شد- نزديكتر است زيرا كه بطور كلّى آيات در مقام نكوهش است گاهى توبيخ متوجه يهود و گاهى متوجه نصارى و گاهى متوجّه بندگان بتها و مشركين.

بيم و هراس.

در معناى اين جمله ميان مفسرين اختلاف است.

ابن عباس ميگويد: هيچ نصرانى وارد بيت المقدس نميشود مگر اينكه مضروب واقع شده و بالاترين مراتب كيفر را خواهد ديد، و امروز هم وضع چنين است.

و كسى كه معتقد است منظور از «مَساجِدَ اللَّهِ» مسجد الحرام است ميگويد:

هنگامى كه اين آيه نازل شد پيامبر اكرم دستور داد كه منادى اعلام كند: بعد از اين سال هيچ مشركى نميتواند حجّ كند و هيچ عريانى طواف بيت نمايد و از آن پس ديگر وارد مسجد الحرام نميشدند.

جبائى ميگويد: خداوند بيان كرد كه مشركين نميتوانند وارد مسجد الحرام و ديگر مساجد شوند و چنانچه داخل شدند بر مسلمين لازم است آنها را بيرون كنند مگر اينكه بعنوان محاكمه نزد برخى از قضات وارد شود و در اين صورت نيز بيم دارد كه پس از تمام شدن محاكمه مسلمانها او را بيرون كنند و نميتواند آن نحوى كه يك فرد مسلمان با آرامش خاطر در مسجد توقف ميكند او نيز توقف كند، شيخ ابو جعفر طوسى قدس سره فرموده اين معنا- گفتار جبائى- با مرام اماميه نزديكتر و مناسبتر است.

و ممكن است باين آيه شريفه استدلال شود بر اينكه در هيچ حالى جايز نيست كفّار را اجازه ورود بمساجد دهند و امّا نسبت بخصوص مسجد الحرام و اينكه مشركين ممنوع از ورود در آن هستند و در هيچ حالى- خواه براى محاكمه باشد و خواه براى امر ديگر- اجازه ورود بآنها داده نميشود دليل بر آن آيه شريفه: «ما كانَ لِلْمُشْرِكِينَ ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 4

أَنْ يَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدِينَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ»

«1»

كه منظور مسجد الحرام است و آيه: «فَلا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ» «2» ميباشد- و حاجتى بآيه محلّ بحث ما نيست-.

زجاج ميگويد: خداوند در اين آيه اعلام فرموده كه مسلمين بر تمام مخالفين پيروز خواهند شد بنحوى كه جز با بيم و هراس نميتوانند وارد مساجد آنها شوند مانند آيه شريفه: «لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ»»

پس گويا چنين گفته شده آن گروه نميتوانند وارد مساجد مسلمين شوند جز با بيم و هراس زيرا كه خداوند دين را عزيز و مسلمين را پيروز گردانيده.

لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ ...- براى آنها در دنيا خوارى و رسوايى است.

در آن چهار وجه است:

1- قتاده ميگويد: منظور از خوارى در دنيا- پرداختن ماليات با خوارى و كوچكى است.

2- زجاج ميگويد: در مورد كافر حربى منظور كشتن و اسير كردن اطفال و زنها و در مورد كافر ذمّى پرداختن ماليات است.

3- سدى ميگويد: منظور اين است: كه هنگام قيام مهدى و فتح قسطنطنيّه آنها بدست او كشته ميشوند.

4- ابو على ميگويد: منظور دور كردن آنان است از مساجد مسلمين.

وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِيمٌ ...- و براى آنان در روز قيامت كيفر بزرگى است.

__________________________________________________

(1) سوره 9 آيه 17 مشركين در حالى كه نسبت بخودشان شهادت بكفر ميدهند حق آباد كردن مساجد خدا را ندارند.

(2) سوره 9 آيه 28 پس نزديك شوند بر مسجد الحرام بعد از اين سال.

(3) سوره 9 آيه 33 تا او را بر همه اديان پيروز گرداند و اگر چه مشركين ناراحت شوند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 5

خداوند در روز قيامت كيفر دهد آنها را در

آتش جهنم ببزرگترين كيفرها زيرا كه اين گروه از هر ستم پيشه اى ستمكارترند

طرفى كه متوجه ميشد او نيز متوجّه ميگرديد و- ركوع و سجود- را بطور اشاره انجام داد و كعبه را پشت سر قرار داد، و از جابر روايت شده كه گفت: پيامبر خدا گروهى را بجنگ فرستاد كه من نيز با آنان بودم در اثر تاريكى قبله را تشخيص نداديم گروهى از ما گفتند: ما قبله را شناختيم آن اينجا جانب شمال است پس بهمان طرف نماز گزارده و خطوطى ترسيم نمودند- كه جاى نماز مشخص باشد- و برخى ديگر گفتند:

قبله اينجا جانب جنوب است و خطوطى بهمان طرف كشيدند، پس از طلوع خورشيد و فرا رسيدن صبح معلوم گشت تمام آن خطوط بجانب غير قبله بوده است پس از بازگشت از سفر از پيامبر خدا در باره اين جريان پرسش نموديم او سكوت كرد و سپس خداوند اين آيه شريفه را نازل نمود.

باو توجّه ميكند وجه مى نامد شاعر ميگويد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 7

استغفر اللَّه ذنباً لست محصيه رب العباد اليه الوجه و العمل «1»

كه معناى آن اين است مقصود در عبادت و پرستش او است.

كلبى ميگويد: منظور اين است: در همان سوى خدا مى داند و مى بيند پس بخوانيد او را بهر سوى كه توجه پيدا كرديد مانند آيه شريفه: «يُرِيدُونَ وَجْهَهُ» «2» يعنى او را بسبب دعا اراده ميكنند و در جاى نزديك كلمه «هنا» و در جاى دور كلمه «ثم» و «هناك» بكار ميرود و در «كُلُّ شَيْ ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ» «3» نيز منظور از وجه خداوند است و همين طور «وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ» «4» كه معناى آن و باقى ميماند پروردگار تو ميباشد.

ابو على و رمانى ميگويند منظور از «فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» اين است كه آنجا رضوان خداوند است يعنى طرفى است كه به رضوان خدا منتهى ميشود همانطور كه گفته ميشود «هذا وجه الصواب» اين جانبى است كه بدرستى ميگرايد.

إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ ...- خداوند بى نياز است.

ابو عبيده ميگويد: يعنى بى نياز است از فرمانبردارى شما و آن را تنها براى منافع شما اراده كرده است.

زجاج ميگويد: رحمت او وسيع است و از اينرو در شريعت توسعه داده است.

برخى گفته اند: دائره قدرت او وسيع است و هر عملى را بخواهد انجام ميدهد.

عليم ...- دانا است.

راههاى حكمت و مصلحت را ميداند پس دستورات او را زودتر و سريعتر انجام دهيد.

__________________________________________________

(1) تقاضاى مغفرت دارم از خدا نسبت بگناهايى كه از لحاظ كثرت نميتوانم بشمار در آورم و بسوى پروردگار بندگان است قصد در مقام پرستش و عمل.

(2) سوره

18 آيه 28 اراده ميكنند وجه او را يعنى خود او را. [...]

(3) سوره 28 آيه 88 هر چيزى فنا پذير است مگر وجه او يعنى خود او.

(4) سوره 55 آيه 27 و باقى ميماند وجه پروردگار تو يعنى خود او.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 8

برخى گفته اند: ميداند كه رحمت خويش را در چه محلّى بر وفق حكمت قرار دهد.

پاره اى گفته اند: هر كجا نماز بگزاريد و او را بخوانيد نيّات و مقاصد شما را ميداند.

نميتواند از جنس فاعل باشد در حالى كه فرزند جز از جنس پدر نيست- و مجانست كامل ميان آن دو ثابت است- و از اينرو اگر كسى انسانى را بفرزندى اختيار كند حتماً بايد از جنس همان فرزند باشد- و چون خداوند از جنس بشر نيست پس نميتواند مسيح فرزند او باشد-.

كلّ له قانتون: همه در برابر او فرمانبردارند.

ابن عباس و مجاهد ميگويند معناى «قانتون» فرمانبرداران است.

سدى ميگويد: همه در برابر او روز قيامت فرمانبردارند.

حسن ميگويد: «قانتون» معناى قيام دارد يعنى همه در برابر او بشهادت بندگى قيام خواهند كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 10

جبائى ميگويد: همه بر يك حال استقرار دارند- يعنى قنوت معناى دوام را دارد- و آن حال شهادت دادن به خداوندگارى او است از راه آثار صنعت او.

ابو مسلم ميگويد: همه در دائره ملك و سلطنت او هستند و هر نحو بخواهد تصرّف ميكند و براى او امتناع ندارد ..

بآن گفته شود: باش و آن هم بشود همانطور كه در مورد حركت دادن سر و يا اشاره بدست كلمه «گفتن» بكار ميرود و گفته ميشود: فلان كس با سر خود و يا با دست خود فلان مطلب را گفت در حالى كه هيچ سخن نگفته و حرفى نزده است و همانطور كه ابو النجم گفته:

قد قالت الأنساع للبطن الحق قدماً فاضت كالفنيق المحنق «1»

و عجاج در مقام توصيف گاوى ميگويد:

و فيه كالاعراض للعكور فكر ثم قال في التفكير انّ الحياة اليوم في الكرور «2»

عمرو بن قميئه سدوسى ميگويد:

فاصبحت مثل النّسر طارت فراخه اذا رام تطياراً يقال له قع «3»

ديگرى ميگويد:

__________________________________________________

(1) فرمان داد به شكم طنابها كه اقدام به لحوق و اتصال بكمر بنما پس دستور را عملى كرد بنحوى كه مانند حيوان بزى كه در اثر كثرت جماع و لاغرى شكمش بكمر اتصال پيدا كرده گرديد.

(2) و در باره آن فكر كرد مانند حيوانى كه بقصد فرار پشت كرده و سپس در حال انديشه گفت: زندگى امروز در گذر است.

(3) پس صبح كردم مانند كركسى كه جوجه هاى آن پرواز ميكند كه هنگامى كه پرنده اى را قصد ميكند بآن گفته ميشود: جستن كن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 12

و قالت له العينان سمعاً و طاعةً و حدّ كالدر لمّا يثقب «1»

و مشهور در اين باره گفتار شاعر است:

امتلا الحوض و قال قطني مهلًا رويداً قد ملأت بطنى «2»

2- از ابو الهذيل حكايت شده: كه اين تعبير نشانه اى بود كه خداوند براى ملائكه قرار داده بود و هر هنگام آن

را مى شنيدند پى ميبردند كه خداوند امرى را احداث كرده است.

3- برخى گفته اند: چيزهاى معدوم چون نزد خدا معلوم است از اين جهت مانند موجود قابليّت تخاطب دارد و ممكن است هنگام اراده ايجاد بآنها كلمه «كن» گفته شود.

و بهترين گفتارها همان قول اوّل است و با كلام عرب نزديك تر و شبيه تر ميباشد و تأييد ميكند آن را آيه شريفه: «فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ» «3».

و اگر حمل بر معناى دوّم شود منظور اين است: كه خداوند بملائكه بعنوان اعلام و با خبر ساختن آنها از غيب ميگويد: «كن» يعنى ميگويد: «اكون» هستى ميدهم و در اين صورت فاعل «كن» خداوند و لفظ اگر چه بصورت امر- و انشاء- است ليكن منظور: اخبار و خبر دادن ميباشد، و بنا بر اين احتمال- معناى دوّم- ممكن است فاعل «كن» همان امر معدومى باشد كه منظور ايجاد آن است، و در حقيقت منظور اين است: خداوند بملائكه- پس از گفتن «كن»- خبر ميدهد كه

__________________________________________________

(1) و دو چشم باو گفتند ما مطيع و فرمانبرداريم و مانند درّ هنگام سوراخ شدن اشگ با سرعت از آنها بيرون آمد.

(2) حوض پر شد بنحوى كه گفت مرا كافى است مهلت دهيد شكم من پر گشت و سيراب شد.

(3) سوره 41 آيه 11 پس گفت بآن- آسمان- و بزمين بيائيد با رغبت و يا كراهت گفتند: آمديم در حالى كه راغب هستيم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 13

فلان چيز موجود خواهد شد و بهمان كيفيّتى كه خبر داده موجود ميشود و خلاف و تغييرى در آن واقع نخواهد شد.

و احتمال سوّم

دور است زيرا كه معدوم صلاحيت خطاب و امر ندارد و امر آن اگر چه بوجود و هستى تعلق گرفته شده و پس از آن موجود شود ليكن اين مقدار كافى نيست زيرا كه موجود شدن آن فرمانبردارى دستور و پذيرفتن امر است و اين در صورتى است كه مأمور موجود باشد نه معدوم و چنانچه اين معنى درست باشد بايد مأمور معدوم در خود فعلى انجام داده و فاعل خويشتن باشد همانطورى كه در سائر موارد مأمورى كه فرمانبردار است فاعل مأمور به و بجا آورنده آن شمرده ميشود، و اين معنا فاسد و بطلان آن آشكار است.

و برخى گفته اند: كلمه «كن» همزمان با وجود اشياء گفته ميشود نه پيش از آن و نه بعد از آن مانند آيه شريفه: «ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ» «1» كه منظور اين است: در حال بيرون آمدن ميخواند آنان را نه قبل از آن و نه بعد از آن. و اين احتمال نيز نادرست است زيرا كه از جمله شرائط نيكو بودن امر و دستور اين است كه قبل از تحقّق مأمور به باشد- نه همزمان با آن- و همين طور دعا و خواستن

و مبتكر اشياء است پس او بزرگتر است از اينكه فرزندى اتخاذ نموده و منزّه است از مانند اين امور.

__________________________________________________

(1) سوره 30 آيه 25 پس هنگامى كه خواند شما را در حالى كه از زمين بيرون مى آمديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 14

وارد بودند زيرا كه بخداوند دروغ بسته و گفتند او داراى دخترها است.

لَوْ لا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ ...- چرا خدا با ما سخن نميگويد.

بنحوى كه ما او را به بينيم و ما را خبر دهد به پيامبرى تو.

و برخى گفته اند معناى آن اين است: همانطورى كه با موسى و پيامبران ديگر سخن گفت چرا بهمان كيفيت با ما سخن نميگويد.

أَوْ تَأْتِينا آيَةٌ ...- يا اينكه آيه اى نمى آيد براى ما.

منظور آيه اى است كه با خواسته آنان موافق باشد مانند آياتى كه با خواسته پيامبران موافق است و منظور اين نيست كه آيه اى بطور كلّى نيامده زيرا آيات و معجزات زيادى براى آنان آمده است.

كَذلِكَ قالَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ ...- اين چنين گفتند پيشينيان مانند گفتار ايشان.

مجاهد ميگويد: منظور يهود است زيرا كه امور ممتنع را از موسى درخواست كردند و همانطورى كه گذشت وى منظور از «الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ» را نصارى ميداند.

قتاده و سدى ميگويند: منظور يهود و نصارى است بطور كلّى.

ابو مسلم ميگويد: مراد سائر كفّارى است كه پيش از اسلام بودند.

تَشابَهَتْ قُلُوبُهُمْ ...- دلهاى آنان همانند يكديگر است.

دلهاى آنان برخى با بعض ديگر همانند است در كفر و قساوت و اعتراض بر پيامبران بدون دليل و عناد و ستيزه مانند گفتار يهود بموسى: «أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً» «1» و گفتار نصارى بمسيح: «أَنْزِلْ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ» «2» و گفتار عرب به پيامبر ما:

__________________________________________________

(1) سوره 4 آيه 153 بنمايان بما خدا را آشكار.

(2) سوره 5 آيه 114 براى ما سفره اى از آسمان نازل كن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 16

«حَوِّلْ لَنا اْلصَّفا ذَهَباً» «1» و از همين جهت

است كه خداوند فرمود: «أَ تَواصَوْا بِهِ» «2» قَدْ بَيَّنَّا الْآياتِ ...- ما روشن كرديم نشانه ها را.

يعنى دلائل و معجزاتى كه از آنها راستى پيامبرى محمّد دانسته ميشود.

لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ ...- براى گروهى كه يقين دارند.

يعنى گروهى كه از راه معجزات و دلائل روشن وارد شده و در نتيجه بمقام يقين رسيدند پس شما هم همان روش را پيروى نمائيد تا يقين پيدا كنيد و منظور اصلى اين است: كه اين آيات و نشانه هايى كه دليل بر راستى پيامبرى او است براى كسى كه عناد را رها كرده و جوياى حقّ باشد كاملًا كافى است.

پرسش:

چه مانعى داشت كه آن نشانه هايى را كه آنان درخواست كردند از جانب خداوند ميآمد تا دليل و برهان محكم تر و استوارتر گردد.

پاسخ:

ميزان در مورد آمدن آيات مصلحت است و چنانچه خدا ميدانست كه در آمدن آن نشانه ها نيز مصلحت موجود است حتماً آنها را اظهار ميكرد و چون اظهار نكرد پى ميبريم كه مصلحتى در آنها وجود نداشته و ميزان در آنها محقّق نبوده است.

سوره 35 آيه 8 هلاك نشود نفس تو بر گمراهى ايشان براى تأسف و حسرتهاى متوالى

(3) سوره 2 آيه 272 نيست بر تو راهنمايى ايشان

(4) سوره 24 آيه 54

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 18

همان دينى كه تو د برخى گفته اند: هدايت خدا يعنى قرآن تنها چيزى است كه مردم را بسوى بهشت راهنمايى مى كند- نه روش يهود و نصارى- پاره اى گفته اند. منظور از جمله اين است: كه راهنمايى خدا تنها راهنمايى است و هدايت او تنها حق است همانطور كه گفته ميشود: روش فلان كس تنها فلان روش است.

وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ ...- و اگر چنانچه پيروى كنى اهواء ايشان را.

يعنى خواهشهاى آنان را.

ابن عباس ميگويد معناى آن اين است: هر گاه بسوى قبله آنان نماز گزارى.

بَعْدَ الَّذِي جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ...- بعد از علمى كه براى تو آمده.

منظور از «علم» بيانى است كه از ناحيه خداوند آمده و برخى گفته اند:

مراد دين است.

ما لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ ...- نيست براى تو اى محمّد از جانب خدا ولىّ و نصيرى.

منظور از «ولىّ» كسى است كه او را از كيفر مصون بدارد و مقصود از «نصير» كسى است كه با كمك خود كيفر را از او باز دارد.

اللَّه» اگر چه پيامبر است ليكن منظور پيروان و امّت او ميباشد.

مى كنند و بنا بر اين ضمير در «يتلونه» به محمّد برميگردد- نه بكتاب- 3- چيزى است كه امام صادق عليه السلام بنا بروايتى فرموده كه منظور از «حقّ تلاوته» اين است هنگامى كه برخورد مينمايند بآيه اى كه در آن ذكر بهشت شده آن را از خدا درخواست نمايد و زمانى كه مواجه ميشود با آيه اى كه در آن ذكر جهنم شده از آن بخدا پناه برد.

4- مراد آن است كه كتاب را كاملًا قرائت و از لحاظ الفاظ نيكو اداء كنند و از نظر معنى آن را درك نمايند.

5- حسن ميگويد: منظور آن است كه بر طبق كتاب كاملًا عمل نموده محكمات آن را برنامه اجرا و بمتشابهات آن ايمان آورده و مشكلات را واگذار باهلش نمايند.

أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ ...- آنها ايمان آورده اند باو.

اكثر مفسّرين معتقدند ضمير در «به» بكتاب رجوع ميكند.

كلبى ميگويد ضمير به محمّد صلى اللَّه عليه و آله برميگردد.

وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ ...- و آنهايى كه باور نكردند او را.

منظور يهود و يا بطورى كه برخى گفته اند همه كفار است و اين احتمال بهتر است زيرا كه لفظ عموميّت دارد.

فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ ...- آنان زيانكارانند.

در خويشتن و اعمالشان زيانكارند.

__________________________________________________

(1) سوره 91 آيه 2 و ماه هنگامى كه پيروى كرد آن را- خورشيد را-

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 22

و برخى گفته اند: در دنيا زيانكارند از نظر پيروزى و نصرت و در آخرت زيانكارند از لحاظ نعمتهاى بهشت كه خداوند براى مؤمنين آماده كرده است

اسماعيل عليه السلام مأمور گرديد و او آن مأموريت را با عزم راسخ عملى ساخت از آن پس خداوند باو فرمود «إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً» يعنى ترا پيشواى مردم قرار ميدهم.

بعلاوه، منظور از «كلمات» دستورهايى است كه در زمينه نظافت و پاكيزگى خداوند بر او نازل فرمود و آن ده چيز است پنج تا از آنها كه متعلق بسر انسان است باين شرح است: ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 25

1- چيدن شارب.

2- ريش گذاشتن.

3- اصلاح و كوتاه كردن موها.

4- مسواك كردن.

5- خلال كردن دندانها و پنج تا از آنها كه متعلّق ببدن انسان است عبارت است از:

1- زائل كردن مويها.

2- ختنه كردن.

3- چيدن ناخن ها.

4- غسل جنابت.

5- شستشوى با آب.

اين دستورات كه «حنفيّه»- يعنى سنّت مستقيمه- ناميده ميشود تا كنون منسوخ نگرديده است و تا روز قيامت نيز هم چنان باقى خواهد بود و منظور از جمله «فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً» «1» نيز همين دستورات است.

گرديده است.

اعد اللَّه لهم مغفرة و اجرا عظيما

«2»

گرفته است بانجام مناسك حج تفسير گرديده است.

اللَّه عليه و آله بچه علّت امامت در ذريّه حسين عليه السلام قرار داده شد و در ذريه حسن عليه السلام قرار داده نشد؟ با اينكه هر دو فرزند و سبط پيغمبر بودند و هر دو سيّد جوانان اهل بهشت ميباشند.

حضرتش در جواب فرمود: همانطور كه خداوند نبوت را در فرزندان هارون عليه السلام قرار داد و در ذريّة موسى عليه السلام قرار نداد به اينكه هارون عليه السلام و موسى عليه السلام برادر و هر دو پيغمبر بودند، امامت نيز در ذريّه حسين عليه السلام مقرّر گرديد و در ذريّه حسن عليه السلام قرار داده نشد.

اى مفضّل! امامت منصبى است الهى و خلافتى است ربّانى. خداوند هر طور كه مصلحت بداند و در هر مورد كه حكمت ايجاب نمايد آن را قرار ميدهد. و كسى را نميرسد كه بگويد: چرا آن در صُلب حسين عليه السلام قرار داده شد و در صُلب حسن عليه السلام

__________________________________________________

(1) آيه 28 سوره زخرف [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 30

قرار داده نشد؟ لا يسأل عمّا يفعل و هم يسألون» «1».

ارتقاء بمقام بالاتر و كمال عاليتر را پيدا مى كنند ضمناً عمل آنها سرمشق ديگران نيز واقع ميگردد بنا بر اين حوادث زندگى در عين حال كه سنگ محك است نردبان تكامل نيز محسوب ميشود امتحان خداوند ابراهيم عليه السلام را از نوع دوّم است.

خداوند براى ابراهيم عليه السلام حوادثى پيش آورد و او در آن حوادث با كمال مقاومت و شكيبايى بوظيفه خود عمل كرد و در نتيجه، شايستگى وى براى مقام امامت» براى همه روشن و مسلّم گرديد سپس ميگويد:

«كلماتى» كه خداوند بوسيله آنها ابراهيم عليه السلام را مورد آزمايش قرار داد باين شرح است:

1- يقين. بدليل قول خداوند: «وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ «2».

__________________________________________________

(1) آيه 23 سوره انبيا يعنى «خداوند در باره افعال خود مورد بازخواست قرار نميگيرد و تنها مردم هستند كه نسبت باعمالشان بازخواست ميشوند».

(2) آيه 75 سوره انعام «و كذلك نرى ابراهيم ملكوت السماوات و الارض و ليكون من الموقنين» يعنى «ما بابراهيم عليه السلام آيات و علائم قدرت خود را در آسمانها و زمين نشان داديم تا از دل يقين گرديد».

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 31

2- توحيد خداوند و منزّه دانستن او از تشبيه هنگامى كه او بستاره و ماه خورشيد، در ميان ستاره پرستان و ماه پرستان و خورشيد پرستان، نگاه كرد و رو بخدا آورد.

3- شجاعت. بدليل قول خداوند: فَجَعَلَهُمْ جُذذاً إِلَّا كَبِيراً لَهُمْ «1» و بدليل مقاومتى كه يك تنه در برابر هزاران نفر دشمن بخرج داد.

4- حلم. بدليل گفتار خداوند إِنَّ إِبْراهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُنِيبٌ «2».

5- سخاوت. و دليل آن گفتار خداوند است: هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْراهِيمَ الْمُكْرَمِينَ «3»

6- اعتزال و كناره جويى در راه خدا از خويشاوندان خود، بدليل قول خداوند وَ أَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ «4».

7- امر بمعروف و نهى از منكر. دليل آن قول خداوند است: يا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَ لا يُبْصِرُ

«5».

8- بدى را بنيكى مكافات كردن هنگامى كه پدر وى گفت لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنِي مَلِيًّا «6».

__________________________________________________

(1) آيه 58 سوره انبيا يعنى: «همه بتها را جز بت بزرگ در هم شكست

(2) آيه 75 سوره هود يعنى: «ابراهيم داراى حلم بود و بدرگاه خدا بسيار تضرع داشت و از خداوند طلب مغفرت مينمود»

(3) آيه 24 سوره ذاريات يعنى: آيا جريان مهمان نوازى ابراهيم از مهمانهاى گرامى بتو رسيده است.

(4) آيه 48 سوره مريم يعنى من از شما و بتهايى كه بجاى خدا مى پرستيد دورى ميجويم.

(5) آيه 42 سوره مريم يعنى اى پدر چرا عبادت ميكنى چيزى را كه نميشنود و نمى بيند. طبق روايات اين شخص عموى ابراهيم بوده است كه «آذر» نام داشته و ابراهيم باو پدر خطاب ميكرده است.

(6) آيه 46 سوره مريم يعنى اگر دست از سخنان خود كه عليه بت و بت پرستى مى گويى بر ندارى ترا سنگسار ميكنم از من سالها بدور باش.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 32

ولى ابراهيم عليه السلام در جواب گفت سَلامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كانَ بِي حَفِيًّا «1» 9- توكّل و اعتماد مخصوص بر خداوند. بدليل گفتار خداوند: الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ وَ الَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَ يَسْقِينِ وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ «2».

10- امتحان در باره شخص خود، هنگامى

كه در ميان منجنيق گذارده شد و بآغوش آتش پرتاب گرديد.

11- امتحان نسبت بفرزند خود اسماعيل عليه السلام وقتى كه مأمور بذبح وى گرديد.

12- امتحان در باره خانواده خود كه عاقبت خداوند او را از قبطى نجات بخشيد.

13- شكيبايى بر بد اخلاقى همسرش ساره.

14- خود را در عبادت مقصر محسوب داشت بدليل قول خداوند «وَ لا تُخْزِنِي يَوْمَ يُبْعَثُونَ «3».

15- موقعيت و مقام ممتاز وى. بدليل گفتار خداوند «ما كانَ إِبْراهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرانِيًّا وَ لكِنْ كانَ حَنِيفاً مُسْلِماً» «4».

16- جامع بودن شرائط عبادات و طاعات. بدليل آيات:

__________________________________________________

(1) آيه 47 سوره مريم يعنى: «سلام بر تو باد من از خداوند براى تو آمرزش مى طلبم زيرا او نسبت بمن بسيار مهربان است».

(2) آيه 78- 80 سوره الشعراء يعنى «اعتماد من تنها بآن خدائيست كه مرا آفريد و براه راستم هدايت كرد، چون گرسنه شوم سير و چون تشنه شوم سيرابم ميگرداند چون بيمار شوم شفايم مى بخشد».

(3) آيه 87 سوره الشعراء يعنى: «پروردگارا روزى كه مردم از قبر برانگيخته ميشوند مرا رسوا مكن».

(4) آيه 67 سوره آل عمران يعنى «ابراهيم عليه السلام بآئين يهود و نصارى نبود ولى بدين پاك توحيد و اسلام بود».

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 33

«إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ لا شَرِيكَ لَهُ وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ «1».

17- اجابت خداوند دعاى او را هنگامى كه گفت: «رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى » «2».

18- خداوند وى را در دنيا برگزيد و گواهى داد به اينكه او در آخرت در زمرة صالحين است. اين موضوع از اين آيه

استفاده ميشود «وَ لَقَدِ اصْطَفَيْناهُ فِي الدُّنْيا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ» «3».

19- پيروى پيغمبران بعد، از وى بدليل اين آيات:

«وَ وَصَّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» «4».

ثُمَّ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً «5»

را اين چيست؟ خداوند فرمود: اين وقار است» ابراهيم عليه السلام عرضكرد: پروردگارا! بر وقار من بيفزاى».

سكونى گفتار فوق را- باستثناى اين جمله كه ابراهيم عليه السلام اول كسى است كه شارب خود را چيد- و باضافه مطالب ذيل از امام صادق عليه السلام نقل كرده است.

ابراهيم عليه السلام اوّل كسى كه در راه خدا بجهاد و مقاتله پرداخت، اول كسى كه از مال خود خمس را اخراج كرد.

اول كسى است كه پوشيدن كفش را معمول ساخت و اول كسى است كه پرچم بست.

فَأَتَمَّهُنَّ ...- ابراهيم آن كلمات را بانجام رسانيد.

حسن ميگويد «ضمير فاعل» در كلمه «فاتمهنّ» بابراهيم عليه السلام برميگردد «1» ولى ابو القاسم بلخى و حسين بن على مغربى ميگويد: «ضمير فاعل» در «فاتمهنّ» بخداوند برميگردد و مراد از «كلمات» امامت است زيرا ميان «فاتمهنّ» و «إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً» واو عطف فاصله نگرديده است بنا بر اين معناى كلام اين است كه خداوند ابراهيم را بواسطه كلماتى آزمايش كرد و آن كلمات را عملى و محقق ساخت به اينكه بابراهيم عليه السلام فرمود من ترا امام و پيشواى مردم قرار ميدهم».

قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً ...- من ترا امام مردم قرار ميدهم.

و فرمانروايى ميدهد و با كسانى كه با ملّت وى بدشمنى برميخيزند و در راه پيشرفت آن ملّت موانعى ايجاد ميكنند بمحاربه و جهاد ميپردازد.

بنا بر معناى اول هر پيغمبرى «امام» نيز هست زيرا كردار و گفتار هر پيغمبرى سرمشق ملّت وى ميباشد ولى بنا بر معناى دوّم «امامت» يك منصب و مقام ممتازى است و لازم نيست كه هر پيغمبرى امام نيز باشد.

را بنبوت رسانيد پيش از آنكه وى را برياست مبعوث نمايد و او را برياست رسانيد پيش از آنكه وى را دوست مخصوص خود اتخاذ كند و او را دوست خود اتخاذ كرد قبل از آنكه او را بمقام امامت برساند و هنگامى كه وى جامع اين منصبها گرديد فرمود:

إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ».

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 36

قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي ...- گفت از فرزندان من نيز پيشوا و امام قرار بده.

بهتر اين است كه اين جمله از ابراهيم عليه السلام بطور سؤال و تقاضا صادر گرديده باشد يعنى خداوند از فرزندان من نيز پيشوا و امام قرار بده.

ابراهيم عليه السلام اين طور گفت تا بداند كه آيا از نسل وى نيز كسانى باين مقام خواهند رسيد يا نه؟

قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ ...- ستمكاران هرگز بامامت نميرسند.

مجاهد ميگويد: منظور از «عهد» امامت است اين معنا از حضرت باقر عليه السلام نيز نقل گرديده يعنى ستمكار لايق «امامت» نيست.

از جمله «لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ» كه خداوند در جواب ابراهيم عليه السلام فرمود استفاده ميشود كه بعضى از فرزندان ابراهيم عليه السلام كه ستمكار نباشد بامامت ميرسند زيرا اگر خداوند نميخواست كه هيچيك از فرزندان وى بامامت برسند در جواب ميفرمود: «لا ينال عهدى ذريتك» يعنى هيچيك از ذريه تو بامامت نميرسند و حال آنكه فرموده است «لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ».

از لحاظ جمله بندى عربى ممكن بود كه گفته شود «لا ينال عهدى الظالمون» «1» چنان كه در قرائت ابن مسعود نيز همين طور واقع شده است.

صريح ميگويد:

امامت بستمكار نميرسد، اين را نيز ميدانيم كسى كه معصوم نيست بالآخره يا بخود يا بديگران ستم كرده است.

نتيجه اين ميشود كه شخص ستمكار هرگز نميتواند «امام» باشد.

پرسش:

ممكن است كسى بگويد كه از آيه همين قدر استفاده ميشود كه ظالم در حال

__________________________________________________

(1) يعنى عهدى مفعول و الظالمون فاعل باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 37

ظالم بودنش بامامت نميرسد ولى آيه دلالت ندارد كه اگر توبه كرد بعد از توبه نيز ممكن نيست بامامت نائل شود.

پاسخ:

ظالم هر چند توبه هم بكند باز آيه دلالت دارد كه او تا آخر عمر نميتواند بامامت برسد زيرا آيه در آن حالى كه ظالم ظلم ميكند شامل وى ميگردد و ميگويد «لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ» و كلمه لا ينال چنان كه مى بينيم- مطلق است و مقيد بزمان مخصوص نيست و لذا شامل همه زمانها ميشود.

نتيجه، اين ميشود كه كسى كه ظلم كرد هر چند بعداً توبه هم بكند- در هيچ زمانى بامامت نميرسد.

بسوى آن روى ميآوردند».

2- ابن عباس نيز ميگويد «مثابت» بمعناى مرجع است ولى اين اطلاق باين مناسبت است كه نوعا مسلمانانى كه از خانه كعبه باز ميگردند قصد دارند دو باره بسوى آن برگردند و هيچگاه زيارت و احتياج خود را نسبت بآن تمام شده نميدانند.

و لذا در حديث وارد گرديده است كسى كه از مكّه باين قصد مراجعت كند در آينده بسوى آن برگردد عمرش زياد ميشود ولى كسى كه هنگام خروج از مكّه قصد بازگشت بسوى آن نكند اين موضوع علامت آن است كه مرگ وى نزديك گرديده است!.

3- بعضى گفته اند كه «مثابت» بمعناى محل استحقاق ثواب است بمناسبت ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 39

اينكه مردم هر سال بمنظور انجام مراسم حج بزيارت آن ميآيند و مستحق ثواب ميگردند.

4- بعضى، «مثابت» را بمعنى پناهگاه دانسته اند.

5- برخى «مثابت» را بمحل اجتماع تفسير كرده اند.

مؤلف: بالآخره در همه معانى فوق، اين مناسبت منظور گرديده است كه مردم هر سال بسوى اين خانه مقدس رفت و آمد ميكنند.

وَ أَمْناً ...- و محل امن خانه «كعبه» باين مناسبت «محل امن» ناميده ميشود كه خداوند مقرر فرموده كسى كه باين خانه پناهنده شود تا هنگامى كه در آنجا است جان و مال او ايمن باشد و هرگز ترس بخود راه ندهد. و مردم بجهت عظمت و احترامى كه براى اين خانه قائل هستند بكسى كه خود را در پناه آن قرار بدهد اصلا متعرض نميشوند.

بواسطه رعايت همين احترام در دين اسلام مقرر گرديده است كه قانون جزائى اسلام بكسى كه پس از ارتكاب جنايتى در خارج، بخانه كعبه يا به «حرم» پناهنده شود اجراء نشود.

از

طرفى براى آنكه اين موضوع وسيله اى براى تعطيل حدود الهى نشود و افراد از اين قانون سوء استفاده نكنند در «اسلام مقرر شده است كه آن شخص را از لحاظ مواد غذايى و آشاميدنى و خريد و فروش در مضيقه بگذاريد تا ناگزير از خانه كعبه و حرم آن خارج شود و حدّ الهى در باره او جارى گردد تا هم احترام خانه كعبه رعايت شود و هم حدود الهى تعطيل نگردد.

ولى باين نكته هم بايد توجه داشت كسى كه در خانه كعبه و حرم مرتكب جنايتى كه موجب حدّ است گرديد و احترام اين مكان مقدس را رعايت نكرد بدون تأخير در همانجا حدّ الهى درباره آن بايد جارى شود.

قبل از اسلام نيز مردم همين احترام را براى خانه كعبه قائل بودند بطورى كه اگر شخص قاتل پدر خود را در حرم ميديد هرگز متعرض او نميشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 40

مردم اين احترام را از شريعت ابراهيم عليه السلام فرا گرفته تا زمان پيغمبر اسلام صلى اللَّه عليه و آله رعايت ميكردند.

وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى ...- مقام ابراهيم را جايگاه نماز قرار دهيد

ابراهيم مصلّى».

2- ابن عباس ميگويد: «تمام نقاطى كه اعمال حج از قبيل طواف و سعى و وقوف و ذبح در آنها انجام ميگيرد مقام ابراهيم است».

3- عطا ميگويد «مقام ابراهيم عبارت است از عرفه و مزدلفه و محلّى كه در آن رمى حجرات انجام ميگردد».

4- مجاهد ميگويد همه «حرم مقام ابراهيم است».

قول اوّل روشنتر و صحيح تر است زيرا مردم از مقام ابراهيم همان نقطه اى را كه در مسجد الحرام باين نام معروف است ميفهمند.

«در مقام ابراهيم» دلالت روشنى بر نبوّت حضرت ابراهيم عليه السلام موجود است زيرا هم اكنون اثر پاى آن حضرت در روى سنگ كاملًا نمايان است و اين موضوع معجزه اى براى وى محسوب ميشود كه خداوند سنگ را زير پاى او مانند گل، نرم قرار داده است.

