بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ (10)

مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ (11)

يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ (12)

يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ (13)

يُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ قالُوا بَلى وَ لكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (14)

فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ وَ لا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مَأْواكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ (15)

أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ (16)

اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (17)

إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ (18)

وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ (19)

اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ مَتاعُ

الْغُرُورِ (20)

سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ (21)

ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلاَّ فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ (22)

لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ (23)

الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ (24)

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ (25)

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِيمَ وَ جَعَلْنا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْكِتابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ (26)

ثُمَّ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّيْنا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجِيلَ وَ جَعَلْنا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ (27)

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ (28)

لِئَلاَّ يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ أَلاَّ يَقْدِرُونَ عَلى شَيْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ (29)

كنار نازل كردن كتاب و ميزان (سمبل مكتب و عدالت اجتماعى) ياد مى كند. حديد، به اسلحه، به امام، به حضرت قائم(ع) هم تاويل شده است.(مرآة الانوار ص 124.) هدف اصلى سوره، تشويق به انفاق در راه خدا است كه از ايمان و تقوا سرچشمه مى گيرد. اخلاص و زهد و موعظه و معارفى از مبدا و معاد از مطالب ديگر اين سوره است. در حديثى آمده كه: چون خداوند مى دانست كه در آخر الزمان افرادى عميق و ژرف انديش پديد خواهند آمد سوره قل هو الله احد و آياتى از اين سوره را (از اول تا آيه 6) نازل كرد.(الميزان ج 19 ص 168.) اين سوره مدنى است. با 28 آيه در سال پنجم هجرى نازل شده است.

براى تو حكايت مى كنيم. سلمان پس از شنيدن اين آيه به آنان گفت: اين قرآن، احسن القصص و بيان بهترين سر گذشت ها و براى شما از ديگر كتاب ها سودمندتر است. مدتى گذشت. منافقان باز به سراغ سلمان آمدند و همان خواسته را دوباره تكرار كردند. در اين هنگام، آيه 23 سوره زمر نازل شد و فرمود: خداوند بهترين سخن را نازل كرده است. كتابى كه آيه هايش (از نظر لطف و زيبايى و معنى) همانند يكديگر است. آيه هايى پى در پى دارد، ولى اين تكرارى شوق انگيز است كه از شنيدن آيه هايش بر اندام كسانى كه در برابر پروردگارشان خاشعند، لرزه مى افتد. براى مدتى اين خواسته خود را تكرار نكردند، ولى چندى بعد، براى بار سوم به سراغ سلمان آمدند و از او همان را خواستند. در اين هنگام، آيه هاى زير نازل شد و از آنان بازخواست كرد كه آيا هنگام آن نرسيده كه در برابر نام خدا خشوع كنيد و از اين سخنان دست برداريد. بديهى است كه اگر در آيه هايى كه بر پيامبر نازل شده به درستى تدبير شود، در اين صورت هم چون بسيارى از امت هاى پيشين گرفتار غفلت و بى خبرى و در نتيجه، قساوت دل كه ثمره آن گناه است، نمى شوند. آيه هاى 16 و 17 سوره حديد، انسان را به فروتنى در برابر پروردگار فرامى خواند:

آيا براى كسانى كه ايمان آورده اند، هنگام آن نرسيده كه دل هايشان به ياد خدا و آن حقيقتى كه نازل شده نرم [و فروتن] گردد و مانند كسانى نباشند كه از پيش، بدآن ها كتاب داده شد و انتظار بر آنان به درازا كشيد و دل هايشان سخت گرديد و بسيارى از

آنان فاسق بودند؟ «» بدانيد كه خدا زمين را پس از مرگش زنده مى گرداند. به راستى، آيه هاى [خود] را براى شما روشن گردانيده ايم، باشد كه بيانديشيد. «» (1)

پاورقى:

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 237.

غفلت زدايى و نرمش دل

شأن نزول آيه هاى 16 - 17 سوره حديد

يك سال پس از هجرت كه بت پرستى به فراموشى سپرده شده بود و هر روز عده اى به آيين جديد، علاقه مند مى شدند و اسلام مى آوردند، افرادى فرصت طلب و ماجرا جو كه رهبرى پيامبر را در دل بر نمى تابيدند، براى دل سردى مى كوشيدند با سخنان خود در ميان مسلمانان دودستگى به وجود آورند و ايمان مسلمانان را سست كنند. اين گروه منافق براى كاستن از جايگاه و مقام پيامبر و بى اعتنايى به قرآن، گاهى در سخنان خود به كتاب تحريف شده تورات استناد مى كردند. روزى آنان با نقشه اى از پيش طراحى شده نزد سلمان فارسى آمدند و از او خواستند براى آنان از تورات سخن بگويد و داستانى نقل كند. در اين هنگام، آيه هاى آغازين سوره يوسف بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نازل شد و فرمود: ما بهترين داستان را براى تو حكايت مى كنيم. سلمان پس از شنيدن اين آيه به آنان گفت: اين قرآن، احسن القصص و بيان بهترين سر گذشت ها و براى شما از ديگر كتاب ها سودمندتر است. مدتى گذشت. منافقان باز به سراغ سلمان آمدند و همان خواسته را دوباره تكرار كردند. در اين هنگام، آيه 23 سوره زمر نازل شد و فرمود: خداوند بهترين سخن را نازل كرده است. كتابى كه آيه هايش (از نظر لطف و زيبايى و معنى) همانند يكديگر است. آيه هايى پى در پى دارد، ولى اين تكرارى

شوق انگيز است كه از شنيدن آيه هايش بر اندام كسانى كه در برابر پروردگارشان خاشعند، لرزه مى افتد. براى مدتى اين خواسته خود را تكرار نكردند، ولى چندى بعد، براى بار سوم به سراغ سلمان آمدند و از او همان را خواستند. در اين هنگام، آيه هاى زير نازل شد و از آنان بازخواست كرد كه آيا هنگام آن نرسيده كه در برابر نام خدا خشوع كنيد و از اين سخنان دست برداريد. بديهى است كه اگر در آيه هايى كه بر پيامبر نازل شده به درستى تدبير شود، در اين صورت هم چون بسيارى از امت هاى پيشين گرفتار غفلت و بى خبرى و در نتيجه، قساوت دل كه ثمره آن گناه است، نمى شوند. آيه هاى 16 و 17 سوره حديد، انسان را به فروتنى در برابر پروردگار فرامى خواند:

آيا براى كسانى كه ايمان آورده اند، هنگام آن نرسيده كه دل هايشان به ياد خدا و آن حقيقتى كه نازل شده نرم [و فروتن] گردد و مانند كسانى نباشند كه از پيش، بدآن ها كتاب داده شد و انتظار بر آنان به درازا كشيد و دل هايشان سخت گرديد و بسيارى از آنان فاسق بودند؟ «» بدانيد كه خدا زمين را پس از مرگش زنده مى گرداند. به راستى، آيه هاى [خود] را براى شما روشن گردانيده ايم، باشد كه بيانديشيد. «» (1)

پاورقى:

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 237.

رابطه ايمان و روشن بينى

شأن نزول آيه هاى 28 - 29 سوره حديد

براى در امان ماندن از فشار، آزار و شكنجه مشركان، رسول خدا، «جعفربن ابى طالب» را با هفتاد تن از مسلمانان بى پناه، نزد نجاشى پادشاه حبشه فرستاد. نجاشى نيز از آنان به گرمى استقبال و امنيت مسلمانان را تضمين كرد. پس

از آن كه فرستادگان قريش نتوانستند نظر نجاشى را براى بيرون راندن مسلمانان جلب كنند، نوميدانه بازگشتند و نجاشى پنهانى ايمان آورد و مسلمان شد.

هنگام بازگشت «جعفر» به مدينه، چهل تن از كسانى كه در حبشه با آموزش هاى روح بخش اسلام، ايمان آورده بودند، از «جعفر» خواستند آنان را نزد پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ببرد تا با حضرت ملاقات كنند. «جعفر» پذيرفت و آنان همراه وى به مدينه آمدند. پس از ديدار با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، فقر مالى مسلمانان، آنان را غمگين ساخت. دوباره نزد رسول خدا آمدند و گفتند: ما در ديار خود اموال فراوان داريم. شما اجازه دهيد بازگرديم و اموال خود را بياوريم و چنين شد. آنان اموالشان را با مسلمانان تقسيم كردند و آيه هاى 52 تا 54 سوره قصص نازل شد و از آنان تمجيد كرد و فرمود: «آنان به سبب استقامتشان پاداش خود را دو چندان دريافت مى دارند.» اهل كتاب پس از شنيدن اين آيات، به وجد آمدند و دچار غرور شدند و به مسلمانان گفتند: كسانى كه به كتاب شما و كتاب ما ايمان آورند، نزد خدا دو اجر و پاداش دارند، ولى شما مسلمانان كه به پيامبر ايمان آورده ايد، يك پاداش خواهيد داشت. بنابراين، به اعتراف خودتان شما بر ما برترى نداريد. در اين جا آيه هاى 28 و 29 سوره حديد نازل شد و به آنان فهماند كه دو پاداش نصيب كسانى خواهد بود كه به حضرت محمد صلى الله عليه و آلهايمان آورده باشند و اين دو پاداش شامل بخشايش نور و مغفرت الهى است، ولى كسى كه به وى ايمان نياورده باشد، اجر و مزدى نصيب او نخواهد شد. رابطه ايمان با روشن

بينى كه به عنوان دو پاداش به مؤمنان ذكر شده، علاوه بر جنبه هاى معنوى كه گاه براى ما شناخته شده، از نظر تحليل عقلى نيز قابل درك است؛ چون بزرگ ترين مانع شناخت و مهم ترين حجاب قلب آدمى، هوا و هوس هاى سركش و آمال و آرزوهاى دور و دراز و اسارت در چنگال ماديات و زرق و برق دنياست كه به انسان اجازه قضاوت درست را نمى دهد تا چهره حقيقت را آن چنان كه هست ببيند، ولى هنگامى كه در پرتو ايمان و تقوا اين گرد و غبارها فرو نشست و اين ابرهاى تيره و تار و ظلمانى از آسمان روح انسان كنار رفت، آفتاب حقيقت بر صفحه قلب مى تابد و حقيقت را آن چنان كه هست، درمى يابد. در اين هنگام، لذتى توصيف ناشدنى از اين درك صحيح و عميق نصيب مؤمن مى شود و راه خود را به سوى اهداف مقدسى كه دارد مى گشايد و پيش مى رود. آيه هاى 28 و 29 سوره حديد دو رحمت خداوند را چنين معرفى مى كند:

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا داريد و به پيامبر او بگرويد تا از رحمت خويش شما را دو بهره عطا كند و براى شما نورى قرار دهد كه به [بركت] آن راه سپريد و بر شما ببخشايد و خدا آمرزنده مهربان است. «» تا اهل كتاب بدانند كه به هيچ وجه فزون بخشى خدا در [حيطه] قدرت آنان نيست و فضل [و عنايت، تنها] در دست خداست: به هر كس بخواهد آن را عطا مى كند و خدا داراى كرم بسيار است. «» (1)

پاورقى:

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 244.

