آن دو، مردان و زنان بسيارى گسترانيد.

و بترسيد از خدايى كه بنام وى از همديگر، تقاضا مى كنيد و از بريدن خويشاونديها بپرهيزيد، كه خداوند مراقب شماست.

__________________________________________________

(1) سوره نساء آيه اول از جزء چهارم سوره 4

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 4

بسم اللَّه الرحمن الرحيم (رب اشرح لى صدرى و يسر لى امرى و اعنى على جميع المهمات) سوره نساء تمام اين سوره، مدنى است. برخى گفته اند: تمام آيات آن مدنى هستند به جز دو آيه: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها ...» (آيه 58) و «يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلالَةِ ..» (آيه 176) كه در مكه، نازل شده اند.

اعتبار معنى، مذكر و باعتبار لفظ مؤنث است:

أبوك خليفة ولدته اخرى و انت خليفة ذاك الكمال

يعنى پدرت خليفه اى بود كه خليفه اى ديگر، او را پدر بود و تو نيز خليفه اى.

اين است كمال! در اين بيت، يك جا با خليفه معامله لفظ مؤنث و يك جا معامله لفظ مذكر شده است. در مورد كلمه نفس هم هر دو وجه جايز است.

وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها: و همسرش حوا را از خودش آفريد. بيشتر مفسران بر آنند كه حوا از يكى از دنده هاى آدم آفريده شده. از پيامبر گرامى اسلام روايت كرده اند كه: حوا از يكى از دنده هاى آدم خلق شده است و نيز روايت كرده اند كه:

زن از دنده آدم آفريده شده است، اگر بخواهيد راستش كنيد، شكسته ميشود و اگر آن را به حال خود گذاريد، از آن تمتع مى بريد از امام باقر (ع) روايت شده است كه: خداوند حوا را از ما زاد خاكى كه آدم را از آن آفريده بود، خلق كرد در تفسير على بن ابراهيم است كه: حوا از دنده هاى پايين آدم خلق شد.

وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً: و خداوند زنان و مردان بسيارى از اين زن و مرد نخستين، در روى زمين، منتشر كرد. در حقيقت، همه انسانها از يك تن، يعنى آدم آفريده شده اند، زيرا همانطورى كه گفتيم، حوا نيز از خود آدم متفرع است و اين خود منتى است از خداوند بر همه انسانها تا با توجه به يگانگى اصل و مبدء خود، دست از نفاق و عداوت برداشته، در سايه دوستى و مهربانى و تعاون زندگى كنند، وانگهى يگانگى اصل و مبدء انسانهايى كه امروز به

رنگها و نژادها و ملتهاى گوناگون تقسيم شده اند دليلى است روشن بر علم و حكمت و قدرت خداوند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 8

وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ: در باره معناى اين جمله دو قول است.

1- مقصود اين است كه شما در تقاضاهايى كه از يكديگر داريد، نام خدا را مى بريد و مخاطب را براى كمك و ترحم، به ياد خداوند مى اندازيد. اين معنى از حسن و ابراهيم است و بنا بر اين الارحام عطف بر محل جار و مجرور است. يعنى:

همانطورى كه خدا را در گفتارتان تعظيم و احترام مى كنيد، از راه طاعت نيز، تعظيم كنيد.

2- يعنى از خدايى بپرهيزيد كه حقوق و حوائج فردى و اجتماعى خود را بوسيله او طلب مى كنيد و بترسيد از قطع صله رحم. بنا بر اين معنى، «الارحام» عطف بر اللَّه است. اين معنى از ابن عباس و قتاده و مجاهد و ضحاك و ربيع است.

و از امام باقر (ع) نيز روايت شده و دليل است بر وجوب صله رحم. مؤيد آن روايتى است كه از پيامبر نقل شده است: خداوند فرمود: من رحمانم و رحم را خلق و نام آن را از نام خود مشتق كردم. كسى كه صله رحم كند، او را پاداش و كسى كه قطع رحم كند، او را كيفر مى دهم اين حديث نمونه هاى بسيارى دارد.

صله رحم، اين است كه انسان خويشاوندان را بخود بپذيرد يا اينكه به آنها كمك مالى كند يا كمكهاى ديگر. اصبغ بن نباته، از امير المؤمنين (ع) روايت كرده است كه: «يكى از شما خشم مى گيرد و خشنود نميشود تا خشمش او

را به آتش افكند.

هر گاه يكى از شما بر يكى از خويشان خود غضب كند، او را مس كند، زيرا هر گاه كسى رحم خود را مس كند، خويشاوندى آنها پايدار مى ماند. خويشاوندى پيوسته عرش الهى است و گويد: خدايا هر كه بمن نيكى كند در باره او نيكى كن و هر كه مرا پاره كند، او را كيفر ده».

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً: خداوند مراقب و حافظ شماست. بعضى گفته اند: رقيب يعنى عالم. در اين جمله، خداوند بيان مى كند كه او مراقب حال همه انسان ها در همه زمان ها بوده و هست و خواهد بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 9

را از راه حلال

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 11

براى شما مقدر كرده است، بنا بر اين عجله نكنيد و با دستبرد به مال يتيمان رزق حلال خود را با رزق حرام معاوضه نكنيد.

ابن زيد گويد: منظور اين است كه مثل دوران جاهليت كه زنان و خردسالان را از ارث محروم مى كردند رفتار نكنيد و زنها و خردسالان را با بزرگسالان بيك چشم نگاه كنيد.

معنى اول از بقيه معانى بهتر است، زيرا اين جمله پس از ذكر «اموال يتيمان» آمده است. پس معنى آن اين است كه اموال خوب و با ارزش يتيمان را برمداريد و بجاى آن اموال بد و بى ارزش خود قرار مدهيد. چه با اين كار اموال يتيمان را از نظر تعداد و كميت حفظ مى كنيد ولى از لحاظ ارزش و كيفيت، تباه مى كنيد.

وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى أَمْوالِكُمْ: يعنى اموال آنان را به اموال خود اضافه مكنيد و بمصرف شخصى خود مرسانيد. ممكن است معنى جمله اين باشد كه مال خوب آنها را با مال بى ارزش خود مخلوط مكنيد و بمصرف شخصى مرسانيد كه اين كار به آنها اجحاف است پس اگر در اينكار ضررى و اجحافى متوجه آنان نشود، مخلوط كردن مال آنها با مال خود عيبى ندارد. روايت شده است كه پس از نزول اين آيه، مردم از آميزش و خلط مال خود با مال يتيمان، كراهت پيدا كردند و كار بر يتيمان دشوار گرديد و پيش پيامبر گرامى شكايت كردند، از اين رو اين آيه نازل گرديد:

وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتامى قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ ...

(سوره بقره 220)

يعنى از تو در باره يتيمان سؤال مى كنند، بگو: اصلاح حال آنان بهتر است و اگر با آنها درآميزيد، برادران دينى شما هستند.

إِنَّهُ كانَ حُوباً كَبِيراً: بعقيده حسن و طبق روايتى كه از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) نقل شده، معنى جمله اين است كه: اين كار گناهى بزرگ است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 13

ما يدرى الغنى متى يعيل

يعنى: فقير نمى داند كه كى غنى مى شود و غنى نمى داند كه كى محتاج مى شود.

برخى گفته اند: «الا تعولوا» يعنى «كه احتياج پيدا نكنند» لكن اشتباه رفته اند برخى هم گفته اند: يعنى «نانخورهاى شما زياد نشوند» اين هم اشتباه است زيرا اين معنى با «الا تعيلوا» مناسب است كه اسم فاعل آن «معيل» مى آيد.

صداق و صداق و صدقه و صدقه: مهر نحله: بخشش.

زنبور عسل را «نحل» گويند، زيرا خداوند بوسيله او بمردم عسل مى بخشند.

هنيئى: گوارا مري ء: شفا بخش

و بهمين جهت، جمع نيامده است. مثل:

بها جيف الحسرى فاما عظامها فبيض و اما جلدها فصليب

يعنى. در آنجا مردهايى هستند كه استخوانشان سفيد و پوستشان متلاشى شده است. در اينجا شاعر «جلدها» گفته، نه «جلودها» با اينكه مقصود معناى جمع است. علت اين است كه «جلد» به معناى جنسى استعمال شده. در آيه شريفه، اگر «انفساً» هم گفته بود روا بود. اين موضوع در آيه «بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا» (سوره كهف 103) رعايت نشده، تا عمل هر كس به خود او نسبت پيدا كند نه اينكه: يك عمل، به همه آنان.

عَنْ شَيْ ءٍ مِنْهُ: «من» براى بيان جنس است نه براى تبعيض، زيرا اگر زن همه مهر خود را هم ببخشد، جايز است.

هَنِيئاً مَرِيئاً: حال.

طبيعى خواهد بود، به اين صورت «و يستفتونك فى النساء قل اللَّه يفتيكم فيهن و ما يتلى عليكم فى الكتاب فى يتامى النساء اللاتى لا تؤتونهن ما كتب لهن و ترغبون ان تنكحوهن فان خفتم الا تقسطوا فى اليتامى فانكحوا ...» يعنى: در باره زنان از تو فتوى مى خواهند، بگو خداوند و آياتى كه در كتاب بر شما تلاوت مى شود، در باره يتيمانى كه مهر و حقوق لازم آنها را ادا نمى كنيد و ميل داريد با آنها ازدواج كنيد، بعدالت حكم مى كنند، پس اگر ترسيد كه در باره آنها عدالت نكنيد، نكاح كنيد با ... اين مطلب از حسن و جبائى و مبرد است.

2- اين آيه در باره مردى نازل شده كه با زنان بسيارى افزون از آنچه اسلام تجويز كرده است، ازدواج كرده بود و مى گفت چه مانعى دارد كه من هم مثل فلان شخص با زنان متعددى ازدواج كنم. اين افراط، سبب شد كه مالش از بين برود و بمال يتيمى چشم بدوزد كه تحت سرپرستى او بود، از اين رو خداوند مردم را از گرفتن بيشتر از چهار زن نهى كرد تا بر اثر تهيدستى احتياج بمال يتيمان پيدا نكنند، حتى اگر با گرفتن چهار زن هم بيم تجاوز بمال يتيم آنها را تهديد كند، بايد به يك زن اكتفاء كنند. اين مطلب از ابن عباس و عكرمه است.

3- مردم، در مورد مال يتيمان سخت گيرى مى كردند ولى در مورد زنان مسامحه مى كردند و در ميان آنها عادلانه رفتار نميكردند از اينرو خداوند فرمود:

همانطورى كه در مورد يتيمان بيم داريد كه گرفتار بى عدالتى شويد، در مورد زنان نيز چنين باشيد. به

شما اجازه داده شود كه با رعايت عدالت، از يك تا چهار همسر داشته باشيد.

اين مطلب، از سعيد بن جبير و سدى و قتاده و ربيع و ضحاك و بروايتى از ابن عباس است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 18

4- مردم، سرپرستى يتيمان را براى خود دشوار مى پنداشتند و از شدت ايمان به خدا از آن كار وحشت داشتند، از اينرو خداوند به آنها دستور داد كه همانطورى كه از اينكار وحشت داريد، از زنا هم وحشت داشته باشيد و بطور مشروع يك تا چهار همسر براى خود انتخاب كنيد. اين قول از مجاهد است.

5- حسن مى گويد معنى آيه اين است: اگر از دختر يتيمى كه تحت سرپرستى شماست، بيم داريد، با دختران يتيم ديگر ازدواج كنيد. جبائى نيز همين احتمال را داده و گفته است كه خطاب به ولى دختر يتيم است.

6- فراء مى گويد: مقصود اين است كه اگر از خوردن مال يتيمان مى ترسيد، از جمع ميان زنان و بى عدالتى نسبت بآنان نيز بترسيد و با زنانى ازدواج كنيد كه نسبت به آنها از ستمكارى ايمن باشيد.

قاضى ابو عاصم مى گويد قول اول، بهتر و با نظم و الفاظ آيه مناسبتر است.

كه نكاح با آنها براى شما حرام نيست زنانى كه نكاح با آنها حرام است طى آيه «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ ...» (آيه 23) ذكر شدند بنا بر قول اول معناى جمله اين است: اگر مى ترسيد كه در ازدواج با يتيمان بعدالت رفتار نكنيد، با دختران و زنان بالغ ازدواج كنيد، زيرا اگر در باره زنان بالغ ستمى اتفاق افتد، ممكن است از آنها عذر خواهى كرد و رضايت و خوشنودى آنها را فراهم ساخت، چه آنها صلاحيت حلال كردن حق خود را دارند ولى دختران يتيم كه هنوز رشد مالى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 19

و اجتماعى كافى پيدا نكرده اند، چنين صلاحيتى ندارند.

مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ: مقصود اين است كه دو زن يا سه زن يا چهار زن بگيريد، نه اينكه دو و سه و چهار زن كه مجموع آنها نه تاست بگيريد. بديهى است كه از اين تعبير معناى اول استفاده مى شود. مثلا هر گاه بگويند: افراد، دو تا دو تا سه تا سه تا و چهار تا چهار تا وارد شدند، معنى آن اين است كه دو بدو و ... وارد شدند، در آيه نيز استعمال كلمات:

«مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ» به همين صورت است. وانگهى اگر منظور اين بود كه با «نه زن» ازدواج كنيد هر كلمه «بتسع» در آيه بكار مى رفت.

امام صادق (ع) فرمود: «براى مرد حلال نيست كه با بيشتر از چهار زن آزاد، درآميزد» فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا: اگر بترسيد كه از لحاظ نفقه و تقسيم شبها و ساير حقوق، بى عدالتى كنيد.

فَواحِدَةً: با يكى نكاح كنيد.

أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ: يا اينكه

به كنيزان اكتفاء كنيد. زيرا آميزش با كنيزان، مقررات ازدواج با زنان آزاد را ندارد و بنا بر اين خطر بى عدالتى شما را تهديد نمى كند.

ذلِكَ: اشاره است به ازدواج با يك زن، با ترس از بى عدالتى در صورت ازدواج با چند زن.

أَدْنى أَلَّا تَعُولُوا: به عدالت و ترك ستم نزديكتر است، اين معنى از ابن عباس و حسن و قتاده است. برخى گفته اند مقصود اين است كه اگر با يك زن ازدواج كنيد، عائله شما زياد نمى شود. لكن اين معنى از يك طرف از نظر لغت مناسب نيست «1» و از طرف ديگر با خود آيه هم سازگار نيست، چه بحكم جمله: «أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ» افراد مجازند

__________________________________________________

(1) اگر الا تعيلوا گفته بود معنى آن اين بود كه معيل نشويد لكن الا تعولوا گفته شده و معناى اول مناسب است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 20

كه بجاى زنان آزاد، از كنيزان استفاده كنند و اگر مقصود از «أَلَّا تَعُولُوا» اين باشد كه عائله مند نشويد، بين دو جمله تناسب نخواهد بود و استفاده از كنيزان نيز سر از عائله مندى بيرون مى آورد. برخى گفته اند: پيش از نزول اين آيه، مردان هر چه مى خواستند ازدواج مى كردند و اين آيه از اين كار منع كرد.

وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً: مهر زنان را كه بخششى است از جانب خداوند، بآنها بدهيد. بديهى است كه زن و مرد هر دو از يكديگر تمتع مى برند و زن در برابر تمتعى كه بشوهر مى رساند، خود نيز متمتع مى شود:

بنا بر اين حق مهر ندارند، لكن خداوند متعال مهر را براى زن قرار داد تا از اين عطيه الهى برخوردار

گردد.

برخى گفته اند مقصود از كلمه «نحله» اين است كه فريضه اى است معين كه مرد بايد در برابر زن با پرداخت مهريه انجام دهد اين عقيده از قتاده و ابن جريج است.

برخى گفته اند: مقصود از «نحله» دينى است. اين قول از زجاج است.

در اينكه مخاطب، كيست، اختلاف است. برخى گفته اند: خداوند شوهران را مخاطب ساخته و به آنها دستور داده است كه مهر زنان مدخوله را بطور كامل و مهر زنان غير مدخوله را نصف، بپردازند و چيزى از آنها مطالبه نكنند و كار را به مرافعه نكشانند زيرا پولى كه با مرافعه وصول شود، نمى تواند صورت عطا و بخشش داشته باشد.

اين نظر از ابن عباس و قتاده و ابن جريج است و طبرى و جبايى و رمانى و زجاج نيز بر آنند.

برخى معتقدند كه منظور سرپرستان ايتام است. زيرا هر گاه دخترى ازدواج مى كرد مهرش را سرپرست مى گرفت و چيزى بخود دختر داده نمى شد.

خداوند از اين كار نهى فرمود. ابو صالح بر اين عقيده است و ابو الجارود هم آن را از امام باقر (ع) نقل كرده است. لكن نظر اول بهتر است.

فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ: اين خطاب متوجه شوهران و منظور اين است كه اگر زنان با طيب خاطر چيزى از مهريه را بشما ببخشند، از آن بخوريد و استفاده ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 21

كنيد.

هَنِيئاً مَرِيئاً.

«هنيئى» چيز پاكيزه گوارايى است كه كمبودى ندارد.

«مري ء» چيزى است كه از لحاظ هضم و نتايج بحدى بى ضرر و بحال انسان مفيد باشد.

در كتاب عياشى از امير المؤمنين نقل شده است كه: «مردى خدمت آن بزرگوار عرض كرد كه بدرد

شكم مبتلاست. فرمود: زن دارى؟ عرض كرد: آرى. فرمود، از او بخواه كه با طيب خاطر چيزى بتو ببخشد. سپس با آن چيز مقدارى عسل خريدارى كن و با آب باران مخلوط كن و بنوش. چه از خداوند شنيده ام كه: «وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً» (سوره ق 9) يعنى از آسمان آبى مبارك نازل كرديم و نيز فرموده است: «يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ» (سوره نحل 69) يعنى از شكم زنبور عسل نوشابه اى برنگهاى مختلف خارج مى شود كه در آن شفاى مردم است و نيز فرموده است: «فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ هَنِيئاً مَرِيئاً» پس هر گاه شفا و بركت و گوارايى جمع شد، بخواست خدا شفا مى يابى.

آن شخص بر طبق اين دستور عمل كرد و بهبودى يافت» برخى به اين آيه بر وجوب زناشويى استدلال كرده اند، زيرا امر «فانكحوا» مقتضى وجوب است. لكن دلايلى داريم كه ازدواج (بخصوص اگر خطر معصيت نباشد) واجب نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 22

دهد.

2- مجاهد و ابن عمر گفته اند: منظور فقط زنان است. از انس بن مالك روايت شده است كه: زنى سياه و نمكين و خوش سخن خدمت پيامبر گرامى آمد و عرض كرد:

يك بار هم در سخنان خود خير ما را بيان كن. شنيده ام كه آنچه در باره ما مى گويى شر ماست. فرمود: چه گفته ام؟ گفت: ما را سفيه ناميده اى. فرمود: خداوند در قرآن شما را سفيه ناميده است: گفت: ما را ناقص خوانده اى. فرمود: در نقصان شما همين بس كه در هر ماهى پنج روز از خواندن نماز ممنوع شده ايد. آن گاه فرمود: آيا براى شما كافى نيست كه وقتى باردار مى شويد مانند سربازى هستيد كه در راه خدا مى جنگد و مرزهاى مملكت را در برابر بيگانگان حفظ مى كند و هنگامى كه وضع حمل مى كنيد مانند كسى هستيد كه در راه خدا بخون خود غوطه ور شود و چون بطفل خود شير دهيد، در برابر هر جرعه اى اجر آزاد كردن بنده اى از فرزندان حضرت اسماعيل داريد و هنگامى كه از خواب بيدار مى شويد، در برابر هر بيدار شدنى نيز همان اجر را داريد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 24

اين است پاداش زنان با ايمان و خدا ترس و شكيبايى كه خود را به مشقت نمى افكنند.

زن گفت: اگر اين شرط بدنبال نداشت چه مقام والايى زنان داشتند! 3- كلمه سفيه، عموميت دارد و شامل مى شود هر طفل يا مجنون يا كسى كه بخاطر زياده روى و بى بند و بارى در خرج مال، از تصرفات مالكانه ممنوع شده باشد. از امام صادق (ع) روايت شده است كه: سفيه، شارب الخمر و كسى است

كه بمنزله او باشد.

اين عقيده از دو عقيده بالا بهتر است، بخاطر اينكه عموميت دارد و هر سبك عقلى را شامل مى شود.

الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِياماً: اموالى كه خداوند قوام زندگى دنيا و آخرت شما قرار داده است و زندگى خود را بوسيله آن رواج مى دهيد.

برخى گفته اند: منظور اين است كه آنچه از مال خود بفرزند سفيهتان بدهيد، تباه مى شود، زيرا او در راه هايى مصرف مى كند كه به زيان شما و بر خلاف مصالح شماست.

وَ ارْزُقُوهُمْ فِيها وَ اكْسُوهُمْ: برخى گفته اند: منظور اين است كه اموال شخصى خود را به آنها واگذار مكنيد بلكه اگر نفقه آنها بر شماست، مخارج و پوشاك آنها را تامين كنيد. اين نظر از ابن عباس و حسن و قتاده و مجاهد است.

عقيده ديگر اين است كه: خداوند دستور مى دهد كه مالتان را در اختيار زن و فرزندتان قرار مدهيد، تا آنها به شما انفاق كنند و شما نيازمند آنها باشيد و خوراك و پوشاك آنها را از مال خود تأمين كنيد. اين عقيده از سدى و ابن زيد است.

در هر صورت وظيفه انسان اين است كه مال خود را با تدبير نگهدارى كند و از افراط و تفريط خوددارى نمايد. چنانچه كه مى فرمايد: «لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ» (همين سوره آيه 29) يعنى مالتان را بباطل مخوريد. پيامبر گرامى فرمود:

«نعم المال الصالح للرجل الصالح»

يعنى مال حلال براى مرد نيكو خوب است.

در اين حديث نيز بصلاحيت مال و صلاحيت صاحب مال اشاره شده است.

برخى گفته اند: منظور از «اموالكم» اموالهم است يعنى اموال سفيهان را

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 25

به ايشان مدهيد. چنان كه در

قرآن گفته است: «لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ» و منظور اين است كه ايشان را مكشيد. اين نظر از سعيد بن جبير است.

بهتر اين است كه آيه را بمعنى عمومى ترى حمل كنيم. بنا بر اين مقصود اين است كه مال را بدست سفيهى كه آن را فاسد مى كند و همچنين طفل يتيم غير بالغ و طفل بالغى كه براى حفظ مال رشد كافى ندارد، نبايد داد. خواه مال از خود اين افراد باشد يا از خودشان نباشد و اينكه گفته است: «اموالكم» (اموالتان) نوعى مجاز است كه مال اين افراد را متعلق به سرپرست ايشان دانسته است يا اينكه منظور اين است كه مالى كه قسمتى از آن از شما و قسمتى از آن از سفيهان است بدست آنها مدهيد كه آن را تضييع مى كنند. از امام صادق (ع) پرسيدند: كه چگونه اموال آنها اموال ماست؟ فرمود:

شما وارث ايشان هستيد.

وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً: با آنها در سخن مهربانى و از خشونت خوددارى كنيد و با آنها طورى سخن بگوئيد كه آنها را در راه رشد و صلاح زندگى دنيا و آخرت، رهنمون باشيد، بطورى كه وقتى بالغ مى شوند، براى يك زندگى مستقل، آمادگى يافته باشند. از اين آيه چنين استفاده مى شود كه هر گاه طفل يتيم، پس از بلوغ، رشد كافى براى اداره مال و امور زندگى نداشته باشد، مى توان جلو تصرفات او را گرفت، زيرا خداوند از دادن مال به سفيهان منع فرموده است. ديگر اينكه لازم است شخصى كه داراى وارثانى سفيه است، وصيت كند و براى آنها سرپرستى تعيين كند، چه اگر وصيت نكند و از تعيين سرپرست خوددارى كند، مثل اين است

كه اموال خود را به سفيهان واگذار كرده است. علت اينكه «ناقص العقل» را سفيه ناميده اند اين است كه سفيه يعنى كسى كه دچار كمى حلم و كم حوصلگى است. از همين جهت است كه شخص فاسق هم سفيه ناميده شده است زيرا پيش مردم ديندار، وزنى ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 26

كه نسبشان عالى است. برخى گفته اند: حسيب بمعنى محاسب است. «1»

هستند كه محتلم نمى شوند يا اينكه احتلام آنها به تاخير مى افتد. عقيده بيشتر مفسران همين است.

برخى از آنها گفته اند: وقتى عقل يتيم كامل و از رشد كافى برخوردار شد، مالش بخودش داده مى شود و همين هم صحيحتر است. برخى ديگر گفته اند: تنها كمال عقل كافى نيست بلكه سن او نيز نبايد كمتر از پانزده سال باشد. عقيده اصحاب با اين است كه حد بلوغ يا پانزده سال (در مورد پسر) يا آمادگى براى ازدواج و احتلام يا روييدن موى زهار است.

فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً: اگر رشدى در آنها يافتيد يا شناختيد ... در باره معناى «رشد» اختلاف كرده اند. قتاده و سدى گفته اند: منظور داشتن عقل و دين و صلاحيت است. حسن و ابن عباس گفته اند: مقصود صلاحيت در دين و آمادگى براى اصلاح مال است. مجاهد و شعبى گويند: منظور عقل است. بعقيده اينان نبايد مال يتيم را به او سپرد مگر اينكه رشد عقلى پيدا كند، حتى اگر بسن پيرى برسد و از رشد عقلى برخوردار نباشد، نبايد مالش را به او سپرد. اقوى نظر حسن و ابن عباس است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 29

روايتى هم از امام باقر (ع) به همين مضمون وارد شده است و بنا بر اجماع علما، كسى كه صلاحيت دينى و آمادگى براى اصلاح مال دارد، نبايد او را از تصرف در مالش منع كرد، اگر چه از لحاظ دينى بى بند و بار باشد. بنا بر اين هنگامى كه كودك بالغ شد و از صلاحيت دينى و استعداد سرپرستى مال برخوردار بود، بايد مالش را به او سپرد.

از اين آيه چنين استفاده مى شود كه

هر گاه عاقلى مفسد مال خود باشد، مى توان او را از تصرف در مال خود منع كرد. بدليل اينكه هر گاه موظف باشيم كه مال طفل بالغ غير رشيد (يعنى مفسد مال) را باو نسپاريم، موظفيم كه شخص بالغ غير رشد را هم از تصرف در اموال خود منع كنيم اين مطلب، در ميان اخبار مشهور است.

(فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ:) خطاب به سرپرستان ايتام است و دادن مال را به يتيمان مشروط بدو شرط مى سازد: بلوغ و رشد. بنا بر اين پيش از بلوغ و پيش از رشيد، سپردن مال بدست آنها صحيح نيست.

وَ لا تَأْكُلُوها إِسْرافاً: مال آنها را از غير راهى كه خداوند براى شما مباح كرده، مخوريد و مصرف مكنيد. برخى گفته اند: يعنى بيشتر از حد احتياج از مال يتيم مخوريد چه ولى يتيم حق دارد كه در صورت احتياج بعنوان اجرت، از مال يتيم باندازه قوت خود استفاده كند. ديگرى گفته است: هر گونه استفاده شخصى از مال يتيم، اسراف است و جايز نيست. لكن معناى اول با مذهب تشيع سازگارتر است.

محمد بن مسلم از يكى دو امام باقر و صادق (ع) نقل كرده است كه: از وى در باره مردى سؤال كردم كه نزد او گوسفندى است از يتيم برادرش كه تحت سرپرستى اوست، آيا مى تواند مدخل آن گوسفند را با مدخل گوسفند خود مخلوط كند؟ فرمود اگر سرپرستى كند و زحمت آن را متحمل شود و از فرار آن جلوگيرى كند، مى تواند از شير آن بنوشد، به شرطى كه در دوشيدن آن اسراف نكند.

(وَ بِداراً أَنْ يَكْبَرُوا) يعنى در خوردن مال آنها مبادرت مكنيد، چه ممكن است وقتى

به بلوغ و رشد رسيدند، مال خود را از شما مطالبه كنند.

(وَ مَنْ كانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ:) آن عده از سرپرستان و اوليا كه احتياجى ندارند،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 30

دامن خود را از صرف مال يتيم پاك نگه دارند و نه كم و نه زياد، از آن مصرف نمى- كنند. استعفاف بمعنى امتناع و ترك است، وَ مَنْ كانَ فَقِيراً فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ: و سرپرستى كه فقير است مى تواند باندازه كفايت و نيازمندى خود از مال يتيم بعنوان قرض بردارد و بعد پس بدهد. اين معنى از سعيد بن جبير، مجاهد، ابو العاليه، زهرى و عبيده سلمانى است. از امام باقر (ع) نيز روايت شده است ولى عطاء (بن ابى رياح و قتاده و جماعتى معتقدند كه مى تواند به- اندازه اى كه رفع احتياجش از لحاظ خوراك و پوشاك بشود، از مال يتيم برگيرد لكن اجازه نداده اند كه اجرت محافظت مال را بردارد، چه ممكن است، اجرت از حد احتياج، افزونتر باشد. از روايت ما چنين استفاده مى شود كه ولى حق دارد، اجرت زحمات خود را بردارد، خواه باندازه كفايتش باشد يا نباشد. از ابن عباس سؤال شد كه: آيا ولى يتيم مى تواند از شير شتر استفاده كند؟ پاسخ داد: اگر سرپرستى كنى و زخم آن را روغن بمالى، مى توانى از شير آن بخورى، به شرطى كه بفرزندش صدمه نزنى و در دوشيدن شير، اسراف نكنى.

فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ: به اولياى يتيمان دستور مى دهد كه هر گاه يتيمان صلاحيت پيدا كردند و مالشان را بآنها سپرديد، احتياط را از دست مدهيد و از آنها شاهد بگيريد تا بعدا منكر

نشوند و دچار تهمت نشويد.

در اين آيه خداوند متعال كمال لطف و رحمت و انعام خود را هم نسبت به يتيمان و هم نسبت به سرپرستان آنها آشكار ساخته و براى هر كدام دستورى صادر فرموده است كه صلاحش در آن است.

بطور كلى نظر پروردگار متعال اين است كه تمام انسانها از نظر امور معاش و معاد راهنمايى شوند و بخطا نيفتند.

وَ كَفى بِاللَّهِ حَسِيباً: شهادت خداوند و علم او به اينكه مال يتيمان را به آنها سپرده ايد، كافى است. برخى گفته اند: منظور اين است كه: همانطورى كه بيم داريد كه يتيم بالغ شود و از شما حساب بخواهد، از حساب آخرت نيز بيمناك باشيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 31

6/ 1، مادر 6/ 1 و شوهر 4/ 1، عول، همين است كه تركه، از اصل سهام كم بيايد.

براى اولين بار در زمان خلافت عمر، زنى بمرد كه داراى دو خواهر و شوهرى بود. بر حسب قاعده براى شوهر 2/ 1 تركه و براى دو خواهر 3/ 2 است. اصحاب گرد آمدند و گفتند:

اگر اول 2/ 1 شوهر را بدهيم، بخواهران ضرر مى خورد و اگر ابتدا 3/ 2 خواهران را بدهيم، ضرر به شوهر مى خورد. اكثر آنها قائل به عول و معتقد شدند كه بايد ضرر بگردن همه آنها بيفتد، همانطورى كه اگر عده اى طلبكار ميت باشند و مال از اصل دين، كمتر باشد، بايد هر كدام به نسبت طلب خود، متضرر شود. ابن عباس با اين راى بسختى مخالفت كرد. شيعه نيز در اين مساله، با اهل تسنن مخالف و معتقد است كه شوهر و زن و پدر و مادر ميت سهم خود را مى برند و ضرر متوجه دختر يا دختران و كسانى مى شود كه از طرف پدر و مادر، يا مادر، با ميت نسبت دارند.

شهيد ثانى در مسالك، پس از نقل رواياتى از عامه، در باره عول، مى فرمايد: «اما رواياتى كه از طريق خاصه، از على (ع) و اهل بيت، در انكار عول، روايت شده، بقدرى زياد هستند، كه نزديك است به حد تواتر برسند ...» سپس رواياتى در اين خصوص نقل مى كند. از جمله اينكه:

«السهام لا تعول و لا تكون اكثر من ستة»

يعنى سهمها كم نمى شوند و از شش سهم تجاوز نمى كنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 34

ميراث را براى زنان و مردان واجب شمرده است و اگر جايز

باشد كه زنان را در موردى از ارث منع كنيم، جايز است كه مردان را نيز منع كنيم. ديگر اينكه: همان طورى كه ابو حنيفه نيز معتقد است، خويشاوندان ميت از ميت ارث مى برند و تفاوتى نيست كه ميت، از انبياء باشد يا غير انبياء. عقيده شيعيان نيز همين است (و منع فاطمه زهرا (ع) از ارث پدر صحيح نبوده است).

__________________________________________________

(لكن گاهى هم ممكن است مال از سهام ورثه زياد آيد. مثل اينكه ميت داراى دختران و پدرى باشد. در اين فرض، براى دختران 3/ 2 و براى پدر 6/ 1 است و 6/ 1 مال زياد مى آيد. اين اضافى را به چه كسى بايد داد؟ اين همان مسأله تعصيب است.

شهيد ثانى در مسالك، مى فرمايد: «اين مسأله و مسأله عول، از مسائل عمده اى است كه آراى شيعه و سنى در آن اختلاف پيدا كرده و معركه اى عظيم بواسطه آن برپا شده است» عقيده عامه اين است كه ما زاد تركه را بايد به مردانى داد كه پس از ورثه، به ميت خويشى نزديكترى دارند. لكن اماميه مى گويند: اين ما زاد را هم بايد به خود ورثه داد و به نسبت سهامشان تقسيم مى كنند.

در ميان صحابه نيز كسانى بوده اند كه تعصيب را باطل مى دانسته اند، مثلا ابن عباس. همچنين نقل شده است كه عبد اله بن زبر نيز به بطلان تعصيب حكم كرده است.

حقيقت اين است كه هم عامه و هم خاصه، مدركشان خبر واحد مى باشد. عامة از پيامبر روايت مى كنند كه

: ما ابقت الفرائض فلاولى عصبة ذكر

يعنى هر چه از سهام زياد آيد، براى مردانى است كه عصبه ميت و خويشاوندان او باشند. اماميه نيز

از امامان گرامى خود، خلاف خبر بالا را نقل كرده اند.

مع الوصف، هر كدام از آنها نيز دلايل ديگرى اقامه كرده اند كه تفصيل آن را بايد در كتابهاى فقهى مطالعه كرد.

خلاصه ادله اماميه، از اين قرار است: 1- آيه بالا 2- آيه «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ» (سوره احزاب 6) 3- رواياتى از پيامبر. نظير:

«من ترك مالا فلاهله»

يعنى كسى كه مالى بجاى گذارد، براى اهل اوست. 4- اخبارى كه از ائمه (ع) در باره بطلان تعصيب نقل شده است كه اگر چه تعدادشان بحد تواتر نمى رسد ولى كم هم نيستند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 35

مقدارى از آن را با طيب خاطر بانها دهند.

2- سايرين مى گويند، رعايت اين دستور مستحبّ است.

(وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ:) در موقع قسمت ميراث حضور داشته باشند و مشاهده كنند أُولُوا الْقُرْبى : فقرايى كه با ميت خويشاوندى دارند.

وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينُ: يتيمان و مستمندانى كه خويشاوند ميت هستند و انتظار دارند كه به آنها توجهى بشود.

فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ: پيش از آنى كه تركه را قسمت كنيد چيزى بآنها بدهيد. در اينكه مخاطب، چه كسانى هستند، اختلاف شده است:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 36

1- مخاطب، ورثه هستند. بعقيده ابن عباس و ابن زبير و حسن و سعيد بن جبير و اكثر مفسران، مقصود اين است كه: اگر اينها ارث نمى برند ورثه بايد، چيزى به آنها بدهند و آنها را محروم نسازند.

2- مخاطب، كسى است كه مرگش نزديك شده و مى خواهد وصيت كند. او موظف است كه براى اين اشخاص، در صورتى كه از ارث محرومند، چيزى وصيت كند. اين عقيده از ابن عباس و سعيد بن مسيب و مختار طبرى است.

وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً: براى آنها سخن نيكو و نرم بگوئيد، نه سخن خشن.

سعيد بن جبير مى گويد: منظور اين است كه هر گاه وارث صغير باشد، ولى او بايد به اين عده بگويد: اين مال متعلق به صغير است و شما حقى نداريد و ما نمى توانيم، چيزى از آن را به شما بدهيم. مى گويند: منظور اين است كه شخصى كه وصيت مى كند بايد در حق اين عده دعا كند كه خداوند آنها را بى نياز گرداند. ابن عباس و سعيد بن مسيب معتقدند: كه آيه در باره وصيت نازل شده است و

منظور اين است كه وصيت كننده، بايد براى خويشاوندان خود وصيت كند و با غير خويشاوندان سخن نيكو بگويد. از اين آيه استفاده مى شود كه انسان گاهى بغير خود روزى مى دهد و او را مالك مى سازد. بنا بر اين حجتى است در مقابل جبرى مذهبان. (كه انسان را مملوك و مقهور دانسته و براى او ملكى و اختيارى قائل نيستند.)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 37

مقصود اين است كه سرپرست يتيم، بايد طورى با يتيم رفتار كند كه ميخواهد ديگران با يتيم خودش رفتار كنند. روايتى هم قريب بهمين مضمون از امام موسى (ع) نقل شده است كه: «خداوند در مال يتيم دو عقوبت تعيين كرده است. يكى از آنها عقوبت دنياست چنان كه فرموده است: وَ لْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ...

فرمود، منظور اين است كه بايد بترسد از اينكه مبادا همان رفتارى كه با يتيمان كرده است گريبانگير اولاد خودش گردد.

3- اين آيه درباره كسى است كه خويشاوندان را در موقع وصيت، محروم مى سازد و بگفته حاضرانى كه به او مى گويند: براى خويشاوندانت وصيت مكن و همه را براى ورثه بگذار، گوش ميكند. بنا بر اين منظور از «خافُوا عَلَيْهِمْ» اين است كه: بترسند از اينكه بر ذريه ايشان ظلمى يا جفايى يا بدبختى برسد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 40

فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ: بايد اين افراد از خدا بترسند و نسبت به يتيمان ديگران ظلمى روا ندارند و طورى با آنها رفتار كنند كه دلشان ميخواهد ديگران پس از مرگشان با يتيمان خودشان رفتار كنند. برخى گفته اند: منظور اين است كه از خدا بترسند و به مؤمنان ضررى وارد نكنند.

