اسم بعد از آن مجرور {رَبِّكَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَاسْتَغْفِرْهُ} (و) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {تَوَّاباً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب / خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع

و چون آن امر يارى و فتح است، در نتيجه سوره مورد بحث از مژده هايى است كه خداى تعالى به پيامبر داده، و نيز از ملاحم و خبرهاى غيبى قرآن كريم است.

و منظور از" نصر" و" فتح"- آن طور كه بعضى «1» از مفسرين پنداشته اند- جنس نصرت و فتح نيست، تا آيه شريفه با تمامى مواقفى كه خداى تعالى پيامبرش را يارى نموده و بر دشمنان پيروز كرده منطبق شود، مثلا با ايمان آوردن انصار و اهل يمن هم منطبق گردد، چون با آيه" وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْواجاً" نمى سازد، زيرا اسلام آوردن انصار و اهل يمن و ساير مسلمانان كه قبل از فتح مكه مسلمان شدند فوج فوج نبوده.

و نيز منظور آيه، صلح حديبيه كه خداى تعالى آن را در آيه" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً" فتح خوانده نمى تواند باشد، براى اينكه آيه بعدى با آن انطباق ندارد، و در صلح حديبيه مردم فوج فوج داخل اسلام نشدند.

پس روشن ترين واقعه اى كه مى تواند مصداق اين نصرت و فتح باشد، فتح مكه است، چون فتح مكه در حيات رسول خدا (ص) و در بين همه فتوحات، ام الفتوحات و نصرت روشنى بود كه بنيان شرك را در جزيرة العرب ريشه كن ساخت.

و مؤيد اين نظريه وعده نصرتى است كه در ضمن آيات نازله در باره حديبيه داده و فرموده:" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً وَ يَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً" «2»، چون بسيار نزديك به ذهن است كه منظور از فتح و نصر عزيز، همان فتح

مكه باشد، چون تنها فتحى كه مرتبط با فتح حديبيه باشد همان فتح مكه است كه دو سال بعد از صلح حديبيه اتفاق افتاد.

و اين نظريه به ذهن نزديك تر است، تا آيه را حمل كنيم بر اجابت دعوت حقه از ناحيه اهل يمن و دخول بدون خونريزيشان در اسلام، پس نزديك تر به اعتبار همان است كه بگوييم: مراد از نصر و فتح، نصرت رسول خدا (ص) بر كفار قريش، و

_______________

(1) روح المعانى، ج 30، ص 256.

(2) همانا ما براى تو فتحى روشن مقرر كرديم، تا خداوند از گناه گذشته و آينده تو درگذر و نعمت خود را بر تو به حد كمال برساند و تو را به راه راست هدايت كند. و خدا تو را با نصرتى با عزت و كرامت يارى خواهد كرد. سوره فتح، آيات 1- 3. ______________________________________________________ صفحه ى 652

مراد از فتح، فتح مكه است. و نيز بگوييم اين سوره بعد از صلح حديبيه و بعد از نزول سوره فتح و قبل از فتح مكه نازل شده است.

" وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْواجاً" راغب در مفردات مى گويد كلمه" فوج" به معناى جماعتى است كه به سرعت عبور كنند، و جمع اين كلمه" افواج" مى آيد «1». و بنا به گفته وى معناى" داخل شدن مردم در دين خدا افواجا" اين است كه جماعتى بعد از جماعتى ديگر به اسلام در آيند، و مراد از" دين اللَّه" همان اسلام است، چون خداى تعالى به حكم آيه" إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ" «2» غير اسلام را دين نمى داند.

[وجه و مناسبت امر به حمد و استغفار پروردگار، بعد از ديدن نصر الهى

" فَسَبِّحْ

بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً" از آنجايى كه اين نصرت و فتح اذلال خداى تعالى نسبت به شرك، و اعزاز توحيد است، و به عبارتى ديگر اين نصرت و فتح ابطال باطل و احقاق حق بود، مناسب بود كه از جهت اول سخن از تسبيح و تنزيه خداى تعالى برود، و از جهت دوم- كه نعمت بزرگى است- سخن از حمد و ثناى او برود، و به همين جهت به آن جناب دستور داد تا خدا را با حمد تسبيح گويد.

البته در اين ميان وجه ديگرى براى توجيه و مناسبت اين دستور هست، و آن اين است كه حق خداى عز و جل كه رب عالم است، بر بنده اش اين است كه او را با صفات كمالش ذكر كند و همواره بياد نقص و حاجت خود بيفتد، و چون فتح مكه باعث شد رسول خدا (ص) از گرفتاريهايى كه در از بين بردن باطل و قطع ريشه فساد داشت فراغتى حاصل كند، دستورش داد كه از اين به بعد كه فراغتت بيشتر است، به ياد جلال خدا- كه تسبيح او است- و جمالش- كه حمد او است و نقص و حاجت خودش، كه استغفار است- بپردازد، و معناى استغفار در مثل رسول خدا (ص) كه آمرزيده هست، درخواست ادامه مغفرت است، چون احتياج به مغفرت از نظر بقاء عينا مثل احتياج به حدوث مغفرت است، (دقت فرماييد). و اين استغفار از ناحيه آن جناب تكميل شكرگزارى است، و ما در آخر جلد ششم اين كتاب گفتارى در معناى آمرزش گناه گذرانديم.

" إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً"- اين جمله دستور به استغفار را تعليل مى كند، و

در عين حال تشويق و تاكيد هم هست.

_______________

(1) مفردات راغب، ماده" فوج".

(2) همانا دين در نزد خدا اسلام است. سوره آل عمران، آيه 19. ______________________________________________________ صفحه ى 653

بحث روايتى [چند روايت مربوط به نزول سوره نصر]

در مجمع البيان از مقاتل روايت كرده كه گفت: وقتى اين سوره نازل شد، رسول خدا (ص) آن را بر اصحابش قرائت كرد، اصحاب همه خوشحال گشته به يكديگر مژده مى دادند، ولى وقتى عباس آن را شنيد گريه كرد، رسول خدا (ص) پرسيد: چرا مى گريى عمو؟ عرضه داشت: من خيال مى كنم اين سوره خبر مرگ تو را به تو مى دهد، يا رسول اللَّه. حضرت فرمود: بله اين سوره همان را مى گويد كه تو فهميدى، و رسول خدا (ص) بعد از نزول اين سوره بيش از دو سال زندگى نكرد، و از آن به بعد هم ديگر كسى او را خندان و خوشحال نديد «1».

مؤلف: اين معنا در تعدادى از روايات با عباراتى مختلف آمده.

و بعضى «2» در وجه دلالت سوره بر خبر مرگ آن جناب چنين گفته اند كه: اين سوره دلالت دارد بر اينكه رسول خدا (ص) از انجام رسالات خود فارغ شده، آنچه بنا بود انجام دهد انجام داده، و دوران تلاش و مجاهدتش به سر رسيده، و معلوم است كه طبق مثل معروف" عند الكمال يرقب الزوال"، هر چيزى كه به حد كمالش رسيد بايد منتظر زوالش بود.

و در همان كتاب از ام سلمه روايت كرده كه گفت: رسول خدا (ص) در اواخر عمرش نمى ايستاد و نمى نشست و نمى آمد و نمى رفت، مگر اينكه مى گفت:

" سبحان اللَّه و بحمده و استغفر اللَّه و اتوب اليه" ما علت اين معنا را

پرسيديم، فرمود: من بدين عمل مامور شده ام، آن گاه اين سوره را مى خواند:" إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ" «3».

مؤلف: و در اين معنا روايات يكى دو تا نيست، البته در بين آنها در اينكه رسول خدا (ص) چه ذكرى مى گفته اختلاف هست.

و در عيون به سند خود از حسين بن خالد از حضرت رضا (ع) روايت آورده كه گفت: من از پدرم شنيدم كه از پدرش (ع) حديث كرد كه: اولين سوره اى كه از قرآن نازل شد سوره" بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ" بود، و آخرين سوره اى كه _______________

(1 و 2) مجمع البيان، ج 10، ص 554.

(3) مجمع البيان، ج 10، ص 426. ______________________________________________________ صفحه ى 654

نازل شد سوره" إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ" بود «1».

مؤلف: شايد منظور از آخرين سوره در بست و به طور تمام بوده، كه در اين صورت منافات ندارد كه بعضى آيات ساير سوره ها بعد از اين سوره نازل شده باشد.

[تفصيل داستان فتح مكه: پيمان شكنى مكيان، حركت قواى اسلام، وقايع بين راه، وارد شدن به شهر و ...]

و در مجمع البيان در داستان فتح مكه آمده: بعد از آنكه در سال حديبيه رسول خدا (ص) با مشركين قريش صلح نمود، يكى از شرائط صلح اين بود كه هر كس و هر قبيله عرب بخواهد مى تواند داخل در عهد رسول خدا (ص) شود، و هر كس و هر قبيله بخواهد مى تواند داخل در عهد قريش گردد، قبيله خزاعه به عهد و عقد رسول خدا (ص) پيوست، و قبيله بنى بكر در عقد و پيمان قريش در آمد، و بين اين دو قبيله از قديم الأيام دشمنى بود.

در اين بين

جنگى ميان بنى بكر و خزاعه اتفاق افتاد، و قريش بنى بكر را با دادن سلاح كمك كردند، ولى آشكارا كمك انسانى ندادند به جز بعضى افراد، از آن جمله عكرمة بن ابى جهل و سهيل بن عمرو كه شبانه و مخفيانه به كمك بنى بكر رفتند.

ناگزير عمرو بن سالم خزاعى سوار بر مركب خود شد و به مدينه نزد رسول خدا (ص) شتافت، و اين در هنگامى بود كه مساله فتح مكه بر سر زبانها افتاده بود، و رسول خدا (ص) در مسجد در بين مردم بود، عمرو بن سالم ايستاد و اين اشعار را سرود:

لا هم انى ناشد محمدا *** حلف ابينا و ابيه الا تلدا

ان قريشا أخلفوك الموعدا *** و نقضوا ميثاقك الموكدا

و قتلونا ركعا و سجدا «2» رسول خدا (ص) فرمود: اى عمرو بس است، سپس برخاست و به خانه همسرش ميمونه رفت و فرمود: آبى برايم آماده ساز، آن گاه شروع كرد به غسل و شستشوى خود، و مى فرمود: يارى نشوم اگر بنى كعب- خويشاوندان عمرو بن سالم- را يارى نكنم، آن گاه از خزاعه بديل بن ورقاء با جماعتى حركت كرده نزد رسول خدا (ص) آمدند، آنها هم آنچه از بنى بكر و قريش كشيده بودند و مخصوصا يارى قريش از

_______________

(1) عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 5، ح 12.

(2) بارالها شاهد باش من به محمد اطلاع دادم، و او را به كمك طلبيدم، و به سوگندهاى غليظى كه نياكان ما، و نياكان او مقدسش مى شمردند سوگند دادم كه قريش در باره ات خلف وعده كردند و عهد مؤكد تو را نقض نمودند، و ما را در حال ركوع و

سجده كشتند. ______________________________________________________ صفحه ى 655

بنى بكر را به اطلاع آن حضرت رسانده به طرف مكه برگشتند.

و رسول خدا (ص) از پيش خبر داده بود كه گويا مى بينم ابو سفيان از طرف قريش به سوى شما مى آيد تا پيمان صلح حديبيه را تمديد كند و به زودى بديل بن ورقاء را در راه مى بيند. اتفاقا همين طور كه فرموده بود پيش آمد، بديل و همرهانش ابو سفيان را در عسفان ديدند كه از طرف قريش به مدينه مى رود تا پيمان را تمديد و محكم كند. همين كه ابو سفيان بديل را ديد پرسيد: از كجا مى آيى؟ گفت رفته بودم كنار دريا و اين بيابانهاى اطراف. گفت: مدينه نزد محمد نرفتى؟ پاسخ داد نه. و از هم جدا شدند، بديل به طرف مكه رهسپار شد، ابو سفيان به همراهان خود گفت: اگر بديل مدينه رفته باشد، حتما آذوقه شترش را از هسته خرما داده، برويم ببينيم شترش كجا خوابيده بود، رفتند و آنجا را يافته پشكل شتر بديل را پيدا كردند و شكافتند ديدند هسته خرما در آن هست ابو سفيان گفت به خدا سوگند بديل نزد محمد رفته بود.