رابطه ايمان و روشن بينى

شأن نزول

آيه هاى 28 - 29 سوره حديد

براى در امان ماندن از فشار، آزار و شكنجه مشركان، رسول خدا، «جعفربن ابى طالب» را با هفتاد تن از مسلمانان بى پناه، نزد نجاشى پادشاه حبشه فرستاد. نجاشى نيز از آنان به گرمى استقبال و امنيت مسلمانان را تضمين كرد. پس از آن كه فرستادگان قريش نتوانستند نظر نجاشى را براى بيرون راندن مسلمانان جلب كنند، نوميدانه بازگشتند و نجاشى پنهانى ايمان آورد و مسلمان شد.

هنگام بازگشت «جعفر» به مدينه، چهل تن از كسانى كه در حبشه با آموزش هاى روح بخش اسلام، ايمان آورده بودند، از «جعفر» خواستند آنان را نزد پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ببرد تا با حضرت ملاقات كنند. «جعفر» پذيرفت و آنان همراه وى به مدينه آمدند. پس از ديدار با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، فقر مالى مسلمانان، آنان را غمگين ساخت. دوباره نزد رسول خدا آمدند و گفتند: ما در ديار خود اموال فراوان داريم. شما اجازه دهيد بازگرديم و اموال خود را بياوريم و چنين شد. آنان اموالشان را با مسلمانان تقسيم كردند و آيه هاى 52 تا 54 سوره قصص نازل شد و از آنان تمجيد كرد و فرمود: «آنان به سبب استقامتشان پاداش خود را دو چندان دريافت مى دارند.» اهل كتاب پس از شنيدن اين آيات، به وجد آمدند و دچار غرور شدند و به مسلمانان گفتند: كسانى كه به كتاب شما و كتاب ما ايمان آورند، نزد خدا دو اجر و پاداش دارند، ولى شما مسلمانان كه به پيامبر ايمان آورده ايد، يك پاداش خواهيد داشت. بنابراين، به اعتراف خودتان شما بر ما برترى نداريد. در اين جا آيه هاى 28 و 29 سوره حديد نازل شد و به آنان

فهماند كه دو پاداش نصيب كسانى خواهد بود كه به حضرت محمد صلى الله عليه و آلهايمان آورده باشند و اين دو پاداش شامل بخشايش نور و مغفرت الهى است، ولى كسى كه به وى ايمان نياورده باشد، اجر و مزدى نصيب او نخواهد شد. رابطه ايمان با روشن بينى كه به عنوان دو پاداش به مؤمنان ذكر شده، علاوه بر جنبه هاى معنوى كه گاه براى ما شناخته شده، از نظر تحليل عقلى نيز قابل درك است؛ چون بزرگ ترين مانع شناخت و مهم ترين حجاب قلب آدمى، هوا و هوس هاى سركش و آمال و آرزوهاى دور و دراز و اسارت در چنگال ماديات و زرق و برق دنياست كه به انسان اجازه قضاوت درست را نمى دهد تا چهره حقيقت را آن چنان كه هست ببيند، ولى هنگامى كه در پرتو ايمان و تقوا اين گرد و غبارها فرو نشست و اين ابرهاى تيره و تار و ظلمانى از آسمان روح انسان كنار رفت، آفتاب حقيقت بر صفحه قلب مى تابد و حقيقت را آن چنان كه هست، درمى يابد. در اين هنگام، لذتى توصيف ناشدنى از اين درك صحيح و عميق نصيب مؤمن مى شود و راه خود را به سوى اهداف مقدسى كه دارد مى گشايد و پيش مى رود. آيه هاى 28 و 29 سوره حديد دو رحمت خداوند را چنين معرفى مى كند:

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا داريد و به پيامبر او بگرويد تا از رحمت خويش شما را دو بهره عطا كند و براى شما نورى قرار دهد كه به [بركت] آن راه سپريد و بر شما ببخشايد و خدا آمرزنده مهربان است. «» تا اهل كتاب بدانند كه به

هيچ وجه فزون بخشى خدا در [حيطه] قدرت آنان نيست و فضل [و عنايت، تنها] در دست خداست: به هر كس بخواهد آن را عطا مى كند و خدا داراى كرم بسيار است. «» (1)

پاورقى:

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 244.

حرف عطف / معطوف تابع {وَالظَّاهِرُ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَالْباطِنُ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَهُوَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بِكُلِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {شَيْءٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَلِيمٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{هُوَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {خَلَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {السَّماواتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْأَرْضَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {فِي} حرف جر {سِتَّةِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَيَّامٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {ثُمَّ} حرف عطف {اسْتَوى} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلَى} حرف جر {الْعَرْشِ} اسم مجرور يا در محل جر {يَعْلَمُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَلِجُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {يَخْرُجُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {يَنْزِلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنَ} حرف جر {السَّماءِ} اسم

مجرور يا در محل جر {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {يَعْرُجُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَهُوَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مَعَكُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {أَيْنَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {ما} جازم {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {وَاللَّهُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تَعْمَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بَصِيرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مُلْكُ} مبتدا مؤخّر {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَإِلَى} (و) حرف عطف / حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {تُرْجَعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْأُمُورُ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{يُولِجُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {اللَّيْلَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فِي} حرف جر {النَّهارِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَيُولِجُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل،

ضمير مستتر (هو) در تقدير {النَّهارَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فِي} حرف جر {اللَّيْلِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَهُوَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عَلِيمٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {بِذاتِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الصُّدُورِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{آمِنُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِاللَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَرَسُولِهِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَنْفِقُوا} (و) حرف عطف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِمَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {جَعَلَكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مُسْتَخْلَفِينَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فَالَّذِينَ} (ف) حرف تعليل / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَنْفَقُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {أَجْرٌ} مبتدا مؤخّر / خبر براى (الذين) {كَبِيرٌ} نعت تابع

{وَما} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا

در محل رفع {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {لا} حرف نفى غير عامل {تُؤْمِنُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِاللَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَالرَّسُولُ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَدْعُوكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {لِتُؤْمِنُوا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِرَبِّكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَقَدْ} (و) حاليه / حرف تحقيق {أَخَذَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِيثاقَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنْ} حرف شرط جازم {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {مُؤْمِنِينَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب

{هُوَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {يُنَزِّلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلى} حرف جر {عَبْدِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {آياتٍ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{بَيِّناتٍ} نعت تابع {لِيُخْرِجَكُمْ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنَ} حرف جر {الظُّلُماتِ} اسم مجرور يا در محل جر {إِلَى} حرف جر {النُّورِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَإِنَّ} (و) حرف استيناف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {بِكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {لَرَؤُفٌ} (ل) حرف مزحلقه / خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {رَحِيمٌ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَما} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {أَلاَّ} (أن) حرف نصب / (لا) حرف نفى غير عامل {تُنْفِقُوا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {سَبِيلِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَلِلَّهِ} (و) حاليه / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِيراثُ} مبتدا مؤخّر {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {لا} حرف نفى غير عامل {يَسْتَوِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {مِنْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مَنْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {أَنْفَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير

{مِنْ} حرف جر {قَبْلِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْفَتْحِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَقاتَلَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {أَعْظَمُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {دَرَجَةً} تمييز، منصوب {مِنَ} حرف جر {الَّذِينَ} اسم مجرور يا در محل جر {أَنْفَقُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {بَعْدُ} اسم مجرور يا در محل جر {وَقاتَلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَكُلاًّ} (و) حرف عطف / مفعولٌ به مقدّم {وَعَدَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الْحُسْنى} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {وَاللَّهُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تَعْمَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {خَبِيرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{مَنْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {ذَا} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} بدل تابع {يُقْرِضُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {قَرْضاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {حَسَناً} نعت تابع {فَيُضاعِفَهُ} (ف) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل

نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلَهُ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {أَجْرٌ} مبتدا مؤخّر {كَرِيمٌ} نعت تابع

{يَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تَرَى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {الْمُؤْمِنِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْمُؤْمِناتِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {يَسْعى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {نُورُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بَيْنَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أَيْدِيهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَبِأَيْمانِهِمْ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بُشْراكُمُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الْيَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {جَنَّاتٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {تَجْرِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {مِنْ} حرف جر {تَحْتِهَا} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الْأَنْهارُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {خالِدِينَ} حال، منصوب {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {هُوَ} ضمير فصل بدون محل {الْفَوْزُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{الْعَظِيمُ} نعت تابع

{يَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {يَقُولُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْمُنافِقُونَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {وَالْمُنافِقاتُ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {انْظُرُونا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {نَقْتَبِسْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {مِنْ} حرف جر {نُورِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {قِيلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {ارْجِعُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / نائب فاعل محذوف {وَراءَكُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَالْتَمِسُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {نُوراً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَضُرِبَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {بَيْنَهُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِسُورٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / نائب فاعل محذوف {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {بابٌ} مبتدا مؤخّر {باطِنُهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل

رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {الرَّحْمَةُ} مبتدا مؤخّر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَظاهِرُهُ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنْ} حرف جر {قِبَلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {الْعَذابُ} مبتدا مؤخّر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{يُنادُونَهُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {أَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / حرف جزم {نَكُنْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / اسم كان، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {مَعَكُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر كان، محذوف يا در تقدير {قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بَلى} حرف جواب {وَلكِنَّكُمْ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم لكن {فَتَنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / خبر لكن محذوف {أَنْفُسَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَتَرَبَّصْتُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و

فاعل {وَارْتَبْتُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {وَغَرَّتْكُمُ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الْأَمانِيُّ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {حَتَّى} حرف جر {جاءَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {أَمْرُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَغَرَّكُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {بِاللَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْغَرُورُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{فَالْيَوْمَ} (ف) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {لا} حرف نفى غير عامل {يُؤْخَذُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {مِنْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فِدْيَةٌ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {مِنَ} حرف جر {الَّذِينَ} اسم مجرور يا در محل جر {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مَأْواكُمُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {النَّارُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {هِيَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مَوْلاكُمْ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَبِئْسَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى جامد براى انشاء ذم {الْمَصِيرُ} فاعل، مرفوع

يا در محل رفع

{أَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / حرف جزم {يَأْنِ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنْ} حرف نصب {تَخْشَعَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {قُلُوبُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / فاعل (يأن)، در محل رفع {لِذِكْرِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {نَزَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنَ} حرف جر {الْحَقِّ} اسم مجرور يا در محل جر {وَلا} (و) حرف نصب / حرف نفى غير عامل {يَكُونُوا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {كَالَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر كان، محذوف يا در تقدير {أُوتُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {الْكِتابَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنْ} حرف جر {قَبْلُ} اسم مجرور يا در محل جر {فَطالَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عَلَيْهِمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْأَمَدُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فَقَسَتْ} حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {قُلُوبُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه)

ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَكَثِيرٌ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فاسِقُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{اعْلَمُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {يُحْيِ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {الْأَرْضَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بَعْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {مَوْتِها} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {قَدْ} حرف تحقيق {بَيَّنَّا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَكُمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْآياتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لَعَلَّكُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم لعل {تَعْقِلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لعل محذوف

{إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الْمُصَّدِّقِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {وَالْمُصَّدِّقاتِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَأَقْرَضُوا} (و) حرف اعتراض / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {قَرْضاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {حَسَناً} نعت تابع {يُضاعَفُ} فعل مضارع، مرفوع

به ضمه ظاهرى يا تقديرى {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / نائب فاعل محذوف / خبر إنَّ محذوف {وَلَهُمْ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {أَجْرٌ} مبتدا مؤخّر {كَرِيمٌ} نعت تابع

{وَالَّذِينَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِاللَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَرُسُلِهِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {هُمُ} ضمير فصل بدون محل {الصِّدِّيقُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / خبر براى (الذين) {وَالشُّهَداءُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عِنْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {أَجْرُهُمْ} مبتدا مؤخّر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَنُورُهُمْ} حرف عطف و اسم بعد از آن معطوف / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَالَّذِينَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَكَذَّبُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِآياتِنا} حرف

جر و اسم بعد از آن مجرور / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {أَصْحابُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / خبر براى (الذين) {الْجَحِيمِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{اعْلَمُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنَّمَا} حرف مكفوف (كافّه و مكفوفه) {الْحَياةُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الدُّنْيا} نعت تابع {لَعِبٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَلَهْوٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَزِينَةٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَتَفاخُرٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {بَيْنَكُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَتَكاثُرٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {فِي} حرف جر {الْأَمْوالِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَالْأَوْلادِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {كَمَثَلِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {غَيْثٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَعْجَبَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الْكُفَّارَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {نَباتُهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ثُمَّ} حرف عطف {يَهِيجُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَتَراهُ} (ف) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {مُصْفَرًّا} حال، منصوب {ثُمَّ} حرف عطف {يَكُونُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى

يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {حُطاماً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {وَفِي} (و) حرف استيناف / حرف جر {الْآخِرَةِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا مؤخّر {شَدِيدٌ} نعت تابع {وَمَغْفِرَةٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {مِنَ} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَرِضْوانٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَمَا} (و) حرف استيناف / حرف نفى غير عامل {الْحَياةُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الدُّنْيا} نعت تابع {إِلاَّ} حرف استثنا {مَتاعُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْغُرُورِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{سابِقُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلى} حرف جر {مَغْفِرَةٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {رَبِّكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَجَنَّةٍ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {عَرْضُها} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كَعَرْضِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {السَّماءِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {أُعِدَّتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / نائب فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِاللَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن

مجرور {وَرُسُلِهِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {فَضْلُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {يُؤْتِيهِ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مَنْ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَاللَّهُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {ذُو} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْفَضْلِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الْعَظِيمِ} نعت تابع

{ما} حرف نفى غير عامل {أَصابَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {مِنْ} حرف جر زائد {مُصِيبَةٍ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {فِي} حرف جر {أَنْفُسِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِلاَّ} حرف استثنا {فِي} حرف جر {كِتابٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {قَبْلِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَنْ} حرف نصب {نَبْرَأَها} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {ذلِكَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {عَلَى} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا

در محل جر {يَسِيرٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع

{لِكَيْلا} (ل) حرف جر / (كي) حرف نصب / (لا) حرف نفى غير عامل {تَأْسَوْا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَلى} حرف جر {ما} اسم مجرور يا در محل جر {فاتَكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَلا} (و) حرف نصب / حرف نفى غير عامل {تَفْرَحُوا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آتاكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَاللَّهُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لا} حرف نفى غير عامل {يُحِبُّ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {كُلَّ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مُخْتالٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَخُورٍ} نعت تابع

{الَّذِينَ} مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل / خبر، مرفوع يا در محل رفع {يَبْخَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَيَأْمُرُونَ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {النَّاسَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بِالْبُخْلِ} حرف جر

و اسم بعد از آن مجرور {وَمَنْ} (و) حرف استيناف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {يَتَوَلَّ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {فَإِنَّ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {هُوَ} ضمير فصل بدون محل {الْغَنِيُّ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {الْحَمِيدُ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{لَقَدْ} (ل) حرف قسم / حرف تحقيق {أَرْسَلْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {رُسُلَنا} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِالْبَيِّناتِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَنْزَلْنا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مَعَهُمُ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الْكِتابَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْمِيزانَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {لِيَقُومَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {النَّاسُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {بِالْقِسْطِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَنْزَلْنَا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْحَدِيدَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور /

خبر مقدّم محذوف {بَأْسٌ} مبتدا مؤخّر {شَدِيدٌ} نعت تابع {وَمَنافِعُ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {لِلنَّاسِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلِيَعْلَمَ} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَنْصُرُهُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَرُسُلَهُ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِالْغَيْبِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {قَوِيٌّ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {عَزِيزٌ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَلَقَدْ} (و) حرف قسم / (ل) حرف جواب / حرف تحقيق {أَرْسَلْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {نُوحاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَإِبْراهِيمَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَجَعَلْنا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {ذُرِّيَّتِهِمَا} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {النُّبُوَّةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْكِتابَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {فَمِنْهُمْ} (ف) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مُهْتَدٍ} مبتدا مؤخّر {وَكَثِيرٌ}

(و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فاسِقُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{ثُمَّ} حرف عطف {قَفَّيْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَلى} حرف جر {آثارِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِرُسُلِنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَقَفَّيْنا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِعِيسَى} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ابْنِ} نعت تابع {مَرْيَمَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَآتَيْناهُ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الْإِنْجِيلَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {وَجَعَلْنا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {قُلُوبِ} اسم مجرور يا در محل جر {الَّذِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {اتَّبَعُوهُ} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {رَأْفَةً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {وَرَحْمَةً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَرَهْبانِيَّةً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {ابْتَدَعُوها} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع

و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {ما} حرف نفى غير عامل {كَتَبْناها} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِلاَّ} حرف استثنا {ابْتِغاءَ} مفعول لأجله، منصوب {رِضْوانِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَما} (ف) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {رَعَوْها} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {حَقَّ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {رِعايَتِها} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَآتَيْنَا} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَجْرَهُمْ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَكَثِيرٌ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فاسِقُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{يا} (يا) حرف ندا {أَيُّهَا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (ها) حرف تنبيه {الَّذِينَ} عطف بيان تابع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در

محل رفع و فاعل {اتَّقُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَآمِنُوا} (و) حرف عطف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِرَسُولِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يُؤْتِكُمْ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {كِفْلَيْنِ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {مِنْ} حرف جر {رَحْمَتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَيَجْعَلْ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {نُوراً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {تَمْشُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَيَغْفِرْ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَاللَّهُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {غَفُورٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {رَحِيمٌ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{لِئَلاَّ} (ل) حرف جر / (أن) حرف نصب / (لا) حرف زائد {يَعْلَمَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {أَهْلُ} فاعل، مرفوع