وَ لْيَقُولُوا قَوْلًا سَدِيداً: سخن صواب و عادلانه و موافق شرع بگويند. بعقيده برخى يعنى سخن محكم و خالى از فساد و خلل بگويند. بنا بعقيده اى ديگر، يعنى يتيمان را نيكو مخاطب سازند و بهمين معنى روايتى از پيامبر گرامى نقل شده است كه: «كسى كه دلش ميخواهد از جهنم دور شود و داخل بهشت گردد، بايد با شهادت به يگانگى خدا و رسالت حضرت پيامبر و

دوست داشتن براى مردم، آنچه را براى خود دوست ميدارد، ديده از جهان فرو بندد» پيامبر گرامى نهى كرده است از اينكه كسى به بيشتر از ثلث مال وصيت كند و فرموده است: ثلث زياد است. به سعد فرمود: «اگر وارثانى غنى بجاى گذارى پيش من محبوبتر از اين است كه آنها فقير و محتاج دست مردم باشند» در آيه بعد خداوند خورنده مال يتيم را از آتش جهنم بيم داده و فرموده است إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً: كسانى كه از اموال يتيمان سود مى برند و تصرفات ناحق و ظالمانه در ثروت ايشان مى كنند. منظور از اكل مال يتيم تنها خوردن و بلعيدن آن نيست. علت اينكه از ميان منافع مال، تنها خوردن را ذكر كرده است، اين است كه اين فايده غالبتر و مهمتر است و فوايد ديگر تابع آنند. نظير آن: لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ (سوره بقره آيه 188 يعنى اموالشان را به باطل مخوريد) و همچنين «لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا» (سوره آل عمران آيه 130 يعنى ربا مخوريد) است. علت اينكه خوردن مال يتيم را مقيد ساخته است به اينكه ظالمانه باشد». اين است كه گاهى خوردن آن از روى استحقاق است و بعنوان اجرت يا قرض ميباشد چنان كه گذشت و بنا بر اين ظلم نيست و عيبى ندارد ممكن است گفته شود هر گاه مال يتيم را بعنوان اجرت يا قرض، بردارد، ديگر مال يتيم را نخورده بلكه مال خودش را خورده است و آيه را با آن سر و كارى نيست. گوئيم: خير، بلكه مال يتيم را خورده است، لكن نه از راه ظلم، و اگر فرض

كنيم كه مال خودش را خورده است باز هم ذكر كلمه «ظلم» در اينجا براى تاكيد و بيان اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 41

است كه خوردن مال يتيم، تنها از راه ظلم و ستم ممكن است. از امام رضا (ع) سؤال كردند: كمترين مقدارى كه بواسطه آن انسان خورنده مال يتيمى شمرده ميشود، و مصداق تهديد قرآن قرار ميگيرد، چه اندازه است؟ فرمود: كم و زياد آن يكسان است به شرطى كه نيت شخص اين باشد كه آن را برنگرداند.

إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً: در اين جمله دو وجه است:

1- روز قيامت، آتش از دهان و گوش و بينى ايشان زبانه ميزند تا مردم بدانند كه آنها مال يتيمان را خورده اند. امام باقر (ع) از پيامبر گرامى روايت كرده است كه روز قيامت مردمى سر از قبر بيرون مى آورند كه آتش از دهانشان زبانه مى زند پرسيدند اينها چه كسانى هستند؟ حضرت همين آيه را قرائت كردند.

2- اين مطلب بعنوان مثل، ذكر شده است. چه كسى چنين كارى را انجام دهد به جهنم مى رود و بخاطر خوردن مال يتيم، درونش پر از آتش مى گردد. شاعر گويد:

و ان الذى اصبحتم تحلبونه دم غير ان اللون ليس باحمرا

يعنى آنچه دوشيده اند خون است. جز اينكه رنگ آن سرخ نيست. گوينده شعر، مردى را وصف مى كند كه بعنوان ديه، شتر گرفته بودند. به آنها مى گويد:

شيرى كه از شتر مى دوشيد، خون مقتول است كه مى دوشيد و مى خوريد.

وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً: بزودى گرفتار آتشى مى شويد كه براى سوزانيدن، برافروخته شده است.

اينكه در آيه، كلمه «بطون» (شكمها) ذكر شده و چنين افاده كرده است كه:

مال يتيم خوردن و

شكم را به آن انباشتن. برافروختن آتش در شكم است، بعنوان تاكيد است و گرنه خوردن براى پر كردن شكم است. اينگونه تاكيدها در محاورات مردم معمول است. مثلا مى گويند: بچشم ديدم. بزبانم گفتم بپايم رفتم و ... حلبى از امام صادق (ع) نقل كرده است كه: در كتاب على بن ابى طالب است كه خوردن مال يتيم به ستم، بزودى شخص را بكيفر خود گرفتار ميكند هم در دنيا و هم در آخرت. در دنيا كيفرش همان است كه خداوند ميفرمايد: «وَ لْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا ...» و در آخرت آن است كه، «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ ...»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 42

آن اين است كه «همزه» با «هاء» متقارب است و نظير همين عمل نسبت بهاء نيز انجام ميشود مثل «به، عليه». «يوصى» دوم را اگر بكسر صاد بخوانيم، بملاحظه اين است كه ميت در «فان كان له اخوة فلامه السدس» ذكر شده است و ضمير «يوصى» عايد بآن است و اگر «يوصى» را بفتح صاد بخوانيم باعتبار اين است كه ميت معينى مورد نظر نيست.

است. هنگامى كه وى از دنيا رحلت كرد، يك همسر و پنج برادر داشت. وارثان آمدند و مال را تصرف و زن را محروم كردند. زن پيش پيامبر گرامى شكايت كرد و آيه مواريث نازل گرديد.

اين مطلب از سدى است.

ابن عباس مى گويد: ارث براى اولاد بود و براى پدر و مادر و خويشاوندان از راه وصيت ممكن بود چيزى قرار بدهند. خداوند اين حكم را نسخ كرد و آيه مواريث را نازل فرمود. پيامبر گرامى فرمود: خداوند راضى نشد كه ملك مقربى يا نبى مرسلى اين كار را بر عهده بگيرد، بلكه خود متولى تقسيم تركه ها شد و حق هر كسى را باو واگذارد.

آن گاه نصيب دختر را ذكر كرده مى گويد:

فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ: اگر بازماندگان تعدادى دختر بيشتر از دو تن باشند.

فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ: براى آنها از تركه، دو سوم است. ظاهر اين كلام اين است كه دو دختر، دو سوم مال نمى برند. لكن امت اسلامى بر آن است كه: حكم ارث دو دختر با حكم ارث بيشتر از دو دختر يكى است. براى توجيه اين مطلب، وجوهى ذكر كرده اند:

1- آيه در صدد بيان حكم دو دختر به بالا است و معناى آن اين است كه:

«فان كن اثنتين فما فوقها فلهن ثلثا ما ترك» يعنى اگر دو دختر ببالا باشند براى آنها دو ثلث تركه است. جز اينكه كلمه «فوق» را پيش از «اثنتين» ذكر كرده است.

از پيامبر گرامى روايت شده است كه:

«لا تسافر المراة سفرا فوق ثلاثة ايام الا و معها زوجها او ذو محرم لها»

يعنى «لا تسافر سفرا ثلاثة ايام فما فوقها» زن از سه روز به بالا مسافرت نكند جز اينكه همراه او شوهر يا محرمش باشد.

2- ابو العباس مبرد مى گويد: آيه دلالت مى كند بر اينكه دو دختر را از تركه دو سوم است، زيرا وقتى كه گفته شود: براى پسر سهم دو دختر است و اولين عدد، يك ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 46

پسر و يك دختر است و براى پسر دو سوم و براى دختر يك سوم است، معلوم ميشود كه براى دو دختر دو سوم است. سپس خداوند حكم بيشتر از دو دختر را بيان كرده است.

3- سهم دو دختر، دو سوم است بدليلى كه براى آن دو چيزى فرض نميكند.

اين دليل عبارت

است از: «يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَكَ ...» (سوره نساء آيه 176- اگر مردى بميرد كه فرزندى ندارد، براى خواهرش نصف و براى دو خواهر دو سوم تركه است) بنا بر اين يك خواهر را مثل يك دختر يك دوم تركه است و همانطورى كه براى دو خواهر دو سوم است براى دو دختر نيز دو سوم است. چنان كه بيشتر از دو خواهر نيز با بيشتر از دو دختر فرقى ندارند و سهم آنها هم دو سوم است. اجماع نيز گواه است بر اينكه حكم دو دختر با حكم دو خواهر يكى است. جز اينكه از ابن عباس روايت شده است كه: «سهم دو دختر نصف است. و دو سوم سهم سه دختر است» نظام در كتاب از ابن عباس حكايت كرده است كه: «سهم دو دختر نصف و يك دانگ است، چه يك دختر را نصف و سه دختر را دو ثلث است» بنا بر اين سزاوار است كه سهم دو دختر، ما بين سهم يك دختر و سه دختر باشد.»

وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً: اگر وارث يك دختر باشد.

فَلَهَا النِّصْفُ: براى او نصف تركه ميت است. سپس بذكر ميراث پدر و مادر پرداخته، ميفرمايد:

وَ لِأَبَوَيْهِ: ضميرى كه مضاف اليه است، كنايه از ميت است كه ذكر نشده، يعنى براى پدر و مادر ميت.

لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ: پس با بودن فرزند براى هر يك از پدر و مادر يك ششم تركه ميت است. خواه فرزند، پسر يا دختر، يكى يا بيشتر باشد.

پس از دادن

سهم پدر و مادر، اگر وارث يك پسر يا چند پسر باشد، بقيه، براى آنهاست و بطور مساوى تقسيم مى كنند و اگر وارث، پسر و دختر باشد، سهم پسر دو برابر سهم دختر خواهد بود و اگر وارث، دخترى باشد، سهم او نصف تركه است و سهم پدر و مادر ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 47

هر كدام يك ششم و باقى نيز به برأى ائمه ما به نسبت سهام به دختر و پدر و مادر رد ميشود.

بدليل: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللَّهِ» (سوره انفال 8) يعنى خويشاوندان، در كتاب خدا برخى بر برخى برترى دارند و ثابت شده است كه قرابت والدين و فرزند، مساوى است زيرا همانطورى كه فرزند، بلافاصله با ميت، خويشاوند ميشود پدر و مادر نيز بلاواسطه خويشاوندى پيدا مى كنند. فرزند زاده جاى فرزند را ميگيرد و با پدر و مادر شريك مى شود و هر فرزندى جانشين كسى ميشود كه بواسطه او با ميت، قرابت پيدا مى كند. درباره اى از اين مسائل ميان فقها اختلاف است.

فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ: اگر براى ميت فرزندى و فرزند زاده اى نباشد. بملاحظه اينكه كلمه «ولد» شامل فرزند و فرزند زاده هر دو ميشود.

وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ: و فقط پدر و مادر وارث ميت باشند، سهم مادر يك سوم است و ظاهر آن اين است كه بقيه براى پدر خواهد بود. اين مساله اجماعى است. در همين فرض اگر ميت شوهر داشته باشد، سهم شوهر نصف و سهم مادر يك سوم و سهم پدر بقيه است. مذهب ابن عباس و ائمه ما همين است. كسانى كه معتقدند كه:

براى مادر ثلث باقى است نه ثلث اصل، ظاهر آيه را ترك كرده اند در همين فرض، اگر ميت، داراى زنى باشد، سهم زن يك چهارم و سهم مادر يك سوم و بقيه سهم پدر است.

فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ: بعقيده اصحاب ما با بودن «اخوة» در صورتى بمادر يك ششم داده ميشود كه ميت پدر داشته باشد. جمله «و ورثه ابواه» نيز مؤيد همين مطلب است و تقدير جمله اين است كه: «فان كان له اخوة و ورثه ابواه فلامه السدس» يعنى اگر ميت داراى برادران و خواهران باشد و پدر و مادر هر دو وارث او باشند، سهم مادر يك ششم است. برخى از اصحاب ما معتقدند كه حتى اگر پدر هم نباشد، سهم مادر يك ششم است. فقهاى اهل تسنن نيز بر همين عقيده اند.

اين مساله اتفاقى است كه دو برادر، سهم مادر را از يك سوم به يك ششم تنزل مى دهند. از ابن عباس روايت شده است كه مادر بكمتر از سه برادر و خواهر، سهمش به يك ششم تنزل پيدا نمى كند. مقتضاى ظاهر آيه نيز همين است چه كلمه «اخوة» ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 48

جمع است و اقل جمع سه تاست. اصحاب ما مى گويند: دو برادر يا سه خواهر و برادر يا چهار خواهر حاجب مادر قرار مى گيرند و سهم او را به يك ششم تنزل مى دهند، بشرطى كه اينها با ميت از يك پدر و مادر يا لا اقل از يك پدر باشند. بنا بر اين مورد اختلاف، اين است كه «اخوه» هر گاه دو برادر باشند حاجب ميشوند و بعقيده ابن عباس بايد سه

نفر باشند. گفته اند: عرب بعدد دو نيز اطلاق جمع مى كند. سيبويه حكايت كرده است كه مى گويند «وضعا رحالهما» يعنى بارهاى خود را گذاشتند و منظور از «رحال» بيشتر از دو تا نيست. خداوند متعال ميفرمايد: «وَ كُنَّا لِحُكْمِهِمْ شاهِدِينَ» (سوره انبياء آيه 78) يعنى ما گواه حكم ايشان بوديم و منظور از «ايشان» سليمان و داود است و ضمير جمع «هم» به دو نفر اطلاق شده است.

قتاده مى گويد، با اينكه «اخوه» خود ارثى نمى برند از ارث مادر مانع ميشوند و به پدر كمك مى كنند، زيرا وظيفه پدر است كه مخارج آنها را تامين كند و هزينه زناشويى آنها را بدهد نه مادر. از اينجا بر مى آيد كه قتاده معتقد است كه اخوه مادرى حاجب مادر نميشوند و عقيده اصحاب ما نيز همين است زيرا پدر عهده دار تامين مخارج اخوه مادرى ميت نيست.

مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِها أَوْ دَيْنٍ: چنان كه گفته ايم، تقسيم تركه پس از پرداخت دين و اجراى وصيت ميت است، در اين مطلب خلافى نيست كه اداى دين بر وصيت و ميراث مقدم است، اگر چه دين همه مال را فرا گيرد. برخى گفته اند: وصيت هم بر ميراث مقدم است و برخى گفته اند: «موصى له» (يعنى كسى كه براى او وصيت شده است) با ساير ورثه شركت مى كند- يك سوم مال براى او و دو سوم مال براى ورثه است.

از امير المؤمنين (ع) روايت شده است كه شما در اين آيه وصيت را پيش از دين قرائت مى كنيد و پيامبر گرامى 6 دستور داد كه اداى دين پيش از وصيت باشد. علت اينكه در آيه «وصيت» بر «دين» مقدم شده، اين است كه

لفظ «او» (يعنى يا) براى يكى از دو چيز يا يكى از چند چيز است و دلالتى بر ترتيب ندارد. گويى چنين مى گويد:

بعد از يكى از اين دو، ارث را بايد تقسيم كرد. خواه دين و وصيت هر دو باشند و خواه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 49

فقط يكى از آنها باشند. مثل اينكه مى گويند: «جالس الحسن او ابن سيرين» يعنى با حسن يا ابن سيرين يا هر دو مجالست كن.

آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً: در معنى اين قسمت وجوهى ذكر شده است:

1- شما نمى دانيد كداميك از پدر و مادر و اولاد در دنيا براى شما نافع ترند تا مطابق استحقاقش به او ارث دهيد ولى خداوند بر طبق حكمت خود سهم آنها را تعيين مى كند. اين وجه از مجاهد است.

2- شما نمى دانيد كداميك از ايشان در سعادت دنيا و دين شما مؤثرترند ولى خداوند مى داند و مال را بر طبق مصلحت خود ميان ايشان قسمت مى كند- اين وجه از حسن است.

3- شما نمى دانيد كه نفع پدران و مادران كه به تربيت شما همت گماشته اند براى شما بيشتر است يا نفع شما براى پدران و مادران كه خدمتگزارى آنها مى كنيد، بيشتر است. اين وجه از جبايى است.

4- مقصود اين است: پدران و مادران و فرزندانى كه در برابر خداوند مطيع تر باشند، در روز قيامت درجه ايشان والاتر است و از آنجا كه خداوند مقام برخى از مؤمنان را بوسيله برخى ديگر بالا مى برد، هر گاه مقام پدر بالاتر باشد. مقام فرزند را هم بخاطر او بالا مى برد تا چشم او را روشن سازد و هر گاه مقام فرزند

بالاتر باشد، مقام پدر و مادر را بخاطر او بالا مى برد تا چشم ايشان را روشن سازد اين وجه از ابن عباس است.

5- شما نمى دانيد كداميك از شما مى ميريد تا ديگرى از آنكه مرده است ارث ببرد. بنا بر اين در آرزوى مرگ ديگرى مباشيد و مرگ او را تعجيل مكنيد. اين وجه از ابو مسلم است.

فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ: اين است فريضه اى كه خداوند تعيين فرموده است.

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً: او همواره بمصالح شما داناست و قوانين او در مورد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 50

ارث مال، حكيمانه است.

زجاج مى گويد: در كلمه «كان» (فعل ماضى است يعنى: بود) سه قول است:

1- سيبويه مى گويد: مردم مشاهده ميكردند كه خداوند داراى علم، حكمت، مغفرت و تفضل است: از اينرو بآنها گفته شد مشاهده شما صحيح بوده و خدا هم چنان بود كه شما مشاهده كرده ايد.

2- حسن مى گويد: خدا پيش از خلقت چيزها به آنها دانا و در تدبير و تقدير چيزها كارش حكيمانه بود.

3- برخى گويند: تعبير از اين چيزها بزمان گذشته مثل تعبير به حال و آينده است و در حقيقت، زمان در اينجا ملغى است و پيش خدا همه چيزها بر يك حالند، خواه گذشته باشد يا حال يا آينده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 51

وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصى بِها أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ (12)

«1»

جايز است بلكه گاهى هر دو مفعول هم حذف مى شود مثل:

باى كتاب ام بأية سنة ترى حبهم عاراً على و تحسب

يعنى: بكدام كتاب يا بكدام سنت، محبت ايشان را بر من ننگ ديده و ننگ مى پندارى. فعل «تحسب» هر دو مفعولش حذف شده است.

اگر «غير مضار وصية» (باضافه) بخوانيم معنى آن اين است كه: از جهت وصيت، يا هنگام وصيت، ضرر زننده نباشيد، چنان كه طرفه گويد: «بضة المجرد» يعنى نرمى پوست در موقع تجرد و چنان كه گفته مى شود: «شجاع حرب و كريم مسألة» يعنى دلير در موقع جنگ و بزرگوار و صاحب كرم در موقع سؤال.

من بمن از راه وراثت، سيادت نبخشيده است. خداوند امتناع دارد كه من بوسيله پدر و مادر، شانى و مقامى پيدا كنم (بجاى «عن كلاله» عن وراثة روايت شده است).

زيادة بن زيد عذرى مى گويد:

و لم ارث المجد التليد كلالة و لم يان منى فترة لعقيب

يعنى: من بزرگى قديم را از راه وراثت، بدست نياورده ام و ضعف و سستى از جانب آنان كه بعد آيند، دامنگير من نشده است.

كه ابو بكر و عمر و ابن عباس (بنا بر يكى از دو روايت) و قتاده و زهرى و ابن زيد از ايشانند، كلاله غير از پدر و فرزند است.

بنا بر روايتى ديگر، بعقيده ابن عباس كلاله غير از پدر است.

2- ضحاك و سدى گويند: كلاله اسم است براى ميتى كه از او ارث برده مى شود.

3- بنا به آنچه از ائمه عليهم السلام روايت شده، كلاله خواهران و برادران ميت هستند. آنچه در اين آيه ذكر شده است خواهران و برادران مادرى ميت هستند.

در آخر همين سوره، آنهايى ذكر شده اند كه خواهران و برادران مادرى و پدرى يا تنها پدرى ميت هستند.

أَوِ امْرَأَةٌ: عطف است بر «وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ» بنا بر قول كسى كه خود ميت را كلاله مى نامد مقصود اين است:

اگر مرد كلاله اى يا زن كلاله اى مالش به ارث برده شود ... و بنا بر قول كسى كه وارث زنده را كلاله مى نامد، مقصود اين است:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 55

اگر مردى يا زنى مالش به ارث برده شود و وارث او كلاله باشد ... عقيده ابن عمر و اهل كوفه همين است و مؤيد آن روايتى است كه از جابر نقل شده است: «پيامبر گرامى نزد من آمد و من بيمار بودم، گفتم: ميراثم را چكار كنم؟ وارثان من همه كلاله اى هستند. از اين رو آيه ارث نازل شد (و تكليف كلاله را روشن كرد). بنا بر اين كلاله كسانى هستند كه ميت را احاطه كرده و بر او كل شده اند مثل خواهران و برادران. لكن پدر و مادر و فرزند كلاله نيستند، زيرا اصل خويشاوندى همان

رابطه پدر و مادرى و فرزندى است و آنها با اين رابطه با ميت، پيوند مى خورند و كسانى كه رابطه پدر مادرى و فرزندى با ميت ندارند، از اصل خويشاوندى خارج هستند، مع الوصف برادران و خواهران از غير جهت ولادت و رابطه مذكور با ميت ارتباط پيدا مى كنند و اين رابطه را فرا مى گيرند. بنا بر اين كلمه «كلاله» نظير «اكليل» است (تاج) كه سر را فرا مى گيرد و آن را احاطه مى كند ولى خود سر نيست. چه پدر و مادر در يك طرف و فرزند در طرف ديگر ميت قرار دارند و هر گاه شخصى بميرد و پدر و مادر و فرزند نداشته باشد، دو طرف او خالى مانده است و اين خالى بودن دو طرف «كلاله» ناميده مى شود و چنين ميتى بنحو كلاله اى از او ارث برده مى شود. «1»

وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ: يعنى ميت داراى خواهر يا برادر مادرى باشد.

فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِي الثُّلُثِ: خواهر و برادر امّى هر گاه منحصر بفرد باشند يك ششم مى برند و اگر بيشتر از يك نفر باشند، يك سوم مال را بطور مساوى ميان خود تقسيم مى كنند. امت اسلامى متفقند كه خواهران

__________________________________________________

(1)- خلاصه مطلب اين است كه ميتى كه وارث او خواهران و برادران باشند، ارث او كلاله اى خواهد بود. كلاله يا خواهران و برادرانند يا خود ميت. اگر خواهران و برادران را كلاله بناميم چنان كه از روايت جابر برمى آيد به اعتبار اين است كه آنها ميت را احاطه مى كنند يا بر او كل مى شوند.

و اگر ميت را كلاله بناميم بملاحظه اين است كه اطراف

او از پدر و مادر و فرزند خالى است و عدم وجود اينها او را احاطه كرده و كلاله است. قسمت هاى اول كلام مؤلف، نظر اول را تأييد مى كند و قسمتهاى اخير آن مخصوصاً از مثال اكليلى به بعد، نظر دوم را تأييد مى كند كه چندان محكم به نظر نمى رسد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 56

و برادران مادرى در ارث مساوى هستند.

مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصى بِها أَوْ دَيْنٍ: بيان آن گذشت.

غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ: در اينجا از ضرر زدن در موقع وصيت، منع كرده است يعنى نبايد وصيتى كنند كه بحال ورثه مضر باشد قتاده گويد: منظور اين است كه به ميراث نبايد ضرر زد. خداوند نه در حال حيات، باين ضرر راضى است نه بعد از مرگ يعنى نبايد وارثان به يكديگر ضرر وارد كنند.

برخى گفته اند: منظور اين است كه نه بايد وصيت كند به دينى كه بر ذمه اش نيست و مقصودش اين باشد كه بوارث ضرر بزند. بنا بر اين وصيتش مضر بميراث است و بموجب آن همه مال يا قسمتى از آن به بيگانه اى تعلق مى گيرد. يا بدينى اقرار مى كند كه حقيقتى ندارد. براى اين كه وارث را از ميراث منع كند يا در حال مرض، دستور مى دهد كه دينش را ادا كنند يا مالش را بفروشند و قيمت آن را دريافت و مصرف كند تا چيزى نصيب وارث نشود. در حديث است كه: «ضرر زدن در موقع وصيت، از گناهان كبيره است».

وَ اللَّهُ عَلِيمٌ: خداوند بمصالح بندگانش آگاه است و دستورش در مورد قسمت ميراث و وصيت و ... حكيمانه است.

حَلِيمٌ: نسبت به عقوبت معصيتكاران، عجله نمى كند و

بوسيله مهلت و انتظار، بر آنها منت مى گذارد.

اين دو آيه، در مورد تعيين سهام وارثان است، و ما قسمت مختصرى از احكام ارث را بالهام از ائمه اهل بيت، ذكر مى كنيم و از آنجا كه در اين مساله اختلافات، بسيار است، از ذكر اموال ديگران خوددارى مى كنيم، چه باعث طول سخن خواهد شد. كسانى كه طالب تفصيل باشند به كتبى كه در اينباره نگاشته شده، رجوع كنند.

بايد دانست كه استحقاق ارث از دو راه ممكن است: نسب و سبب. سبب عبارت از زوجيت و ولاء است. ميراث زوجيت، همواره با نسب همراه است ولى ميراث ولاء ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 57

در صورتى است كه نسبى موجود نباشد. نسب بر دو قسم است: 1- پدر و مادر و كسانى كه به آنها نسبت دارند 2- فرزند و فرزند فرزند و ...

سه چيز باعث مى شوند كه انسان از ارث محروم گردد: كفر، رقيت (بنده بودن) و قتل وارث، كسى را كه از او ارث مى برد. غير از اين سه مانع، مانع ديگرى نمى تواند پدر و مادر و فرزند و شوهر و زن را از اصل ارث منع كند.

وارثان بر سه قسمند: 1- فرزند از ارث بردن فرزند زاده و برادرزاده و خواهر زاده، منع مى كند، همچنين از ارث بردن خويشاوندان پدرى و مادرى نظير عمو و عمه و خال و خاله جلوگيرى مى كند. همچنين از ارث بردن پدر و مادر ميت نسبت بمازاد از يك ششم منع مى كند، مگر اين كه ميت داراى يك دختر يا دو دختر باشد كه در اين صورت آنچه زياد مى آيد مجددا سهمى هم به پدر و

مادر داده مى شود.

2- پدر و مادر خويشاوندان خود را از ارث بردن مانع ميشوند. مثل برادر و خواهر و پدر و مادر خود را ...

3- زن و شوهر هيچگونه منعى در راه ارث بردن ديگران ايجاد نمى كنند.

فرزند زادگان در صورت نبودن فرزند، جانشين فرزند مى شوند و از لحاظ منع نيز كار فرزند را انجام مى دهند و آنهايى كه نزديكترند با آنهايى كه دورترند تقدم دارند. فرزند برادر و خواهر نيز در صورت نبودن خواهر و برادر جانشين ايشان- مى شوند و با جد و جده، شريك مى شوند.

ميراث نسب، دو نوع است:

1- به فرض 2- به قرابت. فرض آن مقدارى است كه خداوند در قرآن كريم براى هر وارثى تعيين كرده است. كسانى در فرض اجتماع مى كنند كه قرابتشان نسبت به ميت يكسان باشد مثل دختر يا دخترانى كه با پدر و مادر يا يكى از آنها همراه باشند چه هر يك از آنان مستقيماً با ميت، قرابت پيدا مى كنند. هر گاه يكى از آنها به- تنهايى وارث ميت باشد، همه مال نصيب او مى شود، منتهى قسمتى را بفرض و قسمتى را بقرابت مى برد و هر گاه همگى با هم جمع شوند، هر كدام سهم خود را مى برند و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 58

باقى مال را به نسبت سهامشان به آنها رد مى كنند و اگر تركه بواسطه مزاحمت زن يا شوهر، از سهام كم بيايد، ضرر متوجه دختر يا دختران مى شود نه پدر و مادر و زن و شوهر.

ممكن است كلاله پدرى و مادرى يا فقط پدرى با كلاله مادرى جمع شوند بخاطر اينكه قرابت آنها نسبت به ميت يكسان است. اگر

تركه از سهام ايشان زياد بيايد ما زاد را بكلاله پدرى و مادرى يا فقط پدرى مى دهند نه به كلاله مادرى.

زن و شوهر هرگز از سهمشان چيزى كم نمى شود. بنا بر اين هر گاه كلاله پدرى با كلاله مادرى جمع شود، براى كلاله مادرى تنها، يك ششم و براى كلاله مادرى متعدد يك سوم است و باقى براى كلاله پدرى و با وجود كلاله پدرى و مادرى، كلاله پدرى ارث نمى برد.

كسانى كه فقط بقرابت ارث مى برند، مهمترين آنها پسر، سپس فرزند يا فرزندان اوست كه جانشين او مى شوند، بطن اول و نسل اول هميشه از بطنها و نسلهاى بعدى جلوگيرى مى كنند. پس از پسر، پدر نيز در صورت نبودن فرزند بقرابت ارث مى برد و همه مال در صورتى كه تنها باشد به او تعلق مى گيرد. پس از پدر، كسانى كه بوسيله پدر با ميت، قرابت پيدا مى كنند مثل فرزند پدر يا پدر پدر يا عمو يا عمه، ارثشان بقرابت است. بنا بر اين جد (كه پدر پدر است) يا برادرى كه فرزند پدر است، در يك درجه است همچنين جده با خواهر در يك درجه است و مال را بقائده «دو سهم بجاى پسر و يك سهم براى دختر» تقسيم مى كنند. كسانى كه نسبت به ميت، دو سبب قرابت دارد از كسى كه فقط يك سبب دارد. مانع مى شود، فرزندان خواهر و برادر، جاى پدر و مادر خود را مى گيرد و با جد و جده در تقسيم مال شريك مى شوند، چنان كه فرزند زاده جاى فرزند را مى گيرند و با پدر و مادر در تقسيم مال شركت مى كند همچنين جد و جده هر چند دور

باشند، يا خواهران و برادران ميت و اولاد ايشان در تقسيم ارث، شريكند. از خويشاوندان مادرى، جد و جده مادرى و خويشاوندان آنها مثل خال و خاله، بقرابت ارث مى برند و اولاد مادر بفرض وارث هستند نه قرابت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 59

پس جد و جده مادرى با برادر و خواهر مادرى هم سهمند و هر گاه خويشاوندان پدرى و خويشاوندان مادرى با هم جمع شوند و از لحاظ درجه خويشاوندى مساوى باشد براى خويشاوندان مادرى يك سوم بطور مساوى است و براى خويشاوندان پدرى باقى مال و سهم پسران دو برابر دختران است و هر گاه يكى از خويشاوندان پدرى و مادرى از ديگرى دورتر باشد و ديگرى نزديكتر، آنكه دورتر است سقوط مى كند، خواه از طرف پدر باشد، خواه از طرف مادر به جز در يك مساله و آن مساله اين است كه پسر عموى پدرى و مادرى با عموى پدرى جمع شوند كه در اينجا پسر عمو بر عمو مقدم است و ارث را مى برد. اين بود اصل مسائل ارث و براى فروع آن شرحى مفصل است كه علما در كتابهاى فقهى شرح داده اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 60

خدا كرده و فريضه هايى كه تعيين كرده و حق زندگان را از مردگان بيان فرموده، ميان طاعت و معصيت او جدايى مى افكند زيرا معناى حدود خدا، همان حدود طاعت خداست كه بخاطر وضوح، اختصار شده است.

وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ: كسى كه خدا و رسول را در اوامر ايشان و بقولى در مقررات ارث، اطاعت كند ...

يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ: خداوند او را به بهشتهايى داخل مى كند كه از زير درختان و بناهاى آنها آب نهرها جريان دارد. در اينجا دو مضاف حذف شده و مضاف اليه ها باقى مانده است يعنى: «من تحت اشجارها و ابنيتها ماء الانهار» خالِدِينَ فِيها: دائم در آنجا هستند.

وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ: رستگارى بزرگ همين است. در اينجا رستگارى را توصيف به بزرگى كرده ولى بيان نكرده است كه اين رستگارى نسبت به چيست؟. و مراد اين است كه رستگارى اخروى نسبت بمنفعت حيازت تركه ميت، بزرگ است، چه امر دنيا نسبت بامر آخرت، حقير است.

علت اين كه طاعت خدا را در مورد تقسيم ميراث، آورده، در حالى كه طاعت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 63

خدا در همه جا پسنديده است، اين است كه موقعيت طاعت خدا را در زمينه تقسيم ارث نشان بدهد و مردم را ترغيب به آن كند و از مخالفت آن بترساند.

وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ و رسوله: كسى خداوند را در احكام ارث و غير آن معصيت كند.

وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ: و از طاعاتى كه معين كرده است تجاوز كند.

يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِيها: خداوند او را براى هميشه داخل جهنم مى كند وَ لَهُ عَذابٌ مُهِينٌ: و براى او عذابى اهانت

آور است. عذاب را «مهين» (اهانت كننده) ناميده است، بخاطر اينكه خداوند بطور اهانت آميزى، شخص عاصى را كيفر مى دهد، همانطورى كه مؤمن را بوجه كرامت و احترام پاداش مى دهد.

برخى به اين آيه استدلال كرده اند كه نمازگزارانى كه مرتكب گناه كبيره مى شوند، در آتش جهنم مخلد خواهند بود. لكن اين مطلب بعيد است زيرا «يَتَعَدَّ حُدُودَهُ» دلالت دارد بر اينكه انسان همه حدود الهى را مورد تجاوز قرار دهد و چنين انسانى كافر خواهد بود و بدون خلاف، كسى كه مرتكب گناه صغيره مى شود، از عموم آيه خارج است، اگر چه وى عاصى است و حدى از حدود خدا را مورد تجاوز قرار داده است و اگر جايز باشد كه مرتكب گناه صغيره را بدليلى، از عموم آيه خارج كنيم، جايز است كه مرتكب گناه كبيره اى كه اهل نماز باشد نيز از عموم آيه خارج بدانيم و بدليل شفاعت و تفضل و عفو الهى او را مخلد در آتش جهنم ندانيم. وانگهى ما ناگزيريم كه شخص تائب را از عموم آيه خارج بدانيم، چه دلايلى موجود است كه خداوند توبه گناهكاران را مى پذيرد. بدين ترتيب كسانى كه در پرتو تفضل الهى مورد عفو قرار مى گيرند، از آيه خارجند و دلايلى داريم كه كسانى كه مشمول عنايات و الطاف خداوند شده اند، كم نيستند. پس اگر بگويند خداوند گنهكارى را عفو نمى كند و اين را از دلالت آيه استفاده كنند، بايد بگويند عاصى هم اختيار توبه نمى كند و اين را هم مستفاد از آيه بدانند. علاوه بر اين، در ميان مفسران كسانى هستند كه آيه را حمل كرده اند بر موردى كه شخص از حدود خداوند تجاوز و

او را معصيت كند و رفتار خود را حلال و پسنديده شمارد بديهى است كه چنين كسى جز كافر، نمى تواند باشد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 64

بر زناى او شهادت مى دادند، او را در خانه حبس مى كردند تا جان مى سپرد. سپس اين حكم نسخ شد و دستور داده شد كه اشخاصى را كه مرتكب زناى محصنه مى شوند سنگسار كنند و كسانى كه مرتكب زناى غير محصنه مى شوند حد بزنند.

أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا: يا خداوند براى آنها راهى قرار دهد. گفته اند: وقتى آيه، «الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ ...» (سوره نور آيه 2) نازل شد، پيامبر گرامى فرمود: بگيريد از من. بگيريد از من. خداوند راه را براى آنها تعيين كرد، هر گاه دو بكر با يكديگر زنا كنند، هر كدام صد ضربه شلاق بزنيد و هر گاه دو بيوه با هم زنا كنند، آنها را صد ضربه شلاق بزنيد و سنگسار كنيد.

برخى از اصحاب ما گفته اند: كسى كه بايد سنگسار شود، نخست او را تازيانه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 67

مى زنند سپس سنگسارش مى كنند. حسن و قتاده و جمعى از فقها بر همين عقيده اند.

بيشتر اصحاب ما گويند: حكم سنگسار و زدن تازيانه بزن و مرد پير اختصاص دارد، اما غير از زن و مرد پير، فقط سنگسار مى شوند و تازيانه نمى خورند.

حكم اين آيه بعقيده همه مفسران، نسخ شده است. از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) هم منقول است. برخى هم معتقدند كه آيه نسخ نشده است، زيرا حبس زنان زناكار، هميشگى نيست بلكه موكول است بزمانى كه خداوند براى آنها راهى معين كند و آيه «الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا ...» همان راه را معين كرده و پايان زندان آنها را اعلام داشته و چنين بيانى نمى تواند نسخ حكم سابق باشد.

مثلا اگر بگويند: «تا آخر ماه اينكار را بكنيد» معناى آن اين است كه دستور انجام كار تا يك ماه بيشتر نيست و ادامه ندارد. آيه نيز حكم زندان زنان را تا وقتى كه خداوند تكليف آنها را روشن نكرده است، قطعى اعلام مى كند. بديهى است كه پس از تعيين تكليف، ديگر زمان حكم حبس، سپرى شده است.

وَ الَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ: آن دو تنى كه مرتكب زنا مى شوند. در اين باره سه قول است: 1- حسن و عطا گويند: مقصود زن و مرد است 2- سدى و ابن زيد گويند: مقصود زن و مرد بكر است 3- مجاهد گويد: منظور دو مردى است كه زنا كرده اند. لكن اين قول صحيح نيست چه اگر منظور مرد بود، نبايد كلمه مثنى بكار برد. زيرا در موقع وعد و وعيد، يا لفظ جمع بكار مى برند يا لفظ مفرد، تا بر جنس دلالت كند و آوردن مثنى بى فايده است ابو مسلم گويد: منظور دو مردى است كه مرتكب لواط مى شوند. كلمه فاحشه در آيه قبل عمل «مساحقه» زنان و در آيه بعد عمل لواط مردان را افاده مى كند. از اين رو حكم اين دو آيه به نظر او نسخ نشده است. عراقيان نيز اين تاويل را پذيرفته اند و در نتيجه براى مساحقه و لواط، حدى قائل نيستند ولى جمهور مفسران معتقدند كه منظور از فاحشه زناست و حكم اين آيه بوسيله حكم آيه سوره نور، نسخ شده است.

