كرد كه پيش از هر نمازى مسواك كند و اگر حدثى از او سر زد، وضو بگيرد. عبد اللَّه عقيده داشت كه وضو براى هر نمازى هم چنان واجب است و انجام مى داد.

سليمان بن بريده از پدر خود نقل كرده است كه:

- پيامبر براى هر نمازى وضو مى گرفت ولى چون سال فتح مكه، فرا رسيد نمازها را بيك وضو خواند. عمر بن خطاب گفت:

- يا رسول اللَّه، كارى كرديد كه هرگز نكرده بوديد.

فرمود:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 220

- اين كار را عمداً كردم.

برخى گفته اند:

- اين آيه اعلام مى كند كه وضو تنها براى نماز واجب است، زيرا در روايت است كه چون پيامبر گرامى اسلام محدث مى شد، از همه اعمال- حتى از جواب سلام- خوددارى مى كرد، تا وقتى كه

براى نماز وضو مى گرفت، آن گاه جواب سلام مى داد، از اينرو اين آيه نازل شد.

فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ: در اينجا خداوند متعال امر مى كند كه صورتهاى را بهنگام وضو بشويند. شستن، عبارت از ريختن آب است از محل، بطورى كه جارى شود. مسح اين است كه محل را تر كند بدون اينكه آب بر محل جارى شود.

را بشوييد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 221

مرافق جمع مرفق است. مرفق آن قسمتى از دست است كه انسان بدان متكى مى شود (و در حقيقت، محل خم شدن دست است) واحدى گويد: بسيارى از علماى نحو «الى» را در اينجا بمعناى «مع» دانسته اند و شستن «مرفق» را واجب مى شمارند.

عقيده اكثر فقها نيز همين است.

زجاج گويد:- اگر مقصود اين باشد كه شستن دستها با مرفقها واجب است، در اين صورت، ذكر «مرافق» فايده اى ندارد و شستن همه دست واجب است، لكن از آنجا كه حد شستن دست را تا «مرفق» تعيين كرده، بايد از حد «مرفق» شستن را قطع كرد، بنا بر اين مرفقها حد انتهاى شستشوى دستهاست و بدين ترتيب مبدء شستشو انگشتان و انتهاى آن مرفقهاست.

لكن امت، اجماع كرده اند بر اينكه: در موقع شستشوى دستها هر كس از مرفقها شروع و به انگشتان ختم كند، وضويش صحيح است اختلاف در باره شروع شستن دستها از انگشتان بطرف مرفقهاست. نيز اجماع دارند بر اينكه هر كس در موقع شستن دستها مرفقها را بشويد وضويش صحيح است. اختلاف در اين است كه اگر كسى مرفقها را نشويد، آيا وضويش صحيح است يا نه؟ شافعى گويد:

- مخالفى در اين كه شستن مرفقها واجب است سراغ ندارم.

از جاهايى كه در قرآن كريم «الى» بمعناى «مع» آمده، اين آيه است: لا تَأْكُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى أَمْوالِكُمْ» (نساء 2: اموال ايشان را با اموال خويش مخوريد) در شعر امرء القيس نيز چنين شده است:

له كفل كالدعص بلله الندى الى حارك مثل الرتاج المضبب

يعنى آن اسب را كفلى است همچون شن مرطوب، با شانه اى همچون

درى كه بر آن قفلى محكم زده باشند.

اين مطلب نمونه هاى فراوانى دارد.

وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ: اين جمله، امر مى كند به مسح سر. مسح اين است كه دستانت ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 222

را به چيزى بكشى مثل اينكه بوسيله دست عرق پيشانى را پاك كنى. ظاهر اين است كه مسح تمام سر واجب نيست، زيرا آن كس كه قسمتى از سر را مسح كند، او را مسح كننده سر گويند. اصحاب ما نيز چنين گويند. عقيده آنان، اين است كه: بايد اندازه اى از سر را- كه بنظر عرف، مسح بر آن صدق كند- مسح كرد ابن عمر، ابراهيم، و شعبى نيز چنين گويند. مذهب شافعى نيز همين است مالك گويد.

- همه سر را بايد مسح كرد.

ابو حنيفه گويد:

1- بايد يك چهارم سر را مسح كرد، زيرا پيامبر گرامى «ناصيه» را كه قريب يك چهارم سر است، مسح مى كرد. در اينباره رواياتى هم نقل شده است كه با آوردن آنها سخن را طولانى نمى كنيم.

وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ: در باره اين جمله، اختلاف است: جمهور فقها گويند:

- شستن پاها در موقع وضو واجب است.

اماميه گويند:

- تنها مسح پاها واجب است.

عكرمه نيز بر عقيده اماميه است. از جماعتى از صحابه و تابعان- همچون ابن عباس، انس، ابو العاليه و شعبى- نيز نقل شده است كه فقط مسح پاها واجب است.

حسن بصرى گويد:

- شخص مخير است ميان شستن و مسح پاها.

طبرى و جبايى نيز چنين گفته اند، جز اينكه آنها مسح همه پاها را- اعم از پشت پا و كف پا- واجب دانسته و تنها مسح پشت پاها را كافى نمى دانند.

ناصر الحق كه يكى از پيشوايان شيعه

زيديه است گويد:

- هم شستن پاها و هم مسح آنها واجب است.

ابن عباس وضوى پيامبر را اينطور توصيف مى كند كه او روى پاها را مسح كرد.

نيز از پيامبر روايت شده است كه:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 223

- در كتاب خدا دستور، مسح پاهاست ولى مردم پاها را شستشو مى كنند.

و نيز فرمود:

- وضو، دو شستن و دو مسح است. (شستن دستها و شستن صورت، مسح سر و مسح پاها) قتاده گويد:

- خداوند، دو شستن و دو مسح واجب كرده است.

ابن عليه: از حميد، از موسى بن انس، روايت كند كه:

- وى در حضور ما به انس گفت:

حجاج در اهواز براى ما سخن رانى كرد و در باره وضو چنين گفت:

- صورت و دستها را بشوييد و سر را مسح كنيد. هيچ چيزى براى انسان از پاها به آلودگى نزديكتر نيست، بنا بر اين باطن و ظاهر و پشت پاها را بشوييد.

انس گفت:

خداوند راست گفت و حجاج دروغگوست. خداوند متعال مى فرمايد:

- وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ راوى گويد:

- خود انس در موقع مسح پاها، فقط پاها را تر مى كرد.

شعبى گويد:

- جبرئيل در باره مسح بر پيامبر نازل شد و گفت: در موقع تيمم اعضايى كه بايد شسته شوند مسح مى شوند و اعضايى كه بايد مسح شوند، ترك مى شوند.

رواياتى كه در اينباره از بزرگان اهل بيت، نقل شده، از حد شماره بيرون است.

حسين بن سعيد اهوازى روايت كند كه غالب بن هزيل گفت: از امام باقر ع در باره مسح پاها سؤال كردم، فرمود:

- مسح پاها همان است كه جبرئيل در باره آن نازل شد و بيان كرد.

نيز از احمد بن محمد

روايت كند كه وى گفت: از موسى بن جعفر در باره مسح ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 224

پاها سؤال كردم كه چگونه است. او كف دست را بر انگشتان پا نهاد و تا كعب آن مسح كرد. گفتم:

- اگر كسى بوسيله دو انگشت دست تا كعب پاها را مسح كند، چطور؟

فرمود:

- نه، جز اينكه بهمه كف دست، پاها را مسح كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 225

و بر اثر مجاورت با «بجاد» مجرور شده.

زجاج گويد:

- هر گاه كلمه را به جر قرائت كنند عطف بر «رءوس» است و بنا بر اين پاها را مثل سر بايد مسح كرد. برخى از پيشينيان خاطر نشان كرده اند كه:

- جبرئيل به مسح پاها نازل شد و سنت، شستن پاها است.

وى گويد:

- جر كلمه بخاطر مجاورت، آنهم در قرآن كريم، روا نيست، لكن مسح بنا بر اين حدى كه در قرآن براى آن تعيين شده مانند شستن است.