ابو سفيان از آنجا به مدينه آمد و نزد رسول خدا (ص) رفت، عرضه داشت: اى محمد خون قوم و خويشاوندانت را حفظ كن و قريش را پناه بده و مدت پيمان را تمديد كن. رسول خدا (ص) فرمود: آيا عليه مسلمانان توطئه كرديد و نيرنگ بكار زديد و پيمان را شكستيد؟ ابو سفيان گفت: نه. فرمود: اگر نشكسته ايد ما بر سر پيمان خود هستيم. ابو سفيان از آنجا بيرون آمد، به ابو بكر برخورد و گفت: قريش

را در پناه خود گير «1». ابو بكر گفت: واى بر تو مگر كسى مى تواند عليه رسول خدا (ص) كسى را پناه بدهد. از او هم گذشت به عمر بن خطاب برخورد و همان تقاضا را از او كرد و همان جواب را از او شنيد. از او هم گذشت به منزل دخترش ام حبيبه همسر رسول خدا (ص) رفت و خواست تا روى فرش رسول خدا (ص) بنشيند، دخترش خم شد و فرش را جمع كرد، ابو سفيان گفت: دخترم آيا دريغ كردى از اينكه پدرت روى فرش بنشيند؟ گفت: بله، اين فرش رسول خدا (ص) است، و تو به خاطر شركت نجس و پليد هستى و نمى توانى روى اين فرش بنشينى.

_______________

(1) پناه گيرى رسمى از جاهليت عرب بود كه وقتى جنايتكار و حتى قاتل فرزند كسى از آن شخص پناه مى خواست، پناهش مى داد، و ديگر كسى نمى توانست به او آسيبى برساند، و بر حسب همان جوار، خود آن شخص هم به قاتل فرزندش آسيب نمى رساند، و ابو سفيان به همين منظور آمده بود، و كافى بود يكى از مسلمانان او و يا همه قريش را در پناه خود بگيرد." مترجم". ______________________________________________________ صفحه ى 656

از آنجا هم بيرون شد و به خانه فاطمه (ع) رفت و گفت: اى دختر سيد عرب، آيا قريش را پناه مى دهى و مدت پيمان ايشان را تمديد مى كنى؟ اگر چنين كنى گرامى ترين خانم در همه مردم خواهى بود. فاطمه (ع) فرمود جوار من جوار رسول خدا (ص) است. پرسيد: آيا ممكن نيست به دو پسرانت دستور دهى اين كار را بكنند؟ فرمود: به خدا سوگند بچه هاى من كودكند و به

حدى نرسيده اند كه بين مردم جوار دهند، علاوه بر اين، هيچ مسلمانى نمى تواند به دشمن رسول خدا (ص) پناه دهد. آن گاه رو به على بن ابى طالب (ع) كرد و گفت: اى ابا الحسن چاره ام از همه جا قطع شده، از تو مى خواهم برايم خير خواهى كنى و راه چاره اى پيش پايم بگذارى. على (ع) فرمود: تو پير مرد قريشى، برخيز و بر در مسجد بايست و اعلام كن كه همه بدانيد من قريش را در پناه و جوار خود قرار دادم، اين را بگو و به ديار خودت مكه برگرد، ابو سفيان پرسيد: اين كار دردى از من دوا خواهد كرد؟ فرمود: به خدا سوگند گمان ندارم، و ليكن چاره ديگرى برايت سراغ ندارم، ناگزير ابو سفيان برخاست و در مسجد فرياد زد ايها الناس من قريش را در جوار خود قرار دادم، آن گاه شترش را سوار شد و به طرف مكه رفت.

وقتى وارد بر قريش شد، پرسيدند چه خبر آورده اى؟ ابو سفيان قصه را برايشان شرح داد. گفتند: به خدا سوگند على بن ابى طالب كارى برايت انجام نداده، جز اينكه به بازيت گرفته، و اعلامى كه در بين مسلمانان كردى هيچ فايده اى ندارد، ابو سفيان گفت: نه به خدا سوگند على منظورش بازى دادن من نبود، ولى چاره ديگرى نداشتم.

راوى مى گويد: رسول خدا (ص) دستور داد تا مسلمانان براى جنگ با مردم مكه، مجهز و آماده شوند، و آن گاه عرضه داشت بار الها چشم و گوش قريش را از كار ما بپوشان و از رسيدن اخبار ما به ايشان جلوگيرى فرما تا ناگهانى بر سرشان بتازيم و قريش را

در شهرشان مكه غافلگير سازيم، در اين هنگام بود كه حاطب بن ابى بلتعه نامه اى به قريش نوشت و به دست آن زن داد تا به مكه برساند، ولى خبر اين خيانتش از آسمان به رسول اللَّه رسيد، و على (ع) و زبير را فرستاد تا نامه را از آن زن بگيرند، كه داستانش در سوره ممتحنه گذشت.

رسول خدا (ص) در داستان فتح مكه ابو ذر غفارى را جانشين خود در مدينه كرد و ده روز از ماه رمضان گذشته بود كه با ده هزار نفر لشكر از مدينه بيرون آمد، و اين در سال هشتم هجرت بود، و از مهاجر و انصار حتى يك نفر تخلف نكرد.

از سوى ديگر ابو سفيان بن حارث بن عبد المطلب (پسر عموى رسول خدا (ص)) ______________________________________________________ صفحه ى 657

، و عبد اللَّه بن امية بن مغيره، در بين راه در محلى به نام" نيق العقاب" رسول خدا (ص) را ديدند، و اجازه ملاقات خواستند، ليكن آن جناب اجازه نداد، ام سلمه همسر رسول خدا (ص) در وساطت و شفاعت آن دو عرضه داشت: يا رسول اللَّه (ص) يكى از اين دو پسر عموى تو و ديگرى پسر عمه و داماد تو است. فرمود مرا با ايشان كارى نيست، اما پسر عمويم هتك حرمتم كرده، و اما پسر عمه و دامادم همان كسى است كه در باره من در مكه آن سخنان را گفته بود، وقتى خبر اين گفتگو به ايشان رسيد ابو سفيان كه پسر خوانده اى همراهش بود گفت: به خدا سوگند اگر اجازه ملاقاتم ندهد دست اين كودك را مى گيرم و سر به بيابان مى گذارم، آن قدر مى روم

تا از گرسنگى و تشنگى بميريم، اين سخن به رسول خدا (ص) رسيد، حضرت دلش سوخت و اجازه ملاقاتشان داد، هر دو به ديدار آن جناب شتافته اسلام آوردند.

و چون رسول خدا (ص) در مر الظهران بار انداخت، و با اينكه اين محل نزديك مكه است، مردم مكه از حركت آن جناب بكلى بى خبر بودند، در آن شب ابو سفيان بن حرب و حكيم بن حزام و بديل بن ورقاء از مكه بيرون آمدند تا خبرى كسب كنند.

از سوى ديگر عباس عموى پيامبر (ص) با خود گفت: پناه به خدا، خدا به داد قريش برسد كه دشمنش تا پشت كوه هاى مكه رسيده، و كسى نيست به او خبرى بدهد، به خدا اگر رسول خدا (ص) به ناگهانى بر سر قريش بتازد و با شمشير وارد مكه شود، قريش تا آخر دهر نابود شده، اين بى قرارى وادارش كرد همان شبانه بر استر رسول خدا (ص) سوار شده به راه بيفتد، با خود مى گفت:

بروم بلكه لابلاى درخت هاى اراك اقلا به هيزم كشى برخورم، و يا دامدارى را ببينم، و يا به كسى كه از سفر مى رسد و به طرف مكه مى رود برخورد نمايم، به او بگويم به قريش خبر دهد كه لشكر رسول خدا (ص) تا كجا آمده، بلكه بيايند التماس كنند و امان بخواهند تا آن جناب از ريختن خونشان صرفنظر كند.

از اينجا مطلب را از قول عباس مى خوانيم: به خدا سوگند در لابلاى درختان اراك دور مى زدم تا شايد به كسى برخورم، كه ناگهان صدايى شنيدم كه چند نفر با هم صحبت مى كردند، خوب گوش دادم صاحبان صدا را شناختم، ابو سفيان بن حرب و حكيم

بن حزام و بديل بن ورقاء بودند، و شنيدم ابو سفيان مى گفت به خدا سوگند هيچ شبى در همه عمرم چنين آتشى نديده ام، بديل در پاسخ گفت: به نظر من اين آتش ها از قبيله خزاعه باشد، ابو سفيان ______________________________________________________ صفحه ى 658

گفت: خزاعه پست تر از اينند كه چنين لشكرى انبوه فراهم آورند من او را از صدايش شناختم، و صدا زدم اى أبا حنظله- ابو سفيان- تا صدايم را شنيد شناخت، و گفت ابو الفضل تويى؟ گفتم آرى، گفت: لبيك پدر و مادرم فداى تو باد، چه خبر آورده اى؟ گفتم: اينك رسول خدا (ص) است با لشكرى آمده كه شما را تاب مقاومت آن نيست، ده هزار نفر از مسلمين است.

پرسيد: پس مى گويى چه كنم؟ گفتم: با من سوار شو تا نزد آن جناب برويم تا از حضرتش برايت امان بخواهم، به خدا قسم اگر آن جناب بر تو دست يابد گردنت را مى زند، ابو سفيان با من سوار شد، با شتاب استر را به طرف رسول خدا (ص) راندم، از هر اجاق و آتشى رد مى شديم مى گفتند: اين عموى رسول خدا (ص) و سوار بر استر آن جناب است، تا به آتش عمر بن خطاب رسيديم، صدا زد اى ابا سفيان حمد خداى را كه وقتى به تو دست يافتيم كه هيچ عهد و پيمانى در بين نداريم، آن گاه به عجله به طرف رسول خدا (ص) دويد، من نيز استر را به شتاب رساندم، به طورى كه عمر و استر من جلو درب قبه راه را به يكديگر بستند، و بالأخره عمر زودتر داخل شد، آن طور كه يك سواره كندرو، از پياده كندرو

جلو مى زند.

عمر عرضه داشت: يا رسول اللَّه اين ابو سفيان دشمن خدا است كه خداى تعالى ما را بر او مسلط كرده و اتفاقا عهد و پيمانى هم بين ما و او نيست، اجازه بده تا گردنش را بزنم، من عرضه داشتم: يا رسول اللَّه من او را پناه داده ام، و آن گاه بلافاصله نشستم و سر رسول خدا (ص) را- به رسم التماس- گرفتم، و عرضه داشتم به خدا سوگند كسى غير از من امروز در باره او سخن نگويد، ولى عمر اصرار مى ورزيد، به او گفتم: اى عمر آرام بگير، درست است كه اين مرد چنين و چنان كرده، ولى هر چه باشد از آل عبد مناف است، نه از عدى بن كعب- دودمان تو- اگر از دودمان تو بود من وساطتش را نمى كردم. عمر گفت اى عباس، كوتاه بيا، اسلام آوردن تو آن روز كه اسلام آوردى محبوب تر بود براى من از اينكه پدرم خطاب اسلام بياورد. مى خواست بگويد: تعصب دودمانى در كارم نيست، به شهادت اينكه از اسلام تو خوشحال شدم بيش از آنكه پدرم مسلمان مى شد، اگر مى شد. در اينجا رسول خدا (ص) به عمويش عباس فرمود فعلا برو او را امان داديم، فردا صبح او را نزد من آر.

مى گويد: صبح زود قبل از هر كس ديگر او را نزد رسول خدا (ص) بردم، همين كه او را ديد فرمود: واى بر تو اى ابا سفيان آيا هنوز وقت آن نشده كه بفهمى ______________________________________________________ صفحه ى 659

جز اللَّه معبودى نيست؟ عرضه داشت: پدر و مادرم فداى تو كه چقدر پابند رحمى، و چقدر كريم و رحيم و حليمى، به خدا قسم

اگر احتمال مى دادم كه با خداى تعالى خداى ديگرى باشد، بايد آن خدا در جنگ بدر و روز احد ياريم مى كرد. رسول خدا (ص) فرمود: واى بر تو اى ابا سفيان آيا وقت آن نشده كه بفهمى من فرستاده خداى تعالى هستم؟ عرضه داشت: پدر و مادرم فدايت شود، در اين مساله هنوز شكى در دلم است عباس مى گويد: به او گفتم واى بر تو شهادت بده به حق قبل از اينكه گردنت را بزنند. ابو سفيان بناچار شهادت داد.

در اين هنگام رسول خدا (ص) فرمود: اى عباس برگرد و او را در تنگه دره نگه دار، تا لشكر خدا از پيش روى او بگذرد، و او قدرت خداى تعالى را ببيند، من او را نزديك دماغه كوه، تنگترين نقطه دره نگه داشتم، لشكريان اسلام قبيله قبيله رد مى شدند و او مى پرسيد: اينها كيانند؟ و من پاسخ مى دادم، و مى گفتم مثلا اين قبيله اسلم است، اين جهينه است، اين فلان است، تا در آخر خود رسول خدا (ص) در كتيبه خضراء از مهاجرين و انصار عبور كرد، در حالى كه نفرات كتيبه آن چنان غرق آهن شده بودند كه جز حدقه چشم از ايشان پيدا نبود، ابو سفيان پرسيد اينها كيانند: اى ابا الفضل؟

گفتم اين رسول خدا (ص) است كه با مهاجرين و انصار در حركت است. ابو سفيان گفت: اى ابا الفضل سلطنت برادرزاده ات عظيم شده، گفتم واى بر تو سلطنت و پادشاهى نيست. بلكه نبوت است، گفت: بله حالا كه چنين است «1».

