مستتر (هي) در تقدير

{وَأَلْقَتْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَتَخَلَّتْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير

{وَأَذِنَتْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {لِرَبِّها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَحُقَّتْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / نائب فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير

{يا} (يا) حرف ندا {أَيُّهَا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (ها) حرف تنبيه {الْإِنْسانُ} نعت تابع {إِنَّكَ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {كادِحٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {إِلى} حرف جر {رَبِّكَ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كَدْحاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {فَمُلاقِيهِ} (ف) حرف عطف / مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل / خبر، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه

{فَأَمَّا} (ف) حرف عطف / حرف شرط و تفصيل {مَنْ} اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {أُوتِيَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل،

ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {كِتابَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِيَمِينِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه

{فَسَوْفَ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف استقبال {يُحاسَبُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {حِساباً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {يَسِيراً} نعت تابع

{وَيَنْقَلِبُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِلى} حرف جر {أَهْلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مَسْرُوراً} حال، منصوب

{وَأَمَّا} (و) حرف عطف / حرف شرط و تفصيل {مَنْ} اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {أُوتِيَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {كِتابَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَراءَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {ظَهْرِهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه

{فَسَوْفَ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف استقبال {يَدْعُوا} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ثُبُوراً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{وَيَصْلى} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا

تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {سَعِيراً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فِي} حرف جر {أَهْلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مَسْرُوراً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب / خبر إنَّ محذوف

{إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {ظَنَّ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {أَنْ} حرف مشبه بالفعل (أن) مخففّه از مثقلّه / (ه) محذوف و اسم إنْ مخفّفه {لَنْ} حرف نصب {يَحُورَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر أنَّ محذوف

{بَلى} حرف جواب {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {رَبَّهُ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {بَصِيراً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب / خبر إنَّ محذوف

{فَلا} (ف) حرف استيناف / (لا) حرف زائد {أُقْسِمُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {بِالشَّفَقِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور

{وَاللَّيْلِ} (و) حرف عطف /

معطوف تابع {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَسَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير

{وَالْقَمَرِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {إِذَا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {اتَّسَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير

{لَتَرْكَبُنَّ} (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) محذوف در محل رفع و فاعل / نون تأكيد ثقليه {طَبَقاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {عَنْ} حرف جر {طَبَقٍ} اسم مجرور يا در محل جر

{فَما} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {لا} حرف نفى غير عامل {يُؤْمِنُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَإِذا} (و) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {قُرِئَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عَلَيْهِمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْقُرْآنُ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لا} حرف نفى غير عامل {يَسْجُدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{بَلِ} حرف اضراب {الَّذِينَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {يُكَذِّبُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا

در محل

{وَاللَّهُ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {أَعْلَمُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يُوعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{فَبَشِّرْهُمْ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر مبنى بر سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {بِعَذابٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَلِيمٍ} نعت تابع

{إِلاَّ} حرف استثنا {الَّذِينَ} مستثنى، منصوب {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {أَجْرٌ} مبتدا مؤخّر {غَيْرُ} نعت تابع {مَمْنُونٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

yooAAoona

24.Fabashshirhum biAAathabin aleemin

25.Illa allatheena amanoo waAAamiloo alssalihati lahum ajrun ghayru mamnoonin

«2» و تسليم فرمان پروردگارش شود - و سزاوار است چنين باشد -

«3» و در آن هنگام كه زمين گسترده شود،

«4» و آنچه در درون دارد بيرون افكنده و خالى شود،

«5» و تسليم فرمان پروردگارش گردد - و شايسته است كه چنين باشد -

«6» اى انسان! تو با تلاش و رنج بسوى پروردگارت مى روى و او را ملاقات خواهى كرد!

«7» پس كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شود،

«8» بزودى حساب آسانى براى او مى شود،

«9» و خوشحال به اهل و خانواده اش بازمى گردد.

«10» و امّا كسى كه نامه اعمالش به پشت سرش داده شود،

«11» بزودى فرياد مى زند واى بر من كه هلاك شدم!

«12» و در شعله هاى سوزان آتش مى سوزد.

«13» چرا كه او در ميان خانواده اش پيوسته [از كفر و گناه خود] مسرور بود!

«14» او گمان مى كرد هرگز بازگشت نمى كند!

«15» آرى، پروردگارش نسبت به او بينا بود [و اعمالش را براى حساب ثبت كرد]!

«16» سوگند به شفق،

«17» و سوگند به شب و آنچه را جمع آورى مى كند،

«18» و سوگند به ماه آنگاه كه بَدر كامل مى شود،

«19» كه همه شما پيوسته از حالى به حال ديگر منتقل مى شويد [تا به كمال برسيد].

«20» پس چرا آنان ايمان نمى آورند؟!

«21» و هنگامى كه قرآن بر آنها خوانده مى شود سجده نمى كنند؟!

«22» بلكه كافران پيوسته آيات الهى را انكار مى كنند!

«23» و خداوند آنچه را در دل پنهان مى دارند بخوبى مى داند!

«24» پس آنها را به عذابى دردناك بشارت ده!

«25» مگر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، كه براى

آنان پاداشى است قطع نشدنى!

لانه ها] جمع مى كند (17)

و سوگند به ماه هنگامى كه بَدْر كامل مى شود (18)

كه شما حالى را پس از حالى [كه مراحل مختلف زندگى است و در سختى و زحمت مطابق يكديگرند] طى مى كنيد [تا به ديدار پروردگارتان نايل آييد.] (19)

پس اينان را چه مى شود كه ايمان نمى آورند؟! (20)

و هرگاه قرآن را بر آنان خوانند، خاضع و تسليم نمى شوند؟! (21)

بلكه كافران همواره انكار هم مى كنند! (22)

و خدا به آنچه [از انكار، كفر، نفاق، حسد و...] در دل خود جمع مى كنند، داناتر است. (23)

پس آنان را به عذابى دردناك بشارت ده.…. (24)

مگر آنان را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، كه آنان را پاداشى جاودان و بى منت است. (25)

آن روزنامه اعمالش به دست راست دهند (7)

آن كس خوشا بر احوالش كه بسيار حسابش آسان كنند (8)

و او به سوى كسان و خويشانش در بهشت مسرور و شادمان خواهد رفت (9)

و اما آن كس كه نامه اعمالش را از پشت سر بدست چپ دهند (10)

بدا بر احوالش كه او بر هلاك خود آه و فرياد حسرت بسيار كند (11)

و به آتش سوزان دوزخ درافتد (12)

كه او ميان كسانش بسيار مغرور و مسرور بود و به ناز و نعمت دنيا از خدا غافل شد. اماى اولشان نزولش عبد الله ابن عبد الاسود بود كه مردى با ايمان و از اصحاب پيغمبر (ص) بود و اماى دوم برادرش اسود كه كافر بود و همدست باقاتل حمزه عم پيغمبر صلى الله عليه و اله (13)

و گمان كرد كه ابدا به سوى خدا باز نخواهد گشت (14)

بلى خدا به احوال و اعمال او كاملا آگاهست (15)

چنين نيست كه خدا از فعل مخلوقش آگه نباشد قسم به شفق و روشنى او وقت غروب هنگام نماز مغرب (16)

قسم به شب تار و آنچه در او گرد آمده و در دل شب خزيده و آرام گرفته (17)

و قسم به ماه تابان هنگام بدر كه تمام فروزان شود (18)

قسم به اين امور كه شما احوال گوناگون و حوادث رنگارنگ از نخستين خلقت تا مرگ و برزخ و ورود به بهشت و دوزخ خواهيد يافت كه همه به امر خداست نه اختيار شما (19)

پس كافران از چه رو به خدا ايمان نمى آورند (20)

و چرا چون بر آنان آيات

قرآن تلاوت شد سجده حق نمى كنند (21)

بلكه آن مردم كافر قرآن خدا را تكذيب مى كنند (22)

و خدا به آنچه در دل پنهان ميدارند از خود آنها داناتر است (23)

اى رسول آنها را به عذاب دردناك دوزخ بشارت ده (24)

مگر آنان كه ايمان آرند و نيكوكار شوند كه آنها را اجرى بى منت و ثوابى بى نهايت در بهشت جاودانى خواهد بود (25)

همواره از حالى به حال ديگر درآييد. (19)

پس آنان را چه شده كه ايمان نمى آورند؟ (20)

و آنگاه كه قرآن بر آنان خوانده شود، سجده نمى كنند؟ (21)

بلكه كافران (آيات الهى را) تكذيب مى كنند. (22)

و خدا به آنچه در دل دارند آگاه تر است. (23)

پس ايشان را به عذابى دردناك بشارت ده. (24)

مگر كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند كه براى آنان پاداشى است ابدى و قطع نشدنى (و بى منّت). (25)

هرگز باز نخواهد گشت، (14)

آرى، همانا خدايش به وى - و كردارش - بينا بود. (15)

پس سوگند مى خورم به شفق - سرخى بعد از غروب آفتاب كه در مغرب ديده مى شود -. (16)

و سوگند به شب و آنچه فراهم آرد و فرو پوشد - شبانگاه كه چارپايان و جانوران در آرامگاه خود گرد آيند -. (17)

و سوگند به ماه آنگاه كه [فروغش] كامل گردد - شب چهاردهم -، (18)

كه هرآينه شما حالى را از پس حالى - از مرگ و بعث و حساب و ... - پشت سر مى گذاريد. (19)

پس آنان را چيست كه ايمان نمى آورند؟! (20)

و چون بر آنان قرآن خوانده شود به سجده درنمى آيند - خضوع نمى كنند -؟! (21)

بلكه آنان كه كافر شدند تكذيب مى كنند - قرآن يا رستاخيز را -. (22)

و خدا بدانچه در دل نهان مى دارند داناتر است. (23)

پس آنها را به عذابى دردناك مژده ده! (24)

مگر آنان كه ايمان آورده و كارهاى نيك و شايسته كرده اند كه ايشان را مزد بى پايان - يا بى منت - است. (25)

راستش دهند، (7)

زودا كه آسان از او حساب كشند، (8)

و شادمان نزد كسانش بازگردد. (9)

اما هر كس كه نامه اش از پشت سر داده شود، (10)

زودا كه بگويد: واي بر من كه هلاك شدم. (11)

و به آتش افروخته درآيد. (12)

او در دنيا نزد كسانش شادمان زيسته بود. (13)

و مي پنداشته است كه هرگز باز نخواهد گشت. (14)

آري پروردگارش او را مي ديده است. (15)

پس به شفق سوگند مي خورم، (16)

و سوگند به شب و هر چه را فرو پوشد، (17)

و سوگند به ماه چون فروغش كامل شود، (18)

كه به حالي بعد از حال ديگر تحول خواهيد يافت. (19)

چه مي شودشان كه ايمان نمي آورند؟ (20)

و چون قرآن بر آنها خوانده شود سجده نمي كنند؟ (21)

بلكه ، كافران تكذيب مي كنند. (22)

و خدا به آنچه در دل دارند آگاه است. (23)

پس آنان را به عذابي دردآور بشارت ده ، (24)

مگر آنان كه ايمان آورده اند و كارهاي شايسته كرده اند كه پاداششان را پاياني نيست. (25)

شود (7)

زودا كه حسابى آسان، با او محاسبه گردد (8)

و شادمان به سوى خانواده اش بازگردد (9)

و اما هر كس كه كارنامه اش از پس پشتش به او داده شود (10)

زودا كه زارى سر دهد (11)

و به دوزخ در آيد (12)

چرا كه او در ميان خانواده اش [به ناحق] شادمان بود (13)

و مى پنداشت كه هرگز [به قيامت] باز نگردد (14)

آرى بى گمان پروردگارش به [احوال] او بينا بود (15)

پس سوگند مى خورم به شفق (16)

و به شب و آنچه گرد آورد (17)

و سوگند به ماه چون كامل گردد (18)

كه شما از حالى به حالى ديگر در آييد (19)

پس ايشان را چه مى شود كه ايمان نمى آورند (20)

و چون بر آنان قرآن خوانند، به سجده نيفتند (21)

بلكه كافران انكار مى ورزند (22)

و خداوند به آنچه در دل مى دارند داناتر است (23)

پس ايشان را از عذابى دردناك خبر ده (24)

مگر كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، كه ايشان را پاداشى است ناكاسته [/ بى منت] (25)

داده شود نامه خويش را از پشت سرش (10)

پس زود است بخواند مرگ را (11)

و بچشد آتش را (12)

كه بود او همانا در خاندان خود شادان (13)

او همانا پنداشت كه هرگز بازنگردد (14)

بلكه پروردگار او است بدو بينا (15)

پس سوگند نيارم به خورگاه (شفق) (16)

و به شب و آنچه فراگيرد (17)

و به ماه گاهى كه تمام شود (18)

كه هر آينه سوار گرديد پشتى بر پشتى (طبقه اى پس از طبقه اى) (19)

پس چه شودشان كه ايمان نيارند (20)

و گاهى كه خوانده شود بر ايشان قرآن سجده نكنند (21)

بلكه آنان كه كفر ورزيدند تكذيب كنند (22)

و خدا دانا است بدانچه در خويشتن نهان دارند (23)

پس مژده ده ايشان را به عذابى دردناك (24)

مگر آنان كه ايمان آوردند و كردار شايسته كردند كه ايشان را است مزدى بى پايان (يا بى منّت) (25)

11 he will pray for annihilation,

12 and he will enter the Blaze.

13 Indeed he used to be joyful among his folk,

14 and indeed he thought he would never return.

15 Yes indeed, his Lord sees him best.

16 So I swear by the evening glow,

17 by the night and what it is fraught with,

18 by the moon when it blooms full:

19 you will surely fare from stage to stage.

20 So what is the matter with them that they will not believe?

21 And when the Qur’an is recited to them they will not prostrate?

22 Rather the faithless deny,

23 and Allah knows best what they keep to themselves.

24 So warn them of a painful punishment,

25 except such as are faithful and do righteous deeds: there will be an everlasting re-ward for them.

enter into burning fire. (12)

Surely he was (erstwhile) joyful among his followers. (13)

Surely he thought that he would never return. (14)

Yea! surely his Lord does ever see him. (15)

But nay! I swear by the sunset redness, (16)

And the night and that which it drives on, (17)

And the moon when it grows full, (18)

That you shall most certainly enter one state after another. (19)

But what is the matter with them that they do not believe, (20)

And when the Quran is recited to them they do not make obeisance? (21)

Nay! those who disbelieve give the lie to the truth. (22)

And Allah knows best what they hide, (23)

So announce to them a painful punishment~ (24)

Except those who believe and do good; for them is a reward that shall never be cut off. (25)

be blotted out

(12) and will roast in the Blaze.

(13) He used to be happy with his own people;

(14) he supposed he would never revert [to God].

(15) Nevertheless his Lord had still been Observing him!

(16) So I swear by the gloaming,

(17) and night and whatever it enshrouds,

(18) and the moon when it blossoms full,

(19) you shall ride along stage by stage.

(20) What is wrong with them that they do not believe?

(21) When the Qur'an is read to them, why do they not bow down on their knees?

(22) Instead, those who disbelieve keep on rejecting

(23) while God is quite Aware of how they are holding back.