گفت اين بود:

__________________________________________________

(1) آن سنگ مخصوصى بود كه هر موقع موسى عليه السلام عصاى خود را بآن ميزد 12 چشمه از آن ميجوشيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 42

موقعى كه شوهر بخانه آمد از قول من باو بگو كه «آستانه خانه ات را تغيير بده» پس از زمانى اسماعيل بخانه آمد و بوى پدرش را از محيط خانه استشمام كرد از همسر خود پرسيد آيا كسى بخانه ما آمده بود؟ همسر وى گفت: بلى پير مردى باين اوصاف در غياب تو بمنزل ما آمد ولى اوصاف ابراهيم عليه السلام را با لحن تحقير آميزى ذكر كرد! اسماعيل گفت آن پير مرد بتو چيزى نگفت همسر او گفت، بمن سفارش كرد هنگامى كه شوهرت آمد از قول من باو سلام برسان و بگو كه آستانه خانه ات را تغيير بده! اسماعيل آن زن را طلاق گفت و براى خود همسر ديگرى انتخاب كرد.

پس از مدتى باز ابراهيم عليه السلام از ساره اجازه خواست كه براى ملاقات اسماعيل بمكه برود ساره باين شرط نيز موافقت كرد كه ابراهيم در مكه از مركب خود فرود نيايد.

ابراهيم عليه السلام بطرف مكّه حركت كرد و هنگامى كه بدر خانه اسماعيل رسيد ديد اسماعيل در خانه نيست از همسر وى پرسيد اسماعيل كجا رفته است؟ او در جواب گفت شوهرم بعزم شكار بخارج منزل رفته است و الآن انشاء اللَّه خواهد آمد تو اكنون از مركب خود پائين بيا و استراحت كن ابراهيم گفت: آيا وسيله پذيرايى از مهمان دارى او گفت: بلى و فوراً مقدارى شير و گوشت بحضور آورد ابراهيم عليه السلام آن شير را نوشيد و

آن گوشت را خورد و از خداوند براى شير و گوشت بركت خواست- چنانچه آن زن در آن روز نان يا گندم يا جو يا خرما آورده بود و ابراهيم عليه السلام درباره اينها دعا ميكرد، بركت بيشترى باينها داده ميشد- پس از اينكه ابراهيم عليه السلام غذا ميل كرد همسر اسماعيل مجدداً بوى گفت از مركب پائين بيا تا سرت را بشويم ولى ابراهيم عليه السلام پياده نشد. همسر اسماعيل قطعه سنگى را كه امروز «مقام ابراهيم» ناميده ميشود آورد و زير پاى راست ابراهيم عليه السلام گذارد و جانب راست سر ابراهيم را شستشو داد و اثر پاى راست وى در آن نقش بست بعد از آن، آن سنگ را در زير پاى چپ ابراهيم قرار داد و طرف چپ سر او را شستشو داد و اثر پاى چپ او در آن سنگ ماند.

ابراهيم عليه السلام بطرف مسكن خود قصد مراجعت كرد و هنگام حركت بهمسر ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 43

اسماعيل گفت: وقتى كه شوهرت بمنزل آمد از قول من باو سلام برسان و بگو آستانه خانه ات بسيار مناسب و درست است.

اسماعيل كه بخانه مراجعت كرد بوى پدرش بمشامش رسيد و از همسرش پرسيد آيا در غياب من كسى بخانه ما آمد؟ وى با لحن تجليل آميزى گفت: بلى پير مردى كه خوشبوترين افراد و داراى نيكوترين قيافه بود بمنزل ما آمد و من از وى پذيرايى نمودم و سرش را شستشو دادم و هم اكنون اثر پاهايش در اين سنگ باقى مانده است» اسماعيل گفت: «او پدر من ابراهيم عليه السلام است».

اين داستان را- با تفاوت مختصرى

در عبارت- علىّ بن ابراهيم از پدر خود از ابن عمر از ابان از حضرت صادق عليه السلام نقل كرده است ولى در پايان آن، اين مطلب اضافه شده است كه: «ابراهيم عليه السلام بهمسر اسماعيل گفت: هنگامى كه شوهرت بخانه آمد باو بگو پير مردى به اينجا آمد و او توصيه كرد كه درباره آستانه خانه ات نيكى كن و قدر او را بدان. آن وقت اسماعيل كه بخانه آمد و از جريان استحضار حاصل كرد خود را با چشمهاى اشكبار روى آن سنگ كه اكنون مقام ابراهيم ناميده ميشود افكند و آن را بوسيد».

در روايت ديگرى از حضرت صادق عليه السلام نقل گرديده است كه حضرت ابراهيم عليه السلام از ساره اجازه ملاقات اسماعيل عليه السلام را خواست و ساره باين شرط، موافقت كرد كه او تا شب مراجعت كند و از الاغش پياده نشود از حضرت سؤال شد كه اين مسافرت با اين سرعت چگونه صورت گرفت؟

حضرت فرمود: «زمين بقدرت خداوند زير پاى ابراهيم عليه السلام پيچيده شد».

قرار بدهيد» قتاده و سدى نيز همين قول را اختيار كرده اند.

فقهاء مذهب اماميّه براى وجوب نماز طواف بهمين آيه استدلال نموده اند زيرا خداوند بخواندن نماز در «مقام ابراهيم» امر فرموده و دلالت «امر» بر وجوب نيز مسلّم است و از طرفى غير از نماز طواف، مسلماً هيچ نمازى در آن مكان واجب نيست نتيجه اين است كه متعلّق «امر» واقع در آيه نماز طواف است.

2- مجاهد ميگويد: منظور از مصلّى محلّ دعا است زيرا كلمه «صلاة» در لغت بمعناى «دعا» نيز آمده است.

3- حسن ميگويد: مقصود از مصلّى «قبله» است يعنى مقام ابراهيم را در حال نماز در جلو خود قرار دهيد.

وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ ...- بابراهيم و اسماعيل گفتيم.

«عهد» را باين مناسبت به «گفتن» تفسير كرديم كه كلمه ان كه بعد از آن واقع گرديده است «مفسره است و هنگامى كه «ان مفسره» بعد از الفاظ كه معناى قول را در بر دارد واقع گردد آن الفاظ معناى قول ميدهند نتيجه اين ميشود كه با ابراهيم و اسماعيل گفتم:

أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ ...- خانه مرا پاكيزه كنيد در معناى «تطهير» در اينجا 3 قول است:

1- جبائى ميگويد: «منظور پاك كردن آن است از سرگين و خونى كه مشركين قبل از اينكه خانه كعبه در تصرف ابراهيم عليه السلام و اسماعيل عليه السلام درآيد، در آن ميريخته اند».

2- مجاهد و قتاده ميگويد: «مراد اين است كه آن را از بتهايى كه بر در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 45

آن ميآويخته اند پاك نمايند».

3- بعضى گفته اند: مراد آن است كه خانه كعبه را بر اساس طهارت و تقوى بنا كنند.

چنان كه خداوند

فرمود: أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُفٍ هارٍ «1» يعنى آيا كسى كه بنائى را مقصد تقوى و جلب خشنودى خداوند تاسيس كند بهتر است يا كسى كه بر اساس سست و متزلزل در لبه رودخانه اى كه در شرف ويرانى است بنائى بسازد و علت اينكه خداوند بر «خانه كعبه» بيتى گفت و بخود نسبت داد اين است كه مزيت و فضيلت آن خانه را بر مكانهاى ديگر روشن بسازد.

لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ ...- براى طواف كنندگان و مجاورين بيشتر مفسرين ميگويند: منظور از «طائفين» كسانى هستند كه در گرد خانه كعبه مشغول طواف ميباشند و منظور از «عاكفين» افرادى است كه مجاور خانه كعبه ميباشد.

سعيد بن جبير ميگويد «طائفين كسانى هستند كه از آفاق بمنظور اداء مراسم حج آمده اند و مراد از «عاكفين» اشخاصى است كه در مكّه اقامت دارند».

ابن عباس ميگويد: «منظور از عاكفين» نمازگزاران و مراد از طائفين طواف كنندگان است».

مؤلف: قول اول صحيح تر است زيرا با معنايى كه از كلمه طائفين و عاكفين فهميده ميشود مطابق است.

وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ ...- ركوع و سجده بجا آورندگان در تفسير اين دو كلمه 3 وجه گفته شده است:

1- قتاده ميگويد مراد از آنها نمازگزارانى است كه در نزديكى خانه كعبه بركوع و سجود ميروند.

__________________________________________________

(1) آيه 109 سوره توبه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 46

2- حسن ميگويد: منظور جمع مسلمانان است باعتبار اينكه آنان ركوع و سجود بجا ميآورند.

3- عطا ميگويد: اين «كلمات» باعتبار حالات اشخاص گفته شده است زيرا شخص هنگامى كه طواف ميكند طائف يعنى طواف كننده است

و وقتى مى نشيند عاكف است يعنى مجاور خانه كعبه است و هنگامى كه نماز مى خواند راكع و ساجد است.

روز جائز گرديد كه بقصد فتح و تسخير آن با سپاه وارد آن گردم از اين روايت و امثال آن كه در ميان محدّثين مشهور است استفاده ميشود كه «مكه» پيش از دعاء ابراهيم عليه السلام مورد احترام بوده است منتها اين احترام بواسطه دعاء آن حضرت تاكيد و تجديد شده است.

ولى بعضى گفته اند كه «مكه» بواسطه دعاء ابراهيم عليه السلام احترام يافته است و پيش از آن مانند شهرى ديگر بوده است. دليل آن روايتى است كه از رسول اكرم صلى اللَّه عليه و آله نقل شده است كه فرمودند:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 48

انّ ابراهيم حرم مكة و انى حرمت المدينه. يعنى: ابراهيم عليه السلام مكه را محترم گردانيد و من مدينه را محترم قرار دادم.

مقصود وى تقاضاى ايمنى از قحطى و تنگ دستى بود و اين تقاضا به اين جهت بود كه او اهل و عيال خويش را در سرزمين بى آب و گياهى ساكن گردانيد. ولى برخى ميگويند: آن حضرت از هر دو جهت ايمنى را براى «مكه» از خداوند خواست هر چند امنيت از تخريب و انهدام قبلًا وجود داشت.

وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ ...- انواع روزيها و ميوه ها باهل آن عنايت كن مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ «1» ...- روزيها و ميوه ها را مخصوص كسانى از اهل مكه كه ايمان بخدا و روز قيامت دارند بگردان منظور ابراهيم عليه السلام اين بود كه مردم مكه علاوه بر امنيت، از فراوانى نعمت نيز بهره مند شوند.

__________________________________________________

(1) مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ، بدل از «اهل» است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 49

گفت «و من ذريّتى» و او فرمود:

لا ينال عهدى الظالمين- اعلام فرمود كه در ميان ذريّه او ظالمانى پديد خواهند آمد لذا ابراهيم عليه السلام براى رعايت ادب روزى و رفاه را تنها براى مؤمنين درخواست كرد.

بعضى گفته اند روى اين اصل ابراهيم عليه السلام دعاى خود را مخصوص مؤمنين قرار داد كه اگر براى عموم مردم مكه حتى كفّار نيز درخواست روزى و رفاه ميكرد اجتماع كفّار در مكّه زياد مى گشت و آنها مفاسدى بوجود ميآوردند و چه بسا ممكن بود مردم را از انجام مراسم حج منع نمايند.

قالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ...- يعنى ابراهيم عليه السلام دعاى تو را در باره مؤمنين مستجاب كردم كفّار را نيز تا موقع مرگ روزى ميدهم.

بعضى گفته اند منظور اين است كه كفار را در دنيا فورا بهلاكت نميرسانم و بآنها در مدت زندگى آنان در دنيا روزى ميرسانم.

حسن ميگويد: مراد اين است كه كفّار را از امنيّت و روزى تا زمان خروج حضرت محمّد صلى اللَّه عليه و آله بهره مند ميگردانم ولى هنگامى كه آن حضرت خروج كرد يا آنها را مى كشد و يا از مكه اخراج ميكند.

ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى عَذابِ النَّارِ ...- يعنى در آخرت بسوى آتش ميكشانم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 50

وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ ...- منزلگاه بد و نامطلوب است.

الاسود» را از بهشت نازل كرد در حالى كه خانه «كعبه» از در سفيد بود پس از آن آن را بآسمان برد و تنها پايه هاى آن روى زمين باقى ماند و آن خانه اصلى در آسمان در محاذات اين خانه است و روزى 70 هزار فرشته بقصد زيارت داخل آن ميگردند و از آن خارج گشته ديگر بسوى آن برنميگردند و خداوند ابراهيم و اسماعيل را امر فرمود كه خانه كعبه را روى همان پايه ها كه بجا مانده بود برپا سازد».

حضرت امير مؤمنان عليه السلام فرمودند: «اول چيزى كه از آسمان بزمين نازل گرديده است خانه اى است كه در مكه است خداوند آن را در حالى كه ياقوت سرخ بود از آسمان نازل كرد ولى هنگامى كه ملّت نوح صلى اللَّه عليه و آله معصيت كردند خداوند آن را بآسمان بالا برد.

وَ إِسْماعِيلُ ...- يعنى ابراهيم و اسماعيل با هم پايه خانه كعبه را بالا ميبردند.

رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا ...- همانطورى كه اگر كسى هديه اى به پيشگاه سلطانى ببرد در صورتى در برابر آن پاداش ميدهد كه آن را قبول كند.

إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ...- يعنى تو شنونده دعاى ما هستى و عالم بحال ما و بآنچه بصلاح ما است ميباشى.

اين نكته نيز استفاده ميشود كه پس از فراغت از عبادت «دعا» مطلوب و مندوب است چنان كه ابراهيم و فرزندش پس از انجام ساختمان كعبه دعا كردند و از خداوند پذيرش آن را درخواست نمودند.

ميگويند سلام و تحيت بر شما باد».

(3) آيه 93 سوره انعام يعنى ملائكه براى قبض روح آنها دست بسوى آنها ميگشايند و ميگويند جان خود را از بدن بيرون كنيد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 53

بعضى گفته اند تقدير آيه اين است: «يقول ربنا تقبل منا» يعنى در حالى كه ميگفت پروردگارا از ما بپذير و ضمير يقول به «ابراهيم» برميگردد باعتبار اينكه اسماعيل در وقت ساختن خانه كعبه كودكى بيش نبود و تنها ابراهيم عليه السلام پايه هاى آن را برمى افراشت ولى اين قول نادر، و غير قابل است زيرا مسلم است كه ابراهيم و اسماعيل با هم خانه كعبه را بنا ميكرده اند.

ابن عباس ميگويد باين مناسبت بناى خانه كعبه بابراهيم و اسماعيل نسبت داده شده است كه اسماعيل بابراهيم سنگ ميداد و او آن را روى پايه هاى خانه كعبه ميپيچد و بالا ميبرد.

جمله «تَقَبَّلْ مِنَّا» دليل آن است كه «كعبه» را بعنوان عبادتگاه ساخته اند زيرا توقع و انتظار پاداش از خداوند تنها در تأسيس ساختمانى است كه داراى جنبه عبادت و اطاعت باشد.

و منظور از جمله «تقبل منّا» اين است كه پروردگارا بما در برابر اين عمل ثواب عنايت كن و موجبات ناراحتى ابراهيم عليه السلام را نيز فراهم كرد، ابراهيم عليه السلام در اين باره بدرگاه خداوند شكايت نمود خداوند بوى وحى كرد كه: زن مانند دنده كج است اگر آن را بحال خود بگذارى از آن بهره مند ميشوى ولى راست كردن آن موجب شكسته شدن آن ميگردد «1».

از آن پس پروردگار او را امر فرمود كه اسماعيل را با مادرش هاجر از آن سرزمين بيرون ببرد ابراهيم عرض كرد پروردگارا

آنها را كجا ببرم؟ خداوند فرمود آن را به «حرم» و محل امن من و نخستين نقطه اى از زمين كه آفريده ام يعنى «مكه» ببر در آن حال جبرئيل عليه السلام با «براق» بحضور ابراهيم آمد ابراهيم هاجر و اسماعيل را

__________________________________________________

(1) مؤلّف در اين مورد باين شعر استشهاد كرده است: هى الضلع العوجاء لست تقيمها الا ان تقويم الضلوع انكسارها. يعنى زنان استخوانها و دنده هاى كجى هستند كه هرگز نميتوانى آنها را راست كنى بدانيد كه راست كردن دنده ها موجب شكسته شدن آنها است [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 54

بر براق سوار نموده حركت كردند و در ميان راه بهر نقطه سرسبز و با صفايى كه داراى درخت خرما و غير آن و زراعت بود كه ميرسيدند ابراهيم عليه السلام از جبرائيل ميپرسيد آيا مقصد ما اينجا است؟ جبرائيل در جواب ميگفت نه تا اينكه بالآخره بمكّه رسيدند جبرائيل گفت، مقصد اينجا است:

ابراهيم عليه السلام اسماعيل و هاجر را در محل خانه كعبه گذارد و در آن نقطه درختى بود كه هاجر گليمى را بمنظور سايبان روى آن انداخت و در زير آن نشست و از طرفى چون ساره از ابراهيم عليه السلام قول گرفته بود كه در هيچ نقطه اى تا بمنزل برگردد پياده نشود. لذا ابراهيم عليه السلام بدون توقف قصد مراجعت كرد در اين هنگام هاجر از ابراهيم پرسيد چرا ما را در اين مكان كه نه انيسى در آن ديده ميشود و نه آب و زراعتى بچشم ميخورد، ميگذارى؟ ابراهيم گفت من از جانب خداوند مأمورم كه شما را در اين نقطه بگذارم و بروم. ابراهيم از آنجا

بطرف محل اقامت خود عزيمت كرد و هنگامى كه به «كدى» كم كوهى است در «ذى طوى» رسيد رو بسوى اسماعيل و هاجر برگردانيد و بخداوند گفت «رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ» «1».

و براه پيمايى بسوى مقصد خود هم چنان ادامه داد.

وقتى كه آفتاب بالاتر آمد و هوا گرم تر شد اسماعيل سخت تشنه شد هاجر براى بدست آوردن آب- در حالى كه صدا ميزد آيا انيسى در اين وادى نيست؟- رو به بيابان گذاشت تا به «مسعى» يعنى محل سعى ميان صفا و مروه رسيد و در اين حال اسماعيل از نظر او ناپديد شد براى ديدن او ببالاى تپه «صفا» درآمد و نگاهى به بيابان انداخت «سرابى» در نظر او در جانب «مروه» پديدار گرديد و چنين گمان

__________________________________________________

(1) آيه 37 سوره ابراهيم يعنى: پروردگارا من بعضى از ذريه خود را در وادى بى كشت زرعى نزد بيت الحرام خانه محترم تو براى بپا داشتن نماز مسكن دادم بار خدايا تو دلهاى مردمان را بسوى آنها مايل گردان و بانواع ثمرات آنها را روزى ده باشد كه شكر تو را بجا بياورند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 55

كرد كه آن آب است لذا از تپه «صفا» رو به بيابان فرود آمده براى بدست آوردن آب شتابان در حال حركت بود تا اينكه اسماعيل از نظر وى مجدداً ناپديد شد و براى ديدن او ببالاى تپه مروه رفت ضمناً نگاهى بسوى بيابان افكند و «سرابى» در ناحيه صفا در نظر

او نمايان شد لذا فوراً از مروه بطرف صفا سرازير شد و در بيابان بمنظور تحصيل آب شتابان قدم برميداشت تا اينكه باز اسماعيل از نظر وى غائب گرديد و ببالاى تپه صفا رفت و باسماعيل نگاه كرد و در اين حال نيز نگاهى به بيابان انداخت و سرابى كه آن را آب پنداشت در جانب «مروه» در نظر او جلوه گر شد و لذا از صفا فوراً بزير آمد و رو به بيابان گذاشت و هم چنان براى تحصيل آب پيش رفت تا اسماعيل از چشم او ناپديد گرديد و براى ديدن او ببالاى «مروه» رفت ...

و همچنين تا هفت مرتبه ميان صفا و مروه آمد و شد كرد و در دفعه هفتم كه در بالاى «مروه» بود نگاهى بطرف اسماعيل افكند ديد ناگهان چشمه آبى از زير پاى او بجوشش درآمده است و لذا فوراً با كمال مسرت بطرف اسماعيل روانه شد و مقدارى از شنهاى بيابان را در اطراف آب جمع كرد و مانع روان شدن آن در بيابان گرديد و بهمين جهت «زمزم» ناميده شد «1» رفته رفته پرندگان و وحوش بيابان بر اطراف آن چشمه گرد آمدند.

اجتماع حيوانات در كنار آن چشمه توجه طائفه «جرهم» كه در «ذى المجاز» «عرفات» اقامت داشتند بسوى آن چشمه جلب كرد و بهمين علت آنان بسوى آن چشمه آمده زنى را با پسرى كه از درخت براى خود سايبانى ترتيب داده بودند در كنار آن ديدند افراد قبيله جرهم از هاجر پرسيدند تو كيستى؟ و بچه مناسبت با فرزندت اين بيابان را محل اقامت خود قرار داده اى؟ هاجر در جواب گفت من مملوك ابراهيم خليل

الرحمن عليه السلام هستم و اين كودك هم فرزند او ميباشد و خداوند بآن حضرت امر فرموده است كه ما را در اين سرزمين اقامت دهد» آنان گفتند: آيا اجازه ميدهى كه ما هم در نزديكى شما ساكن گرديم؟

__________________________________________________

(1) چون كلمه «زم» در لغت عرب بمعناى بستن آمده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 56

هاجر گفت: بايد در اين مورد از ابراهيم عليه السلام اجازه بگيرم.

ابراهيم بفاصله سه روز از اين جريان براى ملاقات آنها آمد. هاجر باو گفت در اين مكان طايفه اى است از «جرهم» تقاضا دارند كه اجازه دهى در نزديكى ما اقامت گزينند ابراهيم عليه السلام با اين تقاضا موافقت كرد و هاجر به قبيله جرهم موافقت ابراهيم عليه السلام را اعلام نمود.

آنان در جوار اسماعيل و هاجر فرود آمدند و خيمه هاى خود را برافراشتند هاجر و اسماعيل با آنها انس گرفتند.

پس از مدتى ابراهيم عليه السلام مجدداً براى ملاقات اسماعيل و هاجر بمكه آمد و چون جمعيت زيادى را در اطراف آنها ديد بسيار خرسند گرديد.

اسماعيل چون بزرگ شد هر يك از افراد قبيله «جرهم» يك يا دو گوسفند باو اهداء كردند و باين ترتيب وسيله معيشت هاجر و فرزندش كاملًا تأمين شد.

هنگامى كه اسماعيل بحد بلوغ رسيد خداوند فرمان تأسيس خانه كعبه را بابراهيم عليه السلام صادر فرمود ابراهيم عرضكرد پروردگارا در چه نقطه اى آن را بنا كنم خداوند فرمود در آن نقطه اى كه قبه اى براى آدم نازل كرده بودم و آن قبه تمام «حرم» را روشن كرده بود.

حضرت صادق عليه السلام فرمود قبه اى كه خداوند متعال براى آدم نازل كرده بود تا زمان نوح عليه

السلام هم چنان برپا بود ولى در روزگار طوفان نوح عليه السلام هنگامى كه آب روى زمين را فرا گرفت خداوند آن قبه را بآسمان برد و «مكه» در آن جريان غرق نشد و بهمين مناسبت «بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ يعنى سرزمين «آزاد شده از غرق» ناميده شد.

و وقتى ابراهيم را بتأسيس خانه كعبه مأمور ساخت او نميدانست كه آن را در چه نقطه اى بنا كند تا اينكه خداوند جبرائيل عليه السلام را مأمور كرد كه موضع خانه كعبه را با خطوطى معين كرد و پايه هاى آن را از بهشت آورد و آن سنگى كه خداوند آن را براى آدم عليه السلام فرود آورده بود، در ابتدا از برف سفيدتر بود اما هنگامى كه دستهاى كفّار آن را لمس كرد رنگ آن تغيير كرد و سياه گرديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 57

ابراهيم عليه السلام بر حسب فرمان الهى براى ساختن خانه كعبه دست بكار شد و اسماعيل سنگها را از «ذى طوى» حمل ميكرد و باو ميداد تا اينكه بمقدار 9 ذرع ديوارها را بالا برد از آن پس جبرئيل عليه السلام ابراهيم عليه السلام را بمكانى كه «الحجر الاسود» در آن بود راهنمايى كرد و او آن را از آنجا بيرون آورد و در موضعى كه هم اكنون در آن قرار دارد نصب كرد و براى آن از دو طرف يكى بطرف مشرق و ديگرى بطرف مغرب- درب قرار داد و آن درب كه بطرف مغرب است «مستجار» ناميده ميشود، بعد از آن از گياهان خوشبوى بيابان بروى آن ريخت و هاجر گليمى را كه با خود داشت و در زير

آن بسر ميبردند بر در آن آويخت.

هنگامى كه ساختمان آن تكميل گرديد و بپايان رسيد و ابراهيم و اسماعيل تصميم گرفتند كه مناسك حج را انجام دهند جبرئيل عليه السلام روز «ترويه» كه هشت روز از ذى الحجّه گذشته بود نازل گشت و بابراهيم عليه السلام گفت بهمراه خود از مكه آب بردارد زيرا در منى و عرفات آب وجود نداشت و لذا آن روز «ترويه» يعنى «سيراب كردن» ناميده شد پس از انجام اعمال عرفات او ابراهيم را به «منى» آورد و او شب را در آنجا بسر ميبرد و اعمالى را كه بآدم عليه السلام راهنمايى كرده بود بابراهيم عليه السلام نيز نشان داد.

هنگامى كه ابراهيم عليه السلام از ساختن كعبه فراغت يافت گفت: رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ تا آخر آيه ...

در ضمن آيه قبل «1»- كه فرمود «لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ»- اعلام كرد كه بعضى از ذريه او چون ظالم خواهند بود، شايستگى پيشوايى مردم را ندارند.

سدى ميگويد منظور ابراهيم عليه السلام از ذريه اى كه مخصوص دعاى خود قرار داد تنها «نژاد عرب» است ولى صحيح همان قول اول است.

__________________________________________________

(1) آيه 124 همين سوره.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 59

أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ ...- يعنى پروردگارا از بعضى از ذريه ما جماعت موحد و منقادى تشكيل بده و مراد او امت حضرت محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلم است بدليل «و ابعث فيهم رسولا منهم» كه در آيه بعد ذكر گرديده است.

حضرت صادق فرمود: «منظور از «امت» واقع در آيه فقط بنو هاشم است».

وَ أَرِنا مَناسِكَنا ...- يعنى پروردگارا مواضعى را كه عبادت حج بايد در آنها انجام بگيرد بما معرفى كن تا عبادات خود را در آنجا انجام بدهيم. قتاده ميگويد خداوند آن مواضع را بآنها نشان داد تا «طواف» را در گرد خانه كعبه و «سعى» را ميان صفا و مروه و «وقوف» را در عرفات انجام دادند و از عرفات بسوى مشعر روانه شده پس از وقوف در مشعر از مشعر بسوى منى حركت كرده اعمال منى و «رمى جمار» «1» را بپايان رساندند.

عطا و مجاهد. مناسك را بمعناى محل ذبح گرفته ميگويند و «أَرِنا مَناسِكَنا» يعنى محل ذبح را بما نشان بده ولى قول اول صحيح تر است «2».

وَ تُبْ عَلَيْنا ...- يعنى توبه ما را بپذير در منظور از اين جمله سه وجه گفته شده است:

1- ابراهيم و اسماعيل اين جمله را نه از جهت اينكه

مرتكب گناه صغيره يا كبيره شده يا مرتكب فعل قبيحى شده باشند گفته اند، زيرا دلائل متقن و محكمى دلالت دارند كه كليه پيغمبران خدا معصوم و از گناه كوچك و بزرگ منزّه و مبرّا بوده اند-.

در اينجا فرصت بحث در اين موضوع نيست- بلكه براى تحقق بندگى كامل و انقطاع بتمام معنا نسبت بخدا اين جمله از آنها صادر گرديده است تا مردم ديگر از آنها پيروى كنند اين وجه صحيح ترين وجوه است.

__________________________________________________

(1) پرتاب كردن تعدادى از سنگها در نقاط مخصوصى «رمى جمار» ناميده ميشود.

(2) شايد صحيح بودن قول اول باين جهت است كه «مناسك» جمع است و حال آنكه محل ذبح يكى بيشتر نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 60

2- منظور ابراهيم و اسماعيل درخواست توبه پذيرى از خداوند نسبت بستمكاران ذريّه خود بوده است.

3- مراد اين است كه پروردگارا رحمت و عنايت خود را شامل ما بگردان.

إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ ...- تو اى پروردگارا! نسبت بگناهان بزرگ، توبه پذير ميباشى، بعضى گفته اند مراد از كلمه «التواب» اين است كه تو توبه را مكرر ميپذيرى.

الرَّحِيمُ ...- نسبت ببندگان خود داراى رحمت هستى نعمت هاى بزرگ بآنها عنايت ميكنى و پرده روى گناهان آنها ميپوشى.

از اين آيه اين نكته استفاده ميشود كه «دعا» نسبت بامورى كه دعا كننده ميداند تحقق پيدا نخواهد كرد نيز صحيح است زيرا ابراهيم و اسماعيل مى دانستند كه هرگز گناه نخواهند كرد و هيچگاه از دين اسلام جدا نخواهند شد

بر آن پيغمبر نازل ميكنى بر مردم بخواند».

وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ ...- يعنى: قرآن را بر مردم تعليم كند. البته جمله دوّم تكرار جمله اوّل نيست زيرا مفاد جمله اول اين است كه آيات الهى را بر مردم تلاوت كند تا خود مردم از دقت در اسلوب و مضامين آن آيات براستگويى و نبوت او پى ببرند و معناى جمله دوم اين است كه او شخصاً براى مردم مفاد و مدلول آن آيات را از لحاظ اشتمال آنها بر معارف و دلائل توحيد و احكام الهى بيان نمايد.

وَ الْحِكْمَةَ ...- در معناى «حكمت» اقوال متعددى است.

1- قتاده ميگويد: مراد از آن سنّت يعنى احاديث نبوى است.

__________________________________________________

(1) منظور اين آيه است: وَ إِذْ قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يا بَنِي إِسْرائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ يعنى هنگامى كه عيسى بن مريم ببنى اسرائيل گفت من رسول خدا بسوى شما هستم و بحقانيت تورات كه پيش من نازل گرديده است تصديق ميكنم و نيز شما را مژده ميدهم كه بعد از من پيغمبرى كه نامش «احمد است خواهد آمد (آيه 6 سوره الصف).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 62

2- مالك بن انس معتقد است كه منظور از آن معرفت بامور دين و تأويل آيات قرآن است.

3- ابن زيد ميگويد مراد از آن احكامى است كه فقط بوسيله تعليم پيغمبران بدست ميآيد.

4- مقاتل ميگويد مقصود از آن مواعظ و حلال حرامى است كه در قرآن بيان گرديده است.

5- بعضى گفته اند «حكمت» صفت كتابى است كه در آيه ذكر شده است.

6- برخى ميگويند «حكمت»

چيزى است كه خداوند قلب را بوسيله آن روشن مى كند همانطور كه چشم را بوسيله قدرت بينايى روشن ميگرداند.

مؤلف: همه اين اقوال نيكو و قابل توجه است.

وَ يُزَكِّيهِمْ ...- در معناى اين جمله نيز 4 قول است:

1- ابن عباس ميگويد «يزكهم» يعنى: «پيغمبر مردم را نسبت بخداوند مطيع و مخلص بگرداند زيرا «زكاء» بمعناى اطاعت و اخلاص است».

2- ابن جريح معتقد است معناى «يزكهم» آنست كه مردم را از آلايش شرك پاك سازد.

3- جبائى ميگويد يزكهم يعنى «پيغمبر مردم را بافعال و اعمالى دعوت نمايد كه انجام آنها وسيله تقويت ايمان مردم گردد».

4- اصم معتقد است كه منظور از اين كلمه اين است كه پيغمبر روز قيامت بپاكيزگى پيروان خود شهادت بدهد.

إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ...- يعنى تو داراى كمال قدرت و جلال و عظمت هستى و صنعت هاى بديع تو با اتقان و علم توام است و علت اينكه در ميان اوصاف خداوند اين دو وصف را در مقام دعا ذكر كرده است اين است كه آنها با دعا، كمال ارتباط و تناسب را دارند مثل اينكه ميگويد: پروردگارا از اين نظر ما در دعاى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 63

خود بتو پناهنده شده ايم كه تو باجابت دعاى ما قادر هستى و عالم بآنچه در ضمير و بآنچه صلاح ماست ميباشى.

مستلزم علم بكتاب و تعليم حكمت مستلزم علم بسنّت است و تزكيه مستلزم پاكيزگى و طهارت است.

و از طرفى چون دعا از اسماعيل عليه السلام صادر گرديده بايد پيغمبر مورد دعا، از فرزندان او باشد نه از فرزندان اسحاق و اين مطلب نيز مسلم است كه از نسل اسماعيل عليه السلام پيغمبرى جز پيغمبر ما صلى اللَّه عليه و آله بوجود نيامده است.

لَمِنَ الصَّالِحِينَ» با اينكه او در دنيا هم داراى همين امتياز و صفت نيز هست اين است كه ابراهيم بجهت شايستگى مخصوصى كه دارد استحقاق كرامت و پاداش نيكو و كامل را داراست و البته پاداش كامل و خالص تنها در آخرت وجود دارد.

و اين گفتار خداوند وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ دلالت دارد بر اينكه هر كس از شريعت حضرت محمّد صلى اللَّه عليه و آله اعراض كند خود را بهلاكت افكنده است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 65

و اين دلالت از اين نظر است كه شريعت حضرت ابراهيم صلى اللَّه عليه و آله در شريعت حضرت محمّد صلى اللَّه عليه و آله داخل است يعنى شريعت حضرت محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلّم علاوه بر اينكه بر شريعت حضرت ابراهيم مشتمل است داراى مزاياى و احكام بيشترى نيز ميباشد.

نتيجه اين است كه كفارى كه از شريعت حضرت خاتم النبيّين كه همان شريعت ابراهيم است روى برميگردانند خود را بهلاكت مياندازند قتاده و ربيع. نيز از اين آيه همين معنا را استفاده كرده اند و دليل روشن اين معنا اين جمله است: ملّة ابيكم ابراهيم «1» يعنى شريعت پيغمبر اسلام همان شريعت پدر شما ابراهيم است

البته قبل از نبوت ابراهيم بود زيرا مقام نبوت، مقام شامخ و بلندى است كه تا تسليم در برابر خداوند تحقق پيدا نكنند، انسان هرگز بمرحله نبوت نميرسد باين ترتيب اول تسليم، بعد از آن نبوّت تحقق پيدا كرد. باين نكته نيز بايد توجه داشت كه فرمان تسليم نسبت بابراهيم بطور الهام بود نه وحى زيرا وحى قبل از رسيدن بنبوّت هرگز صورت نميگيرد».

2- ابن عباس ميگويد: «اين فرمان يعنى «اسلم» هنگامى كه از «غار» بيرون آمد نسبت بابراهيم عليه السلام صادر گرديد».

3- بعضى گفته اند: معناى اسلم اين است كه: «در راه اسلام، استقامت داشته باش مثل فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ يعنى: «در راه علم و يقين خود بتوحيد، با استقامت و ثابت قدم باش. و اين فرمان پس از رسيدن ابراهيم بمقام نبوت صادر شد.

4- برخى ميگويند: «معناى اسلم يعنى: دين خود را بوسيله توحيد، خالص بگردان و اين فرمان در آغاز نبوت ابراهيم، محقق گرديد و «قول ابراهيم: أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ» نيز باين معنا است كه دين خود را براى پروردگار جهانيان خالص گردانيدم».

را كرد:

__________________________________________________

(1) آيه 28 سوره زخرف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 68

يا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّينَ ...- يعنى ابراهيم و يعقوب هر دو بفرزندان خود گفتند اى فرزندان من! خداوند دين اسلام را براى شما برگزيده است.

فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ...- يعنى: «اسلام را ترك نكنيد كه در اين صورت مرگ با شما در حال ترك اسلام، مصادف ميگردد». يا مراد اين است: مبادا در حال كفر در معرض مرگ قرار بگيرد بلكه هميشه سعى كنيد كه در حال مرگ مسلمان باشيد.

زجاج ميگويد مراد اين است كه از اسلام هيچگاه دست برنداريد تا در هنگام مردن، مرگ شما را در حال اسلام دريابد.

تعظيم پدر لازم است و بهمين جهت بود كه پيغمبر اكرم درباره عموى خود عباس فرمود:

ردّوا علىّ ابى ...- يعنى پدر من را بمن برگردانيد.

إِلهاً واحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ...- خداى يكتا و ما باو ايمان داريم و ببندگى خود در برابر او اعتراف مينمائيم. بعضى گفته اند: «منظور اين است كه ما در برابر

__________________________________________________

(1) تفاوت ميان «من» و «ما» اين است كه نوعا كلمه «ما درباره غير عاقل و كلمه «من» درباره عاقل بكار ميرود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 70

او خاضع و در مقابل امر و نهى وى قلباً و قولًا تسليم ميباشيم». برخى گفته اند: مراد اين است كه ما جزء مسلمانان هستيم بدليل گفتار خداوند «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ».

لا تُسْئَلُونَ عَمَّا كانُوا يَعْمَلُونَ ...- شما مسئول اعمال آنها نخواهيد بود چنان كه آنان نيز مسئوليت اعمال شما را ندارند بلكه هر شخص تنها در برابر اعمال خود مسئول است همانطور كه خداوند فرمود: وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى «1» يعنى هيچكس بار مسئوليت ديگرى را بر دوش نگيرد.

اين آيه دلالت روشن، بر بطلان گفتار گروه مجبّره دارد كه ميگويند: «فرزندان را بگناه پدران مؤاخذه ميكنند و گناهان مسلمانان بر كفار تحميل ميشود»

7

آنها نسبت بيوسف انجام دادند معصيت بود و حال آنكه يكى از اصول مذهب ما اين است كه پيغمبر بايد از معاصى و كارهاى قبيح كوچك و بزرگ معصوم و منزّه باشد در قرآن هم دليلى بر پيغمبر بودن همه آنان وجود ندارد.