حكيم بن حزام و بديل بن ورقاء نزد رسول خدا (ص) آمدند، و اسلام را پذيرفته با آن جناب بيعت كردند،

وقتى مراسم بيعت تمام شد، رسول خدا (ص) آن دو را پيشاپيش خود روانه به سوى قريش كرد تا ايشان را به سوى اسلام دعوت كنند و اعلام بدارند هر كس بر خانه ابو سفيان كه بالاى مكه است داخل بشود ايمن است، و هر كس داخل خانه حكيم كه در پايين مكه است بشود او نيز ايمن خواهد بود، و هر كس هم درب خانه خود را بروى خود ببندد و دست به شمشير نزند ايمن است.

و بعد از آنكه ابو سفيان و حكيم بن حزام از نزد رسول خدا (ص) بيرون آمدند و به طرف مكه روانه شدند، رسول خدا (ص) زبير بن عوام را

_______________

(1) يعنى حالا كه زور بالاى سرم است من هم مى گويم نبوت است، و گر نه خودم به آن ايمان ندارم." مترجم". ______________________________________________________ صفحه ى 660

به سركردگى جمعى از سواره نظام مهاجرين مامور فرمود تا بيرق خود را در بلندترين نقطه مكه كه محلى است به نام حجون نصب كند و فرمود از آنجا حركت نكنيد تا من برسم، و وقتى خود آن جناب به مكه رسيد، در همين حجون خيمه زد، و سعد بن عباده را به سركردگى كتيبه انصار در مقدمه اش، و خالد بن وليد را با جمعيتى از مسلمانان قضاعه و بنى سليم را دستور داد تا به پايين مكه بروند، و پرچم خود را در آنجا نرسيده به خانه ها نصب كنند.

و به ايشان دستور داد كه به هيچ وجه متعرض كسى نشوند و با كسى نجنگند، مگر آنكه ابتدا به جنگ كرده باشد، و دستور داد چهار نفر را هر جا ديدند به قتل برسانند: 1-

عبد اللَّه بن سعد بن ابى سرح 2- حويرث بن نفيل 3- ابن خطل 4- مقبس بن ضبابه، و نيز دستورشان داد كه دو نفر مطرب و آوازه خوان را هر جا ديدند بكشند، و اينها كسانى بودند كه با آوازه خوانيهايشان رسول خدا (ص) را هجومى گفتند. و فرمود حتى اگر ديدند دست به پرده كعبه دارند در همان حال به قتلشان برسانند. طبق اين فرمان على (ع) حويرث بن نفيل و يكى از دو آوازه خوانها را كشت، و آن ديگرى متوارى شد، و نيز مقبس بن ضبابه را در بازار به قتل رسانيد، و ابن خطل را در حالى كه دست به پرده كعبه داشت پيدا كردند، و دو نفر به وى حمله كردند، يكى سعيد بن حريث، و ديگرى عمار بن ياسر، سعيد از عمار سبقت گرفت و او را به قتل رسانيد.

ابو سفيان با شتاب خود را به رسول خدا (ص) رسانيده ركاب مركب آن جناب را گرفت و بدان بوسه زد، آن گاه گفت: پدر و مادرم به قربانت، آيا نشنيدى كه سعد گفته:

اليوم يوم الملحمة *** اليوم تسبى الحرمة «1»

حضرت به على (ع) دستور داد: به عجله خود را به سعد برسان، و پرچم- كه همواره به دست فرمانداران سپرده مى شد- را از او بگير، و تو خودت آن را داخل شهر كن، اما با رفق و مدارا، و على (ع) پرچم انصار را از سعد بن عباده گرفت، و انصار را همانطور كه فرموده بود با رفق و مدارا داخل شهر كرد.

[خطبه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) بعد از فتح مكه

بعد از آنكه خود رسول خدا (ص)

وارد مكه شد، صناديد (بزرگان) قريش داخل كعبه شدند، و به اصطلاح بست نشستند، چون گمان نمى كردند- با آن همه جنايات كه كرده بودند- جان سالم بدر برند، در اين هنگام رسول خدا (ص)

_______________

(1) امروز حمام خون راه مى اندازيم، و زنان را اسير مى كنيم؟ ______________________________________________________ صفحه ى 661

وارد مسجد الحرام شد و تا جلو درب كعبه پيش آمد، در آنجا ايستاده سخن آغاز كرده فرمود:" لا اله الا اللَّه وحده وحده أنجز وعده و نصر عبده و هزم الاحزاب وحده" معبودى نيست به جز اللَّه، تنها او تنها او كه وعده خود به كرسى نشاند و بنده خود را يارى داد، و يك تنه همه حزبهاى مخالفش را از ميدان بدر برد، هان اى مردم هر مال و هر امتياز موروثى و طبقاتى، و هر خونى كه در جاهليت محترم بود، زيرا اين دو پاى من (من امروز همه آنها را لغو اعلام مى كنم) مگر پرده دارى كعبه و سقايت حاجيان، كه اين دو امتياز را به صاحبانش اگر اهليت داشته باشند بر مى گردانم، هان اى مردم، مكه هم چنان بلد الحرام است، چون خداى تعالى آن را از ازل حرمت داده، براى احدى قبل از من و براى خود من كشتار در آن حلال نبوده، تنها براى من پاسى از روز حليت داده شده، از آن گذشته تا روزى كه قيامت بپا شود اين بلد، بلد الحرام خواهد بود، گياه و روئيدنيهايش مادامى كه سبز باشد كنده نمى شود، و درختانش قطع نمى گردد، و شكارش مورد تعرض احدى قرار نمى گيرد، گيرد (و با اشاره دست و يا سر و صدا فرارى نمى شود) و كسى نمى تواند گم شده اى

را بردارد، مگر به منظور اينكه صاحبش را پيدا كند، و گم شده اش را بدو بدهد.

آن گاه فرمود: هان اى مردم مكه! براى پيامبر خدا همسايگان بسيار بدى بوديد، نبوت و دعوتش را تكذيب كرديد، و او را از خود رانديد، و از وطن مالوفش بيرون كرديد و آزارش داديد، و به اين اكتفاء نكرديد، حتى به محل هجرتم لشكر كشيديد و با من به قتال پرداختيد، با همه اين جنايات برويد كه شما آزاد شدگانيد.

وقتى اين صدا و اين خبر به گوش كفار مكه كه تا آن ساعت در پستوى خانه ها پنهان شده بودند رسيد، مثل اينكه سر از قبر برداشته باشند همه به اسلام گرويدند، و چون مكه با لشكركشى فتح شده بود، و قانونا تمامى مردمش غنيمت و بردگان اسلام بودند، ولى رسول خدا (ص) همه را آزاد كرد، از اين جهت از آنان تعبير كرد به" طلقاء".

پس از آن ابن الزبعرى شرفياب حضور رسول خدا (ص) شد، و اسلام آورد و اشعار زير را انشاء نمود:

يا رسول الاله ان لسانى *** راتق ما فتقت اذا أنا بور

اذا ابارى الشيطان فى سنن *** الغى و من مال ميله مثبور

امن اللحم و العظام لربى *** ثم نفسى الشهيد أنت نذير «1».

_______________

(1) اى فرستاده معبود يكتا، زبان من امروز خطاهاى گذشته ام را جبران مى كند، و آنچه در دوران هلاكت و گمراهيم مرتكب شده ام، امروز تلافى مى كنم، آن روز در بحبوحه گمراهى بودم، و به پيروى از شيطان مباهات مى كردم، ولى امروز فهميدم هر كس از راه مستقيم منحرف شود انحرافش به هلاكتش منجر مى شود، امروز گوشت تنم و تك تك استخوانهايم به پروردگارم ايمان

آورده، و همچنين جانم گواهى مى دهد به اينكه تو پيامبرى نذير هستى. ______________________________________________________ صفحه ى 662

مجمع البيان سپس اضافه مى كند از ابن مسعود روايت شده كه گفت: رسول خدا (ص) در روز فتح داخل مكه شد، در حالى كه پيرامون خانه كعبه سيصد و شصت بت كار گذاشته بودند، رسول خدا (ص) با چوبى كه در دست شريف داشت به يك يك آن بت ها مى زد و مى خواند:" جاء الحق و ما يبدئ الباطل و ما يعيد- حق آمد ديگر باطل را آغاز نمى كند و بر نمى گرداند" و نيز مى خواند:" جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً".

و نيز از ابن عباس روايت شده كه گفت: وقتى رسول خدا (ص) وارد مكه شد، حاضر نشد داخل خانه شود، در حالى كه معبودهاى مشركين در آنجا باشد و دستور داد قبل از ورود آن جناب بت ها را بيرون سازند، و نيز مجسمه اى از ابراهيم و اسماعيل (ع) بود كه در دستشان چوبه از لام- كه وسيله اى براى نوعى قمار بود- وجود داشت، رسول خدا (ص) فرمود: خدا بكشد مشركين را، به خدا سوگند كه خودشان هم مى دانستند كه ابراهيم و اسماعيل (ع) هرگز مرتكب قمار از لام نشدند «1».

مؤلف: روايات پيرامون داستان فتح مكه بسيار زياد است، هر كس بخواهد به همه آنها واقف شود بايد به كتب تاريخ و جوامع اخبار مراجعه كند، آنچه ما آورديم به منزله خلاصه اى بود.

_______________

(1) مجمع البيان، ج 10، ص 554- 557.

آن بشارت و نويد از پيروزى عظيمى مى دهد كه به دنبال آن مردم گروه گروه وارد دين خدا مى شوند، و لذا به شكرانه اين نعمت بزرگ پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را دعوت به تسبيح و حمد الهى و استغفار مى كند.

گر چه در اسلام فتوحات زيادى رخ داد، ولى فتحى با مشخصات فوق جز ((فتح مكه )) نبود، به خصوص اينكه طبق بعضى از روايات اعراب معتقد بودند اگر پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مكه را فتح كند و بر آن مسلط گردد اين دليل بر حقانيت او است ، چرا كه اگر بر حق نباشد خدا چنين اجازهاى را به او نمى دهد، همانگونه كه به لشكر عظيم ((ابرهه )) اجازه نداد، به همين دليل بعد از فتح مكه مشركان عرب گروه گروه وارد اسلام شدند.

بعضى گفته اند: اين سوره بعد از ((صلح حديبيه )) در سال ششم هجرت ، و دو سال قبل از فتح مكه نازل گرديد.

اما اينكه بعضى احتمال داده اند بعد از فتح مكه در سال دهم هجرت در حجة الوداع نازل شده بسيار بعيد است ، چرا كه تعبيرات سوره با اين معنى سازگار نيست ، زيرا خبر از يك حادثه مربوط به آينده مى دهد، نه گذشته .

يكى از نامهاى اين سوره . سوره ((توديع )) است (توديع يعنى خدا حافظى ) چرا كه در آن خبر ضمنى از رحلت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است .

در حديثى آمده است هنگامى كه اين سوره نازل شد و پيغمبر اكرم (صلى اللّه

عليه و آله و سلّم ) آن را بر ياران خود تلاوت كرد همگى خوشحال و خوشدل شدند، ولى عباس

عموى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كه آن را شنيد گريه كرد، پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: اى عمو چرا گريه مى كنى ؟

عرض كرد گمان مى كنم خبر رحلت شما در اين سوره داده شده اى رسول خدا! فرمود: مطلب همانگونه است كه تو مى گوئى . <1>

در اينكه از كجاى اين سوره چنين مطلبى استفاده مى شود در ميان مفسران گفتگو است ، زيرا در ظاهر آيات آن چيزى جز بشارت از فتح و پيروزى نيست ، اين مفهوم ظاهرا از اينجا استفاده شده كه اين سوره دليل بر آن است كه رسالت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به پايان رسيده ، و آئين او كاملا تثبيت شده است ، و معلوم است در چنين حالتى انتظار رحلت از سراى فانى به جهان باقى ، كاملا قابل پيش بينى است .

درباره فضيلت تلاوت اين سوره در حديثى (از پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمده است ): من قراءها فكانما شهد مع رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فتح مكه : كسى كه آن را تلاوت كند همانند اين است كه همراه پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در فتح مكه بوده است . <2>

در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : كسى كه سوره اذا جاء نصر الله و الفتح را در نماز

نافله يا فريضه بخواند خداوند او را بر تمام دشمنانش پيروز مى كند و در قيامت در حالى وارد محشر مى شود كه نامه اى با او است كه سخن مى گويد، خداوند آن را از درون قبرش همراه او بيرون فرستاده ، و آن امان نامه اى است از آتش جهنم …. <3>

ناگفته پيدا است اين همه افتخار و فضيلت از آن كسى است كه با خواندن اين سوره در خط رسول الله قرار گيرد، و به آئين و سنت او عمل كند، نه تنها به لقلقه زبان قناعت نمايد.

تفسير :

هنگامى كه پيروزى نهائى فرا رسد!...

در نخستين آيه اين سوره كه مى فرمايد: ((هنگامى كه يارى خدا و پيروزى فرا رسد))… (اذا جاء نصر الله و الفتح )

و مردم را به بينى كه گروه گروه در دين خدا وارد مى شوند… (و راءيت الناس يدخلون فى دين الله ، افواجا).