(24) Give them news of painful torment,

(25) except for those who believe and perform honorable deeds; they will have payment which will never be withheld.

call for destruction (11)

and he shall roast at a Blaze. (12)

He once lived among his family joyfully; (13)

he surely thought he would never revert. (14)

Yes indeed; his Lord had sight of him. (15)

No! I swear by the twilight (16)

and the night and what it envelops (17)

and the moon when it is at the full, (18)

you shall surely ride stage after stage. (19)

Then what ails them, that they believe not, (20)

(SUJDAH AYA) @and when the Koran is recited to them they do not bow? (21)

Nay, but the unbelievers are crying lies, (22)

and God knows very well what they are secreting. (23)

So give them good tidings of a painful chastisement, (24)

except those that believe, and do righteous deeds--theirs shall be a wage unfailing. (25)

to scorching fire. (12)

He verily lived joyous with his folk, (13)

He verily deemed that he would never return (unto Allah). (14)

Nay, but lo! his Lord is ever looking on him! (15)

Oh, I swear by the afterglow of sunset, (16)

And by the night and all that it enshroudeth, (17)

And by the moon when she is at the full, (18)

That ye shall journey on from plane to plane. (19)

What aileth them, then, that they believe not (20)

And, when the Quran is recited unto them, worship not (Allah)? (21)

Nay, but those who disbelieve will deny; (22)

And Allah knoweth best what they are hiding. (23)

So give them tidings of a painful doom, (24)

Save those who believe and do good works, for theirs is a reward unfailing. (25)

will turn to his people rejoicing! (9)

But he who is given his Record behind his back (10)

Soon will he cry for Perdition (11)

And he will enter a Blazing Fire. (12)

Truly did he go about among his people rejoicing! (13)

Truly did he think that he would not have to return (to Us)! (14)

Nay nay! for his Lord was (ever) watchful of him! (15)

So I do call to witness the ruddy glow of Sunset; (16)

The Night and its Homing; (17)

And the Moon in her Fullness; (18)

Ye shall surely travel from stage to stage. (19)

What then is the matter with them that they believe not? (20)

And when the Quran is read to them they fall not prostrate. (21)

But on the contrary the Unbelievers reject (it). (22)

But Allah has full Knowledge of what they secrete (in their breasts). (23)

So announce to them a Penalty Grievous (24)

Except to those who believe and work righteous deeds: for them is a Reward that will never fail. (25)

rencontreras alors.

7. Celui qui recevra son livre en sa main droite,

8. sera soumis à un jugement facile,

9. et retournera réjoui auprès de sa famille.

10. Quant à celui qui recevra son livre derrière son dos,

11. il invoquera la destruction sur lui-même,

12. et il brûlera dans un feu ardent.

13. Car il était tout joyeux parme les siens,

14. et il pensait que jamais il ne ressusciterait

15. Mais si! Certes, son Seigneur l'observait parfaitement.

16. Non!... Je jure par le crépuscule,

17. et par la nuit et ce qu'elle enveloppe,

18. et par la lune quand elle devient pleine-lune!

19. Vous passerez, certes, par des états successifs!

20. Qu'ont-ils à ne pas croire?

21. et à ne pas se prosterner quand le Coran leur est lu ?

22. Mais ceux qui ne croient pas, le traitent plutٍt de mensonge.

23. Or, Allah sait bien ce qu'ils dissimulent.

24. Annonce-leur donc un châtiment douloureux.

25. Sauf ceux qui croient et accomplissent les bonnes oeuvres: à eux une récompense jamais interrompue.

invocará la destrucción,

12. pero arderá en fuego de gehena.

13. Vivía alegre con los suyos,

14. creyendo que no iba a volver.

15. ¡Claro que sí! Su Señor le veía bien.

16. ¡Pues no! ¡Juro por el arrebol vespertino,

17. por la noche y por lo que congrega,

18. por la luna cuando está llena,

19. que habéis de pasar de uno a otro estado!

20. Pero ¿qué les pasa que no creen

21. y, cuando se les recita el Corán, no se prosternan?

22. ¡No! Los infieles desmienten;

23. pero Alá conoce bien lo que ocultan.

24. Anúnciales, pues, un castigo doloroso!

25. Quienes, en cambio, crean y obren bien, recibirán una recompensa ininterrumpida.

dachte bestimmt, daك er nie (zu Gott) zurückkehren würde.

15. Ja! wahrlich, sein Herr sieht ihn wohl.

16. Doch nein! Ich rufe das abendliche Zwielicht zum Zeugen,

17. Und die Nacht und was sie verhüllt,

18. Und den Mond, wenn er voll wird,

19. Daك ihr sicherlich von einem Zustand in den andern versetzt werden sollt.

20. Was also ist ihnen, daك sie nicht glauben,

21. Und wenn ihnen der Koran vorgetragen wird, sie sich nicht niederwerfen?

22. Im Gegenteil, die da unglنubig sind, verwerfen (ihn).

23. Und Allah weiك am besten, was sie verbergen.

24. Drum verkünde ihnen schmerzliche Strafe.

25. Die aber, die glauben und gute Werke tun, ihrer ist unendlicher Lohn.

osservava

16. Lo giuro per il crepuscolo,

17. per la notte e per quello che essa avvolge ,

18. per la luna quando si fa piena:

19. invero passerete attraverso fasi successive .

20. Cos'hanno dunque, che non credono

21. e non si prosternano quando si recita loro il Corano ?

22. I miscredenti invece tacciano di menzogna.

23. Ma Allah ben conosce quel che celano.

24. Annuncia loro un doloroso castigo,

25. eccetto che per coloro che credono e compiono il bene: essi avranno ricompensa inesauribile.

23. А Аллах лучше знает, что они таят.

24. Обрадуй же их наказанием мучительным,

25. кроме тех, кто уверовал и творил благие деяния, - им награда неисчислимая!

Allaha yaxınlaşdırır. ?lümün gəlib çatması Allah dərgahına qovuşmaq deməkdir. ?ləndən sonra Allahın hüzuruna gedib dünyada etdiyin yaxşı, pis əməllərin əvəzini tamamilə alacaqsan. Yaxşı əməllər etmisənsə, xoş halına. Pis əməllər etmisənsə, vay halına!)

7. Kimin əməl dəftəri sağ əlinə verilmişsə,

8. Onun yüngül haqq-hesab çəkiləcək

9. Və o, (Cənnətdəki) ailəsinin (yaxınlarının) yanına sevinclə qayıdacaqdır!

10. Kimin əməl dəftəri arxa tərəfdən (sol əlinə) verilmişsə,

11. O: "Ay öldüm!" - deyə şivən qopardacaq,

12. Və Cəhənnəmə vasil olacaqdır!

13. O, (dünyada) öz ailəsi (yaxınları) arasında sevinc içində idi.

14. Və elə zənn edirdi ki, (öləndən sonra dirilib haqq-hesab üçün Rəbbinin hüzuruna) qayıtmayacaqdır.

15. Xeyr! (Onun düşündüyü kimi deyildir. O, qiyamət günü dirilib Allahın hüzuruna qayıdacaqdır). Həqiqətən, Rəbbi onu görürdü.

16. And içirəm şəfəqə,

17. Gecəyə və (gecənin) qoynuna aldıqlarına,

18. Bədirlənməkdə olan aya ki,

19. Siz (ey kafirlər, qiyamət günü) haldan-hala düşəcəksiniz!

20. Onlara nə olub ki, iman gətirmirlər?

21. ?zlərinə Qur'an oxunduqda səcdə etmirlər?

22. Əksinə, kafir olanlar (Allahın vəhdaniyyətini və ayələrini) təkzib edirlər.

23. Halbuki Allah onların (ürəklərində) gizlətdiklərini ən gözəl biləndir!

24. (Ya Peyğəmbər!) Onlara (qiyamət günü düçar olacaqları) şiddətli bir əzabla müjdə ver!

25. İman gətirib yaxşı əməllər edənlər istisna olmaqla! Onları (Cənnətdə) minnətsiz (tükənmək bilməyən) mükafat gözləyir!

گي اور (بالكل) خالي ہو جائے گي

5. اور اپنے پروردگار كے ارشاد كي تعميل كرے گي اور اس كو لازم بھي يہي ہے (تو قيامت قائم ہو جائے گي)

6. اے انسان! تو اپنے پروردگار كي طرف (پہنچنے ميں) خوب كوشِش كرتا ہے سو اس سے جا ملے گا

7. تو جس كا نامہ (اعمال) اس كے داہنے ہاتھ ميں ديا جائے گا

8. اس سے حساب آسان ليا جائے گا

9. اور وہ اپنے گھر والوں ميں خوش خوش آئے گا

10. اور جس كا نامہ (اعمال) اس كي پيٹھ كے پيچھے سے ديا جائے گا

11. وہ موت كو پكارے گا

12. اور وہ دوزخ ميں داخل ہو گا

13. يہ اپنے اہل (و عيال) ميں مست رہتا تھا

14. اور خيال كرتا تھا كہ (خدا كي طرف) پھر كر نہ جائے گا

15. ہاں ہاں۔ اس كا پروردگار اس كو ديكھ رہا تھا

16. ہميں شام كي سرخي كي قسم

17. اور رات كي اور جن چيزوں كو وہ اكٹھا كر ليتي ہے ان كي

18. اور چاند كي جب كامل ہو جائے

19. كہ تم درجہ بدرجہ (رتبہ اعليٰ پر) چڑھو گے

20. تو ان لوگوں كو كيا ہوا ہے كہ ايمان نہيں لاتے

21. اور جب ان كے سامنے قرآن پڑھا جاتا ہے تو سجدہ نہيں كرتے

22. بلكہ كافر جھٹلاتے ہيں

23. اور خدا ان باتوں كو جو يہ اپنے دلوں ميں چھپاتے ہيں خوب جانتا ہے

24. تو ان كو دكھ دينے والے عذاب كي خبر سنا دو

25. ہاں جو لوگ ايمان لائے اور نيك عمل

كرتے رہے ان كے ليے بيانتہا اجر ہے

وروسته د ماڅښوتن سپينوالے)

17. او قسم په شپه او په هغه څۀ چې (شپې په خپلې تيارې كښې) راجمع كړي دي

18. او قسم (د څوارلسمې) د سپوږمۍ كله چې پوره شي

19. چې تاسو تل له يوۀ حاله بل حال ته (سوارۀ) رسيږئ (تر دې چې كمال ته ورسيږئ)

20. نو هغوي ولې ايمان نه راوړي؟

21. او كله چې قرآن پر هغوي ولوستل شي نو سجده نه كوي (غاړه نه ږدي)

22. بلكې كومو كسانو چې كفر كړے دے تل (د خداي آيتونه) دروغ ګڼي

23. او څه چې دوي زړۀ كښې پټوي هغه خداي ته ښه معلوم دي.

24. نو دوي ته د دړناك عذاب زيرے وركړه

25. مګر هغه كسان چې ايمان يې راوړے دے او نيك عملونه يې كړي دي هغوي لپاره داسې اجر او ثواب دے چې خلاصې (انتها) نه لري

û hêsanî bibîn e (derbasbibe).

9. Û ewa li bal malîne xwe da bi şahî dizvir e.

10. Lê pirtûka kîjanî di alîyê pişta wî da hatibe daînê.

11. Îdî ewê ji bona xwe ra gazî teşqela bike.

12. Ewê li bal doja pêtan da bê kişandin e.

13. Loma ewa (di cihanê da) di nava malînê xwe da dilşabû ye (qe tiştek ji vê şapatê ne dianî bîra xwe).

14. Loma bi rastî (ewê gunehkar) guman kiribû, ku bi rastî îdî ranabe. -1ı

15. Na! (bi rastî wê bêne şandinê) loma bi rastî Xuda yê wî ewî dibîne.

16. Ho! Bi segura sibehê.

17. Û bi şevê û bi wan tiştên, ku şevê di xwe da pêçaye.

18. Û bi hîva (çarde) şevî.

19. (Sond dixum!) ku hûnê ( bi temtilekî li bal temtêla mayî da bêne rêkxistinê.

20. Îdî gelo ji bona wan (filan ra)çi bûye, ku ewan hêj bawer nakin?

21. Û gava ku Qur'an ji bona wan ra tê xwundinê ewan (ji bona Yezdan ra) kunde nabin?

22. Lê ewanê bûne file hene! (gava Qur'an ji bona wan ra tê xwundinê) ewanan (Qur'an ê) didine derewdêrandinê

23. Yezdan bi xweber jî (ewa tişta, ku ewan filan di hundurê xwe da veşartin e) bi wan çêtir dizane.

24. Îdî (Muhemmed!) tu ewan (fi¬lan) bi şapateke dilsoz bide mizgîndanê.

25. Bi tenê ewanê bawer kirine û karê aştî kirin e hene! kêryeke bêpaşî ji bona wan ra

kitabnya dari belakang,(10)

Maka dia akan berteriak:" Celakalah aku".(11) (2)

Dan dia akan masuk ke dalam api yang menyala- nyala (neraka).(12) (3)

Sesungguhnya dia dahulu (di dunia) bergembira di kalangan kaumnya (yang sama- sama kafir).(13) (4)

Sesungguhnya dia yakin bahwa dia sekali- kali tidak akan kembali (kepada Tuhannya).(14) (5)

(Bukan demikian), yang benar, sesungguhnya Tuhannya selalu melihatnya.(15) (6)

Maka sesungguhnya Aku bersumpah dengan cahaya merah di waktu senja,(16) (7)

Dan dengan malam dan apa yang diselubunginya,(17) (8)

Dan dengan bulan apabila jadi purnama,(18) (9)

Sesungguhnya kamu melalui tingkat demi tingkat (dalam kehidupan).(19) (10)

Mengapa mereka tidak mau beriman,(20) (11)

Dan apabila Al Quran dibacakan kepada mereka, mereka tidak bersujud,(21) (12)

Bahkan orang- orang kafir itu mendustakan (nya).(22) (13)

Padahal Allah mengetahui apa yang mereka sembunyikan (dalam hati mereka).(23) (14)

Maka beri kabar gembiralah mereka dengan azab yang pedih,(24) (15)

Tetapi orang- orang yang beriman dan beramal saleh, bagi mereka pahala yang tidak putus- putusnya.(25) (16)

Dengan menyebut nama Allah Yang Maha Pemurah lagi Maha Penyayang. (17)

Demi langit yang mempunyai gugusan bintang.(1) (18)

Dan hari yang dijanjikan,(2) (19)

Dan yang menyaksikan dan yang disaksikan.(3) (20)

Binasa dan terlaknatlah orang- orang yang membuat parit.(4) (21)

Yang berapi (dinyalakan dengan) kayu bakar,(5) (22)

Ketika mereka duduk di sekitarnya,(6) (23)

Sedang mereka menyaksikan apa yang mereka perbuat terhadap orang- orang yang beriman.(7) (24)

Dan mereka tidak menyiksa orang- orang mukmin itu melainkan karena orang- orang mukmin itu beriman kepada Allah Yang Maha Perkasa lagi Maha Terpuji,(8) (25)

terbelah, (1)

Serta mematuhi perintah Tuhannya, dan sudah semestinya ia patuh; (2)

Dan apabila bumi diratakan, (3)

Serta mengeluarkan apa yang di dalamnya, dan menjadi kosong, (4)

Serta mematuhi perintah Tuhannya, dan sudah semestinya ia patuh; - (Maka pada saat itu tiap-tiap seorang akan mengetahui apa yang telah dilakukannya). (5)

Wahai manusia! Sesungguhnya engkau sentiasa berpenat-lelah (menjalankan keadaan hidupmu) dengan sedaya upayamu hinggalah (semasa engkau) kembali kepada Tuhanmu, kemudian engkau tetap menemui balasan apa yang engkau telah usahakan itu (tercatit semuanya). (6)

Kemudian sesiapa yang diberi menerima surat amalnya dengan tangan kanannya, - (7)

Maka ia akan dihisab dengan cara yang mudah dan ringan, (8)

Dan ia akan pergi kepada keluarganya (yang beriman) dengan sukacita. (9)

Dan sesiapa yang diberi menerima surat amalnya (dengan tangan kiri), dari sebelah belakangnya, (10)

Maka ia akan meraung menyebut-nyebut kebinasaannya, (11)

Dan ia akan menderita bakaran neraka yang marak menjulang. (12)

Sebenarnya ia semasa di dunia dahulu bersukaria dalam kalangan keluarganya (yang juga kufur ingkar)! (13)

Sesungguhnya ia menyangka bahawa ia tidak sekali-kali akan kembali (kepada Kami untuk menerima balasan) ! (14)

(Sangkaannya itu tidak betul) bahkan ia tetap kembali! Sesungguhnya Tuhannya sentiasa Melihat dan Mengetahui keadaannya! (15)

Maka Aku bersumpah, demi mega; (16)

Dan malam serta segala yang dihimpunkannya; (17)

Dan bulan apabila (penuh cahayanya) menjadi purnama: (18)

Sesungguhnya kamu tetap melalui beberapa keadaan yang bertingkat-tingkat baik buruknya, (sebelum kamu menemui Tuhan - menerima kesenangan dan kebahagiaan atau sebaliknya) (19)

Maka apakah alasan bagi mereka bersikap tidak mahu beriman? (20)

Dan (apakah pula alasannya) apabila dibacakan Al-Quran kepada

mereka, mereka tidak mahu taat dan sujud? (21)

(Tidak ada satu alasan pun) bahkan orang-orang yang kafir, semata-mata mendustakannya; (22)

Sedang Allah mengetahui apa yang mereka rahsiakan dalam hati. (23)

Maka khabarkanlah kepada mereka dengan azab yang tidak terperi sakitnya; (24)

Tetapi orang-orang yang beriman dan beramal soleh mereka beroleh pahala balasan yang tidak putus-putus. (25)

مى سازد (4).