و جمله ما «أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ» دلالت ندارد كه همه آنها پيغمبر بودند زيرا ممكن است كه نزول آيات فقط بر بعضى از آنها كه مرتكب معصيت نشده اند و پيغمبر بوده اند صورت گرفته باشد نه بر همه آنها يعنى احتمال ميرود كه استعمال جمله «ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ» مثل «ما أُنْزِلَ إِلَيْنا» باشد.

يعنى همانطورى كه نزول قرآن تنها به پيغمبر اسلام صلى اللَّه عليه و آله بوده ولى چون مسلمانان مأمور بودند كه بآن عمل كنند بهمه آنها نسبت داده شده است درباره «اسباط» نيز نزول آيات الهى واقعاً بر بعضى از آنها بوده ولى چون مأمور بوده اند كه بآن عمل نمايند بهمه آنها نسبت داده شده است.

عياشى: در تفسير خود از حنان بن سدير نقل ميكند كه بحضرت باقر عليه السلام گفتم: «آيا فرزند يعقوب عليه السلام پيغمبر بودند؟ حضرتش فرمود: نه. پيغمبرزاده بودند و پس از اينكه از معصيت خود توبه كردند در حال سعادت از دنيا درگذشتند.

وَ ما أُوتِيَ مُوسى وَ عِيسى ...- و ايمان داريم بآنچه بر موسى عليه السلام و عيسى نازل شده است خداوند از اين نظر موسى عليه السلام و عيسى عليه السلام را مخصوصاً ذكر كرده است كه احتجاج بر يهود و نصارى بعمل بيايد و يهود و نصارى بدانند كه مسلمانان بآنچه

__________________________________________________

(1) «قهاب» در روايت ابن اسحاق و همچنين در كتب يهود نيست و صحيح

آنست كه اين نام زائد باشد زيرا با انضمام آن تعداد از دوازده تجاوز ميكند و همين طور نام آخرين اسباط «اشر» است و لفظ و «فهم» زائد است. (شعرانى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 77

واقعاً بر موسى عليه السلام و عيسى عليه السلام نازل گرديده است ايمان دارند و منظور از آنچه بر موسى عليه السلام نازل گرديده «تورات» و از آنچه بر عيسى عليه السلام نازل شد «انجيل» است.

وَ ما أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ ...- و ايمان داريم بآنچه بر ساير پيغمبران الهى از جانب خداوند نازل گرديد.

لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ ...- ميان هيچيك از آنها تفاوت نميگذاريم يعنى اينطور نيست كه ما مسلمانان ببعضى از آنها ايمان بياوريم و ببعضى ايمان نياوريم چنان كه يهود و نصارى ميان پيغمبران خدا فرق گذاشتند و يهود بحضرت عيسى عليه السلام و حضرت محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلّم ايمان نياوردند و نصارى بحضرت سليمان و پيغمبر ما حضرت محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلم ايمان نياوردند.

وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ...- يعنى در برابر كليه آنچه ذكر گرديد تسليم هستيم بعضى گفته اند معناى جمله «وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ» اين است كه ما نسبت بپروردگار خضوع در مقام اطاعت، و اقرار ببندگى داريم برخى ميگويند معناى آن اين است كه ما نسبت بامر و نهى خدا مطيع ميباشيم. در ذيل آيه 133 نيز همين احتمالات ذكر گرديد.

فائده اين آيه اين است كه خداوند در ضمن آن ما را امر فرموده است كه بخدا و پيغمبران او و آنچه بر آنها از كتب آسمانى و شرايع نازل گرديده است

ايمان بياوريم و ضمناً اين آيه رويّه كسانى را كه ميان پيغمبران الهى فرق گذاشتند و ببعضى ايمان آوردند و ببرخى ايمان نياوردند مردود و محكوم ساخته است.

اين نكته نيز روشن است كه ايمان به پيغمبران الهى مستلزم آن نيست كه ما بشرايع آنها نيز عمل كنيم. ما در عين حال كه همه پيغمبران خدا را تصديق ميكنيم بر خود لازم ميدانيم كه تنها بشريعت اسلام كه كاملترين شرايع الهى است عمل كنيم.

از ضحاك نقل گرديده است كه مى گفت: بفرزندان و خانواده و خدمتگزاران خود نامهاى پيغمبرانى را كه خداوند در قرآن ذكر كرده است تعليم كنيد تا بآنها ايمان ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 78

بياورند و آنچه را كه بر آنان نازل گرديده است تصديق كنند زيرا خداوند ميفرمايد:

قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ ... تا آخر آيه.

را بكمك و نگاهدارى از شر يهود و نصارى كه با او عداوت و مخالفت ميورزيدند، وعده ميدهد.

اين موضوع دلالت روشنى بر نبوّت و حقانيت پيغمبر اسلام صلى اللَّه عليه و آله دارد زيرا خداوند او را از آسيب آنها- با اينكه آن همه جدّيت در اين راه بخرج دادند- حفظ كرد.

وَ هُوَ السَّمِيعُ ...- خداوند شنونده گفتار آنها.

الْعَلِيمُ ...- و باعمالى كه آنها عليه تو انجام ميدهند و نقشه هايى كه مى كشند و توطئه هايى كه مى چينند دانا است و همه آنها را عقيم و بى نتيجه خواهد كرد

رنگ آميزى خدا را بپذيريم و او را بپرستيم نه رنگ آميزى پدران و اجداد را بعضى گفته اند منظور اين است كه ما ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 81

خدا را بواسطه پيروى از ملّت ابراهيم پرستش مى كنيم

و آفريننده ما و شما است و بتدبير امور مصالح مردم داناتر ميباشد و در هر موردى و در ميان هر جمعيتى كه مصلحت بداند نبوّت را قرار ميدهد و هر شخصى كه بهتر بتواند مسئوليّت اين مقام را تحمّل كند به پيغمبرى برميانگيزد.

وَ لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ ...- يعنى دين ما براى ما و دين شما براى شما است.

بعضى گفته اند «منظور اين است ضرر اعمال شما بما نميرسد و منفعت و ثواب اعمال ما نيز بشما عايد نميگردد. ضرر اعمال شما فقط براى شما و نفع اعمال ما تنها براى ما است».

برخى ميگويند «خداوند باين جمله جواب از گفتار آنها كه مى گفتند اعراب چون بت پرست بودند شايستگى نبوّت ندارند، داده است كه اگر افرادى از اعراب بت پرست

__________________________________________________

(1) اين گفتار يهود و نصارى را خداوند در آيه 18 سوره مائده ذكر كرده است:

«وَ قالَتِ الْيَهُودُ وَ النَّصارى نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ»

(2) اين گفتار را خداوند در آيه 111 سوره بقره ذكر نموده است: «وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كانَ هُوداً أَوْ نَصارى ».

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 83

بوده اند بما مسلمانان ارتباط ندارد و ما نبايد بجرم اعمال آنها مؤاخذه شويم».

وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ ...- يعنى ما موحّد هستيم. منظور اين است كه ما چون مخلص هستيم نسبت بحق شايسته تر ميباشيم تا مشركين بعضى ميگويند «اين جمله جوابى است از دليلى كه يهود و نصارى اقامه ميكردند و مى گفتند: «اعراب چون بت پرست بودند شايستگى مقام نبوّت را ندارند» و بيان جواب اين است كه ما چون فعلًا موحّد هستيم عيب و نقص بت پرستى

اعراب بر ما متوجه نيست چنان كه شما يهود اگر فعلًا خدا پرست كامل باشيد عيب و ايراد گوساله پرستى جمعى از يهودان سابق ابداً متوجه شما نميگردد».

اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (140)

باشند و حال آنكه كتاب هاى تورات و انجيل بعد از اين پيغمبران و اين پيغمبران زادگان نازل گرديده است همانطور كه خداوند فرمود: «وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجِيلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ» «2» يعنى تورات و انجيل بعد از ابراهيم نازل گرديد.

4- يهود و نصارى بدون دليل اين مطلب را ادّعا كردند خداوند هم آنها را در ضمن جمله أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِيمَ ... جدّا توبيخ كرد.

قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ ...- آيا شما داناتر هستيد يا خداوند اين جمله هر چند صورتاً استفهام است ولى در حقيقت توبيخ و سرزنش بر يهود و نصارى است «مثل أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها» «3» مراد از اين جمله اين است كه خداوند خبر ميدهد كه پيغمبر زادگان نامبرده داراى دين حنيف ابراهيم بودند و شما يهود و نصارى ادّعا ميكنيد كه آنان داراى دين يهود و نصارى بودند اى محمّد صلى اللَّه عليه و آله بآنها بگو آيا شما داناتر هستيد يا خداوند؟ يعنى

__________________________________________________

(1) آيه 111 سوره بقره

(2) آيه 65 سوره آل عمران

(3) آيه 27 سوره نازعات يعنى: «آيا خلقت شما آدميان محكم تر است يا خلقت آسمانى كه خدا آن را بر افراشته است؟».

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 86

لازمه قول شما اين است كه خود را از خدا داناتر بدانيد و اين نهايت فضاحت و وقاحت است!!! اينجا جاى اين سؤال هست كه جمله «أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ» اين استفهام با توجه به اينكه يهود و نصارى قلباً ميدانستند كه خدا از آنها بهتر ميداند و خدا هم كه يقيناً ميدانست كه آنها ميدانند خدا بهتر

از آنها ميداند- هر چند كتمان كرده اعتراف بآن نمينمودند- چه معنا دارد؟

جواب اين سؤال اين است كه استفهام نسبت بكسانى كه روى ظنّ و گمان خود مى گفتند بهشت اختصاص بيهود و نصارى دارد كاملا بجا است زيرا معنا اين است كه شما علم داريد يا خدا؟ يعنى تنها خداوند عالم است و شما روى گمان و ظنّ حرف ميزنيد.

و نسبت بكسانى كه علم داشتند كه خدا بهتر ميداند و بهشت اختصاص بيهود و نصارى ندارد ولى عناد ميورزيدند و اعتراف نميكردند اين استفهام نيز از اين نظر بجا است كه توبيخ است كه شما با اينكه ميدانيد خداوند بهتر از شما ميداند چرا بمقتضاى علم خود اعتراف نميكنيد و در برابر خدا تسليم نميشويد؟

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ ...- كيست ستمكارتر از كسى كه شهادتى نزد او از خدا هست و آن را كتمان ميكند؟ در تفسير اين جمله چند قول است:

1- كلمه «من» در «من اللَّه» بمعناى «ابتداء غايت» و بشهادت تعلق دارد و به «كتمان» مربوط نيست در اين صورت حسن و قتاده ميگويند: «منظور اين است كه هيچكس ظالمتر از كسى نيست. كه شهادتى نزد او از خدا باشد و آن را كتمان كند و مراد از اين شهادت اين است كه خداوند در كتب يهود و نصارى صحت نبوّت پيغمبر اسلام صلى اللَّه عليه و آله و بشارت بآن را بيان فرمود است».

مجاهد ميگويد: مراد از اين شهادت اين است كه در نزد يهود و نصارى با اينكه ثابت بود كه ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و فرزندان او بر دين حنيف

ترجمه

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 87

اسلام بودند با اينوصف آن را كتمان نموده ادعا ميكردند كه آنها بر دين يهود و نصارى بودند.

2- كلمه «من» متعلق به «كتمان» است در اين صورت معنا اين است: كيست ظالمتر از كسى كه كتمان كند و بجا نياورد آن عباداتى را كه در تورات از طرف خداوند صادر گرديده است «1» يا اينكه كلمه «من» بمعناى «الى» و تقدير اينطور است «كتم شهادة ان يؤديها الى اللَّه يعنى شهادت خود را كتمان كند و در برابر خداوند ادا نكند.

3- بلخى و ابو مسلم ميگويند:» مراد اين است اگر خدا كتمان شهادت كند و حقيقت را بگويد در اينصورت كيست كه از خدا ظالمتر باشد؟ و اين جمله مثل اين است كه بگوئيم: «من اظلم ممن يجور على الفقير الضعيف من السلطان الغنى القوى» يعنى سلطان توانگر و نيرومند اگر بر فقير ضعيف ظلم كند در اين صورت از او ستمكارتر كيست؟ يعنى اى يهود و نصارى لازمه حرف شما كه مى گوييد ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و فرزندان او بر دين شما بودند و خداوند ميگويد آنان بر دين شما نبودند اين است كه خداوند حقيقتى را كتمان كند و بر خلاف حقيقت بگويد و در نتيجه بندگان خود را بضلالت و گمراهى بياندازد!! و حال اينكه ساحت و موقعيّت الهى بسيار برتر و بالاتر از اين نسبتها است و اگر اين پيغمبران و پيغمبر زادگان يهود و نصارى بودند مسلماً خداوند كتمان نميكرد و حقيقت را ميگفت.

وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ...- خداوند از آنچه انجام ميدهيد غافل نيست، در اين

جمله خداوند يهود و نصارى را سخت تهديد ميكند كه او كتمان شهادت شما را ميداند و شما را نسبت بآن مسلماً مجازات خواهد كرد.

بعضى گفته اند كه معناى اين جمله عموميّت دارد و اختصاص بموضوع كتمان شهادت ندارد و معناى آن اين است كه بر خداوند چيزى پوشيده نيست و او چون از

__________________________________________________

(1) اين قول با تعبير آيه مناسبت ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 88

تمام اعمال شما آگاهست از او بترسيد كه شما را در برابر اعمالتان مجازات خواهد نمود

89

امتياز داشته باشند.

قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ ... اين جمله فرمانى است از طرف خداوند برسول اكرم صلى اللَّه عليه و اله كه او بكسانى كه از انصراف مسلمانان از بيت المقدس به «كعبه» انتقاد ميكردند و ايراد مى گرفتند بگويد كه مشرق و مغرب «1» هر دو ملك خداست و در آنها بهر طور كه مصلحت و حكمت او اقتضا كند تصرف ميكند.

خداوند بوسيله اين گفتار، قول كسانى را كه گمان ميكردند «بيت المقدس» از «كعبه» با شرافت تر است و بهتر آنست كه آن هميشه «قبله» باشد بعلت اينكه آنجا وطن پيغمبران بوده است و خداوند آن را شرافت و عظمت مخصوص بخشيده است در اين صورت دليلى نيست كه از آن روى برگردانند. باطل و مردود ساخت كه همه مكانها ملك خداست هر يك از آنها را در هر زمانى كه بخواهد طبق مصلحت و حكمت شرافت و عظمت مى بخشد.

بن ابراهيم بسند خود از حضرت صادق عليه السلام نقل مى كند: «پس از اينكه پيغمبر اكرم صلى اللَّه عليه و اله سيزده سال در مكّه و هفت ماه در مدينه بسوى بيت المقدس نماز

__________________________________________________

(1) بيت المقدّس در مشرق مدينه و در مغرب آن واقع بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 92

خواهند خداوند او را بسوى كعبه متوجه كرد و علت اين امر اين بود كه يهود پيغمبر اسلام صلى اللَّه عليه و اله و سلّم را سرزنش ميكردند و مى گفتند تو تابع ما هستى و بسوى قبله ما نماز ميگزارى از اين سرزنشها رسول اكرم صلى اللَّه عليه و اله سخت غمگين و ناراحت گرديد و در دل شب از خانه بيرون آمد و بآفاق چشم دوخته منتظر فرمان الهى در اين زمينه گرديد و چون آن شب سپرى شد و روز فرا رسيد در هنگام ظهر در مسجد بنى سالم در حالى كه دو ركعت از نماز ظهر خوانده بود جبرئيل نازل گرديد و بازوهاى آن حضرت را گرفت و او را از جانب بيت المقدّس بسوى «كعبه» برگردانيد و اين آيه را آورد: «قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ «1» يعنى ما توجه تو را بر آسمان بانتظار وحى ميديديم و البته تو را بقبله اى كه بآن خشنود باشى متوجه مى كنيم پس روى كن بطرف مسجد الحرام». از آن پس آن حضرت دو ركعت ديگر از نماز ظهر را بطرف «كعبه» خواند در اين حال يهود و جمعى از نادانان گفتند ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها. يعنى چه چيز موجب

گرديد كه مسلمانان از قبله سابق خود رو برگردانند؟

«خداوند در گفتار خود لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ يعنى براى اينكه گواهان مردم باشيد- ما را در نظر گرفته است پيغمبر خدا گواه بر ما و ما گواهان خدا بر مردم هستيم و ما حجّت خدا روى زمين مى باشيم خداوند درباره ما فرموده است و كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً».

لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ ...- در معناى اين جمله سه قول است:

1- مراد اين است كه شما ملّت مسلمان نسبت باعمال بر خلاف حقّى كه از مردم صادر ميگردد، در دنيا و آخرت گواه باشيد چنان كه فرمود وَ جِي ءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَداءِ «1» يعنى روز قيامت پيغمبران و گواهان احضار شوند و نيز فرمود: يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ «2» يعنى روزى كه گواهان اعمال مردم، بشهادت قيام كنند كه مراد از گواهان اعمال ملّت اسلام است.

ابو زيد ميگويد: گواهان اعمال مردم چهار تا است 1- ملائكه 2- پيغمبران 3- امّت محمّد صلى اللَّه عليه و اله 4- اعضاء جوارح انسان چنان كه فرمود يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ.

__________________________________________________

(1) آيه 69 سوره زمر

(2) آيه 51 سوره غافر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 95

أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ «1» ... يعنى روزى كه زبانها و دستها و پاهاى آنها بر اعمالشان گواهى ميدهند.

2- منظور اين است كه شما امت مسلمان حجّت و دليل مردم باشيد تا حقيقت و تعاليم دين اسلام را براى مردم بيان كنيد و پيغمبر اكرم صلى اللَّه عليه و اله و سلّم هم دليل شما باشد و تعليمات دينى را براى شما بيان نمايد و شاهد را از اين جهت شاهد ميگويند كه موضوع مورد شهادت را بيان مى كند. و از همين

نظر «شهادت» «بيّنه» يعنى بيان كننده ناميده ميشود.

3- مقصود اين است كه شما امّت مسلمان درباره پيغمبران و امّتهاى آن گواهى بدهيد به اينكه پيغمبران حقايق دينى را با هم خود رساندند و اين احتمال از اين نظر صحيح است كه ممكن است پيغمبر اسلام كيفيت تبليغ پيغمبران ديگر را بامّت مسلمان ابلاغ كند.

وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً ...- پيغمبر عليه السلام هم گواه اعمال شما باشد و بعضى گفته اند يعنى پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله و سلّم دليل و راهنماى شما باشد بعضى ميگويند: كلمه «على» در «عليكم» بمعناى «لام» است مثل وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ «2» كه «على» بمعناى لام ميباشد در اين صورت معنا، چنين ميشود كه: پيغمبر اسلام بنفع شما روز قيامت شهادت بدهد به اينكه شما در آنچه شهادت ميدهيد راست مى گوييد».

وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها ...- در معناى آيه بعضى از مفسرين «كُنْتَ عَلَيْها» را بمعناى «انت عليها» گرفته اند مثل «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ» كه بمعناى «انتم خير امّة» است يعنى قرار نداديم آن قبله اى را كه الان بر آن هستى يعنى خانه كعبه را ولى صحيح تر اين است- چنان كه برخى نيز گفته اند- كه مراد از آن بيت المقدس باشد و منظور اين است كه: ما صرفناك عن القبلة التي كنت عليها الا لنعلم يعنى تو را از آن قبله اى كه سابقاً بسوى آن نماز ميخواندى بسوى «كعبه» منتقل نكرديم مگر براى

__________________________________________________

(1) آيه 24 سوره نور [...]

(2) آيه سوره مائده يعنى حيوانى كه براى بتها مى كشند حرام است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 96

اينكه به اين وسيله بدانيم و از

طرفى اين نكته نيز معلوم است كه خداوند همه امور را قبل از تحقّق آن ميداند لذا در تفسير اين جمله چهار قول گفته اند:

1- مراد اين است كه «حزب ما» يعنى پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله و مؤمنين بدانند همانطور كه سلطان ميگويد تا فلان شهر را فتح كرديم يا فلان كار را انجام داديم با اينكه اتباع سلطان آن شهر را فتح كرده و آن كار را انجام داده اند.

2- منظور اين است كه معلوم ما در خارج تحقق پيدا كند يعنى ما با اينكه قبلا ميدانستيم ولى قبله را تغيير داديم تا معلوم ما در خارج، موجود و محقّق گردد.

3- مقصود اين است كه ما به اين وسيله عمل كسى را كه چيزى را نميداند و مى خواهد امتحان كند انجام بدهيم و عدل الهى نيز همين دو معنا را ايجاب مى كند زيرا اگر خداوند با اشخاص پيش از آنكه اعمالى انجام دهند طبق علم خود رفتار كند بآنها ظلم كرده است.

4- قول سيّد مرتضى علم الهدى ره است و آن اينست كه «لنعلم» صيغه متكلم مع الغير است يعنى تا به اين وسيله من و ديگران بدانيم و روشن است كه علم باين كيفيت بعداً تحقق پيدا مى كند و آنچه قبلا محقّق بوده است علم خداوند بتنهايى است.

مؤلف: اين قول با ظاهر آيه تطبيق مى كند.

و منظور از «مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ» كسانى است كه به پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله ايمان دارند و در رفتار و گفتار از او پيروى مى كنند.

وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ ...- از كسانى كه بعقب برميگردند و مخالفت مى كنند.

در تفسير اين جمله دو قول است:

1- مراد از آن

كسانى است كه چون بحكمت و مصلحت انتقال قبله از بيت المقدّس به «كعبه» پى نبرده بودند از دين اسلام برگشتند و مرتد شدند.

2- منظور از آن افراد است كه در آن وقت در حال كفر زندگى ميكردند و توصيف حالت كفر آنان بعقب برگشتن از اين نظر است كه استقامت و ايمان، اقبال و پيشرفت است و خلاف آن «ادبار» و بعقب برگشتن است و لذا خداوند در غير اين مورد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 97

كافر را به «ادبار» توصيف نموده ميفرمايد: أَدْبَرَ وَ اسْتَكْبَرَ «1» يعنى پشت كرد و تكبّر ورزيد و نيز ميفرمايد كَذَّبَ وَ تَوَلَّى «2» يعنى تكذيب نمود و پشت كرد.

وَ إِنْ كانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ...- هر چند اين تغيير قبله جز بر كسانى كه خداوند آنان را هدايت كرده است بزرگ و سنگين بود.

ابو العاليه ميگويد: ضمير در «كانت» بقبله برميگردد يعنى هر چند قبله سنگين بود.

ابن عباس و مجاهد و قتاده ميگويند ضمير «در كانت» به «تحويله» و مفارقت قبله اولى برميگردد و اين قول بهتر است زيرا قبله در نظر آن مردم سنگين و بزرگ نبود بلكه تحويل آن و مفارقت از قبله اوّلى بزرگ و سنگين بود.

ابن زيد ميگويد: ضمير كانت بنماز برميگردد.

حسن ميگويد معناى «لكبيرة» اين است كه توجّه بسوى بيت المقدّس سنگين بود زيرا هيچ قبيله اى براى عرب از خانه «كعبه» محبوب تر نبود.

بعضى گفته اند معناى جمله اين است كه «انتقال قبله از بيت المقدس بسوى كعبه نسبت بكسانى كه حكمت و مصلحت اين امر را نميدانند سنگين بود ولى نسبت بكسانى كه خداوند آنها

را بحكمت و مصلحت اين امر هدايت كرده است و آنها افرادى هستند كه پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و اله را در تحويل قبله تصديق كردند ابداً سنگين نيست.

و علت اينكه در آيه «هدايت خدا» بافراد معيّنى مخصوص گرديده با اينكه او همه را هدايت مى كند اين است كه هدايت كسانى كه از هدايت الهى بهره اى نبردند و بآن توجه نكردند، مورد توجّه و اعتنا قرار نميگيرد.

وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ ...- در تفسير اين قسمت از آيه چند قول است.

1- ابن عباس و قتاده ميگويند: «اين جمله جواب كسانى است كه هنگام انتقال قبله از بيت المقدس بكعبه، گفتند: آيا اعمالى كه ما سابقاً رو بسوى بيت المقدّس

__________________________________________________

(1) آيه 23 سوره مدثر

(2) آيه 16 سوره الليل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 98

انجام داديم چطور ميشود؟ آيا باطل است يا صحيح است؟ خداوند در مقام جواب بآنها فرمود: «ما كانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ» يعنى خداوند پاداش ايمان شما را كه بر طبق آن اعمالى انجام داديد هرگز تباه نميكند.

2- بعضى ميگويند: اين جمله جواب از گفتار كسانى است كه مى گفتند:

عبادات اسعد بن زراره و براء بن معرور كه مرده اند و از نقباء بودند چطور ميشود؟

خداوند در جواب فرمود:

وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ ...- يعنى خداوند نماز شما را بسوى بيت المقدس ضايع و بدون ثواب نخواهد گذشت.

مؤلف: ممكن است «ايمان» را بمعناى اصلى خودش يعنى تصديق «نه بمعناى اعمال يا نماز) بگيريم و معنا چنين باشد كه خداوند تصديق شما را بامر قبله ضايع و بدون ثواب نخواهد گذاشت.

3- حسن ميگويد: «چون خداوند ميدانست كه تحويل قبله

مؤمنين سنگين است لذا پاداشى را كه براى ايمان قرار داده است در اين مورد تذكر داد تا آنها از روى رضا و رغبت از پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله و سلّم پيروى كنند».

4- ابو القاسم بلخى ميگويد: چون تحويل قبله از بيت المقدس بكعبه انعام و تفضّلى از طرف خدا بر مسلمانان بود لذا بآنها تذكّر داد كه اين انعام و تفضل باين جهت بود كه شما مسلمانان در نتيجه ايمان خود، در ابتداء امر توجّه به بيت المقدّس را پذيرفتند و اكنون نتيجه آن ايمان اين تفضّل است كه از اين تاريخ بطرف محبوب خودتان يعنى كعبه توجه كنيد.

إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ ...- يعنى خداوند نسبت بمردم داراى رأفت و رحمت است كه شديدترين مرتبه رحمت را «رأفت» ميگويند خداوند بسبب ذكر لفظ رأفت و رحمت اين نكته را ميخواهد تذكر بدهد كه او بمردم هر اندازه پاداش كه استحقاق داشته باشند عنايت ميكند و چيزى از عمل آنها را ضايع نميگذارد.

بعضى گفته اند: پروردگار متعال با ذكر وصف «رءوف و رحيم» اين مطلب را ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 99

بيان مى كند كه او بمردم مسلمان در موضوع تحويل قبله انعام و تفضّل كرد.

عادل باشند و حال آنكه خلاف آن معلوم است چه اينكه ميدانيم تمام افراد امّت عادل نيستند و اگر آيه را بر بعض افراد امّت حمل كنند اين حمل بهتر از آن نيست كه بگوئيم مراد از آن بعض ائمّه معصومين عليه السلام ميباشد

ميشد و آن حضرت هم علاقه زيادى بگرايش آنان بدين اسلام داشت. از اينجهت دوست ميداشت كه «كعبه» قبله قرار داده شود.

مؤلف: احتمال ميرود كه آن حضرت تحويل قبله را بعلّت همه اين وجوه كه گفته شد، دوست داشته باشد، چه اينكه ميان وجوه مزبور منافاتى نيست.

فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها ...- ترا بقبله اى كه قصد آن را داشتى و دوستش ميدارى برميگردانيم و منظور از دوست اين قبله تمايل قلبى آن حضرت است بآن، نه اينكه قبله سابق را دشمن داشته باشد.

فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ... پس رو بجانب مسجد الحرام كن مراد از متوجه ساختن «روى» بسوى مسجد الحرام اين است كه خود را بسوى آن متوجه كن زيرا «وجه» هر چيز بخود آن، اطلاق ميگردد، بعضى گفته اند مراد از «وجه» روى است يعنى روى خود را بجانب مسجد الحرام متوجه كن چه اينكه توجه بوسيله روى برگرداندن محقق ميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 102

ابو على جبائى ميگويد: «مراد از «شطر» نصف است و خداوند از اين جهت امر فرموده است كه توجه بنصف مسجد الحرام شود كه تا به اين وسيله انسان، در مقابل «كعبه» قرار بگيرد».

مؤلف: «اين قول درست نيست زيرا بر خلاف گفتار همه مفسرين است».

وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ...- در هر جا كه باشيد در دريا و خشكى، زمين هموار و كوهستانى روى خود را بجانب مسجد الحرام برگردانيد جمله اوّل (فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ) خطاب به پيغمبر صلّى اللَّه عليه و اله و اهل مدينه است و جمله دوّم (وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ) خطاب بهمه اهل آفاق

است اگر اكتفاء بهمان جمله اوّل ميشد، ممكن بود اين توهم پيش بيايد كه توجه بمسجد الحرام مخصوص پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و اله و اهل مدينه است ولى بوسيله جمله دوم اين مطلب را بيان فرمود كه مسجد الحرام قبله نمازگزاران شرق و غرب عالم است.

ابو اسحاق ثعلبى در كتاب خود از ابن عباس نقل ميكند كه همه خانه كعبه قبله است و قبله كعبه «درب» آنست و خانه كعبه قبله كسانى است كه در مسجد الحرام باشند و مسجد الحرام قبله كسانى است كه در «حرم» باشند و «حرم» قبله ساير مردم روى زمين است.

مؤلف: «اين قول با آنچه اصحاب ما ميگويند: كه «حرم» قبله كسانى است كه از حرم دور باشند موافق است».

وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ ...- كسانى كه كتاب بر آنها نازل گرديده است، منظور از آن علماء يهود و نصارى ميباشد.

لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ...- ميدانند كه تحويل قبله بسوى كعبه درست است و فرمان خداوند نسبت بآن صادر گرديده است. علماء اهل كتاب صحّت اين موضوع را از، بشارتى كه مربوط به پيغمبران بود و درست داشتند دانسته بودند زيرا در آن بشارات خبر داده شده كه پيغمبرى داراى اوصاف چنين و چنان است ظهور خواهد كرد و از جمله آن اوصاف اين است كه بدو قبله نماز خواهد خواند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 103

روايت شده است كه علماء يهود و نصارى هنگام تحويل قبله پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و اله را مورد تهمت قرار دادند و گفتند كه «خداوند تو را به اين موضوع امر نكرده است بلكه

تو از جانب خود مدتى بسوى بيت المقدس نماز خواندى و اكنون هم بسوى «كعبه» «متوجه ميگردى». در اين حال خداوند اين آيه را نازل و بيان فرمود كه آنان بر خلاف آنچه ميگويند علم دارند يعنى قلباً ميدانند كه اين موضوع از جانب خداوند است.

وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ ...- خداوند از آنچه علماء يهود و نصارى انجام ميدهند يعنى صفات و علائم پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم را كتمان مى كنند و با او مخالفت ميورزند غافل نيست. اين جمله دلالت دارد كه منظور از «الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ» افراد معدودى است كه تبانى آنها بر دروغگويى ممكن است و امّا جمعيت بسيار زيادى كه عادة ممكن نيست بر دروغگويى تبانى كنند و خلاف آنچه را كه ميدانند اظهار نمايند از آيه مراد نيست.

در اينجا توجّه باين نكته نيز لازم است كه اين آيه توجّه به «بيت المقدس» را بطور روشن نسخ كرده است ابن عباس ميگويد اول چيزى كه از قرآن نسخ گرديد مربوط بقبله بود.

قتاده ميگويد اين آيه، آيه قبل را كه دلالت بر توجّه به بيت المقدس داشت نسخ نموده است.

جعفر بن مبشّر ميگويد: «تحويل قبله از مواردى است كه «سنّت» بسبب قرآن نسخ شده است». و اقوى همين است زيرا در قرآن آيه اى كه دلالت بر لزوم توجه به بيت المقدس» باشد وجود ندارد و آن فقط از سنّت پيغمبر صلّى اللَّه عليه و اله ثابت گرديد است.

و قول به اينكه اين آيه، جمله «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» «1» را نسخ كرده است درست نيست زيرا طبق رواياتى كه از حضرت باقر عليه السلام و

حضرت صادق نقل گرديده است «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» مخصوص نمازهاى نافله در حال سفر است و ابداً منسوخ نشده است.

__________________________________________________

(1) آيه 115 سوره بقره يعنى بهر طرف كه رو كنيد، آن بجانب خداست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 104

در كيفيّت نماز خواندن پيغمبر صلّى اللَّه عليه و اله به بيت المقدس ميان مردم اختلاف است:

جمعى ميگويند: «آن حضرت تا هنگامى كه در مكّه اقامت داشت بسوى كعبه نماز مى خواند و از وقتى كه بمدينه وارد گرديد مأمور شد كه بسوى بيت المقدس نماز بخواند تا اينكه مجددا مأمور گرديد كه بسوى «كعبه» نماز بگزارد».

عده اى گفته اند كه «آن حضرت در مكّه نيز بسوى بيت المقدس نماز ميگذاشت ولى خانه كعبه را نيز ميان خود و بيت المقدّس قرار ميداد و در هر نقطه اى كه اين عمل ممكن نبود نماز نميخواند».

عدّه ديگرى ميگويند: «پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و اله تا هنگامى كه در مكّه بود و بعد از هجرت بمدينه تنها بسوى بيت المقدّس نماز ميگذاشت و در اين مدّت اصلًا كعبه را ميان خود و بيت المقدّس قرار نميداد و اين موضوع هم چنان ادامه داشت تا اينكه خداوند او را بتوجّه بكعبه مأمور گردانيد.

دست برنميدارند در مقابل، تو هم از اعتراف بحق دست برنميدارى در اينصورت براى بيان اين جمله علّتى جز تقابل با جمله سابق در بين نيست.

3- مراد اين است كه براى تو اصلاح يهود و نصارى بوسيله تبعيت تو از قبله آنان ممكن نيست چون قبله آنها يكى نيست و نصارى بجانب مشرق رو بآن مكانى كه عيسى عليه السّلام در آن تولّد يافته است توجّه مى كنند و آن را قبله خود ميدانند و يهود بطرف بيت المقدّس توجّه مى نمايند در اين صورت جلب رضايت اين دو طايفه براى تو اصلا ممكن نيست.

4- منظور اين است كه جواب قطعى بيهود داده شود زيرا آنها گمان ميكردند كه بالآخره آن حضرت بطرف بيت المقدّس در نماز خود توجّه خواهد كرد و در انتظار اين موضوع بسر ميبردند.

وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ ...- در تفسير اين جمله دو قول است:

1- حسن و سدى ميگويند: مراد اين است همه نصارى يهود و همه يهود نصارى نميگردند همانطور كه همه آنها از اسلام نيز تبعيت نميكنند و اين موضوع يكى از اخبار غيبى قرآن است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 106

2- بعضى گفته اند چون اهل كتاب مى گفتند بيت المقدس قبله پيغمبران سابق بوده است و آنچه بطور توارث از پيغمبران الهى بما رسيده است نبايد تغيير كند لذا لازم است كه هميشه همان، قبله مردم باشد.

خداوند باين جمله جواب از اين گفتار داده است كه لازم نيست نقطه اى كه براى ملّتى قبله بوده است براى ملت ديگر هم «قبله همان باشد بلكه جائز است خداوند بر حسب مصالحى كه ميداند براى هر ملّتى

قبله مخصوصى قرار بدهد.

قاضى ميگويد ظاهر آيه اين است كه هيچيك از يهود و نصارى از قبله ديگرى تبعيّت نخواهند كرد و ضرورتى در بين نيست كه از ظاهر آيه دست برداشته آن را تأويل نمائيم زيرا تا كنون ثابت نشده است هيچ فردى از يهود نصرانى شود و يا فردى از نصرانى يهودى گردد و از قبله خود صرف نظر كرده تابع قبله ديگرى گرديده باشد.

وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ ...- ظاهر خطاب متوجه پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و اله ميباشد و در معناى آن چهار قول است:

1- حسن و زجّاج ميگويند: «در اين خطاب حقيقة شخص پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و اله مراد نيست بلكه اين تهديد متوجّه امّت اسلام ميباشد كه بدانند، پيروى از يهود و نصارى موجب استحقاق عذاب است».

2- جبائى ميگويد: «منظور اين است كه اگر تو اى پيغمبر از هوسهاى اهل كتاب از روى مدارا پيروى كنى بتوقّع اينكه آنها بتو ايمان بياورند در اين صورت بخودت ظلم كرده اى زيرا ما بتو اعلان كرده ايم كه آنها هرگز بتو ايمان نخواهند آورد».

3- خداوند خواسته است باين بيان، فساد مذهب آنها را بطور صريح بيان كند و اينكه مذهب آنان باندازه اى فاسد و بى اساس است كه هر كس از آن تبعيّت كند جزء ستمكاران خواهد شد.

4- قاضى ميگويد: خداوند با اين بيان پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم را نهى ميكند كه بآنها اعتماد نكند و با آنها معاشرت ننمايد تا آن حضرت و پيروانش در مخالفت با يهود و نصارى ثابت قدم باشند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 107

مِنْ بَعْدِ

ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ...- بعد از آنكه از جانب خداوند علم بتو رسيده است مراد از علم آيات و وحى قرآنى است كه راه علم است و بعضى گفته اند منظور اين است كه بعد از اينكه ميدانى راهى كه تو ميروى در امر قبله و دين اسلام بر حق است.

إِنَّكَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِينَ ...- در اينصورت تو از گروه ستمكاران خواهى بود تفسير اين جمله از آنچه گفتيم معلوم گرديد (از چهار قولى كه ذكر گرديد) اين جمله مانند «لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ» «1» است.

ضمناً بايد توجّه داشت كه اين آيه دلالت دارد بر بطلان قول كسانى كه ميگويند «تهديد و وعده عذاب با شرطى كه خدا ميداند آن شرط تحقّق پيدا نخواهد كرد صحيح نيست» زيرا در وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ ... خداوند پيغمبر را بشرط پيروى از تمايلات اهل كتاب تهديد كرده است با علم به اينكه اين شرط حاصل نخواهد شد.

اين آيه نيز دلالت دارد بر بطلان قول كسانى كه ميگويد: «اگر خداوند كلّيه الطافى كه در دائره قدرت و اختيار است نسبت بكفّار عملى كند حتماً آنان ايمان ميآورند» چه اينكه خداوند فرموده است: «وَ لَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَكَ» يعنى اگر براى اهل كتاب هر نوع معجزه و آيه و برهان بياورى آنها بتو ايمان نخواهند آورد و از قبله تو پيروى نخواهند كرد.