حسن، مجاهد، قتاده، سدى، ضحاك و ... و بلخى و جبائى و طبرى بر همين عقيده اند.

برخى گفته اند: نسخ اين حكم بوسيله حد رجم يا حد تازيانه است.

ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 5، ص: 68

فَآذُوهُما: آنها را اذيت كنيد. در معناى اذيت، دو قول است:

1- ابن عباس گويد: آنها را سرزنش كنيد و با كفش بزنيد.

2- قتاده و سدى و مجاهد گفته اند: منظور توبيخ و سرزنش است. در باره اذيت و حبس اختلاف كرده اند كه چگونه بوده است. حسن گويد: اذيت مقدم بود، حبس مؤخر.

ترتيب نزول اين دو آيه نيز مقدم و مؤخر است و آيه آخر، ابتدا نازل گرديد، بنا بر اين كيفر زناكار به اين ترتيب است: اذيت، حبس، تازيانه يا سنگسار. سدى مى گويد: زن و مرد غير بكر را بايد زندان كرد و زن و مرد بكر را اذيت كرد. برخى گفته اند: حبس براى زنان و اذيت براى مردان بود. فراء گويد: آيه اخير آيه قبل را نسخ كرده است.

فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما: اگر توبه كنند و عمل خود را اصلاح كنند آنها را عفو كنيد و از اذيتشان خوددارى كنيد.

إِنَّ اللَّهَ كانَ تَوَّاباً رَحِيماً: خداوند توبه بندگان را قبول و به آنها رحم مى كند.

جبائى گويد: در اين آيه دلالت است بر اينكه قرآن با سنت نسخ مى شود زيرا حكم اين آيه بوسيله حكم رجم يا حكم رجم و تازيانه نسخ شده است و رجم حكمى است كه از سنت استفاده شده است. كسى كه نسخ قرآن را به سنت جايز نمى داند، مى گويد اين آيه با حكم تازيانه زدن نسخ شده و رجم چيزى است كه بر تازيانه اضافه شد. اما حكم اذيت منسوخ نيست، چه زناكار را اذيت و ملامت مى كنند، لكن تنها باذيت و ملامتش اكتفاء نمى كنند، بلكه او را تازيانه مى زنند يا سنگسار مى كنند

ترجمه مجمع البيان

في تفسير القرآن، ج 5، ص: 69

از اين رو گناه را مرتكب مى شوند ولى دليلى اقامه مى كنند كه آن عمل را از صورت گناه خارج مى سازد يا از ميزان قبح آن مى كاهد. رمانى اين وجه را ضعيف شمرده است. زيرا با عقيده مفسران مخالف و مستلزم اين است كه اگر كسى با علم بگناه، مرتكب گناه شود توبه اش قبول نشود چه جمله: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ ...» مفيد اين است كه توبه اختصاص بآنهايى دارد كه در آيه بيان شده است. ابو العاليه و قتاده گويند: صحابه اجتماع كرده اند بر اينكه: هر گناهى كه انسان مرتكب شود از روى جهالت است. زجاج گويد: گناه، جهالت است بواسطه اينكه انسان لذت فانى را بر لذت جاودانى ترجيح مى دهد. بنا بر اين آنها در انتخابشان جاهلند. مقصود از اين كه بزودى توبه مى كنند (ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ) اين است كه پيش از مرگ توبه مى كنند چه ميان انسان و مرگ، قرب است پس توبه وقتى قبول مى شود كه پيش از يقين بمرگ باشد. حسن و ضحاك و ابن عمر مى گويند:

مقصود اين است كه پيش از مشاهده مرگ توبه كنند. سدى گويد: مقصود اين است كه در حال صحت و پيش از بيمارى و مرگ توبه كنند. از امير المؤمنين (ع) روايت شده است كه: پرسيدند اگر چند بار توبه كند و توبه را بشكند، چطور؟ فرمود: خدا او را ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 72

مى آمرزد. پرسيدند تا كى؟ فرمود: تا وقتى كه شيطان حسرت بخورد. در كتاب «من لا يحضره الفقيه» است كه پيامبر گرامى در آخر يك خطبه فرمود: «كسى كه يك سال پيش از مرگ توبه كند خدا او

را مى آمرزد» سپس فرمود: «يك سال زياد است، كسى كه يك ماه پيش از مرگ توبه كند، خدا توبه اش را مى پذيرد» سپس فرمود: «يك ماه زياد است، اگر كسى يك روز پيش از مرگ توبه كند خدا او را مى آمرزد» سپس فرمود:

«يك روز زياد است اگر كسى يك ساعت پيش از مرگ توبه كند خدا توبه اش را مى پذيرد» سپس فرمود: «يك ساعت زياد است اگر كسى توبه كند در حالى كه آخرين نفس او فرا رسيده است، خداوند توبه اش را مى پذيرد» ثعلبى باسناد خود از عبادة بن صامت، از پيامبر گرامى همين خبر را عيناً نقل كرده است، جز اين كه در آخر آن گفته است: «يك ساعت بسيار است، اگر كسى توبه كند پيش از لحظه مرگ» و نيز باسناد خود از حسن روايت كرده است كه: «چون شيطان از آسمان طرد شد بخداوند عرض كرد: بعزت و جلالت سوگند كه از فرزندم آدم جدا نمى شوم تا وقتى كه روحش از كالبدش جدا شود فرمود:

بعزت و جلالم سوگند. توبه را تا دم مرگ از بندگانم جدا نمى كنم.

فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ: خدا توبه ايشان را قبول مى كند.

وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً: خداوند بمصالح بندگان دانا و در معامله خود با ايشان حكيم است.

وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ: توبه كسانى كه گناه مى كنند و توبه را تا دم مرگ به تاخير مى اندازند، قبول نيست.

حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ: تا وقتى كه اسباب موت از قبيل ديدن ملك الموت و قطع اميد از زندگى و پيدا شدن حالت يأسى كه فقط خود شخص محتضر از آن آگاه است، فراهم گردد، بفكر توبه مى افتد و از

كردار گذشته خود نادم مى شود.

قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ: مى گويد: اكنون توبه مى كنم در حالى كه ديگر وقت توبه گذشته است. اهل تاويل متفقند كه اين آيه شامل گنهكاران مسلمان است، تنها ربيع معتقد است كه در باره منافقين است و اعتقادش نادرست است زيرا منافقين از جمله ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 73

كفارند و در باره كفار در جمله بعد مى فرمايد:

وَ لَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ: آنهايى كه در حال كفر مى ميرند و پس از مرگ پشيمان مى شوند، توبه ندارند.

أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً: براى آنان عذابى دردناك فراهم كرده ايم.

علت اينكه خداوند توبه انسان را در حال بيمارى و يأس از زندگى نمى پذيرد، اين است كه در اين حالت براى ترك زشتى ها و انجام كارهاى نيكو مجبور است و شخص مجبور تكليف ندارد و بر كار نيك و بد خود مستحق مدح يا ذم نيست و كسى كه تكليف از او برداشته شده است، توبه اش صحيح نيست. بهمين جهت است كه اهل آخرت تكليفى ندارند و توبه شان مقبول نيست.

برخى بظاهر «أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً» استدلال كرده اند بر اين كه: عقاب مؤمنانى كه مرتكب گناه كبيره شده و بدون توبه مرده اند حتمى است. لكن آنچه از آيه استنباط مى شود، اين است كه معناى مهيا كردن عذاب براى ايشان، آفرينش آتشى است كه در آن گرفتار خواهند شد. اين مطلب مسلم است و ظاهر آيه مقتضى اين است كه آنان مستوجب دخول آتش هستند ولى مقتضى اين نيست كه حتماً بر طبق استحقاق ايشان عمل خواهد شد (چه بسا عفو خدا يا شفاعت شفاعت كنندگان شامل حالشان شود) اين احتمال هم مى توان

داد كه: «اولئك» اشاره به آنهايى باشد كه با كفر مى ميرند و بنا بر اين عذاب، براى كسانى مهيا شده است كه اينطور بميرند، نه گنهكارانى كه بى توبه بميرند يا دم مرگ توبه كنند، چه در اين صورت، مشار اليه دور خواهد بود و با بودن مشار اليه نزديك، احتياجى به اينكه مشار اليه دور را قصد كنيم نداريم.

احتمال ديگرى كه ممكن است داد، اين است كه: خداوند براى آنان عذاب آماده كرده است و اگر بخواهد عادلانه با آنها رفتار كند مستحق عذابند ولى اگر مشيتش به عفو تعلق گيرد، از عذاب نجات مى يابند. فايده اين بيان اين است كه به آنها اعلام شود كه بر اثر چنين اعمالى مستحق عقاب مى شوند و موظفند كه خود را از آن ايمن ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 74

ندانند شايد اين احتمال اين است كه خداوند مى فرمايد: «وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ» (سوره نساء آيه 48) يعنى گناهان پايينتر از شرك را براى كسانى كه بخواهد مى آمرزد.

چنين كسانى غير از مؤمنانى كه مرتكب گناه كبيره شده و بدون توبه مرده اند، نيستند زيرا مؤمن مطيع و گنهكارى كه توبه كرده، از اين جمله، خارجند و خلافى نيست كه خداوند مومنانى را كه اهل طاعتند و معصيت كارانى كه توبه كرده اند، عذاب نمى كند، همچنين شخص كافر هم مشيت خداوند شامل حالش نمى شود و از آمرزش او محروم است زيرا خداوند خبر داده است كه اهل كفر را نمى آمرزد. پس اين مشيت فقط شامل حال مؤمنانى مى شود كه مرتكب گناه كبيره شده و بدون توبه مرده اند.

ربيع مى گويد: اين آيه بوسيله: «وَ يَغْفِرُ ما

دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ» نسخ شده است چه خداوند حكم كرده است كه براى گنهكاران عذابى دردناك مهيا كرده است و همان طورى كه نسخ در امر و نهى جايز است در چنين احكامى هم جايز است ولى نسخ در خبر جايز نيست. مثل اين كه: بگويد: «چنين و چنان بود» و بعد آن را نسخ كند و بگويد: «خير چنين و چنان نبود» بديهى است كه نظريه ربيع نادرست است. زيرا «اعتدنا ...» بمنزله خبر است و همانطورى كه نسخ در خبر جايز نيست در چيزى كه بمنزله خبر است نيز روا نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 75

را پيش خود زندانى كرده بود و بدون اينكه حاجتى باو داشته باشد، منتظر مرگش بود تا مالش را بارث ببرد. اين مطلب نيز از امام باقر (ع) روايت شده است.

داده است. او نبايد مثل قريش در جاهليت، رفتار كند كه زن شرافتمندى را نكاح مى كردند و اگر زن با آنها موافقت نمى كرد، از او جدا مى شدند به اين شرط كه جز باذن ايشان با مردى ازدواج نكند و بر اين شرط گواه مى گرفتند و يادداشتى مى نوشتند. هر گاه كسى بخواستگارى زن مى آمد، اگر شوهر اولى را راضى مى كرد، اجازه اش مى داد و اگر راضى نمى كرد، او را از ازدواج منع مى كرد. خداوند از اين كار منع فرمود.

4- مجاهد گويد: منظور ولى است كه بايد زن را از ازدواج منع نكند. قول نخست، صحيحتر است.

إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ: جز اينكه فاحشه آشكارى مرتكب شوند. در اين باره دو قول است:

1- حسن و ابو قلابه و سدى گفته اند: يعنى مگر اين كه زنا كنند پس اگر شوهر اطلاع يافت كه زنش زنا كرده، مى تواند از او درخواست پول كند.

2- ابن عباس گويد: فاحشه يعنى نشوز و خوددارى زن از اداى وظائف همسرى.

بهتر اين است كه آيه را حمل كنيم بر هر معصيتى. چنان كه از امام باقر (ع) نيز

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 79

روايت شده و مختار طبرى نيز همين است.

در باره اين كه اين استثناء از چيست، اختلاف كرده اند: مفسران گويند استثناء از اخذ مال است. اصم گويد: پيش از آنى كه براى زنان حدى تعيين شود، كيفر زناكارى آنان دادن پول بود، سپس نسخ شد. ابو على جبايى و ابو مسلم گويند: استثناء از حبس و امساك است جز اين كه ابو على آيه را منسوخ مى داند.

وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ: با آنها درآميزيد به نيكى: اداء حقوق ايشان، اعم از

انصاف در قسمت، نفقه و خوبى سخن و رفتار. گفته اند: معروف اين است كه او را نزند و سخن بد باو نگويد و با او گشاده رو باشد و گفته اند مقصود اين است كه هر طور او رفتار مى كند مرد هم همانطور رفتار كند.

فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ: اگر از صحبت و نگاهدارى ايشان كراهت داريد.

فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً: ممكن است چيزى را مكروه شماريد و خداوند براى شما در آن خير بسيارى قرار بدهد مثل اينكه فرزندى به شما دهد يا محبت او را در دل شما قرار دهد. ابن عباس و مجاهد چنين گفته اند. پس مقصود اين است كه: در طلاق آنها عجله مكنيد، شايد خداوند خير بسيارى براى شما در ايشان قرار دهد. در اين آيه مردان تشويق شده اند كه نسبت بزنانى كه بآنها بى علاقه هستند، شكيبا باشند و با اينكه از مصاحبت ايشان كراهت دارند، در صورتى كه ضرر بدنى يا دينى يا مالى متوجهشان نباشد، آنها را نگهدارى كنند.

ممكن است ضمير «فيه» به آنچه مكروه است برگردد يعنى: شايد خداوند در آنچه مكروه مى شماريد خير بسيارى قرار دهد و اين معنى با معناى اول فرقى ندارد.

اصم گويد: يعنى خداوند در فراق شما از ايشان خير بسيارى قرار مى دهد.

گفته است نظير آن: «وَ إِنْ يَتَفَرَّقا يُغْنِ اللَّهُ كُلًّا مِنْ سَعَتِهِ» است (سوره نساء آيه 130) يعنى اگر جدا شوند خداوند از گشايش خود هر كدام را بى نياز مى سازد. قاضى گويد:

اين مطلب بعيد است. زيرا خداوند تشويق كرده است كه مردان مصاحبت خود را با زنها ادامه دهند. چگونه آنها را بر مفارقت تشويق مى كند؟!

ترجمه مجمع البيان في تفسير

القرآن، ج 5، ص: 80

شده، از او بگيرند و به دومى بدهند. خداوند بيان فرمود كه اين كار روا نيست و اشكال را بر طرف ساخت و مقصود اين است كه اگر خواستيد از همسرتان جدا بشويد، چه بجاى او ديگرى قرار دهيد، بايد آنچه باو داده ايد از او نگيريد.

وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضى بَعْضُكُمْ إِلى بَعْضٍ: چگونه مال را از ايشان مى گيريد در حالى كه با يكديگر تماس گرفته و خلوت كرده ايد؟ كلمه افضاء كنايه از مجامعت است چنان كه ابن عباس و مجاهد و سدى گفته اند و برخى گفته اند منظور از افضا خلوت صحيح است: اگر چه مجامعتى صورت نگيرد. علت اين كه خلوت را افضاء ناميده، اين است كه در موقع خلوت، براى مجامعت مانعى وجود ندارد. اصحاب ما هر دو قول را روايت كرده اند.

در تفسير كلبى از ابن عباس است كه: افضاء، اين است كه زن و مرد در يك بستر جمع شوند، اعم از اينكه مجامعت كنند يا نكنند. در هر دو حالت مهر بر شوهر واجب مى شود. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 83

وَ أَخَذْنَ مِنْكُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً: و آنها از شما پيمانى درشت گرفته اند. در اين اقوالى است.

1- منظور از ميثاق غليظ آن عهدى است كه در موقع ازدواج، مرد مى بندد كه زن را به نيكى نگهدارى كند و به نيكى رهايش سازد. حسن: ابن سيرين، ضحاك، قتاده سدى چنين گفته اند و روايتى هم از امام باقر (ع) بهمين مضمون نقل شده است.

2- مجاهد و زيد گفته اند: مقصود «از ميثاق غليظ» همان نكاحى است كه زن را بر مرد حلال ساخته است.

3- پيامبر گرامى فرمود: يعنى ايشان را

بعنوان امانت الهى گرفتيد و با كلمه خدا بر خويش حلال ساختيد.

در باره اين دو آيه سه قول است:

1- اين دو آيه نسخ نشده اند و بنا بر اين شوهر نمى تواند چيزى از زن مطالبه كند. در طلاق خلعى اين مطالبه مانعى ندارد زيرا در اين مورد، كراهت از جانب زن است و شوهر ناگزير است كه وى را طلاق دهد و زن ديگرى اختيار كند. پس حكم اين دو آيه، با حكم طلاق خلع ناسازگار نيست و حكم اين دو آيه با حكم آيه خلع، نسخ نشده است. عقيده بيشتر مفسران همين است.

2- بكير بن بكر بن عبد اللَّه مزنى گويد: اين دو آيه نسخ نشده اند و مرد نمى تواند چيزى از زن مطالبه كند حتى در مورد طلاق خلع.

3- اين دو آيه بوسيله: «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيما حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُناحَ عَلَيْهِما فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ ...»

اگر ترسيديد كه زن و شوهر اقامه حدود خدا را نكنند، گناهى بر آن دو نيست كه در مقابل مالى كه زن مى دهد، طلاق بگيرد.

عقيده حسن همين است.

سوره بقره 229 يعنى نسخ شده اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 84

جسته است.

على بن عيسى گويد: «كان» براى اين آمده است كه دلالت كند بر اينكه نكاح با همسر پدر، قبلا هم فاحشه بوده است.

و ساء سبيلا: «سبيلا» تميز است و فاعل «ساء» ضمير مستتر و مفسر آن «سبيل» است و مخصوص بضم حذف شده است. يعنى: اين راه، بد راهى است.

دارد به اينكه از جمله صله، عائدى بآن بازگردد ولى طبرى مى گويد: بهتر اين است كه «ما» مصدرى باشد چه اگر مراد نهى از ازدواج با حليله پدران بوده بايد بگويد: «لا تنكحوا من نكح آبائكم» يعنى با كسانى كه پدرانتان با آنها نكاح كرده اند، نكاح مكنيد.

از اين مطلب چنين پاسخ داده اند كه «ما» كنايه از جنس است و «من النساء» مفسر آن است «1». مثل: «لا تاخذ ما اخذ ابوك من الاماء» يعنى كنيزانى را كه پدرت گرفته مگير.

إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ: مى فرمايد ازدواجهايى كه در گذشته با همسران پدران كرده ايد مؤاخذه ندارد. برخى گفته اند، يعنى آنچه گذشته، بحال خود باقى گذاريد و رها مكنيد كه براى شما جايز است. بلخى مى گويد: اين قول خلاف اجماع و دين اسلام است برخى گفته اند: يعنى گذشته را اجتناب و ترك كنيد. اين معنى از قطرب است. برخى گفته اند: استثناى آنچه گذشته، به اين ملاحظه است كه معلوم باشد كه قبلا هم اين كار براى ايشان مباح نبوده است:

إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَ مَقْتاً: اين كار زناست و موجب بغض پروردگار مى شود. هاء «انه» ممكن است به نكاحى كه از آن نهى شده است برگردد. يعنى: نكاح با همسر پدر

__________________________________________________

(1)- اگر در آيه شريفه «من النساء» ذكر نشده بود احتمال طبرى قابل توجيه بود. لكن با توجه باين كلمه و تفسير آن از «ما نكح» كاملا روشن است كه مراد همان معنى هاى اول است و دستور مى دهد كه آن سنت جاهليت را ترك كنند و با همسران پدران ازدواج ننمايند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 88

زنا و ... است و ممكن است به نكاحى كه

از جاهليت، انجام مى گرفت، برگردد، يعنى كارى كه مردم جاهليت مى كردند، زنا و موجب خشم پروردگار بود و پيامبران پيشين حرمت آن را به شما ابلاغ كرده بودند و شما از حرمت آن با خبر بوديد. البته معناى اول قوى تر است و جبايى نيز همين را اختيار كرده و گفته است: سلامت از آنچه گذشته اين است كه توبه كنند و از زن پدر خود جدا گردند.

بلخى مى گويد: هر نكاح محرمى زنا نيست، زيرا زنا فعل مخصوصى است كه از يك طريقه و سنت معينى پيروى نمى كند و تابع آداب و سنن زندگى انسانهاست، لذا بمردم مشركى كه در جاهليت، بدنيا آمده اند، زنا زاده نمى گويند و همچنين فرزندان اهل ذمه (يعنى اهل كتاب) و كسانى كه با مسلمانان عهد و پيمانى دارند، زنازاده نيستند چه آنها نيز در ميان خود عقد مخصوصى دارند كه بر طبق آن با يكديگر ازدواج مى كنند «1»

__________________________________________________

(1)- همانطورى كه مؤلف اشاره مى كند، بايد توجه داشته باشيم كه تمام جوامع بشرى، معتقدند كه آميزش زن و مرد، بايد در چهار چوبه مقررات مخصوصى محدود گردد تا جلو هرج و مرج و فساد و اختلاط انساب گرفته شود. بدون ترديد اديان آسمانى در ايجاد اين عقيده در ميان انسانها نقش بسيار مهمى ايفا كرده اند و نتيجه آن با توجه به مسئوليت و وظايف بترتيبى كه بر عهده خانواده است بخوبى روشن مى گردد. اطفالى كه از محيط انس و صميميت خانواده، بواسطه حرام زاده بودن يا جهاتى ديگر محرومند، نه تنها روى سعادت را نمى بينند بلكه افرادى تبهكار نيز خواهند شد.

علاوه بر اين براى خود زنان و مردان نيز محيط خانواده كانونى

از صفا و صميميت و حرارت است كه مى توانند در آنجا تمدد اعصاب كرده، ناراحتيها و خستگيهاى روزانه را بكلى فراموش كنند و از ياد ببرند.

اسلام بر اساس فوايد مهمى كه خانواده دارد، به اين واحد كوچك اجتماعى بسيار اهميت مى دهد و در عين حال به مقررات و سنن جوامع بشرى احترام مى كند و خانواده هايى را كه به پيروى از سنن ديگرى بوجود آمده اند به رسميت مى شناسد و فرزندان آنها را هم حلال زاده مى داند، چه آن نتايجى كه مورد نظر اسلام است، يعنى تربيت اولاد و عدم اختلاط انساب و فوايد ديگر، از آنها نيز بدست مى آيد.

بديهى است كه بنا بر اين حساب، هر جامعه اى پيرو هر سنتى كه باشد، آميزشهايى كه در خارج از چهار چوبه مقرراتش انجام گيرد، زنا مى شمارد. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 89

وَ ساءَ سَبِيلًا: اين ازدواج فاسد، راه بدى است.

از اين آيه استنباط مى شود كه زنى كه در ازدواج پدر انسان بوده است، نمى توان با او ازدواج كرد. خواه پدر با او آميزش كرده باشد يا نكرده باشد. اين مطلب اتفاقى است.

اختلاف در اين است كه اگر مردى با زنى زنا كرد، آيا آن زن بر پسر او حرام مى شود يا نه؟ از عموم آيه مى توان استفاده كرد كه در اين فرض هم حرام است زيرا كلمه نكاح بمعنى وطى هم بكار رفته است و اصل در معناى نكاح همين است و استعمال نكاح در عقد فرع است، بنا بر اين سزاوار است كه كلمه «نكاح» را در آيه شريفه، بر هر دو معنى حمل كنيم.

نكته ديگر اين است كه: همانطورى زن پدر بر پسر حرام

است، زن پدر پدر و ...

بر پسر و پسر پسر و ... حرام است و در اين مساله خلافى نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 90

حلال است. اما مذكر آن «حليل» و جمع آن «احله» مى شود مثل «عزيز» و «اعزه» زن و مرد را حليل و حليله مى نامند بخاطر اينكه آميزش آنها با يكديگر حلال است. برخى گفته اند: كلمه از حلول بمعناى ورود، مشتق است بملاحظه اينكه هر كدام در بستر، بر يكديگر وارد مى شوند.

اين آيه مردم را بلفظ جمع خطاب كرده و زنانى كه ازدواج با آنها حرام است به آنها اضافه كرده و فرموده: مادرانتان، خواهرانتان و ... از اين رو افراد در مقابل يكديگر قرار مى گيرند و مقصود اين است كه هر فردى موظف است با مادر خود، خواهر خود و ... ازدواج نكند.

وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ: دختران برادر و خواهر نيز بهمان بيانى كه گذشت، حرامند.

اين هفت گروه: مادران، دختران، خواهران، عمه ها، خاله ها، دختران برادر و دختران خواهر، حرمتشان به خويشاوندى است. ابن عباس مى گفت: خداوند هفت گروه از زنان را به نسب و هفت گروه را به سبب حرام كرده است و همين آيه را مى خواند. سپس مى گفت هفتم اين است: «وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ» (آيه 22) ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 93

پس از ذكر محرمات نسبى به ذكر محرمات سببى مى پردازد و مى فرمايد:

وَ أُمَّهاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ: زنانى كه انسان از پستانشان شير خورده است، مادر مى نامند بخاطر اينكه ازدواج با ايشان حرام است، خواه مادر رضاعى خود انسان يا مادر رضاعى پدر يا مادر يا ... باشند و همچنين مادر رضاعى زنى كه به انسان شير داده و مادر رضاعى مردى كه پدر رضاعى انسان است، داخل در همين حكم است.

وَ أَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ: يعنى خواهران رضاعى شما و دختران زنى كه بانسان شير داده است. اينها بر سه دسته اند: 1- دخترى كه از پستان مادر نسبى شخص شير خورده، لكن شير متعلق بپدر او نبوده بلكه متعلق به شوهر مادر بوده است. 3- دخترى كه از پستان زن پدر- نه مادر- شخص

شير خورده است.

مادر و خواهر رضاعى بواسطه شير حرام مى شوند و اگر شير نباشد، حرمتى نيست و تمام كسانى كه از راه نسب بر انسان حرام مى شوند، مثل آنها از راه شير حرام مى شوند.

زيرا پيامبر گرامى فرمود: «خداوند از راه شيرخوارگى چيزهايى را كه از راه خويشاوندى، تحريم كرده، حرام شمرده است» بنا بر اين آن هفت گروهى كه از راه خويشاوندى حرام شمرده شده اند، از راه شيرخوارگى نيز حرام شمرده مى شوند يعنى: مادر رضاعى، خواهر رضاعى، دختر رضاعى، عمه رضاعى، خاله رضاعى، دختر برادر رضاعى و دختر خواهر رضاعى.

در مبحث رضاع بايد در سه قسمت بحث كرد:

1- در باره مدت رضاع، كه مورد اختلاف است. اگر علما مى گويند: رضاع در صورتى مؤثر است كه در ظرف مدت دو سال شير خوردن طفل انجام شود و مذهب اصحاب ما نيز همين است. چنان كه شافعى و ابو يوسف و محمد نيز بر همين عقيده اند. ابو حنيفه گويد: مدت رضاع دو سال و نيم است. مالك گويد: مدت آن دو سال و يك ماه است و اتفاق كرده اند كه شير دادن بچه بزرگ، بى اثر است.

2- در باره مقدار رضاع، كه نيز مورد اختلاف است. ابو حنيفه گويد: كم و زياد آن موجب حرمت مى شود. از ابن عمر و ابن عباس نيز روايت شده است و مذهب ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 94

مالك و اوزاعى نيز همين است. شافعى مى گويد: پنج مرتبه شير دادن، موجب حرمت مى شود. عايشه و سعيد بن جبير نيز چنين گفته اند. اصحاب ما گويند: آن رضاعى موجب حرمت مى شود كه گوشت را بروياند و استخوان را محكم كند

و اين امر در صورتى تحقق مى يابد كه طفل يك شبانه روز از پستان زنى شير بنوشد بدون اينكه در اين مدت از پستان زن ديگرى شير بخورد يا پانزده مرتبه پياپى از پستان زنى شير بنوشد بدون اينكه در اين مدت زن ديگرى به او شير بدهد. بعقيده بعضى از اصحاب ما ده مرتبه پى در پى براى ايجاد حرمت، كافى است.

3- كيفيت رضاع، اصحاب ما مى گويند آن رضاعى موجب حرمت مى شود كه طفل مستقيماً از پستان، شير را بنوشد آنهم از راه دهان، اما از راههاى ديگر شير را به معده او برسانند موجب حرمت نمى شود. همچنين شير ميت، تاثيرى در حرمت ندارد. البته همه اين مسائل خلافى است.

وَ أُمَّهاتُ نِسائِكُمْ: يعنى نكاح، مادر زن نيز حرام است. اعم از اينكه، مادر خود زن يا مادر مادرش يا مادر پدرش باشد و اعم از اينكه مادر نسبى يا مادر رضاعى او باشد.

مادر زن با خود عقد حرام مى شود اعم از اينكه اين عقد آميزشى بدنبال داشته باشد يا نداشته باشد. زيرا خداوند حرمت مادر زن را مقيد به آميزش نكرده است.

وَ رَبائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ: دختران همسرانتان كه از شوهران ديگر هستند و در ضمان شما و تربيت شما هستند، بر شما حرام هستند. بدون هيچ اختلافى، بودن دختر زن در تربيت و ضمان شوهر، شرط حرمت نيست و علت اينكه در اينجا ذكر شده اين است كه غالباً دختر زن، تحت تربيت و سرپرستى شوهر زن مى باشد. بنا بر اين دختر زن و دختر پسر زن و دختر دختر زن و ... بر شوهر حرامند. چه همه اينها را ربيبه مى نامند.

مِنْ نِسائِكُمُ اللَّاتِي

دَخَلْتُمْ بِهِنَّ: اين جمله صفت است براى مادران ربيبه ها، بنا بر اين ربيبه موقعى حرام است كه شخص با مادر او آميزش كرده باشد و اگر آميزش نكرده باشد، حرام نيست و اين مساله اجماعى است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 95

برخى گفته اند، اين جمله صفت است براى: «أُمَّهاتُ نِسائِكُمْ» بنا بر اين مقصود اين است كه مادران زنانى كه با آنها آميزش كرده ايد، بر شما حرامند و ربيبه ها اعم از اينكه مادرانشان مدخوله باشند يا نباشند بمجرد عقد حرام مى شوند.

عياشى در تفسير خود روايت كرده است كه عيسى (ع) فرمود: «ربيبه هايى كه با مادرانشان آميزش كرده ايد، بر شما حرامند، خواه در تربيت شما باشند يا نباشند.

در مورد مادران زنان، مبهم گذارده شده و معلوم نيست كه بايد با دخترانشان آميزش شده باشد يا نه. بنا بر اين آنچه خداوند حرام كرده است، حرام بشماريد و آنچه مبهم گذارده است، مبهم بگذاريد.»

در باره معناى «دخول» (كه ما آن را آميزش ترجمه كرديم) دو قول است:

1- ابن عباس گويد، بمعناى جماع است 2- عطا مى گويد: دخول بمعناى جماع و كارهايى كه بمنزله جماع است مى باشد. مثل عريان كردن و ... مذهب ما هم همين است. و فقها در اين مساله اختلاف كرده اند.

فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ: يعنى اگر با مادر ربيبه آميزش نكرده ايد، هر گاه مادر را طلاق دهيد يا بميرد مى توانيد با دخترش ازدواج كنيد.

وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ: يعنى همسر فرزندان صلبى شما بر شما حرامند، لكن همسر كسانى كه پسر خوانده شما هستند حرام نيستند. از عطا روايت شده كه اين آيه وقتى نازل شد

كه پيامبر گرامى با همسر مطلقه زيد بن حارثه كه پسر خوانده او بود ازدواج كرد و مشركين زبان به انتقاد گشودند، همچنين آيه:

«وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ» (سوره احزاب 4) يعنى خداوند فرزند خوانده ها را فرزند قرار نداده است) و آيه: «ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ» (سوره احزاب 4 يعنى محمد، پدر هيچيك از مردان شما نيست) بهمين مناسبت نازل شده اند. لكن همسر فرزند رضاعى حرام است زيرا پيامبر گرامى فرمود: خداوند هر چه به نسبت حرام كرده، برضاع هم حرام كرده است.

وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ: يكى از محرمات، جمع ميان دو خواهر است، كلمه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 96

«ان» با ما بعد خود در حكم مصدر است يعنى «الجمع بين الاختين» بمقتضاى اين بيان، نمى توان دو خواهر را در عقد ازدواج با هم جمع كرد، همچنين شخص نمى تواند دو كنيزى كه با يكديگر خواهرند مورد تمتع و آميزش قرار دهد و هر گاه با يكى از آنها درآميخت، نمى تواند با ديگرى آميزش كند. مگر اينكه كنيز مدخوله از ملكش خارج گردد.

عقيده حسن و اكثر مفسرين و فقها همين است.

إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ: اين استثنا منقطع است، يعنى: لكن خداوند شما را بر آنچه گذشته است، مؤاخذه نمى كند. مقصود اين نيست كه آنچه پيش از نهى انجام داده ايد مانعى ندارد و ادامه دهيد و در اين مطلب خلافى نيست. عطا و سدى گفته اند: منظور از آنچه گذشته.

اين است كه يعقوب با دو خواهر: ليا مادر يهوذا و راحيل مادر يوسف، ازدواج كرده بود، إِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً: خداوند شما را بر كارهايى كه قبل

از اين دستور انجام داده ايد، مؤاخذه نمى كند. آنچه در اين آيه حرام شمرده شده، هميشگى است خواه شخص بخواهد ميان آنها را جمع كند يا با يكى به تنهايى ازدواج كند مثلا مادر زن، حرام است خواه با خود زن جمع شود يا جمع نشود. تنها خواهر زن با ديگران فرق مى كند، چه ازدواج با خواهر زن در صورتى جايز نيست كه شخص خواهر او را داشته باشد، اما اگر بميرد يا طلاق بگيرد، مى توان با خواهرش ازدواج كرد.

ممكن است به اين آيه استدلال كنيم كه اين عده اى كه از راه خويشاوندى ازدواج با ايشان حرام است، مالك شدن ايشان نيز صحيح نيست و نمى توان آنها را به بردگى گرفت، زيرا تحريم، عموميت دارد.

اصطلاحاً زنانى كه ازدواج با آنها براى هميشه، ممنوع است «مبهمات» مى نامند.

اين كلمه از «بهيم» گرفته شده و منظور حيوانى است كه به يك رنگ باشد و رنگهاى ديگرى با رنگ او نياميخته باشد و علت اينكه اين زنان را «مبهمات» گويند، اين است كه ازدواج با آنها از هر جهت و در هر زمانى حرام است و نقطه اى براى حليت ازدواج در مورد آنها وجود ندارد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 97

باشد.

محصنين: حال است از «واو تبتغوا».

غَيْرَ مُسافِحِينَ: صفت محصنين.

فريضة: مصدر است و منصوب. ممكن است حال باشد به تاويل مفروضة.

آنهاست. ابى بن كعب و جابر بن عبد اللَّه و انس و ابن مسيب و حسن بر اين قولند.

ابن عباس گويد: طلاق كنيز به شش چيز است: اسيرى، خريدن، آزاد شدن، بخشيدن، بارث بردن و طلاق همسرش. از روايات اصحاب ما نيز همين مطلب استفاده مى شود.

عمر بن خطاب و عبد الرحمن بن عوف گويند: خريدن كنيز طلاقش نيست بلكه طلاق او مثل طلاق زن آزاد است، تنها در مورد اسيران احتياجى بطلاق از شوهرانشان نيست. زيرا پيامبر گرامى پس از آنكه عايشه بريره را آزاد كرد، وى را مخير كرد كه بر همسرى شوهرش بماند يا نماند و اگر با آزاد شدن، از شوهرش جدا مى شد، احتياجى به اين تخير نبود. در پاسخ عمر و عبد الرحمن گفته اند: همسر بريره عبد بود و اگر آزاد بود پيامبر او را مخير نمى كرد.

3- مقصود از محصنات، زنان عفيفه است. يعنى زنان عفيفه بر شما حرامند، مگر آنانى كه به نكاح يا خريدارى، حق تمتع از آنها داشته باشيد. اين وجه از ابو العاليه و سعيد بن جبير و عطا و سدى است.

كِتابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ: يعنى آنچه بر شما حلال و آنچه بر شما حرام است، خداوند براى شما معين و مكتوب ساخته، پس مخالفت نكنيد و به آن عمل كنيد.

وَ أُحِلَّ لَكُمْ ما وَراءَ ذلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِكُمْ: در معناى اين جمله، چهار وجه است:

1- عطا گويد: غير از خويشاوندهايى كه محرم شما هستند، سايرين براى شما حلالند.

2- سدى گويد: براى شما حلال است كه بوسيله اموالتان تا چهار زن بدست آوريد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 101

3- قتاده گويد: غير از آنچه

گذشت، از كنيزان براى شما حلال است.

4- غير از آنهايى كه محرم هستند، تا بوسيله اموالتان مى توانيد تا چهار زن آزاد به عقد خود درآوريد و هر تعدادى كه بخواهيد كنيز خريدارى كنيد، اين وجه از ساير وجوه بهتر است و در عين حال ميان آنها منافاتى نيست. معناى «أَنْ تَبْتَغُوا» اين است كه طلب كنيد يا بخواهيد بوسيله اموالتان به اينكه قيمت بدهيد يا مهر بپردازيد. چنان كه ابن عباس گفته است.

فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً: گفته اند مقصود از استمتاع، در آميختن و كسب لذت است، بنا بر اين معناى جمله اين است كه: هر گاه از زنان كسب لذت كرديد، مهرشان را بدهيد، اين قول از حسن، مجاهد، ابن زيد و سدى است.

ابن عباس، سدى و ابن سعيد و گروهى از تابعان و اصحاب اماميه گويند: منظور عقد منقطع است. اين مطلب واضح است، زيرا «استمتاع و تمتع» اگر چه در اصل بمعناى انتفاع و كسب لذت است ولى در عرف شرع، بچنين عقدى اختصاص دارد.

بخصوص هنگامى كه اضافه به «زنان» شود. بنا بر اين معناى جمله اين است: «هر گاه آنها را بعقد متعه درآورديد، اجرتشان را بپردازيد» شاهد اين است كه وجوب اداى مهر، بخود استمتاع، تعلق يافته است و مقتضاى آن اين است كه خود عقد متعه، موجب مهر مى شود نه آميزش و كسب لذت جنسى.

از جماعتى از صحابه كه از آنهايند: ابى بن كعب، عبد اله بن عباس و عبد اله بن مسعود نقل شده است كه ايشان قرائت كرده اند: «فما استمتعتم به منهن الى اجل مسمى فآتوهن اجورهن» يعنى هر وقت «براى مدت معينى» بخواهيد از

آنها تمتع بريد، اجرتشان را بدهيد و اين صراحت در عقد متعه دارد.