و تسليم فرمان پروردگارش مى گردد و سزاوار خطاب و امين او مى گردد (5).

هان اى انسان! تو در راه پروردگارت تلاش مى كنى و بالأخره او را ديدار خواهى كرد (6).

در آن روز كسى كه نامه اش را به دست راستش دهند (7).

به زودى خواهد ديد كه حسابى آسان از او مى كشند (8).

و خوشحال و خندان به سوى همفكرانش برمى گردد (9).

و اما كسى كه نامه اعمالش را از پشت سرش بدهند (10).

به زودى فرياد واويلايش بلند مى شود (11).

و در آتش بسوزد (12).

آرى او در دنيا نزد همفكرانش مسرور بود (13).

او مى پنداشت كه هرگز نزد ما برنمى گردد (14).

بلى پروردگارش به وضعش بينا بود (15).

(هر چند حاجتى به سوگند نيست ليكن) سوگند به شفق (16).

و سوگند به شب و آنچه بپوشاند (17).

و سوگند به ماه شب چهاردهم كه همه جوانبش نورانى مى شود (18).

كه به زودى بعد از مرگ عوالمى را سير خواهيد كرد (19).

پس چه مى شود ايشان را كه ايمان نمى آورند؟ (20).

و چون قرآن خوانده مى شود خاضع نمى گردند؟ (21).

(و اين به خاطر آن نيست كه بيان دعوت كننده قاصر باشد) بلكه كسانى كه كافر شدند تكذيب خوى ايشان شده است (22).

و خدا مى داند كه در دل چه چيز پنهان دارند (23).

پس ايشان را به عذاب سخت بشارت ده (24).

مگر آنهايى كه ايمان بياورند عمل هاى صالح كنند كه اجرى بى منت و قطع ناشدنى دارند (25).

بيان آيات اين سوره به قيام قيامت اشاره نموده، بيان مى كند كه براى انسان سيرى است به سوى پروردگارش، او در اين مسير هست تا پروردگارش را ديدار كند، و خداى تعالى به مقتضاى ______________________________________________________ صفحه ى 400

نامه عملش به حسابش برسد، و در اين آيات اين

مطالب را تاكيد مى كند، و آيات مربوط به تهديدش از آيات بشارتش بيشتر است، و سياق آيات آن شهادت مى دهد كه اين سوره در مكه نازل شده.

" إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ" جمله اى است شرطيه كه جزايش حذف شده، كه با بودن جمله" يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ" احتياجى به ذكر آن نبود، و تقدير آن:" اذا السماء انشقت لاقى الانسان ربه فيحاسبه و يجازيه على ما عمل- وقتى آسمان شكافته شد انسان پروردگارش را ملاقات مى كند، و پروردگارش طبق اعمالى كه كرده به حساب و جزاى او مى پردازد" مى باشد.

و" انشقاق آسمان" به معناى از هم گسيختن و متلاشى شدن آن است و اين خود يكى از مقدمات قيامت است، و همچنين" مد أرض" كه در آيه سوم آمده و همچنين ساير علامتهايى كه ذكر شده، چه در اين سوره و چه در ساير كلمات قرآن از قبيل تكوير شمس، اجتماع شمس و قمر، فرو ريختن كواكب، و امثال آن.

[معناى اينكه در بيان چند تا از مقدمات قيامت فرمود آسمان منشق و زمين كشيده مى شود و فرمود:" وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ"]

" وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ" ممكن است بپرسى" اذن دادن آسمان به خدا" چه معنا دارد؟ در پاسخ مى گوييم كلمه" اذن" در اصل لغت به معناى اجازه دادن نيست، بلكه به معناى گوش دادن است، و گوش دادن را هم كه" اذن" ناميده اند تعبيرى است مجازى از انقياد و اطاعت، و كلمه" حقت" به معناى آن است كه آسمان در شنيدن و اطاعت فرمانهاى خدا حقيق و سزاوار مى شود.

و معناى آيه اين است كه آسمان مطيع و منقاد پروردگارش گشته، حقيق

و سزاوار شنيدن و اطاعت فرامين پروردگارش مى گردد.

" وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ" ظاهرا منظور از كشيده شدن زمين گشاد شدن آن است، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:" يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ" «1».

" وَ أَلْقَتْ ما فِيها وَ تَخَلَّتْ" يعنى زمين آنچه از مردگان در جوف دارد بيرون مى اندازد، و خود را از آنچه دارد تهى مى سازد.

بعضى «2» گفته اند: مراد بيرون انداختن مرده ها و گنج ها است كما اينكه خداوند فرموده:" وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها".

_______________

(1) روزى كه زمين به زمينى ديگر مبدل مى شود. سوره ابراهيم، آيه 48.

(2) مجمع البيان، ج 10، ص 460. ______________________________________________________ صفحه ى 401

ولى بعضى «1» گفته اند: معنايش اين است كه: آنچه در بطن خود دارد بيرون مى اندازد و خود را تهى مى كند از آنچه از كوه ها و درياها كه در پشت خود دارد. و شايد وجه اول به ذهن نزديك تر باشد.

" وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ" ضميرهاى مؤنث همه به كلمه" أرض" برمى گردد، هم چنان كه ضميرهاى مشابهى كه در آيه قبلى بود به كلمه" سماء" برمى گشت، و معناى آيه گذشت.

[مفاد آيه:" يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ" و دلالت آن بر بعث و جزا]

" يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ" راغب گفته كلمه" كدح" به معناى تلاش كردن، و خسته شدن است «2». پس در اين كلمه معنى سير است. و بعضى «3» گفته اند:" كدح" تلاش نفس است در انجام كارى تا اينكه آثار تلاش در نفس نمايان گردد. و بنا بر اين، در اين كلمه معناى سير هم خوابيده، به دليل اينكه با كلمه" الى" متعدى شده، پس معلوم مى شود كه در كلمه"

كدح" در هر حال معناى سير خوابيده.

و جمله" فملاقيه" عطف است بر كلمه" كادح"، و با اين عطف بيان كرده كه هدف نهايى اين سير و سعى و تلاش، خداى سبحان است، البته بدان جهت كه داراى ربوبيت است، يعنى انسان بدان جهت كه عبدى است مربوب و مملوك و مدبر، و در حال تلاشش به سوى خداى سبحان است دائما در حال سعى و تلاش و رفتن بسوى خداى تعالى است، بدان جهت كه رب و مالك و مدبر امر اوست، چون عبد براى خودش مالك چيزى نيست، نه اراده و نه عمل، پس او بايد اراده نكند مگر آنچه كه پروردگارش اراده كرده باشد، و انجام ندهد مگر آنچه را كه او دستور داده باشد، پس بنده در اراده و عملش مسئول خواهد بود.

از اينجا معلوم شد اولا: جمله" إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ" خود حجتى است بر معاد، براى اينكه توجه فرمودى ربوبيت خداى تعالى تمام نمى شود مگر با عبوديت بندگان، و عبوديت هم تصور ندارد مگر با بودن مسئوليت، و مسئوليت هم تمام نمى شود مگر با برگشتن به سوى خدا و حساب اعمال، اين نيز تمام نمى شود مگر با بودن جزا.

و ثانيا: معلوم شد منظور از ملاقات پروردگار منتهى شدن به سوى او است، يعنى به جايى كه در آن هيچ حكمى نيست جز حكم او، و هيچ مانعى نيست كه بتواند از انفاذ

_______________

(1) مجمع البيان، ج 10، ص 460.

(2) مفردات راغب، ماده" كدح".

(3) روح المعانى، ج 30، ص 79. ______________________________________________________ صفحه ى 402

حكمش جلوگيرى كند.

و ثالثا: اينكه مخاطب در اين آيه انسان است اما نه از هر جهت، بلكه از همين جهت

كه انسان است، پس مراد از اين كلمه جنس انسان است، براى اينكه ربوبيت خداى تعالى عام است و شامل همه چيز و همه انسانها مى شود.

[مقصود از اينكه فرمود كتابش به دست راست داده شود شادمان به سوى" اهل" خود باز مى گردد]

" فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ" كلمه" أما" همواره مطالب اجمالى را تفصيل مى دهد، در اينجا اجمالى را تفصيل مى دهد كه از عبارت" إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ" استفاده مى شد، و آن اين بود كه در اين ميان رجوع و بازخواستى از اعمال، و حساب و جزايى هست، آن گاه اين اجمال را تفصيل مى دهد و مى گويد: اما آنهايى كه در آن روز نامه اعمالشان را به دست راستشان مى دهند چنين و چنان مى شوند، و منظور از كتاب، نامه عمل است، به دليل اينكه دنبالش مساله حساب را ذكر كرده، و ما در سابق دادن كتاب به دست راست و يا به دست چپ را در سوره اسراء و سوره الحاقه معنا كرديم.

" فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً"" حساب يسير" آن حسابى است كه در آن سهل انگارى شود نه سختگيرى.

" وَ يَنْقَلِبُ إِلى أَهْلِهِ مَسْرُوراً" مراد از" اهل" أنيس هايى است كه خدا براى او در بهشت آماده كرده، مانند حور و غلمان و غيره، و اين معنا از سياق استفاده مى شود.

ولى بعضى «1» گفته اند: مراد از آن، عشيره مؤمن او هستند، كه مانند او داخل بهشت شده اند.

بعضى «2» ديگر گفته اند: عموم مؤمنين بهشتى هستند، هر چند كه عشيره و خويشاوند او نباشند، چون مؤمنين همه با هم برادرند. ولى اين دو قول خالى از بعد نيست.

" وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ" كلمه" وراء" ظرف

است، و اگر منصوب شده بخاطر اين بوده كه حرف جرى كه بر سر آن بايد باشد حذف شده، چون تقدير آن" من وراء" بوده، و بعيد نيست كه اگر نامه عملشان از پشت سرشان داده مى شود به خاطر اين است كه در آن روز صورتشان به عقب بر مى گردد، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:

_______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 30، ص 80. ______________________________________________________ صفحه ى 403

" مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلى أَدْبارِها" «1».

در اينجا ممكن است بگويى دادن نامه عمل كفار از پشت سر منافات دارد با آيات ديگرى كه مى فرمايد: نامه آنان را به دست چپشان مى دهند، مانند آيه" وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِشِمالِهِ فَيَقُولُ يا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ كِتابِيَهْ" «2»، و ليكن بين اين دو دسته آيات منافاتى نيست، (چون در سابق هم خاطرنشان كرديم كه مواقف روز قيامت يك موقف و دو موقف نيست)، و ان شاء اللَّه در بحث روايتى آينده رواياتى در معناى دادن نامه عمل از پشت سر كفار خواهد آمد.

" فَسَوْفَ يَدْعُوا ثُبُوراً" كلمه" ثبور" مانند كلمه" ويل" به معناى هلاكت است، و دعاى ثبور خواندنشان به اين معنا است كه مى گويند:" وا ثبورا" مثل اينكه مى گوييم:" واويلا".

" وَ يَصْلى سَعِيراً" يعنى داخل آتشى مى شود و يا حرارتش را تحمل مى كند كه در حال زبانه كشيدن است، آتشى است كه نمى توان گفت چقدر شكنجه آور است.

[رد پندار آن كس كه نامه اعمالش از پشت سر به او داده مى شود و در دنيا در" اهل" خود مسرور بود و مى پنداشت به سوى خدا و براى حساب بازگشتى ندارد]

" إِنَّهُ كانَ فِي أَهْلِهِ مَسْرُوراً" او در

ميان اهلش مسرور بود، و از مال دنيا كه به او مى رسيد خوشحال مى شد، و دلش به سوى زينت هاى مادى مجذوب مى گشت، و همين باعث مى شد كه آخرت از يادش برود، و خداى تعالى انسان را در اين خوشحال شدن مذمت كرده، و آن را فرح بيجا و بغير حق دانسته، مى فرمايد:" ذلِكُمْ بِما كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ" «3».

" إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ يَحُورَ" يعنى گمان مى كرد برنمى گردد، و مراد برگشتن به سوى پروردگارش براى حساب و جزا است. و اين پندار غلط هيچ علتى به جز اين ندارد كه در گناهان غرق شدند، گناهانى كه آدمى را از امر آخرت باز مى دارد و باعث مى شود انسان آمدن قيامت را امرى بعيد بشمارد.

" بَلى إِنَّ رَبَّهُ كانَ بِهِ بَصِيراً" اين جمله پندار مذكور را رد مى كند و مى فرمايد مساله بدين قرار كه او پنداشته (كه بر

_______________

(1) پيش از آنكه صورتهايى را محو كنيم و سپس به پشت سر بازگردانيم. سوره نساء، آيه 47.

(2) اما كسى كه نامه اعمال او به دست چپش داده شده مى گويد: اى كاش هرگز نامه اعمالم به من داده نمى شد. سوره الحاقه، آيه 25.

(3) اين بخاطر آن تفريح هايى است كه در زمين بناحق مى كرديد و براى آن خوشى هاى نارواست كه داشتيد. سوره مؤمن، آيه 75. ______________________________________________________ صفحه ى 404

نمى گردد) نيست، بلكه برمى گردد. و جمله" إِنَّ رَبَّهُ كانَ بِهِ بَصِيراً" رد پندار مذكور را تعليل مى كند، به اين بيان كه خداى سبحان از ازل رب و مالك و مدبر امر او بود، و احاطه علمى به او داشت و هر چه او مى كرد مى ديد و وى را

به تكاليفى مكلف كرده، جزاى خير و شرى هم در برابر اعمال خير و شرش معين كرده بود، پس او بطور مسلم به سوى پروردگارش بر مى گردد، و جزايى را كه در برابر اعمالش مستحق شده مى بيند.

با اين بيان روشن مى شود كه جمله" إِنَّ رَبَّهُ كانَ بِهِ بَصِيراً" از باب حجت آوردن بر وجوب معاد است، نظير آنچه كه در آيه" إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ ..." گذشت.

و نيز از مجموع آيات نه گانه به دست مى آيد كه دادن نامه اعمال و نشر آن، همه قبل از حساب انجام مى شود، هم چنان كه از آيه زير نيز اين معنا برمى آيد" وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً اقْرَأْ كِتابَكَ كَفى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيباً" «1».