اخفش گويد:

- اين كلمه بر حسب لفظ عطف بر «رءوس» و بر حسب معنى از آن منقطع است. مانند گفته شاعر:

- علفتها تبناً و ماء باردا. يعنى آن حيوان را كاه دادم و او را آب سرد نوشانيدم.

در باره قرائت نصب كلمه، گفته اند:

- عطف است بر «ايديكم»، زيرا فقهاى بلاد اسلامى را ديده ايم كه پاها را مى شويند و به مسح اكتفاء نمى كنند. از پيامبر گرامى نيز روايت است كه قومى را در حال وضو ديد كه پشت پاها را نمى شستند فرمود: واى بر اين پشت پاها از آتش «1». اين مطلب را ابو على فارسى ذكر كرده است.

كسانى كه مى گويند هم مسح و هم شستن پاها واجب است، بدون اينكه خود را بزحمت افكنند، جر و نصب كلمه را بر ظاهر آن عطف كرده، جر را بنا بر عطف بر لفظ «رءوس» و نصب را بنا بر عطف بر محل آن دانسته اند. در ادبيات عرب، نمونه اين مطلب، بسيار است. مثلا: «ليس فلان بقائم و لا ذاهباً» شاعر نيز گويد:

معاوى اننا بشر فأسجح فلسنا بالجبال و لا الحديدا

يعنى:

اى معاويه، ما انسانيم. كوه و آهن نيستيم. ما را عفو كن. (در اينجا

__________________________________________________

(1)-

ويل للعراقيب من النار

. در باره اين حديث بعدا گفتگو خواهد شد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 226

«الحديد» عطف است بر محل «الجبال») ديگرى گويد:

هل انت باعث دينار لحاجتنا او عبد رب اخاعون بن بخراق

يعنى: آيا تو براى حاجت ما دينارى مى فرستى يا عبد رب را؟ (در اينجا «عبد» عطف است بر محل «دينار») بعيدتر از موارد فوق، گفته شاعر ديگرى است:

جئنى بمثل بنى بدر لقومهم او مثل اخوة منظور بن سيار

يعنى: براى من مثل بنى بدر يا مثل برادران منظور بن سيار، حاضر كن. در اين شعر در حقيقت، معناى: «جئنى بمثل بنى بدر» اين است كه: «احضر لى مثلهم» از اينرو «مثل» دوم را نصب داده است.

است او پاها را مسح كرده باشد و ديگران مسح را شستن ناميده باشند.

در مورد استشهادى كه ابو زيد بگفته عرب كرد كه آنها مى گويند: براى نماز مسح كردم و نگويند: شستشو كردم، بايد توجه داشت با اين جمله، در حقيقت مى خواهند ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 227

اشاره كنند به اينكه وضو گرفته اند و مطلب را با ايجاز و اختصار بيان مى كنند. بديهى است كه: اگر مى گفتند: «تغسلت للصلاة» (يعنى براى نماز شستشو كردم) صحيح نبود و احتمال انجام غسل داده مى شد. روى اين اصل، كلمه مسح بكار بردند. به خصوص كه اعضايى كه شسته مى شوند هم مسح مى شوند. بهر صورت، اين استعمال مجازى بخاطر اين است كه مطلب معلوم است و دليلى بر گفتار آنان نيست.

مرحوم سيد مرتضى مى فرمايد: اينكه محدود شدن پاها در آيه، دليل بر وجوب شستن دانسته اند، صحيح نيست، زيرا مسح، فعلى است كه از جانب شرع، مثل شستن واجب شده و مانعى نيست كه همانطورى كه شستن اعضا محدود شده، مسح اعضا نيز محدود شود و اينكه خداوند متعال دستور داده است كه پاها را تا كعب، مسح كنيد، دليل اين نيست كه بايد پاها را تا كعب، شست.

ممكن است بگويند: همانطورى كه محدود شدن دستها تا مرفق، دليل بر وجوب شستن است، محدود شدن پاها تا كعب، نيز دليل وجوب شستن خواهد بود.

گوييم: اينكه ما شستن دستها را واجب مى دانيم نه به دليل محدود شدن دستهاست بلكه به دليل تصريح قرآن كريم بر وجوب شستن آنهاست. حال آنكه در مورد پاها چنين تصريحى وجود ندارد.

اگر بگويند: عطف محدود (كه پاهاست) بر محدود (كه دستهاست) براى

رعايت ترتيب كلام بهتر خواهد بود.

گوييم: اين مطلب صحيح نيست، زيرا دستها محدودند و بر صورت كه نامحدود است، عطف شده اند، بنا بر اين جايز است كه كلمه «ارجل» با اينكه محدود شده است بر كلمه «رءوس» كه محدود نشده، عطف و در هر دو تنها مسح لازم باشد. اين مطلب، از آنچه آنها مى گويند بهتر است، زيرا آيه شريفه، نخست عضوى را كه شستن آن واجب و حد آن را تعيين نكرده- يعنى صورت-، سپس عضوى را كه شستن آن نيز واجب و حد آن را تعيين كرده- بر آن عطف مى كنند. آن گاه مطلب را از سر گرفته، عضو مسح كردند غير محدودى را- يعنى سر- ذكر، سپس عضوى مسح كردنى و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 228

محدود را- يعنى پاها- بر آن عطف مى كند. بدين ترتيب، دو جمله در مقابل يكديگر قرار گرفته اند، زيرا در جمله اول شستنى محدود بر شستنى نامحدودى و در جمله دوم، مسح كردنى محدودى بر مسح كردنى نامحدودى عطف شده است.

آنان كه جر «ارجل» را ضمن دلايل و شواهدى بنا بر مجاورت، دانسته اند، نيز در اشتتباهند، زيرا همانطورى كه اشاره كرديم، زجاج- كه يكى از بزرگان ادبيات عرب است- اين مطلب را در مورد قرآن كريم، جايز نمى داند. گذشته از اين مسأله جر، بنا بر مجاورت، بمواردى اختصاص دارد كه فاقد حرف عطف باشد و نيز مواردى كه مقصود گوينده روشن باشد، نه مثل آيه شريفه، كه جر بنا بر مجاورت، توليد اشتباه خواهد كرد، در عين حال محققان علم نحو، اعراب كلمه را بنا بر مجاورت جايز ندانسته و مواردى كه بعنوان

نمونه، مثال آورده شد، توجيه كرده و پاسخ گفته اند.

گفتار اخفش نيز- كه آيه را مثل «علقتها تبنا و ماء باردا» دانست- نيز خالى از اشتباه نيست، زيرا او در حقيقت، در آيه «اغسلوا» را تقدير گرفت و چنين تقديرى هنگامى رواست كه اضطراراً براى اصلاح معنى ناگزير باشيم، لكن هر گاه معناى كلام، مستقيم و ظاهر باشد، چگونه جايز است كه مرتكب چنين تقدير ناصوابى بشويم؟! سيد مرتضى در پاسخ ابو على فارسى- كه نصب «ارجل» را بقاعده عطف بر «ايدى» دانسته بود- گويد:

- اگر تأثير در كلام را به آنچه نزديكتر است، نسبت دهيم. بهتر از آن است كه به آنچه دورتر است، بنا بر اين اگر نصب «ارجل» را بخاطر عطف بودن بر محل «رءوس» بدانيم، بهتر است. بخصوص كه جمله اى كه به شستن صورت و دستها امر مى كند، پايان يافته و جمله اى ديگر، در مورد مسح سر و پاها آغاز گشته است و صحيح نيست كه بعد از قطع جمله اى بار ديگر بوسيله ربط عطفى آن بازگشت شود. تازه اگر اين كار، از لحاظ ادبى هم بلا مانع باشد، در مورد آيه، ترجيح با گفتار ماست، زيرا ميان دو قسمت تطابق برقرار مى شود و منافاتى با يكديگر ندارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 229

در مورد حديثى كه از پيامبر نقل كردند كه:

«ويل للعراقيب من النار»

و احاديث ديگر كه مضمون آنها دلالت مى كند بر اينكه: پيامبر وضو مى گرفت و پاها را مى شست، بايد توجه داشت كه ما نمى توانيم بخاطر چنين احاديثى كه براى ما اطمينان بخش نيستند، از ظاهر قرآن كريم دست بر داريم. و انگهى اخبار بسيارى

از طريقه اهل تسنن در كتب شان و از شيوخشان، در دست داريم كه خلاف آن اخبار افاده مى كنند. اوس بن اوس گويد:

«پيامبر را ديدم كه وضو گرفت و بر نعل خود مسح كرد و نماز خواند» حذيفه گويد: «پيامبر پس از قضاى حاجت، آبى طلبيد و وضو گرفت و بر پاهاى خود مسح كرد» و احاديث ديگرى كه آوردن آنها بطول مى انجامد.