ثعلبى در تفسير خود آورده است كه حبيب بن ابى ثابت گفت: ابن عباس، مصحفى بمن داد و گفت اين قرآن بر طبق قرائت پدرم هست در آنجا نوشته بود: «فما استمتعتم به منهن الى اجل مسمى» و به اسناد خود از ابى نصره نقل كرده است كه: در باره متعه از ابن عباس سؤال

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 102

كردم. گفت: مگر سوره نساء را نخوانده اى؟ گفتم: آرى گفت: نخوانده اى «فما استمتعتم به منهن الى اجل مسمى»؟ گفتم: اينطور قرائت نمى كنم. گفت: بخدا، اين آيه سه بار اينطور نازل شده است.

و به اسناد خود از سعيد بن جبير نقل كرده است كه او قرائت مى كرد: «فما استمتعتم به منهن الى اجل مسمى» و به اسناد خود از شعبه از حكم بن عتيبه نقل كرده است كه گفت در باره اين آيه از وى سؤال كردم كه آيا نسخ شده است؟ حكم گفت: على بن ابى طالب (ع) فرمود:

اگر عمر نهى از متعه نمى كرد، جز آدم شقى كسى مرتكب زنا نمى شد و به اسناد خود از عمران بن حصين نقل كرده است كه وى گفت: آيه متعه در كتاب خدا نازل شد و پس از آن آيه اى كه آن را نسخ كند، نازل نشد و پيامبر گرامى ما را به انجام آن امر كرده و با او متعه كرديم «1» و چون از دنيا رفت ما را از اين كار نهى نكرد. پس از پيامبر، مردى خودسرانه هر چه دلش خواست، گفت. مسلم بن حجاج در روايت صحيح آورده

است كه عطا گفت: جابر بن عبد اللَّه از عمره حج بازگشته بود ما به ديدنش آمديم.

مردم از چند چيز و از جمله «متعه» از او سؤال كردند. گفت: آرى، ما در عهد پيامبر و ابو بكر و عمر متعه را انجام داده ايم.

يكى از دلايلى كه لفظ «استمتاع» در آيه، بمعناى جماع و انتفاع نيست اين است كه اگر چنين بود، لازم بود كه اگر كسى از زن انتفاعى نبرد، مهرى بر ذمه اش نباشد. با اينكه مى دانيم كه اگر پيش از آميزش طلاقش دهد، نصف مهر را بايد بپردازد و اگر مقصود «نكاح دائم» باشد بحكم همين آيه، مرد بايد با اجراى صيغه عقد، همه مهر را بپردازد. در حالى كه خلافى در اين مطلب نيست، كه به خود عقد، همه مهر واجب نمى شود ولى در متعه، با جارى شدن صيغه عقد، همه مهر واجب مى شود، چنان كه از جمله «فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ» برمى آيد.

__________________________________________________

(1)- منظور متعه حج است و نظر او اين است كه عمر متعه زنان و متعه حج را تحريم كرد در حالى كه قرآن بآن دستور داده بود و ما متعه حج را با پيامبر گرامى بجاى آورديم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 103

شاهد ديگر مساله، همان روايتى است كه از عمر بن خطاب نقل شده است. وى گفت: «دو متعه در عهد پيامبر خدا حلال بودند و من از آنها نهى مى كنم و در برابر آنها عقاب مى كنم» بنا بر اين عمر اقرار كرده است كه متعه در عهد پيامبر روا بود و او منع مى كند و از خود راى مى دهد. اگر پيامبر خدا اين حكم را نسخ كرده

يا از آن نهى كرده بود يا زمانى اجازه داده و زمانى مانع شده بود، عمر، تحريم را به پيامبر نسبت مى داد نه بخودش. وانگهى او ميان «متعه زنان «و متعه حج» جمع كرده است و خلافى نيست كه «متعه حج» نسخ نشده و حرام نيست. بنا بر اين «متعه زنان» نيز بايد چنين باشد.

وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما تَراضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ: كسانى كه «استمتاع» را در جمله پيش بمعناى جماع گرفته اند، مى گويند: مقصود اين است كه در زيادى يا كمى يا بخشش يا تاخير مهر كه با يكديگر توافق كرده باشيد، گناهى بر شما نيست.

سدى گويد: منظور اين است كه اگر بعد از پايان مدت «عقد متعه» با يكديگر توافق كنيد كه عقد را تجديد كنيد، گناهى بر شما نيست. عقيده اماميه همين است و روايات بسيارى از ائمه در اين خصوص نقل شده است.

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً: خداوند به اصلاح امر مردم داناست و از روى حكمت و مصلحت، عقد نكاحى بر ايشان واجب كرده است كه حافظ اموال و نسب هاست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 104

نفقه ايشان را بدهد.

فَمِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ مِنْ فَتَياتِكُمُ الْمُؤْمِناتِ: چنين كسى مى تواند با كنيزان با ايمان ازدواج كند زيرا مهر كنيزان كمتر و مخارج آنها عادة سبكتر است. منظور اين است كه با كنيز غير ازدواج كنند و گرنه اجماعى است كه انسان با كنيز خود نمى تواند ازدواج كند. روايتى بهمين منظور از امام باقر (ع) نقل شده جابر و عطا و ابراهيم و ربيعه گويند: شخص اگر چه توانايى مالى هم داشته باشد، مى تواند با كنيزان ازدواج كند. لكن قول اول صحيح است و نظر اكثر فقها همان است.

از آيه برمى آيد كه ازدواج با كنيز كتابى صحيح نيست، زيرا جواز ازدواج، مقيد به ايمان شده است و مذهب شافعى و مالك هم همين است.

وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِكُمْ: خداوند بايمان شما داناتر است. يعنى وظيفه شما اين است كه در اين حكم بظاهر اشخاص نگاه كنيد چه پى بردن به باطن اشخاص ممكن نيست، تنها خداوند، عالم بباطن و مطلع از ضمير مردم است.

بعضكم من بعض: در باره اين جمله دو قول است:

1- مقصود اين است كه همه شما اهل ايمان و تابع يك دين هستيد، بنا بر اين نبايد بعادت اهل جاهليت، كنيزان را مورد طعن و سرزنش قرار دهيد.

فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ: با كنيزان با ايمان، با اجازه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 107

صاحبانشان ازدواج كنيد و مهرشان را آن طورى كه توافق كرده ايد و عقد را بر آن اجرا كرده ايد بپردازيد. از اين جمله چنين استفاده مى شود كه ازدواج كنيزان بدون اجازه مالكانشان صحيح نيست. برخى گفته اند: «بالمعروف» يعنى بدون اينكه ضرر و زيانى

وارد سازيد.

مُحْصَناتٍ غَيْرَ مُسافِحاتٍ: با آنها كه پاكدامن بوده، اهل زنا نيستند، ازدواج كنيد برخى گفته اند: يعنى زنان شوهر دارى كه زنا نمى كنند. اين كلمه «محصنات» بفتح صاد و كسر آن هر دو قرائت شده است.

وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ: و همچنين بطور مخفيانه رفيقى براى خود انتخاب نكرده اند چه برخى از مردان بطور مخفيانه با زنى دوست مى شدند و زنا مى كردند و همچنين زنان.

ابن عباس گويد: مردمى در جاهليت بودند كه زناى آشكار را حرام مى شمردند ولى زناى پنهان را جايز مى دانستند. خداوند از زناى آشكار و پنهان هر دو منع فرمود بنا بر اين: غَيْرَ مُسافِحاتٍ وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ يعنى آن زنانى كه از زناى آشكار و پنهان خوددارى مى كنند.

فَإِذا أُحْصِنَّ: كسى كه بضم همزه و كسر صاد قرائت كرده، اين طور معنى مى كند:

هنگامى كه كنيزان تزويج كنند و شوهرانشان آنها را در حيطه همسرى خود قرار دهند اين عقيده از ابن عباس و سعيد بن جبير و مجاهد و قتاده است. و كسى كه بفتح همزه و صاد قرائت كرده است چنين معنى مى كند: هنگامى كه اسلام بياورند. اين عقيده از عمر بن الخطاب و ابن مسعود و ابراهيم و شعبى و سدى است، حسن گويد: يعنى اسلام و شوهر، او را در حصار مى گيرند.

فَإِنْ أَتَيْنَ بِفاحِشَةٍ: اگر زنا كنند.

فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَى الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ: بايد نصف حد زنان آزاد بر آنها جارى كرد و آنها را پنجاه تازيانه زد.

ذلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ: نكاح با كنيزان براى كسانى است كه بترسند گرفتار معصيت و زنا شوند و كيفر دنيوى و اخروى زنا دامنگيرشان شود. اكثر مفسران ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 5، ص: 108

بر همين عقيده اند.

برخى گفته اند: منظور اين است كه شخص بترسد از اينكه به كنيز دلبستگى پيدا كند و گرفتار زنا شود.

برخى نيز گفته اند: عنت بمعنى ضرر شديد دينى يا دنيوى است كه بواسطه غلبه شهوت، براى انسان پيش مى آيد. معناى اول صحيحتر است.

وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ: صبر شما از ازدواج با كنيزان و ارتكاب زنا، برايتان بهتر است. «ان تصبروا» مبتدا و «خير» خبر آن است.

وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ: خداوند، آمرزنده گناه بندگان و به ايشان رحيم است. نتيجه اين است كه اگر كسى صبر نكرد و كارى خلافى مرتكب شد و توبه كرد، خداوند توبه اش را مى پذيرد و رحمتش را شامل حال او مى سازد.

خوارج به اين آيه استدلال كرده اند كه سنگسار كردن جايز نيست. چه سنگسار را كه براى زنان آزاد و شوهر دار تعين كرده اند نمى توان تقسيم كرد و چون در اين آيه براى كنيزان شوهر دار تعيين شده است، معلوم مى شود كه سنگسار كردن اصلى ندارد و فقط تازيانه زدن، ملاك است.

جواب اين است كه: اگر «محصنات» را بمعناى زن آزاد بدانيم- نه بمعنى زن شوهر دار- اين استدلال از درجه اعتبار ساقط مى شود. شايد آن اين است كه كلمه «الْمُحْصَناتِ الْمُؤْمِناتِ» كه در اول آيه بكار رفته، بدون شك معناى آن آزاد زنان با ايمان و با عفت است زيرا با زن شوهر دار نمى توان ازدواج كرد. وانگهى برخى گفته اند: مقصود از «المحصنات» زنان آزاد است نه زنان پاكدامن. زيرا اگر مقصود زنان پاكدامن باشد، ازدواج با غير از آنها جايز نخواهد بود و شكى نيست كه ازدواج با آنها نيز جايز است. سنگسار هم

اجماعى امت اسلام است و مسلمانان به تواتر نقل كرده اند كه پيامبر گرامى ماعز بن مالك اسلمى و يك زن و مرد يهودى را سنگسار كرد و فقهاء از عهد صحابه تا امروز در باره آن اختلاف نكرده اند. بنا بر اين گفتار خوارج، خلاف اجماع است و قابل اعتبار نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 109

گفته اند: يعنى هر اراده خداوند اين است كه شما را بر توبه موفق دارد و اسباب آن را براى شما فراهم سازد.

وَ يُرِيدُ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِيلُوا مَيْلًا عَظِيماً: در باره كسانى كه از شهوتها پيروى مى كنند، اقوالى است:

1- منظور همه اهل باطل است زيرا اهل باطل از شهوت و هوس خويش پيروى مى كنند، اين قول از ابن زيد است.

2- مجاهد گويد: مقصود، زناكاران است.

3- سدى گويد: يهود و نصارى مقصودند.

4- منظور يهود است كه مى گويند خواهر پدرى در تورات حلال شمرده شده است قول اول به صواب نزديكتر است. پس معناى جمله اين است كه: اهل باطل مى خواهند شما را از راه راست، منحرف سازند. چه راه راست، به پاداش و رستگارى از كيفر نزديكتر است و انحراف از آن، موجب هلاك و استحقاق عذاب مى شود.

علت اينكه: (يَتُوبَ عَلَيْكُمْ) در اين آيه و در آيه قبل تكرار شده، اين است كه:

اولا براى تاكيد است و ثانياً در آيه پيش اراده خداوند نسبت به هدايت و انابه، ذكر شد و در اين آيه مى گويد اراده خداوند با اراده صاحبان هوى و هوس مخالف است.

و ثالثاً در اين آيه ابهام نيست: چه مفاد آن اين است كه خداوند توبه را اراده مى كند

__________________________________________________

(است كه تسليم محض و آلت اجراى اراده خداوند است و از خود هيچگونه اختيارى ندارد.

بنا بر اين، انسان مسئول اعمال بد خود نيست، همانطورى كه اعمال نيكوى او نيز ارزشى ندارد.

لكن ما معتقديم كه: انسان از آزادى اراده و اختيار، برخوردار است. بنا بر اين در برابر كار هاى بد خويش، مسئول و در برابر كردارهاى پسنديده خود ممدوح و ماجور است.

اين عقيده، ملهم از تعليمات قرآن و پيامبر گرامى و ائمه بزرگوار است. آيه بالا يكى از دلايل متقن بر ابطال مسلك جبر است، زيرا توبه كردن، از كسى صحيح است كه در كردار خود آزادى و اختيارى داشته باشد. بعلاوه، آيه مفيد اين است كه خداوند فقط، خير انسان را مى خواهد و كسى را به بدى و گناه، اجبار نمى كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 112

ولى در آن آيه متعلق اراده توبه نيست، بلكه چنان كه گذشت متعلق آن محذوف است علت اينكه خداوند «ميل» و انحراف را به عظمت توصيف كرده، اين است كه گنهكار با گنهكار انس مى گيرد و كوشش مى كند كه او را بگمراهى بيشترى بكشاند، همانطورى كه اهل طاعت با اهل طاعت، انس مى گيرند. آرى

كبوتر با كبوتر باز با باز كند همجنس با همجنس پرواز

مردم عاصى كوشش مى كنند، كه سايرين را در معصيت با خود شريك سازند تا از ملامت و توبيخ ايشان، آسوده گردند مثل «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ» (سوره قلم آيه 9) يعنى: دوست دارند كه شما ملايمت كنيد تا آنها نيز ملايمت كنند) «وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَما كَفَرُوا» (سوره نساء 89 يعنى خوش دارند كه شما هم مثل ايشان كافر شويد) چنان كه مى گويند: «كسى كه خرمنش آتش گرفت دلش مى خواهد خرمن ديگران نيز آتش بگيرد.» اين است طبيعت انسانها.

يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ: خداوند مى خواهد در مورد زنها و اجازه ازدواج با كنيزان، براى شما تخفيف قائل شود. اين معنى از مجاهد و طاووس است و ممكن است منظور اين باشد كه خداوند مى خواهد با قبول و توفيق توبه براى شما تخفيفى بدهد

و ممكن است منظور اين باشد كه خداوند مى خواهد بطور كلى در تكاليف شما تخفيفى بدهد كه نسبت بامتهاى پيشين چنين تخفيفى نداده بود.

وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفاً: انسان طورى آفريده شده است كه در مورد زنان كم صبر است. برخى گفته اند: منظور اين است كه انسان طورى آفريده شده است كه در برابر هوى و شهوت، مقاومت نمى كند و با ترس و حزن بزانو در مى آيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 113

است و از امام باقر (ع) نيز روايت شده است، 2- حسن گويد: منظور اين است كه مال يكديگر را بدون استحقاق و معاوضه مصرف كنند بنظر وى پس از نزول اين آيه، مردم از مال يكديگر نمى خوردند تا اينكه اين حكم بوسيله: آيه 60 سوره نور نسخ شده و بآنها اجازه داده شد كه از خانه هاى يكديگر خوردنى مصرف كنند. لكن معناى اول قويتر است چه مالى كه انسان بر طبق موازين اخلاقى از ديگرى بخورد، اكل به باطل نيست 3- مقصود اين است كه مال را بوجه نامشروع بگيرند و در راهى كه حلال نيست مصرف كنند.

إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ: جز اينكه از راه داد و ستدى باشد كه دو طرف معامله از آن راضى باشد. در باره معناى تراضى در تجارت، دو قول است:

1- شريح و شعبى و ابن سيرين و شافعى و اماميه گويند: مقصود اين است كه با جدا شدن بايع و مشترى از يكديگر معامله را امضا كنند و از خيارى كه در معامله دارند، صرف نظر كنند. در روايت است كه: بايع و مشترى مادامى كه از هم جدا نشده اند، خيار دارند و اگر در معامله، خيار قرار داده اند، مى توانند از حق خيار استفاده كنند.

2- مالك و ابو حنيفه گويند: مقصود از تراضى در تجارت فقط عقد بيع است.

وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ: در باره اين جمله چهار قول است:

1- يكديگر را مكشيد زيرا شما پيرو يك دين هستيد و همچون يك جان شمرده مى شويد. چنان كه گفته شده است: بر خويشتن سلام كنيد (سلموا على انفسكم). حسن و عطا و سدى و جبايى بر اين

عقيده اند.

2- ابو القاسم بلخى گويد: انسان را از خودكشى در حال غضب و ناراحتى منع كرده است، 3- با ارتكاب گناهان و ايجاد دشمنى در اكل مال به باطل، اسباب هلاك خويش را فراهم مسازيد و خود را مستوجب عقاب نكنيد.

4- از امام باقر (ع) روايت شده است كه: خود را بخطر ميفكنيد و با كسانى كه از شما نيرومندترند مجنگيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 116

إِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُمْ رَحِيماً: خداوند همواره نسبت بشما رحيم است و نشان رحمت او اين است كه كشتن افراد و تباه كردن اموال را منع كرده است.

وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ: برخى گفته اند: اشاره است به خوردن مال به باطل و كشتن كسى به ناحق. برخى گفته اند: اشاره است به تمام محرماتى كه در اين سوره از:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ كَرْهاً» تا اينجا شمرده شده است برخى گفته اند: اشاره به همه چيزهايى است كه در اين سوره تا كنون از آنها نهى شده است. عطا گويد: تنها اشاره به قتل نفس است.

عُدْواناً وَ ظُلْماً: برخى گفته اند: عدوان و ظلم هر دو يكى هستند و آوردن هر دو بخاطر اختلاف لفظى آنهاست نه معنوى. چنان كه شاعر گفته است:

«و الفى قولها كذبا و مينا»

يعنى سخن او را دروغ يافت. برخى گفته اند. عدوان تجاوز از امر خداوند و ظلم گرفتن چيزى بدون استحقاق است. بعقيده برخى علت اينكه خوردن مال به باطل و قتل ناحق را به ظلم و عدوان مقيد ساخته، اين است كه مى خواهد بگويد. اينان اين كارها را حلال مى شمرند.

فَسَوْفَ نُصْلِيهِ ناراً، بزودى او را در

آتش سرنگون كرده، مى سوزانيم.

وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً. داخل كردن چنين كسى در آتش و معذب ساختن او بر خداوند آسان است و كسى نمى تواند او را از اين كار منع كند. چنان كه كسى بدون اذنش نمى تواند شفاعت و فريادرسى كند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 117

لازم است، حبط و زايل مى شود، ولى آيا بهمان اندازه، از ثواب و اجر انسان كاسته مى شود يا نه؟

ابو هاشم و كسانى كه قائل به موازنه هستند، مى گويند: آرى، ولى ابو على جبايى گويد: چنين نيست، بلكه گناه كوچكتر از درجه اعتبار ساقط مى شود و اجر و ثواب بزرگتر، بدون هيچگونه كم و كاستى بحال خود باقى مى ماند.

در نظر معتزله، گناه كبيره آن است كه كيفر آن از ثوابهايى كه از شخص سر زده بزرگتر باشد، آنان مى گويند: بدينترتيب، گناه صغيره اى شناخته نشده است. هر معصيتى ممكن است نسبت به كارهاى نيكوى انسان، صغيره باشد يا كبيره. ما اگر در صدد تعريف گناه صغيره برآييم، در حقيقت، افراد را بسوى آن تشويق مى كنيم، زيرا وقتى آنها فهميدند كه در انجام آن ضررى دامنگيرشان نمى شود، اگر تمايلى در آنها پيدا شود، گناه را مرتكب مى شوند.

گويند: با اجتناب از كباير، آمرزش صغاير حتمى است و مؤاخذه اى بر آن نيست از آيه هم چيزى غير از اين، استنباط نمى شود، زيرا بنا به روايت كلبى از ابن عباس، معناى آن اين است: «اگر از گناهانى كه حد و كيفر اخروى دارند، اجتناب كنيد، جز آنها را از اين نماز تا نماز ديگر و از اين جمعه تا جمعه ديگر و از اين رمضان تا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 120

رمضان ديگر، مى بخشيم و مى پوشيم».

برخى گفته اند: «معناى آن اين است كه: «اگر از گناهان كبيره، از قبيل زنا، اكل مال به باطل و ... كه در اين سوره، تا كنون از آنها نهى شده است، اجتناب كنيد، از گذشته شما چشمپوشى مى كنيم» ابن مسعود گفته است:

«هر چه خداوند از اول سوره تا آيه 30 از آن نهى كرده، معصيت كبيره است، زيرا قرآن مى گويد: «قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ» (سوره انفال 38 يعنى: بمردم كافر بگو اگر بازگردند، گذشته آنها بخشوده مى شود) و نيز مى گويد: «لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ ... إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ» (سوره نساء 22 يعنى با همسر پدر ازدواج مكنيد، مگر آنچه گذشته است وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً: و شما را در مكانى پاك و نيكو- كه هيچ ناراحتى ندارد.

داخل مى سازيم.

ايمن بودن از كيفر خداوند است. زيرا پروردگار متعال مى فرمايد:

فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ» يعنى از كيفر خداوند جز مردم زيانكار كسى ايمن نمى شود: يكى از آنها نافرمانى پدر و مادر است زيرا خداوند، عاق را جبار و شقى ناميده است: «وَ بَرًّا بِوالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّاراً شَقِيًّا» (سوره مريم 32) سپس قتل نفس است كه بناحق صورت گيرد، زيرا مى فرمايد:

«وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِيها» (سوره نساء 93) يعنى كسى كه مؤمنى را عمدا بكشد، كيفرش جهنم است و در آن جاودانى است ديگر نسبت ناروا بزنان پاكدامن دادن است زيرا خداوند مى فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ» (سوره نور 23) يعنى كسانى كه نسبت ناروا بزنان پاكدامن غافل و مؤمن مى دهند، در دنيا و آخرت ملعونند و براى ايشان عذابى بزرگ است. ديگر خوردن مال يتيم است خداوند مى فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً ...» (سوره نساء آيه 10) يعنى كسانى كه مال يتيمان را بظلم مى خورند. ديگر فرار از جنگ است. خداوند مى فرمايد: «وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلى فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ» (سوره انفال 16) يعنى هر كه در روز جنگ پشت به دشمن كند- مگر آنكه براى حمله اى منحرف شود يا به طرف گروهى ديگر برود- قرين غضب خدا شده و جايش جهنم است كه سرانجامى است بد.

ديگر رباخوارى است خداوند مى فرمايد: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلَّا كَما يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ» (سوره بقره 275) يعنى كسانى كه

ربا مى خورند برنمى خيزند همچون كسانى كه مجنونشان كرده است و مى فرمايد:

«فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ» (سوره بقره 279) يعنى اگر بجاى نياورند براى جنگ خدا و رسولش آماده شوند. ديگر سحر است مى فرمايد:

«وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ» (سوره بقره 102) يعنى دانستند كه آنچه خريدارى كردند، در آخرت سودى ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 122

ديگر زناست. خداوند مى فرمايد: «وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاماً يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً» (سوره فرقان 68) يعنى هر كه زنا كند، كيفر خود را مى بيند و در روز قيامت عذابش دو چندان و در خوارى جهنم مخلد است.

ديگر سوگند دروغ است. مى فرمايد:

«إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَيْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلًا أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ» (سوره آل عمران 77) يعنى آنان كه عهد خدا و سوگندهايشان را بمبلغ كمى مى فروشند در آخرت، بهره اى ندارند.

ديگر خيانت است. مى فرمايد: «وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِما غَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ» (سوره آل عمران 161) يعنى كسى كه خيانت كند، در روز قيامت با خيانت خويش مى آيد.

ديگر منع زكات واجب است. خداوند مى فرمايد:

«يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فِي نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ» (سوره توبه 35) يعنى روزى كه آن مالها در آتش جهنم سرخ مى شود و پيشانى و پهلو و پشت ايشان داغ كرده مى شود. ديگر شهادت دروغ و كتمان شهادت است. مى فرمايد:

«وَ مَنْ يَكْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ» (سوره بقره 283) يعنى كسى كه كتمان شهادت كند، قلبش گنهكار است. ديگر باده خوارى است، زيرا خداوند اين گناه

را در رديف پرستش بتان قرار داده است. ديگر ترك عمدى نماز يا هر امر واجبى است، زيرا پيامبر گرامى فرمود: كسى كه نماز را عمدا ترك كند، از ذمه خدا و پيامبرش برى است ديگر عهد شكنى و قطع رحم است. زيرا خداوند مى فرمايد:

«أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ» (سوره رعد 25) يعنى براى ايشان است لعنت و خانه بد. راوى مى گويد: عمرو با ناله و گريه خارج شد و گفت هلاك شد كسى كه به راى خود سخن گفت و در فضل و علم با شما نزاع كرد.

از پيامبر گرامى روايت شده است كه: گناهان كبيره هفت تاست: بزرگتر از همه شرك است سپس قتل نفس مؤمن و رباخوارى و خوردن مال يتيم و نسبت ناروا به زن پاكدامن و نافرمانى پدر و مادر و فرار از جنگ. هر كس خدا را ملاقات كند در حالى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 123

كه از اين گناهان برى است، در بهشت با من خواهد بود.

سعيد بن جبير روايت كرده است كه مردى از ابن عباس پرسيد: گناهان كبيره هفت تاست؟ گفت: به هفتصد نزديكتر است تا هفت، جز اينكه با استغفار كبيره نيست و با اصرار صغيره اى نيست.

دو روايت فوق را واحدى در تفسير خود نقل كرده است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 124

أَيْمانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيداً (33)

باشد، زيرا كار خداوند بر طبق مصلحت است، بنا بر اين چيزى را آرزو كرده اند كه بر خلاف مصلحت يا مفسده است.

ممكن است گفته شود: چنين آرزويى به شرطى كه مفسده نباشد، جايز است، چنان كه در باره حسن سؤال گفته شده است للرجال نصيب مما اكتسبوا و للنساء نصيب مما اكتسبن: در اين باره وجوهى است.

1- قتاده گويد: يعنى براى هر يك از زن و مرد را بر حسب طاعاتى كه خداوند با حسن تدبير، ايشان را مكلف به انجام آن كرده است. پاداشى است، بنا بر اين بر خلاف تدبير خداوند، چيزى مى خواهيد كه از اجر جزيل، محروم مى مانيد.

2- يعنى هر كدام از زنان و مردان را از تجارت، زراعت و ساير كسب هاى خود نصيبى است، بنا بر اين بايد قانع باشند و از قسمت خداوند راضى.

3- ابن عباس گويد: هر كدام از آنان را از ميراث- بر طبق آنچه خداوند مقرر كرده است- سهمى است. بنا بر اين قول، اكتساب- در آيه شريفه- بمعناى احراز است.

وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ: اگر به آنچه ديگران دارند، احتياج پيدا كرديد و خواستيد كه شما هم مثل ايشان باشيد. از خداوند، مسألت كنيد تا بشما بدهد، بشرطى كه فسادى براى خود شما يا براى ديگرى در بر نداشته باشد، زيرا خواستن از خدا به همين شرط، نيكوست.

ابن مسعود، از پيامبر روايت كرده است كه: «از فضل خداوند مسألت كنيد زيرا سؤال از خدا واجب است و بهترين عبادتها انتظار گشايش است»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 127

سفيان بن عيينه گويد: خداوند، ما را به سؤال امر نكرد، مگر براى اينكه خواسته

ما را عطا فرمايد.

إِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً: خداوند بهر چيزى داناست و همواره چنين بوده است، بنا بر اين از آنچه آشكار كنيد و حسدى كه در دل پنهان داريد، آگهى دارد و روزيها را در ميان بندگان، بر طبق صلاح خود تقسيم مى كند. پس نبايد چيزى را آرزو كنيد كه قسمت غير شده است، زيرا چنين آرزويى باعث حزن و گناه، مى شود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 128

دست مى باشد. زيرا موقع بيعت. دست ها را بيكديگر مى زدند و دست يكديگر را مى گرفتند كه به عهد خود وفا كنند، آن گاه پيمان مى بستند از اينرو قسم را يمين ناميدند. شاعر گويد:

اذا ما راية رفعت لمجد تلقاها عرابة باليمين

يعنى: هنگامى كه پرچمى براى بزرگى افراشته شود، عرابه آن پرچم را با خود مى افكند.

بايد سهم هم پيمانها را نيز بدهند. سپس در اين باره، عقايد مختلفى ابراز داشته اند:

1- قتاده، سعيد بن جبير و ضحاك گويند: منظور هم پيمانهاست. در دوران جاهليت، شخصى با ديگرى پيمان بسته، مى گفت: خون من، خون تو، جنگ من، جنگ تو و صلح من صلح تست. من از تو ارث مى برم و تو از من. من از تو محافظت مى كنم و تو از من. با اين پيمان يك ششم مال شخص، در موقع تقسيم ميراث، بهم پيمانش تعلق مى گرفت- چنان كه ابو بكر با شخصى پيمان بست و از او ارث برد.

قرآن كريم نيز دستور داد كه بايد به هم پيمانها ارث داد. سپس اين حكم بوسيله:

«وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ» (سوره انفال 57 يعنى خويشاوندان بعضى به بعضى سزاوارترند) نسخ شد.

مجاهد گويد: منظور اين است كه بايد نصيب هم پيمانها را از لحاظ كمك و محافظت، ادا كنيد و ارثى به آنها تعلق نمى گيرد، بنا بر اين آيه نسخ شده و مؤيد آن آيه «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» است (سوره مائده يعنى به پيمانها وفا كنيد) و همچنين خطبه پيامبر گرامى در روز فتح مكه. فرمود:

«هر پيمانى كه در جاهليت، بسته شده، حفظ كنيد. اسلام بر شدت آن ميافزايد، ليكن پيمان تازه اى به وجود مى آوريد.»

عبد الرحمن بن عوف روايت كرده است كه پيامبر فرمود:

«هنگامى كه پسر بچه اى بودم، به اتفاق عموهايم شاهد پيمانى بودم كه در ميان گروهى بسته شد. اكنون دوست نمى دارم، شترانى سرخ مو

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 131

بگيرم و آن پيمان را بشكنم.»

2- مقصود مردمى است كه پيامبر گرامى اسلام، ميان آنان برادرى

برقرار كرد و آنها مهاجران و انصار بودند. مسلمانان با همين پيمان برادرى از يكديگر ارث مى بردند. سپس بوسيله آيات ديگر نسخ شد. اين قول از ابن عباس و ابن زيد است.

3- مقصود كسانى است كه در جاهليت، به «پسر خواندگى» پذيرفته مى شدند.

چنان كه «زيد» پسرخوانده پيامبر بود. به آنها دستور داده شد كه در اسلام، چيزى براى آنها وصيت كنند. اين است معناى «فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ» اين قول از سعيد بن مصيب است.

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيداً: خداوند همواره بهمه چيزهاى آشكار و نهان عالم است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 132

بروز مى درخشند و از شمشيرهاى ما از دليرى خون مى چكد.

نابغه گفت: كاسه ها و شمشيرهايت را كم كردى يعنى جفنات و اسياف براى قلت است. لكن اين مطلب روشن نيست و خداوند در قرآن مى فرمايد: «هُمْ فِي- الْغُرُفاتِ آمِنُونَ» (سوره سبا 37) يعنى ايشان در غرفه ها ايمن هستند.

بديهى است كه منظور از غرفات، قلت يعنى از سه تا ده، نيست.

برترى دارند، سرپرستى ايشان را بمردان واگذار كرده است.

وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ: ديگر بخاطر اينكه مردان مهر و نفقه بزنان مى دهند.

فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ: زنان شايسته، مطيع امر خداوند و شوهران خود هستند.

قتاده و ثورى چنين گفته اند. و شاهد آن اين آيه است: «يا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ» «سوره آل عمران آيه 43) يعنى اى مريم، بر طاعت خداوند قيام كن.

حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ: آن زنان، در غيبت شوهران ناموس خود را حفظ مى كنند.

اين معنى از قتاده و عطا و ثورى است و ممكن است گفته شود: آنان در غيبت شوهران، حافظ اموال ايشان بودند، حقوق و احترامشان را حفظ مى كنند بهتر است حمل بر هر دو معنى شود، زيرا منافاتى ميان آنها نيست، بِما حَفِظَ اللَّهُ: به سبب اينكه خداوند ايشان را در مهرها و الزام شوهران به نفقه حفظ كرده است. برخى گفته اند: يعنى بواسطه حفظ خداست كه آنها مى توانند حافظ مال و ناموس شوهران باشند.

وَ اللَّاتِي تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ: زنانى كه از عصيان آنها مى ترسيد و بيم داريد كه در صدد تسلط بر شما برآيند و با شما بمخالفت پردازند، نخست آنها را نصيحت كنيد و اگر نصيحت، موثر واقع نشد، آنها را در بسترشان تنها گذاريد، اين معنى از سعيد بن جبير است. وى گويد: منظور اين است كه از آميزش با ايشان خوددارى كنيد و علت اينكه به ترك خوابگاه امر كرده، اين است كه آميزش، مخصوص خوابگاه است. حسن و قتاده و عطا گويد: منظور اين است ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 136

كه با آنها همخوابگى نكنند زيرا بدينوسيله حب و بغض او

نسبت بشوهر روشن مى شود در صورتى كه محبتى داشته باشد، طاقت نمى آورد و اگر محبتى ندارد صبر مى كند. در روايت از امام باقر (ع) نقل شده است كه: «در موقع خواب به او پشت مى كند» فراء مى گويد: منظور از بيم نافرمانى، علم به نافرمانى است زيرا خوف گاهى بمعناى علم بكار مى رود.

در تفسير كلبى از ابن عباس نقل كرده است كه: زنان را به كتاب خدا موعظه كنيد و باو بگوييد كه از خدا بترسد و از شما اطاعت كند، اگر قبول نكرد با او درشتى كنيد و گرنه طورى او را بزنيد كه بدنش زخم نشود و استخوانش شكسته نشود. از امام باقر نقل شده كه منظور: زدن با مسواك است.

فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا: اگر از نافرمانى دست كشيدند، راهى براى زدن و ترك همخوابگى كه در موقع نافرمانى تجويز شد، برايشان نداريد. اين معنى از ابو مسلم و ابو على جبايى است. سفيان بن عيينه گويد: منظور اين است كه آنها را به محبت، تكليف مكنيد و همين كه ظاهر ايشان با شما درست شد، به باطنشان كارى نداشته باشيد.

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيًّا كَبِيراً: خداوند برتر از اين است كه بيشتر از اندازه طاقت، تكليفى كند. بلندى و بزرگى از صفات خداست و فايده ذكر اين دو صفت در اينجا اين است كه خداوند قدرت دارد كه زنان را يارى كند و پيروز گرداند. برخى گفته اند: منظور اين است كه خداوند شما مردان را باندازه توانايى تكلف ساخته است. شما نيز بايد زنان را باندازه توانايى تكليف كنيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 137

فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها إِنْ يُرِيدا إِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُما إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً خَبِيراً (35) وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ بِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ الْجارِ ذِي الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُوراً (36)

«1» «2»

و آنها را به طلاق راضى بيابند. سعيد بن جبير و شعبى و سدى گويند: آنها حق طلاق دادن دارند و روايتى هم در اين باره از على (ع) نقل كرده اند. كسانى كه چنين گفته اند، معتقدند كه حكم ها وكيلند.

إِنْ يُرِيدا إِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُما: اگر دو حكم اراده اصلاح داشته باشند، خداوند ميان ايشان موافقت برقرار مى كند تا به آنچه صلاح است حكم كنند. اين معنى از ابن عباس و سعيد بن جبير و سدى است. برخى گفته اند: يعنى اگر دو حكم اراده اصلاح زن و شوهر داشته باشند، خداوند ميان آنها الفت برقرار مى كند و دشمنى را از ميان برمى دارد.

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً خَبِيراً: خداوند به اراده دو حكم دانا و بمصالح و منافع شما آگاه است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 140

ندارد. از پيامبر گرامى روايت شده است كه:

«همسايگان بر سه دسته اند. همسايه اى كه سه حق دارد: حق مسلمانى، حق همسايگى و حق خويشاوندى. همسايه اى كه دو حق دارد: حق همسايگى و حق مسلمانى و همسايه اى كه يك حق دارد و آن مشركى است كه از اهل كتاب باشد.» «1»

__________________________________________________

(1)- بنا بر اين همسايه مشرك هم حق همسايگى دارد، خواه اهل كتاب باشد خواه نباشد.

البته اهل كتاب يعنى يهوديان و مسيحيان- و احتمالا زردتشتيان، قاعدة بايد مشرك نباشند، زيرا موسى و عيسى مردم را به يكتا پرستى دعوت كرده اند و بنا بر اين، پيروان ايشان بايد يكتا پرست باشند نه مشرك. لكن اينان از تعليمات اصلى پيامبران خدا منحرف گشته اند و در باره خداوند مطالبى عنوان كرده اند كه روح پيامبران از آنها بيزار است. از اينرو خداوند متعال به پيامبر گرامى اسلام دستور داد: «قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ» (سوره توبه 29) يعنى با اهل كتاب كه بخدا و رسولش ايمان ندارند و آنچه خدا و رسولش حرام كرده، حرام نمى شمارند و بدين حق گرايش پيدا نمى كنند جنگ كنيد تا با خوارى بدست خود جزيه دهند. در اين آيه يكى از نقائص آنان [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 142

زجاج گويد: همسايه نزديك، كسى است كه با او از نظر مسافت نزديك باشيد و يكديگر را بشناسيد و همسايه دور كسى است كه از نظر مسافت از شما دور باشد. در روايت است

كه حد همسايگى تا چهل خانه است و روايت شده است كه تا چهل ذراع است (آرنج) زجاج مى گويد: منظور از همسايه نزديك، همسايه خويشاوند نيست. چه در باره خويشاوندان قبلا سفارش شده است. ممكن است در جواب زجاج گفته شود كه اگر چه قبلا در باره خويشاوند سفارش شده است لكن منظور اين است كه همسايه هر گاه خويشاوندى هم داشته باشد، داراى دو حق است و هر گاه خويشاوند همسايه نباشد فقط داراى يك حق است. بنا بر اين مانعى ندارد كه در باره خويشاوند دو مرتبه سفارش شده باشد.

وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ: در اين باره چهار قول است: 1- ابن عباس و سعيد بن جبير و جماعتى گفته اند: منظور رفيق سفر است و نيكى در باره او بمواسات و حسن معاشرت است. 2- عبد اللَّه بن مسعود و ابن ابى ليلى و نخعى گويند: منظور همسر است. 3-

ابن عباس بنا به يكى از دو روايت و ابن زيد گويند: منظور كسى است كه رو بسوى شما آورده و از شما انتظار كمك دارد. 4- منظور خدمتگزاران است. بهتر اين است كه بر همه اين معانى حمل شود:

وَ ابْنِ السَّبِيلِ: معناى آن صاحب طريق و در باره آن دو قول است: 1- مجاهد و ربيع گفته اند: منظور مسافر است. ابن عباس گويد: منظور مهمان است. بنظر او: مهمانى سه روز است و بيشتر از سه روز نيكى است و هر نيكى صدقه است. جابر از پيامبر گرامى نقل كرده كه: «هر نيكى صدقه است و يكى از نيكى ها اين است كه برادرت را با روى گشاده، ملاقات كنى و آب دلو خود را در

ظرف او بريزى.»

وَ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ: نسبت بغلامان و كنيزان نيز نيكى كنيد. كلمه «ما» محلا

__________________________________________________

(عدم ايمان به خداوند شمرده شده است يعنى خداوند يكتا را باور ندارند چه گفتند: عيسى پسر خدا است و يهود هم گفتند: عزير پسر خداست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 143

مجرور است كه عطف بر سابق است. يعنى به بردگان نيكى كنيد و نيازمنديهاى آنها را تامين كنيد و كارهايى كه از توانايى آنها خارج است واگذار مكنيد. اين عده اى كه تا اينجا شمرده شدند، طبق دستور خداوند بايد مورد احسان قرار گيرند.

إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالًا فَخُوراً: خداوند مردم متكبر و فخر فروش را دوست نمى دارد. ابن عباس گويد علت ذكر تكبر و فخر فروشى اين است كه مردم متكبر و فخر فروش از خويشاوندان و همسايگان فقير خود متنفرند و با آنها حسن معاشرت ندارند.

اين آيه، جامع اركان اسلام است و انسان را بسوى مكارم اخلاق هدايت مى كند و اگر كسى در باره آن نيكو بينديشد از موعظه سخنوران بى نياز است و هر قسمت عمده اى از علوم دانشمندان دست مى يابد (منظور علوم عملى است نظير اخلاق و تدبير منزل و ...)

1- بنا بر اين همسايه مشرك هم حق همسايگى دارد، خواه اهل كتاب باشد خواه نباشد. البته اهل كتاب يعنى يهوديان و مسيحيان و- احتمالا- زردشتيان، قاعدة بايد مشرك نباشند، زيرا موسى و عيسى مردم را به يكتا پرستى دعوت كرده اند و بنا بر اين پيروان ايشان بايد يكتاپرست باشند نه مشرك. لكن اينان از تعليمات اصلى پيامبران خدا منحرف گشته اند و در باره خداوند مطالبى عنوان كرده اند كه روح پيامبران از

آنها بيزار است. از اينرو خداوند متعال به پيامبر گرامى اسلام دستور داد: «قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ» (سوره توبه 29) يعنى با اهل كتاب كه بخدا و رسولش ايمان ندارند و آنچه خدا و رسولش حرام كرده، حرام نمى شمارند و بدين حق گرايش پيدا نمى كنند جنگ كنيد تا با خوارى به دست خود جزيه دهند. در اين آيه يكى از نقائص آنان عدم ايمان به خداوند شمرده شده است يعنى خداوند يكتا را باور ندارند چه گفتند: عيسى پسر خداست و يهود هم گفتند:

عزير پسر خداست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 144

داد، دوست دارد كه اثر آن نعمت را بر او بنگرد.»

وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ عَذاباً مُهِيناً: براى كسانى كه منكر نعمت خدا نسبت بخود مى شوند و آن را كتمان مى كنند، عذابى مهيا كرده ايم كه موجب خوارى و اهانت آنها مى شود. عذاب را متصف به «مهين» كرده است زيرا خود عذاب، اهانت است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 147

وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ: بدين ترتيب خداوند عذر كفار را در سرپيچى از ايمان، بى اساس نشان مى دهد و سخن كسانى كه مى گويند قدرت بر ايمان ندارند باطل مى سازد، زيرا به شخص قادر نمى گويند: «اگر اين كار را مى كردى چه مى شد؟!» مثلا به آدم كوتاه قد نمى گويند: اگر بلند قد شده بودى چه مى شد؟! و به كور نمى گويند: اگر روشن شده بودى چه مى شد؟! برخى گفته اند: يعنى چه مى شد اگر انفاق خود را با ايمان به خدا هماهنگ مى كردند تا انفاق بحالشان مفيد واقع مى شد.

وَ كانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيماً: خداوند به اسرار آنها آگاه است و بر طبق نيت باطنى ايشان را كيفر يا پاداش مى دهد پس انفاقى كه از روى ريا است بحالشان فايده ندارد. از اين آيه بر مى آيد كه مال حرام رزق نيست زيرا خداوند دستور داده است كه از رزق خدا انفاق كنند و امت اسلام، اجماع كرده اند كه انفاق از مال حرام، ممنوع است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 149

مى خواهد بگويد هيچگونه ظلمى نميكند و ذره كمترين مقدارى است كه در وهم بشر مى گنجد.

وَ إِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضاعِفْها: مقصود اين است كه اگر آن اندازه ذره، كار نيكو باشد، خداوند آن را چند برابر مى كند و برخى گفته اند: دو برابر مى كند. اين قول از ابو عبيده است. برخى گفته اند: منظور اين است كه اين ذره نيكو را ادامه مى دهد و قطع نمى كند.

نظير اين آيه: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ» (سوره زلزال آيه 7) يعنى كسى كه باندازه ذره اى نيكى كند، آن را مى نگرد. هر دو آيه هدفشان اين است كه مردم را به طاعت تشويق كنند و از معصيت باز دارند.

وَ يُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِيماً: از جانب خود پاداشى بزرگ به ايشان مى دهد كه همان بهشت باشد.

اين آيه دلالت مى كند بر اينكه: منع ثواب و كم كردن آن ظلم است و اگر ظلم نبود، براى اين ترغيب و تشويقى كه در آيه مورد نظر است، معنايى نبود. ديگر اين كه خداوند قادر بر ظلم است، زيرا خود را از كار ظلم منزه كرده و خويشتن را بر آن ستوده است و اگر قادر بر ظلم نبود، ستايش جا نداشت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 152

سين و تشديد واو) فعل مضارع از باب تفعيل است.

چنين خواهد شد؟! بدين ترتيب. بزرگى حادثه را نشان مى دهد و شخص را از آن مى ترساند و او را وادار مى كند كه خود را براى آن آماده سازد. رويهمرفته معناى آيه اين است كه: در روز قيامت خداوند هر پيغمبرى را بر امت خود گواه مى گيرد و آن پيامبر بنفع و به ضرر امت خويش گواهى مى دهد. پيامبر ما نيز بعنوان گواه امت خويش فرا خوانده مى شود. اين آيه دلالت مى كند بر اينكه: بايد از هر كار زشتى كه انسان از انجام آن در ملاء عام: خجالت مى كشد، خوددارى كند زيرا روز قيامت، گواهانى عادل، شاهد اعمال انسان هستند كه نمى توان در شهادت آنها خدشه كرد و شهادت آنها را از تاثير، انداخت. اين گواهان، پيامبران و معصومان و نويسندگان اعمال و اعضاى بدن و مكان و زمان مى باشند. خداوند مى فرمايد: «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ» (سوره بقره 143) يعنى شما را امت وسط قرار داديم كه بر مردم گواه باشيد و مى فرمايد: «ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» يعنى سخنى نمى گويد جز اينكه نزد او مراقبى آماده است (سوره ق 18) و مى فرمايد:

«إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» (سوره اسراء 36) يعنى گوش و چشم و دل همگى مسئولند. و مى فرمايد:

«يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ» (سوره نور 24) يعنى روزى كه زبانها و دستها و پاها بكردار انسان گواهى مى دهند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 154

در بعضى از اخبار است كه: زمان و مكان براى انسان شهادت مى دهند و اعمال انسان

را بازگو مى كنند. بنا بر اين عاقل بايد متذكر اين حالات شود و خود را مستعد سازد و چنين بينديشد كه گويى اكنون آن حالت فرا رسيده و مجلس شهادت برپاى گشته و شاهدان براى اداى شهادت صف كشيده اند. در روايت است كه عبد اللَّه بن مسعود اين آيه را بر پيامبر گرامى قرائت كرد و چشمان پيغمبر پر از اشك شد. هر گاه كسى كه خود يكى از شاهدان است از بزرگى اين واقعه، گريان مى شود، ديگران بايد چه كنند و چگونه بنالند؟! يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ: در آن روز كافران و كسانى كه در مقابل پيامبر عصيان ورزيده اند، خوش دارند كه با زمين يكسان گردند و خاك شوند. در جاى ديگر مى فرمايد:َقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً»

(سوره نبا 40) يعنى كافر مى گويد: كاش خاك بودم. كلمه «تسويه» بمعناى هموار كردن است مثل: «بَلى قادِرِينَ عَلى أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ» (سوره قيامه 4) يعنى: ما قادريم كه خطوط انگشتانش را هموار كنيم تا مثل كف دست صاف شود و نتواند با انگشتان كارى انجام دهد. «1»

__________________________________________________

(1)- در اينجا ذكر اين نكته لازم است كه مؤلف بزرگوار، در توضيح آيه شريفه «بَلى - قادِرِينَ عَلى أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ» چنان كه بايد و شايد دقت نفرموده است و مقصود آن را هموار كردن انگشتان دانسته.

قبل از آيه فوق اين آيه است: «أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ» آيا انسان گمان مى كند كه استخوانهايش را جمع نمى كنيم؟ آرى ما قادريم كه انگشتهايش را بسازيم و موزون و كامل گردانيم. مثل: «الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى» (سوره اعلى آيه 2) يعنى خدايى كه

آفريد و هماهنگى بخشيد.

با توجه به اينكه از ميان همه اعضاى بدن، خداوند، انگشتان را ذكر كرده و ساختن انگشتان را دليل بر كمال قدرت خود معرفى كرده است با اينكه ممكن بود، چشم، مغز، گوش و ... اعضاى مهمترى را ذكر كند، يك نكته روشن مى شود و آن نكته اين است كه:

در انگشتان انسان، خطوطى ريز و دقيق و منظم وجود دارد كه امروز براى كشف بسيارى از اسرار و شناسايى افراد و حتى مجرمين اهميت آن غير قابل انكار است. از اين رو از انگشتان، انگشت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 155

ابن عباس مى گويد منظور اين است كه: دوست مى دارند كه مردم بر آنها راه بروند و آنها را پايكوب گردانند. بنا بر معناى اول، منظور اين است كه كافران دوست دارند كه مبعوث نشده و با خاك همسان بودند زيرا علم دارند كه گرفتار عذاب مى شوند و در جهنم جاودانى هستند. در روايت است كه در روز قيامت، حيوانات خاك مى شوند.

كفار نيز آرزو مى كنند كه مثل حيوانات خاك شوند. اين مطلب را كسى اجازه مى دهد كه مى گويد: عوض منقطع مى شود لكن كسى مى گويد: عوض هميشگى است، اين خبر را صحيح نمى داند.

وَ لا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثاً: در اين باره اقوالى است: 1- عطف است بر «لو تسوى» بنا بر اين معناى آن اين است: دوست مى دارند كه حديثى را كتمان نكرده بودند.

زيرا هنگامى كه از آنها سؤال مى شود، مى گويند: بخدا، ما مشرك نبوديم. آن گاه اعضاى بدنشان بكردارشان گواهى مى دهد و مى گويند: كاش خاك بوديم و كاش چيزى را كتمان نكرده بوديم البته اين كتمان حقيقى نيست، زيرا هيچ چيز از

خداوند مكتوم نيست، بلكه بصورت كتمان است. چنان كه ابن عباس گويد.

2- اين كلام مستأنف و مستقل است و منظور اين است كه هيچيك از كارهاى دنيا و كفر خود را كتمان نمى كنند، بلكه اعتراف مى كنند و باعتراف خود داخل جهنم مى شوند. علت عدم كتمان اين است كه مى دانند كتمان بحالشان بى فايده است. تنها در بعضى از احوال مى گويند: پروردگارا سوگند ياد مى كنيم كه مشرك نبوديم. زيرا قيامت را احوال و جاهايى است كه گاهى همه خاموشند و جز صداى پايى شنيده نشود و گاهى منكر كفر خود مى شوند بخيال اينكه بحالشان نتيجه اى دارد و گاهى اعتراف مى كنند. اين معنى از حسن است.

__________________________________________________

(نگارى مى كنند و از آن استفاده مى برند. بنا بر اين خطوط انگشتان هر فردى داراى وضع خاصى است كه معرف اوست. اين خصوصيت، ممكن است در اعضاى ديگر نباشد. از اينرو خداوند متعال در معرفى قدرت خود، مى فرمايد: آرى ما چنان قدرتى داريم كه انگشتان شخص را با همان خطوط و نقش و نگار آن مجدداً مى سازيم بطورى كه هيچگونه تفاوتى با انگشتان قبلى نداشته باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 156

3- مقصود اين است كه نمى توانند چيزى را از خداوند كتمان كنند زيرا اعضاى بدن آنها بكردارشان گواهى مى دهند. بنا بر اين تقدير اين است كه: «لا تكتمه جوارحهم و ان كتموه» يعنى اعضاى ايشان كتمان نمى كنند اگر چه خودشان كتمان كنند.

4- مقصود اين است كه: كاش با خاك يكسان مى شدند و امر محمد (ص) و بعثت او را كتمان نكرده بودند. اين معنى از عطاست.

5- آيه را بايد بظاهر آن حمل كرد. پس مقصود اين است كه: آنها

چيزى را كتمان نمى كنند زيرا به ترك زشتى ها و دروغ مجبورند و اينكه مى گويند:

«وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ» (سوره انعام 23) يعنى پروردگارا، سوگند ياد مى كنيم كه مشرك نبوديم) منظورشان اين است كه: آنها در دنيا گمان مى كرده اند كه عقيده آنها مشرك نبوده و قصدشان از پرستش بتها تقرب بخداوند بوده است. اين معنى از ابو القاسم بلخى است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 157

گويد:

العبد و الهجين و الفلنقس ثلاثة فايهم تلمس

يعنى بنده و كسى كه مادرش بنده و كسى كه پدرش بنده است سه تا هستند پس كداميك از ايشان را طلب مى كنى. «ملتمس معروف» يعنى طالب معروف.

تيمم و تامم: قصد. چنان كه شاعر مى گويد:

«تيممت داراً و يممن دارا»

يعنى: من خانه اى قصد كردم و آنها خانه اى را. لكن در شرع اسلام، اين كلمه، نام قصدى مخصوص است و آن اين است كه خاكى قصد كند و آن را در اعضايى مخصوص به كار برد.

صعيد: سطح زمين بدون گياه و درخت ولى زجاج گويد: صعيد سطح زمين است اعم از اينكه خاك باشد يا نباشد. وجه اين تسميه اين است كه اگر از باطن زمين بخارج آن صعود كنيم، سطح زمين پايان اين صعود است. پس سطح زمين «صعيد» است.

مستى عقل ندارد؟ پاسخ به دو وجه است: 1- گاهى شخص مست است ولى عقل را از دست نداده كه نشود او را امر و نهى كرد 2- منظور اين است كه اشخاص در وقت نماز، خود را در معرض مستى قرار مدهند. ابو على جبايى جواب سومى داده است و آن اينكه: هر گاه در اين حالت نماز بخوانند، بايد بعدا آن را تكرار كنند.

نيز ممكن است گفته شود: اگر شخص مست، مكلف است چگونه مى توان او را از نماز نهى كرد، با اينكه عمل مسلمانان نيز بر خلاف آن است؟ پاسخ اين سؤال نيز به دو وجه است: 1- اين حكم نسخ شده است 2- آنان مامور به ترك نماز نيستند بلكه مامور به اين هستند كه نماز را در خانه بخوانند نه با پيامبر و به جماعت، آنهم به منظور تعظيم و احترام پيامبر.

2- منظور از «وَ أَنْتُمْ سُكارى » مستى خواب است، اين وجه از ضحاك است و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 161

از امام باقر (ع) نيز روايت شده و مؤيد آن روايت عايشه از پيامبر گرامى است كه: «هر گاه در حال نماز دچار چرت و كسالت خواب باشيد نماز را مخوانيد زيرا ممكن است بدون توجه، در باره خود دعاى بدى كند.

حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ: تا سخن خود را تميز دهيد. برخى گفته اند: يعنى بتوانيد آنچه از قرآن قرائت مى كنيد: حفظ كنيد.

وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا: در باره معناى آن دو قول است: 1- در حالت جنابت، به نماز نزديك مشويد مگر اينكه مسافر باشيد، در اين صورت مى توانيد نماز را به

تيمم بخوانيد چه تيمم اگر چه نماز را مباح مى كند ولى رفع حدث جنابت را نمى كند. اين مطلب از على (ع) و ابن عباس و سعيد بن جبير و مجاهد است. 2- در حالت جنابت وارد مساجد مشويد، مگر اينكه راهگذار باشيد. اين مطلب از جابر و حسن و عطا و زهرى و ابراهيم و مروى از امام باقر (ع) است و «عابرى سبيل» يعنى راهگذران، اما پس از غسل كردن مانعى نيست. اين قول قوى تر است زيرا خداوند حكم جنابت را در آخر آيه در صورت نبودن آب بيان كرده است و اگر منظور از اين جمله هم معنايى باشد كه در اول گفته شد، تكرار لازم مى آيد. خداوند حكم داخل شدن اشخاص جنب را در مساجد در اول آيه و حكم نماز او را در صورت نبودن آب در آخر آيه ذكر كرده است.

وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى : اگر مريض باشيد. گفته شده است در باره مرد بيمارى از انصار كه نمى توانست برخيزد و وضو بگيرد، نازل شد. مرضى كه باعث جواز تيمم مى شود عبارت است از: جراحت، شكستن و دمل بشرطى كه استعمال آب براى آنها مضر باشد اين قول از: ابن عباس، ابن مسعود، سدى، ضحاك، مجاهد و قتاده است. حسن و ابن زيد گويند: منظور كسى است كه نتواند آب استعمال كند و كسى هم نباشد كه در استعمال آب به او كمك كند. حسن براى مجروح، تيمم جايز نمى داند. آنچه از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) روايت شده اين است كه در همه اين موارد، تيمم جايز است. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 162

أَوْ

عَلى سَفَرٍ: يا مسافر باشيد.

أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ: كنايه از قضاى حاجت است. برخى گفته اند: «او» بمعنى «واو» است مثل: «وَ أَرْسَلْناهُ إِلى مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ» (سوره صافات 147 (يعنى او را بسوى يكصد هزار نفر و بيشتر فرستاديم) زيرا قضاى حاجت از جنس مرض و سفر نيست تا عطفش بر آنها صحيح باشد چه مرض و سفر، سبب مى شوند كه تيمم مباح گردد و قضاى حاجت سبب واجب شدن تيمم مى گردد.

أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ: منظور جماع است، چنان كه از على (ع) و ابن عباس و مجاهد و سدى و قتاده و مختار و ابو حنيفه و جبايى است. و برخى گفته اند: منظور لمس با دست يا غير دست است، چنان كه از عمر بن خطاب و ابن مسعود و شعبى و عطا و شافعى است و صحيح، معناى اول است، زيرا خداوند حكم جنب را در حال وجود آب بوسيله:

«وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا» بيان كرده است، سپس حكم جنب را در حال نبودن آب بيان مى كند. با اينكه حتى حكم كسى كه قضاى حاجت كرده است در صورت نبودن آب بيان مى دارد. بنا بر اين چگونه ممكن است از بيان حكم جنب در صورت نبودن آب، صرف نظر كند و آيه در صدد حكم شخص محدث است و بايد همه اقسام آن را بيان دارد. بدينترتيب منظور از «لامَسْتُمُ النِّساءَ» جماع است. لمس و ملامسه بيك معنى هستند چه هر گاه يكى از زن و مرد، ديگرى را لمس كرد، آن ديگرى نيز او را لمس مى كند. روايت شده است كه عرب و موالى در باره

لمس اختلاف كرده اند: عرب مى گفت: منظور مس است و موالى مى گفتند: منظور جماع است تا اينكه اختلاف آنها نزد ابن عباس كشانيده شد. ابن عباس گفت: موالى (آزاد شدگان) غالب شدند. منظور جماع است. علت اينكه: جماع، لمس ناميده شده، اين است كه از راه لمس متوسل به جماع مى شوند.

فَلَمْ تَجِدُوا ماءً: هر گاه بيماران و مسافران دسترسى به آب نداشته باشند، خواه آب وجود نداشته باشد يا اينكه استعمال آن براى ايشان غير ممكن يا مضر باشد.

(چنان كه در مورد مريض چنين است) اصل اين است كه در حال مرض، استعمال براى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 163

شخص مريض غير ممكن است و در حال سفر براى مسافر دسترسى بآب نيست، فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً: پس خاكى جستجو كنيد و تيمم كنيد. زجاج گويد: بين اهل لغت خلافى در اين نيست كه منظور از «صعيد» سطح زمين است و اين مطلب با مذهب اصحاب ما كه تيمم را بر سنگ نيز جايز مى دانند موافقت دارد.

طَيِّباً: طاهر باشد. سفيان گويد: يعنى حلال باشد و برخى گفته اند: خاك زراعتى باشد نه شوره زارى كه در آن گياهى نرويد، چنان كه خداوند مى فرمايد:

«وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ» (سوره اعراف 58) يعنى سرزمين طيب گياهش باذن خدا بيرون مى آيد).

فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ: كيفيت تيمم را با خاك پاك بيان مى دارد. در باره كيفيت تيمم اقوالى است:

1- تيمم عبارت است از اينكه يك بار براى صورت و يك بار براى دستها تا مرفق، دستها بر خاك زده شود، اكثر فقها و ابو حنيفه و شافعى و غير از آن دو و جمعى از اصحاب

ما بر اين عقيده اند.

2- عمار بن ياسر و مكحول مى گويند: تيمم عبارت است از اينكه يك بار براى صورت و يك بار براى دستها تا مچ، دستها بر خاك زده شود. مختار طبرى همين است.

مذهب ما نيز در تيمم بدل از غسل همين است ولى در تيمم بدل از وضوء، يك بار زدن دست به خاك براى مسح صورت از محل روييدن مو تا انتهاى بينى و مسح دستها از مچ تا آخر انگشتان، كافى است: از سعيد بن مسيب نيز چنين روايت شده است.

3- زهرى گويد: بايد تا زير بغل مسح كرد.

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا: خداوند پذيرنده عفو است يعنى تيمم را بجاى وضو قبول مى كند و گفته اند: بخشاينده است.

غَفُوراً: گناهان بندگان را مى پوشد و مى آمرزد.

اين آيه دلالت دارد بر اينكه نماز مست صحيح نيست. بنا باجماع فقهاء شخص مست بايد قضاى نماز را بجاى آورد عقد مست نيز صحيح نيست اعم از نكاح و بيع

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 164

و ... همچنين ايقاعات او مثل طلاق و آزاد كردن، در مسأله طلاق او اختلاف است.

ابو حنيفه گويد: طلاقش صحيح است و شافعى بنا بر يكى از دو قولش گويد: صحيح نيست. اما كارهايى كه مستلزم حد است، اگر از او سر بزند بعقيده ما بايد حد بخورد پس اگر دزدى كرد، دستش را مى برند و اگر مرتكب زنا شد يا نسبت ناروا بزن پاكدامنى داد، حد ميخورد، زيرا آيات قرآنى در اين خصوص عموميت دارند و اجماع طايفه اماميه نيز بر آن است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 165

مِنَ الْكِتابِ يَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ وَ يُرِيدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِيلَ (44) وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِكُمْ وَ كَفى بِاللَّهِ وَلِيًّا وَ كَفى بِاللَّهِ نَصِيراً (45)

تفسير القرآن، ج 5، ص: 168

«من» را مضمر مى كند، مثل: «وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» (سوره صافات 164) يعنى: و ما منا الا من له ...» هر يك از ما كسى است كه برايش جايگاهى گرامى است. و مثل: «وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها» (سوره مريم 71) يعنى: و ان منكم الا من هو واردها: هر يك از شما كسى است كه وارد آن مى شود.

مبرد و زجاج منكر اين مطلب شده اند و مى گويند حذف موصول و بقاى صله جايز نيست.

غير مسمع: حال و منصوب است.

ليّا: مصدرى است كه جانشين حال شده است و همچنين «طعناً» يعنى:

«يلوون بالسنتهم لياً و يطعنون فى الدين طعنا».

قليلا: حال است يعنى: «يؤمنون و هم قليلا» و ممكن است صفت براى مصدر محذوف باشد يعنى: «ايماناً قليلا» مثل:

فالفيته غير مستعتب و لا ذاكر اللَّه الا قليلا

يعنى الا ذكرا قليلا و تنوين «ذاكراً» بخاطر اجتماع ساكنين حذف شده است:

او را يافتم در حالى كه مرا خشنود نكرد و جز اندكى در ياد خدا نبود.

را جابجا مى كنند.

مجاهد گويد: منظور از «كلم» تورات است. زيرا آنها صفات پيامبر را كه در تورات بود كتمان مى كردند.

وَ يَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَيْنا: و بجاى آن بزبان مى گويند: شنيديم و در دل مى گويند:

مخالفت كرديم. برخى گفته اند: يعنى گفته ترا شنيديم و امر ترا مخالفت كرديم.

وَ اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ: ابن عباس و ابن زيد گفته اند: يعنى يهوديان به پيامبر گرامى مى گويند: بشنو از ما در حالى كه ناشنوا هستى. چنان كه وقتى كسى را سب كنند، گويند بشنو، خدا ترا ناشنوا گرداند. حسن و مجاهد گويند: يعنى بشنو كه ما جواب تو ندهيم و از تو قبول نكنيم. اين مطالب، همه در باره يهوديان اطراف مدينه است كه پيامبر گرامى را سب مى كردند و با سخنان زشت او را مى آزردند.

وَ راعِنا: معناى آن در سوره بقره گذشت. يعنى ما را مراعات كن.

برخى گفته اند: آنها با اين كلمه به ظاهر تواضع و در واقع سب پيامبر مى كردند.

يا اينكه اين كلمه را از روى مسخره و استهزا مى گفتند. يا اينكه اين جمله را از روى جسارت و گستاخى ادا مى كردند، چنان كه به كسى گفته شود: سخن ما را گوش كن و بفهم. «1»

لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ: زبانهاى خود را حركت مى دادند و معناى الفاظ را بچيزهاى مكروه منحرف مى ساختند.

__________________________________________________

(1)- برخى معتقدند كه آنها در موقع گفتن «راعنا» زبان را مى پيچيدند و لحن آن را طورى تغيير مى دادند كه «راعينا»، تلفظ مى شد يعنى: اى چوپان ما- و اين جسارت و گستاخى بوده.

چنان كه هر گاه پيامبر را سلام مى دادند مى گفتند: «سام عليك» يعنى: مرگ بر تو. پيامبر نيز با بردبارى و خونسردى به آنها جواب مى داد: «سام عليك».

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 172

وَ طَعْناً فِي الدِّينِ: و در دين طعنه مى زدند و سخنان زشت مى گفتند.

وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَكانَ خَيْراً لَهُمْ: اگر مى گفتند سخن ترا شنيديم و امر تو را اطاعت كرديم و آنچه را آورده اى پذيرفتم و از ما بشنو و ما را مهلت ده تا بفهميم سخن ترا، براى ايشان چه در دنيا و چه در آخرت، مفيدتر و از طعنه زدن بدين و كفر، براى ايشان بصواب نزديكتر بود.

وَ لكِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ: ولى خداوند ايشان را بواسطه كفرشان از رحمت و پاداش خود دور و محروم ساخته است. بعد از آن از حال ايشان در آينده خبر مى دهد و مى گويد:

فَلا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا: تنها كمى از آنان ايمان مى آورند. اين پيشگويى خداوند تحقق پيدا كرد و تنها عبد اللَّه بن سلام و يارانش كه عده كمى بودند، ايمان آوردند.

گفته مى شود: منظور اين است كه ايمانى اندك، باندازه اينكه جان و مالشان حفظ شود، مى پذيرند و از اخلاص قلبى بى بهره اند.

ممكن است منظور اين باشد كه: آنان فقط بكمى از آنچه بايد بآن ايمان آورند، ايمان مى آورند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 173

مغربى گويند:

منظور اين است كه صورت آنها را مثل صورت بوزينگان مى سازيم و در آن موى مى رويانيم 4- ابن زيد گويد: يعنى آثار ايشان را از سرزمين هاى مسكونى آنها كه حجاز است محو مى كنيم و آنها را به عقب يعنى جايگاه اصلى خود، شام برمى گردانيم. وى آيه را حمل كرده است بر تبعيد بنى النضير به اريحا و اذرعات شام. ولى اين معنى از همه بعيدتر است زيرا بر خلاف ظاهر است. اگر گفته شود، بنا بر قول اول، چرا خداوند به وعده خود عمل نكرد؟ در پاسخ آن چند وجه، ممكن است گفته شود: 1- اين مطلب در صورتى متوجه ايشان مى شد كه هيچيك ايمان نمى آوردند ولى از آنجا كه دسته اى از آنان مثل عبد اللَّه بن سلام، ثعلبة بن شعبه، اسد بن ربيعه، اسعد بن عبيده، مخريق و ...

ايمان آوردند و كعب نيز در ايام عمر ايمان آورد، عذاب از ديگران نيز برداشته شد و براى آخرت ايشان باقى ماند، وانگهى خداوند فرمود: يا اينكار مى كنيم يا آنها را هم چنان كه «اصحاب سبت» را لعن كرديم، لعن مى كنيم و خداوند آنها را لعن كرد 2- اين مطلب در آخرت تحقق مى يابد زيرا نفرموده است كه كيفر آنها تعجيل مى شود و در دنيا صورت مى گيرد. اين وجه از بلخى و جبايى است 3- مبرد گويد: اين مطلب هنوز هم بقوت خود باقى است و محو آثار صورت تا پيش از قيامت در انتظار يهود است و خداوند آنان را مسخ خواهد كرد.

أَوْ نَلْعَنَهُمْ: آنها را خوار مى كنيم و بعذاب عاجل گرفتار مى سازيم چنان كه ابو مسلم گويد. برخى گفته اند: يعنى آنها را بشكل

بوزينگان مسخ مى كنيم.

كَما لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ: سدى و قتاده گويند: يعنى چنان كه ما لعنت كرديم كسانى را كه در روز شنبه تعدى و نافرمانى كردند. علت عدول از خطاب به غيبت، اين است كه:

براى تصرف در كلام است چنان كه مى گويد: «حَتَّى إِذا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ ...» در اينجا مردم را مخاطب كرده، گويد: زمانى كه در كشتى بوديد. سپس به كنايه و غيبت از آنها ياد كرده گويد: «وَ جَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ» (سوره يونس 22 يعنى: و بادى خوش آنها ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 176

را به حركت درآورد) يا اينكه ضمير «نلعنهم» به صاحبان صورتها برمى گردد، زيرا آنها در حكم مذكور هستند.

وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا: در باره اين جمله دو قول است: 1- جبايى مى گويد: يعنى وعد و وعيد پروردگار چنان است كه خود گفته است و تحقق پيدا مى كند 2- يعنى امر خداوند ناچار تحقق مى يابد.

آيه دلالت مى كند كه استعمال لفظ قبل براى چيزى كه قبل از چيز ديگرى است گو اينكه آن ديگرى هنوز تحقق نيافته، صحيح است و خلافى نيست كه اين استعمال درست است از اينرو مى گويند: خداوند قبل از خلقش وجود داشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 177

نااميد مشويد كه خداوند همه گناهان را مى آمرزد. پيامبر (ص) اين آيه را براى ايشان فرستاد و پس از قرائت همگى اسلام آوردند و نزد پيامبر آمدند، پيامبر به وحشى فرمود: بگو كه چگونه حمزه را كشتى؟! چون ماجرا را شرح داد:

فرمود: واى بر تو، خودت را از من دور گردان و او بشام رفت و تا آخر عمر در آنجا بماند. از ابن عمر نقل شده است كه آيه فوق در باره مؤمنان نازل شده است، زيرا هنگامى كه «قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ ...» نازل گرديد، پيامبر به منبر رفت و براى مردم قرائت كرد. مردى برخاست و در باره شرك سؤال كرد پيامبر ساكت شد تا دو بار يا سه بار سؤال كرد و پيامبر سكوت كرد، از اينرو آيه بالا:

«إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ ...» نازل گرديد، آن آيه را در سوره زمر و اين آيه را در سوره نساء قرار داد.

مطرف بن شخير از عمر بن خطاب نقل كرده است كه: ما در زمان پيامبر در باره كسى كه با گناه كبيره مى مرد، شهادت مى داديم كه اهل جهنم است تا اينكه اين آيه نازل شد و ما از اينكار خوددارى كرديم.

بيم و اميد قرار داده و آنها را ما بين فضل و عدل خدا به انتظار روا داشته است. صفت مؤمن همين است كه همواره ميان بيم و اميد و عدل و فضل خداوند قرار داشته باشد. امام صادق (ع) فرمود:

«اگر بيم و اميد مؤمن، سنجيده شوند، متعادل خواهند بود.»

و مؤيد آن قول خداوند متعال است: «وَ مَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ و فَلا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 179

يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ»

(سوره حجر 56 و سوره اعراف 99) يعنى جز مردم گمراه از رحمت خدا مايوس و جز مردم زيانكار از مكر خداوند ايمن نمى شوند.

از ابن عباس روايت شده است كه هشت آيه در سوره نساء هست كه از هر چه آفتاب بر آن بتابد يا از آن غروب كند براى اين امت بهتر است. اين آيات از اين قرار است:

«يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ ... يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ ... إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ ... إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ ... و مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ ... إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ (در دو مورد) ما يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِكُمْ.

بيان استدلال به اين آيه كه خداوند گناهان را بدون توبه مى آمرزد، اينست كه آمرزش گناه شرك را منوط به توبه ساخته چه راست است كه شرك به تصريح قرآن غير قابل آمرزش است لكن باجماع امت اسلام، گناه شرك بوسيله توبه قابل عفو است.

اگر چه بعقيده معتزله، اين عفو، واجب و بر خداوند لازم است، لكن به عقيده ما قبول توبه، از باب تفضل است. بنا بر

اين منظور از (وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ) اين است كه گناهان پائين تر از شرك بدون توبه قابل آمرزش است، در صورتى كه مشيت خداوند تعلق گيرد و شخص مؤمن باشد.

علت اينكه ما اينطور استنباط مى كنيم اين است كه هر گاه كلامى نظير آيه بالا، مشتمل بر نفى و اثبات باشد و دو چيزى كه يكى بالاتر و ديگرى پائين تر است، در آن بكار رفته باشد، بايد دومى با اولى از هر لحاظ مخالف باشد. مثلا صحيح نيست كه كسى بگويد: من در خانه پادشاه قدم نمى گذارم جز اينكه مرا دعوت كند و در خانه ديگران داخل مى شوم هر گاه دعوت كنند. بلكه بايد بگويد: در خانه ديگران داخل مى شوم هر چند مرا دعوت نكنند.

اينكه معتزله مى گويند: اگر آيه را حمل بر ظاهرش كنيم و غير از شرك را قابل آمرزش بدانيم، مردم را وادار بمعصيت خواهيم كرد، صحيح نيست.

زيرا اين در صورتى است كه افراد يقين به آمرزش پيدا كنند. در صورتى كه چنين يقينى از آيه حاصل نمى شود و آمرزش خدا بستگى بخواست او دارد. بالعكس با اين آيه، ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 180

انسان ميان بيم و اميد قرار مى گيرد، آن سان كه قرآن مى گويد:

(يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً و يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ) (سوره سجده 16) يعنى خدا را از روى بيم و طمع مى خوانند و از آخرت ترسناك و به رحمت خدا اميدوار هستند. اين مطلب اجماعى مسلمين است و اخبار بسيارى از طريق سنى و شيعه در خصوص آن وارد شده است.

ممكن است گفته شود: آمرزش عده اى و نيامرزيدن عده اى

ديگر، تبعيض است و خداوند از چنين كارى برى است. لكن بايد دانست كه اين آمرزش از راه تفضل است و مانعى نيست كه تفضل خداوند شامل حال عده اى بشود و شامل حال عده اى نشود، از طرفى هم او در كيفرش عادل است و بر كسى ظلم نمى كند. آيا از نظر شرع و عقل چه مانعى براى عدل و فضل خداوند وجود دارد؟

برخى گفته اند: لفظ «ما دُونَ ذلِكَ» اگر چه عام است و شامل همه گناهان غير از شرك مى شود، مع الوصف ما آن را حمل بر گناهان صغيره مى كنيم يا گناهانى كه توبه به دنبال دارند تا با عموم و ظاهر آياتى كه بر تهديد و وعيد دلالت دارند، ناسازگار نباشد. ما مى گوئيم: اين مطلب را عكس كنيد و از عموم آن آيات بخاطر عموم اين آيه دست برداريد و اين بهتر است. چنان كه از برخى از پيشينيان روايت شده كه اين آيه استثنايى است براى همه قرآن و ظاهرا منظور از همه قرآن همان آيات تهديد و وعيد است.

وانگهى شما قبول داريد كه گناهان صغيره، حبط و زايل مى شوند و مؤاخذه شخص در برابر آنها جايز نيست و چيزى كه اينطور است چه احتياجى دارد كه خواست خداوند به آمرزش آن تعلق گيرد زيرا هيچكس نمى گويد: واجب را انجام مى دهم اگر خواستم و وديعه را رد مى كنم اگر خواستم. چه انجام واجب و رد وديعه واجب و لازم است نه اگر بخواهند.

وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرى إِثْماً عَظِيماً: كسى كه به خدا شرك آورده و غير خدا را سزاوار عبادت بداند، دروغ گفته و گناهى غير قابل آمرزش مرتكب شده است

در روايت است على (ع) فرمود:

«ما فى القرآن آية ارجى عندى من هذه الاية»

يعنى در قرآن آيه اى بنظر من اميدوار كننده تر از اين آيه نيست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 181

اين از خداوند قبيح است.)

اين است كه خداوند عمل اشخاص را مى پذيرد و آنها را پاك مى سازد و لكن عمل يهود را نمى پذيرد و آنها را بكيفر مى رساند.

وَ لا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا: عذاب و عدم تزكيه آنها ظلم نيست و آنها از اين حيث باندازه پشيزى هم ظلم نمى شوند. كلمه فتيل بعنوان مثل بكار مى رود و در باره معناى آن اختلاف شده است. برخى گفته اند: فتيل آن چيزى است كه در شكاف هسته خرما قرار دارد. اين قول از ابن عباس و مجاهد و عطا و قتاده است. حسن گويد: فتيل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 184

چيزى است كه در شكم هسته است و نقير چيزى است كه بر پشت هسته است و قطمير پوست هسته است. ابن عباس و ابو مالك و سدى گويند فتيل آن چركى است كه ميان انگشتان فتيله كنند.

اين آيه دلالت مى كند بر تنزيه خداوند از ظلم و ذكر فتيل باين منظور است كه معلوم شود او نه كم و نه زياد، ظلم نمى كند.

انْظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ: ببين چگونه بوسيله تحريف تورات و انجيل، بخداوند نسبت دروغ مى دهند. ابن جريج مى گويد: منظور اين است كه ببين چگونه در تزكيه خود و گفتن اينكه «ما پسران و دوستان خداييم» و اينكه: «تنها يهوديان و مسيحيان به بهشت مى روند» بخداوند نسبت دروغ مى دهند.

وَ كَفى بِهِ إِثْماً مُبِيناً: اين كار براى گناه آشكار بودن، كافى است. تعبير «كَفى بِهِ» براى نشان دادن بزرگى موضوع است خواه پسنديده باشد خواه ناپسند.

گفته مى شود: «كفى بحال المؤمن نيلا و كفى بحال الكافر خزيا» يعنى بحال مؤمن رسيدن به سعادت و بحال كافر خوارى و بدبختى

كافى است. گويى مى گويد: آنان در بدبختى و خوارى به حالى بزرگتر و كارى شنيع تر از نسبت بخدا دادن، احتياج ندارند و همين، براى همه چيزشان كافى است- ممكن است منظور اين باشد كه: اين كار براى گنهكارى كافى است و چيزى از گناه كم ندارد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 185

را بر من عرضه كنيد.

ابو سفيان گفت: ما براى حاجيان، شتران برجسته كوهان، نحر مى كنيم و به آنها آب مى دهيم و ميهمان را گرامى مى داريم و اسير را آزاد مى كنيم و صله رحم مى كنيم و عمره خانه خدا و طواف بجاى مى آوريم و اهل حرم هستيم. محمد از دين پدرانش دست كشيد و قطع رحم كرد و از حرم جدا شد. دين ما قديم و دين او جديد است. كعب گفت:

بخدا شما هدايت يافته تر از محمد ص هستيد. از اينرو اين آيه ها نازل گرديدند.

و سعيد بن جبير گويند: جبت، ساحر و طاغوت، كاهن است. برخى گفته اند: جبت، شيطان و طاغوت دوستان او است. ابو عبيده گويد: جبت و طاغوت، چيزهايى هستند كه مورد پرستش قرار گيرند، خواه سنگ باشد يا صورتى يا شيطانى. ضحاك گويد: جبت در اينجا حى بن اخطب و طاغوت، كعب بن اشرف است در بعضى از روايات از ابن عباس نيز چنين نقل شده است. مقصود از «سبيل» در آيه شريفه، دين است زيرا دين راهى است كه انسان را به مقصود مى رساند.

أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ: اينان را خداوند از رحمت خود دور كرده است.

وَ مَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيراً: كسى كه مورد لعن خدا قرار گيرد، ياورى ندارد كه او را از كيفر خداوند، نجات دهد. برخى گفته اند: منظور اين است كه در دنيا و آخرت براى آنها ياورى نمى يابى زيرا وقتى كه خداوند بنده اى را خوار كند، به يارى ديگران نمى تواند متكى شود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 188

بحرارت متاع، برافروخته و گرم مى شود. ساعور بمعنى تنور (پس سعير است يعنى افروخته.

نَقِيراً: اگر همه دنيا و سلطنت آن به آنها داده شود، اندكى از حقوق مردم را ادا نمى كنند و در تفسير ابن عباس است كه: اگر براى ايشان نصيبى از سلطنت بود، به محمد ص و اصحابش چيزى نمى دادند و برخى گفته اند، آنان داراى باغ و بستان و اموال بودند و به مستمندان چيزى نمى دادند.

أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ: بلكه حسد مردم را مى خورند. در باره اين مردم اختلاف شده است 1-: برخى گفته اند منظور خود پيامبر گرامى است.

عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ: آنان را بر آنچه خداوند از فضل خود به ايشان داده است، حسد مى خورند. يعنى نبوت پيامبر و مباح بودن نه زن براى او و ميلش نسبت به ايشان و مى گفتند: او اگر پيامبر بود، نبوت او را از اين كار باز مى داشت. از اينرو ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 191

خداوند بيان مى دارد كه نبوت در آل ابراهيم چيز تازه اى نيست:

فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ: نبوت را به آل ابراهيم داديم و مملكت را به داود و سليمان بخشيديم. داود داراى نود و نه زن و سليمان داراى يكصد زن و بقولى او داراى هفتصد كنيز و سيصد زن و داود داراى يكصد زن بود. بنا بر اين معنى نداشت كه آنها رشك حضرت محمد ص بخورند چه او نيز از اولاد ابراهيم بود و سايرين از او تعداد زنانشان بيشتر و مملكت شان وسيعتر بود. در باره معناى «الناس» اين قول از ابن عباس و ضحاك و سدى است. برخى هم گفته اند چون قوام دين به وجود پيامبر بود، از اينرو حسد آنها به او مانند حسدشان

نسبت به همه مردم بود.

2- مقصود پيامبر و آلش مى باشد. چنان كه از امام باقر منقول است و مراد از فضل، نبوت پيامبر و امامت آل اوست، در تفسير عياشى به اسناد خود از ابو الصباح كنانى نقل كرده است كه امام صادق به او فرمود: «ما قومى هستيم كه خداوند اطاعت ما را واجب كرده است. انفال و برگزيده مال براى ماست. مائيم راسخان در علم و مائيم محسودانى كه خداوند در باره ايشان فرموده است: «أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ ...»

فرمود: منظور از كتاب، نبوت و از حكمت، فهم و قضاوت و از ملك عظيم. وجوب اطاعت است!! 3- مقصود پيامبر و اصحابش مى باشد زيرا در جمله: «هؤُلاءِ أَهْدى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا» منظور آنان بودند و منظور از فضل، نعمت است: اين وجه از ابو على جبايى است.

4- مقصود عرب است. يعنى عرب حسد مى خورند كه پيامبر از ايشان است.

اين وجه از حسن و قتاده و ابن جريج است. برخى گفته اند: مقصود از كتاب تورات و انجيل و زبور و از حكمت، علمى است كه بآنان داده شده بود.

وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً: مجاهد و حسن گويند: يعنى به آنها نبوت داديم. ابن عباس گويد: ملك عظيم يعنى ملك سليمان. سدى گويد: منظور زنانى است كه به داود و سليمان داده شده بود و برخى گفته اند: منظور جمع ميان سياست دنيا و دين است. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 192

فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ: در اين باره دو قول است: 1- دسته اى از اهل كتاب بمحمد ص ايمان آوردند و دسته اى از او اعراض كردند و به او ايمان نياوردند. اين قول

از مجاهد و زجاج و جبايى است و مناسبت اين جمله با جمله سابق به اين است كه آنها با اينكه حسد مى بردند و كارهايى زشت مى كردند، بعضى از آنان به او ايمان آوردند. 2- مقصود اين است كه از امت ابراهيم، كسانى بودند كه به او ايمان آوردند و كسانى بودند كه از او اعراض كردند، چنان كه شما نيز در باره محمد (ص) چنين كرديد و اين كار شما، امر او را كوچك نكرد، چنان كه كار آنان نيز امر ابراهيم را كوچك نكرد.

وَ كَفى بِجَهَنَّمَ سَعِيراً: براى اين مردم اعراض كننده، عذاب جهنم كه داراى آتشى بر افروخته است كفايت مى كند. مقصود اين است كه اگر در دنيا پاره اى از عذابها از آنها دفع شده است، در آخرت عذاب جهنم براى ايشان مهياست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 193

اين است كه خداوند پوستهاى ديگرى غير از پوستى كه سوخته است بر اندام آنان مى پوشاند. مختار على بن عيسى نيز همين است.

برخى گفته اند: اين پوست جديد گناهى ندارد، پس چرا سوخته شود؟! پاسخ اين است كه عذاب، براى شخص است و پوستها و اعضا مورد ملاحظه و اعتبار نيستند. على بن عيسى گويد: پوستى كه بر بدن پوشانده مى شود نه خود آن است كه عذاب مى بيند و نه قسمتى از آن. پوست واسطه اى است كه بوسيله آن به شخصى كه سزاوار عذاب است، شكنجه داده مى شود.

2- زجاج و بلخى و ابو على جبايى گويند: منظور اين است كه خداوند متعال، همان پوست سوخته را بحالت اول برمى گرداند مثلا هر گاه شخصى كه تغيير صورت داده است ببينيد، مى گوييد: تو بغير اين صورت، پيش من آمدى. در حالى كه او همان است فقط تغيير صورت، داده است يا اينكه هر گاه انگشترى شكسته اى از نو ساخته شود، مى گويند: اين غير از آن است اگر چه اصل هر دو يكى است بنا بر اين پوست اول با پوست دوم يكى است، تنها تغيير هيأت در آنها پيدا شده، چه اولى سوخته بود و دومى نسوخته است.

3- منظور از پوستهاى ايشان «سرابيل» يعنى پيراهن هايى است كه در جهنم بر تن آنها پوشيده مى شود كه قرآن كريم گويد: «سَرابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ» سوره ابراهيم 50 يعنى پيراهنشان از قير است) علت اينكه به جامه ها، پوست گفته شده اين است كه ميان پوست و پيراهن، مجاورت و نزديكى است. البته اين قول، مستلزم ترك ظاهر آيه است بدون اينكه دليلى داشته باشد.

آن اشكالى كه بر قول اول وارد مى شد كه

چرا پوستى كه گنهكار نيست، عذاب مى شود، بر دو قول اخير وارد نيست. كسانى كه انسان را غير از اعضاى تن كه بچشم مشاهده مى شوند، مى دانند و معتقدند كه آنچه عذاب مى بيند همان حقيقت انسان است نه اعضاى بدن، از اين گونه اشكالات، آسوده اند.

لِيَذُوقُوا الْعَذابَ: تا عذاب را بچشند و الم آن را ادراك كنند. ذكر اين جمله

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 196

باين منظور است كه آنها در همه حالات، عذاب را احساس مى كنند و هر زمانى عذابى تازه مى چشند نه مثل كسانى كه بر اثر مرور زمان، بدرد عادت مى كنند و رنج آن برايشان، خفيف مى شود.

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَزِيزاً: خداوند، مقامش منيع است و نيازى ندارد كه در برابر ديگرى از خود دفاع يا ممانعت كند. و بقولى: يعنى او قادر است و مانعى از تحقق بخشيدن و وعد و وعيدهاى خود در برابرش نيست.

حَكِيماً: در تدبير و تقدير خود و عذاب مردم گنهكار، حكيم است. كلبى از حسن نقل مى كند كه وى مى گفت: بما رسيده است كه پوست ايشان روزى هفتاد هزار بار سوخته مى شود.

وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ: آنان كه بهر چه بايد و شايد، ايمان آورده اند و طاعات صالح و خالص، انجام داده اند.

سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ: بزودى آنان را داخل باغهايى مى سازيم كه از زير قصرها و درختانشان، آب جارى است.

خالِدِينَ فِيها أَبَداً لَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ: در آن بهشت ها جاودانى هستند و براى آنها همسرانى است كه از خون حيض و نفاس و هر گونه عيب و آلودگى و اخلاق زشت و طبيعت نادرست پاكند، كارى نمى كنند كه شوهران خود را ناراحت

كنند و در آنها ايجاد تنفر نمايند.

وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِيلًا: آنها را داخل سايه اى مى كنيم كه گرما و سرما ندارد و مثل سايه دنيا نيست. برخى گفته اند: يعنى سايه هميشگى نه مثل سايه دنيا كه با برآمدن خورشيد، زايل مى شود و برخى گفته اند: يعنى سايه اى پايدار و قوى. چنان كه در موقع مبالغه، شيئى را به مثل لفظ آن وصف مى كنند و مى گويند: «يوم ايوم و ليل اليل و داهية دهياء» در اولى براى روز و در دومى براى شب و در سومى براى داهيه با الفاظى مثل خودشان مبالغه و تاكيد آورده شده است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 197

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها ... سپس مى فرمايد: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ... (سوره نساء 59 اى مردم مؤمن خداوند و پيامبر و صاحبان امر خويش را اطاعت كنيد. البته اين قول، داخل در قول اول است زيرا از جمله امانتهاى الهى ائمه بزرگوار هستند. لذا امام باقر ع فرمود: اداى نماز و زكات و روزه و حج، امانت است و از جمله امانتها دستورى است كه بواليان امر در باره تقسيم صدقات و غنائم و امور ديگرى كه حق رعيت بدانها تعلق مى گيرد، داده شده است. بقدرى خداوند امر اطاعت را بزرگ شمرده كه فرموده است: «يَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْيُنِ» (سوره غافر 19 يعنى او خيانت چشم ها را مى داند) و فرموده است: «لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ» (سوره انفال 27 يعنى بخدا و پيامبر خيانت مكنيد) و نيز فرموده است: «وَ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ» (سوره آل عمران 75 يعنى برخى از اهل كتاب كسانى هستند كه اگر كيسه زرى را بامانت به ايشان بسپاريد به شما پس مى دهند).

3- به پيامبر دستور مى دهد كه كليد كعبه را كه در روز فتح مكه از عثمان بن طلحه گرفته بود، به او پس دهد زيرا پيامبر قصد داشت كليد را به عباس بدهد كه هم پرده دارى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 200

كعبه و هم سقايت حاجيان را بر عهده داشته باشد. اين قول از ابن جريج است. لكن اگر چه اين قول هم صحيح و روايتى كه در باره آن هست. درست است، لكن دو قول

اول مورد اعتمادند. چه بمقتضاى دليل هر گاه امرى در موردى خاص صادر شد، نبايد آن امر را بآن مورد اختصاص داد، بلكه بايد بعموم آن عمل كرد.

وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ: به زمامداران امر مى كند كه در ميان مردم به عدالت حكم كنند. نظير آن، اين آيه است: «يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ» (سوره ص 26 اى داود، ما ترا در زمين خليفه و زمامدار كرده ايم پس در ميان مردم به حق حكم كن). روايت شده است كه پيامبر گرامى به على فرمود: «ميان دو طرف دعوا، در نگاه كردن و سخن گفتن مساوات برقرار كن» «1» و نقل شده است كه: دو بچه خط خود را پيش امام حسن ع بردند و از وى خواستند كه بگويد كداميك از خطها بهتر است. على ع كه آنها را مى ديد، فرمود:

«پسرم در باره حكم خود دقت كن، كه خداوند در روز قيامت، از همين حكم نيز از تو سؤال خواهد كرد» «2» إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ: موعظه خداوند در باره رد امانت و نهى از خيانت و حكم بعدالت، بحال شما خوب است. معناى موعظه، امر به معروف و نهى از منكر است.

برخى گفته اند: موعظه، امر به نيكى و نهى از بدى است.

إِنَّ اللَّهَ كانَ سَمِيعاً بَصِيراً: خداوند به همه شنيدنيها و ديدنيها شنوا و بيناست. برخى گفته اند: يعنى بگفتار و كردار شما عالم است. آوردن «كان» به اين منظور است كه بگويد: خداوند از ازل شنوا و بينا بوده است.

__________________________________________________

(1)-

سو بين الخصمين فى لحظك و لفظك

(2)- يا بنى، انظر كيف تحكم

فان هذا حكم و اللَّه سائلك عنه يوم القيامه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 201

او رسول خداست همان پى بردن به رسالت اوست و پى بردن به رسالت او جز بعد از شناسايى خدا، ممكن نيست نه اينكه پى بردن به رسالت او عين خدا شناسى است. همانطورى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 202

كه اطاعت پيامبر در حياتش واجب است، پس از مرگش نيز واجب است زيرا پيروى از شريعت او پس از مرگش بر همه مردم مكلف، لازم است. بديهى است كه او همه جهانيان را بدين خود تا روز قيامت، دعوت كرد و رسالت او جهانى و همگانى است.

وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ: در اين باره مفسران دو نظر دارند: 1- ابو هريره و ابن عباس بنا بيكى از دو روايت ميمون و ابن مهران و سدى گويند: منظور هر امير و زمامدارى است مختار جبايى و بلخى و طبرى نيز همين است.

2- جابر بن عبد اللَّه و ابن عباس بنا به روايت ديگر و مجاهد و حسن و عطا و جماعتى گويند: منظور علما است. برخى از آنها گفته اند: زيرا علما هستند كه در احكام و در موقع نزاع و اختلاف بايد بآنها رجوع كرد نه زمامداران. اين دو قول از عامه است.

لكن اصحاب ما از امام باقر و امام صادق (ع) روايت كرده اند كه: منظور از «اولى الامر» ائمه اهل بيت است كه خداوند طاعت ايشان را بطور مطلق واجب ساخته است همانطورى كه طاعت خدا و پيامبر را واجب گردانيده است. اطاعت مطلق شخص يا اشخاص در صورتى واجب مى شود كه معصوم باشند و ظاهر و باطن ايشان يكى باشد و از اشتباه و امر به كار زشت، مصون باشند. بديهى

است كه علما و زمامداران چنين صفاتى ندارند و خداوند برتر از اين است كه مردم را به اطاعت بدون قيد و شرط افرادى امر كند كه مرتكب معصيت مى شوند يا ميان گفتار و كردارشان اختلاف است. شاهد اين مطلب اين است كه خداوند اطاعت او «اولى الامر» را در رديف اطاعت از پيامبر و خدا قرار داده است و اين خود نشان مى دهد كه «اولى الامر» از همه مردم بالاترند و پيامبر از ايشان برتر و خدا از همگى برتر است. بديهى است كه تنها ائمه بعدى از آل پيغمبر چنين مزيتى دارند نه ديگران. آنان كسانى هستند كه امامت و عصمت ايشان به ثبوت رسيده و تمام مسلمين بر بلندى رتبه و عدالت ايشان اتفاق دارند، فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ: اگر در باره چيزى از امور دين، اختلاف كرديد بكتاب خدا و سنت پيامبر رد كنيد اين معنى از مجاهد و قتاده و سدى است. ما مى گوييم: اين اختلاف را به امامانى رد مى كنيم كه پس از وفات پيامبر بجاى او هستند و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 203

مثل اين است كه در حيات پيامبر به خود او رد كرده باشيم زيرا آنان حافظ شريعت و خلفاى پيامبر در ميان امت هستند و پس از پيامبر بمنزله خود او هستند. سپس خداوند اين مطلب را تاكيد كرد و فرمود:

إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ: بدينترتيب رد اختلافات را بخدا و پيامبر از علائم ايمان بخدا و روز واپسين مى شمارد.

ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلًا: طاعت خداوند و طاعت پيامبر و اولو العزم و رد

اختلافات بخدا و پيامبر براى شما از لحاظ عاقبت است پس تاويل بمعناى مآل امر و سرانجام كار است. مجاهد گويد: يعنى پاداشش نيكوتر است. بقولى يعنى. در دنيا براى شما بهتر و عاقبت آن در آخرت نيكوتر است. زجاج گويد: يعنى رد اختلاف بخدا و پيامبر، براى شما بهتر از اين است كه خود در صدد حل آن برآييد و آن را به اصل از كتاب خدا و سنت پيامبر برنگردانيد و همين نظر قوى تر است، زيرا بازگرداندن اختلاف به خدا و رسول و جانشينانش حتماً بهتر از اين است كه خود بدون دليلى بفكر خود اعتماد جويند.

برخى استدلال كرده اند كه: «فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْ ءٍ فَرُدُّوهُ ...» دليل اين است كه: اجماع امت، حجت است. زيرا در صورتى رد بر كتاب و سنت واجب است كه اختلاف و تنازعى وجود داشته باشد و اگر اختلاف و تنازعى نباشد، رد بر كتاب و سنت واجب نيست و اين غير از حجيت اجماع معناى ديگرى ندارد.

لكن اين استدلال در صورتى صحيح است كه در ميان امت، فردى معصوم باشد كه شريعت را حفظ كند. و اگر چنين فردى در ميان مردم نباشد، اجماع مردم كه ممكن است هر امرى باطل باشد، چه فايده اى دارد؟! زيرا ارتباط داشتن حكم به شرطى يا صفتى، دليل اين نيست كه در غير مورد شرط و صفت، حكم بر خلاف آن باشد و اين مطلب مورد قبول اكثر علماست. بنا بر اين چگونه مى توان بر اين دليل اعتماد جست. علاوه بر اين اجماع امت اسلام بر چيزى ممكن است كه مطابق كتاب و سنت باشد پس چگونه مى گويند: هر گاه امت

بر امرى اجماع كرد واجب نيست كه رد بكتاب و سنت كند، در حالى كه رد كرده است؟!

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 204

گاه تير اول يا دوم بيرون مى آمد، تكليف روشن بود و هر گاه تير سوم بيرون مى آمد، دوباره فال را از سر مى گرفتند.

يكى ديگر از كارهاى آنها اين بود كه: ده نفر شترى را كشته، ده قسمت مى كردند و تيرهاى ده گانه، كه بر روى برخى هيچ نوشته نشده بود و بر روى برخى يك يا دو يا سه سهم يا ... نوشته شده بود، در كيسه اى مى ريختند و تيرها را بنام اشخاص بيرون مى آوردند هر گاه روى تيرى هيچ نوشته

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 207

اصحاب ما از امام باقر ع و امام صادق ع روايت كرده اند كه: منظور هر حاكم بغير حقى است كه مردم به آنها رجوع مى كنند.

وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ: آنها مامورند كه به طاغوت، كفر بورزند چه بآنها گفته شده است: «فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لَا انْفِصامَ لَها» (سوره بقره آيه 256 يعنى كسى كه به طاغوت كفر بورزد و بخدا ايمان آورد، بريسمان محكم چنگ زده است كه پاره شدنى نيست) وَ يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلالًا بَعِيداً: شيطان بوسيله آرايشگريهاى خود مى خواهد آنها را از راه حق گمراه گرداند.

در اينجا گمراهى آنان را به شيطان نسبت داده است پس معلوم مى شود كه خداوند در وجود ايشان، ضلالت را خلق نكرده است و سخن پيروان مسلك جبر كه خداوند را عامل گمراهى مردم مى دانند باطل است و اگر ضلالت را خدا خلق كرده بود، اضلال ايشان را بخود نسبت مى داد.

وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلى ما أَنْزَلَ اللَّهُ: هر گاه به منافقين گفته شود: بسوى احكام قرآن بشتابيد.

وَ إِلَى

الرَّسُولِ: و بسوى احكام پيامبر بياييد:

رَأَيْتَ الْمُنافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُوداً: منافقين را مى بينى كه از تو اعراض مى كنند و به ديگرى روى مى آورند.

__________________________________________________

(نشده بود، ثلث قيمت شتر را از كسى كه تير را بنامش بيرون آورده بودند، مى گرفتند.

بدينترتيب، آنان هر گونه مشكلى داشتند، قضاوت آن را اينگونه فالگيريها و بخت آزماييها محول مى كردند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 208

اين است كه آنچه موافق حق است بدست آوريم.

برخى گفته اند منظور عبد اللَّه بن ابى و مصيبت همان خوارى است كه دامنگير وى شد.

چه او در موقع بازگشت از جنگ بنى المصطلق كه همان غزوه مريسيع است مطالبى گفته بود كه با نازل شدن سوره منافقين ناچار شد زبان به عذرخواهى و ندامت بگشايد.

اين موضوع در سوره منافقين خواهد آمد. يا اينكه منظور مصيبت مرگ است زيرا او براى استغفار با حالت تضرع و زارى نزد پيامبر آمد و از او جامه خواست كه تا بدان وسيله خود را از آتش جهنم حفظ كند. بنا بر اين معناى آيه اين است كه ما از گفتگوى دو گروه مخالف، در جنگ بنى المصطلق، نظرمان نيكى و ايجاد سازش بود. اين قول از حسين بن على مغربى است.

البته اين معنى از حسن است.

ابو على جبايى گويد: از قبول عذر آنها اعراض كن و آنها را پند بده و از سختى هايى كه در صورت تكرار آن عمل دامنگيرشان مى شود، آنها را بترسان.

جمله اخير دلالت دارد بر اينكه: بلاغت، فضيلتى است و خداوند تشويق مى كند كه پيامبر بر بلاغت اعتماد جويد. زيرا بلاغت يكى از اقسام حكمت است و معنى را بنحوى شايسته و موجز به ديگران مى رساند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 212

مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» (سوره بقره 102) يعنى آنها بكسى ضرر نمى رسانند جز به اينكه خداوند جلو آنها را بازگذارد 3- امر مثل آيه مورد بحث.

وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ: هنگامى كه نفس خود را با انجام معصيت و فراهم كردن اسباب عقوبت و عذاب. ضرر رسانيدند و خود را از ثواب كار نيكو محروم كردند يا بقولى بوسيله كفر و نفاق در باره خود ستم كردند.

جاءُوكَ: اگر بعنوان توبه پيش تو مى آمدند.

فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ: و خدا را بخاطر گناهانشان استغفار مى كردند و دست از كردار گذشته خود مى كشيدند.

وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ: و پيامبر براى ايشان استغفار مى كرد. در اينجا بنا بر عادت مرسوم عرب، از خطاب به غيبت متوجه مى شود.

لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيماً: اين جمله را دو جور ممكن است معنى كرد: 1- مغفرت خداوند را نسبت بگناهان خود و رحمت او را مى يافتند.

2- به توبه پذيرى و رحم خداوند، عالم مى شدند. كلمه و جدان بمعنى علم و بمعنى ادراك مى آيد، لكن خداوند ادراك شدنى نيست، بنا بر اين كلمه را نبايد به معناى ادراك كه ظاهر آن است حمل كرد.

اين آيه، با تاكيد هر چه بيشتر، بطلان قول جبريان را ثابت مى كند. چه آنها مى گويند: اراده خداوند اين است كه گروهى از مردم امر پيامبران را اطاعت كنند و گروهى امرشان را مخالفت كنند. حال آنكه خداوند مى فرمايد: «ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطاعَ» يعنى پيامبرى نفرستاديم جز براى اينكه از او اطاعت شود.

حسن در باره اين آيه مى گويد: دوازده تن از منافقان، با يكديگر قرار گذاشتند كه حيله اى نسبت به پيامبر بكار برند و به او آسيبى رسانند. از اينرو جبرئيل

نازل شد و به او خبر داد. پيامبر فرمود. گروهى كه داخل شده اند. مى خواهند كارى كنند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 215

كه موفق نخواهند شد، بنا بر اين بايد برخيزند و استغفار كنند تا من هم پيش خدا آنها را شفاعت كنم. چند بار اين مطلب را تكرار كرد ولى هيچيك بلند نشدند.

آن گاه يكى يكى آنها را بنام صدا كرد و گفت برخيزيد. همه برخاستند و اعتراف كردند كه سوء قصد داشته اند و خواهش كردند كه پيامبر شفاعت كند تا توبه آنها پذيرفته شود. فرمود: برويد، من در آغاز، با طيب خاطر براى شفاعت شما آماده بودم و خداوند هم سريعتر اجابت مى كرد. آنها از پيش پيامبر رفتند.

اين آيه دلالت دارد بر اينكه شخصى كه مرتكب گناه كبيره شده، بايد استغفار كند زيرا خداوند توبه او را مى پذيرد و نيز دلالت دارد بر اينكه مجرد استغفار كافى نيست، بلكه بايد اصرار و تصميمى براى تكرار معصيت نداشته باشد. زيرا پيامبر براى آن گروه بدون اينكه آنان توبه كنند، استغفار نمى كرد. پس سزاوار است كه انسان توبه كند و نادم شود و تصميم بگيرد كه هرگز آن گناه را تكرار نكند، آن گاه در پيشگاه خداوند، استغفار كند تا توبه اش را بپذيرد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 216

و برخى گفته اند: گناه.

گذشتند. مقداد پرسيد: بنفع كداميك از شما حكم شد. ابو بلتعه گفت:

«بنفع پسر عمويش حكم كرد» و اين سخن را با دهن كجى ادا كرد. مردى يهودى كه با مقداد بود، متوجه شد. گفت: خداوند اينها را بكشد، باور دارند كه او پيامبر خداست آن گاه در حكمى كه صادر مى كند او را متهم مى كنند. بخدا قسم، ما در زندگى موسى يك بار معصيت كرديم. او ما را دعوت به توبه كرد و دستور داد كه خودمان را بكشيم در راه اطاعت امر خدا هفتاد هزار نفر از افراد خودمان را كشتيم تا خدا از ما راضى شد.

ثابت بن قيس شماس گفت: سوگند بخدا، كه راست مى گويم. اگر محمد ص امر كند كه خودم را بكشم، مى كشم.

بهمين مناسبت، آيه در باره حاطب بن ابى بلتعه و دهن كجى وى نازل گرديد.

شعبى گويد: آيه در باره بشر كه مردى منافق بود و مرد يهودى كه نزاع خود را پيش عمرو برده بودند، نازل گرديده است در باره اين دو، قبلا بحث شد.

ميان آنها واقع مى شود و احكامى كه بر آنها مشتبه مى شود ترا «حكم و داور» قرار دهند.

ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ: آن گاه در دل خود در باره حكم تو شكى نداشته باشند، اين معنى از مجاهد است: ضحاك مى گويد: يعنى با انكار حكم تو خود را بگناه نيفكنند. ابو على جبايى گويد: يعنى پيش خود بسبب شك يا مخالفت، دلتنگى نداشته باشند. اين قول پسنديده است.

وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً: در برابر حكم تو با اعتقاد و خضوع، رام و تسليم باشند. از امام صادق (ع) روايت شده است كه: اگر مردمى خداى را عبادت كنند و نماز بپاى دارند و زكات بدهند و ماه رمضان را روزه گيرند و حج كنند، سپس در باره كارى كه پيامبر انجام داده است، بگويند: نبايد چنين مى كرد، اين كار خلاف است. يا اينكه نسبت بكار او پيش خود احساس دلتنگى كنند، مشرك خواهند بود. سپس اين آيه را تلاوت كرد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 219

كه مضموم العين است مى باشند و همزه متصل به فعل است و نمى توان حرف منفصل را به منزله حرف متصل قرار داد.

در مورد «الا قليل» بهتر رفع است تا بدل او واو «فعلوا» باشد، مثل اينكه گفته است: «ما فعله الا قليل» و كسى كه نصب داده است، نفى را بمنزله ايجاب قرار داده است چه جمله منفى و چه جمله مثبت هر دو كلام تام هستند، پس همانطورى كه مستثنى ما در جمله مثبت، منصوب مى شود، در جمله منفى نيز منصوب مى شود.

(شرط و قسم) مى آيد براى ابتدا نيز مى آيد. با اين فرق، كه لام ابتدا فقط بر سر مبتدا يا خبر «ان» در مى آيد. مثل، «علمت ان زيداً ليقوم» كه در اينجا بر سر خبر «ان» كه فعل مضارع است درآمده و فعل مضارع شبيه اسم است صراطاً: مفعول دوم براى هدينا

بصيرت، قرار داده شده است زيرا كسى كه در كار دينش بصيرت داشته باشد، در دينش ثابت قدم تر و در اعتقادش قويتر و هميشگى تر از آنانى است كه در باره دين بصيرتى نداشته باشند. بقولى معنايش اين است كه: اگر آنها موعظه خدا و رسولش را در امور دين و دنيا قبول كنند. ثبات آنها به حق بيشتر و از گمراهى و اشتباه دورتر خواهند بود. چنان كه خداوند مى فرمايد:

«وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً» (سوره محمد 17 يعنى آنان كه هدايت پذير باشند، خداوند بر هدايتشان مى افزايد) برخى هم گفته اند: معناى آن اين است كه: نفع آنها از حق بيشتر است زيرا دوام دارد و هيچگاه باطل نمى شود و سرانجام به پاداش آخرت، اتصال پيدا مى كند، در حالى كه نفعى كه آنها از باطل مى گيرند، دوام ندارد و سرانجام بكيفر آخرت، متصل مى شود.

بلخى گويد: معناى آيه اين است كه اگر كشتن و خارج شدن از ديار، بر آنها واجب مى شد انجام نمى دادند. اكنون كه اين كارها بر آنها واجب نشده است، كارهاى آسانى كه بآنها دستور داده شده، انجام دهند كه براى آنها بهتر و در راه ثبات ايمان محكمتر است. در دعا آمده است كه: «اللَّهم ثبتنا على دينك» يعنى بما چيزى لطف كن كه با آن بر دينت استوار بمانيم.

وَ إِذاً لَآتَيْناهُمْ مِنْ لَدُنَّا أَجْراً عَظِيماً: اين جمله متصل به قبل است. يعنى: اگر آنها چنين مى كردند، از جانب خود به آنها اجرى عظيم مى داديم كه احدى بكنه آن پى نبرد و پايان و حد اعلاى آن را درك نكند. كلمه: «مِنْ لَدُنَّا» براى افاده اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن،

ج 5، ص: 223

معنى است كه جز خداوند كسى بر دادن چنين اجرى قادر نيست و اين كار بخداوند اختصاص دارد. چه ممكن است پاداش بدست بنده اى از بندگان خدا به ايشان برسد لكن هر گاه ثواب بوسيله خود خداوند به بنده برسد، براى او ارزنده تر و بهتر خواهد بود.

وَ لَهَدَيْناهُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً، و آنها را براه راست استوار مى داريم. برخى گفته اند: يعنى نسبت به آنها الطاف و عناياتى مى كنيم كه بتوانند بر اطاعت، استوار بمانند و از استقامت برخوردار گردند و تقدير آن «و وفقناهم للثبات على الصراط المستقيم» است و برخى گفته اند: منظور اين است كه در آخرت نيز آنان را به راه بهشت، هدايت مى كنيم. اين قول از ابو على جبايى است. وى گويد: جايز نيست كه در اينجا مقصود از هدايت، ارشاد به دين باشد. زيرا پاداشى است كه خداوند به بنده مؤمن و مطيع وعده داده است و انسان وقتى مؤمن و مطيع خواهد بود، كه هدايت يافته باشد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 224

نگويد.

صالح: كسى كه در راه حسن عمل استقامت داشته باشد.

رفيق: همدم و همراه و مصاحب. اين كلمه از «رفق در عمل» يعنى مدارايى است. مرافقت نيز از همين اصل است. مرفق بمعناى آرنج دست و وجه تسميه آن اين است كه بوسيله آن دست انسان بهتر در اختيار انسان قرار مى گيرد و نيكوتر مصاحبت و رفاقت مى كند.

خداوند متعال مى فرمايد: «وَ يُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرفَقاً» (سوره كهف 16

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 226

يعنى براى شما آن رفق و مدارايى فراهم مى كند كه امور شما اصلاح شود).

فضل: در اصل لغت بمعناى زيادى مقدار است كه در نفع و فايده نيز استعمال مى شود. همه كارهاى خداوند، فضل و تفضل و افضال است زيرا كمتر از مقدار استحقاق و مقدار كار انسان نيست، بلكه بمراتب افزونتر است و برابرى نمى كند.

سوارى و معناى آيه اين مى شود: نيكو هستند هر يك از آنها در حالى كه مرافق هستند.

ديدن پيامبران و صديقان و زيارت و در حضور آنان بودن. لذت مى برند. پس نبايد توهم شود كه چون پيامبران و صديقان در اعلى عليين هستند، ديده نمى شوند. در باره معناى صديق گفته شده: او كسى است كه تصديق كننده امر خدا و پيامبران باشد و شكى در دل نداشته باشد. مؤيد آن اين آيه است: «وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ» (سوره حديد 19 يعنى آنان كه بخدا و رسولش ايمان آورده اند، صديق هستند) وَ الشُّهَداءِ: و كسانى كه در جهاد كشته شده اند. وجه تسميه شهيد اين است كه:

او از روى اخلاص به شهادت حق قيام كرده و با اقرار بحق در راه آن دعوت كرده، تا كشته شده است. جبايى گويد: بخاطر اين است كه در روز قيامت، گواه بر مردم خواهد بود. خداوند آنها را بخاطر فضيلت و شرافتشان به شهادت مى خواند، بنا بر اين آنها عادلان عالم آخرتند. شيخ ابو جعفر گويد: بنا بر مذهب او اين مطلب صحيح نيست زيرا به نظر او تنها كسى به بهشت مى رود كه عادل باشد و خداوند كسى را كه اطاعتش كند وعده داده است كه با اين گروه محشور گرداند و اينها بايد دو دسته باشند و گرنه معنى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 228

اين است كه آنان با خود خواهند بود.

وَ الصَّالِحِينَ: مؤمنان صالحى كه درجه آنها پايينتر از پيامبران و صديقان و شهيدان است. صالح، انجام دهنده كار شايسته و كسى است كه حالش صلاحيت يافته و راهش استقامت پيدا كرده است. مصلح، كسى است كه خود و عمل خود را اصلاح كند.

وَ حَسُنَ

أُولئِكَ رَفِيقاً: پيامبران و صديقان رفيق آنها هستند و چه خوب رفقايى هستند. ابو بصير روايت كرده است كه امام صادق (ع) بوى فرمود: خداوند در قرآن شما را ياد كرده است. سپس اين آيه را تلاوت كرد و فرمود: نبى، پيامبر و صديقان و شهيدان ما و صالحان شماييد پس اهل اصلاح باشيد همانطورى كه خدا شما را صالح ناميده است.

ذلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ: بودن با پيامبران و صديقان، تفضل خداوند نسبت به آنانى است كه او را اطاعت كنند.