[جوابى كه به اين سؤال و اشكال داده شده كه مؤمنان گنهكار در زمره" مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ" هستند يا" مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ"؟]

اين را هم بايد بدانيم كه اين آيات بطورى كه ملاحظه مى كنيد دادن نامه از پشت سر را مختص به كفار دانسته، ناگزير گناهكاران از مؤمنين، مورد بحث قرار مى گيرند كه آيا از آنهايى هستند كه نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى شود و يا از آنهايى كه نامه شان از پشت سر داده مى شود؟ آنچه از روايات شيعه و سنى برمى آيد اين است كه اين طايفه داخل دوزخ مى شوند و زمانى در آنجا عذاب مى بينند، سپس با شفاعت شفيعان از دوزخ نجات مى يابند، پس اين طايفه جزو طايفه دوم نيستند، چون گفتيم آيه شريفه تنها كفار را جزو آن طايفه دانسته، از سوى ديگر جزو طايفه اول هم كه نامه شان را

به دست راستشان مى دهند نيستند، چون آيات ظهور در اين دارد كه اصحاب يمين حسابى آسان پس داده و سپس داخل بهشت مى شوند، اين را هم نمى توان گفت كه گنه كاران از مؤمنين اصلا نامه عملى ندارند، براى اينكه آيه شريفه" وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ"، تصريح دارد كه بطور كلى هر انسانى نامه اعمالى دارد.

بعضى «2» از مفسرين براى اينكه خود را از اين اشكال خلاص كنند گفته اند:

گنه كاران بعد از خروج از آتش جزو اصحاب يمين مى شوند، و نامه شان را به دست _______________

(1) سرنوشت هر انسانى را به گردنش انداخته ايم، و روز قيامت كتابى برايش درمى آوريم كه آن را باز، و گويا مى بيند، و به او مى گوييم نامه عملت را بخوان كه امروز خودت براى حساب رسى خود كافى هستى. سوره اسرى، آيه 14.

(2) روح المعانى، ج 30، ص 80. ______________________________________________________ صفحه ى 405

راستشان مى دهند.

ليكن اين توجيه درست نيست، زيرا ظاهر آيات (اگر نگوييم صريح آن) اين است كه: داخل آتش و يا بهشت شدن نتيجه اى است كه بر داورى دستگاه الهى مترتب مى شود، و داورى نتيجه حساب است كه برداشتن نامه عمل مترتب مى شود، تا چندى كه نامه هاى اعمال را به دست صاحبانش نداده اند حساب معنا ندارد، و تا حساب تمام نشود داورى معنا ندارد، و تا داورى نشود داخل بهشت و يا دوزخ شدن معنا ندارد.

بعضى «1» ديگر احتمال داده اند نامه اعمال اهل كبائر از مؤمنين را به دست چپ آنان بدهند، و از پشت سر دادن مخصوص كفار باشد كه آيات هم همين را افاده مى كند.

اين وجه نيز درست به نظر نمى رسد، براى اينكه آياتى كه راجع به اصحاب شمال سخن مى گويد:-

مانند آيات سوره واقعه و الحاقة و تا حدودى سوره اسراء- اين خصيصه را مختص به كفار دانسته، و از مجموع آياتى كه در اين باب هست استفاده مى شود كسانى كه نامه اعمالشان به دست چپشان داده مى شود، همانهايند كه نامه هايشان از پشت سر داده مى شود، پس اين وجه هم اشكال را برطرف نمى كند.

بعضى «2» ديگر گفته اند: ممكن است گنه كاران هم نامه هايشان به دست راستشان داده شود، و خلاصه اصحاب يمين دو طايفه باشند، يكى بى گناهان، و يكى گنه كاران، آن گاه خصوصيتى را كه در جمله" فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً" براى آنان آورده مختص به بى گناهان باشد، و هر دو طايفه را با صفت يك طايفه توصيف كرده باشد.

اين وجه نيز درست نيست، براى اينكه هر چند توصيف كل به صفت بعض مجازا در بعضى موارد جايز است، ليكن مقام آيات كه مقام جداسازى سعدا از اشقيا و مشخص كردن پاداش و كيفر هر يك از آن دو است، اجازه چنين مجازگويى را نمى دهد، پس هيچ مجوزى نيست كه جمعى از اهل عذاب را داخل در اهل بهشت كند.

علاوه بر اين جمله" فَسَوْفَ يُحاسَبُ ..." وعده جميلى است كه معنا ندارد وعده خدا شامل غير مستحقين هم بشود، هر چند بطور مجاز و به ظاهر كلام.

بله ممكن است صاحبان اين توجيه را كمك كنيم، و بگوييم" يسر" و" عسر" دو معناى نسبى است، و بر اين حساب مى توان گفت حساب گنه كاران هم آسان است، چون _______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 30، ص 81. ______________________________________________________ صفحه ى 406

دشوارى حساب كفار را كه تا ابد در آتشند ندارد، هر چند كه نسبت به حساب مؤمنين

با تقوى دشوار است.

و نيز ممكن است گفته شود تقسيم اهل محشر به اصحاب يمين و اصحاب شمال، تقسيمى كلى نيست كه تمامى افراد و حتى مؤمنين گنه كار را هم شامل شود، هم چنان كه مى بينيم در آيه" وَ كُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ" «1» اهل محشر را سه طايفه كرده، و بنا بر اين، مثل اينكه در آيات مورد بحث طايفه سوم در سوره بقره يعنى مقربين خارج از تقسيمند، هم چنان كه از آيه" وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ" «2»، نيز استفاده مى شود، مستضعفين نيز از اين تقسيم خارجند.

پس ممكن است بگوييم آيات مورد بحث كه اهل جمع را تقسيم به دو قسم اصحاب يمين و اصحاب شمال مى كند، منظورش تمامى اهل جمع نيست تا مقربين و مستضعفين و كفار و مؤمنين گنه كار را شامل شود، بلكه مى خواهد تنها اهل بهشت و مخلدين در آتش را ذكر نموده، اولى را به اصحاب يمين و دومى را به اصحاب شمال توصيف كند، چون مقام، مقام دعوت كفار است به ايمان، و دعوت گنه كاران است به تقوى، در چنين مقامى مقربين و مستضعفين اصلا مورد نظر نيستند.

نظير اين بحث در سوره مرسلات گذشت، كه اول يوم الفصل را به ميان مى آورد و سپس به حال متقين و مكذبين مى پردازد، و متعرض حال ساير طوايف نمى شود. باز نظير آنچه در سوره" نبا" و" نازعات" و" عبس" و" انفطار" و" مطففين" و غيره آمده، پس غرض در اين مقامات ذكر نمونه اى از اهل ايمان و اطاعت، و

اهل كفر و تكذيب است، و از طوايف ديگر ساكت است، تا بفهماند كه سعادت در جانب تقوى، و شقاوت در جانب تمرد و طغيان است.

" فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ" كلمه" شفق" به معناى سرخى و بالاى آن زردى و روى آن سفيدى است، كه در

_______________

(1) و شما به سه گروه تقسيم خواهيد شد نخست اصحاب ميمنه و چه اصحاب ميمنه اى؟ گروه ديگر اصحاب شومند و چه اصحاب شومى؟ و سومين گروه پيشگامان پيشگام (هستند كه) آنها مقربانند. سوره واقعه، آيه 7- 11.

(2) گروهى ديگر واگذار به فرمان خدا شده اند يا آنها را مجازات مى كند و يا توبه آنها را مى پذيرد. سوره توبه، آيه 106. ______________________________________________________ صفحه ى 407

كرانه افق در هنگام غروب خورشيد پيدا مى شود.

" وَ اللَّيْلِ وَ ما وَسَقَ" كلمه" وسق" فعل ماضى است، و معناى جمع شدن چند چيز متفرق را مى دهد، مى فرمايد به شب سوگند، كه آنچه در روز متفرق شده جمع مى كند، انسانها و حيوانها كه هر يك به طرفى رفته اند، در هنگام شب دور هم جمع مى شوند.

بعضى «1» هم كلمه" وسق" را به معناى طرد گرفته، آيه را چنين معنا كرده اند:" به شب سوگند كه ستارگان را از خفاء به ظهور مى اندازد".

" وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ" يعنى به قمر سوگند، وقتى كه نورش جمع مى شود، نور همه اطرافش بهم منضم مى شود، و به صورت ماه شب چهارده درمى آيد.

[معناى آيه:" لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ"]

" لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ" اين آيه جواب همه سوگندهاى قبلى است، و خطاب در آن به مردم است، و كلمه" طبق" به معناى چيزى و يا حالى است كه مطابق چيز ديگر و يا حال ديگر باشد، چه

اينكه يكى بالاى ديگرى قرار بگيرد و چه نگيرد، (بلكه پهلوى هم باشند) و به هر حال منظور مراحل زندگى است كه انسان آن را در تلاشش به سوى پروردگارش طى مى كند، مرحله زندگى دنيا و سپس مرحله مرگ و آن گاه مرحله حيات برزخى، (و سپس مرگ در برزخ و هنگام دميدن صور) و در آخر انتقال به زندگى آخرت و حساب و جزا.

و اين سوگندها هم تاكيد مضمون" يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ ..." و آيات بعد است كه خبر از بعث مى دهد، و هم زمينه چينى است براى آيه" فَما لَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ" كه از در تعجب و به منظور توبيخ مى فرمايد:" پس چه مى شود ايشان را كه ايمان نمى آورند؟" و هم براى آيه" فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ ..." كه مشتمل است بر تهديد و بشارت.

و در اين آيه اشاره اى است به اينكه مراحلى كه انسان در مسيرش به سوى پروردگارش طى مى كند، مراحلى مترتب و با يكديگر متطابق است.

" فَما لَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ وَ إِذا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ" گفتيم: اين استفهام براى برانگيختن تعجب شنونده از ايمان نياوردن كفار و توبيخ خود كفار است، و به همين جهت مناسب بود كه از خطاب آيه قبل" تركبن" به غيب" فما

_______________

(1) مجمع البيان، ج 10، ص 461. ______________________________________________________ صفحه ى 408

لهم" التفات شود، گويا وقتى ديد كه كفار با تذكر او متذكر نمى شوند و با اندرز او پند نمى گيرند، روى از ايشان بگردانيد، و روى سخن را متوجه رسول خدا (ص) كرده، او را مخاطب قرار داد، و فرمود:" پس چه مى شود ايشان را ...".

[معناى جمله:" وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُوعُونَ"]

" بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُكَذِّبُونَ

وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُوعُونَ" كلمه" يكذبون" (بخاطر اينكه مضارع است) استمرار را مى رساند، و اگر از آنان به" الَّذِينَ كَفَرُوا" تعبير كرد براى اين بود كه بر علت تكذيب دلالت كند، و كلمه" يوعون" (مضارع از مصدر" ايعاء" است)- و بطورى كه گفته شده «1»- به معناى قرار دادن چيزى در وعاء- ظرف- است.

و معناى آيه اين است كه: اينان اگر ايمان را ترك گفتند براى آن نبوده كه بيان دعوت كننده به ايمان، قاصر و يا دليلش كند بوده، بلكه براى اين بوده كه كفار پابند سنت گذشتگان و رؤساى خويشند، و همين باعث شده كه كفر در دلهايشان رسوخ كند، و به كار تكذيب خود ادامه دهند، و خدا بدانچه در سينه هاى خود جمع كرده اند و كفر و شركى كه در دلهاى خود پنهان نموده اند آگاه است.

بعضى «2» گفته اند: مراد از جمله" وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُوعُونَ" اين است كه كفار علاوه بر تكذيب، نيات سويى هم در دلهاى خود پنهان دارند كه مردم از آن آگاهى ندارند، و تنها خداى تعالى بدان آگاه است. ولى اين معنا از نظر سياق بعيد است.

" فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ" در اين جمله (و در موارد بسيار ديگر) خداى تعالى تهديد به عذاب را تعبير فرموده به مژده به عذاب، و اين از باب تهكم و استهزاء است، و چون در ابتداى جمله حرف" فاء" آمده، مى فهماند اين تهديد نتيجه تكذيب است.

" إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ" اين استثنا به اصطلاح استثناى منقطع است، يعنى داخل در مستثنى منه نبوده، تا خارج شود، چون مستثنى منه آن ضمير در" فبشرهم" است

كه به كفار تكذيب گر بر مى گردد، و" كسانى كه ايمان آورده اعمال صالح مى كنند" جزو آنان نبودند تا با استثنا خارج شوند، و مراد از اينكه فرمود" اجرشان ممنون نيست" اين است كه به دنبال دادن اجر، بر آنان منت نمى گذارند، و با منت، آن اجر را سنگين و ناگوار نمى سازند.

_______________

(1) مجمع البيان، ج 10، ص 462.

(2) روح المعانى، ج 30، ص 84. ______________________________________________________ صفحه ى 409

بحث روايتى [(رواياتى در باره محاسبه اعمال در قيامت، نزول آيه:" فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ ..."،" لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ" و ...)]

در تفسير قمى در ذيل آيه" إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ" آمده كه: منظور روز قيامت است «1».

و در الدر المنثور است كه ابن ابى حاتم، از على (ع) نقل كرده كه گفت:

آسمان از" مجره" (كهكشان) شكافته مى شود «2».

و در تفسير قمى در ذيل آيه" وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ وَ أَلْقَتْ ما فِيها وَ تَخَلَّتْ" آمده كه:

زمين كشيده مى شود، سپس مى شكافد و انسانها از شكمش بيرون مى آيند «3».

و در الدر المنثور است كه حاكم به سندى خوب و معتبر از جابر از رسول خدا (ص) روايت كرده كه فرموده: زمين در روز قيامت كشيده مى شود، آن طور كه چرم كشيده مى شود تازه آن قدر انسان محشور مى شود كه براى هر يك نفر بيش از جاى دو پايش محل نيست «4».

و در احتجاج از على (ع) روايت كرده كه در حديثى فرمود: و مردم آن روز صفات و منزلهايى دارند: بعضى از مردم مشغول حساب پس دادن هستند، و به حسابشان آسان مى رسند و به خوشى و مسرت به سوى اهلشان مى روند. و بعضى هستند كه اصلا بدون حساب داخل بهشت مى شوند،

براى اينكه در دنيا كارى به لذائذ آن نداشتند و خلاصه دست و دامنشان آلوده نشده چون در آن روز به حساب از كسانى مى رسند كه مال دنيا را زير و رو كرده باشند. بعضى ديگر هستند كه در خرد و كلان حسابشان مى رسند، و در آخر هم به سوى آتش بازمى گردند «5».

و در معانى الأخبار به سند خود از ابن سنان از امام ابى جعفر (ع) روايت آورده كه فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: همه حساب پس مى دهند و همه عذاب مى شوند. شخصى عرضه داشت: يا رسول اللَّه پس آيه" فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً- به زودى حساب مى شود، حسابى آسان" چه مى شود؟ فرمود: اين آيه راجع به عرض است _______________

(1) تفسير قمى، ج 2، ص 412، ط نجف.

(2) الدر المنثور، ج 6، ص 329.

(3) تفسير قمى، ج 2، ص 412.

(4) الدر المنثور، ج 6، ص 329.

(5) احتجاج، ج 1، ص 364، ط نجف. ______________________________________________________ صفحه ى 410

يعنى بررسى ابتدايى براى تشخيص اينكه وى از كدام طبقه است، از آنها كه بايد به حساب خرد و كلانشان رسيد يا آنها كه بى حساب داخل بهشت مى شوند «1».

مؤلف: در الدر المنثور هم از بخارى و مسلم و ترمذى و ديگران، از عايشه نظير آن را روايت كرده «2».

و در تفسير قمى و در روايت ابى الجارود از امام باقر (ع) آمده كه در تفسير آيه" فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ" فرمود: اين آيه راجع به ابو سلمه عبد اللَّه بن عبد الأسود بن هلال مخزومى نازل شده، كه مردى از قبيله بنى مخزوم بود. و اما آيه" وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ"، درباره برادرش أسود

بن عبد الأسود مخزومى نازل شده كه حمزه او را در جنگ بدر به قتل رسانيد «3».

و در مجمع البيان در تفسير آيه" لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ" مى گويد: بعضى گفته اند:

معنايش شدت بعد از شدت است، يعنى حيات، و سپس مرگ، و بعد از آن بعث، و سپس جزا. و اين معنا در روايتى كه راويان وسط آن ذكر نشده آمده است «4».