در مورد حديث

«ويل للعراقيب من النار»

روايت است كه گروهى از افراد بى سر و پا ايستاده بول مى كردند. اين بول بر پاها و پشت پاهايشان ترشح مى كرد و آنها بدون شستشو براى نماز به مسجد مى آمدند، از اينرو پيامبر آنها را به عذاب جهنم تهديد كرد.

علماى شيعه اشكال كرده و گفته اند، چون هر پايى داراى دو كعب است بايد «الى الكعاب» گفته شده باشد. توجه به اين نكته نيز لازم است كه هيچگاه كعب به معناى ساق پا استعمال نشده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 230

وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا: اگر در موقع نماز، جنب باشيد، لازم است بوسيله غسل خود را طاهر سازيد. جنابت، بر اثر خارج شدن منى يا غايب شدن سر آلت تناسلى مرد، در آلت تناسلى زن، حاصل مى شود.

وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ: تفسير اين قسمت در سوره نساء (آيه 43) گذشت و تكرار آن لزومى ندارد.

ما يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ: خداوند نمى خواهد بوسيله حكم وضو و غسل و تيمم- در موقع نبودن آب يا معذور بودن استعمال آن- شما را دچار سختى و زحمت كند.

وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ: بلكه مى خواهد بوسيله وضو و غسل جسد شما را از آلودگى گناهان پاك گرداند. حرف لام براى بيان اراده است. چنان كه شاعر گويد:

اريد لا نسى ذكرها فكانما تمثل لى ليلى بكل سبيل

يعنى: مى خواهم ياد او را فراموش كنم. گويى بهر راهى در برابر من مجسم شده است.

در حديث است كه پيامبر فرمود: «وضو گناهان گذشته را مى پوشاند» وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ: و اراده خداوند اين است كه بوسيله وضو و غسل با وجود آب و تيمم با فقدان آب، نعمت خود را بوسيله اباحه تيمم براى شما تمام كند و اين گذشت و تخفيف را يكى ديگر

از نعمتهاى خود نسبت به شما قرار دهد.

لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ: براى اينكه شما از راه اطاعت دستورهاى خداوند، او را سپاسگزارى كنيد.

اين آيه شريفه، متضمن كيفيت غسل و وضو و احكام آنهاست. لكن مسائل متفرع بر آنها بسيار و محل ذكر آن كتابهاى فقهى است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 231

موقع بيرون آوردن ايشان از صلب آدم، از ايشان گرفته و به آنها گفته بود: «آيا من پروردگار شما نيستم؟» و آنها پاسخ داده بودند: «پروردگار ما هستى». اين قول از ساير اقوال ضعيف تر است.

إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا: در آن هنگام شما گفتيد: گفته تو را شنيديم و اطاعت كرديم وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ: از خداوند بپرهيزيد كه او به آنچه در سينه هاى پنهان كرديد، يعنى از اسرار قلبى شما آگاه است. منظور از كلمه «صدور» دلهاست، زيرا دل در سينه جاى دارد. «1»

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ: اى مردم مؤمن، بايد عادت شما و خوى شما قيام به حق باشد، بطورى كه خود عمل شايسته انجام دهيد و ديگران را امر به معروف و نهى از منكر كنيد و اينها را براى تحصيل رضاى خدا انجام دهيد.

شُهَداءَ بِالْقِسْطِ: حال آنكه گواهانى هستيد كه عادلانه، بوظيفه شهادت عمل مى كنيد.

برخى گويند: يعنى براى خدا مردم را بسوى حق دعوت و بوسيله عدالت و حق و دلايل محكم از دين خدا دفاع كنيد. چه شاهد در حقيقت از مورد شهادت، دفاع مى كند.

و بقولى: يعنى از اهل عدالت باشيد، زيرا آنان در روز قيامت، گواه مردم هستند وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ: زجاج گويد: اگر «شنئان» را بفتح نون بخوانيم

__________________________________________________

(1)- بطور كلى در لغت عرب «ذات الصدر» به معناى راز و سر بكار مى رود. رجوع شود به المنجد ذيل كلمه «ذات» و بدين ترتيب چه نيازى است كه بگوييم منظور از «صدور» دلهاست بمناسبت اينكه جاى دل، سينه است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 234

مصدر و بمعناى كينه

و اگر به سكون نون بخوانيم صفت و بمعناى كينه ور خواهد بود.

ما در پيرامون معناى اين كلمه در اول سوره گفتگو كرده ايم.

عَلى أَلَّا تَعْدِلُوا: بغض و كينه شما نسبت بمردمى، شما را به بى عدالتى وادار نكند. هر گاه كلمه «شنئان» صفت باشد، يعنى: «كسى كه نسبت بقومى كينه دارد، شما را به بى عدالتى وادار نكند در حكم و سيره خود نسبت به ايشان به ستمگرى گراييد.»

اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى : شما نسبت بدوستان و دشمنانتان عدالت كنيد كه به تقوى نزديكتر است.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ: از عقاب خدا بترسيد و باطاعت و اجتناب از بديها خود را در معرض آن قرار ندهيد.

إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ: خداوند بكردار شما دانا و شما را كيفر مى دهد.

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا: آنان كه به بيگانگى خدا تصديق و به پيامبرى حضرت محمد ص اقرار كردند.

وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ: و كارهاى پسنديده را- اعم از واجب و مستحبّ- انجام دادند.

لَهُمْ مَغْفِرَةٌ: خداوند آنان را وعده مغفرت داده، گناهان را مى آمرزد و بديهاى آنها را به پرده بزرگى و كرم مى پوشاند.

وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ: پاداش بزرگ نيز به آنها وعده شده است. فرق ميان اجر و ثواب، اين است كه ثواب، در برابر طاعات است ولى اجر، مزدى است كه در عوض كارى داده مى شود. وعده، عبارت است از خبرى كه نفعى را نويد دهد و وعيد، خبرى است كه ضررى را به اطلاع رساند.

وَ الَّذِينَ كَفَرُوا: آنان كه توحيد خدا و صفاتش را منكر و نبوت پيامبر را ناديده گرفتند.

وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا: و تكذيب كنند دلايل و براهين پروردگار را.

أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ: آنان همواره در دوزخ خواهند بود. چه مصاحبت، مستلزم

دوام و خلود است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 235

و اصحاب را- ناجوانمردانه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 239

بقتل رسانند. در اين وقت، خداوند متعال، پيامبر را از سوء قصد آنها آگاه كرد و به اتفاق اصحاب از آنجا خارج شدند. اين خود يكى از معجزات پيامبر گرامى اسلام است.

2- قريش، مردى را براى قتل پيامبر مامور كردند. وى با شمشير كشيده، بر آن بزرگوار داخل شد و چون خواست وى را بقتل رساند، گفت: چه كسى قادر است كه. مرا از كشتن تو منع كند؟ فرمود: خدا. وى شمشير را افكند و مسلمان شد. نامش عمرو بن وهب جمحى بود. صفوان بن اميه، بعد از جنگ بدر وى را براى اين كار خطير مامور كرده بود. لكن خواسته آنها نقش بر آب شد! اين معنى از حسن است.