يا در محل رفع {الْكِتابِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَلاَّ} حرف مشبه بالفعل (أن) مخففّه از مثقلّه / (لا) حرف نفى غير عامل / (ه) محذوف و اسم إنْ مخفّفه {يَقْدِرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر أنَّ محذوف {عَلى} حرف جر {شَيْءٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {فَضْلِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَأَنَّ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الْفَضْلَ} اسم أنّ، منصوب يا در محل نصب {بِيَدِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر أنَّ محذوف {يُؤْتِيهِ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مَنْ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَاللَّهُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {ذُو} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْفَضْلِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الْعَظِيمِ} نعت تابع

wama yanzilu mina alssama-i wama yaAAruju feeha wahuwa maAAakum ayna ma kuntum waAllahu bima taAAmaloona baseerun

5.Lahu mulku alssamawati waal-ardi wa-ila Allahi turjaAAu al-omooru

6.Yooliju allayla fee alnnahari wayooliju alnnahara fee allayi wahuwa AAaleemun bithati alssudoori

7.Aminoo biAllahi warasoolihi waanfiqoo mimma jaAAalakum mustakhlafeena feehi faallatheena amanoo minkum waanfaqoo lahum ajrun kabeerun

8.Wama lakum la tu/minoona biAllahi waalrrasoolu yadAAookum litu/minoo birabbikum waqad akhatha meethaqakum in kuntum mu/mineena

9.Huwa allathee yunazzilu AAala AAabdihi ayatin bayyinatin liyukhrijakum mina alththulumati ila alnnoori wa-inna Allaha bikum laraoofun raheemun

10.Wama lakum alla tunfiqoo fee sabeeli Allahi walillahi meerathu alssamawati waal-ardi la yastawee minkum man anfaqa min qabli alfathi waqatala ola-ika aAAthamu darajatan mina allatheena anfaqoo min baAAdu waqataloo wakullan waAAada Allahu alhusna waAllahu bima taAAmaloona khabeerun

11.Man tha allathee yuqridu Allaha qardan hasanan fayudaAAifahu lahu walahu ajrun kareemun

12.Yawma tara almu/mineena waalmu/minati yasAAa nooruhum bayna aydeehim wabi-aymanihim bushrakumu alyawma jannatun tajree min tahtiha al-anharu khalideena feeha thalika huwa alfawzu alAAatheemu

13.Yawma yaqoolu almunafiqoona waalmunafiqatu lillatheena amanoo onthuroona naqtabis min noorikum qeela irjiAAoo waraakum failtamisoo nooran faduriba baynahum bisoorin lahu babun batinuhu feehi alrrahmatu wathahiruhu min qibalihi alAAathabu

14.Yunadoonahum alam nakun maAAakum qaloo bala walakinnakum fatantum anfusakum watarabbastum wairtabtum wagharratkumu al-amaniyyu hatta jaa amru Allahi wagharrakum biAllahi algharooru

15.Faalyawma la yu/khathu minkum fidyatun wala mina allatheena kafaroo ma/wakumu alnnaru hiya mawlakum wabi/sa almaseeru

16.Alam ya/ni lillatheena amanoo an takhshaAAa quloobuhum lithikri Allahi wama nazala mina alhaqqi wala yakoonoo kaallatheena ootoo alkitaba min qablu fatala AAalayhimu al-amadu faqasat quloobuhum wakatheerun minhum fasiqoona

17.IAAlamoo anna Allaha yuhyee al-arda baAAda mawtiha qad bayyanna lakumu al-ayati

laAAallakum taAAqiloona

18.Inna almussaddiqeena waalmussaddiqati waaqradoo Allaha qardan hasanan yudaAAafu lahum walahum ajrun kareemun

19.Waallatheena amanoo biAllahi warusulihi ola-ika humu alssiddeeqoona waalshshuhadao AAinda rabbihim lahum ajruhum wanooruhum waallatheena kafaroo wakaththaboo bi-ayatina ola-ika as-habu aljaheemi

20.IAAlamoo annama alhayatu alddunya laAAibun walahwun wazeenatun watafakhurun baynakum watakathurun fee al-amwali waal-awladi kamathali ghaythin aAAjaba alkuffara nabatuhu thumma yaheeju fatarahu musfarran thumma yakoonu hutaman wafee al-akhirati AAathabun shadeedun wamaghfiratun mina Allahi waridwanun wama alhayatu alddunya illa mataAAu alghuroori

21.Sabiqoo ila maghfiratin min rabbikum wajannatin AAarduha kaAAardi alssama-i waal-ardi oAAiddat lillatheena amanoo biAllahi warusulihi thalika fadlu Allahi yu/teehi man yashao waAllahu thoo alfadli alAAatheemi

22.Ma asaba min museebatin fee al-ardi wala fee anfusikum illa fee kitabin min qabli an nabraaha inna thalika AAala Allahi yaseerun

23.Likayla ta/saw AAala ma fatakum wala tafrahoo bima atakum waAllahu la yuhibbu kulla mukhtalin fakhoorin

24.Allatheena yabkhaloona waya/muroona alnnasa bialbukhli waman yatawalla fa-inna Allaha huwa alghaniyyu alhameedu

25.Laqad arsalna rusulana bialbayyinati waanzalna maAAahumu alkitaba waalmeezana liyaqooma alnnasu bialqisti waanzalna alhadeeda feehi ba/sun shadeedun wamanafiAAu lilnnasi waliyaAAlama Allahu man yansuruhu warusulahu bialghaybi inna Allaha qawiyyun AAazeezun

26.Walaqad arsalna noohan wa-ibraheema wajaAAalna fee thurriyyatihima alnnubuwwata waalkitaba faminhum muhtadin wakatheerun minhum fasiqoona

27.Thumma qaffayna AAala atharihim birusulina waqaffayna biAAeesa ibni maryama waataynahu al-injeela wajaAAalna fee quloobi allatheena ittabaAAoohu ra/fatan warahmatan warahbaniyyatan ibtadaAAooha ma katabnaha AAalayhim illa ibtighaa ridwani Allahi fama raAAawha haqqa riAAayatiha faatayna allatheena amanoo minhum ajrahum wakatheerun minhum fasiqoona

28.Ya ayyuha allatheena amanoo ittaqoo Allaha waaminoo birasoolihi yu/tikum kiflayni min rahmatihi wayajAAal lakum nooran tamshoona bihi wayaghfir lakum waAllahu ghafoorun raheemun

29.Li-alla yaAAlama ahlu alkitabi alla yaqdiroona

AAala shay-in min fadli Allahi waanna alfadla biyadi Allahi yu/teehi man yashao waAllahu thoo alfadli alAAatheemi

در حقيقت، خدا [نسبت به شما سخت رئوف و مهربان است. (9)

و شما را چه شده كه در راه خدا انفاق نمى كنيد و [حال آنكه ميراث آسمانها و زمين به خدا تعلق دارد؟ كسانى از شما كه پيش از فتح [مكه انفاق و جهاد كرده اند، [با ديگران يكسان نيستند. آنان از [حيث ]درجه بزرگتر از كسانى اند كه بعداً به انفاق و جهاد پرداخته اند. و خداوند به هر كدام وعده نيكو داده است، و خدا به آنچه مى كنيد آگاه است. (10)

كيست آن كس كه به خدا وامى نيكو دهد تا [نتيجه اش را] براى وى دوچندان گرداند و او را پاداشى خوش باشد؟ (11)

آن روز كه مردان و زنان مؤمن را مى بينى كه نورشان پيشاپيششان و به جانب راستشان دوان است. [به آنان گويند:] «امروز شما را مژده باد به باغهايى كه از زير [درختان آن نهرها روان است، در آنها جاودانيد. اين است همان كاميابى بزرگ. (12)

آن روز، مردان و زنان منافق به كسانى كه ايمان آورده اند مى گويند: «ما را مهلت دهيد تا از نورتان [اندكى برگيريم.» گفته مى شود: «بازپس برگرديد و نورى درخواست كنيد.» آنگاه ميان آنها ديوارى زده مى شود كه آن را دروازه اى است: باطنش رحمت است و ظاهرش روى به عذاب دارد. (13)

[دو رويان،] آنان را ندا درمى دهند: «آيا ما با شما نبوديم؟» مى گويند: «چرا، ولى شما خودتان را در بلا افكنديد و امروز و فردا كرديد و ترديد آورديد و آرزوها شما را غرّه كرد تا فرمان خدا آمد و [شيطان ]مغروركننده، شما را در باره خدا بفريفت. (14)

پس امروز

نه از شما و نه از كسانى كه كافر شده اند عوضى پذيرفته نمى شود: جايگاهتان آتش است؛ آن سزاوار شماست و چه بد سرانجامى است.» (15)

آيا براى كسانى كه ايمان آورده اند هنگام آن نرسيده كه دلهايشان به ياد خدا و آن حقيقتى كه نازل شده نرم [و فروتن گردد و مانند كسانى نباشند كه از پيش بدانها كتاب داده شد و [عمر و] انتظار بر آنان به درازا كشيد، و دلهايشان سخت گرديد و بسيارى از آنها فاسق بودند؟ (16)

بدانيد كه خدا زمين را پس از مرگش زنده مى گرداند. به راستى آيات [خود] را براى شما روشن گردانيده ايم، باشد كه بينديشيد. (17)

در حقيقت، مردان و زنان صدقه دهنده و [آنان كه به خدا وامى نيكو داده اند، ايشان را [پاداش دو چندان گردد، و اجرى نيكو خواهند داشت. (18)

و كسانى كه به خدا و پيامبران وى ايمان آورده اند، آنان همان راستينانند و پيش پروردگارشان گواه خواهند بود [و] ايشان راست اجر و نورشان؛ و كسانى كه كفر ورزيده و آيات ما را تكذيب كرده اند آنان همدمان آتشند. (19)

بدانيد كه زندگى دنيا، در حقيقت، بازى و سرگرمى و آرايش و فخرفروشى شما به يكديگر و فزون جويى در اموال و فرزندان است. [مثَل آنها] چون مثَل بارانى است كه كشاورزان را رستنى آن [باران به شگفتى اندازد، سپس [آن كشت خشك شود و آن را زرد بينى، آنگاه خاشاك شود. و در آخرت [دنيا پرستان را] عذابى سخت است و [مؤمنان را] از جانب خدا آمرزش و خشنودى است، و زندگانى دنيا جز كالاى فريبنده نيست. (20)