به شكرانه اين نعمت بزرگ و اين پيروزى و نصرت الهى ، پروردگارت را تسبيح و حمد كن ، و از او آمرزش بخواه كه او بسيار توبه پذير است (فسبح بحمد ربك و استغفره انه كان توابا).

در اين سه آيه كوتاه و پر محتوا، ريزه كاريهاى فراوان است كه دقت در آنها كمك به فهم هدف نهائى سوره مى كند:

1 - در آيه اول نصرت اضافه به خداوند شده است (نصرالله ) تنها در اينجا نيست كه اين اضافه ديده مى شود، در بسيارى از آيات قرآن اين معنى منعكس است ، از جمله در آيه 214 بقره مى خوانيم : الا ان نصر الله قريب : بدانيد يارى خدا نزديك

است .

و در آيه 126 آل عمران و 10 انفال آمده است : و ما النصر الا من عند الله : نصرت جز از ناحيه خدا نيست .

اشاره به اينكه به هر حال يارى و پيروزى به اراده حق است .

درست است كه براى غلبه بر دشمن بايد تاءمين قوا و تهيه نيرو كرد، ولى يك انسان موحد ، نصرت را تنها از ناحيه خدا مى داند و به همين دليل به هنگام پيروزى مغرور نمى شود، بلكه در مقام شكر و سپاس الهى درمى آيد.

2 - در اين سوره نخست از نصرت الهى ، و سپس فتح و پيروزى ، و بعد نفوذ

و گسترش اسلام ، و ورود مردم دسته دسته در دين خدا سخن به ميان آمده ، و اين هر سه علت و معلول يكديگرند، تا نصرت و يارى الهى نباشد فتح و پيروزى نيست ، و تا فتح و پيروزى نرسد و موانع از سر راه برداشته نشود مردم گروه گروه مسلمان نمى شوند، و البته به دنبال اين سه مرحله كه هر كدام نعمتى است بزرگ ، مرحله چهارم يعنى مرحله شكر و حمد و ستايش خدا فرا مى رسد.

و از سوى ديگر نصرت الهى و پيروزى همه براى اين است كه هدف نهائى يعنى ورود مردم در دين خدا و هدايت همگانى صورت گيرد.

3 - ((فتح )) در اينجا به صورت مطلق گفته شده ، و با قرائنى كه قبلا اشاره كرديم بدون شك منظور از آن فتح مكه است كه چنين بازتاب گسترده اى داشت ، و به راستى فتح مكه ، فصل نوينى در تاريخ اسلام گشود،

چرا كه مركز اصلى شرك متلاشى شد، بتها از ميان رفت ، اميد بت پرستان به ياس و نوميدى مبدل گشت ، و موانعى كه بر سر راه ايمان مردم به اسلام وجود داشت ، برچيده شد.

به همين دليل فتح مكه را بايد مرحله تثبيت اسلام ، و استقرار آن در جزيرة العرب ، و سپس در جهان دانست ، و لذا بعد از فتح مكه ديگر هيچ مقاومتى از ناحيه مشركان (جز در يك مورد كه آن هم به سرعت سركوب شد) ديده نشد، و مردم از تمام نقاط جزيره براى پذيرش اسلام خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى آمدند.

4 - در ذيل آيه سه دستور مهم به پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) (و طبعا به همه مؤ منان ) مى دهد كه در حقيقت شكرانه اى براى اين پيروزى بزرگ ، و واكنش مناسبى در برابر اين نصرت الهى است ، دستور به تسبيح و حمد و استغفار.

((تسبيح )) به معنى منزه شمردن خداوند از هر گونه عيب و نقص است ،

و ((حمد)) براى توصيف او به صفات كماليه است ، و ((استغفار)) در برابر نقصانها و تقصيرهاى بندگان است .

اين پيروزى بزرگ سبب شد كه افكار شرك آلود زدوده شود، كمال و جمال خداوند ظاهرتر گردد، و گم كرده راهان به سوى حق بازگردند.

اين فتح عظيم سبب شد كه افراد گمان نكنند خداوند يارانش را تنها مى گذارد (پاكى از اين نقص ) و نيز بدانند كه خداوند بر انجام وعده هايش توانا است (موصوف بودن به اين كمال ) و

نيز بندگان به نقص خود در برابر عظمت او اعتراف كنند.

بعلاوه ممكن است به هنگام پيروزى واكنشهاى نامطلوبى در انسان پيدا شود و گرفتار ((غرور و خود برتربينى )) گردد، و يا در برابر دشمن دست به ((انتقام جوئى و تصفيه حساب شخصى )) زند، اين سه دستور به او تعليم مى دهد كه در لحظه حساس پيروزى بياد صفات جلال و جمال خدا بيفتد، همه چيز را از او بداند، و در مقام استغفار برآيد تا هم غرور و غفلت او زايل گردد، و هم از انتقامجوئى بر كنار ماند.

5 - مسلم است پيغمبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) همچون همه انبياء ((معصوم )) بود پس دستور به استغفار براى چيست ؟

در پاسخ اين سؤ ال بايد گفت اين سرمشقى است براى همه امت زيرا:

اولا: در طول اين مبارزه طولانى كه سالهاى زيادى به طول انجاميد (حدود بيست سال ) و مسلمانان روزهاى بسيار سخت و دردناكى را طى كردند، گاهى آنچنان حوادث پيچيده مى شد كه جانها به لب مى رسيد، و در افكار بعضى گمانهاى بدى در مورد وعده هاى الهى پيدا مى شد، همانگونه كه قرآن در مورد جنگ احزاب مى فرمايد: و بلغت القلوب الحناجر و تظنون بالله الظنونا

و دلها به گلوگاه رسيده بود و گمانهاى (نامناسبى ) در باره خدا داشتيد (احزاب - 10).

اكنون كه پيروزى فرا رسيده مى فهمند كه همه آن گمانها و بى تابيها غلط بوده ، و بايد در مقام استغفار برآيند.

ثانيا: انسان هر قدر حمد و ثناى الهى كند باز حق شكر او را ادا نخواهد كرد، و لذا در

پايان اين حمد و ثنا بايد از تقصير خويش روى به درگاه خدا آورد و استغفار كند.

ثالثا: معمولا بعد از پيروزيها وسوسه هاى شيطان شروع مى شود، و حالت غرور از يكسو، و تندروى و انتقامجوئى از سوى ديگر، به وجود مى آيد، در اينجا بايد به ياد خدا بود، و پيوسته استغفار كرد تا هيچيك از اين حالات پيدا نشود، يا اگر پيدا شده بر طرف گردد.

رابعا: همانگونه كه در آغاز سوره گفتيم اعلام اين پيروزى تقريبا به معنى اعلام پايان ماءموريت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و اتمام عمر آن حضرت و شتافتن به لقاى محبوب بود، و اين حالت مناسب تسبيح و حمد و استغفار است ، و لذا در روايات وارد شده است كه بعد از نزول اين سوره پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) اين جمله را بسيار تكرار مى فرمود: سبحانك اللهم و بحمدك ، اللهم اغفرلى انك انت التواب الرحيم : ((خداوندا! منزهى ، و تو را حمد و ستايش مى كنم ، خداوندا! مرا ببخش كه تو بسيار توبه پذير و مهربانى .)) <4>

6 - جمله ((انه كان توابا)) بيان علت است براى مساءله استغفار، يعنى

استغفار و توبه كن چرا كه خداوند بسيار توبه پذير است .

در ضمن شايد به اين مطلب نيز نظر دارد كه وقتى خداوند توبه شما را مى پذيرد، شما نيز حتى المقدور توبه تقصيركاران را پس از پيروزى بپذيريد و مادام كه تصميم خلاف يا آثار توطئه اى از آنان ظاهر نباشد آنها را از خود مرانيد، و لذا چنانكه خواهيم ديد پيغمبر

اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در همين ماجراى فتح مكه چهره راءفت و رحمت اسلامى را در مقابل دشمنان كينه توز شكست خورده ، به عاليترين وجهى نشان داد.

تنها پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نبود كه به هنگام پيروزى نهائى بر دشمن به فكر تسبيح و حمد و استغفار بود بلكه در تاريخ ساير انبياء نيز اين مطلب به خوبى نمايان است .

مثلا حضرت يوسف (عليه السلام ) هنگامى كه بر اريكه حكومت مصر نشست ، و پدر و مادر و برادران بعد از يك فراق طولانى به ديدار او نائل شدند، عرض كرد: رب قد آتيتنى من الملك و علمتنى من تاويل الاحاديث فاطر السموات و الارض انت وليى فى الدنيا و الاخرة توفنى مسلما و الحقنى بالصالحين : ((پروردگارا! بخش عظيمى از حكومت را به من بخشيده اى ، و مرا از علم تعبير خوابها آگاه ساخته اى ، توئى آفريننده آسمانها و زمين و توئى سرپرست من در دنيا و آخرت ، مرا مسلمان بميران و به صالحان ملحق فرما)) (يوسف - 101).

و پيامبر خدا سليمان (عليه السلام ) هنگامى كه تخت ملكه سبا را در برابر خود حاضر ديد گفت : هذا من فضل ربى ليبلونى اء اءشكر اءم اءكفر: ((اين از فضل پروردگار من است ، تا مرا بيازمايد، آيا شكر او را بجا مى آورم يا كفران مى كنم ؟)) (نمل - 40).

فتح مكه بزرگترين پيروزى اسلام

فتح مكه همانگونه كه اشاره كرديم فصل جديدى در تاريخ اسلام گشود، و مقاومتهاى دشمن را بعد از حدود بيست سال درهم شكست ،

در حقيقت با فتح مكه بساط شرك و بت پرستى از جزيره عربستان برچيده شد، و اسلام آماده براى جهش به كشورهاى ديگر جهان گشت .

خلاصه اين ماجرا چنين بود: بعد از پيمان و صلح حديبيه مشركان مكه دست به پيمان شكنى زدند، و آن صلح نامه را ناديده گرفتند، و بعضى از هم پيمانان پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را تحت فشار قرار دادند، هم پيمانهاى رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به آن حضرت شكايت كردند رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) تصميم گرفت هم پيمانان خود را يارى كند.

از سوى ديگر تمام شرائط براى برچيدن اين كانون بتپرستى و شرك و نفاق كه در مكه به وجود آمده بود فراهم مى شد، و اين كارى بود كه مى بايست به هر حال انجام گيرد، لذا پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به فرمان خدا آماده حركت به سوى مكه شد.

فتح مكه در سه مرحله انجام گرفت : نخست مرحله مقدماتى يعنى فراهم كردن قوا و نيروى لازم ، و انتخاب شرائط زمانى مساعد، و جمع آورى اطلاعات كافى از موقعيت دشمن و كم و كيف نيروى جسمانى و روحيه آنها بود، مرحله دوم مرحله انجام بسيار ماهرانه و خالى از ضايعات فتح بود و بالاخره مرحله نهائى مرحله پى آمدها و آثار آن بود.

1 - اين مرحله با كمال دقت و ظرافت انجام گرفت ، و مخصوصا رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چنان جاده مكه و مدينه را قرق كرد كه خبر

اين آمادگى بزرگ

به هيچوجه به مكيان نرسيد، لذا به هيچگونه آمادگى دست نزدند، و كاملا غافلگير شدند، و همين امر سبب شد كه در آن سرزمين مقدس در اين هجوم عظيم و فتح بزرگ تقريبا هيچ خونى نريزد.

حتى يك نفر از مسلمانان ضعيف الايمان بنام ((حاطب بن ابى بلتعه )) كه نامه اى براى قريش نوشت و با زنى از طائف ((مزينه )) بنام ((كفود)) يا ((ساره )) مخفيانه به سوى مكه فرستاد، با طريق اعجازآميزى بر پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آشكار شد، و على (عليه السلام ) با بعضى ديگر به سرعت به سراغ او اعزام فرمود و آنها زن را در يكى از منزلگاه هاى ميان مكه و مدينه يافتند، و نامه را از او گرفته و خودش را به مدينه بازگرداندند كه داستانش در ذيل آيه اول سوره ممتحنه مشروحا بيان شد. <5>

به هر حال پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) جانشينى از خود بر مدينه گمارد و روز دهم ماه رمضان سال هشتم هجرى به سوى مكه حركت كرد، و پس از ده روز به مكه رسيد.

پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در وسط راه عباس عمويش را ديد كه از مكه به عنوان مهاجرت به سوى او مى آيد، حضرت به او فرمود اثاث خود را به مدينه بفرست و خودت با ما بيا، و تو آخرين مهاجرى .

2 - سرانجام مسلمانان به نزديكى مكه رسيدند و در بيرون شهر در بيابانهاى اطراف در جائى كه ((مرّالظهران )) ناميده مى شد و چند كيلومتر بيشتر با

مكه فاصله نداشت اردو زدند، و شبانه آتشهاى زيادى براى آماده كردن غذا (و شايد براى اثبات حضور گسترده خود) در آن مكان افروختند جمعى از اهل مكه اين

منظره را ديده در حيرت فرو رفتند.