3- ابو على جبايى گويد: مقصود لطف خداوند است در باره مؤمنان و باز داشتن دشمنان از اينكه نتوانند مزاحمتى براى مسلمانان فراهم سازند. خداوند آنها را بچند وسيله از ايجاد مزاحمت براى مسلمانان باز داشت: بيمارى، قحطى، مرگ سران، نابودى حيوانات و ديگرى وسايلى كه چنان آنها را مشغول و گرفتار كرد كه بكلى از فكر مزاحمت و قتل مؤمنان باز ماندند.

4- واقدى گويد: پيامبر با گروهى از بنى ذبيان و محارب در «ذى امر» جنگ كرد. آنها در قله كوه ها متحصن شدند. پيامبر از كوه- طورى كه آنها را ببيند- بزير آمد و براى قضاى حاجت، بگوشه اى رفت. در آنجا بر اثر باران لباسهايش تر شد. آنها را از تن بيرون آورد و بر درختى افكند كه خشك شود و خود در زير آن درخت، بخوابيد.

اعراب او را مى ديدند. رئيس

آنها «دعثور بن حرث» با شمشير كشيده، بر بالين پيامبر آمد و گفت:

- محمد، اكنون چه كسى مى تواند مرا از كشتن تو باز دارد؟

فرمود:

- خدا در اين وقت، جبرييل طورى بر سينه او كوبيد كه شمشير از كفش افتاد و پيامبر شمشير را برداشت و فرمود:

- اكنون چه كسى مرا از قتل تو منع مى كند؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 240

پاسخ داد:

- هيچكس. اكنون شهادت مى دهم كه خداوند يكتاست و محمد فرستاده اوست.

از اينرو آيه نازل شد. بنا بر اين خلاص شدن پيامبر، نعمتى است براى همه مؤمنان، زيرا وجود پر فيض او در ميان اهل ايمان، نعمتى است براى ايشان و تجاوز به او تجاوز به هر فرد مسلمانى است.

فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ: خداوند آنها را از قصد سويى كه در باره شما داشتند، باز داشت.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ: از خدا بپرهيزيد. مردم مؤمن بايد به نصرت خداوند، توكل جويند كه او ياور آنهاست و آنها را كفايت مى كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 241

توقير و تعظيم. شاعر گويد،

و كم من ماجد لهم كريم و من ليث يعزر فى الندى

يعنى، آنها داراى اشخاص كريم و بزرگوار و شيران دلاورى هستند كه در مجلس مورد احترام واقع مى شوند.

بايد دانست كه «تعزير» به معناى يارى كردن نيز بكار مى رود، زيرا نتيجه آن منع دشمن از مزاحمت است ضلال، گمراهى.

سواء. ميان و وسط.

از مجاهد و سدى است.

حسن و جبايى گويند: يعنى از هر قبيله اى بر آن پيمان ضامنى گرفتيم. قتاده گويد: يعنى از هر قبيله اى گواهى گرفتيم. بلخى گويد: ممكن است اين دوازده تن، پيامبران يا پيشوايان يهود باشند. ابو مسلم گويد: آنها به پيامبرى برگزيده شدند تا دين را بر پاى دارند و تورات را به يهوديان تعليم دهند و آنها را بدستورهاى الهى امر كنند.

وَ قالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ: ربيع گويد: خطاب به نقباست. اكثر مفسران گويند:

خطاب به بنى اسرائيل است كه خداوند از آنها پيمان گرفت. ممكن است نقبا نيز ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 243

مورد نظر باشند. يعنى خداوند فرمود: من با شمايم و شما را در برابر دشمن يارى مى كنم و در اين ماموريت جنگى- كه بر طبق عهد و ميثاق من است- من پشتيبان شما خواهم بود. سپس مطلب ديگرى را آغاز كرد، فرمود:

لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ: اگر شما بنى اسرائيل، نماز را بر پاى داريد.

وَ آتَيْتُمُ الزَّكاةَ: و زكات را بدهيد.

وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِي: و گفتار پيامبرانم را تصديق كنيد. برخى گفته اند: خطاب به نقباست.

وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ: حسن و مجاهد و زجاج گويند: يعنى پيامبران را يارى كنيد.

ابن زيد و ابو عبيده گويند: يعنى آنها را تعظيم و اطاعت كنيد وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً: و در راه خدا انفاق كنيد و پول خود را در كارهاى خير مصرف كنيد. اين كارها درست مثل قرض دادن به خداوند است و بنا بر اين پاداش آنها را خدا مى دهد. برخى گفته اند: مقصود از «حسناً» اين است كه از روى خشنودى باشد و منت و آزارى بدنبال نداشته باشد و بقولى

«حسنا» يعنى حلال.

لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ: در اين صورت، گناهان گذشته شما را مورد عفو قرار داده، از كيفر شما چشمپوشى مى كنم.

وَ لَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ: و شما را داخل بهشتهايى كنم كه نهرها از زير آنها جارى است.

فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ: كسى كه بعد از ماموريت نقيبان و گرفتن پيمان، كفر ورزد، راه روشن را گم كرده است.

اين آيه دلالت دارد بر اينكه: حق، حد وسط ميان افراط و تفريط است. از امير المؤمنين على ع روايت شده است كه: «راست و چپ گمراه كننده است، جاده، همان راه ميانه است ...»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 244

باشد.

قليلا: مستثنى از ضمير «خائِنَةٍ مِنْهُمْ».

ناچار شدى ناخنهايت را نگيرى و از آنها بعنوان سلاح استفاده كنى.

جبايى گويد: يعنى ما از حال درونى ايشان پرده بر افكنديم و سنگدلى آنها را آشكار ساختيم و حكم كرديم كه آنها ايمان نمى آورند و موعظه در آنها بى اثر است و بقولى: قاسى بودن دلهاى آنان، يعنى پست و فاسد بودن آن مثل درهم هاى قلب. اين معنى بازگشت به خشكى و عدم نرمى و لطافت دلها مى كند، زيرا پول قلب هم بر اثر اينكه در آن تزوير شده است، بد صداست. به آدم رحيم دل گفته مى شود: نرمدل و به آدم بى رحم گفته مى شود: سخت دل و سنگدل.

يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ: آنان بر اثر خبث باطن، سخن خدا را تفسير نادرست كرده، صفت پيامبر را تغيير مى دهند، بنا بر اين تحريف كلام خدا بدو نحو ممكن است:

1- تفسير نادرست 2- تغيير و تبديلهايى كه در عبارات، مى دهند و كلامى كه از خدا نيست، مى گويند از خداست.

وَ نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ: و نصيب خود را از موعظه ها و احكام الهى فراموش كردند آنها پيروى پيامبر را فراموش كردند و از اين نصيب بزرگ چشمپوشى نمودند.

و بقولى يعنى: مطالب آسمانى را تضييع و قرائت آن را ترك كردند، در نتيجه از رشد و كمال محروم شده، بمرور ايام كتاب خدا را فراموش كردند.

وَ لا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلى خائِنَةٍ مِنْهُمْ: ابن عباس گويد: يعنى تو همواره بر خيانت و معصيت آنان آگاهى پيدا مى كنى.

بقولى يعنى: همواره بر دروغ و خيانت و پيمان شكنى و همكاريهاى آنها با مردم مشرك و ديگر خيانتهاى آنان، آگاهى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 248

و بقولى يعنى: تو همواره جماعت خيانتكار آنان را كه مخالفت قول و نقض عهد خود مى كنند خواهى شناخت.

إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ: بجز گروه كمى كه اهل خيانت نيستند.

فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ: تا وقتى كه آنها بر عهد تواند و خيانتى نكرده اند، از ايشان درگذر. ابو مسلم گويد:

منظور همانهايى است كه استثنا شدند.

حسن و جعفر بن مبشر گويند:

- منظور اين است كه هر گاه آنها توبه كنند و جزيه دهند، آنها را عفو كن.

طبرى نيز همين معنى را اختيار كرده است.

قتاده گويد:

- اين آيه بوسيله آيه: «قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ ...» (توبه 29) نسخ شده است.