و از جوامع الجامع نقل شده كه در تفسير اين آيه گفته: و از ابى عبيد نقل شده كه گفته معنايش اين است كه شما همان احوالى را به خود مى گيريد و داراى همان سنت هايى مى شويد كه امت هاى قبل از شما داشتند. و اين معنا از امام صادق (ع) رسيده است «5».

_______________

(1) معانى الاخبار، ص 262.

(2) الدر المنثور، ج 6، ص 329.

(3) تفسير قمى، ج 2، ص 412.

(4) مجمع البيان، ج 10، ص 462.

(5) جوامع الجامع، ص 513.

و بد و كيفر و پاداش آنها است .

در فضيلت تلاوت اين سوره در حديثى از پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : من قراء سورة انشقت اعاذه الله ان يؤ تيه كتابه وراء ظهره : ((كسى كه سوره انشقاق را بخواند خداوند او را از اينكه در قيامت نامه اعمالش به پشت سرش داده شود در امان مى دارد))! <1>

و در كتاب ((ثواب الاعمال )) از امام صادق (عليه السلام ) آمده است كه ((هر كس اين دو سوره (سوره انفطار و سوره انشقاق ) را بخواند و در نماز فريضه و نافله برابر چشمش قرار دهد خداوند او را به خواسته هايش مى رساند، و چيزى ميان او و خدا حائل نمى شود و پيوسته او به (لطف ) خداوند نظر مى كند و خداوند به او، تا از حساب مردم فارغ شود)). <2>

تفسير :

تلاشى پر رنج به سوى كمال مطلق

همانگونه كه در شرح محتواى سوره گفتيم در آغاز اين سوره نيز اشاره به حوادث عظيم و عجيب پايان جهان اشاره شده مى فرمايد:

((در آن هنگام كه آسمان شكافته شود)) (و اجرام و كرات آسمانى متلاشى گردد، و نظام كواكب برهم خورد) (اذا السماء انشقت ). <3>

نظير آنچه در سوره ((انفطار)) آمده كه مى فرمايد: اذا السماء انفطرت و اذا الكواكب انتثرت : ((در آن زمان كه آسمان (و كرات آسمانى ) شكافته و ستارگان پراكنده شوند و فرو ريزند)) (انفطار 1 و 2).

و اين اعلام پايان دنيا و خرابى و فناى آن است .

سپس مى افزايد: ((و تسليم فرمان پروردگارش شود و

سزاوار است چنين باشد)) (و اذنت لربها و حقت ).

مبادا تصور شود كه آسمان با آن عظمت كمترين مقاومتى در مقابل اين فرمان الهى مى كند، او همچون بنده مطيع و فرمانبردارى است كه در برابر اين دستور كاملا تسليم است .

((اذنت )) در اصل از ((اذن )) (بر وزن افق ) به معنى ((گوش )) گرفته شده ، و مفهوم آن استماع كردن و شنوا بودن و در اينجا كنايه از اطاعت فرمان و تسليم است .

((حقت )) از ماده ((حق )) به معنى شايسته و سزاوار است

چگونه مى تواند تسليم نباشد در حالى كه فيض وجود لحظه به لحظه از سوى خداوند به آن مى رسد، و اگر يك آن اين رابطه قطع گردد متلاشى و نابود خواهد شد.

آرى آسمان و زمين نه تنها در آغاز آفرينش ، طبق آيه 11 سوره فصلت ((قالتا اتينا طائعين )) مطيع فرمان حق بود كه در پايان عمر نيز چنين است .

بعضى نيز گفته اند: كه منظور از جمله ((حقت )) اين است كه وحشت و ترس قيامت آنچنان است كه سزاوار است آسمانها نيز از هم بشكافد.

ولى تفسير اول مناسبتر به نظر مى رسد.

و در مرحله بعد به وضع ((زمين )) اشاره كرده ، مى فرمايد: ((و در آن هنگام كه زمين كشيده و گسترده شود)) (و اذا الارض مدت ).

كوهها - به شهادت آيات فراوانى از قرآن - به كلى متلاشى و برچيده مى شوند، و تمام بلنديها و پستيها از ميان مى رود، زمين صاف و گسترده و آماده حضور همه بندگان در صحنه مى شود، همانطور كه در آيه 105 تا

107 سوره طه مى فرمايد: و يسئلونك عن الجبال فقل ينسفها ربى نسفا فيذرها قاعا صفصفا لا ترى فيها عوجا و لا امتا: ((از تو درباره كوهها سؤ ال مى كنند، بگو: پروردگارم آنها را بر باد مى دهد، سپس زمين را صاف و هموار مى سازد، به گونه اى كه هيچ پستى و بلندى در آن نمى بينى ))!

و چنان دادگاه بزرگى كه خلق اولين و آخرين در آن جمعند چنين صحنه اى نيز لازم دارد!

بعضى گفته اند معنى آيه اين است كه خداوند، زمين كنونى را در قيامت بسيار گسترده تر از آنچه امروز است مى كند تا آمادگى بيشترى براى حشر و نشر خلايق داشته باشد. <4>

و در سومين مرحله مى افزايد: ((زمين آنچه را در درون دارد بيرون افكنده و خالى مى شود)) (و القت ما فيها و تخلت ).

معروف در ميان مفسران اين است كه مفهوم آيه اين است كه تمام مردگانى كه در درون خاك و داخل قبرها آرميده اند يكباره همه به بيرون پرتاب مى شوند، و لباس حيات و زندگى بر تن مى كنند، شبيه آنچه در سوره ((زلزال )) آمده : و اخرجت الارض اثقالها ((زمين بارهاى سنگين خود را خارج مى كند))

يا آنچه در سوره نازعات آيه 13 و 14 آمده : فانما هى زجرة واحدة فاذا هم بالساهرة : ((تنها يك صيحه زده مى شود، و به دنبال آن همگى بر صفحه

زمين ظاهر مى شوند))!

بعضى از مفسران گفته اند علاوه بر انسانها، معادن و گنجهاى نهفته درون زمين نيز همگى بيرون مى ريزد.

اين احتمال نيز در تفسير آيه وجود دارد كه مواد مذاب

درون زمين با زلزله هاى هولناك و وحشتناك به كلى بيرون مى ريزد، و همه پستيها را پر مى كنند و سپس درون زمين خالى و آرام مى گردد.

جمع ميان اين معانى نيز بى مانع است .

باز به دنبال اين سخن مى افزايد: ((زمين تسليم فرمان پروردگارش شود و شايسته است كه تسليم باشد)) (و اذنت لربها و حقت ).

اين حوادث عظيم كه با تسليم كامل همه موجودات تواءم است ، از يكسو بيانگر فناى اين دنيا است ، فناى زمين و آسمان و انسانها و گنجها و گنجينه ها، و از سوى ديگر دليل بر ايجاد نقطه عطفى است در جهان آفرينش ، و مرحله نوين و تازه هستى .

و از سوى سومى نشانه قدرت خداوند بزرگ است ، بر همه چيز مخصوصا بر مساءله معاد و رستاخيز.

آرى هنگامى كه اين حوادث واقع شود، انسان ، نتيجه اعمال نيك و بد خود را مى بيند (و اين جمله اى است كه در تقدير است ).

سپس انسانها را مخاطب ساخته و سرنوشت آنها را در مسيرى كه در پيش دارند براى آنها روشن مى كند، مى فرمايد: ((اى انسان تو با تلاش و رنج و زحمت به سوى پروردگارت پيش مى روى ، و سرانجام او را ملاقات خواهى كرد)) (يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه ).

((كدح )) (بر وزن مدح ) به معنى تلاش و كوششى است كه با رنج و تعب همراه باشد، و در جسم و جان اثر بگذارد، و لذا به گاو سخت كوشى كه آثار كار كردن در جسم او ظاهر شده ((ثور فيه كدوح

)) مى گويند.

در تفسير ((كشاف )) و ((فخر رازى )) و ((روح المعانى )) آمده است كه : اين كلمه در اصل به معنى خراشى است كه بر پوست تن وارد مى شود، و به همين مناسبت به تلاشهايى كه در روح انسان اثر مى گذارد، اطلاق شده است .

اين آيه اشاره به يك اصل اساسى در حيات همه انسانها است ، كه همواره زندگى آميخته با زحمت و رنج و تعب است ، حتى اگر هدف رسيدن به متاع دنيا باشد، تا چه رسد به اينكه هدف آخرت و سعادت جاويدان و قرب پروردگار باشد، اين طبيعت زندگى دنيا است ، حتى افرادى كه در نهايت رفاه زندگى مى كنند آنها نيز از رنج و زحمت و درد بر كنار نيستند.

تعبير به ((ملاقات پروردگار)) در اينجا، خواه اشاره به ملاقات صحنه قيامت كه صحنه حاكميت مطلقه او است باشد، يا ملاقات جزا و پاداش و كيفر او، يا ملاقات خود او از طريق شهود باطن ، نشان مى دهد كه اين رنج و تعب تا آن روز ادامه خواهد يافت ، و زمانى به پايان مى رسد كه پرونده اين دنيا بسته شود و انسان با عملى پاك خداى خويش را ملاقات كند.

آرى راحتى بى رنج و تعب ، تنها در آنجا است .

خطاب به ((انسان )) كه همه نوع انسان را شامل مى شود (با توجه به تكيه بر انسانيت انسان ) بيانگر اين حقيقت است كه خداوند نيروهاى لازم را براى اين حركت مستمر الهى در وجود اين اشرف مخلوقات آفريد.

و تكيه بر عنوان ((رب )) (پروردگار) اشاره به اين است كه

اين سعى و تلاش جزئى از برنامه ربوبيت و تكامل و تربيت انسان است .

آرى ما همه مسافرانى هستيم كه از سرحد عدم بار سفر بسته ، و به اقليم

وجود گام نهاده ايم ، ما همه رهرو منزل عشق او هستيم ، و به طلبكارى مهر گياه رخ دوست آمده ايم .

نظير اين تعبير در آيات ديگر قرآن نيز آمده است ، مانند: و ان الى ربك المنتهى : ((و اينكه همه امور به پروردگارت باز مى گردد و تمام خطوط به او منتهى مى شود)) (نجم 42) و نيز مى فرمايد و الى الله المصير ((بازگشت همه به سوى خداوند است )) (فاطر 18).

و آيات ديگر كه همه حاكى از اين سير دائمى تكامل موجودات به سوى پروردگار متعال است .

ولى در اينجا انسانها به دو گروه تقسيم مى شوند همانگونه كه مى فرمايد: ((اما كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شده )) (فاما من اوتى كتابه بيمينه ).

((به زودى حساب آسانى براى او مى شود)) (فسوف يحاسب حسابا يسيرا).

((و مسرور و خوشحال به اهل و خانواده اش باز مى گردد)) (و ينقلب الى اهله مسرورا).

اينها كسانى هستند كه در مدار اصلى آفرينش ، در همان مدارى كه خداوند براى اين انسان و سرمايه ها و نيروهاى او تعيين كرده حركت مى كنند، و تلاش و كوشش آنها همواره براى خدا، و سعى و حركتشان به سوى خدا است ، در آنجا نامه اعمالشان را به دست راستشان مى دهند كه اين نشانه پاكى عمل و

صحت ايمان و نجات در قيامت است ، و مايه سرافرازى و سربلندى در برابر اهل محشر

هنگامى

كه در پاى ميزان عدل قرار مى گيرند، ميزانى كه كمترين وزنها را مى سنجد، خداوند حساب را بر آنها آسان مى گيرد، از لغزشهايشان مى گذرد، و به خاطر ايمان و اعمال صالح ، سيئات آنها را تبديل به حسنات مى كند.

در اينكه منظور از ((حساب يسير)) چيست بعضى گفته اند: منظور حساب سهل و آسان است كه سخت گيرى و دقت در آن نباشد، از سيئات بگذرد و حسنات را پاداش دهد.

در حديثى از پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : ثلاث من كن فيه حاسبه الله حسابا يسيرا، و ادخله الجنة برحمته .

قالوا: و ما هى يا رسول الله ؟! قال : تعطى من حرمك ، و تصل من قطعك و تعفو عمن ظلمك : ((سه چيز در هر كس باشد خداوند حساب او را آسان مى كند، و او را به رحمتش در بهشت وارد مى سازد.

عرض كردند: آنها چه چيز است اى رسول خدا؟! فرمود: عطا كنى به كسى كه تو را محروم كرده ، و پيوند برقرار سازى با كسى كه از تو بريده ، و عفو كنى كسى را كه به تو ستم كرده است )). <5>

اين مطلب نيز از روايات استفاده مى شود كه دقت و سخت گيرى در حساب در قيامت به ميزان عقل و دانش انسانها بستگى دارد، چنانكه امام باقر (عليه السلام ) مى فرمايد: انما يداق الله العباد فى الحساب يوم القيامة على ما آتاهم من العقول فى الدنيا: ((خداوند در قيامت در حساب بندگان به اندازه عقلى كه در دنيا به آنها داده است دقت

و سخت گيرى مى كند))!. <6>

و براى ((اهل )) در آيات فوق تفسيرهاى مختلفى ذكر كرده اند، بعضى گفته اند: منظور همسر و فرزندان با ايمان او است كه مؤ منان در بهشت به آنها مى رسند، و اين خود نعمت بزرگى است كه انسان افراد مورد علاقه اش را در بهشت ببيند، و در كنار آنها باشد.

بعضى ديگر ((اهل )) را به معنى حوريان بهشتى گرفته اند كه براى مؤ منان تعيين شده اند، و بعضى آن را به افراد با ايمانى كه در دنيا مورد علاقه او بودند و در خط او قرار داشتند تفسير كرده اند.

جمع ميان اين معانى نيز ممكن است .

1 - يك حديث اعجازآميز

در حديثى از امير مؤ منان على (عليه السلام ) در تفسير ((اذا السماء انشقت )) آمده است كه فرمود انها تنشق من المجرة : ((آسمانها از كهكشان جدا مى شود))! <7>

اين حديث پرمعنى و قابل دقت است ، و از معجزات علمى محسوب مى شود، از حقيقتى پرده برمى دارد كه در آن زمان هيچيك از دانشمندان به آن نرسيده بودند و آن اينكه دانشمندان فلكى امروز با مشاهدات نجومى خود به وسيله تلسكوبهاى عظيم و نيرومند ثابت كرده اند كه عالم مجموعه اى است از كهكشانها و هر كهكشان مجموعه اى است از منظومه ها و ستارگان ، و به همين دليل آنها را شهرهاى ستارگان مى نامند، كهكشان راه شيرى معروف كه با چشم قابل مشاهده است مجموعه عظيم و دايره مانندى از همين منظومه ها و ستارگان است ، يك طرف

از آن بقدرى از ما دور است كه ستارگانش را

به صورت ابرى سفيد مى بينيم ، ولى در واقع مجموعه نقاط نورانى نزديك به هم است .

اما آن طرفش كه به ما نزديك است ستارگانش قابل رؤ يت مى باشد، و همين ستارگانى است كه ما در آسمان شب مى بينيم ، و به اين ترتيب منظومه شمسى ما جزء اين ((مجره )) (كهكشان ) است .

مطابق روايت فوق ، على (عليه السلام ) مى گويد: در آستانه قيامت اين كواكب را كه ما مشاهده مى كنيم از كهكشان جدا مى شود، و نظام همگى به هم مى خورد.

چه كسى آن زمان مى دانست كه ستارگانى كه ما مى بينيم در واقع جزء اين كهكشان راه شيرى (مجره ) است جز كسى كه قلبش به عالم غيب مربوط باشد و از سرچشمه علم خدا سيراب گردد.

2 - دنيادار رنجها و دردهاست

تعبير به ((كادح )) در آيات فوق كه اشاره به تلاش و كوشش آميخته با رنج و زحمت است ، با توجه به اينكه مخاطب در آن همه انسانها مى باشند، بيانگر اين واقعيت است كه طبيعت زندگى اين جهان در هيچ مرحله خالى از مشكلات ، ناراحتيها، و رنج و مشقت نيست ، خواه اين مشكلات جنبه جسمانى و بدنى داشته باشد، و يا جنبه روحى و فكرى و يا هر دو، و هيچكس را خالى از آن نمى بينيم .