اگر منظور از اهل كتاب فقط معاندين باشد، روشن است كه آنان هيچ برهانى را قبول نخواهند كرد و اگر مقصود كليّه اهل كتاب باشند- اعمّ از معاند و غير معاند- باز هم آيه دلالت دارد كه همه آنها ايمان نخواهند

آورد.

اين آيه باين نكته نيز دلالت دارد كه همه كفّار تابع اسلام نخواهند شد

ميباشد.

وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ ...- يعنى طايفه اى از اهل كتاب حق را با اينكه ميدانند كتمان مى كنند و علّت اينكه طايفه اى از آنها را فقط ذكر كرد اين است كه بعضى از آنها مانند عبد اللَّه بن سلام و كعب الأحبار و غير آنها اسلام را پذيرفتند

قِبْلَةً تَرْضاها» «3» يعنى ترا بسوى قبله اى كه آن را دوست ميدارى برميگردانم.

بعضى گفته اند: «مراد اين است: كه الكل مول لوجهة وجهه او نفسه يعنى

__________________________________________________

(1) آيه 48 سوره مائده يعنى ما بر هر قومى شريعت و طريقه اى مقرّر داشتيم.

(2) اين مطلب با آنچه قبلا گفته شد كه قبله نصارى محل تولّد حضرت عيسى عليه السّلام است منافات دارد.

(3) در آيه 144 سوره بقره

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 111

همه مردم بجهتى روى خود يا خودشان را برميگردانند در اين صورت ضمير «هو» در آيه به «كلّ» برميگردد كه در لفظ آن هر چند مفرد است ولى داراى معناى جمع است زيرا معنا، اين است كه تمام جماعت مسلمانان روى خود را بجهت كعبه برميگردانند و آن را استقبال مينمايند».

سْتَبِقُوا الْخَيْراتِ ...

- ربيع ميگويد: «مراد از خيرات طاعات است و معنا اين است كه بانجام طاعات بشتابند».

زجاج ميگويد: «منظور اين است بقبول آنچه خداوند امر ميكند بشتابيد».

ابن عباس گفته است مقصود اين است كه در انجام امورى كه بآن ترغيب ميشويد بيكديگر پيشى بگيريد كه خداوند ثواب هر يك از افراد را كه سبقت در اين امور بگيرند عنايت خواهد كرد».

ْنَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعاً ...

- در هر نقطه اى كه بميريد خداوند شما را روز قيامت بمحشر خواهد آورد.

در اخبار اهل بيت عليهم السلام روايت شده است كه مراد از آن، اصحاب مهدى عليه السلام در آخر الزمان است حضرت رضا عليه السلام فرمود قسم بخدا هر موقع قائم ما قيام كند خداوند جميع شيعيان را از شهرها بسوى او جمع ميكند»:

َّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ ...

-

خداوند بر حشر و جمع شما توانا و بر هر چيز توانا است

يعنى توجه بكعبه حق است كه امر بآن از جانب خداوند صادر گرديده است و احتمال ميرود كه مراد از «حقّ» امر ثابتى باشد كه نسخ و زائل نميگردد همانطور كه خداوند را بوصف «حقّ» بمعناى ثابت كه هميشگى و زائل نميگردد توصيف ميكنم.

وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ...- خداوند از آنچه انجام ميدهيد مسلماً غافل نيست معناى اين جمله در اينجا تهديد است همانطور كه سلطان ببندگان خود ميگويد اعمال شما بر من مخفى نيست و مانند اين جمله است گفتار خداوند «إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ «1»

__________________________________________________

(1) آيه 14 سوره الفجر يعنى خداوند در كمين گاه ستمكارانست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 113

حُجَّةٌ ...- در معناى اين آيه چند وجه گفته شده است:

1- اگر شما مسلمانان هميشه بطرف بيت المقدس نماز ميخوانديد و قبله شما بكعبه منتقل نميگرديد اهل كتاب ميگفتند اين شخص (حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و اله) آن پيغمبرى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 114

كه كتابهاى، بشارت بظهور آن داده اند نيست زيرا كتابهاى ما آن پيغمبر موعود را اين طور معرّفى مى كنند كه او بدو قبله نماز گزارد لذا ما قبله را تغيير داديم تا اهل كتاب بدانند كه حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم همان پيغمبرى است كه در كتب اهل كتاب مورد بشارت واقع شده است و بر شما مسلمانان حجتى نداشته باشند».

2- جبائى ميگويد: «مراد اين است كه شما مسلمانان از آنچه خداوند امر بآن فرموده است يعنى توجّه بكعبه هرگز عدول نكنيد كه در اين صورت اهل كتاب بر شما حجّت پيدا مى كنند و ايراد مى گيرند و ميگويند اگر شما مسلمانان مى دانستيد كه اين حكم از جانب خدا است چرا از آن عدول گرديد».

3- ابو روق ميگويد: «يهودى مى دانستند پيغمبرى در آخر الزمان مبعوث خواهد شد كه قبله او كعبه است و چون از طرفى ميديدند كه پيغمبر اسلام بطرف بيت المقدس نماز مى خواند بر مسلمانان احتجاج ميكردند و مى گفتند اين شخص آن پيغمبر موعود نيست لذا خداوند قبله را كعبه قرار داد تا فرصتى براى محاجّه و مجادله اهل كتاب باقى نماند».

إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ ...- مراد اين است كه رو بطرف مسجد الحرام كنيد تا اهل كتاب نتواند با شما محاجّه كنند همانطور كه گفته شد و بدانند كه اين شخص

(حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و اله) همان پيغمبر موعود است و تسليم شوند مگر كسانى از آنها كه متجاوز و ستمگر هستند و عناد ميورزند آنان با اينكه ميدانند كه اين شخص همان است كه در كتب تورات و انجيل مورد بشارت قرار گرفته است با اينوصف ظالمانه كتمان مى كنند، بنا بر اين اين استثناء متّصل است.

علماء در وجه اين استثناء اختلاف دارند و اين اختلاف نظر باين جهت است كه ظالم هيچوقت حجّتى ندارد و هميشه اعتقاد خود را باطل و بى اساس است بصورت حجّت و برهان ذكر ميكند چنان كه خداوند هم فرمود: حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ «1» لذا جمعى از دانشمندان اين استثنا را منقطع دانسته ميگويند مراد اين است

__________________________________________________

(1) آيه 16 سوره الشورى يعنى حجت آنها لغو و باطل است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 115

كه اشخاص ستمكار از حجّت و دليل پيروى نمى كنند و مقصود از اشخاص ستمكار قريش و طايفه يهود است زيرا قريش مى گفتند محمّد صلى اللَّه عليه و اله بالآخر متوجه شد كه ما بر حق هستيم و لذا بسوى قبله ما يعنى كعبه متوجه گرديد و يهود مى گفتند: محمّد صلّى اللَّه عليه و اله از قبله ما از روى علم و يقين برنگشت بلكه از روى رأى خود از قبله ما صرف نظر كرد و چنين گمان كرد كه از جانب خدا مأمور گرديده است.

يا مقصود از اشخاص ستمكار عموم كسانى است كه در برابر برهان و حجّت تسليم نشدند و آنها يا بسخنان مستدلّ پيغمبر اسلام اصلا توجه نكردند يا علاوه بر اين:

در مقابل آن حضرت و مسلمانان بمحاربه و ستيزه

پرداختند.

فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي ...- چون خداوند خصومت و محاجّه و ظلم اهل كتاب و ستمگران را ذكر كرد بمسلمانان دلدارى و اطمينان داد و فرمود:

«فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي» يعنى از آنها بينديشيد و تنها از من بترسيد و از نقشه هايى كه آنها مى كشند هرگز ترس نداشته باشيد زيرا عاقبت سوء آن مكرها و نقشه بخود آنان برميگردد.

بعضى گفته اند مراد اين است كه در امر استقبال كعبه از آنها نترسيد تنها از عقاب من در ترك استقبال كعبه بترسيد زيرا من شما را از مكر آنها محافظت ميكنم.

وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ ...- عطف بجاى «لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ» است يعنى قبله را بواسطه دو هدف تغيير دادم يكى آنكه مردم بر شما حجتى نداشته باشند و قدرت محاجّه در برابر شما پيدا نكنند و ديگر اينكه شما را بقبله پدرتان ابراهيم هدايت كردم تا به اين وسيله نعمت خود را بر شما تكميل كرده باشم.

ابن عباس ميگويد: «مراد اين است تا نعمت خود را در دنيا و آخرت بر شما تمام كنم امّا در دنيا شما را بر دشمنانتان نصرت ميدهم و شما را وارث اموال و خانه هاى آنها مى گردانم امّا در آخرت بهشت و رحمت من مخصوص شما خواهد بود».

از حضرت امير مؤمنان على عليه السلام منقول است كه نعمت هاى پروردگار شش چيز است 1- اسلام 2- قرآن 3- حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و اله 4- مستور بودن عيوب و گناهان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 116

5- عاقبت 6- بى نيازى از آنچه در دست مردم است.

وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ...- يعنى براى اينكه شما هدايت شويد حسن

ميگويد «لعلّ» از خداوند وجوب را ميرساند يعنى بر شما واجب است كه هدايت را بپذيريد بعضى گفته اند مراد اين است كه بثواب استقبال قبله هدايت شويد برخى ميگويند منظور اين است كه بپاداش تمسّك بقبله هدايت گرديد

شما بخواند وَ يُزَكِّيكُمْ ...- و او شما را بواسطه امر باطاعت پروردگار و جلب خشنودى او در معرض ترقى و كمال قرار بدهد احتمال ميرود معناى آن اين باشد كه او شما را بواسطه شهادت درباره شما بترقى و كمال نسبت بدهد تا مردم شما را به اين وصف بشناسند وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...- او بشما كتاب و حكمت بياموزد و مراد از كتاب حكمت قرآن است و ايندو وصف را از جهت اينكه داراى معانى مختلف و متفاوت است ذكر كرده است چنان كه مى گوييم: «خداوند بهمه امور عالم دانا و بر همه آنها قادر است».

بعضى گفته اند «مراد از كتاب قرآن و منظور از حكمت وحى هايى است كه بطور سنّت در زمينه احكام بآن حضرت ميرسيد».

وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ ...- و چيزهايى كه راهى بدانستن آنها نداشتيد، با ذكر دليل و برهان بشما بياموزد و كلمه تعلم در جايى بكار ميرود كه مطلب را با ذكر دليل عقلى بيان كنند و لذا اين موضوع هم، مناسب است كه در رديف نعمت ها محسوب گردد

باشم».

__________________________________________________

(1) آيه 123 سوره آل عمران

(2) آيه 69 سوره عنكبوت

(3) آيه 7 سوره ابراهيم [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 119

6- بعضى گفتند «در هنگام نعمت و رفاه بياد من باشيد تا هنگام شدّت و گرفتارى شما را ياد كنم همانطور كه فرمود فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ» «1» يعنى اگر او (يونس عليه السلام) بتسبيح و ستايش خدا نمى پرداخت ميبايست تا قيامت در شكم ماهى زيست كند» و در خبر وارد شده است در هنگام رفاه متوجّه خداوند باش تا در هنگام شدت او بتو توجه كند».

7- برخى مى گويند: «يعنى شما مرا بوسيله دعا ياد كنيد تا بوسيله اجابت ياد كنم بدليل قول خداوند ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ «2» يعنى بخوانيد تا اجابت كنم».

از حضرت باقر عليه السلام روايت شده است كه فرمود: «پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و اله فرمودند: فرشته اى كه اعمال را مى نويسد نامه اعمال انسان را اول روز و اوّل شب براى ثبت اعمال مهيّا مى كند شما در اول افعال روزانه و آخر آن، عمل خيرى انجام بدهيد تا در صحيفه اعمال شما درج گردد.

در اين صورت خداوند ما بين آن دو را انشاء اللَّه مى بخشد زيرا فرمود: «فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ».

ربيع درباره اين آيه مى گفت: «ان اللَّه ذاكر من ذكره و زائد من شكره و معذب من كفره يعنى خداوند كسانى را كه بياد او باشند ياد مى كند و بر نعمت افرادى كه شكر نعمت او را بجا ميآورند ميافزايد و كسانى كه كفران نعمت وى را مى كنند عذاب مينمايد» وَ اشْكُرُوا لِي ...- يعنى شكر نعمت هاى مرا بجا

بياوريد و آنها را اظهار كنيد و بآنها اعتراف بنمائيد.

وَ لا تَكْفُرُونِ ...- يعنى نعمت هاى مرا بواسطه انكار آنها هرگز نپوشانيد و نعمتى كه مخصوصاً مورد نظر است نعمتى است كه از صدر آيه استفاده گرديد و آن وجود با بركت پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم است.

__________________________________________________

(1) آيه 143- 164 سوره الصافات

(2) آيه 60 سوره غافر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 120

اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ ...- در معناى آن دو وجه است:

__________________________________________________

(1) در آيه 45 همين سوره

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 121

1- خداوند از لحاظ كمك و نصرت با صابرين است همانطور كه مى گوييم «چون سلطان با تو است» با هر كه برخورد كنى مهم نيست يعنى سلطان تو را كمك خواهد كرد.

2- معناى خداوند با صابرين است اين است كه خداوند بآنها توفيق ميدهد و آنان را تجهيز و تسديد ميكند و در نتيجه انجام عبادات و ترك افعال ناپسند براى آنان آسان ميگردد نظر آن اين جمله است:

وَ يَزِيدُ اللَّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدىً ... «1»- يعنى خداوند بر هدايت كسانى كه بدايت الهى را پذيرفته اند، ميافزايد كلمه «مع» در اينجا جائز نيست بمعناى «اجتماع در يك مكان» باشد زيرا اجتماع در مكان از اوصاف اجسام است بطور كلى منزّه است.

ضمناً اين آيه دلالت دارد بر اينكه تشريع نماز لطفى است از جانب خداوند ببندگان خود كه بآنوسيله بر انجام ساير عبادات توفيق حاصل كنند چنان كه فرمود إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ «2». يعنى نماز از فعل قبيح و ناپسند انسان را بازميدارد

در جهاد در روز قيامت مجدّداً زنده ميشوند و بپاداش خود مى رسند اين قول را غير از بلخى هيچكس نگفته است.

3- اصمّ ميگويد مراد اين است كه كشته شدگان راه خدا چون داراى هدايت و ايمان و دين صحيح هستند نمرده اند و زنده هستند بدليل گفتار خداوند: أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ «1» يعنى آيا كسى كه مرده بود و او را زنده نموديم كه منظور از مرگ و زندگى ضلالت و هدايت است».

4- مقصود اين است كه چون از آنها نام نيك در روزگار باقى مانده است زنده ميباشند، چنان كه حضرت امير مؤمنان عليه السَّلام فرمود:

«هلك خزّان الأموال و العلماء باقون ما بقى الدّهر اعيانهم مفقودة و آثارهم في القلوب موجودة»

يعنى آنان كه مالك

__________________________________________________

(1) آيه 122 سوره انعام

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 123

گنجهايى از اموال بودند هلاك گرديدند ولى علماء تا روزگار باقيست زنده هستند هر چند بدنهاى آنها از نظر پنهان، امّا آثار آنها در دلها موجود است.

مؤلف: در ميان اين اقوال همانطور كه گفتم تنها قول اوّل مورد اعتماد است زيرا اجماع مفسرين بر طبق همان قول است بعلاوه خطاب در آيه مخصوص مؤمنين است و آنها مسلماً ميدانستند كه شهداء راه خدا هدايت يافته و بر حق ميباشند و نيز ميدانستند كه روز قيامت آنها زنده ميشوند و به پاداش خود ميرسند لذا صحيح نيست نسبت باين معانى كه در قول دوم و سوّم مذكور است بمؤمنين گفته شود «وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ».

و ديگر اينكه اگر مراد قول دوّم و سوم بود فائده اى براى تخصيص اين معنا بشهدا نبود زيرا غير شهدا هم

روز قيامت زنده ميشوند و از غير شهدا نيز افراد بسيارى هدايت يافته و داراى حيات بمعناى دين صحيح و هدايت الهى ميباشند.

و نيز چون مؤمنين كه در آيه مورد خطاب واقع شده اند ميدانستند هر كه در راه خدا بميرد بنام نيك و افتخار جاويد نائل گشته است لذا صحيح نيست بآنها گفته شود «وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ ..

روى اين جهات، تنها قول اول صحيح است و علّت اينكه حيات بعد از مرگ در اين آيه بشهدا تخصيص داده شده است با اينكه در واقع اين موضوع اختصاص بآنها ندارد اين است كه بشارتى ببازماندگان آنان و ساير مؤمنين- با توجّه بوصفى كه براى آنها در آيه واقع در سوره ديگر ذكر گرديده است كه يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ «1»- داده شود.

آن عالم به «انسان» ميرسد زيرا انسانيت «انسان» وابسته بروح است نه بجثّه اى كه در زير خاك مدفون است.

مؤيّد اين قول روايتى است كه شيخ بزرگوار ابو جعفر طوسى ره در كتاب تهذيب بسند خود از على بن مهزيار از قاسم بن محمّد از حسين بن احمد از نويس بن ظبيان نقل كرده است كه او ميگويد من در حضور حضرت صادق عليه السلام نشسته بودم آن حضرت رو بمن كرد و فرمود: مردم درباره ارواح مؤمنين چه ميگويند؟ عرضكردم مى گويند خداوند آنها را در پيكر پرندگان سبز رنگ در قنديلهايى در زير عرش قرار ميدهد حضرتش فرمود سبحان اللَّه!!! اين چه قولى است. مؤمن در نزد خدا عزيزتر از آنست كه او را در پيكر پرنده اى قرار بدهد! اى نويس! هنگامى كه خداوند مؤمن را قبض روح ميكند روح او را در قالبى مانند همان قالب كه در دنيا داشت جا ميدهد ارواح مؤمنين در قالب هاى برزخى خود متنعّم هستند ميخورند و مى آشامند و موقعى كه يكى از مؤمنين از دنيا رفت و بجمع آنها ملحق گرديد آنها او را با همان قيافه كه در دنيا داشت ميشناسند و نيز على بن مهزيار از ابن ابى عمير از حماد از ابو بصير نقل ميكند كه از حضرت صادق عليه السلام درباره ارواح مؤمنين، پس از مرگ سؤال نمودم حضرتش فرمود: با همان قيافه ها كه در دنيا داشتند در بهشت بسر ميبرند بطورى كه اگر او را به بينيد مى گوييد اين همان شخص است.

امّا آن عدّه از دانشمندانى كه بروح مجرّد قائل نيستند و ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 125

انسانيّت انسان را منحصر در همين بدن محسوس ميدانند و روح را چيزى جز نفسى كه در مجراى تنفّس جارى است نميدانند، بگويند: حيات انسان تنها باين نيست كه اين بدن با تمام اجزاء خود موجود باشد بلكه اجزاء لطيفى كه وسيله تحقق حيات است در حين مرگ از انسان جدا ميشود و در عالم برزخ نعمت هاى الهى بآن اجزاء كه زنده است ميرسد».

بعضى ديگر گفته اند ممكن است در عين حال كه جثّه انسان روى زمين افتاده يا زير خاك مدفون گرديده است او نمرده باشد و لذّات را درك مى كند چنان كه شخصى كه در خواب است لذّات را درك مى كند با اينكه با بدن خود چيزى را حسّ نميكند اين شخص كه در عين حال بوسيله بدن خود چيزى را درك نمى كند بواسطه رؤياهايى كه مى بيند اين مسرّت و لذّات را درك مينمايد حتى دوست ميدارد كه خوابش طولانى تر شود تا از لذّات بيشترى بهره مند گردد. در حديث نيز وارد گرديده است كه بقبر مؤمن وسعت داده ميشود و باو گفته ميشود نم نومة العروس يعنى مانند عروس بخواب راحت و لذّت بخش مشغول باش».

وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ ...- يعنى شما نميدانيد كه كشته شدگان راه خدا زنده ميباشند.

ضمناً اين آيه بر صحّت مذهب ما درباره سؤال قبر و اينكه مؤمنين بثواب و گناهكاران بعقاب، پس از مرگ نائل ميگردند، دلالت كامل دارد و اخبار نيز بطور روشن بر اين مطلب دلالت دارند و علّت اينكه بلخى آيه را بر زندگى روز قيامت حمل

كرده است اين است كه او عذاب قبر را منكر است.

شدن در جنگها بهمراه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم بود.

بعضى گفته اند «علّت نقصان اموال هلاكت چهارپايان آنها بود».

وَ الثَّمَراتِ ...- بعضى گفته اند «مراد از آن: از بين رفتن ميوه هاى درختان و كمبود زراعت و گياهان است». برخى ميگويند: «منظور از آن فرزندان است زيرا فرزند ميوه دل انسان است».

و علّت نقصان ميوه ها اين بود كه بواسطه اشتغال بجهاد، از تعمير باغهاى خود و معاشرت با زنان باز ميماندند و در نتيجه بميوه هاى آنها لطمه وارد ميآمد و كمتر از آنها فرزند متولّد مى گرديد.

البتّه اين آزمايشها. بمقتضاى حكمت و لطف و مصلحت پروردگار صورت ميگيرد و او پاداشهاى سنگينى كه موجب خشنودى آنان ميشود عنايت مى كند.

در وجه مصلحت و لطف اين آزمايشها دو قول است:

1- كسانى كه بعد از آنها بوجود ميآيند هنگامى كه با اين نوع پيش آمدها و مشكلات برخورد ميكنند بدانند كه اينها دليل پستى مقام انسان نيست زيرا اين امور براى اصحاب پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله كه از لحاظ مقام و منزلت از آنها بالاتر بوده اند نيز پيش آمده است.

2- هنگامى كه كفّار به بينند، مؤمنين در راه يارى پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله در عين حال كه با اين نوع مشكلات و مشقتها هميشه مواجه هستند، از يارى او صرف نظر نميكنند: بلكه هم چنان با بصيرت كامل به پشتيبانى و يارى خود ادامه ميدهند، از اين جريان پى ميبرند كه آنان يقين و معرفت كامل بصحت و حقانيّت دين اسلام پيدا كرده اند و همين موضوع موجب ميگردد كه كفّار بدين اسلام توجّه كنند و بالأخره در رديف مسلمانان درآيند.

وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ ...-

صابران را بپاداشهاى سنگين و عواقب نيكو كه در نتيجه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 128

تحمّل اين مشكلات و مشقّات خداوند بآنها عنايت خواهد فرمود بشارت بده

مصيبت او را جبران مى كند و عاقبت وى را نيكو ميگرداند و بر آن مصيبت، عوض شايسته اى كه موجب خشنودى انسان گردد قرار ميدهد».

حضرت امير مؤمنان عليه السلام فرمودند: «كسى كه بمصيبتى گرفتار گرديده است هر موقع كه متذكّر آن شود- و لو بعد از مدّت بسيار طولانى- و استرجاع كند خداوند مانند پاداش روز مصيبت را باد عنايت ميفرمايد» حضرت صادق عليه السلام از پدران بزرگوار خود از رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده است كسى كه داراى چهار چيز باشد خداوند او را از اهل بهشت مينويسد 1- خود را در پناه «لا اله الّا اللَّه» قرار دهد 2- هنگامى كه نعمتى باو رسيد «الحمد للَّه» بگويد 3- موقعى كه گناهى از وى صادر گرديد «استغفر اللَّه» بگويد 4- هنگامى كه مصيبتى باو رسيد «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» بگويد».

أُولئِكَ ...- اشاره است بصابرانى كه مورد توصيف قرار گرفت.

عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ ...- درودهاى فراوان از پروردگارشان مخصوص آنان است اين جمله داراى معناى دعا است براى اينكه منظور درود هميشگى است چنان كه دعا چون تكرار ميشود مستلزم دوام و هميشگى است.

ابن عباس ميگويد: صلوات بمعناى بركات است و بعضى آن را بمعناى مغفرت گرفته اند.

وَ رَحْمَةٌ ...- يعنى نعمت دنيا و آخرت، زيرا رحمت بمعناى نعمت بر محتاج است و هر فردى بنعمت خدا در دنيا و آخرت محتاج ميباشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 130

وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ...- آنان، در اينكه در برابر مقدّرات الهى تسليم هستند و در برابر مصيبت ها «استرجاع» ميگويند راه حق و صواب را، يافته اند و بعضى گفته اند

مراد اين است كه آنان براه بهشت و ثواب نائل گرديده اند.

عمر بن خطّاب هنگامى كه اين آيه را ميخواند مى گفت: «خداوند بمقتضاى عدالت خود در مقابل مصيبت، صلوات و رحمت عنايت كرده بعلاوه صابران را برسيدن بحق و صواب توصيف نيز فرموده است»

بر «مروه» فرود آمد و باين مناسبت «صفا» بنام آدم مصطفى، و مروه بنام مرئه «1» يعنى زن ناميده شد.

فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ ...- كسى كه بمنظور اعمال حج قصد خانه كعبه نمايد.

أَوِ اعْتَمَرَ ...- يا عمره بجا بياورد.

فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما ...- مانعى و اشكالى بر او نيست كه سعى ميان صفا و مروه نيز بجا بياورد. حضرت صادق عليه السلام فرمود: «مسلمانان گمان ميكردند كه صفا و مروه از بدعت هاى اهل جاهليّة است لذا خداوند اين آيه را نازل فرمود».

شعبى و بسيارى از علماء ميگويند علّت اينكه خداوند فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما- يعنى مانعى نيست كه سعى بجا بياورد- فرموده و حال آنكه سعى ميان صفا و

__________________________________________________

(1) شايد مراد اين است كه مروه با كلمه مرئه مناسبت لفظى دارد يا باعتبار اينكه داراى علامت تأنيث است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 132

مروه يا واجب يا مستحبّ است «بنا بر اختلافى كه ميان فقهاء موجود است» اين است كه بالاى كوه «صفا» بتى بنام «اساف» و بالاى كوه «مروه» بتى بنام نائله نصب گرديده بود مشركين هر موقعى كه ميان صفا و مروه سعى ميكردند آنها را بعنوان تبرك مسح ميكردند و لذا مسلمانان از سعى ميان صفا و مروه بواسطه همان بت ها خوددارى ميكردند، خداوند در اين مورد اين آيه را نازل و اعلام كرد كه با وجود اين بت ها مانعى از سعى بين صفا و مروه وجود ندارد. در اينصورت منظور اين است كه از لحاظ وجود آن بت ها مانعى و اشكالى نيست و الّا اصل سعى ميان صفا و مروه معلوم بوده است كه مانعى

ندارد.

همانطور كه اگر انسان در مكانى محبوس باشد كه نماز خواندن در آن مستلزم توجّه بنقطه اى است كه توجه بآن در حال نماز مكروه است و غير از آن نقطه بجهت ديگر هم نماز خواندن ممكن نباشد، در اين حال بوى بگويند «مانعى براى تو از نماز خواندن بآن جهت نيست» روشن است كه عدم منع در اين عبارت مربوط باصل نماز نيست بلكه فقط مربوط بنماز خواندن بآن جهت است.

در روايت ديگرى كه از حضرت صادق نقل شده است ميفرمايد: «نزول آيه در «عمره قضا» بود و جريان آن باين شرح است كه رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم با مشركين شرط نموده بود كه در حال عمره اصحاب، بت ها را از روى صفا و مروه بردارند ولى عمره يكى از اصحاب بواسطه اشتغال ديگرى كه پيدا كرد بتأخير افتاد بطورى كه بت ها را مشركين قبل از انجام عمره او بجاى خود برگرداندند، در اين حال از آن حضرت پرسيده شد با اينكه آن صحابى هنوز عمره خود را بجا نياورده است بت ها را بجاى خود برگردانده اند تكليف چيست؟ در جواب، اين آيه نازل گرديد و سعى ميان صفا و مروه را با وجود بتهايى كه روى آنها بود، ترخيص كرد و از آن پس مردم با همان حال سعى ميكردند تا هنگامى كه پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله حجّ بجا آورد و آنها را بپائين افكند».

وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً ...- در معناى آن سه قول است:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 133

1- ابن عباس و غير او ميگويند: «يعنى كسى كه بعد از انجام

طواف و سعى واجب طواف و سعى مستحبّ بجا بياورد».

2- اصمّ ميگويد: «مراد اين است كسى كه پس از انجام حج و عمره واجب حج و عمره مستحبى بجا بياورد».

3- حسن ميگويد «يعنى كسى كه بانواع خيرات و طاعات اقدام كند».

مؤلّف: كسانى كه سعى ميان صفا و مروه را در حج و عمره اصلًا واجب نميدانند اين جمله را اين طور تفسير مى كنند كه كسى كه سعى ميان صفا و مروه را بعنوان مستحبّ بجا بياورد.

فَإِنَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَلِيمٌ ...- خداوند باو پاداش عنايت مى كند و علّت اينكه خداوند نسبت بخود كلمه «شاكر» را ذكر كرد اين بود كه خواست نسبت ببندگان خود تلطّف نموده با آنها از روى لطف و بزرگوارى سخن گفته باشد چنان كه فرمود مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً «1» يعنى كيست آنكه بخداوند قرض نيكو بدهد. و حال اينكه مسلّم است كه خداوند محتاج نيست تا قرض كند ولى اين تعبير را از روى تلطّف كرده است يعنى با بندگان خود نحوه معامله كسى كه قرض بخواهد انجام ميدهد در مورد اين آيه نيز چون خداوند بمقتضاى كرم و بزرگوارى با بندگان خود معامله سپاسگزاران را انجام ميدهد و براى بندگان خود در برابر عبادت و اطاعت ثواب و ثناء مقرّر ميدارد لذا خود را «شاكر» ناميده است.

و اينكه خود را «به عليم توصيف كرده باين منظور است كه او بافعال شما عالم است و بشما جزا و پاداش عنايت خواهد كرد بعضى ميگويند «مراد اين كه خداوند بمقدار جزا علم دارد و از حق كسى چيزى فروگذار نمى كند.»

و مروه عبادت است در اين موضوع

__________________________________________________

(1) آيه 245 سوره البقره و آيه 11 سوره الحديد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 134

اختلافى ميان علماء نيست امّا آيا در ضمن حج و عمره آن، واجب است يا نه؟ باين شرح است:

در نزد ما اماميّه در ضمن اعمال حج و عمره واجب است و بهمين قول حسن و عائشة نيز قائل ميباشند مذهب شافعى و اصحابش نيز همين است ولى شافعى ميگويد وجوب سعى از سنّت پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله ماخوذ است زيرا آن حضرت فرمود: «كتب عليكم السعى فاسعوا» يعنى سعى كنيد كه آن بر شما نوشته و لازم شده است».

ابو حنيفه و اصحابش «سعى» را در حجّ و عمره مستحبّ ميدانند اختيار جبائى نيز همين است از انس و ابن عبّاس نيز همين قول نقل شده است.

در نزد ما و شافعى كسى كه از روى عمد سعى ميان صفا و مروه را ترك كند حجّ او صحيح نيست.

و امّا سعى ابتدايى يعنى بدون حج و عمره ظاهره آيه دلالت بر مباح بودن آن دارد ولى شافعى و اصحابش آن را مكروه دانسته اند.

مراد كليّه مطالبى است كه در كتب آسمانى از جانب خداوند نازل شده است».

برخى ميگويند: «منظور از «ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَيِّناتِ» كتبى كه قبل از قرآن نازل گرديده است و مقصود از: «الكتاب «قرآن مجيد است.

أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ ...- آنان را خداوند از رحمت خود بواسطه ايجاب عذاب دور ميكند چون لعن كسى كه مستحق عذاب نيست جائز نيست.

وَ يَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ...- در معناى آن چند قول است:

1- قتاده و ربيع ميگويند «مراد از «لاعنون» ملائكه و مردم است» صحيح هم همين است بدليل عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ «1» كه در اين آيه ملائكه و مردم عطف بخداوند گرديده است.

__________________________________________________

(1) آيه 161 سوره البقرة و آيه 87 آل عمران

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 136

2- مجاهد و عكرمه ميگويند: «مراد از آن جنبدگان روى زمين و حشرات است كه مى گويند: ما بواسطه گناهان فرزندان آدم از باران محروم گرديده ايم».

3- ابن عباس ميگويد: «مراد از آن تمام موجودات غير از جنّ و انس است».

4- ابن مسعود گفته است: «چنانچه دو نفر بيكديگر لعنت كنند، لعنت بر آن كسى كه از آن دو مستحق لعن است برميگردد و در صورتى كه هيچيك مستحق آن نباشند بطائفه يهود كه آنچه خداوند نازل كرده بود كتمان نمودند برميگردد».

سؤال اگر گفته شود چگونه ممكن است مراد از «لاعنون» حيوانات باشد در حالى كه اين جمع (جمع با واو و نون و با ياء و نون) اختصاص بعقلاء دارد؟

جواب چون فعل عقلاء كه لعن كردن است بآنها نسبت داده شده لذا با آنها مانند عقلاء رفتار شده است مانند وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ

رَأَيْتُهُمْ لِي ساجِدِينَ «1» چون سجده كه از افعال عاقلان است «به شمس و قمر» نسبت داده شده است لذا با آنها مانند عقلا رفتار شده است يعنى جمع بياء و نون كه مخصوص عقلاء است درباره آنها بكار رفته است.

و لعن كردن غير عقلاء باين صورت ميگيرد كه خداوند بآنها لعن كردن را الهام مى كند و علّت لعن كردن آنها اين است كه اين موضوع تأثير بيشترى در جلوگيرى از گناهان دارد زيرا مردم وقتى بدانند كه بواسطه ارتكاب معاصى مستحق لعن گرديده اند و حتى حيوانات روى زمين و حشرات آنها را لعن مى كنند انزجارى بيشترى از معاصى حاصل مى نمايند و از ارتكاب آنها خوددارى مى كنند. بعضى ميگويند: «لعن كردن حيوانات در آخرت پس از اينكه خداوند بآنها عقل خواهد بخشيد صورت خواهد گرفت».

علاوه بر اينكه برهان عقلى قائم است قرآن مجيد نيز دلالت كامل دارد و آنچه در قرآن است طبق همين آيه اظهار و تبليغ آن لازم و كتمان آن حرام است.

بعنوان توبه باو توجّه مينمايد و اين خود انعام و تفضّلى است كه خداوند نسبت ببندگان خود نموده است تا بدانند كه اتّصاف باين لفظ (لفظ توبه) كه دلالت بر ارتكاب گناه دارد عيب نيست و چنان كه آن وصف بندگان قرار ميگيرد وصف خداوند نيز واقع ميشود، بلكه آن از عاليترين اوصاف خداوند محسوب ميگردد.

وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ...- كلمه «توّاب» براى مبالغه يا بجهت آنست كه او توبه را زياد و بطور مكرّر قبول مى كند يا بجهت اينكه تائب حقيقى را هرگز رد نمى كند و توصيف خداوند خود را به «الرّحيم» پس از توصيف به «التوّاب» دلالت دارد بر اينكه اسقاط عقاب پس از توبه تفضّل و رحمتى است از خداوند و از نظر عقل اسقاط عقاب بر او واجب نيست اصحاب ما نيز همين را معتقدند ولى معتزله اسقاط عقاب را بعد از توبه عقلا بر خداوند واجب ميدانند. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 139

سؤال اگر معتزله بگويند ممكن است اعطاء چيزى از جانب خداوند در عين حال كه واجب است نعمت هم باشد تا با اتّصاف او به «رحيم» بودن منافات نداشته باشد چنان كه بر خداوند لازم است عقلا در برابر اعمال نيك بندگان ثواب بدهد و در عين حال اعطاء آن نعمت هم محسوب ميگردد و همچنين بر او عقلا لازم است كه در برابر تحمّل دردها و امراض باشخاص پاداش بدهد و اعطاء آن، نعمت هم هست جواب در جواب مى گوييم در مورد ثواب و پاداش ضرورت عقلى ايجاب كرده است كه ما آن را واجب بدانيم ولى در مورد توبه ضرورتى ايجاب نمى كند

كه اسقاط عقاب از گناهكار را بر خداوند عقلا واجب بدانيم و لذا قول اصحاب ما كه اسقاط عذاب از تائب فقط از روى تفضّل است صحيح است.

جواب آن چند وجه گفته شده است:

1- ابو العاليه ميگويد هر فردى از افراد مردم، كافر را يا در دنيا يا در آخرت يا در دنيا و آخرت لعن مى كند چنان كه خداوند فرمود يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَ يَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً «1» يعنى چون روز قيامت شود شما (خطاب بكفّار است) هر يك ديگرى را كافر بدانيد و بيكديگر لعن كنيد.

2- قتاده و ربيع ميگويند مراد از «النّاس» مؤمنين هستند گويا خداوند بغير آنها اعتنا نكرده و كفّار را بحساب نياورده است چنان كه مى گوييم المؤمنون هم

__________________________________________________

(1) آيه 25 سوره عنكبوت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 141

النّاس يعنى مردم منحصر در مؤمنين است.

3- سدى ميگويد: هيچ فردى از لعن كردن بر ظالم خوددارى نميكند و كافر هم جزء ظالمين است ضمناً بايد توجه داشت كه هميشه لعنت از مردم بصورت دعا و از خداوند بصورت حكم واقع ميشود.

خالِدِينَ فِيها ...- زجاج و جبائى مى گويند ضمير به «لعنت» برميگردد يعنى هميشه در لعنت خواهند بود بعضى گفته اند ضمير بر «نار» برميگردد و آن هر چند در كلام مذكور نيست ولى بواسطه اشتهارى كه نسبت باهل عذاب دارد مثل اينكه مذكور است و ديگر اينكه لعنت يعنى دورى از رحمت و ايجاب عقاب و عقاب هم بآتش خواهد بود و امّا خلود لعنت داراى دو احتمال است:

1- استحقاق لعنت هميشگى است 2- عاقبت و نتيجه لعنت كه عذاب و آتش است هميشگى است.

لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ ...- عذاب آنها تخفيف داده نشود منظور اين است كه عذاب آنها هميشه بر يك حال است و اينطور نيست كه گاهى تخفيف پيدا كند و

گاهى تشديد شود.

وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ ...- ابو العاليه ميگويد يعنى بآنها مهلت عذرخواهى داده نميشود چنان كه فرمود: وَ لا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ «1» يعنى بآنها اذن نمى دهند كه عذرخواهى كنند بعضى ميگويند مراد اين است كه عذاب آنها بتأخير افكنده نميشود بلكه آن حاضر و آماده است

از اينكه باو «عالم و قادر» مى گوييم اين است كه تنها او مخصوص اين دو وصف است باين معنا

__________________________________________________

(1) قديم ذاتى يعنى ذاتى كه «مسبوق بعدم» نيست. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 143

كه منظور از «عالم» اين است كه او بجميع معلومات عالم است و جهل بر او اصلًا جائز نيست و مقصود از «قادر» كه او بر همه چيز قدرت دارد و ابداً عجز بر او جائز نيست و مراد از «حىّ و باقى» اين است كه مرگ و فنا بر او هرگز روا نيست در اين صورت اين نوع صفات و كيفيت اتّصاف بآنها مخصوص خداوند است.

اگر در اجسام فوق قسّم اوّل را توحيد در ذات و دوّم را توحيد در نفى شريك و سوّم را توحيد در عبادت و چهارم را توحيد در صفات بگوئيم بسيار مناسب خواهد بود.

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ ...- معناى اين كلمه اين است كه: اللَّه هو الأله وحده يعنى الهيّت منحصر در اوست علماء اختلاف كرده اند كه آيا اين كلمه دلالت بر «نفى مثل» از خداوند دارد يا نه؟ محقّقين ميگويند مفاد اين كلمه «نفى مثل» از خداوند نيست زيرا خداوند مثل ندارد تا با اين كلمه آن را نفى كنيم ولى بعضى گفته اند مفاد آن نفى مثل است يعنى در عالم تصوّر مثلى براى خدا ميتوان فرض كرد و اين كلمه آن را نفى مى كند.

الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ ...- از اين نظر وصف «الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ» را پس از «لا إِلهَ إِلَّا هُوَ» ذكر كرد كه علّت استحقاق عبادت را بيان كرده باشد يعنى او از اين جهت شايستگى عبادت را دارد كه از

روى رحمت خود نعمت هاى بزرگى كه غير او قدرت اعطاء آنها را ندارد ببندگان خود بخشيده است زيرا رحمت بمعناى نعمت بخشى بر محتاجان است و ما معناى «رحمن و رحيم» را قبلًا بطور مشروح بيان كرده ايم.

البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 145

اختلاف ليل و نهار: از مادّه خَلَف باعتبار اينكه هر يك از شب و روز جانشين ديگرى ميگردد مأخوذ است ولى بعضى اختلاف را بمعناى تفاوت و تباين آنها گرفته اند چون نور و ظلمت با هم تباين دارند.

ليل: شب واحد آن ليله مثل تمر و تمره است.

نهار: روز.

فلك: كشتى بر مفرد و جمع هر دو اطلاق ميشود.

بحر: دريا.

احيا: زنده كرد.

بثّ: پراكنده كرد.

تصريف: گرداندن.

سحاب: ابر

است:

«آنچه از جانب آسمان نازل مى كند» ولى بعضى گفته اند منظور از «سماء» در اينجا «ابر» است.

فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها ...- يعنى زمين را پس از خزان و خرابى آن، آباد مى كند، چون زمين هنگامى كه باران بآن ميرسد گل و گياه و ميوه و محصول ميروياند و وقتى كه باران بآن نميرسد پژمرده ميشود و چيزى نميروياند از اين نظر تشبيه آن بزنده و مرده مناسب است.

ولى بعضى گفته اند مراد از زنده كردن زمين، زنده كردن اهل زمين است بوسيله قوت و غذايى كه براى آنها فراهم ميگردد.

وَ بَثَّ فِيها مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ ...- انواع جنبندگانى كه در روى زمين در مناطق مختلف آنها پراكنده ساخته است.

وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ ...- در گرداندن بادها به اينكه بعضى از آنها شمالى و بعضى جنوبى برخى از شرق بغرب و بعضى بعكس آن ميوزند.

قتاده ميگويد: مراد اين است كه بعضى از باد رحمت و برخى وسيله عذاب است.

روايت شده است كه در زمان ابن عبّاس باد تندى وزيد بعضى از مردم آن را دشنام دادند.

ابن عباس در اين حال گفت: باد را هرگز دشنام ندهيد و لكن بگوئيد: خداوندا آن را وسيله رحمت قرار بده و وسيله عذاب مگردان.

وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ ...- ابرهايى كه ميان آسمان و

__________________________________________________

(1) اين وجه صحيح بنظر نميرسد همان وجه اول صحيح است بعلاوه منظور اصلّى از خلقت كشتى ها منفعت مردم است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 147

زمين مسخّر و مطيع فرمان پروردگار است و آبها را از شهرى بشهر ديگر از نقطه اى بنقطه اى حمل ميكند.

لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ...- در اينها علائم و دلايلى براى

عاقلان موجود است بعضى گفته اند اين ها دلائلى است كه براى همه عاقلان- چه اينكه كسى بآنها استدلال بكند يا كند- قرار داده شده است ولى بعضى ميگويند: مراد از عاقلان افرادى است كه باين امور استدلال كنند يعنى فكر خود را در راه استدلال باينها بكار بيندازند و گرنه كسانى كه باين ادلّه استدلال و توجّه نمى كنند مانند اين است كه اصلًا عقل ندارند و جزء عقلاء نميباشند، در اين صورت اين كلام نظير إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ يَخْشاها «1» و «هُدىً لِلْمُتَّقِينَ» است «2».

گرديده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 148

بر خلقت اجسام غير از مبدء قديمى كه جسم و عرض نيست قادر نيست چون اشيايى كه داراى اوصاف اجسام و اعراض است حادث است و هر حادثى احتياج بمُحدث دارد و گرنه تسلسل لازم ميآيد و بطلان آن روشن است.

و از نظام متقن و مستحكم و دقيقى كه در آسمانها و زمين بكار رفته است اين نكته نيز روشن ميگردد كه پديد آورنده آنها عالم و حكيم است.

2- آمد و رفت منظم شب و روز از لحاظ اينكه داراى نظام مخصوصى است و از هر يك از آنها كه كاسته ميشود بهمان مقدار بطور منظم بر ديگرى افزوده ميشود و هيچگاه در اين نظام اختلال و هرج و مرج راه پيدا نميكند اين موضوع كه با حركت منظم خورشيد و ماه «1» ارتباط كامل دارد، دليل بزرگى بر وجود مبدء دانا و توانايى است كه با تدبير و حكمت خود آنها را اداره ميكند و هرگز غفلت و نسيان بر او عارض نميگردد.

3- كشتى هايى كه بمنظور تأمين منافع مردم در روى آبها در جريان است از لحاظ اينكه آب در خلقت خود داراى لطافت و رقّت مخصوصى است كه اگر اينطور نميبود جريان كشتى ها بر روى آن ممكن نميشد و از لحاظ اينكه بادها طورى منظم و مسخّر گرديده اند كه بر خلاف جهت جريان آب هم ميوزند، دلالت كامل بر وجود پروردگار نعمت بخش و مهربانى كه براى تأمين منافع بشر اين تدبيرها را بكار برده و اين خواص را براى آب و باد و موادّى كه كشتى ها را از آنها ميسازند قرار داده است،

دارد و بر اين نكته نيز ضمناً دلالت دارد كه آن پروردگار از جنس بشر و از قبيل اجسام نيست زيرا اجسام هرگز نميتواند اين تدبيرها را بكار برده، اين خواصّ را ايجاد كنند.

4- امّا اصل وجود آب در روى زمين و از لحاظ اينكه آن، از آسمان قطره

__________________________________________________

(1) حركت ماه در اين موضوع دخالت ندارد بلكه همانطور كه امروز ثابت شده است «حركت وضعى و انتقالى زمين» كه طبق نظام معينى صورت ميگيرد علت تفاوت منظم شب و روز و پيدايش فصول سال است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 149

قطره فرو ميريزد و قطرات آن در فضا با يكديگر برخورد نميكنند و از اجتماع آنها جويها و نهرها تشكيل ميشود و گاهى سيلهاى مهيبى براه ميافتد و از جهت اينكه در اوقات مخصوصى و با اندازه معيّنى نازل ميگردد همه اينها بر وجود مدبّر عالم و حكيمى كه بر هر چه بخواهد، قدرت و توانايى دارد، دلالت كامل دارند.

5- زنده شدن زمين پس از مرگ از نظر روئيدن انواع گياهان و تكوّن ميوه ها و محصولات و تأمين نيازمنديهاى غذايى و دوائى انسانها و فراهم شدن قوت و غذاى جانوران ديگر و از نظر اختلافى كه ميان ميوه ها و محصولات نباتى از لحاظ طعم و رنگ و بو و منافع و مضارّ موجود است دليل كمال قدرت و بدايع حكمت آفريدگار جهان است.

6- وجود جانورانى كه در سطح پهناور گيتى پراكنده شده اند از لحاظ تنوّعى كه در خلقت آنها بكار رفته و از لحاظ اعضاء و دستگاههاى مختلفى كه از گوشت و استخوان و پوست و اعصاب و رگها و غير آنها

پديد آمده و هر يك از آنها براى هدف مخصوصى قرار داده شده است، دليل بزرگى بر علم و قدرت و انعام و حكمت آفريننده اين عالم است.

7- بادها از جهت اينكه داراى نظام مخصوصى ميباشند، زمانى از جهت شمال و مدّتى از طرف جنوب، زمانى از مشرق و گاهى از مغرب گاهى گرم و گاهى سرد زمانى تند و شديد و گاهى ملايم و فرح بخش ميوزند و در «لقاح گياهان» نيز تأثير شايانى دارند بر وجود آفريدگارى كه قادر بر انجام كارهايى است كه جز او هيچكس بر آنها قادر نيست دلالت دارند.

زيرا اگر تمام مردم روى زمين جمع شوند هرگز نميتوانند جهت وزش باد را تغيير بدهند مثلًا باد شمالى را جنوبى، و جنوبى را شمالى بگردانند!! 8- تسخير ابرها از جهت نگاه داشتن آنها در فضا يكى از دلائل و براهين وجود خداوند است چون هيچكس جز او بر نگاه داشتن اجسام سنگين در فضا بدون ستون قادر نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 150

اينها دلائل و براهينى است كه بطور روشن دلالت دارند بر اينكه خداوند صانعى است غير مصنوع توانايى است كه از انجام هيچ كارى ناتوان نيست دانايى است كه هيچ چيزى بر او مخفى نيست زنده اى است كه هرگز آفات باو نميرسد و حوادث در وجود او تغييرى نميدهد. ذرّه اى از امور زمين و آسمان از او غائب نيست و او بجميع امور دانا و بينا است.

خداوند متعال، از راه حدوث امور نامبرده بر ازليّت و قديم بودن خود و از ناتوانى و مسخّر بودن آنها بر قدرت و از شگفتيهايى كه در

وجود آنها بكار رفته بر خلقت شگرف خود استدلال كرده است.

در اين امور نيز دلالتى هست بر اينكه خداوند نسبت ببندگان خود انعام و احسان فراوانى كرده است و نعمت هايى بآنها عنايت نموده است كه غير از او هيچكس قدرت اعطاء آنها را ندارد.

و از ارتباطى كه امور مذكور با هم دارند اين مطلب نيز ثابت ميشود كه او يكى است و تنها او شايسته عبادت است و جز او هيچكس استحقاق عبادت را ندارد.

ضمناً اين آيه باين نكته نيز دلالت دارد كه «براى خداشناسى و تحصيل ايمان، استدلال و تحقيق واجب و تقليد در آن باطل است.

و راه پى بردن بوجود خداوند، و مطالعه در موجودات اسرار آميز اينجهان است و استدلال نيز بايد از همين راه انجام بگيرد».

3- مراد اين است كه: آن طور كه بايد خدا را دوست داشته باشند بت ها را دوست مى داشتند.

وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ ...- محبّت مؤمنين نسبت بخدا شديدتر و بيشتر از محبّتى است كه كفّار نسبت بمحبوب خود (بت ها يا پيشوايان ستمكار) دارند. و شدّت محبت مؤمنين نسبت بخدا در سه موضوع ذيل كاملًا جلوه گر بود.

1- با كمال اخلاص او را عبادت و تعظيم ميكردند و در ستايش او فوق العاده مى كوشيدند.

2- او را از روى علم و يقين به اينكه بدون سؤال نعمت ها بخشيده است و اينكه او در جمع احوال آنچه را كه خير و صلاح آنها را تأمين ميكند تقدير و تدبير كرده است، دوست ميداشتند و او را از روى سپاسگزارى عبادت مى كردند و برحمت و كرم او از روى بصيرت و يقين اميدوار بودند و لذا محبّت آنها نسبت بخداوند شديدتر بود.

3- ميدانستند كه صفات عالى تر و اسماء نيكوتر فقط مخصوص خداوند است و او حكيم و خبيرى است كه مثل و مانند ندارد و منفعت و ضرر و ثواب و عقاب تنها در قبضه اختيار اوست و بازگشت همه بسوى اوست.

در معناى «أَشَدُّ حُبًّا»: دو وجه است.

1- ابن عباس ميگويد «اشدّ» بمعناى ثابت تر و دائمى تر است چون مشركين در دلبستگى و محبّت خود ثابت و پايدار نبودند و محبّت خود را از اين بت بآن بت منتقل ميكردند ولى مؤمنين در محبّت خدا پايدار ميباشند.

2- حسن ميگويد: اشدّ بمعناى محكم تر است زيرا مؤمنين خدا را بدون واسطه عبادت ميكردند ولى بت پرستان او را با واسطه (بواسطه بت ها) مى پرستيدند.

وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا ...- اگر ستمكاران به بينند يا

بدانند احتمال اوّل صحيح تر است زيرا «رؤيت» در اينجا بمعناى ديدن است چنان كه در جمله «إِذْ يَرَوْنَ الْعَذابَ» نيز بهمين معنا است.

إِذْ يَرَوْنَ الْعَذابَ ...- هنگامى كه عذاب را مى بينند اين معنا در صورتى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 153

است كه «يرى» را با ياء بخوانيم ولى اگر آن را «ترى» با تاء چنان كه حسن خوانده است بخوانيم خطاب متوجّه پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم خواهد بود- هر چند مراد واقعى غير آن حضرت يعنى افراد امّت است- بعضى گفته اند مخاطب بآن «سامع» يا انسان است يا «انسان» يعنى اگر تو شنونده يا انسان، ستمكاران را به بينى.

أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً ...- از اين كلام كلمه اى حذف گرديده است و مراد اين است «لرأيت انّ القوة للَّه جميعا» يعنى در آن وقت خواهى ديد كه همه قدرتها مخصوص خداوند است. در صورتى كه «ترى» را بصيغه مخاطب بخوانيم جمله مزبور جواب «لو» خواهد بود ولى اگر «يرى» بخوانيم تقدير كلام چنين خواهد بود و لو يرى الظالمون اذ يرون العذاب ان القوة للَّه جميعا لرأوا مضرة فعلهم. يعنى اگر ستمكاران به بينند- هنگامى كه عذاب را مشاهده مى كنند- كه تمام قدرتها مخصوص خدا است آن وقت ضرر و بدى عاقبت كار خود را خواهند ديد.

و معناى «أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً» اين است كه خداوند قدرت آن را دارد كه آنان را مؤاخذه و عقوبت كند در اين كلام اشاره است كه اين جبّاران هر قدر كه داراى عزّت ظاهرى و مادّى باشند، هنگام حشر روز قيامت ذليل و پست خواهند گشت.

در آيه جواب «لو» بهر

تقدير- چه اينكه «يرى يا «ترى» بخوانيم- محذوف است.

وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذابِ ...- توصيف عذاب به «شدّت» مجاز و از روى مبالغه است زيرا شدّت از صفاتى است كه مخصوص اجسام ميباشد

كه در دنيا بوسيله آنها ارتباط حاصل ميكردند از قبيل منزلت و مقام، خويشاوندى، دوستى، پيمان و قسم همه اينها از آنها قطع ميگردد و اين نهايت يأس و نوميدى است.

وَ قالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا ...- پيروان آنها گفتند.

لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً ...- اى كاش براى ما بازگشت بدنيا فراهم مى شد! فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ ...- تا ما در دنيا از اين پيشوايان بيزارى مى جستيم.

كَما تَبَرَّؤُا مِنَّا ...- چنان كه آنها در آخرت از ما بيزارى جستند.

كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ ...- اينگونه خداوند كردار زشت آنها را مايه حسرت آنان ميگرداند و در تفسير آن چند وجه است:

1- ربيع و ابن زيد ميگويند «حسرت بر گناهانى ميخورند كه در دنيا مرتكب شدند و اين قول اختيار جبائى و بلخى نيز ميباشند».

2- سدى ميگويد «يعنى حسرت ميخورند كه چرا در دنيا اطاعت پروردگار نكردند و عبادات را ضايع گذاشتند».

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 156

3- اصحاب ما از حضرت باقر عليه السلام روايت كرده اند كه آن حضرت فرمود:

«مراد اين است كه شخص اموالى را بدست ميآورد ولى آن را در راه خير صرف نميكند و پس از اينكه او مرد و ديگرى آن را بعنوان «ارث» مالك گرديد آن را وسيله اعمال نيك و سعادت خود قرار ميدهد پس اوّلى چون نتيجه زحمات خود را در ميزان اعمال ديگرى مى بيند شديداً متاسف ميشود و حسرت ميخورد».

4- خداوند در روز قيامت مقدار پاداشهايى كه اگر اعمال نيك انجام ميدادند بآنها داده ميشد بآنان نشان ميدهد از ديدن اين وضع فوق العاده متاسف ميشوند و حسرت ميخورند كه چرا در دنيا آن پاداشها را

تحصيل نكردند.

مؤلف: آيه احتمال تمام اين وجوه را دارد و لذا حمل آن بر عموم بهتر است.

وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّارِ ...- آنان هميشه در آتش خواهند بود و از آن خارج نخواهند گشت.

خداوند در اين آيه حال كسانى را كه در موقعى پشيمان ميشوند و حسرت ميخورند كه پشيمانى در آن، سود ندارد بيان فرموده است و اين خود ترغيبى است كه افراد گناهكار بايد وقتى پشيمان شوند كه پشيمانى آنها نتيجه بخش باشد.

بيشتر مفسرين ميگويند اين آيه درباره كفّار نازل گرديده است.

اين آيه بر اين مطلب نيز دلالت كامل دارد كه انسان بر اطاعت و معصيت قدرت دارد زيرا پشيمانى و تأسف هميشه بر افعالى است كه مقدور انسان باشد و لذا معقول نيست كه انسان بر ترك فعلى كه نميتوانست آن را انجام دهد يا بر انجام فعلى كه نميتوانست آن را ترك كند حسرت بخورد. از همين جهت است كه انسان- مثلًا- چون بدون وسيله قدرت بالا رفتن بآسمان را ندارد بر ترك آن هرگز تأسّف نميخورد

گرفته اند.

وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ ...- در معناى آن اختلاف است ابن عبّاس «خطوات شيطان» را باعمال شيطان مجاهد و قتاده بگامهاى شيطان «سدى» باطاعت هاى شيطان قاضى بوسوسه ها و خواطر شيطان و خليل بآثار شيطان تفسير كرده است.

ماوردى ميگويد: «خطوات بمعناى گامها است و چنان كه انسان بوسيله گام برداشتن خود از مكانى بمكان ديگر منتقل ميشود منظور در آيه هم اين است كه شيطان شما را از معصيتى بمعصيت ديگر منتقل نكند تا به اين وسيله همه معاصى را مرتكب شويد».

حضرت باقر عليه السلام و حضرت صادق عليه السلام فرمودند: «از جمله خطوات شيطان است بطلان قسم خوردن و نذر در راه معصيت و هر گونه قسمى كه بغير خدا باشد».

إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ ...- او براى شما دشمن آشكاريست كه دشمنى خود را بوسيله دعوت شما بمعصيت آشكار ميكند.

و اين، همان «امر شيطان» و وسوسه شيطان است زيرا وسوسه چيزى جز صوت آهسته نيست و شيطان اعمالى را با صوت بسيار آهسته در گوش انسان مى خواند».

اگر كسى سؤال كند كه فرق ميان وسوسه شيطان و آنچه كه نفس انسان، بآن دعوت ميكند چيست؟ و با چه علامتى انسان ميتواند اين دو را از هم تشخيص بدهد؟

در جواب مى گوييم: عدم قدرت ما بتشخيص اين دو از يكديگر، اشكالى بمطلب نميرساند زيرا هر موقعى كه در خاطر انسان ميل بمعصيت و ترك طاعت پديد آمد، احتمال ميدهد كه اين از وساوس شيطان باشد و از طرفى هم ميداند كه او دشمن سرسخت انسان است بنا بر اين لازم است كه از اقدام بآن معصيت و ترك اطاعت جداً خوددارى كند تا يقين حاصل نمايد كه از شيطان اطاعت نكرده است.

و شرايع اسلام پيروى كنيد بعضى گفته اند مراد اين است كه در حلال و حرام از آنچه خداوند نازل فرموده است پيروى كنيد.

قالُوا ...- كفّار مى گفتند.

بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا ...- بلكه ما از آئينى كه پدران خود را در

__________________________________________________

(1) اين جمله در آيه 165 گذشت.

(2) در آيه 168 همين سوره

(3) آيه 22 سوره يونس يعنى تا آن گاه كه در كشتى باشيد و باد ملائمى آن را بحركت درآورد شما شادمان گرديد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 162

آن يافته ايم پيروى مى كنيم. اگر خطاب بمشركين باشد معناى اين جمله اين است كه از پرستش بت ها صرف نظر نمى كنيم و اگر مخاطب در «اتّبعوا» يهود باشند منظور اين است كه از تمسّك بدين يهود دست برنميداريم.

أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً ...- آيا اين طور نيست كه پدران آنها چيزى از امور دين را تعقّل نميكردند.

وَ لا يَهْتَدُونَ ...- و براه حق نرسيده بودند مراد اين است كه اگر براى شما معلوم شود كه پدران شما چيزى از آنچه معرفت بآن لازم است نميدانستند آيا در اين صورت شما از آنها پيروى خواهيد كرد يا از پيروى آنها صرف نظر خواهيد نمود وقتى كه ثابت شد كه بايد از پيروى آنها در صورتى كه گمراه باشند دست برداريد پس معلوم و مسلّم ميگردد كه لازم است از دليل و برهان پيروى كنيد نه از پدران خود

تقيكم الحرّ و البرد يعنى خداوند براى شما لباس قرار داد تا از گرما و سرما شما را حفظ كند. اين وجه را اخفش و زجّاج گفته اند.

رَزَقْناكُمْ ...- يعنى از روزيهايى كه پاكيزه و لذّت بخش است «بلخى» و غير او ميگويند: «اين جمله دلالت بر نهى از اكل پليديها دارد مثل اينكه فرموده است از روزيهاى پاكيزه بخوريد و از خوردن پليديها خوددارى كنيد همانطور كه اگر ميگفت از حلال بخوريد دلالت بر خوددارى از حرام ميكرد.

مؤلّف: اين بيان در مواردى صحيح است كه چيزى كه مورد امر واقع شده است داراى ضدّ قبيح مفهومى باشد و امّا در غير اين مورد اين كلام دلالت بر تقبيح ضدّ مورد امر، ندارد مثلًا اگر قائلى بگويد از مال زيد بخوريد اين كلام اصلًا دلالت بر تحريم مال غير زيد ببيان ديگرى محتاج است امّا چيزى كه ضدّ آن قبيح باشد عقلًا در اين صورت كلام دلالت بر تحريم و تقبيح آن ضدّ دارد.

إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ ...- يعنى اگر او را از روى علم به اينكه تنها او نعمت بخش است عبادت ميكنيد بعضى گفته اند مراد اين است: اگر او را از روى اخلاص عبادت مى نمائيد.

ذكر اين شرط بمنظور اقامه حجيّت بر لزوم شكر است بعلاوه، آن يكى از محسّنات بيان است و خلاصه كلام اين است كه اگر عبادت خدا را از نظر اينكه او ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 167

خالق شما است لازم ميدانيد شكر او هم از نظر اينكه احسان و انعام نسبت بشما كرده است لازم است

زجّاج ميگويد: «غير باغ» يعنى افراط و زياده روى نكند و لا عاد يعنى نسبت باندازه لازم تقصير و كوتاهى ننمايد.

3- از حضرت باقر عليه السلام و حضرت صادق نقل شده است كه «مراد از «باغى» كسى است كه بر امام مسلمانان خروج كرده باشد و منظور از «عادى» كسى است كه قطع طريق كند يعنى راهزن باشد». اين قول را سعيد بن جبير و مجاهد نيز گفته اند.

علىّ بن عيسى بر اين قول ايراد كرده است كه خداوند متعال بر هيچكس اجازه خودكشى نداده است و خود را در معرض قتل قرار دادن در «دين اسلام» در حكم خودكشى است بعلاوه ترخيصى كه در اين مورد نسبت با كل محرّمات بعمل آمده است بجهت آن است كه از خطر گرسنگى جلوگيرى شود نه بجهت سفر طاعت تا گفته شود كسى كه بقصد راهزنى اقدام بمسافرت كرده است سفر او سفر معصيت است. پس ترخيصى براى او نيست».

مؤلّف: ايراد علىّ بن عيسى درست نيست زيرا كسى كه بر امام مسلمانان خروج ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 169

كرده است خود را در معرض قتل درآورده است و براى چنين شخصى ارتكاب محرّمات الهى حلال نميشود. چنان كه براى او جائز نيست كه ديگرى را براى حفظ جان خود بكشد «1».

و اينكه ميگويد: «چون اين ترخيص براى رفع خطر گرسنگى است لذا براى هر فردى كه در اين خطر قرار بگيرد آن ثابت است» اين مطلب نيز مسلّم نيست زيرا ميتوان گفت ترخيص مخصوص كسانى است كه خود را در معرض كشته شدن قرار ندهند و كسى كه اقدام براهزنى كرده است خود را در

معرض كشته شدن در آورده است.

فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ ...- يعنى گناهى بر او نيست، عبارت «لا اثم» عليه را از اينجهت ذكر كرد كه معلوم كند كه اينها ذاتاً مباح نيستند و تنها در موقع ضرورت مباح گرديده اند.

إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ...- مغفرت پروردگار را در اين مورد بعلّت يكى از اين دو جهت ذكر كرد:

1- اين نكته را بيان كرده باشد كه خداوندى كه معصيت را مى بخشد، بچيزى كه خود ارتكاب آن را ترخيص كرده است حتماً مؤاخذه نخواهد كرد.

2- با اين تعبير نسبت بكسانى كه اشيايى را كه خداوند حرام نكرده بود از قبيل «سائبه» و غير آن «2» بر خود حرام كرده بودند، بشرط توبه و انابه، وعده مغفرت داده است.

__________________________________________________

(1) كشتن شخصى براى حفظ جان خود براى هيچكس در هيچ حال جائز نيست.

(2) تفصيل آن در آيه 103 سوره مائده ذكر گرديده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 170

متاع دنيا كه بگيرند كم است، اين قبيل تعبيرات در اينگونه موارد در ميان عرب معروف و مشهور است و مانند آن در قرآن هم زياد است مثل گفتار خداوند «وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ «1» يعنى كسى كه غير خدا را بالهيّت بخواند براى اين مطلب برهانى ندارد منظور اين است كه برهانى كه براى اين مطلب اقامه ميكنند درست نيست و اين موضوع جز بغير برهان صورت نميگيرد و مثل «وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ» «2» يعنى پيغمبران را بدون حق مى كشتند مراد اين است كه قتل پيغمبران جز بغير حق واقع نميشود. بعبارت روشنتر اين وصف ها وصف احترازى نيست بلكه در امثال اين تعبيرات موصوف بآن وصفى كه واقعاً هست توصيف ميشود.

أُولئِكَ ...- آنان كه كتمان كردند و پاداش و عوض در برابر آن گرفتند.

ما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ ...- جز آتش را در شكم خود جا نميدهند.

حسن و ربيع و بيشتر مفسّران ميگويند «مراد اين است كه خوردن آنها در دنيا هر چند لذّت بخش است ولى مثل اينكه جز آتش چيزى نخورده اند زيرا اين خوردن چون بطور حرام انجام ميگيرد بالآخره موجب عذاب آتش خواهد شد همانطور كه درباره مال يتيم فرمود «إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً» «3» يعنى آتش را در شكم خود جا ميدهند.

__________________________________________________

(1) آيه 117 سوره مؤمنون

(2) آيه 112 سوره آل عمران

(3) آيه 10 سوره نساء

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 172

بعضى ميگويند مراد اين است كه آنها حقيقةً آتش مى خورند باين معنا آنچه را كه در دنيا هم اكنون ميخورند در روز قيامت در

جهنّم تبديل بآتش خواهد شد و چون در آينده آتش خواهد گشت آن را فعلًا بهمين مناسبت آتش ناميده است.

علّت اينكه خوردن را در «بطون» ذكر كرده است با اينكه خوردن جز در شكم نخواهد بود براى اين دو جهت است:

1- چون در ميان «عرب» معمول است در موقعى كه يكى از نزديكانشان كه گرسنگى او بمنزله گرسنگى خودشان باشد، گرسنه شود ميگويند «جُعتُ في غير بطنى» يعنى در غير شكم خودم گرسنه شدم و درباره كسى كه سيرى او بمنزله سيرى خودشان باشد ميگويند «شبعتُ في غير بطنى» يعنى در غير شكم خودم سير شدم لذا خداوند «في بطونهم» را ذكر كرد تا با اين موارد اشتباه نشود.

2- چون بطور «مجاز» بر رشوه لفظ آتش را اطلاق كرده لفظ «بطن» را نيز ذكر كرد تا اين نكته را اعلان كند كه چنان كه رشوه در شكم قرار ميگيرد آتش هم در شكم آنها جاى ميگيرد.

وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ ...- در معناى آن دو وجه است:

1- حسن و جبائى مى گويند: مراد اين نيست كه خداوند با آنها اصلًا حرف نميزند بلكه منظور اين است كه با آنان بطورى كه مى خواهند و دوست ميدارند سخن نميگويد و اين خود علامت خشم و غضب پروردگار است و گرنه با آنها بطور توبيخ و سؤال سخن خواهد گفت بدليل «فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ «1» يعنى از كليه كسانى كه پيغمبران را بسوى آنها فرستاده ايم سؤال، بعمل خواهيم آورد. و بدليل اخْسَؤُا فِيها وَ لا تُكَلِّمُونِ «2» يعنى خداوند- در جواب تقاضاى اهل جهنّم كه مى گويند ما را از جهنم بيرون بياور تا راه اطاعت پيش بگيريم-

ميفرمايد با خوارى در دوزخ باشيد و حرف نزنيد».

__________________________________________________

(1) آيه 6 سوره اعراف

(2) آيه 108 سوره مؤمنون

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 173

2- با آنها اصلًا حرف نميزند. بنا بر اين وجه مراد از آياتى كه دلالت بر اين دارد كه خداوند از همه سؤال بعمل خواهد آورد اين است كه ملائكه بامر خداوند از آنها سؤال مى كنند، «اخْسَؤُا فِيها» هم حمل بر دلالت حال ميشود باين معنا كه اهل جهنم در حالى هستند كه مناسب است بآنها «اخسئوا» گفته شود.

بنا بر وجه اوّل نفى تكلم خداوند از اين لحاظ دلالت بر غضب او دارد كه كلام ذاتاً براى آن وضع شده است كه فايده اى بمستمع برساند و وقتى كه مستمع از آن فايده اى نبرد بلكه موجب محروميّت او گرديد، دلالت بر غضب متكلّم مى كند. بنا بر اين كلامى كه موجب غصه و ناراحتى مستمع باشد در حقيقت كلام و تكلّم نيست.

وَ لا يُزَكِّيهِمْ ...- معناى آن اين است كه خداوند آنها را نميستايد و آنان را بپاكيزكى توصيف نميكند و روشن است كه كسى را كه خداوند بپاكيزكى توصيف نكند اهل عذاب خواهد بود.

بعضى گفته اند مراد اين است كه «خداوند چنان كه اعمال پاكان را قبول ميكند، اعمال آنها را قبول نمى كند». برخى ميگويند منظور اين است كه «خداوند آنها را از آلودگى اعمالشان بواسطه مغفرت خود پاك نميسازد».

وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ ...- براى آنها است عذاب دردناك

«مراد اين است كه آنها چقدر بر آتش جرئت دارند!» حسن و قتاده نيز همين قول را گفته اند.

2- از حضرت صادق عليه السلام نيز نقل گرديده است كه منظور اين است كه: «چقدر براى انجام اعمال اهل آتش كوشا هستند!». اين وجه را مجاهد نيز گفته است.

3- زجاج ميگويد: مقصود اين است كه آنها چقدر در آتش باقى خواهند بود! چنان كه گفته ميشود فلان شخص چقدر بر توقّف در زندان صبر دارد!! 4- كسايى و قطرب ميگويند منظور اين است كه چقدر آنها بر انجام اعمال اهل آتش در دنيا ادامه ميدهند! چنان كه گفته ميشود ما اشبه سخائك بحاتم كه منظور اين است «چقدر ببخشندگى يى كه شبيه بخشندگى «حاتم» است ادامه ميدهى!.

مؤلّف بنا بر همه اين وجوه ظاهر كلام محمول بر تعجّب است و حال اينكه تعجّب بر خداوند هرگز جائز نيست زيرا تعجّب هميشه نسبت بامورى كه علّت آن درست معلوم نيست واقع ميگردد و خداوند بر جميع امور عالم است و چيزى بر او پوشيده ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 175

نيست بنا بر اين، منظور خداوند اين است كه ما را باين نكته راهنمايى كند كه اعمال كفّار شايسته تعجّب است يعنى: خداوند ميخواهد ما را بتعجّب وادار كند نه اينكه او تعجّب مى كند.

5- ابن عبّاس مى گويد: مراد اين است كه چه چيز آنها را بر تحمّل آتش جهنم صبور و خويشتن دار نموده است؟ در اين صورت «ما اصبر» فعل تعجّب نيست بلكه «كلمه ما» براى استفهام است. و ممكن است در وجه اوّل و دوّم و سوّم نيز «ما» بر استفهام حمل گردد و معنا اينطور

ميشود: چه چيز آنها را بر تحمل آتش جهنم جرئت بخشيده است؟ و چه چيز آنها را بر انجام اعمال اهل آتش كوشا ساخته است؟ و چه چيز موجب بقاء آنها در آتش جهنم خواهد بود؟

كسايى مى گويد در اينجا كلمه «ما» براى استفهام است كه بطور تعجّب واقع شده است و «مبرّد» گفته است اين وجه نيكو و قابل توجّه است زيرا اين تعبير نسبت بكفّار توبيخ است و ما را بتعجّب، ضمناً وادار ميكند چنان كه بكسى كه در ورطه اى واقع شود- كه نميبايست در آن واقع گردد- گفته ميشود «ما اضطرّك الى هذا» يعنى چه چيز تو را باين كار وادار كرده است و مراد از آن انكار و توبيخ نسبت بآن شخص و بتعجّب وادار ساختن ديگران است.

و كسى كه ميگويد مراد اين است كه چه چيز بآنها براى تحمل آتش جرئت بخشيده است؟ منظور او استفهام از صبر است زيرا كسى كه بر تحمل شدائد صبور است داراى جرئت نيز ميباشد

ذكر شده است تورات و مراد از دوّم قرآن است».

وَ إِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتابِ ...- كسانى كه در كتاب اختلاف كردند. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 177

بيشتر مفسران مى گويند مراد از اينها همه كفّار است كه درباره قرآن اختلاف كردند جمعى از آنها گفتند كه آن از قبيل كلام جادوگران است برخى گفتند كه آن كلامى است كه محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم آن را از بشر ياد گرفته است دسته اى گفتند كه آن را از جانب خود ترتيب داده است.

«سدى» گفته منظور از آنها همه كفّار نيستند بلكه مراد اهل كتاب يعنى يهود و نصارى ميباشند كه آنان در تأويل و تنزيل تورات و انجيل اختلاف كردند زيرا آنها تورات و انجيل را تحريف كردند و اوصاف پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم را كه در تورات و انجيل موجود بود كتمان نمودند و يهود، انجيل و قرآن را هر دو را انكار كردند.

لَفِي شِقاقٍ بَعِيدٍ ...- در اختلاف و مكابره اى هستند كه از الفت و اجتماع بر صواب دور ميباشند «1» بعضى گفته اند «مراد اين است كه در اختلاف عميق و شديدى هستند، زيرا هر يك بضلالت ديگرى شهادت ميدهند» «2» برخى ميگويند: مقصود اين است كه «در اختلاف شديدى نسبت باحكام تورات و انجيل بسر مى برند»

أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (177)

آمَنَ بِاللَّهِ.

قطرب و زجاج و فرّاء ميگويند تقدير كلام اين است «و لكن البر بر من آمن باللَّه» يعنى و ليكن نيكوكارى نيكوكارى آن كسيست كه ايمان بخدا بياورد چنان كه گفته ميشود: «السّخاء حاتم و الشّعر زهير» كه تقدير آن اين است السّخاء سخاء حاتم و الشعر شعر زهير يعنى سخاوت سخاوت حاتم است و شعر شعر زهير است.

اين وجه را جبائى نيز اختيار كرده است.

بعضى گفته اند تقدير كلام اين است «و لكن الباريا و لكن ذا البر من آمن باللَّه» يعنى نيكوكار كسيست كه ايمان بخدا بياورد. «ايمان بخدا» شامل تمام چيزهايى كه معرفت بآن موقوف است از قبيل معرفت حدوث عالم و اينكه عالم محدثى يعنى آفريننده اى دارد.

و از قبيل صفاتى كه بر خداوند لازم و صفاتى جائز و اوصافى كه بر او ممتنع است و معرفت عدل و حكمت او- ميگردد.

وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ...- ايمان بروز قيامت كه شامل ايمان بزندگى پس از مرگ و حساب و ثواب و عقاب ميشود.

وَ الْمَلائِكَةِ ...- ايمان بوجود فرشتگان الهى و اينكه آنها بندگان گرامى پروردگار هستند و در هيچ كارى بر فرمان او سبقت نميگيرند و از امر او تخلف نميكنند «1».

وَ النَّبِيِّينَ ...- ايمان بهمه پيغمبران خدا و اينكه آنها همه معصوم و منزّه از معاصى و در آنچه بمردم رسانده اند راستگو بوده اند و اينكه سرور جميع آنها و خاتم آنان حضرت محمّد بن عبد اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم است و شريعت او ناسخ همه شرايع است و تمسك بآن شريعت براى همه مكلّفين تا روز قيامت لازم است.

__________________________________________________

(1) اشاره به آيه 27 سوره انبيا

ترجمه مجمع البيان

في تفسير القرآن، ج 2، ص: 180

وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ...- در معناى اين جمله چند وجه گفته شده است:

1- ضمير «عَلى حُبِّهِ» بمال برميگردد بنا بر اين مصدر بمفعول اضافه شده است يعنى مال را با محبّتى كه بآن دارد .. معناى گفتار ابن عباس و ابن مسعود كه در تفسير اين آيه گفته اند: يعنى «مال را در حالى كه صحيح و سالم هستى و بزندگى اميدوار ميباشى و از فقر و احتياج ميترسى بفقرا بدهى نه اينكه انفاق و احسان بفقرا را بتأخير بيندازى تا هنگامى كه در آستانه مرگ قرار گرفتى بگويى: اين مقدار بفلانى، و اين مقدار بفلانى بدهيد» بهمين وجه برميگردد.

2- ضمير در «على حبّه» به من آمن» برميگردد در اينصورت مصدر بفاعل اضافه شده است و مفعول بواسطه اينك روشن بوده است (يعنى المال) مذكور نگرديده است يعنى مال را با محبّتى كه مؤمن بآن دارد بخويشاوندان و غير آنها بدهد اين وجه در معنا با وجه اوّل يكسان است.

3- ضمير در «على حبّه» بايتاء برميگردد و آن هر چند در كلام مذكور نيست ولى از «وَ آتَى الْمالَ» استفاده ميشود «1» بنا بر اين معناى آن اين است: مال را از روى علاقه و محبّت باعطاء و بخشش، بخويشاوندان و غير آنها بدهد.

4- ضمير در «على حبّه» به «اللَّه» كه در آيه مذكور است برمى گردد يعنى:

«و آتى المال على حب اللَّه» باين معنا مال را در راه محبّت خدا و خالصاً لوجه اللَّه بخويشاوندان و غير آنها بدهد اين وجه از سيّد مرتضى علم الهدى ره نقل گرديده است وى ميگويد: «هيچكس در اين وجه بر من

سبقت نگرفته است».

مؤلف: اين وجه بهترين وجهى است كه در تفسير اين جمله گفته شده است زيرا بدون قصد قربت- هر چند شخص با اينكه بمال خود علاقه دارد آن را بفقرا بدهد-

__________________________________________________

(1) چنان كه قطامى گفته است: هم الملوك و ابناء الملوك لهم و الاخذون به و الساسة الاول يعنى آنها پادشاهان و فرزندان پادشاهان هستند كه ملك را در قبضه خود گرفتند و سياستمداران درجه اول ميباشند در اين شعر ضمير «به» به «الملك» برميگردد كه آن از كلام استفاده ميشود. (مؤلف)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 181

ثوابى بدست نميآيد و علاقه بمال در صورتى در زيادت ثواب تأثير دارد كه عمل براى خدا و در راه محبت او انجام بگيرد.

ذَوِي الْقُرْبى ...- بخويشاوندان كه مراد خويشاوند صاحب مال است چنان كه از رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم نقل شده است كه در جواب سؤال از اينكه بهترين صدقه كدام است فرمودند بهترين صدقه اين است كه شخصى كه وسعت مالى ندارد از مال خود بخويشاوندانش بدهد.

و نيز حضرتش بفاطمه دختر قيس هنگامى را كه باو گفت يا رسول اللَّه من داراى 70 مثقال طلا هستم فرمود: «اجعلها في قرابتك» يعنى آن را بخويشان خود بده.

در آيه وجه ديگر نيز احتمال ميرود و آن اين است كه منظور از «ذوى القربى» خويشان پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم باشد چنان كه فرمود: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى «1» يعنى «بگو من از شما اجر رسالت جز اين نمى خواهم كه نسبت بخويشاوندان من محبّت و مودت داشته باشيد اين وجه از

حضرت صادق عليه السلام و حضرت باقر نقل گرديده است.

وَ الْيَتامى ...- و يتيمان. «يتيم» بكودكى كه پدر ندارد گفته ميشود بعضى ميگويند مراد اين است كه مال را بخود يتيمان بدهد برخى گفته اند مراد اين است كه مال را باولياء يتيمان يعنى كسانى كه آنها را اداره مى كنند بدهد زيرا دادن مال بكسى كه داراى رشد و عقل كافى نميباشد صحيح نيست.

بنا بر اين «اليتامى» محلًا مجرور و عطف بجاى «القربى» ميباشد يعنى و آتى المال على ذوى اليتامى. مال را بصاحبان يتيمان بدهد ولى بنا بر قول اوّل «اليتامى» محلا منصوب و عطف بجاى «ذوى القربى» است.

وَ الْمَساكِينَ ...- محتاجان.

حضرت باقر آن را به «وامانده» در راه تفسير كرده است مجاهد نيز همين قول را قائل است ولى ابن عباس و قتاده و ابن جبير آن را بهمان تفسير كرده اند.

وَ السَّائِلِينَ ...- كسانى كه مطالبه تصدّق مى كنند البتّه تفاوت معناى اين كلمه

__________________________________________________

(1) آيه 23 الشورى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 182

با مساكين معلوم است زيرا هر مسكينى طلب تصدق نميكند.

وَ فِي الرِّقابِ ...- در معناى آن دو وجه است:

1- مراد اين است كه مطلق بردگان را بخرد و آزاد كند.

2- منظور اين است كه مال خود را در راه آزاد ساختن «مكاتبين» يعنى بردگانى كه با مالكين خود قراردادى بسته اند كه مبلغ معيّنى بآنها بدهند تا آزاد شوند، خرج كند.

مؤلّف: چون هر دو وجه از آيه احتمال ميرود بهتر آنست كه آن بر هر دو حمل شود چنان كه اختيار جبّائى و رمّانى نيز همين است.

معين گرديده است هيچ اختلافى نيست و ابن عباس ميگويد در مال، حقوق واجبى غير از زكاة نيز هست و آيه بآن نيز دلالت دارد شعبى نيز گفته است اين آيه بر وجوب اداء حقوق غير از زكاة كه بمال شخص تعلق ميگيرد از قبيل انفاق بر كسانى كه واجب النفقه هستند و انفاق باندازه «سدّ رمق» بر كسى كه در معرض تلف قرار گرفته و از قبيل اداء نذرها و كفّاره ها، دلالت دارد.

مؤلّف اموالى كه انسان بر وجه مستحبّ و بمنظور جلب تقرّب پروردگار ميدهد مسلّماً در آيه داخل است زيرا همه اينها جزء «برّ» يعنى نيكوكارى است كه در آيه ذكر شده است جبّائى نيز همين قول را اختيار كرده است. مفسّرين مى گويند اساساً جائز نيست كه آيه را تنها بر زكاة واجب حمل كنيم زيرا آن بطور خصوص در همين آيه در جمله بعد ذكر گرديده است.

باين نكته نيز بايد توجّه داشت كه خداوند از اين نظر اين طبقات را ذكر نموده است كه غالباً اضطرار و احتياج در اينها تحقّق پيدا مى كند و گرنه «برّ» يعنى نيكوكارى كه مورد تشويق آيه واقع شده است در زمينه انفاق و احسان داراى معناى وسيعى است. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 183

وَ أَقامَ الصَّلاةَ ...- نماز را با رعايت اوقات و شرايط آن بجا بياورد.

وَ آتَى الزَّكاةَ ...- زكاة مال خود را بدهد.

وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا ...- كسانى كه بعهد و پيمان خود وفا مى كنند يعنى عهدها و نذرهايى كه ميان آنها و خداوند است و همچنين پيمانها و قراردادهايى كه با مردم مى بندند بهمه آنها وفا مى نمايند.

وَ الصَّابِرِينَ

فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ ...- ابن مسعود و قتادة و جماعتى از مفسرين ميگويند مراد از «باساء» فقر و تهيدستى از منظور از «ضرّاء» درد و مرض است.

وَ حِينَ الْبَأْسِ ...- مراد از «بأس» جنگ است يعنى در هنگام جنگ و جهاد با دشمنان، خويشتن دار هستند دليل اينكه «بأس» بمعناى جنگ ميآيد گفتار حضرت امير مؤمنان عليه السلام است كه فرمود

: كنّا اذا احمرّ البأس اتّقينا برسول اللَّه فلم يكن احد منّا اقرب الى العدوّ منه

- يعنى هنگامى كه جنگ شدّت مى كرد ما همه به پيغمبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم پناه ميبرديم و هيچيك از ما نسبت بدشمن از او نزديكتر نبود.

أُولئِكَ ...- اشاره بكسانى است كه مذكور گرديد.

الَّذِينَ صَدَقُوا ... ابن عباس و حسن مى گويند يعنى «آنها كسانى هستند كه هر چه را از خداوند پذيرفتند راست گفتند و بآن ملتزم و متعهد شدند و عملًا هرگز از آن تخلّف نكردند». بعضى گفته اند «مراد اين است كه نيّت هاى آنها با اعمالشان مطابق است».

وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ...- يعنى آنها بسبب انجام اعمالى كه در آيه ذكر گرديد، از آتش جهنّم دورى گزيدند.

بطور كامل عملى كند.

كه خداوند چگونه فرموده است قصاص واجب است با اينكه اولياء مقتول مخيّر هستند كه قصاص كنند يا ديه بگيرند يا بطور كلى عفو نمايند بعلاوه، قاتل در اختيار ولىّ مقتول قرار گرفته است و كارى را فعلًا انجام نميدهد در اين صورت چگونه فرموده است قصاص بر شما واجب گرديد.

جواب آن بيكى از اين دو وجه است:

1- مراد اين است كه قصاص در صورتى كه اولياء مقتول آن را اختيار كنند واجب است و در إطلاق واجب بر «قصاص» اشكالى نيست زيرا واجب گاهى بطور تعيين ثابت ميشود و گاهى بطور تخيير.

2- منظور اين است كه بر شما مؤمنان لازم است كه در «قصاص بآنچه از طرف خداوند معيّن شده است تمسك بجوئيد و عمل كنيد و از آن تجاوز نكنيد و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 186

امّا بر جارى كننده قصاص كه او يا امام مسلمانان يا كسى است كه از طرف او نائب و نماينده باشد در صورتى واجب است قصاص را جارى كند كه ولى مقتول اجراء آن را مطالبه نمايد زيرا آن حق النّاس است و اداء حق فقط در صورت مطالبه آن لازم است و بر قاتل هم در اين مورد واجب است خود را براى اجراء حكم قصاص تسليم كند.

الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى ...- آزاد در برابر آزاد. و بنده در مقابل بنده. و زن در برابر زن. حضرت صادق عليه السلام فرمود: آزاد را در برابر كشتن بنده نبايد كشت بلكه بايد او را در مقابل اين عمل بشدّت مضروب ساخت و ديه بنده را از او گرفت

«1» شافعى نيز همين را گفته است وى ميگويد: «در صورتى كه مردى زنى را كشته باشد اگر اولياء مقتول بخواهند او را بعنوان قصاص بكشند بايد نصف ديه او را باولياء وى تسليم كنند».

حقيقت مساوات نيز همين را ايجاب مى كند زيرا زن با مرد مساوى نيست و خونبهاى او نصف خونبهاى مرد است و بكشتن كامل در برابر ناقص در صورتى مساوات عملى خواهد شد كه نصف ديه كامل (مرد) را باولياء او بپردازند.

طبرى در تفسير خود اين حكم را از حضرت امير مؤمنان عليه السلام نيز نقل كرده است.

ولى اگر بنده اى آزاد را بكشد كشتن آنها در اين صورت بعنوان قصاص اجماعاً جائز است و آيه نيز از اين موضوع منع نكرده است زيرا آيه نميگويد زن در مقابل مرد و بنده در مقابل آزاد كشته نشود. بنا بر اين آنچه از آيه استفاده ميشود مورد عمل است و طبق آنچه گفتيم اجماع نيز منعقد گرديده است و گفتار خداوند: النَّفْسَ بِالنَّفْسِ «2» نيز اين را (كشتن زن در مقابل مرد و كشتن بنده در برابر آزاد را) اقتضا مى كند.

فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْ ءٌ ...- در معناى اين جمله دو قول است:

__________________________________________________

(1) منظور از ديه بنده قيمت او ميباشد

(2) آيه 45 سوره مائده يعنى نفس را نفس بكشند [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 187

1- مراد از «فَمَنْ عُفِيَ لَهُ» قاتل است يعنى كسى كه درباره او از واجب كه قصاص است صرف نظر شده است و تقدير «اخيه»، «دم اخيه» است و مضاف كه «دم» باشد چون معلوم است حذف گرديده است و مراد از «اخ» مقتول

است و خداوند براى بيان اين نكته او را برادر قاتل خوانده است: كه رابطه اخوت و برادرى ميان آنها بواسطه قتل، قطع نشده است و قاتل از ايمان خارج نگرديده است. بنا بر اين معناى عبارت اين است: كسى كه درباره او از خون برادرش گذشت بعمل آمده است بعضى گفته اند مراد از «اخ» ولّى مقتول است كه ميتواند عفو كند و خداوند او را برادر قاتل خوانده است، و «شى ء» كه «نكره» است و ابهام دارد دلالت بر اين دارد كه بعضى از اولياء مقتول نيز هنگامى كه از حق قصاص صرف نظر كنند قصاص ساقط ميشود زيرا «شى ء» بر هر مقدارى از حق صدق ميكند.

بنا بر اين قول ضمير در «له» و «اخيه» به «من» كه مراد از آن قاتل است برميگردد. ضمناً بايد توجّه داشت كه اين قول قول بيشتر مفسرين است. آنان ميگويند: «منظور از عفو آنست كه ولى مقتول در قتل عمد ديه را اختيار كند و «عافى» يعنى عفو كننده هر چند در آيه مذكور نيست ولى معلوم است كه مراد از آن كسى است كه حق قصاص دارد و آن ولى مقتول است» 2- منظور از «فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْ ءٌ» ولىّ مقتول است و ضمير در «اخيه» نيز باو برميگردد و مراد از اخ قاتل است يعنى «كسى كه چيزى باو از طرف برادرش در زمينه خونبها داده شود» اين قول را مالك گفته است كسانى كه اين قول را تأييد مى كنند ميگويند لفظ «شى ء» نكره و مبهم است لذا نميتوان آن را- چنان كه قول اول اقتضاء ميكرد- عبارت از قصاص كه معلوم است

و ابهام ندارد بگيريم ولى بنا بر قول دوّم كلمه «شى ء» بر چيز مبهمى از مال- باندازه ديه باشد يا كمتر يا بيشتر نقد باشد يا جنس- قابل حمل است.

مؤلّف: قول اول ظاهرتر است و نكته اينكه «شى ء» را نكره آورده است در دو قول اوّل بيان گرديد بنا بر مذهب علماء ما كليه كسانى كه از ديه ارث ميبرند- غير ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 188

از زن و شوهر را نيز استثنا نكرده اند.

فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ ...- يعنى بر عفو كننده كه ولىّ مقتول است لازم است كه روشى نيكوكارى پيش بگيرد و آن اين است كه در مطالبه ديه سختگيرى نكنند و در صورتى كه قاتل فعلًا از اداء آن عاجز است باو مهلت بدهد و بيش از حقّ خود نيز از او چيزى مطالبه ننمايد.

وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ...- از حضرت صادق منقول است كه يعنى قاتل در صورت امكان بدون معطّلى و سهل انگارى ديه را بايد بدهد ابن عباس و حسن و قتاده و مجاهد نيز بهمين نحو تفسير كرده اند.

بعضى گفته اند مراد اين است كه قاتل با نيكوكارى يعنى با رضايت و خشنودى ديه را ادا كند.

ذلِكَ ...- اشاره است بجميع آنچه گذشت.

تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ ...- يعنى اينكه شما در ميان قصاص و گرفتن ديه و عفو مخيّر گشته ايد تخفيف و رحمتى از جانب پروردگار است و حال اينكه براى اهل تورات تنها قصاص يا عفو مقرّر گرديده بود و براى اهل انجيل فقط عفو يا ديه معيّن گشته بود.

فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ ...- از حضرت صادق عليه السلام و حضرت باقر عليه السلام نقل شده

است كه مراد از اعتداء اين است: «كه قاتل را بعد از اختيار ديه و عفو از قصاص بكشد» ابن عباس و مجاهد و حسن و قتاده نيز همين وجه را اختيار نموده اند. بعضى گفته اند منظور اين است كه غير قاتل را بكشد يا بيش از ديه مقرّره مطالبه كند قاضى گفته است مقصود اين است كه در قصاص از كيفيّت معيّن تجاوز بكند.

مؤلّف: چون لفظ آيه عموميّت دارد، لازم است آن را بر عموم حمل كنيم.

فَلَهُ عَذابٌ أَلِيمٌ ...- او در آخرت مشمول عذاب دردناك خواهد بود.

«القتل انفى للقتل» داراى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 190

14 حرف است ولى «فِي الْقِصاصِ حَياةٌ» از 10 حرف تشكيل گرديده است.

و در «فِي الْقِصاصِ حَياةٌ» چون حروف تكرار نشده است كلفتى نيست ولى در «القتل انفى للقتل» حروف تكرار شده است و تكلّفى بوجود آمده است.

و امّا تناسب حروف در تعبير قرآن، علاوه بر اينكه حسّ آن را درك ميكند از اين نظر است كه انتقال از فاء به لام (في القصاص) از انتقال از لام به همزه (در القتل انفى) مناسب تر است زيرا ميان لام و همزه از لحاظ مخارج حروف فاصله بسيار است و همين طور انتقال از صاد به حاء در (فِي الْقِصاصِ حَياةٌ) از انتقال از الف به لام (در انفى للقتل مناسب تر است.

بنا بر اين، هر چند آن تعبير نيكو و بليغ است ولى تعبير قرآنى از لحاظ اينكه جامع مزاياى نامبرده است بليغتر و بهتر است.

شاعر نيز از قرآن اقتباس كرده و گفته است:

(ابلغ ابا مسمع عنّى مغلغلةً و في العتاب حياة بين اقوام

يعنى از طرف من به ابو مسمع از شهرى بشهرى ابلاغ كنيد كه زندگى ميان اقوام تنها در عتاب است.

اين شعر هر چند لطيف و نيكو است ولى تفاوت ميان آن و تعبير قرآن همان تفاوتى است كه ميان ادنى درجه فصاحت و بلاغت و اعلى درجه آن موجود است و نخستين تفاوت ميان آنها اين است كه در اين شعر از «عتاب» سخن بميان آمده ولى در عبارت قرآن دعوت بعدل است بعلاوه در شعر ابهامى وجود دارد امّا آيه بر توضيح و بيان است مشتمل است.

يا أُولِي

الْأَلْبابِ ...- اى خردمندان! از اينجهت خردمندان را مورد خطاب قرار داد كه تنها آنان عواقب امور را درك مى كنند.

لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ...- در معناى «لعلّ» سه قول است:

1- بمعناى «لام» است يعنى «لتتّقوا» تا داراى تقوى بگرديد.

2- بمعناى طمع و رجاء است يعنى باميد اينكه داراى تقوى شويد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 191

3- معناى تعرّض را ميرساند يعنى تا متعرّض تقوى شويد.

و در معناى «تتّقون» نيز دو قول است:

1- ابن عباس و حسن و ابن زيد ميگويند: يعنى شايد از كشتن اشخاص بوسيله ترس از «قصاص» پرهيز و خوددارى كنيد».

2- شايد از پروردگار بترسيد و در نتيجه، از ارتكاب گناه خوددارى نمائيد.

مؤلّف: معناى دوّم اعمّ است

همين قول مورد عمل و اعتماد است زيرا گفتار آن حضرت براى ما دليل و حجّت است.

الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ ...- يعنى براى پدر و مادر و خويشاوندانش وصيّت كند.

بِالْمَعْرُوفِ ...- بچيزى كه صاحبان خرد و تشخيص، ميدانند كه در آن ظلم و اجحافى نيست.

احتمال ميرود كه «وصيّت بمعروف» مربوط بمقدار مالى باشد كه مورد وصيّت قرار ميگيرد زيرا وصيّت بمقدار بسيار كم از كسى كه داراى مال فراوانى است «وصيّت بمعروف نيست.

و احتمال ميرود كه مربوط بموصى له (كسى كه وصيّت براى او ميشود) باشد يعنى در وصيّت خود راه نيكوكارى را پيش بگيريد در اين صورت اگر كسى براى شخص توانگر، چيزى وصيّت بكند ولى فقرا را محروم كند يا براى خويشاوندان دور خود وصيّت بكند امّا خويشاوندان نزديك خود را محروم سازد «وصيّت بمعروف» نكرده است. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 193

مؤلّف: لازم است وصيّت بمعروف بهر دو جهت يعنى از جهت مقدار و «موصى له حمل شود.

حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ ...- يعنى براى كسانى كه داراى تقوى باشند وصيّت حق ثابت و واجب است و اين جمله تأكيد وجوب را ميرساند.

است زيرا نسخ در صورتى تحقق پيدا مى كند كه دو چيز با هم منافات داشته قابل جمع نباشند و حال اينكه ميان آيات ارث و آيه وصيّت اصلًا منافاتى نيست و قول كسانى كه مى گويند آيه اين بگفتار نبىّ اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم كه فرموده است «لا وصيّه لوارث» يعنى براى وارث وصيتى نيست نسخ شده است بسيار بعيد است زيرا اين حديث در صورتى كه از هر اشكالى خالى باشد بالأخره خبر واحد» و مفيد ظنّ است و جائز نيست «كتاب اللَّه» كه مفيد علم و يقين است بچيزى كه مفيد ظنّ است نسخ شود در صورتى كه «حديث مذكور را با اينكه گفته اند راويان او ضعيف ميباشند قبول كنيم عموم آيه را (كه اقتضا دارد وصيت مطلقاً نافذ و صحيح باشد (تخصيص ميزنيم و مى گوييم مراد اين است كه وصيّت بمقدارى كه بيش از ثلث باشد جائز نيست و قول كسانى كه مى گويند آيه وصيت از اين جهت منسوخ است كه اجتماع بر عدم وجوب وصيّت داريم نيز مردود و باطل است بدليل اينكه اجماع دلالت دارد بر اينكه آيه وصيّت نبايد حمل بر وجوب وصيّت گردد و اين، مانع از آن نيست كه آيه بر استحباب حمل شود و وصيّت مستحبّ باشد و اصحاب ما از حضرت باقر عليه السلام

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 194

روايت كرده اند كه از آن حضرت سؤال شد كه آيا وصيّت براى وارث جائز است؟

فرمود: بلى و اين آيه را تلاوت كرد.

سكونى از حضرت صادق عليه السلام از پدر بزرگوار خود از حضرت امير مؤمنان نقل نموده است كه

فرموده «عمل كسى كه هنگام مرگ براى خويشاوندانى كه از او ارث نميبرند وصيت نكند، با معصيت پايان يافته است».

مؤيّد آنچه گفتيم روايتى است كه از حضرت رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم نقل شده است كه فرمود:

«من مات بغير وصيّة مات ميتة جاهليّة»

يعنى مرگ كسى كه بدون وصيّت بميرد، مرگ زمان جاهليت است» و نيز فرمود

«من لم يحسن وصيّته عند موته كان نقصاً في مروءته و عقله»

يعنى كسى كه در حين مرگ بطور شايسته وصيّت نكند، اين علامت آنست كه مردانگى و عقل او ناقص است از حضرت صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: «شايسته نيست مسلمانى، شبى را بروز بياورد مگر اينكه وصيّت نامه او در زير سرش قرار داشته باشد».

گناه بر موصى نميگردد و از اجر او چيزى كاسته نميشود زيرا هيچ فردى بجهت گناهى كه ديگرى مرتكب شده است مورد مؤاخذه و مجازات قرار نميگيرد.

اين آيه بر بطلان قول كسانى كه مى گويند: «چنانچه وارث دين ميّت را ادا نكند ميّت در عالم قبر يا در عالم آخرت مورد مؤاخذه قرار مى گيرد». دلالت دارد زيرا همانطور كه گفتيم از آيه استفاده ميشود كه هيچكس بعلّت گناهى كه ديگرى مرتكب شده است مؤاخذه و مجازات نميشود و در مورد نامبرده «ميّت» گناهى ندارد گناه و مسئوليّت تنها متوجّه وارث است.

باين نكته نيز بايد توجّه داشت كه اگر وارث دين ميّت را بدون اينكه او وصيّت نمايد ادا كرد اين موضوع موجب سقوط عقاب از ميّت نميشود مگر اينكه خداوند تفضّل كند و عقاب را از او بردارد «1»

__________________________________________________

(1) اخبارى كه دلالت دارند كه ميت از عمل احياء بهره ميبرند دلالت بر سقوط دين و عقاب از ميت نيز دارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 196

را بكار برده است و حال آنكه خوف هميشه نسبت بآينده و امورى كه واقع نشده است استعمال ميشود در جواب آن دو قول است:

1- مراد اين است كه وصى چون ميداند يا گمان دارد كه موصى در وصيت خود مرتكب خطا يا گناهى شده است لذا از اظهار آن در آينده مى ترسد و بمناسبت اينكه ترس در آينده است كلمه «خوف» بكار رفته است.

2- چون وصى در حيات موصى نوعاً با دو قسمت از وصيّت او مواجه ميشود قسمتى از آن مطالبى است كه وصيّت كرده است و قسمت ديگر آن هنوز واقع نشده است و موصى در نظر دارد كه بعداً وصيت بكند لذا بمناسبت اينكه مجموع وصيّت هنوز محقق نشده است و در آينده محقق خواهد شد كلمه «خوف» را بكار برده است.

در مورد مذكور در آن قسمت از وصيّت كه هنوز واقع نشده است اگر موصى قصد «جنف» يعنى ظلم را دارد وصى او را وادار ميكند كه آن را اصلاح كند و بعدالت برگردد و در آن قسمتى كه وصيّت واقع شده است اگر در آن ظلمى بكار رفته است و موصى آن را اصلاح نكند وصى بعد از مرگ او آن را اصلاح ميكند و بعدل و صلاح برميگرداند.

حسن مى گويد «جنف» اين است كه موصى براى غير خويشاوندان خود وصيّت بكند» او از اين نظر «جنف» را اين طور تفسير كرده است كه وصيّت را براى خويشاوندان خود واجب ميداند و حال آنكه ما آن را واجب نميدانيم و لذا «جنف» را به ظلم يعنى محروم ساختن بعضى از حق مسلّم خود تفسير كرديم كه در اين صورت وصى

پس از مرگ موصى ميتواند آن را اصلاح كند و بعدالت برگرداند.

بعضى در تفسير آيه مى گويند: مراد اين است كه كسى كه بترسد از اينكه موصى در حال مرض خود كه قصد وصيّت دارد ظلم كند يعنى به بعضى از اموال خود ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 198

بدهد و بعضى را محروم بسازد در اين صورت بر او گناهى نيست كه موصى را بحق و حقيقت ارشاد كند و او را براه صواب برگرداند و ميان موصى و ورثه و موصى له را اصلاح كند بطورى كه رضايت همه آنها را جلب و تأمين كند بنا بر اين معناى «فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ» است كه ميان آنها را اصلاح كند و از اختلافى كه احتمال ميرود تحقق پيدا كند جلوگيرى بعمل بياورد.

بنا بر اين قول «فمن خاف» بر معناى ظاهر خود حمل مى شود زيرا «خوف» چنان كه گفته شد نسبت بآينده استعمال ميشود و در اين قول خوف آن هست كه موصى مريض كه قصد وصيّت دارد در وصيّت خود ظلم كند.

مؤلف: اين قول باعتبار و صواب نزديك است الّا اينكه قول اوّل كه مفاد آن اين بود كه بعد از مرگ موصى اگر وصيت او عادلانه باشد وصى ميتواند آن را تغيير داده بصواب و عدل برگرداند قول بيشتر مفسّرين است و بر طبق آن روايتى از حضرت باقر عليه السلام و حضرت صادق عليه السلام نيز نقل شده است.

أَوْ إِثْماً ...- يا از اينكه موصى در وصيت خود مرتكب گناهى شده باشد بترسد از حضرت باقر عليه السلام نقل شده است كه معناى «اثم» اين است كه شخص بطور عمد از

حق بسوى باطل ميل كند و معناى «جنف» اين است كه ميل بباطل بطور خطا و ندانسته انجام بگيرد ابن عباس و حسن نيز همين را گفته اند.

فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ ...- ميان ورثه و موصى لهم را (يعنى افرادى كه براى آنها وصيّت شده است) اصلاح كند و اختلافى را كه ميان آنهاست برطرف كند.

فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ ...- در اين صورت گناهى بر او نيست زيرا او واسطه است و چيزى جز اصلاح در نظر ندارد و علّت اينكه «فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ» تعبير كرد و نگفت كه او مستحق ثواب است ببيان اين نكته است كه واسطه غالباً كار خود را باين ترتيب انجام ميدهد كه از صاحب حق تقاضا مى كند كه چيزى از حق خود كسر كند ولى چون قصد اصلاح دارد اين امر موجب گناه او نميگردد بعضى گفته اند «چون در آيه قبل «تبديل وصيّت» را گناه معرّفى كرد لذا در اين آيه «لا اثم» عليه گفت تا معلوم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 199

كند كه اين تبديل چون باين منظور انجام مى گيرد كه ظلم را بعدالت برگرداند موجب گناه نيست».

إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ...- يعنى خداوند چون گناهان را مى بخشد و بگناهكار ترحّم مى كند. بخشايش وى اين مورد را كه گناهى در آن نيست بطريق اولى شامل ميگردد.

در روايتى كه از حضرت صادق عليه السلام منقول است «جنفاً او اثما» باين تفسير شده است كه در وصيت تعدّى كرده بزيادتر از ثلث وصيّت نمايد اين تفسير از ابن عباس نيز روايت شده است.

از حضرت رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله نقل گرديده است كه فرمودند: كسى كه در آستانه

مرگ قرار ميگيرد اگر طبق «كتاب خدا» وصيّت كند اين عمل كفّاره تضييع زكاة وى خواهد بود

سؤال- شود با اينكه «روزه» براى تمام مكلفين از مردم واجب است پس چرا در اين آيه فقط مردم مؤمن مورد خطاب واقع شده اند؟.

پاسخ اختصاص خطاب بمؤمنين از دو نظر است يكى اينكه چون مؤمنين فقط آن را قبول ميكنند لذا مخاطب قرار گرفته اند و ديگر از اين جهت كه عبادت فقط از مؤمنين صحيح است نه از ديگران.

ولى در هر صورت اختصاص خطاب بمردم مؤمن منافات ندارد كه روزه به غير آنان نيز واجب باشد.

كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ ...-

مفسرين در معنى اين جمله داراى سه نظريه هستند.

1- وجوب روزه بر ما اجمالًا تشبيه شده به وجوب روزه ملتهايى كه پيش از ما

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 201

نيز بر آنها لازم بوده است و مراد اين نيست كه روزه ما از نظر وقت و عدد و سائر خصوصيات مانند روزه آنها بوده بلكه مقصود اينست كه «روزه» روزهايى بر شما واجب شد همانطور كه در روزه روزهايى پيشينيان نيز واجب بوده است (ابى مسلم- جبائى).

2- روزه ماه رمضان همانطور كه بر ما واجب شده بر «مسيحيان» نيز واجب بوده ولى چون ماه رمضان در بعضى از سالها مصادف با گرما (تابستان) و سرما (زمستان) مى شد آنان وقت روزه را در بهار قرار دادند و چند روزى نيز بآن اضافه كردند (شعبى- حسن).

3- روزه ما از پاره اى از شب بود تا پاره اى از شب بعد و در وقت آن نيز اختلاف شده است عده اى گفتند از وقت نماز عشاء تا نماز عشاء شب بعد خوردن و آشاميدن حرام است و جمعى معتقد شدند كه از وقت خواب تا

موقع خواب شب بعد، ولى مسلّم است كه اين حكم برداشته شد.

و مراد از (قبلكم) بنا بر قول (حسن- شعبى) فقط مسيحيان اند و بنا بر قول ساير مفسرين همه اهل كتاب ميباشند.

لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ...- يعنى تا اينكه بواسطه روزه از گناهان دور گرديد (جبائى) و بعضى گفته اند يعنى در اثر روزه از پرهيزكاران شويد زيرا «روزه» نيرومندترين وسيله اى است كه انسان را از زشتيها باز ميدارد چنان كه از نبىّ اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم مضمونى نقل شده است امّت من وقتى روزه گرفتند نيروى شهوت و هوا و هوس در آنها ضعيف شده ديگر گرد اعمال زشت نميگردند).

و هشام بن حكم از امام جعفر صادق عليه السلام از علّت (جعل) روزه سؤال كرد حضرت فرموده «روزه واجب شده كه ثروتمندان و فقراء با هم مساوى شوند (در تحمّل گرسنگى زيرا ثروت مندان تا روزه نگيرند از رنج گرسنگى بيچارگان اطّلاعى ندارند تا آنان را مورد توجّه و كمك قرار دهند.

از اين رو خداوند روزه را واجب فرمود تا اغنيا نيز از ناراحتيهاى گرسنگى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 202

بينوايان با خبر شوند و بحال ضعيفان و فقراء رقّت و ترحّم نموده آنها را مورد نوازش قرار دهند.

نيست.

(فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ». هر كسى از شما مريض و يا مسافر باشد پس روزهايى ديگر.

در اين آيه كلمه: «عَلى سَفَرٍ» كه ظرف مى باشد بر كلمه «مريضاً» كه اسم است و از جنبه ادبى ميگويند عطف ظرف بر اسم جايز نيست بنا بر اين گفته ميشود كلمه «على سفر» نيز كه ظرف است باسم تأويل ميشود كه «مسافر» باشد و معنايش چنين است كه هر كس مريض يا مسافر باشد ...

اين آيه دلالت ميكند كه روزه شخص مسافر و مريض درست نيست و بايد بخورند زيرا خداوند بمجرد سفر و مرض، قضاى روزه آنان را واجب كرده است.

بعضى تصوّر كرده اند كه در آيه چنين تقدير شده است كه «فانظر» يعنى روزه اش را خورده باشد بر او قضاى روزه لازم است ولى اين تقدير بر خلاف ظاهر آيه است و عدّه زيادى از صحابه قائل بوجوب افطار در سفر شده اند و همين نظريه از پيشوايان ما نيز نقل شده است. و نقل شده مردى كه در سفر روزه گرفته بود عمر باو دستور داد كه روزه اش را دوباره بگيرد.

و يوسف بن حكم ميگويد از عمر سؤال كردم از حكم روزه در مسافرت؟ او جواب داد اگر تو بكسى صدقه اى بدهى و او آن را بتو برگرداند آيا تو خشمگين نمى شوى! افطار روزه در سفر هم صدقه اى است كه خداوند بشما داده است.

و عبد الرحمن بن عوف از پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده كه حضرت فرمود: ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 204

«كسى كه در سفر روزه بگيرد از نظر گناه مانند

آن است كه در وطن آن را خورده باشد» از ابن عباس نيز نقل شده كه خوردن روزه، در سفر لازم است.

و اصحاب ما از امام جعفر صادق عليه السلام نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود:

كسى كه در ماه رمضان در مسافرت روزه بگيرد مانند آنست كه در وطن، روزه خود را خورده باشد.

و نيز از آن حضرت نقل شده كه فرمود: «اگر كسى در سفر باشد و روزه بگيرد من بر او نماز نميخوانم.

و از پيامبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله نيز نقل شده است كه فرمود: «هر كس سفرش براى شكار و در راه گناه نباشد لازم است كه روزه خود را افطار نمايد و نمازهايش را شكسته بخواند.

عيّاشى از محمّد بن مسلّم و او از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه رسول اكرم در سفر نه روزه مستحبى ميگرفت و نه واجب تا وقتى اين آيه در «كراع الغميم» (كه محلّى بين مكه و مدينه بود نازل شد و موقع ظهر بود حضرت در آنجا آبى طلبيد و آشاميد و دستور داد ديگران هم روزه خود افطار كنند جمعى از آن حضرت پيروى كردند ولى عده اى گفتند اكنون ظهر است ما روزه خود را بپايان ميرسانيم رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله دسته دوم را گناهكار ناميد و تا رسول اكرم زنده بود آنان بهمين نام خوانده ميشدند.

وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ ...- بيشتر دانشمندان ضمير آخر اين فعل را به «صوم» برگردانده و معنا كرده اند كه خداوند كسانى را كه قدرت روزه گرفتن دارند مخير كرده است بين اينكه روزه بگيرند و كفّاره ندهند و يا اينكه عوض روزه

از هر روزى يك مسكين را غذا دهند و اين تخير از جهت عادت نداشتن مردم بروزه جعل شد. ولى اين حكم بعداً با آيه كريمه: «فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ» (هر كه در ماه رمضان حاضر باشد بايد روزه بگيرد) نسخ شد.

و برخى چون «حسن» و ابو مسلم ضمير «هاء» در يطيقونه» به «فديه»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 205

(كفاره) برگردانده و معنا كرده اند كه بر كسانى كه توانايى فديه دارند ...

در اينكه منظور از: «الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ» چه كسانى هستند سه قول بيان شده است.

1- منظور همه مردم اند كه در آغاز مخيّر بودند بين روزه و يا فديه ولى اين حكم نسخ شد.

2- اين حكم تخيير درباره زنان باردار و يا شيرده و پير مردان بود و سپس زنان باردار و بچه شيرده از اين حكم استثناء شده و پيران باقى ماندند (حسن- عطا).