وَ كَفى بِاللَّهِ عَلِيماً: خداوند به حال مردم عاصى و مطيع و منافق و مخلص و آنهايى كه براى رفاقت پيامبران و صديقان و ... شايستگى دارند و آنهايى كه شايستگى ندارند عالم است، زيرا او به خيانت چشمها نيز علم دارد.

برخى گفته اند: يعنى براى تو علم بكيفيت پاداش مردم مطيع و بهره مند شدن آنان كافى است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 229

لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً (72) وَ لَئِنْ أَصابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً (73) فَلْيُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ يُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيُقْتَلْ أَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً (74)

«1»

42).

رفع «فافوز» بنا بر تمنى فوز و رستگارى است مثل اينكه گفته شده است:

«يا ليتنى افوز» و اگر جواب باشد. منصوب مى شود.

اللَّهِ: و اگر فتح كنيد يا غنيمتى بدست آوريد.

لَيَقُولَنَّ: از روى حسرت گويد: كاش با ايشان بودم.

كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ: اين جمله، معترضه است كه ميان «ليقولن» و مفعول آن «يا لَيْتَنِي ...» فاصله شده و در حقيقت ارتباط به سابق دارد و منظور اين است كه مى گويد: «خداوند بمن لطف كرد كه با ايشان نبودم گويى ميان شما و او مودتى نبوده است» يعنى شما را در جنگ با دشمن يارى نمى كند و پيمانهايى كه ميان شما هست، زير پا مى گذارد. اين نظر از ابو على جبايى است.

برخى گفته اند: اين جمله معترضه در حقيقت به جمله:

«يا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً» بستگى دارد يعنى: كاش با ايشان بودم و از غنيمت بهره اى مى بردم، گويا ميان شما و او مودتى نيست و آرزوى حضور در ميدان جنگ، براى كمك و يارى شما نيست، بلكه بمنظور منافع شخصى است.

برخى گفته اند: در اين كلام تقديم و تاخيرى وجود ندارد و همه اجزاى آن در جاى خود ذكر شده اند و مقصود اين است: اگر نفعى بشما برسد. اين شخص متخلف مثل كسى كه ميان شما و او مودتى نيست، سخن مى گويد، گويا با شما پيمان ايمان ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 235

نبسته و نسبت بشما اظهار دوستى نكرده است. آرزو مى كند كه از غنيمت جنگى استفاده كند بدون اينكه در جنگ حضور يافته باشد و اين، سخن مؤمنان مخلص نيست بنا- بر اين در صورت پيروزى سپاه اسلام از تخلف خود پشيمان گشته، آرزو مى كند كه با آنها حركت مى كردند و از غنيمتها استفاده مى كردند و اين نشان دوستى

نيست. بنا بر اين معنى، جمله «كَأَنْ لَمْ تَكُنْ» در محل نصب و حال است، ابو على جبايى گويد: اين جمله، حكايت از منافقان است كه كسانى را كه از جنگ بازداشته بودند، مخاطب ساخته، مى گفتند: مثل اينكه ميان شما و محمد (ص) دوستى نبود كه با او بجنگ رويد و از غنيمتها استفاده كنيد. مقصودشان اين بود كه آنها را با پيامبر دشمن سازند. از اينرو تخلف كننده از جنگ، مى گفت: كاش در جنگ همراه آنها بودم و با به دست آوردن غنيمت، رستگارى نصيبم مى شد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 236

لَنا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيراً (75) الَّذِينَ آمَنُوا يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِياءَ الشَّيْطانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعِيفاً (76)

ستمكارند، آسان گردان. چنان كه از ابن عباس و حسن و سدى و ... است.

منظور از ستمكارى اهل مكه، اين است كه آنان مردم مؤمن را در راه دين دچار فتنه و گرفتارى كردند و آنها را از هجرت مانع شدند.

وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا: مى گفتند: به الطاف بيكران خويش از جانب خودت سرورى بفرست كه ما را كفايت كند و از دست ستمكاران خلاص گرداند.

وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيراً: كسى كه ما را در برابر ستمكاران يارى كند، براى ما بفرست.

سرانجام دعاى ايشان مستجاب شد. پس از فتح مكه، خداوند پيامبر گرامى خود را سرور ايشان گردانيد و او «عتاب بن اسيد» را آستاندار مكه ساخت و او ايشان را يارى كرد و حق ضعيف را از زورمندان گرفت و از بركت فريادرسى خداوند از آنهايى كه قبلا به آنها ظلم مى كردند، عزيزتر شدند.

اين آيه، ارزش دعا را روشن مى كند و گفته كسانى را كه مى گويند: انسان از دعا فايده اى نمى گيرد، باطل مى سازد، زيرا از يك طرف خداوند دعاى ايشان را حكايت مى كند و از طرف ديگر استجابت دعاى ايشان را. و اگر دعا اثرى نداشت، ذكر آن در اينجا بى فايده بود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 241

خَشْيَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِيلاً (77)

«1»

است ذكر كرده ايم.

وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتالَ: و گفتند: پروردگارا چرا جنگ را بر ما واجب ساختى. حسن مى گويد: اين جمله را بخاطر كراهتى كه از امر خدا داشتند، نگفتند بلكه بواسطه ترسى كه بر آنها مستولى شده بود، گفتند و اين طبيعى بشر است. ممكن است اين جمله در حقيقت، سؤالى براى فهميدن باشد نه براى انكار كردن و سؤالشان بخاطر اين بود كه به دنيا دل بسته بودند و نعمتهاى آنها را ترجيح مى دادند. در هر صورت، اگر اين مطلب را نمى گفتند، بهتر بود.

لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ. چرا ما را مهلت ندادى كه به مرگ خويش جان بدهيم و طعمه شمشير دشمنان نشويم؟! سپس خداوند اعلام مى كند كه دنيا با همه منافع و زرق و برقى كه دارد، در برابر آخرت اندك است و مى فرمايد.

قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ. اى محمد، به اينان بگو. منافع دنيا كه مورد تمتع انسان است، باقى نمى ماند.

وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِيلًا. و آخرت براى اهل تقوى بهتر است.

ابن عباس گويد. «فتيل» چركى است كه انسان ميان انگشتان فتيله كند و بدور اندازد يعنى شما به اندازه اين مقدار ناچيز هم ظلم نمى بينيد تا چه رسد به بيشتر از آن! برخى گفته اند. «فتيل» آن رشته اى است كه در شكاف هسته قرار دارد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 246

أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَ أَرْسَلْناكَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً (79)

«1»

گويند از جانب خداوند است.

در باره كسانى كه اين گفتار از ايشان، نقل شده، اختلاف است:

1- زجاج و فراء گويند: آنها يهود بوده اند كه مى گفتند: از روزى كه اين مرد بشهر ما وارد شد، مزرعه ها و ميوه هاى ما دچار نقص شده اند. پس مقصود اينست كه اگر به فراوانى نعمت، برسند مى گويند: از جانب خداست و اگر دچار قحطى و خشكسالى شوند، مى گويند: از شومى محمد (ص) است چنانچه در باره قوم موسى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 249

است كه «وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسى وَ مَنْ مَعَهُ.» (سوره اعراف 131 يعنى اگر چيز ناگوارى بآنها مى رسيد. موسى و همراهانش را به فال بد مى گرفتند) بلخى و جبايى هم اين مطلب را ذكر كرده اند و از حسن و ابن زيد نيز روايت شده است.

2- از ابن عباس و قتاده، روايت شده است كه: آنها عبد اللَّه بن ابى و يارانش بودند كه در روز «احد» از جنگ، تخلف كردند و به آنهايى كه در ميدان جنگ كشته شده بودند: گفتند: «لَوْ كانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا» (سوره عمران 156 يعنى: اگر پيش ما بودند، نمى مردند و كشته نمى شدند. پس مقصود اين است كه: اگر ظفر و غنيمتى به آنها برسد، گويند: از جانب خداست و اگر ناراحتى و شكستى دامنگيرشان شود، به محمد (ص) گويند: از بدى تدبير تست.

3- برخى گفته اند: هم شامل يهود مى شود و هم شامل منافقان و همين صحيح تر است.

4- برخى هم گفته اند: حكايت از حال كسانى است كه ذكر آنها در آيه پيش گذشت و اعتراض مى كردند كه: پروردگارا چرا جنگ را بر ما واجب

ساختى. بنا بر اين مقصود اين است كه اگر به اينها خيرى برسد، گويند: از جانب خداست.

وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِكَ: اگر بدى به آنها برسد، گويند: از جانب تست.

ابن عباس و قتاده گويند: «حسنه و سيئه» هر چيزى است كه در آشكار و نهان به انسان برسد و بمعناى سختى و آسايش، نعمت و مصيبت و فراوانى نعمت و قحطى است.

حسن و ابن زيد گويند: منظور از سيئة، كشته شدن و شكست و منظور از حسنه، پيروزى و غنيمت است.

قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ: اى محمد (ص) به ايشان بگو: مرگ و زندگى و فراوانى و قحطى همه از جانب خداوند و به قضا و قدر اوست و هيچكس قادر بر رد قضا و قدر او نيست.

او مردم را به اين پيش آمدها مبتلا مى كند تا به سبب شكر بر نعمت و صبر و بلا در معرض پاداش او قرار گيرند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 250

فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ: شان اين منافقان چيست؟

لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً: كه بفهم معناى قرآن نزديك نيستند زيرا بواسطه اعراض از قرآن و كفر، از آن دور شده اند.

برخى گفته اند: يعنى حقيقت آنچه خداوند خبر مى دهد كه همه چيز از جانب اوست، درك نمى كنند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 251

هستند و قبحى ندارند. بنا بر اين منظور اين است كه: صحت و سلامت و رزق و همه نعمتهاى دينى و دنيوى كه بتو مى رسند، از خدا هستند و محنتها و سختيها و دردها و مصيبتهايى كه بر اثر گناهانى كه مرتكب شده اى بتو مى رسند از خودت هستند. چنان كه مى فرمايد:

«وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ» (سوره شورى 30 يعنى مصيبتهايى كه به شما مى رسند، نتيجه كردار شماست) و «فَمِنْ نَفْسِكَ» يعنى «فبذنبك» (بگناه توست) ابو القاسم بلخى آيه را اينطور تفسير مى كند: هر مصيبتى كه به انسان مكلف برسد، كفاره گناه صغيره يا كيفر گناه كبيره يا تنبيهى است كه بواسطه قصورى از او، دامنگيرش مى شود. پيامبر گرامى فرمود: هر خراشى كه بوسيله خارى پيش آيد و هر پاره شدن رگى و هر لغزش پايى از گناه است و آنچه خداوند عفو مى كند، بيشتر است» برخى گفته اند: «فَمِنْ نَفْسِكَ» يعنى «من فعلك» (از كردار تست).

على بن عيسى گويد: آيه دلالت دارد بر اينكه خداوند رنجى متوجه انسان نمى سازد مگر از راه لطف يا كيفر، زيرا مصيبتها هر گاه همگى بر اثر گناه انسان باشند، يا كيفرند يا جنبه تاديبى دارند.

وَ أَرْسَلْناكَ لِلنَّاسِ رَسُولًا: و تو را براى مردم بعنوان پيامبرى فرستاديم و اين خود حسنه اى است و مخالفت تو سيئه و زشت خواهد بود و خداوند براى شهادت، كافى است.

در معناى اتصال اين جمله به سابق گفته شده است كه: هر چه به آنها برسد از شومى گناهان ايشان است و تو پيامبرى هستى كه طاعتت طاعت خدا و معصيتت، معصيت خداست. بتو نبايد فال بد زده شود چه همه نيكى ها در

تست.

وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً: خداوند براى شهادت بر رسالت تو كافى است. برخى گفته اند:

يعنى خداوند براى شهادت بر نيك و بد بندگان كافى است، بنا بر اين، هدف جمله، اين است كه مردم را به نيكى راغب سازد و از بدى بترساند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 253

ما طاعت است.

برخى گفته اند: منظور مسلمانان است كه از آنها حكايت كرد كه از مردم مثل خدا يا شديدتر، مى ترسند و اكنون از آنها حكايت مى كند كه مى گويند: امر ترا اطاعت مى كنيم.

فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ: حسن و قتاده گويند: يعنى هر گاه پيش از تو مى روند، شما را تكذيب مى كنند و شبها چيزهايى غير از آنچه شما مى گوييد، در پيش مى گيرند و مى انديشند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 256

ابن عباس و قتاده و سدى گويند: يعنى در شب آنچه گفته اند تغيير مى دهند چه در دل تصميم داشته اند كه از اوامر و نواهى تو سرپيچى كنند.

ابو عبيده و قتيبى گويند: يعنى شبها بر خلاف آنچه روزها بتو مى گويند و اظهار مى دارند، مى انديشند.

وَ اللَّهُ يَكْتُبُ ما يُبَيِّتُونَ: و خداوند تدبيرهاى خائنانه ايشان را در لوح محفوظ، ثبت مى كند تا آنها را كيفر دهد.

زجاج گويد: يعنى آنها را مى نويسد تا در قرآن بر تو نازل سازد.

فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ: دستور مى دهد كه پيامبر از آنها اعراض كند و به آنها كارى نداشته باشد و كار آنها را مخفى و پوشيده بدارد تا اسلام، استقرار يابد.

وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ: و كار خود را بخدا واگذار و به او اعتماد كن.

وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا: خداوند براى حفظ تدبيرى كه به او واگذار مى كنى، كافى است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 257

مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ إِلاَّ قَلِيلاً (83)

«1»

دريابند كه قرآن، خبرى است كه مخبر آن راستگو است و انسانها را بسوى مكارم اخلاق فرا مى خواند و بر نيكى و زهد تشويق مى كند، الفاظ آن فصيح و نظم آن دلپسند و معناى آن درست است، بنا بر اين با توجه به اين مزايا در مى يابند كه اين كتاب مقدس، بر خلاف سخن بشر است.

بنظر ما بهتر اين است كه همه اين معانى را گرد آوريم و آنها را يك جا از آيه، مستفاد بدانيم زيرا هر كس با تدبر در آيه بنگرد، همه اين معانى را درك مى كند.

وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ: اگر قرآن كلام خدا نبود، يعنى اگر سخن پيامبر بود يا بشرى او را تعليم مى داد، چنان كه مخالفان مى پنداشتند.

لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً: اختلاف بسيارى در آن مى يافتند. در باره اين جمله اقوالى است:

1- قتاده و ابن عباس گويند: يعنى در قرآن تناقض و اختلاف از لحاظ حق و باطل مى يافتند.

2- زجاج گويد: يعنى در خبرهاى قرآن از اسرار درون ايشان، اختلاف مى يافتند.

3- ابو على گويد: يعنى سخن قرآن يك نواخت نمى يافتند بلكه مشتمل- مى يافتند بر سخن بليغ و نارسا.

ابن عباس گويد: در قرآن تناقض، بسيار مى ديدند زيرا كلام بشر، هنگامى كه طولانى مى شود و متضمن معناهايى باشد كه قرآن متضمن است از تناقض ميان معانى و اختلاف ميان الفاظ، خالى نخواهد ماند. لكن كلام خدا از همه اين نقايص، مبرى است. چنان كه مى فرمايد: «لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» (سوره فصلت 42 يعنى دست باطل بدامن قرآن نمى رسد نه از پيش رو و نه از پشت سر).

معانى كه از اين آيه استفاده مى شوند.

1-

تقليد باطل است و در باره اصول دين نبايد طوق تقليد را بگردن افكند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 260

زيرا اين آيه مردم را تشويق به تفكر و تدبر مى كند.

2- از اين آيه مى فهميم كه قول «حشويه» «1» كه گمان مى كنند قرآن را جز به

__________________________________________________

(1)- از بيان مؤلف در باره «حشويه» و اشاره اجمالى كه به طرز فكر آنها شده، مى توان تا حدى آنها را شناخت، لكن در باره اين گروه، مطالب و نظراتى ذكر شده است كه بد نيست خوانندگان محترم، تا حدى با اين مطالب، آشنايى پيدا كنند.

سبكى در شرح اصول ابن حاجب گويد: حشويه طايفه اى مى باشند كه از راه راست، گمراه گرديده و آيات الهى را بر آنچه ظاهر امر حاكى است تفسير كنند و معتقدند كه مراد ايزدى هم همان است كه آنان استنباط كرده اند.

بدين نام ناميده شده اند براى آنكه در حلقه درس حسن بصرى بودند، حسن سخنانى از آنها شنيد كه با مذهب اسلام مخالف بود. فرمان داد تا آنها را به «حشاء» حلقه درس برند. اين شد كه آنان را به حشاء نسبت دادند و آنها را حشويه (بفتح شين) خواندند.

و برخى گفته اند كه چون جمعى از اين طايفه، مجسمه هستند، خود هر چه هستند، باشند. اما چون جسم حشو است، بر اين قياس آنها را حشويه (به سكون شين) ناميدند.

برخى گفته اند: مراد بحشويه، طايفه اى هستند كه بحث در آيات صفات را جايز ندانند، زيرا گويند:

ما از اجراء آن آيات، بر حسب ظاهر معذوريم ولى بدانچه خداى متعال فرموده، معتقديم و جزم داريم كه مراد الهى معنى ظاهر آيات نيست و تأويل آن آيات

را بخداوند واگذار كنند.

برخى ديگر گفته اند: كه آنان گروهى هستند كه مى گويند جايز است خداى متعال با ما به مهملات خطاب كند و حشو را بر دين اطلاق كنند، چه گويند كه دين ماخوذ از كتاب و سنت است و اين دو حشو، واسطه بين حق و پيمبر و مردم باشند.

صفدى در آنجا كه چهار مذهب اهل سنت را دسته بندى مى كند، مى گويد: غالب حنفيان معتزله اند و غالب شافعيان اشعريند و غالب مالكيان قدريه اند و غالب حنبليان از حشويه هستند و چنان كه معروف است قشرى ترين مذاهب اهل سنت همان حنبليان هستند كه بيش از سايرين بظواهر قرآن تمسك مى جويند. بعدها كلمه حشويه، مانند يك صفت ذم، براى بسيارى از فرق بكار رفته است.

لغتنامه دهخدا پس از شرحى در باره ورود فلسفه يونان، بدنياى اسلام، مى گويد: تا پيش از قرن سوم كه اين فلسفه، وارد دنياى اسلام نشده بود، همه مسلمين قابل به رؤيت خدا و ملائكه بودند و آيات قرآن را بر طبق ظاهر آن معنى مى كردند: همچون نشستن خدا بر تخت و گذشتن وى از برابر صفوف ملائكه. لكن بعدها معتزله و ساير پيروان فلسفه از وجود كلمه روح و مانند آن در قرآن استفاده نموده، آن را با موجودات متافيزيك فلسفه يونان تطبيق كردند و وجود عالم متافيزيك

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 261

تفسير پيامبر نمى توان فهميد، اشتباه است و زيرا دعوت به تفكر و تدبر در باره قرآن، مستلزم اين است كه شخص بتواند مستقلا معناى آن را درك كند.

3- اين آيه دلالت دارد بر اينكه. اگر قرآن از جانب خداوند نبود، از اختلاف و تناقض خالى نبود.

__________________________________________________

(در اسلام

اندك اندك پذيرفته شد و ملائكه و روحانيات، از موجودات عالم شناخته شدند و بنا بر اين قابليت رؤيت آنها سلب شد و كسانى كه طبق اصول متبع قديم و صدر اسلام، قائل به تجسم بودند به نامهاى مجسمه و اهل الرويه و حشويه خوانده شدند و عقايد ايشان مورد تحقير قرار گرفت.

معلوم نيست نويسنده يا نويسندگان اين مطالب، تا چه حد در باره اين مطالب تحقيق و بررسى و چنين نظرى را ابداع كرده اند با توجه به اينكه آنچه در اين باره از منابع ديگر، نظير: كشاف اصطلاحات الفنون، تعريفات جرجانى، الحور العين، المنية و الامل، آنند راج، دايرة المعارف فريد وجدى، ملل و نحل شهرستانى و ... كه پاره اى از مطالب آنها را ما در اينجا از خود لغتنامه نقل كرديم، نقل كرده اند، چنين مطلبى را نمى رساند.

مى توان حدس زد كه: حشويه، مسلمانان صدر اسلام نبوده اند، بلكه آنان نيز در همان دوره هايى پيدا شده اند كه اشاعره و معتزله و ... ظهور كرده اند. با ورود فلسفه يونان بمهد اسلام و باز شدن ميدان بحث و مجادله و آميزش مسلمين با فرقه هاى ديگر، جهشى در افكار مسلمين پيدا شد و بسوى اينگونه مباحث و مجادلات كشانيده شدند، بخصوص كه با توجه به مأخذ لغتنامه، هيچكس چنين نظريه اى را اظهار نداشته است.

گذشته از اين، تعجب است كه چگونه ادعا مى كنند كه مسلمين صدر اسلام با توجه بظواهر آيات قرآنى، قائل به تجسم و سان ديدن خدا از فرشتگان! و بر تخت نشستن او شده بودند و بعداً فلسفه يونان آنها را بسوى جهان متافيزيك، رهنمون گرديد و يكباره افكار آنها را متوجه غير مرئى بودن خدا

و روح و فرشته و ... گرديد! ما به فلسفه يونان و اينكه مسلمانان، از اين فلسفه، چه تحولات فكرى بطور مثبت يا منفى پيدا كردند، كارى نداريم. اين مطلب احتياج به تحقيقاتى وسيع دارد و الا انسان را بهمان خطايى مى كشاند كه لغتنامه بسوى آن كشانيده شده است.

فعلا راه را با توجه به جنبه تفسيرى كتاب، براى خوانندگان محترم نزديك كرده، گوييم:

اگر بناى مسلمانان صدر اسلام، بر عمل بظاهر قرآن بوده، خود قرآن آيات صريح و قاطعى داشت كه مرئى بودن و جسم بودن و اصولا شباهت خدا را از موجودات ديگر، اعم از جسمانى و غير جسمانى سلب مى كرد و مسلمانان را براى اعتقاد بغير مرئى بودن خداوند و توجه بعالم متافيزيك كافى بود!

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 262

4- سخن متناقض، از فعل خداوند نيست زيرا اگر فعل او باشد، از جانب اوست نه از جانب غير. اختلاف در كلام، بر سه قسم است:

اختلاف تناقض، اختلاف تفاوت، و اختلاف قرائت. نوع دوم اختلاف، يعنى اختلاف تفاوت، بمعناى نيكى و زشتى و خطا و صواب و ... است سخنور حكيم،

__________________________________________________

(هنگامى كه موسى بنا به توقع بنى اسرائيل در خواست كرد كه خداوند خود را نشان دهد، خطاب آمد: «لَنْ تَرانِي» (اعراف 143) يعنى هرگز مرا نمى بينى. در تفسير مجمع البيان ذيل جمله:

«فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ» (همان آيه) از ابن عباس نقل مى كند كه وى مى گفت: يعنى هنگامى كه نور خدا براى كوه تجلى كرد ... بايد دانست كه ابن عباس يكى از مفسران قرآن در صدر اسلام است.

صاحب تفسير مجمع، مى نويسد: علما اختلاف كرده اند در باره اينكه چرا موسى

از خداوند مسألت كرد كه خود را نشان دهد؟ حال آنكه مى دانست كه خداوند قابل رؤيت نيست. سپس در پاسخ اين سؤال مطالبى از كليه مفسران عموماً نقل مى كند كه نشان مى دهد تا قرن ششم كه وى اين مطالب را نگاشته است، چه صحابه و تابعين و چه غير آنها نوعاً قائل بعدم رؤيت خداوند بوده اند.

بطور كلى قرآن كريم، با جمله «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ» (سوره شورى 11 يعنى هيچ چيز مثل خدا نيست) و جمله «وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ» (سوره فاطر 15 يعنى خداوند بى نياز است) و جمله: «لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ» (سوره انعام 103 يعنى چشمها او را ادراك نمى كنند) و ... هر گونه توهمى را از قبيل سان ديدن و بر تخت نشستن و ... برطرف و او را اول، آخر، مهيمن، سميع، بصير و ... معرفى كرد و بدينترتيب مسلمانان صاحب فكر را دعوت كرد كه: در باره خداوند دقيقتر بينديشند و آيات متشابه تجسم، و ... را با توجه به اين آيات معنى كنند. بنا بر اين اگر ساده دلانى بودند كه در بند آيات متشابه تجسم، رؤيت و ... گرفتار بودند، روشنگران و انديشمندانى نيز بودند كه از اين پيچ و خمها پا را فراتر گذارده، خدا را برتر از «خيال و گمان و وهم و از هر چه گفته و شنيده و ديده اند» شناخته بودند. بخصوص كه: رهبرى شخص پيامبر و سپس جانشينانش ضمن بيانات شيوا و ادعيه پر مغز خود، راه را به روى مسلمانان مى گشود. تنها بررسى خطبه هاى توحيدى نهج البلاغه، كافى است كه اهميت فكر واقعى اسلامى را در اين مسائل، بخوبى نشان دهد و ثابت كند

كه نهج البلاغه، از لحاظ بررسى و طرح مسائل فلسفى و متافيزيكى سه قرن بر ورود فلسفه يونان بدنياى اسلام، سبقت دارد و همين امر برخى را دچار شك و ترديد كرده كه شايد اين سخنان پس از ورود فلسفه يونان بدنياى اسلام، ديگران گفته و بعلى نسبت داده اند، كه اين مطلب نيز اساسى ندارد و سخنان على تالى تلو قرآن و قابل اشتباه كارى نيست (رجوع شود بمكتب اسلام سال 11 مقالات جناب آقاى مطهرى زير عنوان سيرى در نهج البلاغه)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 263

سخن خود را از خطا و زشتى دور، نگاه مى دارد. بديهى است كه در قرآن كريم، اين نوع اختلاف، وجود ندارد، همانطورى كه تناقض كه نوع اول اختلاف است، نيز وجود ندارد. اما اختلاف قرائت و تلاوت، نظير اختلافى كه در وجوه قرآن است و اختلافى كه در تعداد آيات و سوره ها وجود دارد و اختلافى كه ميان احكام، از لحاظ ناسخ و منسوخ وجود دارد، اينگونه اختلافات، در قرآن موجود است و همه آنها حق و صواب هستند.

برخى مى گويند: اينكه در قرآن، تناقضى وجود ندارد، دليل است بر اينكه قرآن سخن خداست، زيرا اگر چنين نبود خداوند در اين آيه به آن استدلال نمى كرد و اگر استدلال نكرده بود، ممكن بود كسى بگويد: چه مانعى دارد كه گوينده سخن طورى دقيق شده باشد كه آن را از تناقض، منزه كرده باشد. لكن واضح است كه بنا- بر اين استدلال، هنگامى مى توان عدم تناقض را جهت اعجاز قرآن دانست كه يقين داشته باشيم كه پيامبر راست گفته و قرآن سخن خداست.

پس از اين آيه، خداوند مجدداً

به شرح حال آنها پرداخته، مى فرمايد:

وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ: هر گاه به منافقان يا بقولى مسلمانان ضعيف و زبون، خبرى برسد كه حاكى از يورش دشمن به مدينه باشد و ايجاد ترس كند يا حاكى از پيروزى مؤمنان بر دشمن باشد و ايجاد امنيتى كند.

أَذاعُوا بِهِ: اين خبر را در ميان مردم منتشر مى كنند، بدون اينكه به صحت آن يقين داشته باشند.

خداوند از انتشار اينگونه اخبار كراهت دارد، زيرا خواه ناخواه منتشر كنندگان آن از دروغگويى مصون نخواهند بود و همچنين اخبار وحشت آور، مردم

__________________________________________________

(آيا نهج البلاغه على را نويسنده يا نويسندگان محترم لغتنامه، مربوط به بعد از قرن سوم و عصر ورود فلسفه بمهد اسلام مى دانند يا قبل؟ اگر مربوط به قبل مى دانند- كه حتماً هم چنين است- چه خوب است در باره مسائل تحقيق بيشترى بعمل بياورند يا لا اقل چه خوب بود مدارك استنباطات خود را در اختيار ما قرار مى دادند!

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 264

مؤمن را دچار ترس و نگرانى مى سازد. سپس مى فرمايد:

وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ: اگر سكوت مى كردند تا پيامبر و اولو الامر- كه بقول امام صادق (ع) ائمه معصومين هستند- اظهار مى كردند، ديگران هم اطلاع حاصل مى كردند.

اختيار كرده است.

ابو على جبايى گويد: اين نظر صحيح نيست، زيرا اولو الامر به كسانى گفته مى شود كه زمامدار مردم باشند.

لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ: 1- زجاج گويد، يعنى آنان كه در پى استخراج خبر هستند، مى فهمند.

2- ابن عباس و ابو العاليه گويند: يعنى آنان كه در تجسس آن هستند.

3- ضحاك گويد: يعنى آنها كه در جستجوى خبر هستند.

4- عكرمه گويد: يعنى آنان كه از اخبار سؤال مى كنند. وى گويد: استنباط خبر، يعنى سؤال كردن آن از پيامبر.

بديهى است كه همه اين معانى به يكديگر نزديك هستند.

مِنْهُمْ: اين ضمير، بقولى به اولو الامر برمى گردد، چنان كه ظاهر كلام همين است و بقولى به منافقان يا مسلمانان ضعيف برمى گردد.

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ: اگر الطاف خداوند و رحمتش شامل حال شما نمى شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 265

بيشتر از استنباط است.

2- استثنا از: «لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ» است، يعنى آنهايى كه در صدد استنباط خبر هستند- جز كمى از آنان- مى دانند اين قول را اكثر اهل لغت، اختيار كرده اند.

3- اين جمله را بايد طبق ظاهر آن معنى كرد، بدون اينكه تقديم و تاخيرى در آن اتفاق افتاده باشد. منظور قرآن اين است كه: اگر لطف و رحمت خداوند شامل حال مردم نشده و بوسيله پيامبر و قرآن، آنان را براه راست دعوت نكرده بود، جز عده كمى از آنان، بقيه پيرو شيطان مى شدند، چنان كه پيش از بعثت پيامبر، چنين بود و اشخاص معدودى مثل: قس بن ساعده و زيد بن عمرو بن نفيل و ورقة بن نوفل و براء شنى و ابو ذر غفارى و طالبان دين، در برابر توده شيطان، اهل هدايت و خداپرستى بودند، اين قول از انبارى است.

4- اگر فضل خدا و رحمتش به وسيله يارى و پيروزيهاى پى در پى شامل حال شما نمى شد، از وسوسه هايى كه شيطان به شما القا مى كند و انديشه هاى فاسدى كه به ضعف و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 266

سستى و سستى اراده و كمى بصيرت، مى انجامند، پيروى مى كرديد. تنها قليلى از برجستگان اصحاب پيامبر كه اهل بصيرت كامل و عزم راسخ هستند، از رحمت خدا مأيوس نمى شوند و در يارى خدا و درستى وعده اش ترديد نمى كنند، اگر چه در تحقق آن گذشت زمان باشد. و خداوند داناتر است

و اين آگاهى بخاطر اين است كه او «علام الغيوب» است و اگر بخاطر چيزى ديگر بود، خبر با واقع مطابقت نمى كرد.

2- اين آيه متصل است به «وَ أَرْسَلْناكَ لِلنَّاسِ رَسُولًا وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً» (آيه 79) در آن آيه، بيان داشت كه پيامبر فرستاده خداست و در اين آيه، دستور مى دهد كه در باره معجزه اش يعنى قرآن، تامل كنند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 267

شوى. (بديهى است كه «عسى» (شايد بمعناى شك نيست، بلكه وجوب و لزوم را افاده مى كند.)

وَ اللَّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْكِيلًا: و خداوند داراى عذاب و كيفرى سختتر است. اين معنى از حسن و قتاده است. ابو على جبايى گويد: تنكيل به معناى رسوايى است. برخى گفته اند: تنكيل كارهايى است كه بدست مسلمين نسبت بآنان انجام شد، مثل اسيرى، كشتن. خراب كردن خانه ها. و برخى گفته اند: بمعناى انتقام و هلاك كردن است.

ايشان است. وى اضافه مى كند كه: يهوديان در باره مردم مؤمن دعاى بد مى كردند و خداوند ايشان را از اين كار، ترسانيد.

4- برخى گويند: شفاعت در اينجا اين است كه انسان در جهاد با دشمن، جفت و پشتيبان رفيق خود گردد، از اين شفاعت، بهره دنيويش غنيمت و پيروزى اخرويش ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 272

اجر و پاداش است. و اگر در معصيتى با او جفت گردد، بهره دنيويش سرزنش و بهره اخرويش كيفر خواهد بود.

كلمه كفل بمعناى وزر است بقول حسن و قتاده، و بمعناى بهره و نصيب است بقول سدى و ربيع و همه اهل لغت. در هر صورت مراد اين است كه شفاعتهاى ناپسند، براى انسان بهره اى از شر فراهم مى آورند.

وَ كانَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ مُقِيتاً: خداوند بر هر چيزى تواناست

به او پاسخ داد. اين گفتار، قويتر است، زيرا از پيامبر گرامى است كه «هر گاه اهل كتاب بر شما سلام كنند، بگوييد: «و عليكم».

على بن ابراهيم در تفسير خود گويد: امام باقر (ع) و امام صادق (ع) مى فرمايند:

مقصود از «تحيت» سلام و هر كار نيكى است.

حسن گفته است كه: مردى بر پيامبر گرامى داخل شد و گفت: «السلام عليك» پيامبر فرمود: «و عليك السلام و رحمة اللَّه و بركاته» ديگرى آمد و گفت: «السلام عليك و رحمة اللَّه» پيامبر فرمود: «و عليك السلام و رحمة اللَّه و بركاته» ديگرى وارد شد و گفت: «السلام عليك و رحمة اللَّه و بركاته» و پيامبر فرمود: «و عليك السلام و رحمة اللَّه و بركاته» عرض كردند: شما بر تحيت اولى و دومى افزوديد، ليكن بر تحيت سومى چيزى نيفزوديد. فرمود او چيزى از تحيت براى من باقى نگذاشت، از اينرو همان را به او بازگردانيدم.

واحدى باسناد خود از ابى امامه از مالك بن تيهان نقل كرده است كه پيامبر گرامى فرمود: «كسى كه بگويد «السلام عليكم» ده حسنه برايش نوشته مى شود و كسى كه بگويد: «السلام عليكم و رحمة اللَّه» بيست حسنه برايش نوشته مى شود و كسى كه بگويد: «السلام عليكم و رحمة اللَّه و بركاته» سى حسنه برايش نوشته مى شود».

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ حَسِيباً: مجاهد گويد: يعنى خداوند بر هر چيزى نگهبان است. برخى گفته اند: كفايت كننده است. ابن عباس گويد: جزا دهنده است.

كفايى است و گاهى هم واجب عينى است و آن در صورتى است كه شخص معينى مورد نظر باشد يا اينكه غير از او كسى نباشد. در اينصورت بايد خود او پاسخ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 276

سلام را بدهد.

خداوند خبر مى دهد كه آنها را خوار و بكفرشان باز گردانيده است.

أَ تُرِيدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ: آيا مى خواهيد به هدايت كسى حكم كنيد كه خداوند به گمراهيش حكم كرده و او را گمراه ناميده است؟ برخى گفته اند: يعنى مى خواهيد كسانى را هدايت كنيد كه خداوند خوارشان كرده و مثل مردم مؤمن به ايشان توفيق ايمان نه بخشيده است؟ زيرا ايشان بر اثر معصيت و مخالفت، مستحق اين خوارى و اين كيفر هستند و خدا بگمراهى ايشان حكم كرده و آنها را بخود واگذارده است.

ابو على جبايى گويد: يعنى آيا مى خواهيد كسانى را به راه بهشت هدايت كنيد، كه خداوند ايشان را از راه بهشت، گمراه كرده و از ثواب محروم ساخته است؟ سپس بر قول اول طعنه زده است كه اگر منظور نامگذارى و حكم بود، مى گفت: «من ضلل اللَّه» (يعنى كسى كه خداوند به او نسبت گمراهى داده است) و نه «من اضل اللَّه» (يعنى كسى كه خدا گمراهش كرده).

لكن اين ايراد ناوارد است زيرا عرب: «اكفرته و كفرته» هر دو را استعمال مى كند و از آنها يك معنى اراده مى كند چنان كه كميت گويد:

و طائفة قد اكفرونى بحبكم و طائفة قالوا مسي ء و مذنب

يعنى گروهى بدوستى شما بمن نسبت كفر دادند و گروهى نسبت كفر ندادند ولى گفتند: گناهكار است: (بنا بر اين: اضل و ضلل هم فرقى ندارند.)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 281

ديگر اينكه خداوند مؤمنان را اينطور وصف كرد كه ايشان را اهل هدايت مى نامند، چه مى گفتند: آنها مؤمن هستند، از اينرو خداوند متعال فرمود: در باره ايشان اختلاف نكنيد و همگى

آنها را منافق بناميد.

وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِيلًا: كسى كه خداوند او را بگمراهى نسبت دهد، فايده اى ندارد كه ديگرى به هدايت او حكم كند. چنان كه گفته مى شود: كسى كه قاضى او را جرح كند و به او نسبت بى عدالتى دهد، تعديل ديگران براى او فايده ندارد.

جعفر بن حرث گويد: كسى كه خداوند در حكم او را گمراه گردانيده است، براى او در گمراهيش حجتى نمى يابى. وى گويد: دليل اينكه آنان خودشان اين كفر را براى خود كسب كرده اند و خداوند آنها را بر اين كار اجبار نكرده، اين است كه به دنبال اين آيه، مى فرمايد: «وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَما كَفَرُوا» و كافرى را بخود آنها نسبت داده و اضافه فرموده است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 282

از ابن عباس است. علت اينكه: دين خدا را «سَبِيلِ اللَّهِ» ناميده، اين است كه هر كس از راه دين برود، به نعمت خدا مى رسد و وارد بهشت مى شود.

فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ. ابن عباس گويد: يعنى اگر از هجرت، اعراض كردند، آنها را بگيريد.

وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ: و در هر جا از سرزمينهاى خدا- چه حل و چه حرم آنها را بدست آورديد، بكشيد.

وَ لا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً: و از ايشان دوست و كسى كه شما را بر دشمنتان يارى كند، مگيريد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 283

مى فرمايد:

أَوْ جاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقاتِلُوكُمْ أَوْ يُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ: يا اينكه پيش شما بيايند در حالى كه دل ايشان از جنگ با شما يا جنگ با كسان خود تنگ شده باشد و بخواهند نه بر خلاف شما باشند و نه بر خلاف ايشان. در اين صورت، مزاحم آنها نيز نبايد بشويد و از كشتن و آزار ايشان خوددارى كنيد.