در حديث بسيار پرمعنايى از امام على بن الحسين (عليه السلام ) مى خوانيم : الراحة لم تخلق فى الدنيا و لا لاهل الدنيا، انما خلقت الراحة فى الجنة و لاهل الجنة ، و التعب و النصب خلقا فى الدنيا، و لاهل الدنيا،

و ما اعطى احد منها جفنة الا اعطى من الحرص مثليها، و من اصاب من الدنيا اكثر،

كان فيها اشد فقرا لانه يفتقر الى الناس فى حفظ امواله ، و تفتقر الى كل آلة من آلات الدنيا، فليس فى غنى الدنيا الراحة !

:((راحتى و آسايش در دنيا و براى اهل دنيا وجود ندارد، راحتى و آسايش تنها در بهشت است ، و براى اهل بهشت ! رنج و تعب در دنيا آفريده شده ، و براى اهل دنيا، و (به همين دليل ) هر كسى پيمانه اى از آن به دست مى آورد دو برابر آن حرص نصيب او مى شود، و كسانى كه از دنيا بيشتر دارند فقيرترند! زيرا محتاج ديگران در حفظ اموال خويشند، و به وسائل و ادوات زيادى براى حفظ آن نيازمندند، بنابراين در ثروت دنيا راحتى نيز وجود ندارد)).

سپس امام (عليه السلام ) در ذيل اين حديث فرمود:

كلا ما تعب اولياء الله فى الدنيا للدنيا، بل تعبوا فى الدنيا للاخرة : ((هرگز دوستان خدا در دنيا به خاطر دنيا رنج و تعب نمى كشند، بلكه رنج و تعب آنها در دنيا براى آخرت است ))!. <8> آنها كه از شرم نامه اعمال را پشت سر مى گيرند!

به دنبال بحثى كه در آيات قبل پيرامون اصحاب اليمين (مؤ منانى كه نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى شود) گذشت در اين آيات از كفار

و مجرمان و چگونگى نامه اعمال آنها سخن مى گويد، نخست مى فرمايد:

((اما كسى كه نامه عملش را به پشت سرش داده اند)) (و اما من اوتى كتابه وراء ظهره ).

((به زودى فرياد مى زند اى واى بر من

كه هلاك شدم ))! (فسوف يدعوا ثبورا).

((و در شعله هاى سوزان آتش دوزخ مى سوزد)) (و يصلى سعيرا).

در اينكه چگونه نامه اعمالشان را به پشت سرشان مى دهند، و چگونه اين آيه با آياتى كه مى گويد نامه اعمالشان را به دست چپشان مى دهند، جمع مى شود؟ مفسران تفسيرهاى گوناگونى ذكر كرده اند:

بعضى گفته اند: دست راست آنها را به گردنشان زنجير مى كنند، و نامه اعمالشان را به دست چپ و از پشت سر مى دهند كه نشانه ذلت و سرافكندگى و شرمسارى است .

بعضى ديگر گفته اند: هر دو دست آنها را مانند اسيران از پشت سر مى بندند و نامه اعمالشان را به دست چپشان مى دهند.

بعضى ديگر گفته اند: با توجه به آيه 47 سوره نساء كه مى گويد من قبل ان نطمس وجوها فنردها على ادبارها: ((پيش از آنكه صورتهايى را محو كنيم و به پشت سر باز گردانيم )) اين گروه مجرمان صورتهايشان به عقب برگشته ، و بايد نامه اعمالشان را شخصا بخوانند، لذا آن را به دست چپ آنها در پشت سر مى دهند.

ولى مناسبتر اين است كه گفته شود اصحاب اليمين با سرافرازى و افتخار و مباهات نامه اعمالشان را به دست راست گرفته و صدا مى زنند: هاؤ م اقراءو

كتابيه : ((اى اهل محشر! بياييد و نامه اعمال ما را بگيريد و بخوانيد)) (حاقه 19) اما وقتى مجرمان تبهكار نامه اعمالشان را به دست چپشان مى دهند آنها از شرمسارى و ذلت دست را پشت سر مى گيرند، تا اين سند جرم و فضاحت كمتر ديده شود، ولى چه فايده كه در آنجا چيزى

پنهان شدنى نيست .

جمله ((يدعوا ثبورا)) اشاره به تعبيرى است كه عرب به هنگام بروز يك حادثه خطرناك دارد، و فرياد مى زند: ((وا ثبورا))! يعنى اى واى كه هلاك شدم (توجه داشته باشد كه ((ثبور)) به معنى هلاكت است ).

ولى اين آه و ناله و داد و فرياد به جايى نمى رسد، و به دنبال آن ((و يصلى سعيرا)) است يعنى وارد آتش سوزان جهنم مى شود.

سپس به بيان علت اين سرنوشت شوم پرداخته مى فرمايد: ((اين به علت آن است كه او در ميان اهل و خانواده خود پيوسته (از كفر و گناه خويش ) مسرور بود)) (انه كان فى اهله مسرورا).

سرورى آميخته با غرور، و غرورى آميخته با غفلت و بيخبرى از خدا، سرورى كه نشانه دلبستگى سخت به دنيا و بى اعتنايى به جهان پس از مرگ بود.

بديهى است سرور و خوشحالى ذاتا مذموم و نكوهيده نيست ، بلكه مؤ من بايد به لطف خدا مسرور و در معاشرت گشاده رو و بشاش باشد، سرورى مذموم است كه انسان را از ياد خدا غافل كند و در شهوات غوطه ور سازد.

و لذا در آيه بعد مى افزايد: ((اين به خاطر آن است كه او گمان مى كرد هرگز بازگشت نمى كند)) و معادى در كار نيست ! (انه ظن ان لن يحور).

در حقيقت منشاء اصلى بدبختى او اعتقاد فاسد و گمان باطلش دائر بر نفى

معاد بود، و همين اعتقاد باعث غرور و سرور او شد، او را از خدا دور ساخت و در شهوات غوطه ور نمود، تا آنجا كه دعوت انبيا را به باد استهزا گرفت ، و وقتى به

سراغ خانواده خود مى آمد از اين استهزا و سخريه شاد و خوشحال بود، همين معنى در آيه 31 سوره مطففين و اذا انقلبوا الى اهلهم انقلبوا فكهين نيز آمده ، همچنين در داستان ((قارون )) آن ثروتمند مغرور و از خدا بيخبر آمده است كه آگاهان بنى اسرائيل به او مى گفتند: لا تفرح ان الله لا يحب الفرحين : ((اينقدر شادى مغرورانه مكن كه خداوند شادى كنندگان مغرور را دوست نمى دارد)) (قصص - 76).

((لن يحور)) (هرگز بازگشت نمى كند) از ماده ((حور)) (بر وزن غور) در اصل به معنى تردد و رفت و آمد است ، خواه اين رفت و آمد در عمل بوده باشد، يا تفكر و انديشه ، و لذا به گردش آب در حوض و استخر اين كلمه اطلاق مى شود، و ((محور)) به ميله اى مى گويند كه چرخ بر دور آن گردش مى كند، ((محاوره )) به معنى رفت و آمد و رد و بدل كردن بحث است ، و ((حوار)) نيز به همين معنى است ، و گاه به معنى داد و فريادى است كه به هنگام مباحثه بلند مى شود.

و ((تحير)) نيز نتيجه رفت و آمد فكر در يك مساءله است كه لازمه آن سرگردانى در عمل است .

بعضى معتقدند ريشه اين كلمه ((حبشى )) است ، و از ابن عباس نقل شده كه مى گويد من معنى اين جمله را در قرآن نمى دانستم ، تا اينكه از يك عرب بيابانى شنيدم كه به دخترك خود گفت : ((حورى ))! يعنى بازگرد.

تعبير به ((حوارى )) در مورد نزديكان حضرت مسيح (عليه السلام ) يا

نزديكان هر كس

شايد نيز به همين مناسبت باشد كه آنها نزد او رفت و آمد دارند.

بعضى نيز آن را از ماده ((حور)) به معنى شستن و سفيد كردن دانسته اند، چرا كه آنها قلوب مردم را از زنگار شرك و گناه پاك مى كردند و ((حوريان )) بهشتى را از اين رو به اين نام ناميده اند كه سفيد پوستند و يا سفيدى چشمانشان بسيار شفاف است !.

بعضى نيز گفته اند اطلاق اين كلمه به حوريان بهشتى بخاطر اين است كه آنها بقدرى زيبا هستند كه چشم از ديدنشان حيران مى شود.

ولى به هر حال اين واژه در آيه مورد بحث به معنى بازگشت و معاد است ضمنا اين آيه نشان مى دهد كه عدم ايمان به رستاخيز سرچشمه غفلت و غرور و آلودگى به انواع گناهان مى شود.

و در آخرين آيه مورد بحث براى نفى عقائد باطل آنها مى فرمايد: ((آرى پروردگارش نسبت به او بينا بود)) (بلى ان ربه كان به بصيرا).

همه اعمال او را ثبت و ضبط نمود، و براى روز حساب در نامه اعمالش منعكس ساخت .

تعبير اين آيه همانند آيه قبل ((يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه )) مى تواند به منزله دليلى بر مساءله معاد محسوب شود، به خصوص اينكه در هر دو آيه روى عنوان ((رب )) تكيه شده است ، چرا كه سير تكاملى انسان به سوى پروردگار هرگز نمى تواند با مرگ متوقف گردد، و زندگى دنيا كمتر از آن است كه هدف چنين سيرى باشد.

و نيز بصير بودن خداوند نسبت به اعمال آدمى ، و ثبت و ضبط آنها حتما بايد

مقدمه اى براى حساب و جزا باشد و گرنه بيهوده است . دائما دگرگون مى شويد!

به دنبال بحثى كه در آيات گذشته پيرامون سير تكاملى انسان به سوى خداوند آمد.

در اين آيات براى تاءكيد اين مطلب و توضيح بيشتر مى فرمايد: ((سوگند به شفق )) (فلا اقسم بالشفق ).

((و سوگند به شب و آنچه را از امور پراكنده جمع مى كند)) (و الليل و ما وسق ).

((و سوگند به ماه آنگاه كه كامل مى شود و به صورت بدر در مى آيد))

(و القمر اذا اتسق ).

((كه همه شما دائما از حالى به حال ديگر منتقل مى شويد)) (لتركبن طبقا عن طبق ).

((لا)) در جمله ((فلا اقسم )) همانگونه كه سابقا هم اشاره كرده ايم ((زائده )) و براى تاءكيد است ، هر چند بعضى احتمال داده اند كه براى نفى باشد، يعنى سوگند ياد نمى كنم ، به خاطر اينكه مطلب عيان است و حاجتى به سوگند ندارد، و يا اينكه مطلب بقدرى مهم است كه درخور اين سوگندها نيست ، و يا اينكه اين امورى كه به آن سوگند ياد شده است آنقدر اهميت دارد كه سزاوار است به آن قسم ياد نشود.

ولى معنى اول (زائده و تاءكيد بودن ) از همه مناسبتر است .

((شفق )) به گفته ((راغب )) در ((مفردات )) آميخته شدن روشنايى روز به تاريكى شب است ، و لذا واژه ((اشفاق )) به معنى توجه و عنايت آميخته با ترس به كار مى رود، فى المثل هر گاه انسان نسبت به كسى علاقه داشته باشد و در عين حال از حوادثى درباره او بيمناك گردد به اين حالت ((اشفاق

)) گويد و آن شخص را ((مشفق )).

ولى فخر رازى معتقد است كه واژه ((شفق )) در اصل به معنى ((رقت )) و ((نازكى )) است ، و لذا به لباس بسيار نازك ((شفق )) مى گويند و حالت ((شفقت )) به همان حالت رقت قلب اطلاق مى شود (ولى گفته راغب صحيحتر به نظر مى رسد).

به هر حال منظور از ((شفق )) در اينجا همان روشنى آميخته با تاريكى در آغاز شب است ، و از آنجا كه در آغاز شب نخست سرخى كمرنگى در افق مغرب پيدا مى شود، و بعد جاى خود را به سفيدى مى دهد، اختلاف شده است

كه آيا شفق به آن سرخى اطلاق مى شود، يا سفيدى ، مشهور و معروف در ميان علما و دانشمندان و مفسران همان معنى اول است كه در اشعار نيز روى آن تكيه شده است ، و شفق را به ((دماء الشهداء)) (خون شهيدان ) تشبيه كرده اند.

ولى بعضى معنى دوم را انتخاب كرده اند كه بسيار ضعيف به نظر مى رسد، به خصوص اينكه اگر ريشه لغوى اين واژه را ((رقت )) بدانيم تناسب با همان سرخى كمرنگ كه نور رقيق آفتاب است دارد.

به هر حال از آنجا كه ظهور ((شفق )) خبر از يك حالت تحول و دگرگونى عميق در جهان مى دهد، و اعلام پايان روز و آغاز شب است ، بعلاوه جلوه و زيبايى خاصى دارد، و از همه گذشته وقت نماز مغرب است ، خداوند به آن سوگند ياد فرموده تا همگان را وادار به انديشه در اين پديده زيباى آسمانى كند.

و اما سوگند به شب به خاطر

آثار و اسرار زيادى است كه در آن نهفته شده و در گذشته مشروحا از آن سخن گفته ايم . <10>

تعبير به ((ما وسق )) <11> با توجه به اينكه ((وسق )) به معنى جمع كردن پراكنده هاست <12> اشاره به بازگشت انواع حيوانات و پرندگان و حتى انسانها به خانه ها و لانه هاى خود به هنگام شب است ، كه نتيجه آن آرامش و آسايش عمومى جانداران مى باشد، و يكى از اسرار و آثار پر اهميت شب محسوب مى شود، چنانكه در آيه 61 سوره ((غافر)) مى خوانيم : الله الذى جعل لكم الليل لتسكنوا فيه : ((خداوند كسى است كه شب را براى شما آفريد تا در آن آرامش و سكون

پيدا كنيد)).

و از اينجا روشن مى شود كه تعبير به ((اذا اتسق )) كه از همان ماده است نيز به معنى جمع و جور شدن و در اينجا به معنى كمال نور ماه در شب چهاردهم است و مى دانيم كه ماه در اين حالت جلوه فوق العاده اى دارد كه تمام چشمها را به سوى خود جلب مى كند، نور و فروغ آن صفحه زمين را روشن مى كند، روشنايى كمرنگى كه مزاحم آرامش شب نيست ، و در عين حال راه را براى رهروان شب مى گشايد، لذا آيتى از آيات بزرگ خداوند است ، و به همين دليل به آن سوگند ياد فرموده .

قابل توجه اينكه هر چهار موضوعى كه در اين آيات به آن سوگند ياد شده است (شفق - شب - موجوداتى كه شب آنها را گردآورى مى كند - ماه در حالت بدر

كامل ) همه موضوعاتى است مربوط به هم ، و مكمل يكديگر، و مجموعه اى زيبا و منسجم را تشكيل مى دهد كه انديشه انسان را تحريك مى كند، تا در قدرت عظيم آفرينش بينديشد، و از اين دگرگونيهاى سريع به مساءله معاد و قدرت خداوند بر آن آشناتر شود.

و جالب اينكه اين قسمتها اشاره به حالات و دگرگونيهايى است كه پشت سر هم در عالم آفرينش رخ مى دهد، خورشيد سر در نقاب فرو مى برد، شفق كه بقاياى نور آن است ظاهر مى شود، موجودات زنده به سرعت به لانه هاى خود باز مى گردند، ماه در صورت بدر كامل طلوع مى كند) توجه داشته باشيد كه ماه شب چهارده در همان آغاز شب طلوع مى كند و اين سوگندها را مقدمه اى قرار مى دهد براى جمله ((لتركبن طبقا عن طبق )) كه بيانگر حالات مختلفى است كه انسان در مسير زندگى خود يكى پس از ديگرى پيدا مى كند.