هنوز اخبار حركت پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و لشگر اسلام بر قريش پنهان بود، در آن شب ابوسفيان سركرده مكيان و بعضى ديگر از سران شرك براى پيگيرى اخبار از مكه بيرون آمدند در اين هنگام عباس عموى پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فكر كرد كه اگر رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به طور قهرآميز وارد مكه شود كسى از قريش زنده نمى ماند، از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) اجازه گرفت و بر مركب آن حضرت سوار شد، و گفت مى روم شايد كسى را ببينم به او بگويم اهل مكه را از ماجرا با خبر كند تا بيايند و امان بگيرند.

عباس حركت كرد و نزديكتر آمد اتفاقا در اين هنگام صداى ((ابوسفيان )) را شنيد كه به يكى از دوستانش بنام ((بديل )) مى گويد من هرگز آتشى افزونتر از اين نديدم ! بديل گفت : فكر مى كنم اين آتشها مربوط به قبيله ((خزاعه )) باشد، ابوسفيان گفت : قبيله خزاعه از اين خوارترند كه اين همه آتش برافروزند! در اينجا عباس ابوسفيان را صدا زد، ابوسفيان عباس را شناخت گفت راستى چه خبر؟ عباس پاسخ داد اين رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است كه با ده هزار نفر سربازان اسلام به سراغ

شما آمده اند! ابوسفيان سخت دستپاچه شد و گفت : به من چه دستورى مى دهى .

عباس گفت همراه من بيا و از رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) امان بگير، زيرا در غير اين صورت كشته خواهى شد! و به اين ترتيب عباس ابوسفيان را همراه خود سوار بر مركب رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كرد و با سرعت به سوى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) برگشت ، از كنار هر گروهى و آتشى از آتشها مى گذشت مى گفتند اين عموى پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است كه بر مركب

او سوار شده ، شخص بيگانهاى نيست ، تا بجائى رسيد كه عمر بن خطاب بود هنگامى كه چشم عمر به ابوسفيان افتاد، گفت : شكر خدا را كه مرا بر تو (ابوسفيان ) مسلط كرد در حالى كه هيچ امانى ندارى ! فورا خدمت پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمده و اجازه خواست تا گردن ابوسفيان را بزند.

ولى عباس فرا رسيد عرض كرد اى رسول خدا! من به او پناه داده ام .

پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: من نيز فعلا به او امان مى دهم تا فردا كه او را نزد من آورى .

فردا كه عباس او را به خدمت پيغمبر خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آورد رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به او فرمود: واى بر تو اى ابوسفيان ! آيا وقت آن نرسيده است كه

ايمان به خداى يگانه بياورى ؟ عرض كرد آرى ، پدر و مادرم فدايت اى رسول خدا! من شهادت مى دهم كه خداوند يگانه است و همتائى ندارد، اگر كارى از بتها ساخته بود من به اين روز نمى افتادم ! فرمود: آيا موقع آن نرسيده است كه بدانى من رسول خدايم ؟! عرض كرد پدر و مادرم فدايت باد هنوز شك و شبه هاى در دل من وجود دارد، ولى سرانجام ابوسفيان و دو نفر از همراهانش مسلمان شدند.

پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به عباس فرمود: ابوسفيان را در تنگه اى كه گذرگاه مكه است ببر تا لشگريان الهى از آنجا بگذرند و او ببيند.

عباس عرض كرد: ابوسفيان مرد جاه طلبى است ، امتيازى براى او قائل شويد، پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: هر كس داخل خانه ابوسفيان شود در امان است ، و هر كس به مسجد الحرام پناه ببرد در امان است ، و هر كس در خانه خود بماند و در را به روى خود ببندد او نيز در امان است .

به هر حال هنگامى كه ابوسفيان اين لشگر عظيم را ديد يقين پيدا كرد

كه هيچ راهى براى مقابله باقى نمانده است ، رو به عباس كرد و گفت : سلطنت فرزند برادرت بسيار عظيم شده ! عباس گفت : واى بر تو، سلطنت نيست ، نبوت است .

سپس عباس به او گفت با سرعت به سراغ مردم مكه برو و آنها را از مقابله با لشگر اسلام بر حذر دار! ابوسفيان وارد مسجد الحرام شد و فرياد زد اى جمعيت

قريش ! محمد با جمعيتى به سراغ شما آمده كه هيچ قدرت مقابله با آن را نداريد، سپس افزود: هر كس وارد خانه من شود در امان است ، هر كس در مسجد الحرام برود نيز در امان است ، و هر كس در خانه را به روى خود ببندد در امان خواهد بود.

سپس فرياد زد اى جمعيت قريش ! اسلام بياوريد تا سالم بمانيد، همسرش هند ريش او را گرفت و فرياد زد اين پيرمرد احمق را بكشيد! ابوسفيان گفت : رها كن ، به خدا اگر اسلام نياورى تو هم كشته خواهى شد، برو داخل خانه باش .

سپس پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) با صفوف لشگريان اسلام حركت كرد تا به نقطه ذى طوى رسيد، همان نقطه مرتفعى كه از آنجا خانه هاى مكه نمايان است ، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به ياد روزى افتاد كه به اجبار از مكه مخفيانه بيرون آمد، ولى مى بيند امروز با اين عظمت وارد مكه مى شود، لذا پيشانى مبارك را به فراز جهاز شتر گذاشت و سجده شكر بجا آورد.

سپس پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در ((حجون )) (يكى از محلات مرتفع مكه كه قبر خديجه در آن است ) فرود آمد و غسل كرد، و با لباس رزم و اسلحه بر مركب نشست ، در حالى كه سوره ((فتح )) را قرائت مى فرمود وارد مسجدالحرام شد و تكبير گفت ، سپاه اسلام نيز همه تكبير گفتند، به گونه اى كه صدايشان همه دشت و كوه را پر كرد.

سپس

از شتر خود فرود آمد، و براى نابودى بتها نزديك خانه كعبه آمد، بتها را يكى پس از ديگرى سرنگون مى كرد و مى فرمود: جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل كان زهوقا: حق آمد و باطل زايل شد و باطل زايل شدنى است .

چند بت بزرگ بر فراز كعبه نصب شده بود كه دست پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به آنها نمى رسيد امير مؤ منان على (عليه السلام ) را امر كرد پاى بر دوش مباركش نهد و بالا رود، و بتها را به زمين افكنده بشكند، على (عليه السلام ) اين امر را اطاعت كرد.

سپس كليد خانه كعبه را گرفت و در را بگشود و عكسهاى پيغمبران را كه بر در و ديوار داخل خانه كعبه ترسيم شده بود محو كرد.

3 - بعد از اين پيروزى درخشان و سريع پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دست در حلقه در خانه كعبه كرد و رو به اهل مكه كه در آنجا جمع بودند فرمود و گفت : شما چه مى گوئيد؟ و چه گمان داريد؟! در باره شما چه دستورى بدهم ؟ عرض كردند: ما جز خير و نيكى از تو انتظار نداريم ، تو برادر بزرگوار و فرزند برادر بزرگوار مائى ! و امروز به قدرت رسيده اى ، ما را ببخش ، اشك در چشمان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) حلقه زد، صداى گريه مردم مكه نيز بلند شد.

پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: من در باره شما همان مى گويم كه برادرم

يوسف گفت ، امروز هيچگونه سرزنش و توبيخى بر شما نخواهد بود، خداوند شما را مى بخشد و او ارحم الراحمين است <6> و به اين ترتيب همه را عفو كرد و فرمود: همه آزاديد، هر جا مى خواهيد برويد.

در ضمن پيغمبر خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دستور داده بود كه لشگريانش مزاحم هيچكس

نشوند، و خونى مطلقا ريخته نشود، تنها مطابق روايتى شش نفر را كه افرادى بسيار بد زبان و خطرناك بودند استثنا كرده بود

حتى هنگامى كه شنيد سعد بن عباده پرچمدار لشگر شعار انتقام را سر داده ، و مى گويد: اليوم يوم الملحمة امروز روز انتقام است ! پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به على (عليه السلام ) فرمود بشتاب پرچم را از او بگير و تو پرچمدار باش و شعار دهيد اليوم يوم المرحمة امروز روز عفو و رحمت است ! و به اين ترتيب مكه بدون خونريزى فتح شد و جاذبه اين عفو و رحمت اسلامى كه هرگز انتظار آن را نداشتند چنان در دلها اثر كرد كه مردم گروه گروه آمدند و مسلمان شدند و صداى اين فتح عظيم در تمام جزاير عربستان پيچيد و آوازه اسلام همه جا را فرا گرفت .

و موقعيت اسلام و مسلمين از هر جهت تثبيت شد. <7>

در بعضى از تواريخ آمده است هنگامى كه پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در كنار در خانه كعبه ايستاده بود فرمود: لا اله الا الله وحده وحده ، انجز وعده ، و نصر عبده ، و هزم الاحزاب وحده ، الا ان كل

مال او ماثرة او دم تدعى فهو تحت قدمى هاتين !... معبودى جز خدا نيست ، يگانه است ، يگانه ، سرانجام به وعده خود وفا كرد، و بنده اش را يارى نمود، و خودش به تنهائى تمام احزاب را درهم شكست ، اى مردم ! بدانيد هر مالى ، هر امتيازى ، هر خونى مربوط به گذشته و زمان جاهليت است همه در زير پاهاى من قرار گرفته (يعنى ديگر گفتگوئى از خونهائى كه در زمان جاهليت ريخته شد، يا اموالى كه به غارت رفت .

نكنيد، و همه امتيازات عصر جاهليت نيز باطل شده است ، و به اين ترتيب تمام

پرونده هاى گذشته بسته شد).

اين يك طرح بسيار مهم و عجيب بود كه به ضميمه فرمان عفو عمومى ، مردم حجاز را از گذشته تاريك و پرماجراى خود بريد، و در پرتو اسلام زندگى نوينى به آنها بخشيد كه از كشمكشها و جنجالهاى مربوط به گذشته كاملا خالى ، بود.

و اين كار فوق العاده به پيشرفت اسلام كمك كرد و سرمشقى است براى امروز و فرداى ما.

خداوندا! تو قادرى كه بار ديگر آن عظمت ديرين را در پرتو اقتدا به سنت آن حضرت به مسلمانان بازگردانى .

پروردگارا! ما را در زمره ياران راستين پيغمبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) قرار ده .

بار الها! به ما توفيقى مرحمت كن كه حكومت عدل اسلامى را آنچنان در دنيا بگسترانيم كه مردم جهان فوج فوج آن را از دل و جان بپذيرند.

آمين يا رب العالمين

شناسنامه اش مى نگريم تا پيش از هر چيز با حال و هواى آن آشنا گرديم.

1 - نام اين سوره در اين سوره كوتاه از يارى خدا و پيروزى بزرگ توحيدگرايان سخن رفته است، به همين دليل نام اين سوره از آغازين آيه آن اقتباس گرديده و «نصر» خوانده شده است.

2 - فرودگاه آن از ديدگاه بيشتر مفسران اين سوره «مدنى» است و در مدينه بر قلب مصفاى پيامبر فرود آمده است، امّا از ديدگاه پاره اى در آخرين سال زندگى ظاهرى پيامبر و آخرين «حج» او، در «منا»، و به صورت يكجا، پس از سوره توبه بر او فرود آمد.

3 - شمار آيه هاى آن اين سوره از 3 آيه، 19 واژه، و 29 حرف ساخته شده است.

4 - پاداش تلاوت آن از پيامبر گرامى آورده اند كه:

من قرأها فكانما شهد مع رسول اللّه(ص) فتح مكّه.(331)

كسى كه اين سوره را بخواند و در آن بينديشد بسان كسى است كه در فتح مكّه با پيامبر بوده است.

و از امام صادق آورده اند كه فرمود:

من قرأ «اذا جاء...» فى نافلة او فريضة نصره الله على جميع اعدائه، و جاء يوم القيامة و معه كتاب ينطق قد اخرج اللّه من جوف قبره فيه امان من حَرّ جهنم...(332)

كسى كه سوره «نصر» را در نماز واجب و يا مستحب بخواند، خدا او را بر همه دشمنانش پيروز ساخته، و در روز رستاخيز با نامه اى مى آيد كه سخن مى گويد، و خدا آن را از آرامگاه او بيرون آورده كه امان نامه اى است از حرارت دوزخ و آتش و نعره

گوشخراش آن كه دو گوشش آن را مى شنود، امّا در او اثرى بر جاى نمى گزارد. او در روز رستاخيز بر چيزى نمى گذرد، جز اينكه او را مژده داده و از نعمت ها و پاداش هايى كه در انتظار اوست به او خبر مى دهند تا به بهشت در آيد.