3- مقصود كسانى اند كه نخست قدرت روزه گرفتن داشته و سپس عاجز شده اند بنا بر اين در آيه نسخ و تغيير حكمى پيش نيامده است (سدى).

از حضرت امام صادق عليه السلام نقل شده كه مراد كسانى اند كه اول توانايى بروزه گرفتن داشته و بعد، در اثر پيرى و يا مرض تشنگى و نظائر آن ناتوان گشته اند و واجب است كه آنان براى هر روزى يك «مد» «1» طعام بدهند.

على بن ابراهيم از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه حضرت فرمود: مراد از «الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ» اينست كه شخصى كه در ماه رمضان بواسطه مرض روزه خود را خورده و سپس خوب شده است ولى تا ماه رمضان ديگر قضاى آن را بجا نياورده است در

اين صورت بايد روزه آن روزها را بگيرد و نيز براى هر روز يك «مدّ» غذا بدهد.

فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِينٍ ...- درباره مقدار «فديه» اختلاف شده است اهل عراق گفته اند براى يك روز نصف صاع است «2» شافعى معتقد است كه براى هر يك روز يك «مد» است.

بعقيده ما كسى كه قدرت دارد بايد براى هر روز دو «مد» بدهد و چنانچه قدرت ندارد يك «مد» كافى است.

__________________________________________________

(1) «مد» تقريباً ده سير است.

(2) مقدار صاع 3 كيلو ميباشد كه نصف آن يك كيلو و نيم است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 206

فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ ...- (هر كه بدلخواه نيكويى كند برايش بهتر است.

در اينكه مراد از «خير» (نيكويى) در اين جمله چيست؟ چند قول گفته شده است:

1- غذا به بيش از يك مسكين دهد (عطا- طاووس).

2- زيادتر از مقدار خوراك به يك مسكين بدهد كه از نصف صاع نيز تجاوز كند (مجاهد).

3- نيكى كند به بيشتر غذا دادن و ابن عباس با اين قول جمع بين دو قول بالا نموده است.

4- كسى كه در همه مورد نيكى كند (حسن) 5- كسى كه هم روزه بگيرد و فديه دهد (زهرى) أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ ...- روزه بگيريد بهتر است از اينكه بخوريد و در عوض كفاره دهيد و اين حكم در صورتى بود كه وجوب روزه معين نشده و جائز بود مردم بجاى روزه گرفتن كفاره دهند اما پس از نسخ اين حكم و يقين روزه ديگر نميتوان گفت روزه بهتر از كفاره دادن است زيرا روزه واجب و افطار حرام است.

بعضى گفته اند معناى آيه اينست كه روزه براى

كسانى كه توانايى گرفتن آن را دارند اجر و ثواب بيشترى دارد از كفاره دادن كسانى كه نميتوانند روزه بگيرند بايد كفاره دهند.

إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ...- اگر بدانيد كه روزه براى شما بهتر از كفاره دادن يا اگر شما چنين باشيد كه برترين و بهترين اعمال خود را بدانيد و در اين آيه كريمه «يُطِيقُونَهُ ...» نيز اشاره ايست به اينكه قدرت بر هر كار قبل از آنست «1»

__________________________________________________

(1) اشاره به بحثى كلامى و فلسفى است كه آيا قدرت بر هر كار قبل از آنست و يا همراه با آن و بيشتر فلاسفه معتقدند كه قدرت قبل از فعل و كار موجود است و الا لازم ميآيد كه كافر و مكلف نباشند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 207

بدارد گناهان گذشته اش بخشيده مى شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 208

3- جمعى ديگر ميگويند مناسبت اينكه ماه روزه ماه رمضان ناميدند اينست كه روزه اين ماه گناهان را مى سوزاند و «رمض» بمعناى سوزاندن است.

قرآن- اصلا اين كلمه بمعناى جمع است كلمات: «قرائت» و «قارى» نيز از همين معنا گرفته شده اند چون جمع حروف و كلمات مى باشد.

فرقان جدا كننده ميان حق و باطل.

يسر- سهولت و آسانى.

عسر- سختى و مشقت.

لتكملوا- تكميل كنيد آن را و بپايان برسانيد.

السلام در ششم و انجيل عيسى عليه السلام در سيزدهم و زبور داود عليه السلام در هيجدهم و فرقان بر محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم در 24 ماه رمضان نازل گشت و همين روايت را عياشى از امام صادق عليه السلام و آن حضرت از پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله نيز نقل نموده است.

4- مراد از «أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» اينست كه قرآن در مورد وجوب روزه نازل شده و حكم آن را بيان كرده است. مثل اين كه گفته ميشود خداوند در مورد زكات فلان مطلب را نازل نموده كه منظور نزول در وجوب آن است سپس در وصف قرآن مى فرمايد «هُدىً لِلنَّاسِ» هادى و رهنماى است در علومى كه مردم را بدان موظف كرده است.

وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى ...- در آن دليلهايى است از هدايت و در فرق هدايت اول و دوم در اين دو جمله اين دو قول گفته شده است.

1- هدايت اول راهنمايى و هدايت از گمراهى و هدايت دوم بمعنى بيان احكام حلال و حرام مى باشد از (ابن عباس).

2- مردم از هدايت اول راهنمايى بعلومى است كه مردم به آنها مكلّف شده اند و هدايت دوم بيان تاريخ پيغمبران و اديان و سرگذشت آنها است چه آنها (بطور صحيح) از غير قرآن بدست نمى آيد از (قاضى- اصم).

وَ الْفُرْقانِ ...- آنچه باعث امتياز حق و باطل مى شود از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: قرآن اسم است براى تمام آن و فرقان نام قسمتى است كه لازم است مردم به آنها عمل نمايند.

از امام پنجم حضرت باقر عليه السلام نقل شده كه فرمود: رسول اكرم صلّى

اللَّه عليه و آله در جمعه آخر ماه شعبان براى مردم خطبه اى (در مورد ماه رمضان) خواند بدين نحو، پس از حمد و ثناى پروردگار فرمود: «اى جمعيّت ماهى بر سر شما سايه افكنده كه در آن شبى قرار دارد كه از هزار ماه بهتر است و آن كسى كه يك شب در اين ماه به انجام ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 210

نمازهاى مستحبى بپردازد مانند آن است كه در ماههاى ديگر هفتاد شب را نماز خوانده باشد و كسى كه يك كار نيك مستحبى در آن انجام دهد پاداش آن به مقدار پاداش عبادت واجبى است كه در ماههاى ديگر كرده است. و كسى كه عبادت واجبى را در اين ماه بجاى آورد مانند كسى است كه در ماههاى ديگر هفتاد عبادت واجب از واجبات خدا را انجام داده باشد.

ماه رمضان ماه شكيبايى است و پاداش آن بهشت است. اين ماه كمك (بديگران) است، اين ماهى است كه خداوند روزى مردمان مؤمن را فراوان مى گرداند.

كسى كه در اين ماه يك بنده مؤمن روزه دار را افطار دهد پاداش و ثواب آن مانند آزاد كردن يك بنده است و گناهان گذشته او بخشيده مى شود شخصى عرض كرد يا رسول اللَّه تمام ما قدرت افطار دادن نداريم فرمود: خداوند داراى كرم است هر كه قدرت بر افطار دادن ندارد اگر يك مقدار شير يا يك شربت آب گوارا و يا دانه خرمايى بدهد خداوند همان ثواب را به او خواهد داد.

كسى كه در اين ماه كار نوكر و غلام خود را سبك گرداند. خداوند عالم در روز قيامت حساب اعمال او را آسان

و سهل ميگيرد.

اين ماهى است كه اوّل آن، رحمت و وسط آن، آمرزش و پايانش پذيرفتن دعا و آزادى از آتش دوزخ مى باشد.

چهار عمل است كه ناگزير از انجام آن هستيد كه بواسطه دو تاى از آنها خدا را راضى ميگردانيد و دو تاى ديگر را نيز بايد داشته باشيد. امّا آن دو كه موجب رضايت خدا است.

1- شهادت به اينكه خدايى بجز پروردگار عالم نيست.

2- اقرار به اينكه من فرستاده خدا هستم.

و آن دو وظيفه ديگر عبارت است از.

1- خواستن حاجتها و طلب بهشت از خداوند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 211

2- درخواست سلامت و رهايى از آتش.

سلمان فارسى از آن حضرت نقل كرده كه فرمود چهار عمل و صفت است هر چه ميتوانيد آن را زياد گردانيد در دو تاى از آنها خشنودى و رضايت پروردگار شما است و دو تاى ديگر است كه ناگزير بايد داشته باشيد امّا آنچه باعث خشنودى خدا مى باشد.

1- شهادت به اينكه خدايى نيست جز پروردگار يكتا.

2- از خداوند درخواست آمرزش نمائيد.

و آن دو كه ناگزير بايد داشته باشيد.

1- از خداوند درخواست بهشت نمائيد.

2- نجات خود را از آتش بخواهيد.

و فرمود خواب روزه دار عبادت است و سكوت او تسبيح، دعايش اجابت شده پاداش عمل او دو چندان ميباشد.

فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ...- در معناى اين جمله دو قول گفته شده.

1- كسى كه در ماه غائب نبوده و در شهر و وطن خويش حاضر است بايد تمام ماه را روزه بگيرد بنا بر اين «الف و لام» در «الشهر» براى عهد ذهنى است كه بماه رمضان اشاره است و همين احتمال را زرارة از

امام محمّد باقر عليه السلام نيز نقل كرده وقتى كه از آن حضرت سؤال كرد درباره اين جمله حضرت فرمود هر كه حاضر باشد در ماه رمضان بايد روزه بگيرد و هر كس مسافرت كند بايد آن را افطار نمايد.

و نيز على عليه السلام و ابن عباس، مجاهد و عده اى ديگر از مفسرين ميگويند مراد از آيه اين است «هر كه در محل خود باشد و ماه رمضان برسد بايد تمام آن را روزه بگيرد.

2- كسى كه ماه رمضان را ببيند در حالى كه مقيم در وطنش باشد اگر مكلّف است لازم است كه همان ماه را روزه بگيرد.

و در اين آيه اگر چه به آيات قبلى متصل است ولى حكم مختار بودن بين روزه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 212

گرفتن و فديه دادن را نسخ نموده است چه، آيه اى كه ناسخ آيه ديگر است لازم نيست كه بين او و آيه منسوخ فاصله باشد بلكه ممكن است هر دو در يك وقت نازل شده باشند. و وجه اوّل از اين دو معنا در نظر تقويت ميشود.

وَ مَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ...- تفسير اين آيه قبلًا گفته شد و ميزان در مرضى كه موجب افطار روزه ميشود ترس از زياد شدن بيش از اندازه آن است. ابو بصير از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال كرد كه ميزان مرضى كه اگر پديد آمد ميتوان روزه را افطار نمود چيست؟ امام عليه السلام فرمود خود انسان امين شناخته شده و تشخيص آن بخودش واگذار شده است مرض هر چه باشد اگر شخص در خودش توانايى روزه

گرفتن نمى بيند بايد روزه را افطار كند و اگر در خود توانايى مى بيند بايد روزه را بگيرد.

و نيز نقل شده كه اگر مرض طورى باشد كه انسان نتواند بمقدار نماز خواندن سر پا بايستد بايد روزه را افطار نمايد- و بالآخره ميان دانشمندان در بيان ميزان مرضى كه مجوّز روزه نگرفتن است اختلاف ميباشد.

و اما ميزان سفرى كه باعث افطار كردن است در نزد ما (شيعه) با قيد اينكه بايد سفر مباح يا در راه اطاعت خدا باشد هشت فرسخ است كه 24 ميل ميباشد و از نظر شافعى 16 فرسخ و ابى حنيفه 24 فرسخ است.

در اينكه مراد از (عدة من ايام اخر) چه وقت است اين اقوال گفته شده است:

1- جمعى از مفسرين ميگويند وقت آن مضيّق و فورى است بنا بر اين بمجرد اينكه مرض او برطرف شد و يا اينكه از سفر باز آمد قضاء آنها را بجا آورد.

2- ابو حنيفه ميگويد وقت آن وسعت دارد هر وقت بجا آورد كافى است.

3- در نزد ما (شيعه) وقت آن تا رسيدن ماه رمضان بعد از آن است و چنانچه ماه رمضان رسيد و هنوز قضاء آنها را نگرفته است بايد بعد از آن ماه رمضان قضاى روزه ها را بگيرد و فديه هم بدهد و در گرفتن آنها ميتواند پشت سر هم انجام دهد و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 213

و ميتواند متفرق بجا آورد ولى پشت سر هم بودن بهتر است شافعى نيز همين طور گفته است.

يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ ...- بعضى گفته اند مراد سهل بودن حكم حكم خدا است در مورد اينكه بمريض و مسافر دستور افطار

داده و روزه را مانند ديگران بر آنها واجب نكرده است.

و عده اى گفته اند منظور سهل و آسان بودن حكم خدا در تمام كارها است.

وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ ...- سختى و زحمت شما را نميخواهد.

اين آيه دليل است بر فساد قول «جبريّه «1» چه از اين آيه استفاده ميشود كه كارهايى كه مردم مى كنند دو قسمت است يك قسمت از آنها سهل و آسان است و قسمت ديگر پر مشقّت و سخت و چيزهايى كه خداوند از مردم انجام يا ترك آن را ميخواهد از قسمت اوّل ميباشد نه از قسمت دوّم و در صورتى كه خداوند چيزهاى پر مشقت و سخت را از آنان نميخواهد پس آنچه از قدرت آنها خارج است بطور مسلّم نمى طلبد.

وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ ...- در معناى اين جمله سه قول گفته شده است.

1- خداوند آنچه بر شما سهل و آسان است ميخواهد بنا بر اين چند روزى كه مريض يا در سفر بوده و روزه نگرفته ايد وقتى كه مرض شما برطرف شد و يا از سفر بوطن خويش آمديد چند روزى كه در ماه رمضان روزه نگرفته ايد قضاى آنها را بجا آوريد تا اينكه عدد ماه رمضان تكميل شود.

2- براى اينكه عدد ماه رمضان تكميل گردد بشما اجازه افطار روزه داده شد.

3- اتمام عدد ماه رمضان براى افراد سالم و حاضر در وطن سهل است ولى بر كسانى كه مريض يا در سفراند سخت خواهد بود و بايد براى آنكه ماه رمضان را تكميل نمايند چند روزى در وقت ديگر روزه بگيرند.

__________________________________________________

(1) جبريه كسانى هستند كه معتقدند انسان از خود هيچ اختيارى ندارد و آنچه از كار نيك انجام

ميدهد در آنها مجبور است. فساد و بطلان اين عقيده از نظر ادلّه عقلى و شرعى در جاى خود ثابت شده است و در آيه فوق نيز اشاره اى بآن ميباشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 214

بعضى ها معتقدند كه عدد روزه ماه رمضان 30 روزه است و اگر ماه 29 روز هم باشد بايد 30 روز را تمام كرد. آنان براى اثبات قول خويش بآيه فوق استناد كرده اند از اين پندار دو جواب داده شده است.

1- مراد از آيه اين است كه آنچه بر شما واجب شده بايد تمام كنيد و اين معنى منافات ندارد كه گاهى آنچه واجب شده 30 روز 29 روز.

2- مقصود اين است كه چند روزى كه از ماه رمضان را در حال مرض يا سفر افطار كرده ايد در حال صحت و در وطن جبران كنيد و شاهد اين معنا اين است كه اين جمله را بعد از بيان حكم مريض و مسافر ذكر نموده است.

اجابت كنند (مجاهد).

4- مرا بخوانند- از پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم نقل شده كه فرمود: ناتوان ترين ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 216

مردم كسى است كه از دعا عاجز باشد و بخيل ترين مردم كسى است كه در سلام (بديگران) بخل نمايد.

وَ لْيُؤْمِنُوا بِي ...- آنچه من فرستاده ام تصديق كنند.

از امام جعفر صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: معناى اين جمله اين است كه بطور يقين بايد بدانند كه من قدرت دارم آنچه را مى خواهند به آنان بدهم.

لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ ...- شايد هدايت، شده و بحق برسند.

سؤال:

ممكن است سؤال شود كه ما بسيارى از مردم را مى بينيم كه دعا مى كنند ولى خداوند اجابت نمى كند بنا بر اين، با آيه فوق چگونه سازگار است؟

پاسخ:

كسى نيست كه دعا كند و دعايش موافق حكمت خداوند و بنفع دين او بوده و فسادى هم برايش نداشته باشد جز اين كه خداوند دعايش را اجابت ميكند.

اين مطلبى است كه بايد دعا كننده باور داشته باشد چيزى كه هست گاهى مصالح و منافع بنده ايجاب مى كند كه زودتر آن دعا مستجاب شود و زمانى ديرتر.

سؤال:

اگر گفته شود ما ميدانيم آنچه حكمت خداوند ايجاب كند انجام ميدهد و در اين صورت دعاى بنده و اجابت خدا چه معنا است؟

پاسخ:

در پاسخ به دو نكته بايد توجه داشت:

1- از آنجا كه خود دعا اظهار خضوع و انقياد در برابر خداوند است پس دعا عبادت خواهد بود.

2- چه بسا خود دعا مصلحتى بوجود مى آورد كه حكمت خداوند ايجاب مى كند بر طبق آن مصلحت دعايش را مستجاب كند در صورتى كه قبل از دعا چنين مصلحتى ترجمه مجمع البيان في

تفسير القرآن، ج 2، ص: 217

نبوده و در نتيجه حكمتى هم از خدا درباره آن وجود نداشت شاهد اين مطلب روايت زير است:

ابى سعيد خدرى از پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله نقل مى كند كه فرمود: هر مسلمانى كه دعا كند در صورتى كه دعاى او در مورد گناه و قطع رحم نباشد خداوند يكى از اين سه مطلب را باو ميدهد.

1- فوراً دعايش را مستجاب مى كند.

2- در آخرت خواسته اش را باو ميدهد.

3- (بواسطه آن دعا) يك بدى و گرفتارى را نميگذارد باو برسد.

بعضى عرض كردند يا رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم بنا بر اين ما زياد دعا مى كنيم. فرمود خدا زيادتر كند و در روايت انس بن مالك است كه رسول اكرم سه مرتبه فرمود: خدا زيادتر و نيكوتر كند.

و نيز جابر بن عبد اللَّه از پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم نقل كرده كه حضرت فرمود چه بسا بنده اى دعا مى كند ولى از آنجا كه خداوند آن بنده را دوست ميدارد به جبرئيل خطاب مى كند اجابت دعاى بنده ام را عقب بينداز من دوست دارم پيوسته صداى او را بشنوم و گاهى بنده اى دعا مى كند ولى چون مورد غضب خدا است به جبرئيل امر مى كند زود دعاى او را مستجاب نما، چه من نمى خواهم صداى او را بشنوم.

و از امير المؤمنين على عليه السلام نقل شده كه فرمود: «گاهى براى اين كه پاداش و خواسته دعا كننده زيادتر گردد اجابت دعايش تأخير مى افتد».

از ابراهيم بن ادهم سؤال كردند چرا ما دعا مى كنيم ولى مستجاب نمى گردد؟

در پاسخ آنان گفت: «براى اين كه شما خدا را شناخته ايد ولى

فرمانش را نمى بريد.

پيغمبر را شناخته ايد ولى از دستوراتش پيروى نمى كنيد قرآن را شناخته ايد ولى به آنچه در آن است. عمل نمى كنيد. نعمتهاى خدا را مى خوريد و شكر آنها را بجا نمى آوريد. بهشت را شناخته ايد ولى آن را طلب نمى كنيد. آتش (دوزخ) را شناخته ايد ولى خود را از آن نجات نميدهيد. شيطان را مى شناسيد ولى با او مبارزه نكرده بلكه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 218

مطابق خواسته اش رفتار مى نماييد.

مرگ را ميدانيد ولى خود را براى آن آماده نمى كنيد. مردگان را زير خاك مى نماييد و از آنها عبرت نمى گيريد. عيبهاى خود را رها كرده و به عيبجويى از مردم پرداخته ايد.

مى گرداند و بالأخره معناى اصلى حد منع است و اينها موارد استعمال اين كلمه است.

نزد رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم آمده گفت: من تمام روز را در باغ خود كار مى كردم وقتى كه موقع افطار بخانه آمدم تا افطار كنم همسرم در آوردن غذا دير كرد من خوابم برد. مرا از خواب بيدار كردند ولى غذا خوردن برايم ممنوع شده بود و روزه گرفتن برايم مشكل بود (يعنى روزه خود را خوردم) عمر برخواسته گفت: يا رسول اللَّه خيلى معذرت مى خواهم من شب با همسر خود آميزش كردم. عده ديگر نيز برخواسته گفتند ما نيز چنين كرده ايم سپس آيه فوق نازل گشت (ابن عباس- سدى).

ماه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 221

رمضان باشد و كلمه «ليلة» در آيه بمعنى جنس شب است كه تمام شبهاى آن را شامل مى گردد.

هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ ...- يعنى آنان (سبب) آرامش اند براى شما و شما نيز آرامشيد براى آنها همانطور كه ميفرمايد وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِباساً يعنى شهر را آرامش براى شما قرار داديم (ابن عباس- مجاهد- قتاده) و معنايش اين است كه شما با زنان با آرامش زندگى ميكنيد و بسيار كم اتفاق مى افتد كه زن و مرد بدون يكديگر آرامش و آسايشى داشته باشند.

و بعضى گفته اند: علت اين كه هر كدام از زن و شوهر را لباس ديگرى معرفى كرده آن است كه چون در موقع آميزش بدن هر كدام به بدن ديگرى قرار مى گيرد پس هر يك در حكم لباس ديگرى است.

عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ ...- چون آميزش شبهاى ماه رمضان و غذا خوردن بعد از خواب براى شما حرام بود و شما نافرمانى كرديد. اكنون متوجه نعمت خدا باشيد كه شما را در انجام آنها مجاز نمود. خدا ميداند كه شما بوسيله گناه آميزش خيانت كرديد.

و بعضى گفته اند: لازم بود شما شهوات خود را كم كنيد و با دورى از منهيات الهى از لذّتها خوددارى كنيد ولى خداوند بر شما آسان گرفت.

فَتابَ عَلَيْكُمْ ...- توبه شما را پذيرفت و بعضى گفته اند: يعنى شما را مجاز نمود و سخت گيرى را از شما برداشت.

وَ عَفا عَنْكُمْ ...- اين جمله به دو صورت ممكن است معنا شود.

1- گناهان شما را بخشيد.

2- ممنوعيّت را از شما برداشت زيرا برداشتن حرمت، بخشش آنها است.

فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ

...- در شب، آميزش كنيد. عبارت آيه اگر چه بصورت «امر» گفته شده ولى معناى آن، مباح بودن است.

وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ ...- در معنى اين جمله دو وجه گفته شده است. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 222

1- بخواهيد فرزندى كه خدا براى شما قرار مى دهد يعنى وقتى مرد با همسر خود آميزش مى كند منظورش اين باشد كه خداوند فرزندى باو عطا كند كه خدا را پرستش كند و حمد او گويد (بيشتر مفسّرين).

2- بخواهيد آنچه را كه خداوند در كتابش (قرآن) براى شما حلال كرده است چه خداوند همانطورى كه دوست دارد كه آنچه حرام كرده ترك شود همچنين دوست دارد آنچه را اجازه داده مورد استفاده قرار گيرد.

وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا ...- بخوريد و بياشاميد يعنى مجازيد در خوردن و آشاميدن.

حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ...- تا روشن شود براى شما يعنى واقعاً براى شما ظاهر و روشن گردد.

الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ ...- روزه از شب، بنا بر اين، اول روز همان طلوع فجر دوم است «1» و بعضى گفته اند يعنى سفيدى صبح از تاريكى شب واضح گردد و بعضى ديگر گفته اند: يعنى سفيدى اول روز از سياهى آخر شب روشن شود.

و جهت اين كه ظهور صبح باين نحو، بنخ تشبيه شده اين است كه ملاك در حرمت افطار و وجوب روزه پخش شدن سفيدى نيست بلكه ملاك پيدا شدن خط روشنايى است به اندازه نخ از ميان سياهى شب كه در نظر به اندازه نخى اگر پيدا شد همين كافى است در حرمت غذا خوردن.

مِنَ الْفَجْرِ ...- در معناى «من» دو احتمال داده شده است.

1- من تبعيضيه

كه معناى بعض داشته باشد يعنى تمام صبح باعث حرمت غذا خوردن نيست بلكه همين كه خطى به مقدار نخ از بعض صبح روشن شد بايد از چيزهايى كه روزه را باطل مى كند خوددارى شود (ابن دريد).

2- بمعنى بيان باشد و آنچه را در جمله پيش «پيدا شدن خط سفيدى در سياهى»

__________________________________________________

(1) اول كمى روشنايى در آسمان از افق پيدا مى شود پس از مدتى از بين رفته و روشنايى ديگرى مى آيد بر سطح افق پديد مى آيد ملاك صبح اين دومى است كه آن را فجر صادق مى گويند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 223

گفته شده اينك بيان مى كند كه منظور خط سفيدى به اندازه نخ از صبح ظاهر شود.

نقل شده كه «عدى بن حاتم» به رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم عرض كرد من دو نخ از «مو» يكى سفيد و ديگرى سياه در برابر خود قرار دادم و هر چه به آنها نگاه كردم چيزى برايم روشن نشد. پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم بطورى از گفته او خنديد كه دندانهايش نمايان گشت سپس فرمود اى پسر حاتم منظور بيان اول روزه است از وقتى كه سفيدى روز از سياهى شب آشكار شود سپس آخرين وقت روزه را بيان كرده مى فرمايد:

ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ ...- اول روزه، طلوع فجر دوم است كه آن روشنايى است كه بشكل مستطيل در افق پيدا مى شود و آن را فجر صادق مى گويند و نماز صبح از اين موقع واجب مى شود و آخر روزه به آمدن شب است و آنهم بعد از غروب مى باشد و علامت آن اين است كه مقدارى

سرخى كه با پنهان شدن خورشيد در سمت مشرق بوجود مى آيد كم كم از بين ميرود و بجاى آن سياهى پيدا ميشود (موقع افطار است) اين علامت فقط مخصوص مكانهايى است كه كوه و تپّه دارد اما در افق هاى باز و بدون كوه و بلندى تنها پنهان شدن خورشيد كافى است.

وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ ...- در معناى اين جمله دو قول گفته شده است.

1- منظور از آن منع از آميزش است (ابن عباس- حسن).

2- مراد منع از آميزش و كمتر از آن مانند بوسيدن و غير آن مى باشد اين قول از مالك و ابن زيد نقل شده عقيده ما (شيعه) نيز همين است.

وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ ...- يعنى در حالى كه در مساجد اعتكاف كرده ايد با زنان در نياميزيد و نزد ما (شيعه) اعتكاف فقط در چهار مسجد درست است.

1- مسجد الحرام (در مكّه).

2- مسجد پيغمبر (در مدينه).

3- مسجد كوفه.

4- مسجد بصره.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 224

و ساير دانشمندان اهل سنت ميگويند در تمام مسجدها اعتكاف صحيح است و فقط مالك است كه آن را مختص به مسجد جامع (شهر) ميداند.

و نيز نزد ما اعتكاف بدون روزه گرفتن صحيح نيست و ابو حنيفه و مالك نيز چنين گفته اند ولى شافعى مى گويد بدون روزه هم صحيح است.

و باز نزد ما (شيعه) اعتكاف در كمتر از سه روز صحيح نيست ولى در نزد ابو حنيفه بيك روز هم صحيح است و مالك مى گويد بايد ده روز باشد.

و شافعى مى گويد هر چه باشد كافى است اگر چه يك ساعت باشد و ضمناً از اين آيه استفاده مى شود كه در حال اعتكاف آميزش با

زنان حرام است چه شب باشد و چه روز زيرا عدم جواز را مشروط نمود بحال اعتكاف.

تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ ...- اشاره به احكامى است كه بيان شده است. و حدود خدا محرمات او است (حسن) و ضحّاك گفته مراد گناهان است و زجاج مى گويد منظور چيزهايى است كه خداوند از آنها منع كرده است.

فَلا تَقْرَبُوها ...- يعنى آنها را انجام ندهيد و بعضى گفته اند مراد واجبات خدا است پس نزديك آنها نشويد به مخالفت و نافرمانى در آنها.

كَذلِكَ ...- يعنى مثل اين بيانى كه گفته شد.

يُبَيِّنُ اللَّهُ آياتِهِ لِلنَّاسِ ...- يعنى حجّتها و براهين كه در مورد اوامر و نواهى بيان شده است.

لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ...- يعنى تا اين كه از گناهان و تجاوز به حدودى كه درباره واجبات و محرّمات و مباحات تعيين كرده. پرهيز كنيد.

و اين آيه مى رساند كه خداوند پرهيزكارى را از تمام مردم خواسته است

تفسير القرآن، ج 2، ص: 226

لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ ...- يعنى تا اين كه قسمتى از مالهاى مردم را بنحوى كه موجب گناه است بخوريد مثل اين كه مالى را مى دانيد از خود شما نيست ولى نزد قاضى برده و او حكم كند كه از شما است اگر چه آن مال در ظاهر از شما مى شود ولى در حقيقت مال مردم است و شما مى خوريد و داراى كيفرى سخت مى باشد.

و از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود خدا ميدانست كه بزودى در ميان اين امّت قاضيانى خواهند آمد كه بر خلاف حق و واقع حكم مى كنند از اين جهت مردمان با ايمان را نهى مى كرد كه به اين گونه قاضيان كه ميدانند بر خلاف حق حكم مى كنند مراجعه ننمايند.

و از اين آيه استفاده مى شود كه اقدام بر گناه با علم و اطلاع از آن يا در صورتى كه امكان علم و اطلاع برايش باشد گناه بيشترى است

مسلمانان از عمل ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 228

باين كار نهى شدند (ابن عباس- قتاده- عطا-) و ابو الجارود نيز همين معنا را از امام محمّد باقر عليه السلام نقل كرده است.

برخى ميگويند تنها قبيله هاى: «قريش، كنانه، خزاعه» «ثقيف و جشم» كه از نظر تعصب شديد و صلابت در عقيده بآنها «حمس» (ميگفتند «حمس» بمعناى سختى است) چنين رفتارى را نداشتند. اگر چه بعقيده بعضى ديگر آنها نيز مانند ساير قبيله ها داراى حسن عادتى بودند.

علت اينكه اينان در موقع احرام چنين روشى داشتند اين بود كه ميخواستند ميان آنها در آسمان چيزى حائل و حاجب نباشد.

2- در كارها از راهش وارد شويد و منظور داخل شدن خانه ها نيست اين معنا را جابر از امام باقر عليه السلام نقل كرده است.

3- نيكى آن نيست كه از افراد نالايق انتظار كار نيك داشته باشيد بلكه نيكى در اينست كه كارهاى خوب را از افرادى شايسته طلب كنيد.

لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى ...- (نيكويى آنست كه پارسا و پرهيزكار باشيد) كه قبلًا شرح اين قسمت داده شد.

وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها ...- (بهر كار و يا هر خانه از در آن داخل شويد).

امام باقر عليه السلام ميفرمايد اهل بيت پيامبر درهاى الهى و دعوت كنندگان و راهنمايان بسوى بهشت اند تا روز قيامت.

رسول اكرم فرمود من شهر علم و مطابق برخى روايات حكمتم و على در آن شهر است و نميتوان باين شهر جز از در آن داخل شد.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ...- (تقوى پيشه كنيد شايد رستگار شويد) يعنى از آنچه خداوند نهى كرده و فرمان به ترك آن داده پرهيز كنيد باشد تا

رستگار شده بپاداش پرهيزكاران نائل شويد.

هر كس با پيامبر مى جنگيد آن حضرت هم با او نبرد ميكرد و هر كس سر جنگ نداشت آن حضرت را با او كارى نبود تا اينكه اين آيه نازل شد:

فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ ...- (مشركان را هر كجا يافتيد بكشيد) كه دستور كلى ميدهد مشركان را هر كجا ديديد چه در حال جنگ و چه در حال عادى بكشيد و بنا بر اين، حكم قتلى كه تنها در حال جنگ بايد مشركان را كشت با اين آيه منسوخ شد.

نكوهش مردم است و ما قبلًا معناى دوستى خدا را بيان كرديم.

كرد تا فتنه و فسادى پيش نيايد و در حديث نيز وارد شده است كه مضمونش اينست «در جزيرة العرب دو آئين نبايد باشد»

«قتاده» و «ربيع» و «عكرمه» گفته اند.

ولى «مجاهد» و «سدى» ميگويند مقصود از «عدوان» ابتداء به جنگ است.

اين آيه كه دستور كشتن مشركان را در هر حال و هر كجا باشند ميدهد ناسخ آيه قبلى است كه ميفرمايد با مشركان در مسجد الحرام بجنگيد تا وقتى آنان ابتداء به جنگ نكرده اند (حسن و جبائى).

ولى بنا تفسير ابن عباس در آيه گذشته كه ميگفت آيه براى بيان حرمت تعرض نسبت بزنان و كودكان و وجوب نبرد با خصوص مردان است ديگر منسوخ به اين آيه نميباشد.

بعضى ميگويند اين آيه نيز بيان همان حكم آيات مسابقه است و ميفرمايد اگر مشركان در حرم شروع به جنگ با شما كردند شما آنان را بكشيد تا فتنه و شرك از ميان برود نه دستور كشتن آنها در هر حال و هر جا است.

چون قريش در سال ششم از رفتن رسول اكرم و يارانش بمكه با آنكه حرام بسته بودند جلوگيرى كردند و آنان را مجبور به بازگشت بمدينه نمودند بخود مى باليدند بر اين قدرت و پيروزى خداوند بمسلمانان در سال هفتم توفيق و امكان داخل شدن بمكه و انجام عمره داد تا جبران و قصاصى باشد از آنچه در سال گذشته اش واقع شده بود (قتاده- ضحاك- ربيع- عبد الرحمن بن زيد، اين وجه را گفته و از امام باقر عليه السلام و ابن عباس نيز همين وجه نقل شده است.

2- حرمات قصاص است يعنى جنگ براى مسلمانان در ماه هاى حرام جائز نيست و حرام است جز اينكه بصورت قصاص و مقابله بمثل با مشركان باشد.

حسن ميگويند مشركين عرب برسول اكرم عرض كردند آيا در ماه هاى از جنگ با ما ممنوعى؟

حضرت فرمود بلى، منظور مشركان اين بود كه وقتى مطمئن شوند مسلمانان در ماه هاى حرام با آنها نمى جنگند در اين ماه بمسلمانان حمله كنند و فكر ميكردند كه مسلمانان پاسخ نخواهند داد در اين موقع اين آيه نازل شد كه اگر مشركان جنگ كنند و حرمت اين ماه ها را نگاه ندارند بر شما نيز منعى و اشكالى نيست كه به آنها حمله كنيد و قصاص نمائيد مانند آنچه آنها كردند (اين وجه را «زجاج» و «جبائى» گفته اند.

علت اينكه «حرمات» بصورت جمع بيان شده اينست كه منظور حرمت ماه و حرمت شهر مكّه و حرمت احرام ميباشد.

و بعضى گفته اند علت جمع آوردن «حرمات» اينست كه شامل هر حرمتى كه حلال شمرده شده گردد كه مقابله با آن جائز است.

فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا ...- هر كس بشما تجاوز ظلم كرد

شما نيز متقابلًا باو ستم كنيد و گفتيم اگر چه كيفر ستم، عدل است ولى بنام آن فعل ناميده شده است.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ...- از خدا بترسيد در آنچه بشما امر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 238

كرد و آنچه از آن نهى نموده است و بدانيد كه خدا با پرهيزكاران است در كمك كردن به آنان و يا كمك خدا با پرهيزكاران است.

و اصل كلمه «مع» (با) بمعناى با هم بودن در مكان و يا در زمان است ولى در اينجا منظور همراه بودن كمك حق با آنها است.

از اين آيه اين حكم فقهى نيز استفاده ميشود كه اگر كسى مال ديگرى را غصب و تلف كرد بايد اگر مثل و مانند دارد مثل آن را بدهد و اگر مثل ندارد قيمت آن را بپردازد

الْمُحْسِنِينَ ...- نيكى كنيد كه خدا نيكوكاران را دوست ميدارد منظور از اين نيكوكارى در اينجا: اقتصاد و ميانه روى است و نيكوكاران همان مقتصدان و ميانه روان اند.

«عكرمه» ميگويد معناى آيه اينست نيك كنيد گمان خود را به پروردگارتان تا خدا بشما نيكى كند.

«عبد الرحمن بن زيد» در معناى آيه ميگويد: به نيازمندان مكرّر كمك كنيد.

ولى بايد گفت آيه معناى عام و وسيعى دارد و شامل تمام اين مصاديق مى باشد و منافاتى هم با هم ندارد.

از اين آيه استفاده ميشود كه براى انسان جائز نيست دست بكارهايى بزند كه احتمال و خوف خطر جانى دارد و همچنين در مواردى كه امر بمعروف مواجه با خطر احتمالى است جائز است ترك آن.

و نيز اين آيه دلالت دارد بر جائز بودن صلح با كفار در صورتى كه امام براى خود و يا براى مسلمين خطرى به بينيد همانطورى كه رسول اكرم در «حديبيه» و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 240

حضرت على در «صفين» و امام حسن عليه السلام با معاويه صلح برقرار كردند.

و اما داستان حسين بن على و جنگش با طرفداران يزيد با احتمال كشته شدن داشت ميتوان گفت روى چند جهت بود:

1- او فكر ميكرد كه مردم نسبت او را با رسول اكرم در نظر دارند حضرتش را نميكشند.

2- حضرت ميدانست و يا ظن قوى داشت كه اگر جنگ هم نكند او را ميكشند هم چنان كه پسر عمش مسلم بن عقيل را كشتند در اين صورت كشته شدن با عزت و در راه خدا و جهاد برايش آسان تر و گواراتر بود

اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ (196)

بعد، براى حجّ محرم گردد بدون اينكه به يكى از ميقات ها برود.