[براى رسيدن

به آمرزشى از پروردگارتان و بهشتى كه پهنايش چون پهناى آسمان و زمين است [و] براى كسانى آماده شده كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده اند، بر يكديگر سبقت جوييد. اين فضل خداست كه به هر كس بخواهد آن را مى دهد، و خداوند را فزون بخشى بزرگ است. (21)

هيچ مصيبتى نه در زمين و نه در نفسهاى شما [= به شما] نرسد، مگر آنكه پيش از آنكه آن را پديد آوريم، در كتابى است. اين [كار] بر خدا آسان است. (22)

تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگين نشويد و به [سبب آنچه به شما داده است شادمانى نكنيد، و خدا هيچ خودپسند فخرفروشى را دوست ندارد: (23)

همانان كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل ورزيدن وامى دارند. و هر كه روى گرداند قطعاً خدا بى نياز ستوده است. (24)

به راستى [ما] پيامبران خود را با دلايل آشكار روانه كرديم و با آنها كتاب و ترازو را فرود آورديم تا مردم به انصاف برخيزند، و آهن را كه در آن براى مردم خطرى سخت و سودهايى است، پديد آورديم، تا خدا معلوم بدارد چه كسى در نهان، او و پيامبرانش را يارى مى كند. آرى، خدا نيرومند شكست ناپذير است. (25)

و در حقيقت، نوح و ابراهيم را فرستاديم و در ميان فرزندان آن دو، نبوت و كتاب را قرار داديم: از آنها [برخى راه ياب [شد]ند، و[لى بسيارى از آنان بدكار بودند. (26)

آنگاه به دنبال آنان پيامبران خود را، پى درپى، آورديم، و عيسى پسر مريم را در پى [آنان آورديم و به او انجيل عطا كرديم، و در دلهاى

كسانى كه از او پيروى كردند رأفت و رحمت نهاديم و [اما] ترك دنيايى كه از پيش خود درآوردند ما آن را بر ايشان مقرّر نكرديم مگر براى آنكه كسب خشنودى خدا كنند، با اين حال آن را چنانكه حقّ رعايت آن بود منظور نداشتند. پس پاداش كسانى از ايشان را كه ايمان آورده بودند بدانها داديم و[لى بسيارى از آنان دستخوش انحرافند. (27)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا داريد و به پيامبر او بگرويد تا از رحمت خويش شما را دو بهره عطا كند و براى شما نورى قرار دهد كه به [بركت آن راه سپريد و بر شما ببخشايد، و خدا آمرزنده مهربان است. (28)

تا اهل كتاب بدانند كه به هيچ وجه فزون بخشى خدا در [حيطه قدرت آنان نيست و فضل [و عنايت، تنها] در دست خداست: به هر كس بخواهد آن را عطا مى كند، و خدا داراى كرم بسيار است. (29)

مى گردد و آنچه به آسمان بالا مى رود؛ و هر جا باشيد او با شما است، و خداوند نسبت به آنچه انجام مى دهيد بيناست!

«5» مالكيّت آسمانها و زمين از آن اوست؛ و همه كارها به سوى او بازمى گردد.

«6» شب را در روز مى كند و روز را در شب؛ و او به آنچه در دل سينه ها وجود دارد داناست.

«7» به خدا و رسولش ايمان بياوريد و از آنچه شما را جانشين و نماينده [خود] در آن قرار داده انفاق كنيد؛ [زيرا] كسانى كه از شما ايمان بياورند و انفاق كنند، اجر بزرگى دارند!

«8» چرا به خدا ايمان نياوريد در حالى كه رسول [او] شما را مى خواند كه به پروردگارتان ايمان بياوريد، و از شما پيمان گرفته است [پيمانى از طريق فطرت و خِرد]، اگر آماده ايمان آوردنيد.

«9» او كسى است كه آيات روشنى بر بنده اش [= محمد] نازل مى كند تا شما را از تاريكيها به سوى نور برد؛ و خداوند نسبت به شما مهربان و رحيم است.

«10» چرا در راه خدا انفاق نكنيد در حالى كه ميراث آسمانها و زمين همه از آن خداست [و كسى چيزى را با خود نمى برد]! كسانى كه قبل از پيروزى انفاق كردند و جنگيدند [با كسانى كه پس از پيروزى انفاق كردند] يكسان نيستند؛ آنها بلندمقامتر از كسانى هستند كه بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد كردند؛ و خداوند به هر دو وعده نيك داده؛ و خدا به آنچه انجام مى دهيد آگاه است.

«11» كيست كه به خدا وام نيكو دهد [و از اموالى كه به او ارزانى داشته انفاق كند] تا خداوند آن را

براى او چندين برابر كند؟ و براى او پاداش پرارزشى است!

«12» [اين پاداش بزرگ] در روزى است كه مردان و زنان باايمان را مى نگرى كه نورشان پيش رو و در سمت راستشان بسرعت حركت مى كند [و به آنها مى گويند:] بشارت باد بر شما امروز به باغهايى از بهشت كه نهرها زير [درختان] آن جارى است؛ جاودانه در آن خواهيد ماند! و اين همان رستگارى بزرگ است!

«13» روزى كه مردان و زنان منافق به مؤمنان مى گويند: (نظرى به ما بيفكنيد تا از نور شما پرتوى برگيريم!) به آنها گفته مى شود: (به پشت سر خود بازگرديد و كسب نور كنيد!) در اين هنگام ديوارى ميان آنها زده مى شود كه درى دارد، درونش رحمت است و برونش عذاب!

«14» آنها را صدا مى زنند: (مگر ما با شما نبوديم؟!) مى گويند: (آرى، ولى شما خود را به هلاكت افكنديد و انتظار [مرگ پيامبر را] كشيديد، و [در همه چيز] شكّ و ترديد داشتيد، و آرزوهاى دور و دراز شما را فريب داد تا فرمان خدا فرا رسيد، و شيطان فريبكار شما را در برابر [فرمان] خداوند فريب داد!

«15» پس امروز نه از شما فديه اى پذيرفته مى شود، و نه از كافران؛ و جايگاهتان آتش است و همان سرپرستتان مى باشد؛ و چه بد جايگاهى است!

«16» آيا وقت آن نرسيده است كه دلهاى مؤمنان در برابر ذكر خدا و آنچه از حقّ نازل كرده است خاشع گردد؟! و مانند كسانى نباشند كه در گذشته به آنها كتاب آسمانى داده شد، سپس زمانى طولانى بر آنها گذشت و قلبهايشان قساوت پيدا كرد؛ و بسيارى از آنها گنهكارند!

«17» بدانيد خداوند زمين

را بعد از مرگ آن زنده مى كند! ما آيات [خود] را براى شما بيان كرديم، شايد انديشه كنيد!

«18» مردان و زنان انفاق كننده، و آنها كه [از اين راه] به خدا (قرض الحسنه) دهند، [اين قرض الحسنه] براى آنان مضاعف مى شود و پاداش پرارزشى دارند!

«19» كسانى كه به خدا و رسولانش ايمان آوردند، آنها صدّيقين و شهدا نزد پروردگارشانند؛ براى آنان است پاداش [اعمال]شان و نور [ايمان]شان؛ و كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند، آنها دوزخيانند.

«20» بدانيد زندگى دنيا تنها بازى و سرگرمى و تجمّل پرستى و فخرفروشى در ميان شما و افزون طلبى در اموال و فرزندان است، همانند بارانى كه محصولش كشاورزان را در شگفتى فرو مى برد، سپس خشك مى شود بگونه اى كه آن را زردرنگ مى بينى؛ سپس تبديل به كاه مى شود! و در آخرت، عذاب شديد است يا مغفرت و رضاى الهى؛ و [به هر حال] زندگى دنيا چيزى جز متاع فريب نيست!

«21» به پيش تازيد براى رسيدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتى كه پهنه آن مانند پهنه آسمان و زمين است و براى كسانى كه به خدا و رسولانش ايمان آورده اند؛ آماده شده است، اين فضل خداوند است كه به هر كس بخواهد مى دهد؛ و خداوند صاحب فضل عظيم است!

«22» هيچ مصيبتى [ناخواسته] در زمين و نه در وجود شما روى نمى دهد مگر اينكه همه آنها قبل از آنكه زمين را بيافرينيم در لوح محفوظ ثبت است؛ و اين امر براى خدا آسان است!

«23» اين بخاطر آن است كه براى آنچه از دست داده ايد تأسف نخوريد، و به آنچه به شما داده است

دلبسته و شادمان نباشيد؛ و خداوند هيچ متكبّر فخرفروشى را دوست ندارد!

«24» همانها كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل دعوت مى كنند؛ و هر كس [از اين فرمان] روى گردان شود، [به خود زيان مى رساند نه به خدا]، چرا كه خداوند بى نياز و شايسته ستايش است!

«25» ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم، و با آنها كتاب [آسمانى] و ميزان [شناسايى حقّ از باطل و قوانين عادلانه] نازل كرديم تا مردم قيام به عدالت كنند؛ و آهن را نازل كرديم كه در آن نيروى شديد و منافعى براى مردم است، تا خداوند بداند چه كسى او و رسولانش را يارى مى كند بى آنكه او را ببينند؛ خداوند قوّى و شكست ناپذير است!

«26» ما نوح و ابراهيم را فرستاديم، و در دودمان آن دو نبوّت و كتاب قرار داديم؛ بعضى از آنها هدايت يافته اند و بسيارى از آنها گنهكارند.