جبايى گويد:

- بوسيله آيه «وَ إِمَّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلى سَواءٍ» (انفال 58) نسخ شده است.

إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ: خداوند نيكوكاران را دوست دارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 249

عيسى و مريم.

جبايى گويد: مقصود اين است كه: خداوند بدسته اى امر مى كند كه بدشمنى ديگران پردازند. سر انجام كار آنها به مرحله اى مى رسد كه همگى دشمن يكديگر بوده، بيكديگر نسبت كفر و بى دينى دهند.

إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ «اين دشمنى تا روز قيامت در ميان ايشان يا در ميان يهوديان و مسيحيان باقى خواهد ماند.

جعفر بن حرث گويد: مقصود از «فَأَغْرَيْنا بَيْنَهُمُ الْعَداوَةَ ...» اين است كه:

- آنها گرفتار اختلاف و همه آنها گرفتار خطا و گمراهى هستند، حال آنكه خداوند همه موارد اختلاف آنان را با دليل واضح براى ايشان بيان كرده، بطورى كه همه آنها خطاى طرف مقابل را متوجه هستند و بغض و كينه يكديگر را در دل گرفته اند ولى هيچ يك از آنها متوجه خطا و اشتباه خود نيستند، بنا بر اين آنان بوسيله كتاب خدايى به اشتباهات يكديگر برده و بكمك دلايل روشن آن. انگشت روى خطاى يكديگر مى گذارند. اين موضوع سبب اختلاف و دشمنى آنان شده است. بنا بر اين منشأ اختلاف، كتاب آسمانى و كتاب آسمانى از خداست و صحيح است كه بگويد:

ما در ميان ايشان دشمنى افكنديم.

عقيده ديگر در باره معناى جمله اين است كه:

- ما در دل آنان ترس و نفرت، نسبت بيكديگر افكنديم، در نتيجه گرفتار تعصب و دشمنى شدند. اين كار كيفرى است از پيمان شكنى آنان.

وَ سَوْفَ يُنَبِّئُهُمُ اللَّهُ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ: بزودى در موقع حساب، خداوند آنها را ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 251

بعواقب سوء پيمان شكنى آگاه و آنها را بر حسب استحقاقشان كيفر خواهد داد.

گويى منظور خداوند متعال اين است كه:

دستور عفو و اغماض، موضوعى است كه

مربوط به اين جهان است و بزودى در جهان ديگر، آنان را بكيفر كردار زشت و ناپسندشان خواهد رسانيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 252

اين اسم جنس، معناى عهد نيز هست. خداوند راه اختصار را پيموده است، از لحاظ اينكه گويى آنها اهل يك كتاب هستند.

وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ: و بسيارى از خطاهاى مردم را كه تذكر نداده است رها مى كند و آنها را در مقابل آنها مؤاخذه نكند و كيفر ندهد، زيرا در باره آنها دستورى نداده است.

اين معنى از ابو على جبايى است.

حسن گويد: يعنى بسيارى از گناهان را بوسيله توبه، مى بخشايد.

علت اينكه: پاره اى از مطالب را بيان مى كند و پاره اى را بيان نمى كند، اين است قسمتى كه دليل بر نبوت و صفات و بشارت بر ظهور اوست و براى شناسايى او لازم است، بيان مى كند، مثل مسأله سنگسار كردن و قسمتى كه بيان و تفصيل آن چنين فايده اى ندارد، باجمال برگزار مى شود.

قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ: منظور از «نور» حضرت محمد ص است، زيرا مردم بوجود او هدايت مى شوند هم چنان كه به نور. اين معنى از قتاده و مختار زجاج است.

ابو على جبايى گويد: منظور قرآن است كه حق را از باطل جدا مى كند. لكن معناى اول، بهتر است، بدليل:

وَ كِتابٌ مُبِينٌ: بنا بر اين اختلاف لفظ «نور» و «كتاب» دليل بر اختلاف معنى است.

يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ: خداوند بوسيله قرآن- و بقولى بوسيله پيامبر- كسانى كه از لحاظ قبول قرآن و ايمان و تصديق پيامبر و پيروى احكام دين، تابع خشنودى او باشند براه هاى سلامت، هدايت مى كند.

سُبُلَ السَّلامِ: حسن و سدى گويند: يعنى راه هاى خدا، كه عبارت از احكامى است كه براى بندگان تشريع و بنام آيين اسلام بر آنها نازل كرده است.

زجاج گويد: يعنى راههاى سلامت از هر ترس و زيانى،

مگر آن ترس و زيانى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 255

كه قابل توجه نباشد، زيرا ضرر و ترس كم، سر انجام بنفع باز مى گردد. پس منظور اين است كه خداوند كسانى كه از چيزهايى پيروى مى كنند كه رضاى خدا در آن است، براه سلامت هدايت مى كند و سلام و سلامت، مثل ضلال و ضلالت است.

مقصود از هدايت بسوى راه هاى سلامت، اين است كه: لطف خود را شامل حال آنها مى سازد تا براه حق قدم نهند.

وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ: و آنها را از كفر بايمان مى آورد، زيرا كفر همچون ظلمت ها موجب حيرت و سرگردانى مى شود و ايمان- همچون نور- موجب هدايت و بصيرت مى گردد.

بِإِذْنِهِ: اين رهبرى بسوى ايمان از لطف خداوند است.

وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ: و آنها را براه حق- كه دين اسلام است- هدايت مى كند. اين معنى از حسن است. ابو على جبايى گويد: آنها را براه بهشت هدايت مى كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 256

بود مى توانست در برابر اراده خداوند، از خود دفاع كند و نگذارد كه خدا او و ديگران را بهلاكت رساند، حال آنكه مسيح را چنين قدرتى نيست، زيرا هيچكس را ياراى مخالفت اراده پروردگار متعال نيست. بدين ترتيب روا نيست كه انسان، آفريده مغلوبى را پروردگار خود بداند.

برخى گفته اند:

- مقصود اين است كه: كسى كه چنين قدرتى دارد، برتر از اين است كه با او خدايى باشد يا چيزى به او مانند شود.

وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما: خداوند را پادشاهى آسمانها و زمين و ما بين آنهاست. چنين خدايى دومى ندارد، بنا بر اين مسيح نيز در قلمرو ملك خداست، نه خداست و نه پسر خدا، زيرا كسى كه مملوك و در قلمرو ملك الهى است، چگونه ممكن است خدا باشد؟! يَخْلُقُ ما يَشاءُ: او خدايى است كه هر چه بخواهد بهر كيفيتى كه اراده كند، بزيور آفرينش مى آرايد، اگر بخواهد انسان را از مردى و زنى و اگر بخواهد انسان را تنها از زنى خلق مى كند، بنا بر اين اگر مسيح تنها از زنى بوجود آمده است، اين دليل خدايى وى نيست.

وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ: خداوند بر هر چه كه بخواهد خلق كند، تواناست.

همچنين كسى كه مولود و پرورش يافته است، جايز نيست كه خدا و پروردگار باشد.

سپس گفتار هر دو فرقه- يهوديان و مسيحيان- را نقل كرده، فرمود:

وَ قالَتِ الْيَهُودُ وَ النَّصارى نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ: حسن گويد: يعنى يهوديان گفتند مقام و منزلت ما پيش خداوند مانند مقام و منزلت پسر است پيش پدر و مسيحيان از آنجا كه عيسى را پسر خدا شناختند، خود را فرزندان و دوستان خدا شمردند، زيرا مطالب انجيل را تاويل برده، گفتند: عيسى گفته است پيش پدرم مى روم!» ابن عباس گويد: جماعتى از يهوديان- كه كعب بن اشرف و كعب بن اسد و زيد بن تابوه و ... در ميان ايشان بودند به پيامبر- كه آنها را از غضب خدا ترسانيده بود- گفتند:

ما را مترسان، زيرا ما فرزندان و دوستان خداييم. و اگر خداوند بر ما غضب كند، غضبش مانند غضب پدر به فرزند است كه بزودى زايل مى شود.