و براى اين جمله تفسيرهاى مختلفى ذكر كرده اند از جمله :

1 - منظور حالات گوناگونى است كه انسان در طريق پر رنج و مشقت خود

به سوى خداوند و كمال مطلق پيدا مى كند، نخست عالم دنيا، بعد جهان برزخ و سپس رستاخيز و حالات مختلف آن (توجه داشته باشيد كه ((طبق )) از ماده ((مطابقه )) به معنى قرار دادن چيزى فوق چيز ديگر است ، و به معنى منازلى كه انسان در سير صعودى خود طى مى كند نيز آمده است ).

2 - منظور حالاتى است كه انسان از هنگامى كه نطفه است تا موقع مرگ مى پيمايد كه بعضى آن

را به سى و هفت حالت شماره كرده اند!

3 - منظور حالات مختلفى است كه انسان در زندگى دنيا از سلامت و بيمارى اندوه و سرور، غم و شادى ، سختى و آسايش ، صلح و جنگ مى پيمايد.

4 - منظور حالات و شدائد مختلفى است كه انسان در روز قيامت با آن رو به رو مى شود، تا از حساب فارغ گردد، و هر كس به سوى نتيجه كار خويش از بهشت و دوزخ برود.

5 - منظور حالاتى است كه در اقوام پيشين واقع شده ، يعنى همان حوادث تلخ و شيرين ، و انواع تكذيبها و انكارهاى مخالفان در اين امت نيز واقع مى شود اين معنى در روايتى از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده است .

البته جمع ميان اين تفسيرها مانعى ندارد و ممكن است آيه ناظر به همه اين دگرگونيها و تحولات و مراحلى باشد كه انسان در مسير زندگى خود آن را مى پيمايد.

بعضى مخاطب در اين آيه را شخص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دانسته ، و آيه را اشاره به آسمانهايى مى دانند كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در شب معراج از آنها گذشت ، اما با توجه به اينكه ((ب )) در ((لتركبن )) ضمه دارد و معنى جمعى را مى رساند اين تفسير مناسب نيست ، بخصوص اينكه در آيات سابق نيز مخاطب كل انسانها بودند.

به هر حال حدوث اين حالات ، و عدم استقرار آدمى بر يك حالت ، از يكسو دليل مخلوق بودن او، و نياز به خالق داشتن است ، چرا كه

هر متغيرى حادث ،

و هر حادثى خالقى مى خواهد، و از سوى ديگر دليلى است بر عدم پايدارى اين جهان ، و از سوى سوم نشانه اى است بر حركت مستمر انسان به سوى ذات پروردگار و مساءله معاد، همانگونه كه در آيات قبل آمده بود يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه .

سپس به عنوان يك نتيجه گيرى كلى از بحثهاى گذشته مى فرمايد: ((چرا آنها ايمان نمى آورند))؟! (فما لهم لا يؤ منون ).

با اينكه دلائل حق روشن و آشكار است هم دلائل توحيد و خداشناسى و هم دلائل معاد، هم آيات آفاقى كه در آفرينش شب و روز و ماه و خورشيد و نور و ظلمت و طلوع و غروب آفتاب و شفق ، و تاريكى شب ، و تكامل روشنى ماه نهفته است و هم آيات انفسى از لحظه اى كه نطفه در قرارگاه رحم جاى مى گيرد، و مراحل گوناگونى را يكى بعد از ديگرى طى كرده تا به اوج كمال خود در عالم جنين مى رسد، سپس از لحظه تولد تا مرگ مراحل ديگرى را مى پيمايد، با اين نشانه هاى روشن چرا آنها ايمان نمى آورند؟!

سپس از كتاب ((تكوين )) به سراغ كتاب ((تدوين )) مى رود، و مى افزايد: ((چرا هنگامى كه قرآن بر آنها خوانده مى شود در برابر آن خضوع نمى كنند))؟ (و اذا قرى ء عليهم القرآن لا يسجدون ).

قرآنى كه همچون آفتاب ، خود دليل خويشتن است ، نور اعجاز از جوانب مختلف آن مى درخشد، و محتواى آن دليل روشنى است بر اينكه از سرچشمه وحى گرفته شده .

قرآنى كه

هر ناظر بى طرف مى داند ممكن نيست زاييده مغز بشرى باشد،

آن هم بشرى كه هرگز درس نخوانده بود، و در يك محيط تاريك و ظلمانى و مملو از خرافات پرورش يافته بود.

منظور از ((سجده )) در اينجا خضوع و تسليم و اطاعت است <13> و سجده معروف كه پيشانى را در آن بر زمين مى گذارند يكى از مصداقهاى اين مفهوم كلى است ، و شايد به همين دليل در بعضى از روايات آمده است كه وقتى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) اين آيات را تلاوت فرمود سجده كرد.

البته طبق فتاواى معروف فقهاى اهل بيت (عليه السلام ) اين سجده از سجده هاى مستحب قرآن است ، و مذاهب چهارگانه اهل تسنن همه آنها سجده را به هنگام تلاوت اين آيه واجب مى دانند، جز ((مالك )) كه معتقد است بعد از پايان سوره بايد سجده كرد. <14>

در آيه بعد مى افزايد: ((بلكه كافران پيوسته آيات الهى و معاد و رستاخيز را تكذيب مى كنند)) (بل الذين كفروا يكذبون ).

به كار بردن ((فعل مضارع )) در اينجا كه معمولا براى استمرار مى آيد گواه براى معنى است كه آنها در تكذيبهاى خود اصرار داشتند، اصرارى كه از روح لجاج و عناد سرچشمه مى گرفت ، تكذيبى كه از نارسايى دلائل حق نبود بلكه به خاطر تعصب و تقليد كوركورانه از نياكان و حفظ منافع مادى و كسب

آزادى براى اشباع هوسهاى شيطانى بود.

سپس با لحنى تهديدآميز مى فرمايد: ((خداوند آنچه را آنها در درون دل پنهان مى دارند به خوبى مى داند)) (و الله اعلم بما يوعون ).

خداوند از نيات

و اهداف آنها، و انگيزه هايى كه سبب اين تكذيبهاى مستمر مى گردد، با خبر است هر قدر آنها بر آن پرده پوشى كنند و سرانجام كيفر همه آن را به آنها خواهد داد.

((يوعون )) از ماده ((وعاء)) به معنى ظرف است همانگونه كه در عبارت معروف نهج البلاغه از على (عليه السلام ) نقل شده كه فرمود: ان هذه القلوب اوعية فخيرها اوعاها: اين دلها ظرفهائى است و بهترين آنها دلى است كه حفظ و نگهدارى و ظرفيتش بيشتر باشد!

و در آيه بعد مى فرمايد: ((پس آنها را به عذاب دردناك بشارت ده )) (فبشرهم بعذاب اليم ).

تعبير به ((بشارت )) كه معمولا در خبرهاى خوش به كار مى رود در اينجا نوعى طعن و سرزنش است ، اين در حالى است كه مؤ منان را حقيقتا بشارت به نعمتهاى گسترده بهشتى مى دهد، تا تكذيب كنندگان دوزخى در حسرت و اندوه فرو روند.

در آخرين آيه اين سوره ، به صورت يك استثناء بار ديگر به سرنوشت مؤ منان صالح العمل اشاره كرده ، مى فرمايد: ((مگر كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند كه براى آنها پاداشى است ثابت و لا ينقطع و خالى از هرگونه نقصان

و منت )) (الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات لهم اجر غير ممنون )

((ممنون )) از ماده ((من )) هم به معنى ((قطع )) و ((نقصان )) آمده است ، و هم ((منت )) (واژه منون به معنى مرگ نيز از همين ماده است ) و ممكن است همه اين معانى در اينجا جمع باشد، زيرا نعمتهاى آخرت بر عكس نعمتهاى دنيا كه ناپايدار و

هم نقصان پذير، و غالبا آميخته با عوارض نامطلوب ، و يا منت اين و آن است ، هيچگونه منت و نقصان و فناء و عوارض نامطلوب در آن راه ندارد جاودانى است . نقصان ناپذير است ، خالى از هرگونه ناملائمات و هرگونه منت است .

آيا اين ((استثناء متصل )) است يا ((منقطع )) در ميان مفسران بحث است ، بعضى احتمال داده اند منقطع باشد، يعنى شرح حال كفار را كه در آيات قبل بود رها كرده و به سراغ پاداش جاويدان مؤ منان مى رود.

ولى مناسبتر اين است كه استثناء متصل باشد، و هدف اين است كه راه بازگشت را به روى كفار بگشايد، و بفرمايد: اين عذاب اليم از كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و اعمال صالح انجام دهند قطعا برداشته مى شود، و پاداش دائم و نقصان ناپذير به آنها مى دهد.

مرحوم طبرسى در مجمع البيان از آيات اخير اين سوره اولا اصل اختيار و آزادى اراده را استفاده مى كند، چرا كه ملامت بر ترك سجده ، و ترك ايمان ، در مورد افراد مجبور، از خداوند حكيم قبيح است ، و اينكه مى فرمايد: فما لهم لا يؤ منون و اذا قرى ء عليهم القرآن لا يسجدون دليل روشنى است بر مساءله اختيار، و ثانيا ملامت بر ترك سجده دليل بر اين است كه كفار همانگونه

كه مكلف به اصول دين هستند مكلف به فروع نيز مى باشند (اين سخن بنابراين است كه سجده در آيه فوق به معنى همان سجده معهود نماز باشد و يا لااقل معنى گسترده اى داشته باشد كه آن را شامل شود).

خداوندا!

در آن روز كه همگى در دادگاه عدل تو حضور مى يابند حساب را بر ما آسان گردان .

پروردگارا! در اين مسيرى كه همه بندگان به سوى تو حركت مى كنند ما را در پيمودن صراط مستقيم يارى فرما.

بارالها! ما در برابر قرآن كريمت سر تعظيم فرود آورده ايم ، توفيق عمل به آن را نيز به همه ما مرحمت نما.

آمين يا رب العالمين

فرمود:

و مَنْ قرأ سورة انشقت اعاذه اللَّه اَنْ يؤتيه كتابه وراء ظهره.(102)

كسى كه سوره «انشقاق» را بخواند، خدا او را از اين كه كارنامه زندگى اش را از پشت سرش به او دهند در امان مى دارد.

5 - دورنمايى از مفاهيم اين سوره از نشانه هاى فرارسيدن رستاخيز و ظهور قيامت، درهم ريختن و شكاف برداشتن نظام جهان بالاست، و اين سوره با اعلام آن آغاز مى گردد.

آن گاه به تدريج در آيات بيست و پنج گانه اين سوره اين بحث ها به تابلو مى رود:

فرمانبردارى كران تا كران هستى از خدا،

به سوى داورى او،

چگونگى دريافت كارنامه ها در روز رستاخيز،

حسابرسى آسان از شايسته كرداران،

راز سقوط به دوزخ و گرفتارى در عذاب،

توجّه دادن به آگاهى خدا از عملكردها،

سنت هاى حاكم بر جامعه و تاريخ،

پاداش هماره و شكست ناپذير ايمان و عمل شايسته و نكات ظريف ديگرى كه خواهد آمد.

آشنايى با اين سوره اين سوره مباركه، هشتاد و چهارمين سوره قرآن است، و پس از سوره «انفطار» بر قلب پاك پيامبر فرود آمده است. بجاست كه پيش از آغاز ترجمه و تفسير آيات آن به شناسنامه اش بنگريم.

1 - نام اين سوره نام اين سوره «انشقاق»، به معنى شكاف برداشتن و دو شقه شدن آمده، و از آغازين آيه آن برگرفته شده است.

اين سوره با نام «انشقت»، به معنى «شكافته شد» نيز آمده است كه اين عنوان نيز از همان آيه نخست گرفته شده است.

2 - فرودگاه اين سوره اين آيه در مكّه و در كنار خانه خدا بر قلب پيامبرمهر و آزادى فرود

آمده است. اين نكته را، افزون بر مفسران و قرآن پژوهان، حال و هواى آيات نيز كه بيشتر از مبدأ و معاد سخن مى گويد گواهى مى نمايد.

3 - شمار آيه هاى آن به باور گروهى اين سوره داراى 25 آيه است، امّا پاره اى همين آيه ها را بى كم و كاست 23 آيه شمرده اند. اين سوره از 107 واژه و از 430 حرف پديد آمده است.

4 - پاداش تلاوت اين سوره از پيامبر گرامى آورده اند كه در اين مورد فرمود:

و مَنْ قرأ سورة انشقت اعاذه اللَّه اَنْ يؤتيه كتابه وراء ظهره.(102)

كسى كه سوره «انشقاق» را بخواند، خدا او را از اين كه كارنامه زندگى اش را از پشت سرش به او دهند در امان مى دارد.

5 - دورنمايى از مفاهيم اين سوره از نشانه هاى فرارسيدن رستاخيز و ظهور قيامت، درهم ريختن و شكاف برداشتن نظام جهان بالاست، و اين سوره با اعلام آن آغاز مى گردد.

آن گاه به تدريج در آيات بيست و پنج گانه اين سوره اين بحث ها به تابلو مى رود:

فرمانبردارى كران تا كران هستى از خدا،

به سوى داورى او،

چگونگى دريافت كارنامه ها در روز رستاخيز،

حسابرسى آسان از شايسته كرداران،

راز سقوط به دوزخ و گرفتارى در عذاب،

توجّه دادن به آگاهى خدا از عملكردها،

سنت هاى حاكم بر جامعه و تاريخ،

پاداش هماره و شكست ناپذير ايمان و عمل شايسته و نكات ظريف ديگرى كه خواهد آمد.

(و اذا الارض مدت ):(و زماني كه زمين با از بين رفتن پستيهاوبلنديهافراخ شود)

(4) (و القت ما فيها و تخلت ):(و آنچه در درون خود دارد، بيرون انداخته و خودرا تهي مي سازد)

(5)(واذنت لربهاوحقت ):(وتسليم فرمان پروردگارش مي گرددوسزاواروامين اومي شود)مي خواهد بفرمايد: وقتي كه آسمان شكافته شد و متلاشي گشت و آسمان مطيع پروردگارش گشت و سزاوار شنيدن فرامين او گرديد و زمانيكه زمين گشاده و كشيده گشت و آنچه در بطن خود دارد(مردگان و گنج ها و معادن )همه را بيرون ريخت وخالي شد و زمين هم مانند آسمان مطيع پروردگارش گرديد و سزاوار شنيدن فرامين الهي گشت ، آنوقت انسان پروردگارش را ملاقات مي كند و پروردگارش طبق اعمالي كه انجام داده به حساب و جزاي او مي پردازد.

(6) (يا ايها الانسان انك كادح الي ربك كدحا فملاقيه ):(اي انسان بدرستي كه تودر راه پروردگارت تلاش مي كني و بالاخره او را ديدار خواهي كرد)مي فرمايد: هدف نهايي سير و سعي و تلاش انسان ، خداي سبحان است ، يعني انسان به جهت آنكه عبديست مربوب و مملوك كه هيچ مالكيتي نسبت به نفس خود و اعمال وآثارش ندارد، جز آنكه مولايش اراده كند، دائما در حال سعي و تلاش و شتافتن بسوي خداي تعاليست كه رب و مالك و مدبر امور اوست ، لذا انسان در اراده و عملش مسئول است و اين امر خود حجتي براي معاد است ، چون ربوبيت الهي تمام نمي شود، مگر باعبوديت بندگان و عبوديت هم فقط با بودن تكليف ومسئوليت تصور مي شود ومسئوليت هم فقط با بازگشت بسوي خدا و حساب و جزا

تمام مي شود، پس انسان قطعادر مسير وجودي خود به ملاقات پروردگارش مي شتابد و به سوي او باز مي گردد.