«27» سپس در پى آنان رسولان ديگر خود را فرستاديم، و بعد از آنان عيسى بن مريم را مبعوث كرديم و به او انجيل عطا كرديم، و در دل كسانى كه از او پيروى كردند رأفت و رحمت قرار داديم؛ و رهبانيّتى را كه ابداع كرده بودند، ما بر آنان مقرّر نداشته بوديم؛ گرچه هدفشان جلب خشنودى خدا بود، ولى حقّ آن را رعايت نكردند؛ از اين رو ما به كسانى از آنها كه ايمان آوردند پاداششان را داديم؛ و بسيارى از آنها فاسقند!

«28» اى كسانى كه ايمان آورده ايد! تقواى الهى پيشه كنيد و به رسولش ايمان بياوريد تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد و براى شما نورى قرار دهد كه با آن

[در ميان مردم و در مسير زندگى خود] راه برويد و گناهان شما را ببخشد؛ و خداوند غفور و رحيم است.

«29» تا اهل كتاب بدانند كه قادر بر چيزى از فضل خدا نيستند، و تمام فضل [و رحمت] به دست اوست، به هر كس بخواهد آن را مى بخشد؛ و خداوند داراى فضل عظيم است!

آورده و انفاق كرده اند، پاداش بزرگى خواهد بود. (7)

و شما را چه شده كه به خدا ايمان نمى آوريد؟ در حالى كه پيامبر، شما را دعوت مى كند تا به پروردگارتان ايمان آوريد، و بى ترديد خدا [از طريق عقل و فطرت بر ايمان آوردنتان] پيمان گرفته است، اگر باور داريد. (8)

اوست كه بر بنده اش آيات روشنى نازل مى كند تا شما را از تاريكى ها به سوى نور بيرون آورد. و يقيناً خدا نسبت به شما رؤوف و مهربان است. (9)

و شما را چه شده كه در راه خدا انفاق نمى كنيد؟ در حالى كه ميراث آسمان ها و زمين مخصوص خداست [و كسى مالك حقيقى چيزى نيست]. كسانى از شما كه پيش از فتح [مكه] انفاق كردند و جهاد نمودند [با ديگران] يكسان نيستند، آنان از جهت درجه از كسانى كه پس از فتح [مكه] انفاق كردند و جهاد نمودند، بلندپايه ترند. و خدا به هريك وعده نيكو داده است و خدا به آنچه انجام مى دهيد، آگاه است. (10)

كيست كه به خدا وامى نيكو دهد تا خدا آن را براى او دو چندان كند و او را پاداشى نيكو و باارزش باشد؟ (11)

[اين پاداش نيكو و باارزش در] روزى [است] كه مردان و زنان باايمان را مى بينى كه نورشان پيش رو و از جانب راستشان شتابان حركت مى كند، [به آنان مى گويند:] امروز شما را مژده باد به بهشت هايى كه از زيرِ [درختانِ] آن نهرها جارى است، در آنها جاودانه ايد، اين است آن كاميابى بزرگ. (12)

روزى كه مردان و زنان منافق به كسانى كه ايمان آورده اند، مى گويند: ما را مهلت دهيد تا [پرتويى] از نور

شما بر گيريم. به آنان گويند: به پشت سرتان [دنيا] برگرديد و [از آنجا براى خود] نورى بجوييد. سپس ميان آنان ديوارى زده مى شود كه داراى درى است، درونش [كه مؤمنان در آن درآيند] رحمت است و بيرونش كه پيش روى منافقان قرار دارد عذاب است. (13)

مؤمنان را ندا مى دهند: آيا ما [در دنيا] با شما نبوديم؟ مى گويند: چرا، ولى شما خود را [به سبب نفاق و دشمنى با خدا و رسول] در بلا و هلاكت افكنديد و به انتظار [خاموش شدن چراغ اسلام و نابودى پيامبر] نشستيد و [نسبت به حقايق] در ترديد بوديد و آرزوها[ى دور و دراز و بى پايه،] شما را فريفت، تا فرمان خدا [به نابودى شما] در رسيد و [شيطان] فريبنده، شما را فريب داد. (14)

پس امروز از شما و از كافران فديه و عوضى [در برابر نجات از عذاب] دريافت نخواهد شد، جايگاهتان آتش است، [و] همان سرپرست و يار شماست و بد بازگشت گاهى است. (15)

آيا براى اهل ايمان وقت آن نرسيده كه دل هايشان براى ياد خدا و قرآنى كه نازل شده نرم و فروتن شود؟ و مانند كسانى نباشند كه پيش از اين كتاب آسمانى به آنان داده شده بود، آن گاه روزگار [سرگرمى در امور دنيا و مشغول بودن به آرزوهاى دور و دراز] بر آنان طولانى گشت، در نتيجه دل هايشان سخت و غير قابل انعطاف شد، و بسيارى از آنان نافرمان بودند. (16)

بدانيد كه خدا زمين را پس از مردگى اش زنده مى كند. همانا ما نشانه ها[ى ربوبيت و قدرت خود] را براى شما بيان كرديم تا بينديشيد. (17)

بى ترديد مردان و

زنان انفاق كننده و آنان كه به خدا وام نيكو داده اند،[وامشان در پيشگاه خدا] براى آنان دو چندان شود، و براى آنان پاداش باارزشى است. (18)

و كسانى كه به خدا و پيامبرش ايمان آوردند، آنانند كه صدّيقان و گواهان [اعمال] نزد پروردگارشان هستند، [و] براى آنان است پاداش [اعمال]شان و نور [ايمان]شان و كسانى كه كفر ورزيدند و آيات ما را انكار كردند، آنان اهل دوزخ اند. (19)

بدانيد كه زندگى دنيا [يى كه دارنده اش از ايمان و عمل تهى است،] فقط بازى و سرگرمى و آرايش و فخرفروشيتان به يكديگر، و افزون خواهى در اموال و اولاد است، [چنين دنيايى] مانند بارانى است كه محصول [سبز و خوش منظره اش] كشاورزان را به شگفتى آورد، سپس پژمرده شود و آن را زرد بينى، سپس ريز ريز و خاشاك شود!! [كه براى دنياپرستان بى ايمان] در آخرت عذاب سختى است و [براى مؤمنان كه دنياى خود را در راه اطاعت حق و خدمت به خلق به كار گرفتند] از سوى خدا آمرزش و خشنودى است، و زندگى دنيا جز كالاى فريبنده نيست. (20)

سبقت جوييد به آمرزشى از سوى پروردگارتان و بهشتى كه پهنايش چون پهناى آسمان و زمين است، براى كسانى كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده اند، آماده شده است؛ اين فضل خداست كه آن را به هركس بخواهد عطا مى كند و خدا داراى فضل بزرگ است. (21)

هيچ گزند و آسيبى در زمين [چون زلزله، سيل، توفان و قحطى] و در وجود خودتان [چون بيمارى، رنج، تعب و از دست رفتن مال و ثروت،] روى نمى دهد مگر پيش از آنكه آن را به وجود

آورديم در كتابى [چون لوح محفوظ] ثبت است، بى ترديد اين [تقدير حوادث و فرمان قطعى به پديد آمدنش] بر خدا آسان است. (22)

تا [با يقين به اينكه هر گزند و آسيبى و هر عطا و منعى فقط به اراده خداست و شما را در آن اختيارى نيست] بر آنچه از دست شما رفت، تأسف نخوريد، و بر آنچه به شما عطا كرده است، شادمان و دلخوش نشويد، و خدا هيچ گردنكش خودستا را [كه به نعمت ها مغرور شده است] دوست ندارد. (23)

همانان كه همواره بخل مى ورزند و مردم را به بخل وامى دارند، و هركه [از انفاق] روى بگرداند [زيانى به خدا نمى رساند]؛ زيرا خدا بى نياز و ستوده است. (24)

همانا ما پيامبران خود را با دلايل روشن فرستاديم و با آنان كتاب و ترازو[ى تشخيص حق از باطل] نازل كرديم تا مردم به عدالت بر خيزند، و آهن را كه در آن براى مردم قوت و نيرويى سخت و سودهايى است، فرود آورديم و تا خدا مشخص بدارد چه كسانى او و پيامبرانش را در غياب پيامبران يارى مى دهند؛ يقيناً خدا نيرومند و تواناى شكست ناپذير است. (25)

به يقين ما نوح و ابراهيم را فرستاديم و در ميان فرزندان آن دو نفر، نبوّت و كتاب قرار داديم، پس برخى از آنان هدايت يافتند و بسيارى از آنان نافرمان بودند. (26)

سپس به دنبال آنان پيامبران خود را پى در پى آورديم و پس از آنان عيسى پسر مريم را [به رسالت] فرستاديم و به او انجيل عطا كرديم و در قلب كسانى كه از او پيروى مى كردند رأفت و رحمت قرار داديم،

و رهبانيتى كه از نزد خود ساخته بودند ما بر آنان مقرّر نكرده بوديم، ولى [خود آنان آن را] براى طلب خشنودى خدا [بر خود واجب كرده بودند]، اما آنگونه كه بايد حدود خودساخته را رعايت نكردند؛ پس پاداش كسانى از آنان را كه ايمان آورده اند، عطا كرديم و بسيارى از آنان نافرمانند. (27)

اى مؤمنان! از خدا پروا كنيد و به پيامبرش ايمان آوريد تا دو سهم از رحمتش را به شما عطا كند، و براى شما نورى قرار دهد كه به وسيله آن [در ميان مردم] راه سپاريد و شما را بيامرزد، و خدا بسيار آمرزنده و مهربان است. (28)

تا اهل كتاب بدانند [كه اگر به پيامبر اسلام ايمان نياورند] بر چيزى از فضل خدا دسترسى نخواهند داشت؛ بى ترديد همه فضل به دست خداست، آن را به هركس بخواهد عطا مى كند و خدا داراى فضل بزرگ است. (29)

هر چه برآيد و آنچه از آسمان نازل شود و آنچه بالا رود همه را ميداند و هر كجا باشيد او با شماست و به هر چه كنيد به خوبى آگاهست (4)

آسمانها و زمين همه ملك اوست و رجوع تمام امور عالم به سوى اوست (5)