5 - دورنمايى از محتواى اين سوره در اين سوره كوتاه و آيات سه گانه آن از اين نكات انسان پرور و زندگى ساز سخن رفته است:

نويد پيروزى و سرفرازى حق طلبان و نوانديشان بر شرك و استبداد،

اميد بخشى و اميد آفرينى واقعى،

گرايش همگانى به دين خدا در پرتو دعوت خردمندانه و عملكرد زيبا و سنجيده،

راز اين دين گرايى و روى آورى به معنويت و اخلاق،

سپاس نعمت هاى خدا،

ستايش خدا و تنزيه او،

آمرزش خواهى و توبه و اصلاحگرى و اصلاح طلبى هماره.

1 - آن گاه كه يارى خدا و پيروزى فرا رسد،

2 - و مردم را ببينى كه گروه گروه به دين خدا در مى آيند،

3 - پس با ستايش پرودگارت تسبيح گوى و از او آمرزش بخواه، كه او بسيار توبه پذير است.

تفسير

راز گرايش به معنويت و اخلاق

در سوره پيش از توحيدگرايى و يكتا پرستى و دين رحمانى و عادلانه خدا سخن رفت، اينك در اين سوره سخن از پيروزى و گسترش دين او و گرايش فوج فوج مردم به آن است.

در آغازين آيه روى سخن را به پيامبر مى كند و مى فرمايد:

إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ

هان اى پيامبر! آن گاه كه يارى خدا و پيروزى فرا رسد،

منظور از يارى خدا، يارى او به

دين و آيين و پيامبرش بر ضد دشمنان خشونت كيش و بى رحم و بى منطقى است كه بر آن بودند تا راه رشد و رستگارى مردم و گرايش آنان به دين خدا و عدالت و آزادى را زورمدارانه مسدود سازند و همان شرايط جاهلى و استبدادى حاكم را تحميل كنند.

منظور از واژه «فتح»، اشاره به «فتح مكّه» و گشوده شدن درهاى آن بر روى پيامبر و آزادى خواهان همراه او است. با اين بيان، آيه شريفه نويدى است جان بخش كه پيروزى نهايى در راه است...

آن گاه مى فرمايد:

وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْواجاً

و مردم را مى بينى كه گروه گروه به دين خدا در مى آيند،

آرى، آن گاه كه يارى خدا و پيروزى فرا رسد، مردم را مى بينى كه فوج فوج به دين خدا و اصول و فروع و معارف و مفاهيم آن مى گرايند و براى عمل به مقررات آن عهد مى بندند.

«حسن» آورده است كه: پس از پيروزى پيامبر بر استبداد خون آشام مكّه و گشوده شدن دروازه هاى شهر، تحليل گران و صاحب نظران عرب گفتند: هان اى مردم! خدا مردم مكّه را در برابر سپاه «ابرهه» و پيل سواران او پناه داد و آن سپاه گران را درهم شكست، امّا اينك محمد(ص) بر ساكنان مكّه پيروز شد، و اين نشانگر درستى راه و رسم و عقيده اوست و بدانيد كه ديگر هيچ نيرويى توان ايستادگى در برابر او را ندارد. اين گونه بود كه مردم با ديدن نشانه هاى حقانيت دين خدا و دادگرى و بشردوستى پيامبرش به تدريج به سوى اسلام روى آوردند. اين گرايش نخست به صورت تك تك و به

تدريج دو نفرى و چند نفرى و سرانجام به صورت فوج فوج و گروه گروه درآمد؛ به گونه اى كه گاه يك منطقه و يا يك قبيله بزرگ همگى نمايندگان خود را به سوى پيامبر گسيل داشته و به دين خدا وارد مى شوند.

به باور پاره اى منظور از «دين خدا» در آيه اطاعت و فرمانبردارى اوست. واژه «دين» در اصل به معنى «جزاء» و پاداش و كيفر است، آن گاه در مورد اطاعت و فرمانبردارى - كه انسان را در خور پاداش مى سازد - به كار مى رود. گواه اين سخن قرآن است كه از اطاعت و فرمانبردارى شاه، به «دين شاه» تعبير شده و مى فرمايد:

... و ما كان ليأخذ اخاه فى دين الملك الّا ان يشأالله...(333)

يوسف در قلمرو اطاعت و قدرت پادشاه نمى توانست برادرش را بازداشت كند، مگر اين كه خدا بخواهد...

و در آخرين آيه مورد بحث مى فرمايد:

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ پس به ستايش پروردگارت نيايشگر باش،

در اين فراز خدا به پيامبرش فرمان مى دهد كه به منظور سپاس به بارگاه آن پيروزى آفرين و عزت بخش، او را از صفات و ويژگى هايى كه در خور ذات بى همتاى او نيست و شرك گرايان و خرافه بافان به او نسبت مى دهند، پاك و منزه بشمارد و او را آن گونه كه هست ستايش كند.

وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً

و از بارگاه او آمرزش بخواه،

و نيز به او فرمان مى رسد كه هماره آمرزش بخواهد و به بارگاه او روى آورد. دليل آن ستايش و اين آمرزش خواهى و لزوم و وجوب آن ها نعمت گران پيروزى و رسيدن يارى خدا بود كه آن حضرت را

به سپاس و شكرگذارى موظف مى ساخت و سپاسگزارى كامل و جامع آن است كه انسان به فرمان ارزانى دارنده نعمت، دل دهد و به انجام رساند، و از نافرمانى او دورى جويد و نعمت او را در راه اطاعت او به كار گيرد، نه در راه عصيان و گناه.

افزون بر اين، آمرزش خواهى نيز نوعى پرستش و نيايش و ستايش خداست و سپاس از نعمت هاى اوست؛ خواه گناه و نافرمانى هم در كار باشد و يا نباشد، و مى دانيم كه در مورد پيامبر آمرزش خواهى به معنى گسستن از غير خدا و روى آوردن به بارگاه اوست، نه اين كه لغزش و گناهى پيش آمده است تا آمرزش بخواهد.

إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً

كه او بسيار توبه پذيراست و هماره بازگشت و آمرزش خواهى را مى پذيرد؛ درست همان گونه كه از پيشينيان پذيرفت.

پاره اى آورده اند كه پس از فرود اين سوره، پيامبر آن را بر ياران خواند و موج شادى و شادمانى همه جا را گرفت. مردم به يكديگر بشارت مى دادند، امّا «عباس» عموى پيامبر گريه كرد. آن حضرت دليل گريه او را پرسيد، پاسخ داد: از اين سوره بوى فراق و جدايى به مشام مى رسد!(334)

پيامبر فرمود: درست است؛ و پس از دو سال هم جهان را بدرود گفت.

«مقاتل» مى افزايد: در آن دو سال كسى او را خندان نديد، و به همين جهت اين سوره را سوره «توديع» «يا خداحافظى» خواندند.

«ابن عباس» آورده است كه: پس از فرود اين سوره، پيامبر فرمود: اين سوره از ديدار حق سخن دارد، و شگفتا كه در همان سال جهان را بدرود گفت.

در اين

مورد كه از كدامين واژه و آيه اين سوره بوى فراق به شام مى رسد، و چگونه برخى از ياران پيامبر از آيات اين سوره آن را دريافتند، ديدگاه ها متفاوت است:

1 - از ديدگاه برخى آيه تقديرى دارد كه اين گونه است: هان اى پيامبر! اينك به ستايش پروردگارت نيايشگر باش و از او آمرزش بخواه، چرا كه تو به زودى به ديدار حق خواهى شتافت و همان سان كه همه پيامبران جهان را بدرود گفتند تو نيز بدورد خواهى گفت.

افزون بر اين مثال مشهورى است كه: «عند الكمال يرقب الزوال»

با رسيدن به اوج كمال بايد در انتظار زوال بود.

شاعر در اين مورد مى گويد:

اذا تمَّ امرٌ بدا نقصه توقع زوالاً اذا قيل تم هنگامى كه كارى به پايان رسيد، كاستى آن آشكار مى گردد، و آن گاه كه گفته شد كار تمام است، در انتظار زوال آن باش.

2 - گروهى برآنند كه بدان دليل كه خداى فرزانه پيامبر را در اين آيات به تجديد عهد توحيدى اش با خدا و گسست دگر باره از غير او و طلب آمرزش و نهايت بهره بردارى از فرصت ها و نيايش ويژه فرمان داد، برخى از ياران با هوشمندى احساس كردند كه اين فرمان ها نشانگر آخرين تلاش يك بنده پراخلاص در آستانه كوچ از اين سراى فانى به سراى باقى است.

«ابن مسعود» آورده است كه پيامبر پس از فرود اين سوره اين دعا را بسيار زمزمه مى كرد كه: «اللهم و بحمدك، اللهم اعفرلى، انت التواب الرحيم.»

«ام سلمه» آورده است كه: پيامبر در آخرين مرحله زندگى ظاهرى اش در اين سرا به هنگام حركت و توقف و ايستادن

و نشستن و برخاستن و خفتن اين دعا را بر لب داشت كه: «سبحان اللّه و بحمده، استغفر اللّه و اتوب اليه»

از آن حضرت راز اين موضوع را پرسيدم، فرمود: من به اين نيايش و زمزمه فرمان يافته ام. آن گاه به تلاوت اين سوره پرداخت كه: إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ ... فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً...

و عايشه آورده است كه آن حضرت بسيار زمزمه مى كرد كه: سبحانك اللهم و بحمدك، استغفرت و اتوب اليك.(335)

فتح مكّه و يا پرشكوه ترين پيروزى فرهنگ و معنويت هنگامى كه پيامبر در جريان «حديبيه» با قريش پيمان صلح و همزيستى امضاء كرد، در آن عهدنامه مقرر گرديد كه هر كس دوست داشت مى تواند آزادانه به راه و رسم پيامبر روى آورد و در كنار او قرار گيرد، و هر كس دوست داشت مى تواند در كنار قريش بماند.

پس از اين رويداد بود كه قبيله «خزاعه» به پيامبر روى آورد و در برابر آن قبيله «بنوبكر»، كه با «خزاعه» درگيرى و دشمنى داشت، و هر دو در اطراف مكّه بودند، به اردوگاه شرك نزديك تر شد و به قريش پيوست.

پس از قرارداد صلح ميان پيامبر و قريش، ميان دو قبيله «خزاعه» و «بنوبكر» كه سابقه دشمنى بود، بار ديگر پيكار پيش آمد، و قريش بر خلاف قرار داد صلح خويش با پيامبر، به طور مخفيانه به يارى هم پيمان خود «بنوبكر» شتافت، و شبانه بر ضد «خزاعه» كه به پيامبر پيوسته بودند، جنگ نموده و سلاح در اختيار دوستان خود نهاد و بدين وسيله عهدنامه را به شدت نقض كرد. در اين عهدشكنى

به ويژه «عكرمه» فرزند «ابوجهل» و «سهيل بن عمر» دو تن از سردمداران قريش نيز شركت كردند.

پس از اين درگيرى سخت، بزرگ قبيله «خزاعه»، «عمرو بن سالم» به مدينه آمد و در برابر پيامبر بشردوست و عدالت پيشه ايستاد و اين گونه شكايت كرد:

بار خدايا، من به سوى محمد(ص) هم پيمان پدرمان و پدرگرانقدرش آمده و به او شكايت آورده ام كه قريش پيمان خود را شكسته و ما را در حال نماز و ركوع و سجده قتل عام كرده است.

گفتنى است كه شكايت پرشور و سوز اين مرد از عهدشكنى قريش، از عواملى بود كه در كنار ديگر انگيزه ها و عوامل، راه را براى فتح مكّه هموار ساخت.

پيامبر آزادى پس از شنيدن اشعار شورانگيز «عمرو» او را به شكيبايى سفارش فرمود و به خانه رفت. او در حالى كه به انجام «غسل» مشغول بود مى فرمود: در راه هدف هاى بلند خويش يارى نگردم و پيروز نشوم، اگر اين مردم ستمديده را يارى نرسانم.

پس از شكايت «عمرو» و تصميم پيامبر بر يارى ستمديدگان، گروهى از مردان «خزاعه» به رهبرى «بديل» از مكّه به سوى مدينه آمدند، و آنان نيز از عهد شكنى قريش و كشتار بى بديل مردم خويش با مساعدت آن به دست قبيله رقيب شكايت كردند.

پيامبر آنان را نيز مورد تفقد قرار داد و هنگامى كه آنان بر آن شدند تا به سوى مكّه حركت كنند، به آگاهى آنان رساند كه هم اينك «ابوسفيان» در راه مدينه است و به اينجا مى آيد تا پيمان قريش را با من استوار سازد و تجديد كند، و او در راه به شما برخورد خواهد

كرد.

آنان به سوى مكّه حركت كردند و در «عسفان» به «ابوسفيان» رسيدند. در برابر پرس و جوى او، ديدار خويش از مدينه و ملاقات با پيامبر را از او پوشيده داشتند، امّا «ابوسفيان» از سرگين شتر آنان كه هسته خرما در ميان آن يافت، آگاه شد كه آنان از مدينه مى آيند، چرا كه در مدينه به شترها به همراه علوفه هسته خرما مى دادند.