(7) (فاما من اوتي كتابه بيمينه ):(واماكسي كه كتاب عملش بدست راستش داده شود)

(8) (فسوف يحاسب حسابا يسيرا):(به زودي حسابي آسان از او مي كشند)

(9) (و ينقلب الي اهله مسرورا):(و خوشحال و خندان بسوي همفكران و اهل خود باز مي گردد)يعني در روز جزا انسانها دو گروهند: اصحاب يمين و اصحاب شمال ، اما اصحاب يمين يعني كسانيكه نامه اعمالشان را به دست راستشان مي دهند و در مرحله عقيده وعمل افرادي صالح بوده اند، بزودي در حسابرسي آنها سهل انگاري مي شود و با آنها به سختي برخورد نمي شود، در نتيجه آنها با خوشحالي و شادماني بسوي همنشينان بهشتي خود(حور و غلمان و ...)باز مي گردند و آسوده خاطر هستند .

(10) (وامامن اوتي كتابه وراءظهره ):(واماآنكس كه كتابش راازپشت سرش بدهند)

(11) (فسوف يدعوا ثبورا):( به زودي فرياد و واويلاي او بلند مي شود)

(12) (و يصلي سعيرا):(و در آتش مي سوزد)

(13) (انه كان في اهله مسرورا):(آري او در دنيا نزد همفكران خود مسرور بود)

(14) (انه ظن ان لن يحور):(او مي پنداشت كه هرگز بسوي ما بر نمي گردد)

(15) (بلي ان ربه كان به بصيرا):(بلي پروردگارش به وضع او بينا بود)در اينجا به وضع گروه دوم مي پردازد كه خداوند چهره هايشان را به عقب بر گردانده و (طمس ) مي نمايد، در نتيجه نامه عملشان را از پشت سر دريافت مي كنند، مي فرمايد:كساني كه چنين وضعي داشته باشند بزودي آه و ناله آنها برخواهد خاست و شيون وواويلا سر مي دهند و وارد

آتش مي شوند، آتشي كه زبانه كشيده و شعله ور است ، همانااين چنين فردي در دنيا به ناحق مسرور بود و در اثر غفلت و دلبستگي به مسائل مادي درميان همفكران خود غرق در فرح و شادماني بود و گمان مي كرد كه براي حساب و جزابر نمي گردد و در اثر غرقه شدن در گناهان و معاصي ابدا احتمال وقوع معاد و حساب رانمي داد، ولي مسأله اينطور كه او پنداشته نيست ، بلكه خداي سبحان كه رب و مالك ومدبر امر او بود از ابتدا تا انتهاي زندگيش به او و همه اعمالش احاطه علمي داشت و لذادر قيامت او را مطابق اعمالش جزا مي دهد.

(16) (فلا اقسم بالشفق ):(پس نه ! سوگند به شفق )

(17) (و الليل و ما وسق ):(و سوگند به شب و آنچه بپوشاند)

(18) (و القمر اذا اتسق ):(و سوگند به ماه بدر كه جوانبش را نوراني مي كند)

(19)(لتركبن طبقاعن طبق ):(كه همانابه زودي بعدازمرگ عوالمي راسيرخواهيدكرد)مي فرمايد: هر چند كه حاجتي به سوگند نيست ، اما قسم به سرخي كرانه افق در هنگام غروب خورشيد و قسم به شب كه همه آنچيزهايي را كه در روز متفرق شده ، جمع مي كند و يا ستارگان را از خفاء به ظهور مي رساند و قسم به ماه ، وقتي كه نورش جمع مي شود، و در شب چهاردهم به صورت بدر كامل در مي آيد، كه هر آينه شما انسانها درمسير زندگي دنيوي و اخروي خود مراحل متفاوتي را طي مي كنيد،(ابتدا زندگي دنيا،سپس مرگ ، بعد از آن برزخ و سپس بعث و ...)كه اين مراحل مترتب

بريكديگر و متطابق بر هم است ، بعضي مفسران گفته اند، طبق عن طبق به معناي آنست كه آسمان يك مرحله مانند روغن گداخته گشته و سپس شكافته مي شود و كساني كه در دنيا خوار و خفيف شمرده شده اند، برتري يافته و مستكبران پست و وضيع مي شوند و يا بعد از شدت وسختي آسايش و راحتي خواهد بود و يا پس از فقر وفاقه بي نيازي و توانگري و يا بعد ازمرض و بيماري صحت وتندرستي و يا به عكس اين مراحل و بعضي هم اين مراحل را به معناي شدت حوادث دانسته اند و بعضي ديگر آن را به معناي پيش بيني صعود بشر به فضا تفسير كرده اند(7).

(20) (فمالهم لا يؤمنون ):(پس چه مي شود، ايشان را كه ايمان نمي آورند؟)

(21) (و اذا قري ء عليهم القر ان لا يسجدون ):(و وقتي كه قرآن خوانده مي شود،خاضع نمي گردند؟)

(22) (بل الذين كفروا يكذبون ):(بلكه كسانيكه كه كافر شدند، تكذيب مي نمايند)

(23) (و الله اعلم بما يوعون ):(و خدا مي داند كه در دل چه چيزي نهفته اند)

(24) (فبشرهم بعذاب اليم ):(پس ايشان را به عذابي سخت بشارت بده )

(25) (الا الذين امنوا و عملوا الصالحات لهم اجر غير ممنون ):(مگر كسانيكه ايمان بياورند و اعمال صالح كنند كه ايشان اجري بي منت و قطع نشدني دارند)در مقام توبيخ و از روي تعجب مي فرمايد: پس اين مردم را چه شده كه ايمان نمي آورند؟و با شنيدن و توجه به اين همه دلايل آشكار بازهم متنبه نمي گردند؟آنگاه مي فرمايد: علت ترك ايمان از جانب اينها قاصر بودن دلايل و حجج

مانيست ،بلكه علت اصلي انكار اينها اين است كه كفر و تكذيب در دلهايشان رسوخ كرده و عادت آنها شده و خدا هم به آنچه در سينه هاي خود جمع كرده و كفر و شركي كه در دلهايشان پنهان نموده اند،آگاه است ، پس اي پيامبر آنان را به عذابي دردناك بشارت بده وبشارت دادن براي عذاب از باب تهكم و استهزاء است و اين تهديد در نتيجه تكذيب وانكار آنهاست ، سپس با استثناء منقطع مي فرمايد: البته مؤمناني كه عمل صالح بجاآورده اند جزء اين گروه نيستند، بلكه ايشان اجر و پاداشي خالي از منت خواهند داشت و خداوند بواسطه پاداشي كه به ايشان مي دهد بر آنان منت نمي گذارد و با منت آن اجررا سنگين و ناگوار نمي سازد.

كه تمام ناهموارى هاى آن از ميان رفته و سطحى گسترده و هموار مى شود. <<اذا الارض مدّت>>

كلمه «كَدح» هم به معناى تلاش و كوشش آمده و هم به معناى آسيب وارد كردن، يعنى انسان به سوى پروردگارش پيش مى رود ولى رفتنى همراه با رنج و تعب كه گويا به خود آسيب و خدشه وارد مى كند.

در حديث مى خوانيم: هر كس سه خصلت را دارا باشد، خداوند حساب او را آسان قرار مى دهد و با رحمت خود، او را به بهشت وارد مى سازد: به آن كس كه محرومش كرده، عطا كند؛ با آنكه قطع رابطه كرده، صله رحم مى كند و از آن كه به او ظلم كرده، درمى گذرد. «تعطى من حرمك

ل من قطعك و تعفو عمن ظلمك»<772>

در آيه نهم و سيزدهم، سخن از شادى و سرور در نزد خانواده است، يكى منفى كه مورد انتقاد است و يكى مثبت كه پاداش نيكوكاران است. آرى، ثمره سرور مستانه و غافلانه در دنيا، دوزخ است و ثمره ايمان و تقوى در دنيا، سرور در ميان بستگان در قيامت است.

از حضرت على عليه السلام درباره آيه ى <<ينقلب الى اهله مسرورا>> سؤال شد. فرمودند: كسانى كه در دنيا اهل و عيال انسان بهشتى بودند، اگر مؤمن باشند در آخرت نيز اهل او خواهند بود.

1- انسان در حركت به سوى خداست. <<يا ايّها الانسان انّك كادح الى ربّك >>(چنانكه در جاى ديگر مى فرمايد: <<انّا للّه و انّا اليه راجعون>><773>)

2- انسان در مسير حركت به سوى خدا، با مشكلات بى شمارى روبروست. <<انّك كادح الى ربّك>>

3- خداوند در تاريخ و جامعه قوانينى ثابت قرار داده است كه همه از آن تبعيّت مى كنند؛ نه مى توانند توقف كنند،

نه به عقب بازگردند و يا به سويى ديگر روند. <<كادح الى ربّك كدحا>>

4- پايان حركت انسان، رسيدن به خداوند است. <<فملاقيه>>

5 - اعمال انسان در دنيا ثبت شده و در قيامت، به صورتى مكتوب و مستند به او ارائه مى شود. <<اوتى كتابه>>

6- در قيامت، حساب مردم گوناگون است و خوبان حسابى آسان دارند. <<حساباً يسيراً>> (و تبه كاران حسابى سخت. <<حساباً شديداً>><774>)

7- به شادى هاى دنيوى مغرور نشويد كه مى گذرد، به شادى هاى پايدار قيامت، فكر كنيد. (اگر امروز به خاطر فرمان الهى از بعضى لذّت هاى خانوادگى صرف نظر كرديم و براى جهاد يا تحصيل علم يا خدمت از خانواده دور شديم، در آينده جبران خواهد شد.) <<ينقلب الى اهله مس

ا>>

8 - گرچه مردم در آغاز از يكديگر فرار مى كنند: <<يوم يفرّ المرء من اخيه...>><775> امّا آن كه حسابش آسان و جايگاهش بهشت باشد، به سوى خانواده اش باز مى گردد. <<ينقلب الى اهله مسروراً>>

«يَحور» از «حور» به معناى رجوع و بازگشت است و مراد از آن بازگشت به حيات اخروى در قيامت مى باشد.

«طَبَق» به معناى تطبيق و انطباق است، يعنى قرار گرفتن دو چيز روى هم و به حالت نيز گفته مى شود، چون روح انسان با آن حالت منطبق شده است. پس <<لتركبن طبقاً عن طبق>> يعنى شما بر حالتى وخصلتى سوار مى شويد كه مثل مَركبى شما را به سوى مقصد مى برد.<776>

همان گونه كه در آستانه غروب، سرخى نمودار مى شود، سپس سياهى شب آن را مى پوشاند و آنگاه نور مهتاب بر تاريكى شب پرتو مى افكند و اين حالات يكى پس از ديگرى مى آيد، شما انسان ها نيز يكى پس از ديگرى آمده و داراى حالاتى گوناگون در مسير تكامل به

سوى خدا هستيد

مراد از <<لتركبنّ طبقاً عن طبق>>، مراحل مختلف زندگى است كه انسان در مسير حركتش به سوى پروردگار آنها را طى مى كند. حيات دنيوى، حيات برزخى و حيات اخروى.<777>

ممكن است مراد از <<لتركبنّ طبقاً عن طبق>> اين باشد كه سرنوشت شما، طبق سرنوشت اقوام گذشته است. اگر مثل آنان انكار كنيد، هلاك مى شويد و اگر مثل آنان ايمان آوريد، نجات مى يابيد. حديثى نيز اين معنا را تأييد مى كند.

مراد از سجده در آيه <<اذا قرى ء القرآن لا يسجدون>>، خضوع و تصديق و ايمان است و گرنه بايد هر آيه اى كه تلاوت شود مردم به سجده افتند.

1- منشأ بدبختى انسان، غفلت از معاد يا انكار آن است. <<ظنَّ ان لن يحور>>

2- منكران معاد بر اساس گمان انكار مى كنند نه علم. <<ظنّ ان لن يحور>>

3- ريشه خوشى هاى مستانه، غفلت از آخرت است. <<كان فى اهله مسرورا... ظنّ ان لن يحور>>

4- عقل و احتياط حكم مى كند كه اگر يقين به قيامت نداريد، لااقل به وقوع آن گمان داشته باشيد، <<يظنّون انهم ملاقوا ربّهم>><778> نه آنكه به عدم وقوع قيامت گمان بريد كه منشأ هلاكت است. <<ظنّ ان لن يحور>>

5 - نتيجه قرائت قرآن بايد عبوديّت و تسليم باشد. <<اذا قرى ء عليهم القرآن لا يسجدون>>

«يوعون» از «وِعاء» به معناى ظرف است و مراد از آن در اينجا، ظرف دل است و آنچه انسان در دل دارد. «بَشّر» از بشارت، به خبرى گويند كه به واسطه آن، در چهره و بَشَره انسان تغييرى صورت گيرد و معمولاً به خبرهاى خوش گفته مى شود. گاهى براى تحقير نيز مى آيد، چن

كه مى گويند: «خبر خوش فلانى مرگ است»

1- كافران، نه تنها در برابر

آيات قرآن تسليم نمى شوند، بلكه آن را تكذيب مى كنند. <<لايسجدون بل... يكذّبون>>

2- كسى كه خط كفر را پذيرفت، به هر مسئله اى كه رسيد تكذيب مى كند. <<بل الّذين كفروا يكذّبون>>

3- خداوند، به اسرار درونى انسان احاطه دارد. <<واللّه اعلم بما يوعون>>

4- گاهى انسان در قالب انكار و تكذيب، اهداف ديگرى را دنبال مى كند كه خداوند به آن آگاه است. <<يكذّبون واللّه اعلم بما يوعون>>

5 - گاهى انسان به خاطر حفظ منافعش، در ظاهر تكذيب مى كند ولى در دل آن را مى پسندد. <<يكذّبون واللّه اعلم بما يوعون>>

6- گرچه مبناى كيفر و پاداش عمل است، امّا ارزش عمل به هدف و انگيزه آن است كه خداوند به آنها آگاه است. <<واللّه اعلم بما يوعون>>

7- لازمه ايمان، انجام هر عمل است كه صالح و شايسته باشد، در هر زمينه اى كه باشد. <<آمنوا و عملوا الصالحات>> (عبادت، يكى از مصاديق عمل صالح است.)

8 - ايمان از عمل جدا نيست و لازم ملزوم يكديگرند. <<آمنوا و عملوا الصالحات>>

9- پاداش هاى الهى گسسته نمى شود و همراه با منّت نيست. <<لهم اجر غير ممنون>>

the righteous yet they strive hard to follow the right path because they are convinced that there is a day of resurrection when they shall go to their Lord with their account to meet Him before His throne of judgement. The disbelievers and the transgressors, the deniers and beliers of the day of reckoning shall also come before the Lord but without the hope of salvation.

Refer to the commentary of Bani Israil: 71 and Waqi-ah: 7 to 56. For those who spent their lives in goodness and truth their reckoning will be made easy. They will rejoice in the rewards given to them.

(see commentary for verse 7)

(see commentary for verse 7)

Refer to the commentary of Haqqah: 24 and 25. The wicked will cry for death and annihilation, but they will neither live nor die as said in verse 74 of Ta Ha. In the life of this world they were, in utter neglect of the hereafter, in extreme self-complacency and self-conceit, imagining that they would not be called upon to account for their evil deeds.

(see commentary for verse 10)

(see commentary for verse 10)

(see commentary for verse 10)

(see commentary for verse 10)

(see commentary for verse 10)

See commentary of Muddaththir: 32 for "I call to witness"-adjuration.

Mans attention is drawn to the flawless functioning of the universe under the precise laws made by Allah. Man, therefore, must observe, study and understand the disciplined functioning of the material existence and also follow the laws ordained by Allah and conveyed to him through the Holy Prophet, not only to establish

a fair, just and harmonious social order in this world but also attain success in the life of hereafter. There is something wrong with his understanding and will if he does not do so. He must follow the laws given to him in the Quran which is the real submission and gratitude to Allah.

The ignorant and obstinate among the people who are weak in wisdom do not understand, so they disbelieve and consequently suffer punishment.

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)