و بقولى:

- از آنجا كه مردمى مسيح را پسر خدا دانستند، خداوند اين مطلب را بهمه آنها نسبت داد. اين رويه در ادبيات عرب، معمول است. چنان كه گفته مى شود:

«هذيل شعراء» يعنى گروهى از ايشان شاعرند. در باره همكاران و لشكر مسيلمه كذاب گفتند: «قالوا نحن انبياء اللَّه» يعنى گوينده اى از آنان چنين گفت. جرير گويد: «ندسنا ابا مندوسة القين بالقنا» يعنى ما «ابو مندوسه» را با نيزه زديم.

(در حالى كه مردى از قوم جرير زده بودند نه همه افراد قوم.)

سپس به پيامبر خود فرمود:

قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُمْ بِذُنُوبِكُمْ: بگو اگر پندار شما صحيح است و در اين افترا بخطا نميرويد، چرا خداوند شما را در برابر گناهانتان كيفر مى دهد؟

زيرا قاعده اين است ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 260

كه دوست بدوست و پدر بر پسر ترحم كند و عذابش نكند، با اينكه آنها اقرار دارند كه خداوند آنها را عذاب مى كند و اين مطلب بر طبق كتاب ايشان است و اگر قبول نداشته باشند، كافرند و يهوديان معترف بودند كه بمدت چهل روز- كه گوساله را پرستيده بودند- عذاب مى بينند. برخى گفته اند: «يعذب» اگر چه مضارع است، لكن بمعناى ماضى است. يعنى چرا شما را عذاب كرد؟ شما اقرار داريد كه بر اثر پرستش گوساله سامرى گرفتار عذاب خداوند شديد و همچنين خداوند بكيفر كردارتان شما را به شكل بوزينگان و خوكان در آورد و بخت نصر را بر شما مسلط كرد تا شما را به سختى شكنجه دهد. آيا اينها عذاب نيستند؟ اگر شما دوستان خدا هستيد، چرا عذابتان كرد؟

بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ: آن چنان كه شما فكر مى كنيد، نيست، شما فرزندان خدا نيستيد، بلكه شما هم از اولاد آدم و مخلوق او هستيد. اگر نيكى كنيد، پاداش آن را مى بينيد و اگر بدى كنيد، بكيفر آن مى رسيد. همانطورى كه همه انسانها هستند و شما را بر آنها امتيازى نيست.

يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ: اگر چه خداوند، تنها بدكاران را عذاب مى كند، لكن مى گويد: هر كه را بخواهد، مى آموزد و هر كه را بخواهد كيفر مى دهد، زيرا بلاغت سخن در هيمن تعبير است و ديگر اينكه بطور ايجاز و اختصار دلالت مى كند بر اينكه همه امور بخدا باز مى گردند و خداوند بر طبق حكمت خود آنها را انجام مى دهد.

وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما

بَيْنَهُما: ملك آسمانها و زمين و ما بين آنها، از خداست، بنا بر اين او را فرزندى نيست، زيرا فرزند از جنس پدر است نه ملك پدر.

وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ: و امور بندگان بسوى خداوند بازگشت مى كند، بنا بر اين هيچ كس جز او مالك سود و زيان ايشان نيست، زيرا اين عبارت دلالت دارد بر اينكه در روز قيامت، احدى داراى قدرت و مقام نيست.

اين تعبير دلالت ندارد بر اينكه: در روز قيامت، مردم از لحاظ مكان بخداوند قرب پيدا مى كنند، بلكه تسلط و فرمانروايى او را نسبت بمردم ميرساند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 261

آمده است و اين مفاد آيه شريفه قرآن است: «إِذْ أَرْسَلْنا إِلَيْهِمُ اثْنَيْنِ فَكَذَّبُوهُما فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ» (يس 14: دو پيامبر بسوى آنان فرستاديم پس آنها را تكذيب كردند و ما آنها را به پيامبر سوم عزت بخشيديم) در اين آيه به ماموريت سه پيامبر، بعد از عيسى تصريح شده، اما چهارمى را نمى شناسيم. دوران اين چهار پيامبر پس از عيسى 134 سال طول كشيده است. از آن پس دوران فترت آغاز گرديد.

أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِيرٍ وَ لا نَذِيرٍ: پيامبر ما در دوران فترت، بسوى شما آمد تا بر شما اتمام حجت شود و در روز قيامت نگوييد: كسى نيامد كه ما را بكار نيكو بشارت ثواب و بكار زشت، بيم كيفر دهد.

سپس اين مطلب را بيان مى كند كه خداوند از ايشان قطع عذر كرده و بوسيله فرستادن پيامبر گرامى اسلام، راه بهانه جويى را بر ايشان بسته است، از اينرو مى فرمايد:

فَقَدْ جاءَكُمْ بَشِيرٌ وَ نَذِيرٌ: حضرت محمد ص، پيامبرى است كه مردم مطيع را به ثواب، نويد مى دهد و عاصيان را به عقاب، مى ترساند.

وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ: خداوند بر هر چيزى قادر است.

اين هر گاه پيامبرى مبعوث نشد، آنها حق دارند بگويند: رهبر و رهنمايى نداشتيم. اما آنهايى كه چنين عملى ندارند، اگر چه پيامبرى براى ايشان فرستاده نشود، چنين استدلالى نمى توانند بكنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 265

قلمرو قدرت اوست.

ابو على جبايى گويد: پادشاه (ملك) كسى است كه داراى سرمايه اى باشد كه از كارهاى پر مشقت و تحمل رنج براى تحصيل معاش راحت باشد.

ابن عباس و مجاهد گويند: آنان بوسيله نازل شدن مائده آسمانى- يعنى ترنجين و بلدرچين- و شكافته شدن سنگ و خارج شدن آب از آن و ابر، پادشاه شدند.

ابو القاسم بلخى گويد: مانعى ندارد كه خداوند براى آنها پادشاهى و سلطنت قرار داده و آن چنان به آنها قلمرو وسيع بخشيده باشد، كه پادشاه باشند.

وَ آتاكُمْ ما لَمْ يُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِينَ: حسن و بلخى گويند:

يعنى به شما چيزهايى بخشيد كه به احدى از معاصران شما نبخشيده بود زجاج و جبايى گويند:

- امورى كه خداوند به آنها ارزانى داشت، بر روى هم براى ديگرى فراهم نشده بود، نظير كثرت پيامبران و آيات و نازل شدن ترنجبين و بلدرجين.

در باره اينكه: مخاطب كيست، اختلاف كرده اند:

ابن عباس و مجاهد گويند: قوم موسى. اين قول ظاهرتر است.

سعيد بن جبير و ابو مالك گويد: منظور امت پيامبر اسلام است.

آن گاه خداوند آنان را مكلف كرد كه داخل سرزمين مقدس شوند و فرمود:

- يا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ: ابن عباس و سدى و ابن زيد گويند: منظور ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 267

داخل شدن آنان در بيت المقدس است. زجاج و فراء گويند: منظور دمشق و فلسطين و قسمتى از اردن است. قتاده گويد: منظور شام است. مجاهد گويد: منظور سرزمين طور و اطراف آن است.

مقدسه، يعنى پاك شده، كه ارض مقدس از شرك پاك و جايگاه پيامبران و مؤمنان شد.

الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ: كه در لوح محفوظ ثبت شده

كه براى شما باشد. ابن عباس گويد: يعنى خداوند به شما بخشيد. قتاده و سدى گويند: يعنى خداوند شما را مامور كرد كه داخل آن شويد.

پرسش چگونه خداوند ارض مقدس را در لوح محفوظ براى آنها ثبت كرد و به آنها بخشيد، با اينكه مى فرمايد: «فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ»؟! (مائده 26: سرزمين مقدس بمدت چهل سال بر آنان حرام است) پاسخ ابن اسحاق گويد: اين سرزمين بخششى بود از جانب خداوند كه بعدا بر آنها حرام كرد.

و بقولى: مقصود همه بنى اسرائيل نيست، اگر چه كلام بطور عموم بيان شده است، بنا بر اين براى عده اى از آنها داخل شدن در سرزمين حرام و براى عده اى كه بعد از مرگ موسى بمدت دو ماه همراه يوشع بن نون بودند، حلال و مكتوب بود.