او بى درنگ خود را به مدينه رساند و به حضور پيامبر شتافت و از آن حضرت خواست تا با تجديد تاريخ عهدنامه اش با قريش، هم خون بستگانش را در مكّه حفظ نمايد و هم به قريش پناه دهد.

پيامبر از او در مورد دليل پيمان شكنى شان پرسيد و او انكار كرد، امّا پيامبر خواسته او را نپذيرفت. از حضور آن حضرت بيرون آمد و در راه به ابوبكر رسيد و از او خواست تا قريش را پناه دهد، امّا او گفت: چه كسى مى تواند مردمى را كه بر ضد پيامبر اقدام كرده اند پناه دهد؟ به «عمر» برخورد نمود و او نيز همين پاسخ را به او داد. بر دخترش - كه همسر پيامبر بود - وارد شد، امّا هنگامى كه خواست بنشيند، دخترش فرش را از زير پاى او كشيد، و دليل آن را شرك و بيداد و پليدى او عنوان ساخت.

به خانه ريحانه ارجمند پيامبر فاطمه رفت وگفت: هان اى دختر سالار عرب! قريش را پناه ده و از پدرت بخواه تا عهدنامه اش را با قريش تجديد كند تا در تاريخ بشر والاترين بانو باشى.

فاطمه فرمود ديدگاه من، همان ديدگاه پيامبر است و پناه دادن من نيز همان

پناه دادن اوست.

گفت: آيا دو نور ديده ات را دستور مى دهى تا مردم مكّه را پناه دهند و بدين وسيله ميان مردم صلح و آرامش پديد آورند؟

آن حضرت ضمن خردسال خواندن دو نور ديده خويش، فرمود: نه من و نه فرزندانم و نه هيچ كس ديگر بر خلاف نظر پيامبر كسانى را كه عهد خود را شكسته و مردم بى گناه را قتل عام كرده اند پناه نخواهد داد.

رو به اميرمؤمنان نمود و از مشكل خويش گله كرد و از او راهنمايى خواست. آن حضرت فرمود تو سردمدار «قريش» هستى، برخيز و به درب مسجد پيامبر برو و اعلام كن كه قريش را پناه مى دهى، آن گاه راه خويش را بگير برو.

پرسيد: آيا اين كار سودبخش است؟

فرمود: نه، امّا چاره اى جز اين ندارى.

ابوسفيان بر درگاه مسجد ايستاد و فرياد برآورد كه: هان اى مردم! بدانيد كه من قريش را پناه مى دهم. آن گاه بر شتر خود نشست و رفت. پس از ورود به مكّه، گرد او را گرفتند و او نپذيرفتن عهد از سوى پيامبر را به آگاهى آنان رساند و آن گاه از راهنمايى اميرمؤمنان و اعلام پناه دادن قريش از سوى خود را باز گفت. آنان گفتند: اين كار ما را از خطر نجات نمى دهد. او گفت: ديگر جز اين چاره اى برايم نمانده بود.

پس از رفتن ابوسفيان پيامبر دستور سازماندهى و آماده باش داد و رو به بارگاه خدا زمزمه كرد كه بار خدايا، حركت ما را از قريش نهان دار تا به طور ناگهانى بر آنان وارد شويم.

«حاطب» جريان آماده باش را به وسيله زنى براى استبداد مكّه نوشت، امّا فرشته

وحى پيامبر را از خيانت او آگاه ساخت و به دستور پيامبر على(ع) به همراه پاره اى از ياران، راه را بر آن زن بستند و نامه را گرفتند كه اين موضوع در تفسير سوره «ممتحنه» گذشت.

آن گاه پيامبر «ابوذر» را در مدينه براى اداره امور برگزيد و در روز دهم ماه رمضان، در سال هشتم از هجرت با ده هزار نفر از مردم مسلمان و چهار صد سوار به سوى مكّه حركت كرد. در اين سفر تاريخى كسى از مهاجر و انصار از همراهى پيامبر تخلف نورزيد.

پيامبر و ياران پرشورش ميان مكّه و مدينه در حال پيشروى به سوى هدف بودند، كه شمارى از سردمداران شرك و استبداد، نظير «ابوسفيان»، «حارث بن عبدالمطلب»، «عبد اللّه بن اميّه» به آنان برخوردند و كوشيدند تا به حضور پيامبر برسند، امّا آن حضرت نپذيرفت. نزد «ام سلمه» رفتند و از او يارى خواستند. او نزد پيامبر آمد و گفت: اى پيامبر خدا، فرزند عمو، و عمه و داماد شما آمده اند و تقاضاى ديدار دارند.

پيامبر فرمود: من به آنان نيازى ندارم و نمى خواهم آنان را بنگرم، چرا كه آنان حرمت مرا پاس نداشتند و حقوق و امنيت مرا به خطر افكندند...

هنگامى كه ابوسفيان از تصميم پيامبر آگاهى يافت گفت: به خداى سوگند اگر پيامبر، ما را نپذيرد دست اين كودك خردسالم را مى گيرم و رو به بيابان هاى بى آب و علف مى گذاريم تا هردو از تشنگى و گرسنگى بميريم.

پيامبر مهر و مدارا با شنيدن اين سخن، دل پرمهرش بر آنان سوخت و به حضورشان پذيرفت و آنان اسلام آوردند.

پيامبر با سپاه توحيد به

چند كيلومترى مكّه رسيد و در آن جا فرود آمد. چادرها در آن پهن دشت بسيار گسترده بر پا گرديد و عباس عموى پيامبر در اين انديشه بود كه به وسيله كسى از اهل مكّه، آنان را كه هنوز از نزديك شدن لشكر اسلام بى خبر بودند آگاه سازد، تا سرانشان به سوى پيامبر بشتابند و امان بگيرند، چرا كه مى ترسيد در صورت بى خبرماندن آن ها و وارد شدن سپاه اسلام به مكّه بسيارى از قريش كشته شوند.

عباس با همين انديشه سوار بر مركب پيامبر گرديد و در دل شب به مكّه نزديك تر شد. از آن طرف ابوسفيان و گروهى از سردمداران قريش كه نگران بودند، براى بررسى اوضاع بر كوه هاى اطراف مكّه رفتند. هنگامى كه از فراز كوه ها به دشت «مرّ الظهران» نگريستند و آتشى بسيار را كه مسلمانان به تدبير پيامبر برپا كرده بودند، ديدند، از يكديگر پرسيدند كه اين آتش ها را چه كسانى روشن ساخته اند؟

پاره اى گفتند: قبيله «خزاعه»؛ امّا پاره اى ديگر گفتند: آن ها كوچك تر از اين هستند كه بيابانى را آكنده سازند. در اين هنگام «عباس»، صداى ابوسفيان را شناخت و او را ندا داد، و به آگاهى او و همراهانش رساند كه پيامبر با هزاران نفر مجاهد و مبارز در چند قدمى آنان قرار دارد و قريش جز تسليم شدن در برابر حق و عدالت راه ديگرى ندارد.

ابوسفيان كه از ترس، خود را باخته بود، گفت: پدر و مادرم فدايت چه كنم؟ عباس با تدبيرى درست او را نزد پيامبر آورد، تا براى او و مردم مكّه امان بگيرد.

به هنگام عبور از كنار سپاه توحيد، «عمر» ابوسفيان را ديد و فرياد

برآورد كه: سپاس خداى را كه بدون اينكه در امان باشى تو را يافتم، و رفت تا از پيامبر اجازه كيفر او را بگيرد، كه «عباس» خود را رساند و گفت: من او را پناه داده ام؛ «عمر» در اين مورد پافشارى بسيارى كرد... امّا پيامبر به او اجازه نداد به هدف خويش برسد.

پيامبر به «عباس» فرمود: او در امان است، اينك ببريد و فردا نزد من بياوريد.

هنگامى كه بامداد آن شب او را آوردند، پيامبر فرمود: هان اى ابوسفيان آيا هنوز وقت آن نرسيده است تا بدانى كه خدايى جز خداى يكتا نيست؟

پاسخ داد چرا پدر و مادرم به قربانت، اگر جز خداى تو خدايانى ديگر بود ما را در «بدر» و «احد» يارى مى كردند.

فرمود: آيا هنوز وقت آن نرسيده است كه به وحى و رسالت ايمان آورى؟

«ابوسفيان» در پاسخ، اندكى درنگ كرد كه «عباس» او را راهنمايى كرد، و او به رسالت پيامبر گواهى داد.

به اشاره پيامبر او را در گذرگاهى كه ستون هاى نظامى بايد مى گذشت، نگاه داشتند تا شوكت و قدرت حق و حق طلبان را بنگرد. او پس از تماشاى صف هاى ياران پيامبر و ديدن پرچمداران و فرماندهان و سربازانى كه تنها چشمشان پيدا بود، و با ديدن پيامبر در ميان مهاجر و انصار، رو به عباس كرد و گفت: راستى كه فرزند برادرت به فرمانروايى پرشكوهى رسيده است! عباس گفت: واى بر تو! اين مقام والاى رسالت است، نه سلطنت و فرمانروايى.

در اين هنگام «حكيم بن حزام» و «بديل» به حضور پيامبر آمدند و ضمن اعلام اسلام بيعت كردند و پيامبر آنان را به سوى

قريش فرستاد تا ضمن دعوت آنان به سوى اسلام، به آگاهى مردم مكّه برسانند كه هر كسى اسلام آورد، و يا در خانه ابوسفيان و يا «حكيم بن حزام» - كه در قسمت بالا و پايين شهر قرار دارند - وارد گردد، و يا درِ خانه خويش را ببندد و در خانه بماند در امان است.

پس از رفتن آن دو به سوى قريش، پيامبر «زبير» را به فرماندهى سواران گماشت و به او فرمان داد تا به سوى مكّه پيشروى كند و پرچم خويش را در نقطه اى به نام «حجون» به اهتزار درآورد و در انتظار فرمان باشد. او به دستور آن حضرت عمل كرد و پيامبر نيز از پى آنان رسيد. آن گاه «سعد بن عباده» را به فرماندهى ستونى از سپاه برگزيد و به او نيز در مسيرى مقرر دستور پيشروى داد، و «خالد» را به فرماندهى ستونى ديگر انتخاب كرد و به او دستور داد تا از سمت پايين شهر پيشروى كنند و پرچم خود را در نقطه اى مقرر به اهتزاز در آورد و به همه آنان سفارش كرد كه جز كسى را كه به پيكار برخيزد، مورد حمله قرار ندهند، چرا كه جز چهار تن، به نام هاى «عبداللّه بن سعد»، «حويرث» «ابن خطل» «مقبس» و نيز دو زن تبهكار كه شرارت و شقاوت را از حد گذرانده بودند نبايد كسى كشته شود...

نيروهاى مسلمان در حال انجام وظيفه و پيشروى آرام بودند كه ابوسفيان سراسيمه و وحشت زده به سوى پيامبر آمد و ضمن بوسه بر ركاب آن حضرت، گفت: پدر و مادرم به قربانت «سعد» شعارى سر داده است كه براى

قريش وحشت بار است، چرا كه مى گويد:

اليوم يوم الملحمة، اليوم تسبى الحرمة امروز روز كشتار و انتقام و روز به اسارت بردن زنان است.

پيامبر اميرمؤمنان را فرستاد تا پرچم سپاه را از او بگيرد و خود پيشاپيش همگان با نرمى و مدارا وارد شهر گردد. آن حضرت پرچم را گرفت و خود با نهايت نرمش و مدارا وارد مكّه شد و به سوى كعبه پيش رفت. سردمداران قريش به كعبه پناه برده بودند و امان عمومى را باور نداشتند. پيامبر رسيد و در كنار خانه خدا ايستاد و فرمود:

لا اله الاالله، وحده، وحده، انجز وعده، و نصر عبده، و هزم الاحزاب وحده.

خدايى جز خداى يگانه و يكتا نيست. او سرانجام به وعده خويش وفا كرد، و بنده اش را يارى فرمود، و خودش به تنهايى همه احزاب ستمكار را درهم شكست.

هان اى مردم! بدانيد كه هر مال و هر امتياز، و هر خونى كه مربوط به گذشته و زمان جاهليت است، همه در زير پاى من است و بدين ترتيب همه ادعاهاى جاهلى و پرونده هاى گذشته بسته است.

مردم مقام سقايت و آبرسانى مكّه به اهل آن باز مى گردد و بدانيد كه اين سرزمين، حرم خداست و براى كسى پيكار در آن پيش از من و پس از من، جز يك ساعت روا نبوده و تا روز رستاخيز نيز روا نخواهد بود.

مردم! نبايد گياه تازه اين سرزمين كنده و درخت آن بريده و صيد آن مورد تهاجم قرار گيرد و ترسانده شود، و گمشده و زمين مانده در اين سرزمين بايد با نشانى صاحبش به او داده شود.