اهل- زن و يا نزديكترين فرد به مرد، اهل او شمرده ميشود و تاهل «بمعناى زن گرفتن» است. اهل بيت ساكنان خانه را گويند و كلمه «اهلًا و مرحباً» و كلمه: «اهلًا و مرحباً» نيز بمعناى اختصاص تحيت و سلام به شخص.

العقاب- عذاب و كيفر و با ريشه و اصل اين كلمه كه از عقب بمعناى دنبال است تناسب دارد چه، كيفر كارهاى زشت بدنبال آن مى باشد.

لَبَّيْكَ ...)، دو ركعت نماز طواف، طواف النّساء و دو ركعت نماز آن و اعمال مستحبى حج در كتاب هاى فقهى مفصّل بيان شده است.

واجبات ركن عمره نيز از اينقرار است: نيت، احرام، طواف زيارت، سعى بين صفا و مروه و واجبات غير ركن عمره همان، تلبيه، دو ركعت نماز طواف، طواف النّساء و دو ركعت نماز آن مى باشد.

فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ ...- (اگر ممنوع شديد ...) در تفسير اين قسمت دو قول بيان شده است از اينقرار:

1- اگر ترس يا دشمن يا بيمارى شما را منع كرد (ابن عباس- مجاهد- قتاده و عطا) و نيز همين معنا از ائمّه ما نقل شده است.

2- اگر قدرت جبّار و زرمندى شما را مانع شد (مالك).

فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ...- (آنچه از قربانى ممكن شد) بر شما است آن قربانى كه آسانتر است يا هديه كنيد آن قربانى را كه براى شما امكان دارد.

قربانى سه قسم است 1- شتر 2- گاو 3- گوسفند و آسانتر از همه آنها همان گوسفند است.

اين قول كه بر سه نوع حيوان ميتواند قربانى شده از على عليه السلام نقل شده است و ابن عباس و حسن و قتاده بر همين عقيده اند.

ولى عبد اللَّه بن عمر و عايشه ميگويند كه جز گاو و شتر جائز نيست نزد ما قول

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 243

اول صحيح است.

وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ ...- سر را نتراشيد تا برسد قربانى بمحلّ خودش.

يعنى تا قربانى بمحلّش نرسيده و ذبح شده شما از احرام خارج نشويد و سر نتراشيد در اينكه محل اين قربانى (هدى) كجا است دو قول شده است، 1-

«حرم» كه اگر شخص محرم در حرم قربانى را ذبح و نحر كند در روز عيد از احرام خارج ميشود (ابن عباس، ابن مسعود، حسن و عطا).

2- محلى كه رسول خدا در آن محل از رفتن بمكه ممنوع شد در «حديبيه» و خود آن حضرت نحر كرد و بيارانش دستور داد كه همه نحر كنند و حديبيه جزء حرم نيست.

ولى بنا بمذهب اماميه در احرام حج محل قربانى منى است و تنها براى مريض و يا محصور بدشمن جائز است كه در حرم و يا در حديبيه نحر و ذبح كند و در احرام عمره محل قربانى مكه است:

فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ ...- (هر كس بيمار يا آزار بسر داشته باشد (و سر بتراشد) غرض آن روزه اى يا صدقه اى يا ذبح گوسفندى مى باشد).

يعنى اگر كسى بيمار شود يا نوعى ناراحتى در سرش پديد آيد كه تنها درمانش سر تراشى است در اين صورت ميتواند در حال احرام سر بتراشد ولى بايد «فديه» دهد، و اصحاب ما (اماميه) ميگويند اين آيه درباره شخصى بنام «كعب بن عجره» نازل شد كه در سرش ناراحتى خاصى پيدا شده و جانور افتاده بود.

فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ ...- بجاى اين سر تراشيدن فديه اى بايد داد كه روزه يا صدقه و يا قربانى است و از ائمه ما عليهم السلام نقل شده كه روزه سه روزه است و صدقه بايد بر 6 مسكين باشد و بنا بروايتى ده مسكين و قربانى هم گوسفند باشد و شخص مخيَّر است كه يكى از اينها را اختيار كند.

فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ

مِنَ الْهَدْيِ ...- (هر گاه ايمن ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 244

شديد هر كه پس از فراغ از عمره به حجّ پرداخته باشد ميسر نشود قربان كند).

يعنى هر گاه از ترس دشمن و يا بيمارى و يا هر مانع ديگر ايمن يافتيد پس هر قربانى كه ممكن شد بدهيد.

حجّ تمتّع از نظر ما (شيعه) فرض كسى است كه در مسجد الحرام حاضر نباشد و حد اقل، دوازده ميل از هر طرف با مكه فاصله داشته باشد.

و حكم عمره تمتّع اينست كه شخص در ماه هاى حرام از ميقات محرم شده داخل مكه شود طواف كند و سعى بين صفا و مروه نمايد و پس از تقصير (كوتاه كردن ناخن يا موى سر) از احرام خارج گردد و بار ديگر براى حج از مسجد الحرام احرام به بندد و بسوى عرفات خارج شود سپس بمشعر رود و اعمال حج را آن چنان كه در كتاب هاى فقهى نوشته شده انجام دهد و در بعضى از آنچه گفته شد ميان دانشمندان اختلاف است.

قربانى حج تمتّع بدون ترديد و اختلاف واجب است بنصّ آيه كريمه ولى خلاف در اينست كه آيا قربانى خود، يكى از اعمال است و يا جبران و فديه مى باشد ولى بعقيده ما خود قربانى يكى از اعمال مستقل حج است.

فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ ...- كسى كه نه خود قربانى و نه پولش را دارد بر اوست روزه سه روز در حج.

ما معتقديم اين سه روز هفتم و هشتم و نهم ذيحجه ميباشد اگر در اول دهه ذيحجه هم اگر سه روز بگيرد نيز كافى است ولى اگر روز

هشتم و نهم را گرفت يك روز باقيمانده را بعد از ايام تشريق بايد قضا كند.

و اگر روز هشتم هم روزه نگرفت بايد پس از ايام تشريق سه روز بدنبال هم روزه بگيرد.

وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ ...- و هفت روز ديگر را هنگامى كه بوطن خويش بازگشتيد روزه بگيريد اين دو قول را قتاده و عطا گفته اند.

مجاهد ميگويد منظور از مراجعت بازگشت از «منى» است يعنى پس از آنكه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 245

از منى بمكه برگشتند بايد آن هفت روز را روزه بگيريد ولى نزد ما (شيعه) همان قول اول صحيح است تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ ...- در معناى اين جمله چند احتمال داده شده است:

1- وقتى كه عوض قربانى روزه گرفتيد ثواب آن كامل و تمام ميشود اين قول را حسن گفته و مجاهد نيز آن را اختيار كرده است و از حضرت امام باقر عليه السلام همين معنا نقل شده است.

2- آن سه روز كه در حج روزه گرفته ايد با هفت روزى كه در وطن روزه ميگيريد بر رويهم ده روز كامل ميشود روزه ده روز براى شما واجب بوده است.

بنا بر وجه دوم آوردن اين جمله (تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ) در آيه كريمه براى دفع توهمى است در آيه و آن توهم اينست كه شخص مخيّر باشد كه سه روز روزه در حج بگيرد يا هفت روز در وطن.

اين توهم وقتى از آيه پيدا ميشود كه حرف «و» را در آيه (وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ) بمعناى «او» (يا) بگيريم مانند آيه كريمه: «فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ» (از زنان كه پاكيزه اند براى

شما دو يا سه يا چهار بهمسرى خود اختيار كنيد) كه در اين آيه كلمه «و» بمعناى «او» (يا) مى باشد.

3- اين جمله فقط براى تاكيد آمده است.

ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ...- يعنى عمرة تمتع گفته شد براى اهل مكه و كسانى كه مانند آنها است نميباشد و فقط براى كسانى است كه حاضر در مكه نبوده و بين محل زندگى او و مكّه بيش از دوازده ميل از هر طرف فاصله باشد وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ ...- از خدا بپرهيزيد و آنچه بشما امر و يا نهى ميكند و بدانيد كه مجازات خدا سخت است براى كسانى كه نافرمانى او كنند.

ايستاد و رو بمردم كرد حمد و ثناى الهى بجا آورد.

سپس فرمود اين جبرئيل است (و اشاره كرد به پشت سرش) بمن امر ميكند كه دستور دهم هر كس قربانى نياورده بايد محلّ «2» شود و حتى اگر من قربانى نياورده بودم مُحلّ ميشدم ولى هر كس قربانى آورده جائز نيست كه از احرام خارج شود تا وقتى قربانى بمحلّ خود برسد (در منى ذبح و نحر شود).

پس مردى از ميان جمعيت برخاست و از روى انكار عرض كرد آيا ما «حاج» و قاصد حج باشيم در حالى كه از سر ما آب بچكد؟ (يعنى غسل جنابت كرده باشيم).

حضرت فرموده تو باين حكم هرگز ايمان نخواهى آورد! سپس سراقة بن مالك از جا برخاسته عرض كرد يا رسول اللَّه احكام دين را بما آموختى گويا ما امروز بدنيا آمديم اينك بما بگو اين حكم مخصوص همين سال است يا براى هميشه ميباشد؟

رسول اكرم فرمود اين حكم، ابدى است تا روز قيامت سپس انگشتان خود را

__________________________________________________

(1) آيه 27 از سوره حج

(2) يعنى از احرام خارج گردد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 247

در يكديگر جفت كرد فرمود: عمره و حج اين چنين باهم اند و عمره داخل حج شد تا روز قيامت.

در اين هنگام على عليه السلام از يمن بمكّه رسيد و وارد بر رسول اكرم شد وقتى كه بخانه رفت ديد فاطمه زهرا از حال احرام خارج شده و لباس هاى رنگين پوشيده است.

از فاطمه سؤال كرد كه اين چه حال است چرا از احرام خارج شده اى؟ دختر پيغمبر گفت رسول خدا ما را چنين دستور داده است.

على عليه السلام نزد رسول اكرم آمده

عرض كرد يا رسول .. من فاطمه را ديدم كه لباس رنگين پوشيده و از احرام خارج شده است رسول اكرم فرمود: من مردم را باين حكم دستور داده ام.

سپس فرمود يا على تو چگونه محرم شده و تلبيه گفته اى عرض كرد مانند شما، حضرت فرمود تو بر احرامت باقى باش مانند خود من و تو در قربانى با من شريك هستى.

امام صادق بعد، فرمود رسول اكرم و يارانش وقتى بمكّه رسيدند بمنزل هيچ كس نرفته و در بيرون شهر مكه منزل كردند تا روز هشتم موقع ظهر كه رسول اكرم دستور داد تا مردم غسل كنند و براى حجّ احرام بسته و تلبيه گويند.

رسول اكرم و يارانش لبيك گويان حركت كردند براى حجّ تا رسيدند به «منى» در آنجا نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا و نيز نماز صبح را خواندند و صبح كردند در حالى كه مردم بدور آن حضرت جمع بودند.

عادت قريش اين بود كه در عرفات با مردم وقوف نميكردند و در مزدلفه ميماندند و از آنجا حركت ميكردند و ديگران را مانع مى شدند زيرا آنان از مساوات با مردم ديگر ننگ داشتند و در مشعر نيز از راهى ديگر بازميگشتند تا خداوند اين آيه را نازل كرد:

ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ ...- (هم چنان كه مردم حركت ميكنند شما نيز حركت كنيد).

ميگويند منظور قرآن از كلمه «الناس» ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و كسانى اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 248

كه بعد از ايشان بودند و دستور اينست كه همه شما حركت كنيد.

بدنبال نزول آيه رسول اكرم دستور حركت از مزدلفه بعرفات داد و اين

امر مخالف تصور قريش بود كه رسول خدا مانند آنها حركت كند.

رسول اكرم وارد صحراى عرفات شد و در مكانى بنام «غره» كه وسط آن صحرا بود نزديك كوه هاى اراك خيمه خود را برپا كرد و مسلمين نيز گرد آن حضرت خيمه زدند وقتى ظهر شد حضرت غسل كرد و تلبيه را ترك گفت تا بمحل نماز آمد و در آنجا مردم را موعظه كرد احكام و اوامر و نواهى الهى را بيان نموده سپس نماز ظهر و عصر را با يك اذان و دو اقامه خواند.

از آنجا حركت كرد بموقف عرفات رسيد و در آنجا ايستاد مردم همه دور آن حضرت ايستادند و شترها را خواباندند حضرت بآنها فرمود همه اين بيابان و صحرا موقوف است و تنها محل وقوف اينجا نيست كه من ايستاده و شترم را خواباندم مردم متفرق شدند تا وقتى كه خورشيد غروب كرد.

رسول اكرم آن گاه دستور حركت داد تا بمزدلفه كه همان مشعر الحرام است رسيدند در آنجا نماز مغرب و عشاء را باز بيك اذان و اقامه خواندند و در آنجا ماند تا وقتى نماز صبح را نيز بجا آورد.

رسول خدا دستور داد افراد ناتوان بنى هاشم عجله كنند و در شب جلوتر از ديگران بسوى منى حركت نمايند ولى فرمود كه تا خورشيد طلوع نكند رمى جمره عقبه ننمايند.

وقتى هوا روشن شد رسول (خدا و مسلمانان بسوى منى كوچ كرده وارد منى شدند و جمره عقبه را رمى كردند و قربانى هايى را كه رسول اكرم آورده بود 64 يا 66 رأس بود و على عليه السلام 34 يا 36 رأس در آنجا همه قربانى ها را كشتند

و رسول خدا فرمود از هر قربانى كمى بگيرند و آنها را در ديگ پخته و حضرت با على خوردند و گوشت و پوست همه قربانيها را صدقه دادند.

رسول خدا سپس بزيارت بيت اللَّه رفت و بعد، بسوى منى بازگشت و تا آخر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 249

روزهاى تشريق (سيزدهم ماه) در آنجا ماندند و هر روز سه جمره را رمى كردند و از آنجا حركت كردند تا به بيابان اطراف مكه رسيدند.

در اين هنگام عايشه جلو آمد عرض كرد ساير زنان شما حج و عمره را انجام دادند و من حجّ را انجام داده ام پيغمبر او را با برادرش عبد الرحمن بن ابى بكر به «تنعيم» (محلى است خارج مكه كه براى احرام عمره بدانجا ميروند) فرستاد و از آنجا براى عمره مفرده محرم شد و به خانه رفت و طواف كرده و دو ركعت نماز طواف خواند در مقام ابراهيم و بين صفا و مروه سعى كرد نزد رسول اكرم آمد و همانروز از مكه حركت كردند و حضرت داخل مسجد الحرام نشد و طواف نكرد از بالاى مكه وارد شد و از پائين مكه محله «ذى طوى» خارج گشت.

از عيد نيز انجام شود ما مى فهميم كه ذيحجّه ماه حج است.

سؤال اگر گفته شود بنا بر اينكه ماه تنها حج شوال و ذيقعده و ده روز از ذيحجه باشد نه آن، چگونه كلمه جمع «اشهر» (ماه ها) بر آن دو ماه و ده روز اطلاق شده است؟

پاسخ در پاسخ از اين سؤال دو وجه ذكر كرده اند.

1- در عرب معمول است كه لفظ جمع را بدو فرد هم اطلاق ميكنند.

2- كارى كه در يك قسمت و جزء از زمانى واقع ميشود گاهى به همه آن زمان

__________________________________________________

(1) آيه 37 از سوره توبه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 251

نسبت ميدهند و چون حج در دهه اول ذيحجّه واقع ميشود بهمه آن ماه، ماه حجّ ميگويند و باضافه آن دو ماه «شوال و ذيقعده» سه ماه ميشود مثل روز ورود زيد كه ورود در يك قسمت از آن روز واقع شده ولى همه آن روز را بنام روز ورود ميخوانند.

فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ ...- پس هر كس كه بر خود لازم كند حج را در اين ماه و ملتزم بدان گردد و احرام بندد به حج باتفاق همه مذاهب) يا به عمره تمتع (بنا بذهب اماميه) بايد آميزش با زنان را ترك كند و كلمه «رفث» در آيه بوجوهى تفسير شده است از اينقرار:

1- خود آميزش كه به اين كلمه كنايه آورده شده است اين عقيده اصحاب ما و قتاده و ابن مسعود است 2- وعده گذارى آميزش بقول ابن عباس، عبد اللَّه بن عمر و عطا.

3- معنايى عام شامل خود آميزش و مقدمات آن از مزاح و مشابه آن و نيز وعده گذارى آن بقول «حسن».

وَ لا

فُسُوقَ ...- در بيان مقصود از كلمه «فسوق» نيز اقوالى است:

1- اصحاب ما (شيعه) ميگويند مقصود، دروغ است كه در موقع احرام بايد ترك شود.

2- مراد از اين كلمه همه معاصى و گناهان است كه بايد ترك شود (ابن عباس، حسن و قتاده) و اين معنا اعم از وجه اول كه خصوص دروغ بوده مى باشد.

3- مقصود، مردم را به لقب زشت ياد كردن است بقرينه آيه كريمه: «بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ «1»» (پس از ايمان، زشت است كه مردم را به لقب هاى بد ياد كنيد) (اين عقيده «ضحاك» است).

4- منظور فحش دادن بمردم مؤمن است چون در حديث آمده است كه فحش بمؤمن از فسوق و كشتن او كفر است (على بن ابراهيم و مجاهد)

__________________________________________________

(1) آيه 11 از سوره حجرات

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 252

5- مراد همه كارهايى است كه در غير حال احرام جائز ولى در حال احرام حرام است ولى اين وجه كه اختصاص دادن نهى محرم به آنچه در حال احرام باو حرام شده است تخصيص عام است بدون دليل.

و كلمه «لا فسوق» نهى عام است و كلمه: في الحج فقط براى بيان عظمت حج است نه بيان تخصص به آن مثل اينكه اگر كسى: بگويد: «اگر روزه اى بايد گوش و چشم تو نيز روزه باشد» كه معنايش ترك گناه بوسيله چشم و گوش كه هميشه حرام است ولى در حال روزه تأكيد بيشترى شده است.

وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ ...- اصحاب ما ميگويند منظور از «جدال» گفتن «لا و اللَّه» و «بلى و اللَّه» است چه براستى سوگند بخورد و چه بدروغ.

ولى مفسرين ديگر در بيان

آن دو قول گفته اند:

1- از روى دشمنى و عصبانيت، لجاج و فحاشى نكنيد (ابن عباس، ابن مسعود و حسن).

2- در اينكه حج بايد در ماه ذيحجه باشد جدال نكنيد چه، مردم گاهى ماه هاى حج را فراموش ميكردند، آنها را جلو و يا عقب ميانداختند و گاهى در غير آن واقع ميشد (مجاهد و سدى).

وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ ...- آنچه را از نيكى و خير انجام دهيد خدا ميداند يعنى آنچه شما از كارهاى خير انجام ميدهيد خداوند شما را بآنها پاداش ميدهد چه او در همه حال عالم بهمه معلومات است نه فقط به كارهاى نيك مردم ولى جمله «ميداند كارهاى شما را» بجاى «پاداش ميدهد شما را بر آنها» آورده تا مبالغه بيشترى باشد در بيان عدل خودش كه او مانند كسى است كه كارى نيك را ديده و آشكارا شده و پاداش ميدهد نه اينكه فقط بداند او اين كار را خواهد كرد.

تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى ...- توشه بگيريد كه بهترين توشه ها پرهيزكارى است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 253

در معناى اين جمله دو قول است:

1- خطاب متوجه بمردمى است كه خود را بنام صاحبان توكّل به خدا شناسانده و توشه و ذخيره اى نداشتند و ميگويد شما بايد براى خود غذا و توشه ذخيره كنيد و زحمت خودتان را به دوش ديگران نيندازيد ولى بدانيد كه بهترين توشه ها تقوى و پرهيزكارى است (حسن- قتاده و مجاهد).

2- از اعمال صالحه و كارهاى نيك توشه برداريد كه بهترين توشه ها تقوى است.

ذكر اين جمله پس از بيان احكام حج براى بيان اين مطلب است كه موقعيت حج سزاوارترين

و بهترين وقتى است كه در آن بايد اعمال نيك انجام داده و از آنها توشه گرفت.

وَ اتَّقُونِ يا أُولِي الْأَلْبابِ ...- اى صاحبان عقل و بصيرت در آنچه امر كرده يا نهى نموده ام پرهيزكارى را پيشه كنيد.

«عرفه» خوانده شد.

6- روايت دارد كه جبرئيل به آدم در همين سرزمين گفت: «بگناهت اعتراف كن و اعمال و مناسكت ياد بگير» آدم گفت: پروردگارا ما بخود ستم كرديم (رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا ...- و از اين جهت اين بيابان بنام «عرفات» شد.

مشعر الحرام- همان مزدلفه است كه چون نشان حج است و نيز نماز در آن و بيتوته و دعاء در آنجا از اعمال حج مى باشد لذا بنام «مشعر الحرام» خوانده شد و نيز «مزدلفه» اش گويند چون در آنجا دو نماز مغرب و عشاء با هم خوانده ميشده (مزدلفه از ازدلاف بمعناى جمع و قرب و نزديكى است و چون در مشعر دو نماز يك جا و با هم خوانده ميشود يا حاجيان در اين مكان مجتمع و نزديك بهم بعبادت مى پردازند و يا بسبب اجتماع آدم و حوا در اين محل، لذا بنام «مزدلفه» ناميده شد).

و نيز جبرئيل به ابراهيم گفت «ازدلف الى المشعر الحرام» (بمشعر الحرام نزديك شود) لذا بنام «مزدلفه» شد.

منى- اين سرزمين بنام منى خوانده شده چون ابراهيم آرزو كرد در آنجا كه خدا بجاى كشتن فرزندش قربانى معيّن كند (منى بمعناى آرزو و خواهش است).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 255

كه بصورت اجير يا مكارى در حج شركت ميكردند مردم ميگفتند كه براى آنها حجّ نيست ولى اين آيه ميگويد بر آنان باكى نيست كه اجير يا مكارى باشند و روزى طلب كنند.

3- اين طلب درخواست آمرزش است نه مال و آيه ميگويد بر شما باكى نيست كه از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد اين معنا را جابر از امام محمّد باقر عليه السلام نقل كرده است.

فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ ...- هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد پس خدا را در مشعر الحرام ياد كنيد.

از اين آيه ميتوان وجوب وقوف بمشعر را استفاده كرد همانطور كه ما معتقديم زيرا ظاهر امر، اقتضاى وجوب دارد پس خداوند ذكر را در مشعر واجب كرده و وجوب ذكر مستلزم وجوب بودن و وقوف در آنجا است و لذا هر كس ذكر را واجب دانسته وقوف را نيز واجب ميداند.

وَ اذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ ...- بياد خدا باشيد و شكر كنيد او را در برابر نعمت او بر شما كه هدايت اوست چه، شكر بايد باندازه نعمت باشد و روا نيست در برابر نعمت بزرگ و زياد، شكر اندك.

وَ إِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ ...- اگر چه شما پيش از آن و يا قبل از بعثت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله از گمراهان نسبت به نبوّت و شريعت بوديد و او شما را هدايت كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 256

و از اين آيه مى فهميم كه هر دو حركت دستجمعى از عرفات بمشعر و از مشعر به منى واجب است.

مراد از كلمه «النّاس» همان ابراهيم است و نظير اين آيه كه از يك شخص تعبير به مردم شده آيه ديگرى است: «الَّذِينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ «1»» كه مراد از «النّاس» نعيم بن مسعود اشجعى است.

بعضى معتقدند كه مراد از «النَّاس» تنها ابراهيم نيست بلكه او و اسماعيل و پيغمبران بعد از آنها است و اين معنا از امام جعفر صادق عليه السلام نقل شده است.

سؤال؟

بكسانى كه قول اول را اختيار كرده و ميگويند خطاب به قريش است اين سؤال متوجه ميشود كه كلمه «ثُمَّ» در آيه براى بيان ترتيب و تأخير است در حالى كه اين حركت و رفتن بعرفات قبل از «فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ» (وقتى از عرفات كوچ كرديد) مى باشد.

پاسخ اصحاب ما در جواب گفته اند كه در اين آيات تقديم و تأخير و يا تقدير آن است و آيه چنين ميشود: «ليس عليكم جناح ان تبتغوا فضلا من ربكم ثم افيضوا من حيث افاض الناس»، فاذا افضتم من عرفات فاذكروا ...»

سعيد بن جبير و زهرى ميگويند مقصود از «النّاس» آدم است و كلبى معتقد است كه «اهل يمن و ربيعه» مقصود از «النّاس» هستند و بعضى ديگر گفته اند كه مقصود از «الناس» علماء، و دانشمندان اند كه احكام دين را ميدانند و بديگران نيز ميآموزند.

__________________________________________________

(1) آيه 172 از سوره آل عمران

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 258

وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ...- از خداوند با پشيمانى از گناهان گذشته طلب مغفرت كنيد كه خدا آمرزنده و مهربان است.

قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آباءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ (200)

اگر چه پدران آنها وضعى و قدرتى و نعمتى داشتند.

ولى بلا شك، نعمت هاى خدا بر اينان بيشتر و بالاتر است زيرا آنچه را كه پدران آنها از افتخارات دارا بودند باز بعنايت اليه بوده و اين وجه را از مفسرين «حسن» بيان كرده است در تشبيه ذكر خدا كه بالاتر است به ذكر پدران كه بمراتب ما دون و متنزل از آن ميباشد.

يا كمتر از آن).

علت اينكه از پاداش اعمال به حساب تعبير كرده اينست كه درست، پاداش برابر با عمل و بمقدار آن است.

2- خداوند حساب همه مردم را در قيامت در مدتى كوتاه بررسى مينمايد بدون اينكه حساب يكى از مردم مزاحم حساب ديگرى گردد زيرا خداوند «لا يشغله شأن عن شان» است و رسيدگى بيك كار مانع از رسيدگى بكار ديگر در آن نخواهد بود.

در روايت آمده است كه خداوند حساب تمام مخلوقات را در مدت يك چشم بهم زدن انجام ميدهد.

اين مطلب شاهد ديگرى است بر اينكه خداوند جسم نيست و اينكه در سخن گفتن (مثلًا) نيازمند بوسيله و ابزار نميباشد و ميدانيم اگر جسم بوده و يا ابزار مادى كار ميكرد و سخن ميگفت امكان نداشت كه در يك وقت با دو نفر كه در دو نقطه و مكان مختلف اند دو مخاطبه و تكلم مختلف داشته باشد طبعاً خطاب يكى، از خطاب به ديگرى مانع ميشد و لازم مى آمد كه مدت حساب مردم باندازه زمان اعمال آنها طولانى باشد.

از حضرت امير المؤمنين عليه السلام نقل شده است كه فرمود: خداوند همانطور كه همه مردم را در زمان واحد روزى ميدهد در يك زمان هم بحسابشان رسيدگى ميكند.

3- خداوند دعاى اين گروه را فورى اجابت كرد و خواسته آنها را زود بر ميآورد بدون معطلى و صرف وقت براى بدست آوردن مقدار استحقاق آنها نه آن چنان كه مردم در برآوردن خواسته هاى ديگران مدتى صرف بررسى وضع آنها مى نمايند.

قريب بهمين مضمون از ابن عباس نقل شده است كه در معناى آيه ميگويد:

منظور اينست كه خداوند آنچه عنايت ميكند روى تفضّل است نه حساب

و در

__________________________________________________

(1) آيه 77 از سوره نحل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 262

روز قيامت نامه هاى اعمال مردم بدست راست آنها داده شده و بآنها گفته ميشود: اين گناهان شما است كه مورد عفو، قرار گرفت و اين اعمال نيك شما است كه دو برابر پاداش ميگيريد

تا روز سوم مى باشد ولى چنانچه بخواهد قبل از سوم حركت كند بايد بعد از زوال و قبل از غروب باشد كه اگر غروب شد بايد شب را بماند و روز سيزدهم حركت كند.

در معناى «فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ» دو قول گفته شده است:

1- چون بسبب حجّ گناهان شخص بخشيده است بنا بر اين گناهى بر او نيست (ابن مسعود).

2- در تعجيل و تأخير (كوچ كردن) گناهى بر او نيست چون ممكن بود بعضى گمان كنند كه عجله كردن در حركت گناه است آيه براى رفع اين گمان ميفرمايد «كسى هم كه عجله كند گناهى بر او نيست» و در اين صورت عطف «و من تاخر» و بيان اينكه در صورت تاخر هم گناهى نيست صرفاً براى بيان حكم هر دو صورت بوده و الا روشن است كه تاخر آن بدون اشكال است، مثل اينكه ميگويند صدقه را اگر آشكارا و يا پنهانى بدهى نيك است با اينكه صدقه دادن پنهانى مسلماً افضل است اين وجه را «حسن» گفته است.

لِمَنِ اتَّقى ...- در تفسير اين قسمت دو قول است:

1- اصحاب ما ميگويند كه كلمه «لمن اتقى» مربوط به «فمن تعجّل» است كه معنايش چنين ميشود: هر كس زودتر حركت كند بر او گناهى نيست بشرطى كه پرهيز از «صيد» كند تا آخرين روز حركت مردم، اين وجه را ابن عباس گفته و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 264

«فرّاء» نيز اختيار كرده است.

از حضرت امام صادق عليه السلام نقل شده است درباره تفسير: «فَمَنْ تَعَجَّلَ ... فِي يَوْمَيْنِ» فرمود هر كس در اين دو روز بميرد همه گناهان او بخشيده شده است و

اگر مرگش تاخير افتاد در صورتى كه از گناهان كبيره پرهيز كند هم چنان مورد عفو و بخشش است و بر او گناهى نيست.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ...- از گناهان دورى كنيد و بدانيد كه شما پس از مرگ در مكانى مجتمع خواهيد شد كه در آنجا خدا بين شما حكم كرد و برفتار اعمالتان پاداش ميدهد.

رفتن از پيش تو و بقول بعضى عمل و فعاليت كند در زمين.

لِيُفْسِدَ فِيها- تا قطع رحم كند و خون بريزد (ابن جريح) و يا فسادش آشكارا كند و گناه گناه (بقول بعضى ديگر).

وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ ...- تا اينكه كشت ها و فرزندان را از بين ببرد و زهرى ميگويد مراد از «حرث» زنان و از «نسل» فرزندان مى باشد چه در جاى ديگر ميفرمايد «نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ».

از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود مراد از «حرث» در اينجا «دين» است و منظور از «نسل» مردم اند.

وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ ...- خدا فساد كنندگان و يا خود عمل فساد را دوست نميدارد از اين آيه ضمناً باطل بودن قول «جبر» استفاده ميشود زيرا خداوند ميفرمايد كه فساد را دوست نميدارد و اگر خود او فاعل زشتى ها و فساد باشد بايد اراده بآنها داشته باشد و اراده همان شوق و محبت است در حالى كه خدا محبت بفساد ندارد

از پذيرفتن

__________________________________________________

(1) آيه 60 از سوره ص

(2) آيه 8 از سوره جاثيه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 268

آن امتناع ورزد، بزرگترين گناه كبيره را مرتكب شده است و لذا ابن مسعود ميگويد:

يكى از گناهانى كه بخشيده نميشود اينست كه بكسى بگويند از خدا بترس او پاسخ دهد: «تو خودت را نگاهدار و خودت بترس».

فردى كه چنين پاسخ دهد گناهش بخشيده نميشود

ابن عباس نقل شده است كه مراد از آيه مردى است كه بسبب امر بمعروف و نهى از منكر كشته ميشود.

4- «قتاده» ميگويد اين آيه درباره مهاجر و انصار نازل شده است.

«حسن» معتقد است كه اين آيه عموميت دارد و همه مجاهدان و فداكاران در راه خدا را شامل ميشود.

اسلام بدون استثناء بايد ملتزم شويد.

وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ ...- از آثار و كردار شيطان پيروى نكنيد و توجه كنيد كه ترك از احكام اسلام در حقيقت، پيروى شيطان است.

إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ ...- شيطان در اثر خوددارى از سجده بر آدم دشمن براى شما شده است و او گفت «لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلَّا قَلِيلًا «1» (همه اولاد آدم را مهار كرده گمراه ميكنم جز عده كمى»

جمله ها كه مسلماً مراد، آمدن بمعناى حقيقى نيست.

و اما كلمه «و الملائكة- در اين آيه مورد بحث يا عطف به «غمام» است كه بايد مجرور خواند و معنايش باين صورت ميشود: «مگر اينكه خدا در سايه بانهايى از ابر و فرشتگان بر ايشان فرود آيد» و يا عطف بر كلمه «اللَّه» است كه مرفوع خوانده ميشود معنايش اينست: «مگر آنكه خدا و فرشتگان بيايند».

وَ قُضِيَ الْأَمْرُ ...- و كار يكسره و تمام شود به اينكه حساب پايان يابد و اهل بهشت در بهشت و اهل آتش در آتش قرار گيرند اين بيان، مخصوص آخرت است اما اگر مراد، دنيا باشد معنايش اينست كه عذاب ريشه كن و نابود كننده ايشان را گرفته و كارشان پايان يابد.

وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ...- يعنى سؤال از اعمال و مجازات بر آنها و همه چيز بسوى خدا بازميگردد هم چنان كه همه چيز در آغاز براى خدا بود و در دنيا بعضى از امور را مردم مالك شد بر برخى امور قدرت و تسلط يافتند اما همه آنها بدون استثناء در حشر بار ديگر بسوى او برميگردد كه در آنجا هيچ كس مالك چيزى نيست بعضى گفته اند معناى آيه اينست كه: امور دنيا و آخرت همه بسوى خدا برميگردد.

نعمتى كه خدا بآنان داده است تبديل نمودند پس وجود نعمت براى آنان مسلّم فرض شده است.

در جاى ديگر، قرآن ميفرمايد: «يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَها» «1» (نعمت هاى خدا را شناخته سپس آنها را انكار ميكنند) كه نعمت به كفار داده شده است.

و نيز در اين آية تبديل نعمت را بكفّار نسبت ميدهد و آنها را تهديد بكيفر و عذاب مى نمايد و اگر اين افكار و تبديل نعمت كار آنها نبوده سزاوار كيفر نبودند.

__________________________________________________

(1) آيه 83 از سوره نحل

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 276

تبديل اين آيات باينست كه آن را تحريف يا كتمان يا تاويل و تعبير غير صحيح كنند همانطور كه اين كارها را در مورد تورات و انجيل انجام دادند و در اسلام هم بدعت گذاران و «مبتدعه» در قرآن نظير آن را مرتكب شدند.

همانطور كه فرمود:

«زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِينَ وَ الْقَناطِيرِ «3» ... (زينت يافته براى مردم دوستى شهوات از زنان و فرزندان و بسته هاى فراهم شده از طلا ...)

سؤال براى چه خداوند اين ميل ها را در انسان قرار داد؟

پاسخ تكليف تنها از اين راه صحيح است زيرا تكليف اينست كه انسان را به امرى وادار كنند كه بطبع خود بآن ميل نداشته و يا از آن روگردان باشد و يا از چيزى باز دارند كه بدان شوق و علاقه دارد.

__________________________________________________

(1) آيه 185 از سوره آل عمران

(2) آيه 77 از سوره نساء

(3) آيه 16 از سوره آل عمران

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 278

چنان كه رسول اكرم فرمود: بهشت به ناراحتيها و آتش به شهوت و خواستنى ها پيچيده شده اند يعنى در راه بهشت رنج و خلاف ميل و در راه آتش ميل و شهوت قرار دارد.

وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا ...- آنان مردم با ايمان را از نظر اينكه فقيرند مسخره ميكنند و بعضى گفته اند مراد اينست كه مؤمنين را بخاطر ايمانشان بقيامت و كوشش و جديت آنها در اين راه و يا بخاطر زهد و ترك دنيا، مسخره ميكنند.

و ممكن است آيه بهمه اين وجوه حمل شود زيرا همه با هم قابل جمع اند.

وَ الَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ ...- كسانى كه پرهيزكارند برترند از آنها در روز قيامت) درباره اين برترى چهار قول نقل شده است:

1- برترى در درجات انسانى از لذت بردن اينان در دنيا.

2- برترى در لذت بردن از نعمت هاى آخرت.

3- برترى از نظر مكان و مقام در آخرت زيرا پرهيزكاران در فردوس برين و

اينان در دوزخ قرار دارند چنان كه ميفرمايد: «أَصْحابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا «1» (اهل بهشت در آن روز جايگاهشان بهتر است).

4- برترى مسخره كردن مومنين، نسبت بكفار بر مسخره كردن آنان مؤمنين را، شاهد اين وجه آيه كريم است: «إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كانُوا مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ» (جنايت كاران و مجرمان بمردم مؤمن ميخندند) تا اينكه ميفرمايد: فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ» (امروز هم (قيامت) مؤمنين به كفّار مى خندند).

وَ اللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ ...- (خداوند هر كه را بخواهد بى حساب روزى ميدهد».

در معناى اين جمله از آيه اقوالى است.

1- خداوند آن قدر زياد مى بخشد كه در اثر زيادى بحساب نميآيد.

__________________________________________________

(1) آيه 26 از سوره فرقان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص: 279

2- خداوند در دنيا مردم را در برابر اعمالشان روزى نميدهد بنا بر اين ثروتمند بودن و وسعت رزق دليل بر منزلت و مقام شخص نزد خدا نيست و اگر بگوئيم كه مراد از اين «رزق» نعمت آخرت باشد در اين وجه بايد گفت: خداوند مؤمنان را باندازه اعمالشان پاداش نميدهد بلكه بمراتب بيش از استحقاق اعمال آنها است.

3- خداوند چيزى را كه بخشيد كسى از او سؤال و مواخذه نميكند و حساب نميخواهد و خود نيز انتظار پاداش و جبران ندارد.

4- خداوند آنچه عنايت ميكند بهر مقدار محدود باشد ولى از منبع فياض و سرچشمه بى حساب فيض و لطف غير متناهى اوست و عطاى الهى نه از مقداريست محدود كه با آن عطا و بخشش كم شود مانند عطاى مخلوقات كه آنچه ميدهند از منبعى محدود است يعنى هر چه ثروتمند هم باشد و از ثروت