وَ لا تَرْتَدُّوا عَلى أَدْبارِكُمْ: اكثر مفسران گويند: يعنى از سرزمينى كه ماموريد داخل آن شويد، خارج مشويد. جبايى گويد.

- يعنى از طاعت خداوند به معصيتش بازگشت نكنيد.

فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِينَ: كه در آخرت، از ثواب محروم مى مانيد. محروميت آنها از ثواب، به خاطر اين است كه به اين كار مأمور بودند، همانطورى كه براى نماز ماموريت داشتند. اين معنى از قتاده و سدى است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 268

و بقولى: آنها مامور به اين كار نبودند تا از ثواب آخرت محروم شوند، بلكه منظور اين است كه بر اثر داخل نشدن در آن سرزمين از منافع مادى آن محروم شدند.

رسيدند، از ورود به آنجا دچار ترس شدند. موسى از هر قبيله اى يكى از مامور كرد به آن سرزمين روند و موقعيت و وضع مردم آنجا را شرح دهند (آيه 12) آنها رفتند و با مردمى نيرومند روبرو شدند. پس از بازگشت، آنچه را ديده بودند براى موسى شرح دادند، موسى به آنها دستور داد كه مطلب را كتمان كنند. دو تن از ايشان- يوشع بن نون از سبط بن يامين و بقولى از سبط يوسف و كالب بن يوفنا از سبط يهوذا- اطاعت كردند و ده نفر ديگر عاصى شدند و مردم را از آنچه ديده بودند، مطلع ساختند برخى گفته اند: پنج نفرشان كتمان كردند و بقيه نكردند و خبر دهن بدهن در ميان قوم، منتشر شد. قوم گفتند: اگر داخل شويم، زنان و فرزندان ما اسير دست آنها خواهند شد و خواستند به مصر باز گردند. ضمناً تصميم گرفتند يوشع و كالب را سنگسار كنند موسى خشمگين شد و گفت: «پروردگارا من فقط مالك خودم و برادرم هستم» (مائده 25).

خداوند به موسى وحى كرد كه: آنها بكيفر كردارشان بمدت چهل سال در بيابان سرگردان خواهند شد (مائده 26) تنها كسانى كه با آنها همكارى نكرده و سر از طاعت خدا نپيچيده اند، از اين كيفر مصون هستند. آنها در بيابانى بمساحت شانزده و بقولى نه و بقولى شش فرسخ به مدت چهل سال سرگردان ماندند. اينها داراى ششصد هزار مرد جنگى بودند و ترنجين و بلدرچين بر آنها نازل مى شد، سرانجام همه نقبا- بجز يوشع و كالب- و اكثر افراد آنها مردند و اطفال آنها بزرگ شدند و به جنگ «اريحا» رفتند و آنجا

را فتح كردند.

در باره اينكه چه كسى آنجا را فتح كرد، اختلاف است. برخى گفته اند: موسى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 269

آنجا را گشود، در حال كه يوشع در جلو سپاهش بود. برخى گفته اند: پس از مرگ موسى، يوشع آنجا را فتح كرد. در آن وقت موسى دار فانى را ترك گفته و يوشع به پيامبرى برگزيده شده بود. در روايت است كه هنگامى كه آنها سرگرم جنگ بودند، آفتاب غروب كرد.

بدعاى يوشع، آفتاب بازگشت و آنها اريحا را گشودند.

برخى گفته اند: وفات موسى و هارون، در همان بيابان بود. هارون يك سال پيش از موسى وفات كرد. موسى در دوران سلطنت فريدون و منوچهر مى زيست و 120 سال عمر كرد. يوشع پس از موسى رهبرى بنى اسرائيل را عهددار شد. او 116 سال عمر كرد و 27 سال دوره نبوتش بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 270

نيست.

ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ الْبابَ فَإِذا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّكُمْ غالِبُونَ: آن دو تن به بنى اسرائيل چنين گفتند:

- شما داخل دروازه شهر جباران شويد، كه بر آنها غالب خواهيد شد.

آنان، اين مطلب را از بيانات موسى- كه آنها را بكمك خداوند دلگرم كرده بود- فهميده بودند. برخى گفته اند: آن دو، فهميدند كه خداوند رعب بنى اسرائيل را در دل جباران افكنده است، بنا بر اين فهميدند كه اگر قدم بدروازه شهر گذارند، پيروز خواهند شد.

وَ عَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا: و بخداوند كه شما را بر جباران نصرت مى بخشد توكل كنيد.

إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ: اگر بخدا و وعده هاى پيامبرش ايمان داريد. سپس سخنانى كه قوم، در پاسخ موسى گفته بودند؟ بيان مى كند:

- قالُوا يا مُوسى إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها: گفتند اى موسى ما هرگز داخل آن شهر نخواهيم شد.

أَبَداً ما دامُوا فِيها: مادامى كه جباران در آن شهر ساكن باشند. اين جمله را باين جهت گفتند كه، آنها از درشتى اندام جباران و قدرت ايشان ترسيده بودند و به وعده خداوند، اعتماد نداشتند.

فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا: اى موسى، تو و خدايت برويد و با جباران بجنگيد.

إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ: ما در اينجا هستيم، تا وقتى كه بر آنها پيروز گردى و بسوى ما باز گردى. در آن وقت ما داخل شهر مى شويم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 273

چرا موسى به اين سخن پاسخ نداد؟! دو علت دارد:

1- مجموع كلام، دلالت دارد بر انكار قول آنها و شگفتى از جهل آنها كه امر خدا را رد و با آن مخالفت كردند.

2- ابو القاسم بلخى گويد:

- اينكه گفتند: تو و خدايت برويد و بجنگيد، مجازى است نه حقيقى. در حقيقت

مى خواهند بگويند: خداوند مددكار تست. لكن از آنجا كه قوم، مردمى جاهل و بى خرد بودند، وجه اول صحيح تر است.

حسن گويد: اين سخن آنان، دليل است بر اينكه: آنان «مشبّهه» «1» بودند.

بهمين جهت، گوساله را پرستش كردند. و اگر خدا را شناخته بودند، چنين نمى كردند.

جبايى گويد: اگر مقصود آنها از رفتن خدا و جنگيدن او، معناى حقيقى و انتقال از مكانى بمكانى است؟ كافر و اگر بعنوان مخالفت با امر خدا گفته اند، فاسق شده اند.

اينكه خداوند متعال مى فرمايد: «قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ» (توبه 30:

خداوند با آنها قتال كند كه چگونه منحرف مى شوند) و نسبت جنگ و قتال با ايشان را به خدا مى دهد. استعمال مجازى است. مقصود اين است كه: خداوند مثل كسى كه با كسى جنگ دارد، دشمنى مى كنند و با اقتدار و سلطه خود، آنها را به كيفر مى رساند.

در آيه «فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَ شُرَكاءَكُمْ» (يونس 71) عطف بر ضمير متصل صحيح است، زيرا ذكر مفعول (امر) بمنزله ضمير منفصل است. چنان كه در آيه: «لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَكْنا وَ لا آباؤُنا» (انعام 148) آوردن «لا» بمنزله انفصال ضمير است و عطف بر آن مانعى ندارد.

__________________________________________________

(1)- مشبهه، فرقه اى هستند كه شما را شبيه موجودات جسمانى مى پندارند. چنان كه در تورات هم مطالبى از قبيل كشتى گرفتن خدا با يعقوب و ... وجود دارد!

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 274

است كه:

هنگامى كه ماموران موسى بسوى اهالى آن سرزمين رفتند، مردى بنام «عوج» آنها را ديد، در حالى كه از باغش ميوه چيده بود و بخانه مى رفت، آنها را در آستين خود كرد و نزد پادشاه برده، گفت: اينها مى خواهند با ما بجنگند. شاه گفت: برويد و خبر ما را بر آنها شرح دهيد.