سپس رو

به همه مردم كرد و فرمود: هان اى بندگان خدا! راستى كه شما بد همسايگانى براى پيامبرتان بوديد. شما او را دروغگو شمرديد، و از خانه و كاشانه اش رانديد، و از وطن اش بيرون كرديد، و او را آزرديد. شما به اذيت و آزار او بسنده نكرديد، بلكه بر ضد من لشكركشى ها كرديد و هجرت گاه مرا هدف گرفتيد و جنگ ها به راه انداختيد، امّا من اينك نه در انديشه كيفر شما هستم و نه انتقام، بلكه اعلام مى دارم كه: برويد كه همه شما به شكرانه پيروزى و يارى خدا آزاديد!

«اذهبوا فانتم الطلقاء.»

و آن مردم به گونه اى كه گويى از گورهاى خويش برخاستند به دين خدا روى آوردند....

«ابن ربعرى» نزد پيامبر آمد و پس از اعلام اسلام شعرى به اين مضمون خواند:

اى پيامبر خدا، آن گاه كه آشكارا سخن مى گفتم زبانم بسته بود، چراكه كفرگرا بودم؛ هنگامى كه در راه باطل، شيطان را پيروى مى نمودم، و بى گمان كسى كه هواى دل را پيروى كند نابود خواهد شد.

اينك گوشت و استخوان هايم به يكتايى و بى همتايى پروردگارم ايمان مى آورد و جانم گواهى مى دهد كه تو پيام آور خدا و بيم رسان و از عذاب او هشدار دهنده اى.

«ابن مسعود» آورده است كه در روز فتح مكّه هنگامى كه پيامبر وارد كعبه شد 360 بت در هر سوى خانه خدا نصب گرديده بود. آن حضرت با چوب دستى اش همه را فرو ريخت و اين آيه را تلاوت فرمود كه:

جاء الحق مايبدء الباطل و مايعيد...(336)

بگو حق آمد و ديگر باطل از سر نمى گيرد و باز نمى گردد.

و نيز اين آيه را كه:

جاء الحق و زهق

الباطل ان الباطل كان زهوقاً(337)

بگو حق آمد، و باطل نابود شد؛ آرى باطل و بيداد هماره نابود شدنى است.

«ابن عباس» آورده است كه وقتى پيامبر وارد مكّه شد، بدان دليل كه بت ها را بر در و ديوار كعبه نصب كرده بودند از رفتن به مسجد الحرام خوددارى ورزيد و فرمان داد آن ها را بيرون ريختند. تمثال ابراهيم و اسماعيل نيز در ميان آن ها بود كه به دست آن ها ابزار فالگيرى داده بودند. پيامبر فرمود: خدا مردم نادان را بكشد كه چنين بافته هاى ناروايى بافته اند و آيا آنان نمى دانستند كه آن دو پيامبر بزرگ خدا اين گونه نبودند؟

مي فرمايد: آن زماني كه فتح و نصرت خداوندفرا رسيد و مردم را ديدي كه دسته دسته به دين خدا وارد شدند، آنوقت به شكرانه اين نعمت كه مستلزم اعزاز توحيد و ابطال شرك و باطل است ، به حمد و تسبيح خداوندبپرداز و او را باصفات كماليه اش ياد كن و نقص و حاجت خود را به پروردگارت متذكرشو و از او طلب آمرزش نما.البته استغفار در مورد معصومين به معناي ادامه مغفرت است ، آنگاه در مقام تشويق و تأكيد استغفار و نيز تعليل آن مي فرمايد: بدرستي كه خداوند بسيار توبه پذير است .نقل شده كه رسولخدا ص پس از فتح مكه روبروي در كعبه ايستاده و فرمود: هيچ خدايي جز خداي واحد نيست ، او شريكي ندارد، وعده خود را راست نمود و بنده اش را نصرت و ياري كرد و همه گروهها را به تنهايي شكست داد و قريش را بنده و اسيرساخت .از آنجا كه مكه بوسيله لشكركشي ولي بدون جنگ و خونريزي فتح شد، لذا همه اموال اهل مكه فيء و غنيمت مخصوص رسولخدا ص محسوب مي شد و همه آنان اسير و برده پيامبر مي گشتند، ليكن رسولخدا ص همه را آزاد كرد و آنان را به همين جهت (طلقاء) ناميد.

دل كافر ماندند. در قرآن براى ايمان دو نوع دخول آمده است: يكى دخول مردم در دين كه در اين سوره مى فرمايد: <<يدخلون فى دين اللّه>> و ديگرى دخول ايمان در دل مردم كه در سوره حجرات مى فرمايد: <<و لمّا يدخل الا

ن فى قلوبكم>><1110> هنوز دين داخل قلب هاى شما نشده است.

در حديث مى خوانيم: هنگامى كه حضرت مهدى عليه السلام ظهور كنند، مردم دنيا فوج فوج به او ايمان مى آورند.<1111>

قرآن به تسبيح خداوند، بيش از تكبير و تحميد سفارش كرده است. واژه تسبيح در قرآن بيش از واژه هاى تكبير و تحميد آمده است.

در حديث مى خوانيم: هنگام فتح مكه، پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ابتدا وارد مسجد الحرام شد و نماز گزارد.<1112>

نصرت خداوند، منوط به يارى مردم از دين اوست. <<ان تنصروا اللّه ينصركم>><1113>

كلمه «توّاب» يازده بار در قرآن آمده است كه نه بار همراه با واژه رحمت <<توّاباً رحيماً>>، يكبار همراه با حكمت 1114> و يك بار به طور مطلق در اين سوره آمده است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بعد از فتح مكه، عفو عمومى اعلام كردند و همه را بخشيدند و مكه بدون خونريزى فتح شد. حتى هنگامى كه حضرت ديد سعد بن عبادة شعار انتقام مى دهد و مى گويد «اليوم يوم الملحمة» يعنى امروز تلافى مى كنيم، حضرت پرچم را از او گرفت و

دست حضرت على عليه السلام داد و فرمود: شعار را عوض كنيد و بگوييد: «اليوم يوم المرحمة» امروز روز رحمت است نه انتقام.

فتح و نصرت واقعى از جانب خداست، پس به ابزار و تجهيزات و نيروى انسانى تكيه نكنيد كه ممكن است همه امكانات باشد ولى باز هم شكست بخوريد. <<و ما النّصر

الاّ من عند اللّه>><1115>

در فتح مكه، اميد بت پرستان به يأس و مركز شرك به پايگاه توحيد تبديل شد. موانعى كه بر سر راه مؤمنان بود، برچيده شد، اسلام تثبيت گشت و براى صدور به كشورهاى ديگر آماده شد.

فرمان استغفار يا براى نورانيّت بيشتر قلب است يا براى زدودن غرور پيروزى يا براى گناهان اُمّت و يا به خاطر معرفت بالاى حضرت نسبت به خداوند است.

نگاهى گذرا به فتح مكّه

بعد از صلح حديبيه، چون مشركان پيمان شكنى كردند، پيامبر نيرويى فراهم و مكه را بدون خونريزى فتح كرد. مسلمانان در چند كيلومترى مكه اردو زدند و ابوسفيان كه شبانه براى سركشى از مكه خارج شده بود با عباس عموى پيغمبر ملاقاتى داشت. عباس گفت: پيامبر با ده هزار

رباز به سراغ شما آمده است. ابوسفيان ترسيد و به عباس پناهنده شد و پيامبر امان دادن عباس را پذيرفت. پيامبر فرمود: هر كس به مسجد الحرام پناه ببرد يا به خانه ابوسفيان برود يا در خانه خود بماند، در امان است.

پيامبر به عباس فرمود: ابوسفيان را در تنگه اى كه گذرگاه مكه هست ببر تا لشگريان الهى كه از آنجا مى گذرند، او ببيند. ابوسفيان با ديدن اين مانور وحشت كرد و به عباس گفت: سلطنت فرزند برادرت بسيار عظيم شده است، عباس گفت: سلطنت نيست بلكه نبوت است. سپس عباس ب

او گفت: به سراغ مردم مكه برو و آنها را از مقابله با لشگر اسلام بازدار.

ابوسفيان وارد مسجدالحرام شد و به مردم گفت: محمّد با جمعيّتى وارد مكه مى شود كه توان مقابله با او را نداريد، پس به مسجد الحرام يا خانه من يا خانه خود پناهنده شويد و اسلام

بياوريد تا سالم بمانيد.

به هر حال پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وارد مكه شد و به ياد روزى كه از مكه مخفيانه خارج شد و به شكرانه اين پيروزى سجده كرد. سپس پيامبر با تلاوت سوره فتح وارد مسجد الحرام شد و مسلمانان همراه آن حضرت تكبير مى گفتند. حضرت نزديك كعبه آمد و بت ها را مى ست و مى فرمود: <<جاء الحق و زهق الباطل انّ الباطل كان زهوقا>><1116> از آنجا كه دست حضرت به بت هاى بزرگ بالاى كعبه نمى رسيد، به حضرت على عليه السلام دستور داد تا پا بر دوش پيامبر نهد و بت ها را سرنگون كند. سپس حلقه كعبه را گرفت و از مردم مكه پرسيد:

امروز چه انتظارى از من داريد؟ گفتند: بخشش. اشك در چشم حضرت جمع شد و مردم گريه كردند. حضرت سخن يوسف را كه به برادرانش فرمود: <<لاتثريب عليكم اليوم>><1117> امروز هيچ سرزنشى بر شما نيست، به زبان آورد و فرمود: همه آزاديد. آنگاه جملات «لااله الاّ اللّه

وحده انجز وعده نصر عبده...» را خواند و فرمود: هيچ كس از خون هاى ريخته شده و اموال غارت شده گذشته سخنى نگويد و تمام پرونده هاى گذشته مختومه و همه مشمول عفو عمومى شديد، پس وارد زندگى نوين شويد.

1- پيروزى در سايه نصرت الهى است. <<اذا جاء نصر اللّه و الفتح>>

2- نابودى سران كفر و شرك، زمينه براى ورود مردم به توحيد و يكتاپرستى است. <<اذا جاء نصر اللّه... النّاس يدخلون فى دين اللّه>>

3- مسلمانان وظيفه دارند در حدّ توان و امكان خود تلاش كنند تا زمينه ورود ديگران به اسلام فراهم شود. <<اذا جاء نصر اللّه... النّاس يدخلون فى دين اللّه>>

4- اگر موانع برطرف شود،

مردم گروه گروه ايمان مى آورند. <<يدخلون فى دين اللّه افواجا>>

5 - تا قبل از فتح مكه مردم يكى يكى مسلمان مى شدند، ولى بعد از فتح مكه، گروه گروه. <<يدخلون فى دين اللّه افواجاً>>

6- فتح و پيروزى شما را مغرور نسازد كه هرچه هست از خداست. <<اذا جاء نصر اللّه... فسبّح بحمد ربّك>>

7- تنزيه خداوند از عيب و نقص و ظلم، بايد همراه با سپاس از نعمت ها و ستايش او باشد. <<فسبّح بحمد ربّك>>

8 - سپاس و ستايش و تسبيح خداوند، مقدمه استغفار و آمرزش طلبى است. <<فسبح بحمد واستغفره>>

9- صالحان كه به قدرت مى رسند به جاى غرور و غفلت، جان و روح خود را با ياد خدا معطر مى كنند. <<اذا جاء نصر اللّه... فسبّح بحمد ربّك>>

10- خداوند منزّه است از اينكه ياران دينش را تنها بگذارد. <<اذا جاء نصر اللّه... فسبّح>>

11- هر كس، حتى پيامبر، هر قدر هم تسبيح و تحميد كند، در پايان آن استغفار كند. <<واستغفره>>

12- توبه پذيرى سنت خداوند است. <<انّه كان توّاباً>>

«والحمدللّه ربّ العالمين»

allegiance to the religion of Allah. Delegations flocked from near and far to offer obedience to the Holy Prophet. Gibbon refers to it as "one of the most memorable revolutions which have impressed a new and lasting character on the nations of the globe". The expansion of Islam is the most miraculous of all miracles. Polytheism yielded to monotheism.

Aqa Mahdi Puya says: In the spiritual state of realization the Holy Prophet saw every being in submission to the will of Allah in the light of verse 84 of Ali Imran.

(see commentary for verse 1)

Refer to the commentary of Mumin: 55; Fath: 2 and Muhammad: 15 and 19 for the meaning of the phrase "wastaghfirhu" whenever it is used for the infallible Holy Prophet and his Ahl ul Bayt.

After the bloodless conquest of Makka, the Holy Prophet stood at the entrance of Ka-bah and said:

"There is no god save Allah. He has fulfilled His promised and helped His servant."

Inside the Ka-bah he pointed to each of the 360 idols with his staff reciting: "Truth has come and falsehood has vanished"-Bani Israil: 82-and the idol fell down on its face. The great idol named Hubal was fixed on a high position beyond reach. To destroy it, the Holy Prophet asked Ali to mount on his shoulders. Ali mounted as was desired and standing over the shoulders of the Holy Prophet wrenched the idol and threw it, to the ground. It crashed to pieces. Refer to Madarij al Nabuwa, Habib al Siyar; Sharh Mawahib, Rawdat al Ahbab.

As stated

by the Holy Prophet to Ibn Abbas this verse gave a hint to his departure from this world.