على بن ابراهيم در تفسير خود گويد: منظور قبيله «شجع» است كه هفتصد نفر بودند و به سركردگى مسعود بن دخيله، بمدينه آمدند. پيامبر براى ايشان بارهاى خرما فرستاد و آنها را مهمانى كرد و فرمود: «بهترين چيزها هديه اى است كه در وقت ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 286

حاجت، فرستاده شود» سپس از آنها پرسيد: چرا بمدينه آمده ايد؟ عرض كردند:

خانه هاى ما به شما نزديك است و دوست نداشتيم كه با شما و قوم بنى ضمره- كه ميان ايشان پيمان دوستى بود- جنگ كنيم زيرا ما در برابر ايشان در اقليت هستيم، از اينرو آمده ايم با شما پيمانى ببنديم و در امان باشيم. پيامبر گرامى با ايشان پيمان بست و آنها به بلاد خويش بازگشتند. خداوند متعال بهمين سبب، امر كرد كه متعرض ايشان نشوند.

وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ: اگر خدا مى خواست، دلهاى ايشان را تقويت مى كرد و به ايشان جرات مى داد كه با شما بجنگند و بر شما تسلط پيدا كنند.

برخى گفته اند: بدينوسيله خداوند از قدرت خود خبر مى دهد و مى گويد: اگر بخواهد، اينكار را مى تواند بكند، نه اينكه اين كار را مى كند و به مخالفان چنين جرات و قدرتى مى دهد- بالعكس چنان در دل ايشان رعب و وحشت قرار مى دهد كه

به پيامبر پناه آورده، از او تقاضاى عدم تعرض و همزيستى مسالمت آميز مى كنند و دسته اى از آنها با كسانى كه با مسلمين هم پيمان هستند، پيمان مى بندند.

فَلَقاتَلُوكُمْ: اگر خداوند چنين كرده و بآنها چنين جرات و قدرتى داده بود، حتما با شما مى جنگيدند.

فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا: اينان كه با شما عهد بسته اند يا به شما پيشنهاد عدم تعرض داده اند، اگر از شما كناره گيرى كنند و با شما جنگ نكنند و با شما از در صلح و مسالمت درآيند، شما را بر جان و مال ايشان، راهى نيست. «1»

حسن و عكرمه گويند: اين آيه و ما بعد آن و دو آيه از سوره ممتحنه:

__________________________________________________

(1)- جمله: «أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ» يعنى: صلح را به شما القا كنند. نظير: القيت اليك قيادى و القيت اليك زمامى يعنى اختيارم را بتو القا كردم و منظور گوينده امن است كه در برابر مخاطب، تسليم و منقاد شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 287

«لا يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ ... الظَّالِمُونَ» (آيه هاى 8 و 9) مجموعاً چهار آيه هستند كه بوسيله آيه: «فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ ...» (سوره توبه 5) يعنى هنگامى كه ماههاى حرام سپرى شدند، مردم مشرك را هر جا يافتيد، بكشيد) نسخ شده اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 288

مُبِيناً (91)

«1»

«اركاس» بمعناى رد و بازگشت است.

زجاج گويد: «أُرْكِسُوا فِيها» يعنى برمى گردند به پيمان خود. بنا بر اين منظور اين است كه: هر گاه در معرض آزمايش قرار مى گيرند كه بكفر بازگردند، باز مى گردند.

فَإِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ: اى مؤمنان، آنان كه مى خواهند از شما و قوم ايمن بمانند، اگر از جنگ با شما كناره گيرى نكنند.

وَ يُلْقُوا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَ يَكُفُّوا أَيْدِيَهُمْ: و با شما در صلح و صفا نمانند و از جنگ با شما دست برندارند.

فَخُذُوهُمْ: ايشان را بگيريد و اسير كنيد.

وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ: و هر جا آنها را بچنگ آوريد، بكشيد.

وَ أُولئِكُمْ جَعَلْنا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطاناً مُبِيناً: آنان كسانى هستند كه براى شما در برابر ايشان، برهان آشكار قرار داده ايم، و بقولى يعنى براى شما نسبت بجنگ با ايشان، عذرى آشكار قرار داده ايم. علت اينكه: دليل و برهان را «سلطان» ناميده اند آنست كه انسان بوسيله آن بر مخالف، غالب مى شود، همانطورى كه بوسيله قدرت و تسلط، بر مخالف فايق مى آيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 291

مصدرى است نظير «كِتابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ كه ذكر آن گذشت.

خطا باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 294

برخى گفته اند: يعنى مومنى مؤمنى را نمى كشد مگر از روى خطا. به تقدير:

«ما كان مؤمن ان يقتل مؤمنا ...» نظير: «ما كانَ لِلَّهِ أَنْ يَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ ...» (سوره مريم 35 يعنى نيست كه خداوند فرزند بگيرد به تقدير ما كان اللَّه ان يتخذ ولدا) و نظير: «ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها» (سوره نمل 60) به تقدير: ما كنتم لتنبتوا شجرها (يعنى: روياندن درخت آن كار شما نبود) علت اينكه: اين جمله ها را اينطور معنى مى كنيم، اين است كه خداوند را امرى و نهيى نتوان كرد و همچنين رويانيدن درخت، از قدرت انسان خارج است و نشايد كه از چيز غير مقدور نهى كرد. بنا بر اين استثناء در آيه مورد بحث، متصل خواهد بود.

كسى كه استثناء را منقطع مى داند، گويد: كلام، پيش از استثناء به پايان رسيده و بعد گفته شده است. اگر قتل از روى خطا باشد حكم آن چنين است. علت اينكه «الا خطا» را از حقيقت استثناء خارج مى سازيم اين است كه اگر استثناى حقيقى باشد معناى آن امر بقتل خطا يا اباحه آن خواهد بود و امر يا اباحه قتلى خطاى روا نيست.

خطا اين است كه انسان كارى را بر خلاف قصد و نيت خود انجام دهد. مثل اينكه تيرى بسوى هدفى يا شكارى بياندازد و بانسانى اصابت كند و او را بكشد. يا انسانى را بخيال اينكه كافر است، بقتل رساند، چنان كه عياش بن ابى ربيعه و ابو الدرداء بهمين خيال مرتكب قتل مسلمان شده بودند.

وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ: كسى كه

مومنى را از روى خطا بكشد كفاره اش آزاد كردن يك برده با ايمان است كه بالغ شده و اهل نماز و روزه باشد و اين حقى است از براى خداوند. بنا بر اين آزاد كردن طفل و كافر، كافى نيست. چنان كه ابن عباس و شعبى و ابراهيم و حسن و قتاده گفته اند. عطا گويد: آزاد كردن برده اى كه بر اسلام زاده باشد- خواه كبير باشد خواه صغير- جايز است. لكن نظر اول قويتر است زيرا لفظ «مؤمن» را جز بر فرد بالغى كه پايبند انجام فرايض باشد، نتوان اطلاق كرد. جز اينكه طفلى كه در خانواده مومن زاده شود، محكوم به ايمان است.

وَ دِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلى أَهْلِهِ: و بر قاتل خطاكار يا بر عاقله او خونبهايى است كه بايد به ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 295

بازماندگان مقتول تسليم شود «مسلمة» چيزى است كه بطور كامل به آنها تسليم مى شود و آنها مانند ميراث، ميان خود تقسيم مى كنند.

إِلَّا أَنْ يَصَّدَّقُوا: مگر اينكه بازماندگان مقتول خونبها را بقاتل و عاقله اش صدقه كند و بآنها واگذارند.

فَإِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ: اگر مقتول از جمله مردمى باشد كه با شما دشمنى دارند و او اهل ايمان است و آن مردم با شما سر جنگ دارند و قاتل نداند كه او اهل ايمان است و بگمان اينكه مشرك است، او را بقتل رساند، بر ذمه قاتل خونبها نيست، بلكه بايد يك برده مؤمن بعنوان كفاره آزاد سازد. چنان كه ابن عباس گويد.

ابن عباس در روايت ديگر و ابراهيم و قتاده و سدى و ابن زيد گويند: يعنى هر

گاه مقتول در زمره مردمى باشد كه دشمن مسلمانانند و او در ميان ايشان باشد و مهاجرت نكرده باشد، پس اگر كسى او را بكشد، ديه بر ذمه او نيست و تنها بايد برده مؤمن را آزاد سازد، زيرا خونبها ميراث است و بستگان مقتول بخاطر اينكه كافرند، از او ارث نمى برند.

وَ إِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلى أَهْلِهِ وَ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ:

و اگر مقتول از مردمى باشد كه ميان شما و ايشان پيمانى است و آنها با شما سر جنگ ندارند، بر عاقله قاتل لازم است كه خونبهاى او را به بازماندگانش بدهد و بر قاتل است بخاطر قتل، برده مومنى را بعنوان كفاره آزاد سازد. از امام صادق (ع) نيز همين طور روايت شده است.

مسلمين جنگى ندارند و با آنها در صلح و آشتى بوده، جزيه مى پردازند، باشد) فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ شَهْرَيْنِ مُتَتابِعَيْنِ: كسى كه نتواند بنده را آزاد كند، يعنى دسترسى به بنده و قيمت آن نداشته باشد، بايد دو ماه پى در پى روزه بگيرد.

تَوْبَةً مِنَ اللَّهِ: براى اينكه خداوند بوسيله اينروزه، توبه شما را بپذيرد كه توبه پذيرى از جانب خداست. برخى گفته اند مقصود از توبه، در اينجا تخفيف است، زيرا خداوند تجويز كرده است كه قاتل از آزاد كردن برده، به روزه عدول كند و اين تخفيفى است براى قاتل. نظير اين آيه: «عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَيْكُمْ ...» (سوره مزمل 30 يعنى دانست كه احصاء نمى كنيد آن را، از اينرو به شما تخفيف داد) وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً: خداوند داناى بهر چيز و اوامر و نواهيش از روى حكمت است.

ماده شتر كه داخل در سال دوم شده باشند و بيست و پنج ماده شتر كه داخل در سال سوم شده باشند و بيست و پنج ماده شتر كه داخل در سال چهارم شده باشند و بيست و پنج ماده شتر كه داخل در سال پنجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 297

شده باشند. حسن و شعبى نيز چنين گفته اند. ابن مسعود و ابن عباس و زهرى و ثورى و شافعى گويند: بايد پنج نوع شتر بدهد: 20 عدد ماده شتر كه داخل در سال چهارم شده اند و 20 عدد ماده شتر كه داخل در سال پنجم شده اند و 20 عدد ماده شتر كه داخل در سال دوم شده باشند و 20 عدد شتر نر كه داخل در سال سوم شده باشند و 20 عدد ماده شتر كه داخل در سال دوم شده باشند. ابو حنيفه نيز همين طور گويد، جز اينكه بجاى 20 شتر نر پا در سه سال، 20 شتر نر پا در دو سال گذاشته است. عقيده نخعى نيز همين است و از ابن مسعود نيز روايت شده است. طبرى گويد: اين روايات با هم در يك رديف و متعارض هستند و بهتر تخيير است. اما ديه طلا يكهزار دينار است و ديه نقره، ده هزار درهم است و همين صحيحتر است و بقولى دوازده هزار درهم است. اين ديه را بايد ظرف مدت سه سال پرداخت. اگر ما باشيم و ظاهر آيه گوييم: ديه قتل خطا بر قاتل است. لكن از سنت رسول و اجماع، استفاده مى كنيم كه بر عاقله است و عاقله، برادران، برادرزادگان، عموها و عموزادگان

و عموهاى پدر و فرزندان ايشان و آزاد كنندگان مى باشند. عقيده شافعى نيز همين است. ابو حنيفه گويد: پسر و پدر نيز جزء عاقله محسوب مى شوند.

ابن مسعود از پيامبر روايت كرده است كه پدر و پسر بجرم و خطاى يكديگر، مؤاخذه نمى شوند. اينكه ديه بر عاقله است، حكمى است بر طبق مصلحت شرع و كيفرى نيست كه دامنگير عاقله شود تا گفته شود كه عاقله چه گناهى دارند كه ديه بپردازند؟! برخى گفته اند: اينكه بايد عاقله ديه را بدهند، از راه مواسات و تعاون است

.

را بكشت و با حالت كفر بمكه رفت و چنين گفت:

قتلت به فهرا و حملت عقله سراه بنى النجار ارباب فارع

فادركت ثارى و اضطجعت موسدا و كنت الى الاوثان اول راجع

يعنى در مقابل قتل برادرم قيس بن هلال فهرى را بكشتم و خونبهاى او را بگردن بزرگان طايفه بنى النجار، كه صاحبان حصارى محكم هستند بگذاردم بنا بر اين بخونم رسيدم و بر بسترم بيارميدم و اولين بازگردنده بسوى بتها هستم.

پيامبر فرمود: نه در حل او را ايمن خواهم گذاشت، نه در حرم، از اينرو وى در روز فتح مكه بقتل رسيد. اين مطلب را ضحاك و گروهى از مفسران روايت كرده اند

زيرا بر خلاف قتل خطا كه ديه آن بر عاقله قاتل بود، در اينجا ديه را از خود قاتل، مى گيرند.

مستحق اجرت باشد، پولى كه نزد صاحب كار است، پاداش عمل او شمرده نمى شود. لكن اين اعتراض بى جاست، زيرا جزا عبارت از استحقاق شخص نسبت به آن است، اعم از اينكه جزا بمرحله عمل برسد يا نرسد، از اينرو گفته مى شود:

جزاى نيكوكار، نيكى و جزاى بدكار، بدى است، اگر چه نيكوكار و بدكارى معين نشده باشند. تا چه رسد به اينكه گفته شود كه جزاى نيكى و بدى بمرحله عمل رسيده يا نرسيده است و گفته مى شود كه براى قاتل، اگر مرتكب قتل شود، چنين جزايى است پس جهنم، جزاى قتل است. علت اينكه به پول گفته نمى شود كه جزاى مزدور است، بخاطر اينست كه مزدور، پول معينى را در ذمه صاحب كار، مستحق نيست، بلكه پول كلى و نامعين، مستحق است و صاحب كار مى تواند هر پولى كه بخواهد به او بدهد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 302

و ابن مسعود و زيد بن ثابت نيز همان عقيده اند كه «براى قاتل مؤمن، توبه نيست، مگر اينكه او را در حال شرك بكشد سپس اسلام آورد و توبه كند» بهتر اين است كه سخن ايشان را حمل كنيم بر اينكه نظرشان سختگيرى در باره قتل بوده است. چنان كه از سفيان ثورى روايت شده است كه از توبه قاتل سؤال شد، گفت: هر گاه از اهل علم سؤال كنند، مى گويند: توبه ندارد. لكن هر گاه كسى مبتلا به قتل مؤمن شد، به او مى گويند: توبه كن. واحدى از ابن عباس نقل مى كند كه مردى از او پرسيد: آيا قاتل مؤمن، توبه دارد؟ گفت: نه، ديگرى از او سؤال كرد: قاتل مؤمن توبه دارد؟ گفت آرى. علت اين اختلاف را از او پرسيدند.

گفت: اولى مرتكب قتل نشده بود، لذا به او گفتم: توبه ندارد و دومى مرتكب قتل شده بود، لذا باو گفتم: توبه دارد تا اولى مرتكب قتل نشود و دومى بهلاكت نيفتد.

اينكه برخى از اصحاب ما گفته اند: قاتل مؤمن، توفيق توبه نمى يابد، با گفته ما منافاتى ندارد، زيرا اين قول اگر صحيح باشد، معناى آن اين است كه قاتل توبه نمى كند. اما اگر توبه كند، توبه او قبول خواهد شد و چون آيه را مى توان بوسيله توبه تخصيص داد، جايز است كه بوسيله تفضل و عفو الهى نيز تخصيص يابد. واحدى روايت كرده است كه: عمر بن عبيد پيش ابو عمرو بن علا آمد و گفت: اى ابو عمرو، آيا خداوند خلف وعده مى كند؟ گفت: نه. سپس گفت: آيا خداوند نسبت بوعيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 303

خود و

عقابى كه در برابر گناهى تعيين كرده است، مخالفت خواهد كرد؟! ابو عمرو گفت: اى ابو عثمان، به رمز كلام عرب وارد نيستى. وعد و وعيد با يكديگر فرق دارند.

عرب هر گاه كيفر بدى را در مقابل عملى وعده كند، سپس آن را بجا نياورد، اين مخالفت را بزرگوارى و فضل مى داند. لكن اگر وعده پاداش خيرى بدهد، سپس آن را بجا نياورد، اين مخالفت را زشت مى شمارد. ابو عثمان گفت: اين مطلب را در كلام عرب بمن نشان ده. ابو عمرو گفت:

و انى ان اوعدته او وعدة لمخلف ا يعادى و منجز موعدى

يعنى اگر او را بترسانم يا وعده كنم، هر آينه ترسانيدنم را خلف وعده ام را عملى مى كنم.

در دعايى كه به روايت صحيح از امام باقر (ع) و صادق (ع) نقل شده است، چنين است:

«يا من اذا وعد وفى و اذا توعد عفى»

اى خدايى كه چون وعده كنى وفا كنى و چون بترسانى عفو كنى. اين نيز مؤيد آن چيزى است كه گذشت.

چه خوب گفته است يحيى بن معاذ: وعد و وعيد هر دو حقند و وعد، حق بندگان خداست كه ضمانت كرده است كه هر گاه كارى انجام دهند خداوند در برابر آن كار پاداشى به آنها عطا كند. بديهى است كه هيچكس وفا كننده تر از خدا بوعده خود نيست و وعيد حق خداوند بر بندگان است كه دستور داده: فلان كار را نكنيد كه عذابتان مى كنم. هر گاه بندگان آن كار را كردند، اگر بخواهد كيفر مى كند و اگر بخواهد كيفر مى كند. زيرا حق اوست و براى پروردگار ما بهتر اين است كه عفو و كرم خود را شامل

حال گنهكاران كند كه او آمرزنده و رحيم است.

اسحاق بن ابراهيم روايت كرده است كه از قيس بن آنس شنيدم كه گفت: نزد عمرو بن عبيد در خانه اش بودم، گفت، روز قيامت مرا مى آورند و در برابر خداوند قرار مى دهند، خداوند مى گويد: تو گفتى قاتل در آتش است؟ پاسخ مى دهم: خودت گفتى: «وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً ...» من كه در آن خانه از همه كوچكتر بودم، به او گفتم: اگر خداوند بتو بگويد: من گفته بودم: «إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 304

ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ»

(سوره نساء آيه 48 يعنى خداوند شرك را نيامرزد و گناهان ديگر را نسبت به هر كه بخواهد، مى آمرزد) و تو از كجا دانستى كه من نمى خواهم قاتل را بيامرزم؟

سر چه پاسخ خداوند، سى در سى؟. وى از عهده پاسخ من برنيامد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 305

زجر بكار برده است:

ازيد مناة توعد يا بن تيم تبين اين تاه بك الوعيد

يعنى اى پسر تيم، آيا زيد منات را بيم مى دهى، توقف كن و ببين كه بيم دادن در كجا ترا گمراه كرده است؟

شاميان و اهل مدينه و حمزه و خلف «السلم» را بدون الف و ديگران «السلام» را به الف خوانده اند و از عاصم «السلم» بكسر سين روايت شده است.

ابو على گويد: قرائت «السلام» بنا به دو احتمال است: يكى اينكه بمعناى تحيت و درود باشد. يعنى هر كس شما را به رسم مسلمانان تحيت گويد و سلام كند، مگوييد:

از روى ترس است، بلكه شمشير را از او بگردانيد. ديگر اينكه: به كسى كه با شما جنگ نمى كند مگوييد: مؤمن نيست. ابو الحسن گويد: وقتى كه گويند: «فلان سلام» منظور اين است كه با كسى آميزش ندارد و از مردم بركنار است. و قرائت «السلم» بمعناى انقياد و مسالمت است نسبت به مسلمانان. نظير: «وَ أَلْقَوْا إِلَى اللَّهِ يَوْمَئِذٍ السَّلَمَ» ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 306

(سوره نحل 87 يعنى در روز قيامت مردم تسليم فرمان خدايند). و قرائت «السلم» بكسر سين بمعناى اسلام است يعنى با پذيرش اسلام، دوست شما مى شود و با شما جنگ ندارد.

بنا به روايتى كلمه: «مؤمنا» بفتح ميم دوم قرائت شده و ابو القاسم بلخى روايت كرده است كه قرائت امام باقر (ع) اينطور بوده است و در اين صورت، كلمه از امان خواهد بود. يعنى: «لا تقولوا لمن استسلم لكم لسنا نؤمنكم» به كسى كه در برابر شما از در مسالمت وارد مى شود، مگوييد: ترا امان نمى دهيم.

عرضند. مى گويند: دنيا عرض حاضر است.

همچنين به هر چيزى كه درنگ آن كم است، مى گويند: عرض است. عرضى كه بقول متكلمان، در برابر جوهر قرار مى گيرد، نيز بهمين معنى است، زيرا مقصود اين است كه امور عرضى مثل خود اجسام كه جوهرند، دوام و بقا ندارند. عرض، به معناى بيمارى يا ... كه عارض انسان شود، نيز بكار رود.

كند. پيامبر ص فرمود: «خدا ترا نيامرزاد» او با چشم گريان بيرون رفت و پس از هفت روز درگذشت. او را دفن كردند ولى زمين از قبول جسد بيجان او خوددارى كرد. چون خبر به پيامبر رسيد، فرمود: زمين جسد بيجان اشخاص بدتر و پليدتر از محلم را هم مى پذيرد، لكن خداوند خواسته است كه حرمت شما را تعظيم كند. سپس جسد وى را در شكاف كوهى افكندند و بر آن سنگ ريختند.

سعيد بن جبير گويد: ماموريت جنگى با مقداد و ابن زيد گويد با ابو الدرداء بوده است.

كند، مگوييد: ايمانت دروغين است و اسلام تو از روى ترس از كشته شدن است. يا اينكه مگوييد: در امان نيستى.

تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَياةِ الدُّنْيا: و مقصود شما از اين واكنش، طلب غنيمت و مال و متاع زندگى دنياست كه بقا و دوامى ندارد.

فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ كَثِيرَةٌ: و اگر خداوند را اطاعت كنيد و امر او را گردن نهيد، از قدرت او نعمتها و روزيهاى بيشترى مى توان اميد و انتظار داشت. و برخى گفته اند:

يعنى اگر از كشتن مؤمن، خوددارى كنيد، پيش خداوند پاداشهاى بسيارى براى شما ذخيره شده است.

كَذلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ: در باره معناى اين جمله اختلاف شده است: سعيد بن جبير گويد: يعنى همانطورى كه اين مؤمن مقتول ايمان خود را از مردم خود پوشيده مى داشت براى اينكه از ايشان به او صدمه و آسيبى نرسد، شما نيز سابقاً دين خود را از مردم خود مخفى مى داشتيد كه مبادا به شما صدمه اى برسانند.

ابن زيد و جبايى گويند: يعنى همانطورى كه اين مقتول كافر بود و خداوند او را هدايت كرد، شما نيز كافر بوديد و بوسيله خداوند متعال هدايت شديد.

مغربى گويد: يعنى شما نيز خوار و تنها بوديد و هر گاه تنها بجايى مى رفتيد، مى ترسيديد كه گرفتار دست دشمنان گرديد.

فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ: در اين باره دو قول است: 1- خداوند بر شما منت گذاشت بوسيله اينكه دين خود را ظاهر كرد و اهل دين را عزت بخشيد و شما دين خود را پس از مدتها كتمان و خفا، ظاهر كرديد. اين قول از سعيد بن جبير است 2- يعنى خداوند توبه شما را پذيرفت.

فَتَبَيَّنُوا: مجدداً اين لفظ را تكرار مى كند و منظور اين است

كه پس از طولانى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 309

شدن سخن، مطلب را با تاكيد بيان دارد. برخى گفته اند: «اولى يعنى حال شخصى كه به شما سلام مى دهد، تحقيق و بررسى كنيد و دومى يعنى اين فوايد را پيش خود بسنجيد و بشناسيد و در صدد تحصيل آنها برآييد.

إِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً: خداوند همواره بكردار شما پيش از آنكه انجام دهيد، دانا بوده است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 310

باشند». زجاج گويد: ممكن است «غير» حال باشد. و معناى آيه اين است: «تخلف كنندگان از جنگ در حالى كه تندرست هستند، با جهاد كنندگان برابر نيستند. نظير: «جاءني زيد غير مريض» يعنى زيد در حالى كه سالم بود، پيش من آمد. ممكن است «غير» را مجرور كنيم تا صفت براى «المؤمنين» باشد. لكن قرائت نشده است.

المؤمنين غير اولى الضرر و المجاهدون فى سبيل اللَّه» و كلمه اولى الضرر در آن نبود. عبد اللَّه بن ام مكتوم گفت: من نابينايم، چگونه جنگ كنم؟ در اين موقع حالت خلسه وحى به پيامبر دست داد، سپس بحال عادى برگشت و فرمود بنويس: ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 313

«لا يستوى القاعدون غير اولى الضرر» و من نوشتم.

عذر، تخلف كرده اند، سزاوار پاداشى نبودند. مقاتل گويد: منظور از «كل» جهاد كنندگان و تخلف كنندگانى است كه عذرى دارند و نمى- توانند در جنگ، شركت جويند.

وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِينَ عَلَى الْقاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً، دَرَجاتٍ مِنْهُ: خداوند جهاد كنندگان را بر تخلف كنندگان بى عذر، با پاداشى عظيم و منزلتهاى كرامت كه برخى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 314

بر برخى، برترى دارند، فضيلت بخشيده است. قتاده گويد منظور درجات اعمال است، چنان كه گفته مى شود، اسلام، درجه اى است، فقه، درجه اى است، هجرت، درجه است، جهاد در هجرت، درجه اى است و كشته شدن در راه هجرت، نيز درجه ايست.

عبد اللَّه بن زيد گويد: مقصود، درجات نه گانه اى است كه در سوره برائت آمده است:

«ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا يَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ- وَ لا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً وَ لا يَقْطَعُونَ وادِياً إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ» (سوره توبه 120 و 121 يعنى در راه خدا تشنگى و رنج و گرسنگى به آنها نمى رسد و در جايى كه كافران را بخشم آورد، قدم نمى گذارند و به دشمنى دستبردى نمى زنند، مگر آنكه بعوض آن براى ايشان عمل شايسته اى نوشته شود كه خداوند اجر نيكوكاران را ضايع نمى سازد، هيچ خرجى كوچك يا بزرگ نكنند و هيچ واديى را نپيمايند مگر اينكه براى آنها نوشته شود تا خدا بهتر از آنچه عمل مى كرده اند، ايشان را پاداش دهد.

وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً: بيان

اين است كه نعمت آخرت، خالص بوده، هيچگونه غم و ناراحتى بدان آميخته نيست، بلكه خداوند گناهان را كه موجب ناراحتى هستند.

آمرزيده، با دادن نعمتها و كرامتها، بندگان مجاهد را مورد رحم و محبت خويش قرار مى دهد.

وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً، خداوند همواره نسبت به بندگان خود، آمرزگار بوده نسبت به ايشان رحم و تفضل دارد.

پرسش چرا در ابتداى آيه، فرمود: خداوند جهاد كنندگان را كه به مال و جان خود جهاد مى كنند، بر تخلف كنندگان بدون عذر، بيك درجه، برترى داده است و در آخر آيه فرمود: خداوند جهاد كنندگان را با اجرى عظيم و درجاتى برترى داده است؟ آيا اينها متناقض نيستند،

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 315

پاسخ 1- اينها متناقض نيستند! زيرا در اول آيه جهاد كنندگان را بيك درجه بر تخلف كنندگان معذور، برترى مى دهد و در آخر آيه، جهاد كنندگان را بر تخلف كنندگان غير معذور. بچند درجه برترى مى دهد كه «كلا وعد اللَّه الحسنى» دلالت دارد بر اينكه تخلف كنندگان عاصى نيستند. بلكه فقط كار بهتر را تر كرده اند.

2- ابو على جبايى گويد: منظور از درجه، در قسمت اول، علو منزلت و برترى قدر است ولى خواهد ايشان را ستايش كند، چنانكى مى گويند: فلان كس درجه اش پيش خليفه بالاتر از فلان شخص است، يعنى مقامش بالاتر است. لكن منظور از- درجات، در قسمت دوم، درجات بهشت است كه مقام مؤمنان بواسطه آن اختلاف يافته، هر كس بر طبق استحقاق خود مقامى بالاتر يا پايينتر دارد.

3- مغربى گويد: در آيه لفظ تفضيل، تكرار شده است زيرا تفضيل نخست، منظور برترى در دنياست و تفضيل دوم، منظور

برترى در آخرت است. در حديث آمده است كه: «خداوند جهاد كنندگان را بر تخلف كنندگان، هفتاد درجه فضيلت داده و فاصله هر درجه اى هفتاد سال راهپيمايى اسب نيرومند و تندرو است» «1»

__________________________________________________

(1)- در متن حديث است: «سبعين خريفا» لفظ خريف بمعناى فصل پائيز است. لكن به سال و چهل سال و هزار سال نيز معنى شده است. رك: مجمع البحرين ذيل كلمه خريف.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 316

كيانند؟ 35 آيه 9- 10 و ترجمه آنها 37 بيان آيه 9 38 قرائت، لغت، اعراب، مقصود «تفسير» 38 قول «سديد» چيست؟ 40 آيه 11 و ترجمه آن 42 بيان آيه 11 43 قرائت، اعراب 33 شأن نزول، مقصود «تفسير» 44 ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 317

اولويت اولو الارحام نسبت بيكديگر 47 آيه 12 و ترجمه آن 51 بيان آيه 12 52 قرائت، لغت 52 اعراب، مقصود «تفسير» 53 معناى كلاله چيست؟ 54 در مورد تعيين سهام وارثان 56 وارثان بر سه دسته اند 57 ميراث از دو راه صورت مى گيرد (نسبى و سببى) 57 وارثانى كه از ارث ممنوع هستند كيانند؟- 57 آيه 13- 14 و ترجمه آنان 60 بيان آيه 13- 14 61 لغت، اعراب 61 مقصود «تفسير» 62 آيه 15- 16 و ترجمه آنها 64 بيان آيه 15- 16 65 قرائت، لغت 65 مقصود «تفسير» 66 آيه 17- 18 و ترجمه آنها 69 بيان آيه 17- 18 70 لغت، اعراب 70 مقصود «تفسير» 70 آيه 19 و ترجمه آن 75 بيان آيه فوق 76 قرائت، لغت، اعراب، 76 شأن نزول 77 مقصود «تفسير» 77 آيه 20- 21 و ترجمه آن 80 بيان 20- 21 81 لغت، اعراب، مقصود «تفسير» 81 منظور از ميثاق غليظ چيست؟ 83 آيه 22 و ترجمه آن 84 بيان آيه 22 لغت، اعراب 85 شأن نزول و مقصود «تفسير» 84 ازدواج جايز و غير جايز 87 آيه 23 و ترجمه آن 90 بيان آيه 23 لغت، مقصود (تفسير) 91 ازدواج هاى ممنوع 92 آيه 24 و ترجمه آن 97 بيان آيه 24 قرائت، لغت، اعراب 98

مقصود «تفسير» 99 گفتارى در باره «متعه زنان و متعه حج- 101 و 102 آيه 25 و ترجمه آن 104 بيان آيه 25 لغت 105 مقصود «تفسير» 106 آيه 26 و 27 و 28- اعراب، مقصود- «تفسير» 110 آيه 29- 30 و ترجمه آنان 113 بيان آيه 29- 30 قرائت، مقصود «تفسير» 114 آيه 31 و ترجمه آن بيان آيه 31 قرائت، لغت، مقصود «تفسير» 118

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 318

گفتار سعيد بن جبير در باره گناه كبيره 119 بررسى گناهان كبيره 120 آيه 32- 33 و ترجمه آنها 124 بيان آيه 32، قرائت، لغت 125 شأن نزول، مقصود، «تفسير» 125 بيان آيه 33 قرائت، لغت، 127 اعراب، مقصود، «تفسير» 129 آيه 34 و ترجمه آن 132 بيان آيه 34 قرائت، لغت 133 اعراب، شأن نزول، مقصود «تفسير» 134 آيه 35- 36 و ترجمه آن 135 بيان آيه 35 لغت، اعراب، مقصود «تفسير» 138 لغت، اعراب و تفسير آيه 36 آيه 37- 38- 39 و ترجمه آن 144 بيان آيه 37 قرائت، لغت، اعراب 145 بيان آيه 38- 39 لغت اعراب مقصود (تفسير) 147 آيه 40- 41- 42 و ترجمه آنها 149 بيان آيه 40 قرائت، لغت، اعراب 150 مقصود «تفسير» 151 بيان آيه 41- 42 قرائت، اعراب 152 مقصود «تفسير» 153 آيه 43 و ترجمه آن 157 بيان آيه 43، قرائت، لغت 158 اعراب 159 مقصود «تفسير» 160 آيه 44- 45 و ترجمه آنها 165 بيان آيه 44- 45 لغت اعراب مقصود (تفسير) 166 آيه 46 و ترجمه آن 168 بيان آيه 46 لغت، اعراب 169 مقصود «تفسير» 171

آيه 47- 48 و ترجمه آنها 173 بيان آيه 47 لغت، مقصود «تفسير» 174 بيان آيه 48 لغت، اعراب، شأن نزول 178 مقصود «تفسير» آيه 49- 50- 51- 52 و ترجمه آنها 181 بيان آيه 49- 50 لغت، اعراب، شأن نزول 182 مقصود «تفسير» 183 بيان آيه 51- 52 لغت، اعراب، شأن نزول 185 مقصود «تفسير» 186 آيه 53- 54- 55 و ترجمه آنها 188 بيان آيه 53- 54- 55 لغت، اعراب 189 مقصود «تفسير» 190 آيه 56- 57 و ترجمه آن 193 بيان آيه 56- 57 لغت و مقصود «تفسير- 194 آيه 58- 59 و ترجمه آنها 197 بيان آيه 58 قرائت، اعراب، مقصود «تفسير» 198 بيان آيه 59 مقصود «تفسير» 201 اولى الامر كيانند؟ 202 آيه 60- 61 ترجمه آنها 204 شأن نزول، مقصود «تفسير» 206

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 319

آيه 62- 63 و ترجمه آنها 208 بيان آيه 62 و 63 لغت، اعراب، مقصود «تفسير» 209 دلالت آيه 210 آيه 64- 65 و ترجمه آنها 212 بيان آيه 64- اعراب، مقصود «تفسير» 213 بيان آيه 65 لغت، اعراب، شأن نزول- 216 مقصود «تفسير» 217 آيه 76- 67- 68 و ترجمه آنها 219 بيان آيه 66- 67- 68 قرائت، اعراب 220 مقصود «تفسير» 221 آيه 69- 70- 71 و ترجمه آنها 224 بيان آيه 69- 70- لغت 225 اعراب و شأن نزول 226 مقصود «تفسير» 327 صالحين چه كسانى هستند؟ 228 بيان آيه 71 لغت، اعراب، مقصود «تفسير» 225 معناى سريّه 230 آيه 72- 73- 74 و ترجمه آنها 231 بيان آيه 72- 73 قرائت، لغت، اعراب 232

شأن نزول، مقصود «تفسير» 233 گفتار امام صادق (ع) 234 بيان آيه 74 لغت، اعراب، مقصود «تفسير» 236 آيه 75- 76 و ترجمه آنها 338 بيان آيه 75 لغت، اعراب، مقصود «تفسير» 339 ارزش دعا 240 بيان آيه 76 لغت، مقصود «تفسير» 241 آيه 77 و ترجمه آن 243 بيان آيه 77 قرائت اعراب، شأن نزول 244 مقصود «تفسير» 244 معناى «خشيه» 245 آيه 78- 79 و ترجمه آنها 246 بيان آيه 78 قرائت، لغت، اعراب 247 مقصود «تفسير» 248 تفسير «حسنه و سيئه» 249 بيان آيه 79 اعراب، مقصود، «تفسير» 251 آيه 80- 81 و ترجمه آنها 253 بيان آيه 80- 81 قرائت، لغت، اعراب 254 مقصود «تفسير» 255 آيه 82- 83 و ترجمه آنها 257 بيان آيه 82- 83 لغت، مقصود «تفسير» 258 گفتار مؤلف در باره «حشويه» 260 اختلاف در باره اولوا الارحام 264 اقوال 265 نظم آيه 266 آيه 84- 85 و ترجمه آنها 267 بيان آيه 84 لغت، مقصود «تفسير» 268 داستان 269 بيان آيه 85 لغت 270 شفاعت پيامبر 270 نظم آيه 272 آيه 86- 87 و ترجمه آنها 273 ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 5، ص: 320

بيان آيه 86 لغت، مقصود

(تفسير) 274 دلالت آيه 275 نظم آيه 276 بيان آيه 77- اعراب مقصود «تفسير- و نظم آيه 277 آيه 88- 89 و ترجمه آنان 278 بيان آيه 88 لغت، اعراب، شأن نزول 279 مقصود (تفسير) 280 بيان آيه 89 مقصود «تفسير» 282 آيه 90 و ترجمه آن 283 بيان آيه 90 لغت، اعراب مقصود «تفسير» 284 هم پيمانهاى مسلمين 285 آيه 91 و ترجمه آن

288 بيان آيه 99- شأن نزول، مقصود- «تفسير» 289 آيه 92 و ترجمه آن 291 بيان آيه 92- لغت، اعراب 292 شأن نزول- مقصود «تفسير» 293 صفت مقتول 295 مقدار ديه 296 نظم آيه 297 آيه 93- 94 و ترجمه آنان 298 بيان آيه 93- شأن نزول و مقصود «تفسير» 299 معناى قتل عمد 300 كيفر قتل عمد 300 بيان آيه 94- قرائت 305 لغت، اعراب، شأن نزول 306 مقصود «تفسير» 307 آيه 95- 96 و ترجمه آنها 310 بيان آيه 95 و 46 قرائت، لغت 311 اعراب و شأن نزول 312 مقصود «تفسير» 313 پرسش 314 پاسخ 315 صفحه 32 سطر 7 نصيباً صحيح است صفحه 135 سطر اول بينهما صحيح است صفحه 135 سطر 12 للغيب صحيح است صفحه 140 بيان آيه 36 صحيح است صفحه 141 سطر 13 تفسير آيه 36 صحيح است صفحه 181 سطر 4 عمل صحيح است صفحه 181 سطر 13 بمعنا صحيح است