مجاهد گويد: خوشه انگور آنان بقدرى سنگين بود كه پنج نفر نمى توانستند، آن را حمل كنند. در پوست نصف يك انار پنج نفر جا مى گرفت. موسى به طول ده زرع بود. عصايش نيز همين اندازه بود. اندازه پرش او نيز كمتر از اين مقدار نبود. با اين همه در موقعى كه مى خواست «عوج بن عنق» را بكشد، تا ساق او بيشتر نرسيد. گفته اند طول تختى كه وى بر آن مى خوابيد 800 ذرع بود «1» وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّى يَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ يَخْرُجُوا مِنْها فَإِنَّا داخِلُونَ: ما براى جنگ، داخل آن سرزمين نمى شويم، تا اينكه آن مردم جبار از آنجا خارج شوند ما داخل مى شويم.

قالَ رَجُلانِ: دو تن از جمله نقبا كه موسى آنها را مبعوث كرده بود تا از مردم آن سرزمين خبرى كسب كنند. برخى گفته اند: دو نفر كه از جباران آن سرزمين بودند، هنگامى كه خبر موسى را شنيدند، چون تابع دين موسى بودند، نزد او آمدند و از او تبعيت كردند. اين قول از سعيد بن جبير و ابن عباس است.

__________________________________________________

(1)- ما اين مطالب را نظر بحفظ امانت ترجمه، بفارسى برگردانديم. اما خاطر نشان مى كنيم كه اين مطالب، بيشتر به افسانه شبيه است تا واقعيت. بديهى است كه متن قرآن از اينگونه مطالب:

منزه است. خواننده محترم با

دقت در آيه مورد بحث، اين حقيقت را در مى يابد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 275

مِنَ الَّذِينَ يَخافُونَ: از كسانى كه خدا ترس بودند.

أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا: قتاده و حسن گويند يعنى خداوند نعمت اسلام به آنها بخشيده بود. جبايى گويد: منظور اين است كه آن دو، از جباران مى ترسيدند و خداوند به آنها توفيقى بخشيد كه خوف، آنها را از بيان حق و طاعت، باز ندارد.

سعيد بن جبير «يخافون» را بضم ياء قرائت مى كرد و از ابن عباس در تفسير آن روايت شده است كه: آنان از جباران بودند و خداوند نعمت اسلام به آنها بخشيده بود.

(مقصود از اسلام، تسليم در برابر حق است)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 276

از جنيان بود و از امر خدا خارج شد) در باره سؤال موسى كه خداوند ميان او و قومش جدايى افكند، دو قول است:

1- ابن عباس و ضحاك گويند: خداوند در باره آنها حكمى كند كه دليل دورى آنها از حق و صواب باشد تا كيفر ارتكاب معصيت را ببينند، از اينرو آنها گرفتار بيابان شدند.

2- سؤال موسى اين بود كه خداوند در آخرت ميان ايشان و قومش جدايى افكند و آن را در آخرت در دوزخ و موسى و برادرش در بهشت باشند. بديهى است كه اگر هلاك آنها را از خدا خواسته بود، هلاك مى شدند. اين قول از جبايى است.

قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ: خداوند متعال به موسى فرمود بنا بر اين سرزمين مقدس بر آنها حرام خواهد بود. در باره كيفيت تحريم دو قول است:

1- منظور اين است كه آنها از آن سرزمين ممنوعند. چنان كه امرء القيس گويد:

جالت لتصرعينى فقلت لها اقصرى انى امرء صرعى عليك حرام

اين شعر را در وصف مركب خود گويد و منظورش اين است كه او سوار است و مركب قدرت اينكه او را بر زمين افكند ندارد و لو اينكه توسنى كند.

2- ابو على جبايى گويد: منظور حرمت شرعى است. لكن قول اول ظاهرتر است. بلخى گويد: ممكن است آنها مامور شده باشند كه در آن بيابان گردش كنند.

أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ: آنها بمدت چهل سال در مسافتى بطول شش فرسخ كه ميان سرزمين مقدس و آن بيابان بود، حيران ماندند، اين معنى از ربيع است حسن و مجاهد گويند: آنها شب را بصبح و روز را به شب مى رساندند، بدون اينكه بدانند كجا

هستند. بيشتر مفسران گويند موسى و هارون نيز در آن بيابان با ايشان ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 279

بودند و بقولى آنها همراهشان نبودند، زيرا اين سرگردانى عذابى بود براى آنها و هر سالى در مقابل يك روز پرستش گوساله حساب مى شد و پيامبران را عذابى نيست.

زجاج گويد: اگر موسى و هارون با ايشان بودند، خداوند سختى و مشقت را از آنها برداشته است! هم چنان كه آتش را براى ابراهيم سرد و سلامت قرار داد، با اينكه خاصيت آتش، سوختن است. موسى در آن بيابان جان سپرد و وصى او يوشع پس از او شهر را گشود. يوشع خواهر زاده موسى و پس از او در ميان قوم، پيامبر بود. حسن و مجاهد گويند: موسى در بيابان نمود، بلكه شهر را نيز خودش فتح كرد.

پرسش چگونه ممكن است كه جمعيتى انبوه از مردم عاقل در مسافت كمى مدت چهل سال سرگردان بمانند و راه را پيدا نكنند.

پاسخ 1- ابو على گويد: ممكن است هنگامى كه بخواب مى رفته اند، زمين دچار تحولاتى مى شد و آنها را بجاى اول باز مى گردانيده است.

2- ممكن است نشانه هايى كه وسيله راهنمايى بوده اند، محو شده بودند تا نتوانند خود را از آن بيابان خارج سازند، يا اينكه علائم بيكديگر مشتبه مى شدند و در هر صورت، اين هم نمونه اى از معجزات انبياست.

قتاده گويد: احدى از آن مردم وارد شهر نشدند. دو ماه پس از مرگ موسى يوشع. و كالب با اولاد ايشان به شهر در آمدند.

فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ: اين خطاب به موسى است. خداوند به او دستور دهد كه بر هلاكت آنها تاسف نخورد، زيرا مردمى

فاسق و تبهكار بوده اند.

زجاج گويد: خطاب به پيامبر اسلام است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص: 280

پرهيز كنند، لكن منظور معلوم است، زيرا سزاوارترين چيزى كه بايد از آن پرهيز كرد، گناه است.

ابن عباس گويد: مقصود اين است كه خداوند قربانى را از افراد پاكدل مى پذيرد و تو چون پاكدل نيستى، قربانيت رد شده است.

به اين آيه استدلال كرده اند بر اينكه: طاعت فاسق قبول نيست، لكن هر گاه فاسق طاعتى انجام دهد، كيفرى بر ترك آن ندارد اين مطلب صحيح نيست، زيرا كسى مستحق ثواب است كه طاعتى را بمنظور اطاعت فرمان خداوند انجام دهد، نه بمنظور ديگر، بنا بر اين چه مانعى دارد كه فاسق نيز بمنظور اطاعت امر خداوند، كارى كند كه در برابر آن سزاوار پاداش الهى گردد؟

بمن بدهى.

هابيل به او گفت:

- خداوند قربانى و طاعات متقين را قبول مى كند.

در اين وقت سنگى بر سر او كوبيد و او را كشت.

اين مطلب از امام باقر ع و همچنين از مفسران نقل شده است.

علت قبول شدن قربانى هابيل و رد قربانى قابيل، اين بود كه وى پاكدل نبود و پست ترين و بى بهاترين مال خود را بعنوان قربانى تقديم كرد. حال آنكه هابيل بهترين و شريفترين اموال خود را تقديم داشت و بحكم خدا راضى بود.

برخى گفته اند: علت اينكه قربانى به آتش سوخته شد، اين بود كه در آنجا فقيرى نبود كه از قربانى استفاده كند از اين رو آتشى از آسمان نازل شد و قربانى را بسوخت.

اسماعيل بن رافع گويد: قربانى هابيل در بهشت، به چرا مشغول بود تا وقتى كه به جاى فرزند ابراهيم فدا شد.