شب را در پرده زرين روز نهان كند و روز را در خيمه سياه شب پنهان سازد و به اسرار دلهاى خلق هم او آگاهست (6)

الا اى بندگان به خدا و رسول او ايمان آريد و از آنچه شما را در آن وارث گذشتگان گردانيد به راه خدا انفاق كنيد كه عاقبت از شما هم به ديگران ميرسد پس بر آنان كه از شما ايمان آوردند و انفاق كردند پاداش بزرگ بهشت ابد خواهد بود (7)

و براى چه شما به خدا و رسول او ايمان نياوريد در صورتى كه رسول حق شما را به آيات و معجزات به راه ايمان به پروردگارتان كه سعادت ابد است دعوت ميكند و خدا هم در فطرت عقل از شما پيمان ايمان گرفته است اگر قابليت ايمان داريد (8)

اوست خدائى كه بر بنده خود محمد مصطفى (ص) آيات قرآن روشن بيان را نازل كردتا شما بندگان را از ظلمات جهل و عصيان بيرون آرد و به نور علم و ايمان رهبرى كند و خدا بسيار در حق شما مشفق و مهربانست كه از لطف و رحمت بر هدايت شما رسول ميفرستد (9)

و براى چه در راه خدا انفاق نكنيد در صورتى كه شما با ملك و مالتان روز مرگ فانى شويد و وارث تمام اهل آسمانها و زمين

خداست كه باقى ابديست و آن مسلمانانى كه پيش از فتح مكه زمان ضعف اسلام در راه دين انفاق و جهاد كردند آنها اجر و مقامشان بسيار عظيمتر از كسانيست كه بعد از فتح و قدرت اسلام انفاق و جهاد كردند ليكن خدا به همه وعده نيكوترين پاداش را كه بهشت ابد است داده و خدا به هر چه كنيد آگاهست (10)

آن كيست كه به خدا قرض نيكو دهد يعنى قرض الحسنه و صدقه و احسان به فقيران كند تا خدا بر او چندين برابر گرداند و پاداشى با لطف و كرامت نامتناهى او را عطا فرمايد (11)

اى رسول ما، ياد آر روزى را كه مردان و زنان مومن شعشعه نور ايمانشان پيشرو و سمت راست آنها بشتابد و مژده دهد كه امروز شما را به بهشتى كه نهرهازير درختانش جاريست بشارت باد كه در آن بهشت جاودان خواهيد بود و اين همان سعادت و فيروزى بزرگ شماست (12)

و باز آن روز مردان و زنان منافق به اهل ايمان گويند مشتابيد و به ما فرصتى دهيد تا ما هم از نور شما روشنائى برگيريم در پاسخ به آنها گويند واپس گرديد يعنى اگر ميتوانيد به دنيا باز گرديد و از آنجا نور نماز و طاعت و وضو، و طهارت دل مانند ما طلبيد در اين گفتگو باشند كه بين آن دوزخيان با اهل بهشت حصارى حايل گردد و بر آن حصار درى باشد كه باطن و درون آن در بهشت رحمت است و از جانب ظاهر عذاب جهنم خواهد بود مفسران گفتند مراد از حائل عالم برزخاست (13)

باز منافقان بهشتيان را

ندا كنند كه آخر نه ما هم در دنيا با شما بوديم و مانند شما نماز و طاعت بجا آورديم چه شد كه شما بهشتى و ما دوزخى شديم آنها جواب دهند بلى راست ميگوئيد ليكن شما به نفاق با خدا خود را چنين به فتنه و هلاكت افكنديد و در دنيا نيز انتظار هلاكت مومنان داشتيد و در كار دين به شك و ريببوديد و آرزوهاى دنيا فريبتان داد تا وقتى كه امر خدا يعنى مرگ فرا رسيد و شيطان فريبنده شما را تا دم مرگ از خدا غافل و مغرور گردانيد (14)

پس امروز بر نجات هيچيك از شما منافقان و كافران فديه و عوض نپذيرند همه منزلگاهتان آتش دوزخ و آن آتش شما را سزاوارتر است و بسيار به بد منزلى بازميگرديد (15)

آيا نوبت آن نرسيد كه گرويدگان ظاهرى از باطن به خدا بگروند و دلهاشان به يادخدا خاشع گردد و به آنچه از حق نازل شد بذل توجه كنند و مانند كسانى كه پيشاز اين برايشان كتاب آسمانى تورات آمد يعنى يهود و نصارى نباشيد كه دوره طولانى زمان فترت بر آنها گذشت و دلهاشان زنگ قساوت گرفت و بسيارى فاسق و نابكار شدند (16)

الا اى عاقلان بدانيد كه خداست كه زمين را پس از مرگ خزان زنده ميگرداند ما آيات و ادله قدرت خود را براى شما بيان كرديم تا مگر فكر و عقل بكار بنديد (17)

همانا مردان و زنانى كه در راه خدا به فقيران صدقه و احسان كنند و به خدا قرض نيكو دهند يعنى به محتاجان قرض الحسنه دهند خدا احسان آنها را چندين

برابر سازد و پاداش با لطف و كرامت نيز عطا كند (18)

و آنان كه به خدا و رسولانش ايمان آوردند به حقيقت راستگويان عالمند و برايشان نزد خدا اجر شهيدان است پاداش اعمال و نور ايمانشان را در بهشت مى يابند و آنان كه به خدا كافر شده و آيات الهى را تكذيب كردند آنها اهل آتش دوزخند (19)

الا اى هوشياران بدانيد كه زندگانى دنيا به حقيقت بازيچه ايست طفلانه و لهو و عياشى و زيب و آرايش و تفاخر و خودستائى با يكديگر و حرص افزودن مال و فرزندان اين حقيقت كار دنياست و در مثل مانند بارانيست كه به موقع ببارد و گياهى در پى آن از زمين برويد كه برزگر يا كفار دنياپرست را به شگفت آرد و سپس بنگرى كه زرد و خشك شود و بپوسد و در عالم آخرت دنياطلبان را عذاب سخت جهنم و مومنان را آمرزش و خشنودى حق نصيب است و بارى بدانيد كه دنيا جز متاع فريب و غرورچيزى نيست (20)

الا اى بندگان به سوى آمرزش پروردگارتان بشتابيد و به راه بهشتى كه عرضش به قدر پهناى آسمان و زمين است كه آن بهشت بدين وسعت براى اهل ايمان به خدا و پيمبرانش مهيا گرديده اين فضل خداست كه به هر كس خواهد عطا مى كند و فضل و كرم خدا بسيار عظيم است (21)

هر رنج و مصيبتى كه در زمين از قحطى و افت و فقر و ستم يا از نفس خويش چونترس و غم و درد و الم به شما رسد همه در كتاب لوح محفوظ ما پيش از آنكه

همه را در دنيا ايجاد كنيم ثبت است و اين كار بر خدا آسانست (22)

اين تقدير حق را بدانيد تا هرگز بر آنچه از دست شما رود دلتنگ نشويد و به آنچه به شما رسد مغرور و دلشاد نگرديد و خدا دوستدار هيچ متكبر خودستائى نيست (23)

همان متكبرانى كه خودشان در احسان به فقيران بخل مى ورزند و مردم را هم به بخل و منع احسان واميدارند و هر كه روى از اطاعت حق بگرداند زيان به خود رسانيده كه خدا به كلى از طاعت خلق بى نياز و به ذات خويش ستوده صفات است (24)

همانا ما پيمبران خود را با ادله و معجزات به خلق فرستاديم و برايشان كتاب و ميزان عدل نازل كرديم تا مردم به راستى و عدالت گرايند و آهن و ديگر فلزات را كه در آن هم سختى جنگ و كارزار و هم منافع بسيار بر مردم است نيز براى حفظ عدالت آفريديم تا معلوم شود كه خدا و رسلش را با ايمان قلبى كه يارى خواهدكرد؟ هر چند كه خدا بسيار قوى و مقتدر و از يارى خلق بى نياز است (25)

و البته ما نوح و ابراهيم را به خلق فرستاديم و در فرزندانشان نبوت و كتاب آسمانى قرار داديم پس آنها برخى به راه حق هدايت يافتند و بسيارى به فسق و بدكارى شتافتند (26)

و از پى نوح و ابراهيم باز رسولان ديگر و سپس عيسى مريم را فرستاديم و به او كتاب آسمانى نجيل را عطا كرديم و در دل پيروان حقيقى او رفت و مهربانى نهاديم و ليكن رهبانيت و ترك

دنيا را از پيش خود بدعت انگيختند ما بر آنها جز آنكه رضا و خشنودى خدا را طلبند در كتاب نجيل ننوشتيم و باز آنها چنان كه بايد و شايد همه مراعات آن را نكردند ما هم به آنان كه ايمان آوردند پاداش و اجرشان را عطا كرديم و ليكن از آنها بسيارى به راه فسق و تبه كارى شتافتند (27)

اى كسانى كه به حق گرويديد اينك خداترس و متقى شويد و به رسولش محمد مصطفى (ص) نيز ايمان آريد تا خدا شما را از رحمتش دو بهره نصيب گرداند يكى برايمان به رسولان پيشين و يكى بر ايمان به دين رسول ختمى مرتبت يا يكى در دنياى فانى و يكى در آخرت ابدى و نورى از پرتو ايمان به قرآن شما را عطا كند كه بدان نور راه بهشت ابد پيمائيد و از گناه شما درگذرد كه خدا بسيار به خلق آمرزنده و مهربانست (28)

و آنان كه اسلام نياوردند از اهل كتاب بدانند كه آنها هيچ به رحمت و فضل الهى دستى ندارند و هر فضل و رحمتى به دست خداست كه او به هر كه خواهد مى بخشد و خدا داراى فضل و رحمت بى انتهاست (29)

(و دوران) آفريد، سپس بر تخت قدرت استيلا يافت. آنچه در زمين وارد مى شود و آنچه از آن خارج مى شود و آنچه از آسمان فرو مى آيد و آنچه در آن بالا مى رود، (همه را) مى داند و هر كجا باشيد او با شماست و خدا به آنچه انجام مى دهيد بيناست. (4)

فرمانروايى آسمان ها و زمين براى اوست و تمام برنامه ها و كارها به خداوند بازمى گردد. (5)

شب را در روز و روز را در شب داخل مى كند و او به راز دل ها، (نيّت ها و انگيزه ها) داناست. (6)

به خدا و پيامبرش ايمان آوريد و از آنچه شما را در (استفاده از) آن جانشين قرار داد، انفاق كنيد. پس كسانى از شما كه ايمان آورند و انفاق كنند برايشان پاداشى بزرگ است. (7)

و شما را چه شده كه به خدا ايمان نداريد؟ در حالى كه پيامبر، شما را براى اينكه به پروردگارتان ايمان آوريد فرامى خواند و به راستى خداوند از شما (از طريق عقل و فطرت و انبيا) پيمان گرفته است، اگر باور داريد. (8)

او كسى است كه بر بنده خود آيات روشن و روشنگر فرو مى فرستد تا شما را از تاريكى ها به روشنى در آورد و همانا خداوند نسبت به شما رأفت و رحمت بسيار دارد. (9)

و شما را چه شده كه در راه خدا انفاق نمى كنيد؟ در حالى كه (هر چه داريد مى گذاريد و مى رويد و) ميراث آسمان ها و زمين براى اوست. كسانى از شما كه قبل از فتح (مكه) انفاق و جهاد كردند (با ديگران) يكسان نيستند. آنان از جهت درجه از كسانى كه پس از آن (فتح مكه نفاق و

جهاد كرد برترند و خداوند، هر دو را وعده نيكو داده و خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است. (10)

كيست آن كه به خداوند وام دهد، وامى نيكو، تا خداوند آن را براى او دو چندان كند و براى او پاداشى گرانمايه است. (11)

روزى كه مردان و زنان با ايمان را مى بينى كه نورشان از پيش روى و جانب راستشان به سرعت پيش مى رود. (به آنان گفته مى شود:) مژده باد شما را در امروز، به باغ هايى كه از زير (درختان) آن نهرها جارى است، در آنجا جاودانه ايد. اين است آن رستگارى و كاميابى بزرگ. (12)

روزى كه مردان و زنان منافق به كسانى كه ايمان آورده اند، مى گويند: درنگى كنيد تا از نور شما پرتوى برگيريم. به آنان گفته مى شود: به عقب برگرديد و (از دنيا) نورى بجوييد. پس ميان آنان ديوارى زده مى شود، با درى كه درونش، (بهشتِ) رحمت و از جانب بيرونش (جهنم) عذاب است. (13)

منافقان، مؤمنان را ندا مى دهند كه مگر ما (در دنيا) با شما نبوديم، گويند: آرى ولى شما خود را به فتنه افكنديد و در انتظار (حوادث سوء براى مؤمنان) بوديد و (در دين حق) شك كرديد و آرزوها(ى باطل) شما را فريفت تا آن كه فرمان خداوند (نسبت به هلاكت شما) فرارس و (شيطانِ) فريبنده، شما را در باره خداوند فريب داد. (14)

پس امروز، نه از شما (منافقان) و نه از كسانى كه كفر ورزيدند، بَدَل و بلاگردانى پذيرفته نمى شود. جايگاه شما آتش است. آتش، ياور و سزاوار شماست و بد سرانجامى است. (15)

آيا براى كسانى كه ايمان آورده اند، زمان آن نرسيده كه دل هايشان

براى ياد خدا و آنچه از حق نازل شده، نرم و فروتن گردد و مانند كسانى نباشند كه پيش از اين، كتاب آسمانى به آنان داده شد، پس زمان طولانى بر آنان گذشت و دل هايشان سخت گرديد و بسيارشان فاسق گشت. (16)

بدانيد كه خداوند، زمين را پس از مرگش زنده مى كند. همانا ما نشانه هاى (توحيد و عظمت) را براى شما روشن كرديم، باشد كه تعقّل كنيد. (17)

همانا مردان و زنان صدقه دهنده و (آنان كه) به خداوند وامى نيكو داده اند، برايشان پاداشى چند برابر است و براى آنان اجرى نيكو خواهد بود. (18)

و كسانى كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده اند، آنان همان كسانى هستند كه سر تا پا صداقتند و نزد پروردگارشان گواهند، پاداش و نورشان را دارند و كسانى كه كفر ورزيدند و آيات ما را تكذيب كردند، آنان اصحاب دوزخند. (19)

بدانيد كه زندگانى پستِ دنيا، چيزى جز بازى و سرگرمى و زينت طلبى و فخر فروشى در ميان خود و افزون طلبى در اموال و اولاد نيست، همانند بارانى كه گياه آن، كشاورزان را به شگفتى وا دارد، سپس خشك شود و آن را زرد بينى، سپس كاه شود و در آخرت، عذابى شديد و مغفرت رضوانى از جانب خداوند است و زندگانى دنيا جز كالاى غرور نيست. (20)

براى رسيدن به مغفرتى از پروردگارتان و بهشتى كه پهنايش همچون پهناى آسمان و زمين است و براى كسانى آماده شده كه به خدا و پيامبرانش ايمان دارند بشتابيد، اين فضل خداست، به هر كه بخواهد مى دهد و خداوند را فزون بخشى بزرگ است. (21)

هيچ مصيبتى در زمين و نه در

جسم و جانتان به شما نرسد، مگر آن كه پيش از آنكه آن را پديد آوريم در لوحى ثبت است، همانا اين امر بر خداوند آسان است. (22)

تا بر آنچه از دست داديد تأسف نخوريد و به آنچه به شما داده شد شادمانى نكنيد و خداوند هيچ متكبر فخرفروشى را دوست ندارد. (23)

آنان كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل ورزيدن فرمان مى دهند و هر كس (از انفاق و قرض) روى گرداند، پس بى شك خداوند بى نياز و ستوده است. (24)

همانا ما پيامبرانمان را با دلايل آشكار فرستاديم و همراه آنان كتاب (آسمانى) و وسيله سنجش فرو فرستاديم تا مردم به دادگرى برخيزند و آهن را كه در آن نيرويى شديد است و منافعى براى مردم دارد فرو آورديم (تا از آن بهره گيرند) و تا خداوند معلوم دارد چه كسى او پيامبرانش را به ناديده يارى مى كند. آرى خداوند، قوى و شكست ناپذير است. (25)

و همانا نوح و ابراهيم را فرستاديم و در خاندان آنان نبوّت و كتاب را قرار داديم پس بعضى از آنان هدايت يافتند ولى بسيارى از آنان فاسقند. (26)

سپس به دنبال آنان، پيامبران خود را پى در پى آورديم و عيسى پسر مريم را در پى آنان آورديم و به او انجيل داديم و در دل كسانى كه او را پيروى كردند رأفت و رحمت قرار داديم و (اما) ترك دنيايى كه از پيش خود در آوردند ما آن را بر آنان مقرّر نكرده بوديم، مگر (كه) به قصد جلب خشنودى خداوند (انجام دهند) ولى آن گونه كه بايد، حق آن را مراعات نكردند. پس به كسانى

از آنان كه ايمان آورده بودند پاداش داديم ولى بسيارى از آنان فاسق و نافرمان بودند. (27)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد از خداوند پروا كنيد و به پيامبرش ايمان آوريد تا از رحمت خود، دو بهره به شما عطا كند و براى شما نورى قرار دهد كه به وسيله آن (در دنيا و آخرت) راه را طى كنيد، و گناهان شما را ببخشد و خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است. (28)

تا اهل كتاب گمان نكنند كه مسلمانان، راهى به فضل خدا ندارند (و همه امتيازات و الطاف دو چندانى مخصوص آنان است) و بدانند كه فضل (و عنايت، تنها) به دست خداست، او به هر كس بخواهد آن را مى دهد و خداوند داراى بخشش بزرگ است. (29)

جا كه باشيد با شماست، و خدا بدانچه مى كنيد بيناست. (4)

او راست پادشاهى آسمانها و زمين، و كارها همه به خداى باز مى گردد. (5)

شب را در روز در مى آورد و روز را در شب - اشاره به كاهش و افزايش شب و روز - و او بدانچه در سينه هاست - از نيتها و قصدها - داناست. (6)

به خدا و پيامبرش ايمان آريد، و از آنچه شما را در آن جانشين [گذشتگان] گردانيده - اموالتان - انفاق كنيد، پس كسانى از شما كه ايمان آورده و انفاق كرده اند مزدى بزرگ دارند. (7)

و شما را چيست كه به خداى ايمان نمى آوريد - ايمانى كه آثار آن، از جمله انفاق مال، نمودار باشد - و حال آنكه پيامبر شما را مى خواند تا به پروردگارتان ايمان بياوريد؟! و هرآينه [خداوند] از شما پيمان گرفته است - بر اقرار بر ربوبيت و وحدانيت خود -، اگر باور دارنده ايد. (8)

اوست آن كه بر بنده خود آيات روشن و هويدا فرو مى فرستد تا شما را از تاريكى ها به روشنايى درآورد، و هرآينه خداوند به شما رووف و مهربان است. (9)

و شما را چيست - چه عذر داريد - كه در راه خدا - هنگام جهاد - هزينه نمى كنيد و حال آنكه خداى راست ميراث آسمانها و زمين؟! كسانى از شما كه پيش از فتح - فتح مكه يا صلح حديبيه - انفاق و كارزار كرده اند [با ديگران] برابر نيستند، پايه ايشان بزرگتر است از آنان كه پس از آن (فتح) انفاق و كارزار كرده اند. و خداوند همه را به پاداشى نيكو وعده داده است، و خدا

بدانچه مى كنيد آگاه است. (10)

كيست كه خداى را وام دهد وامى نيكو تا او را دو چندان - يا چند برابر - باز دهد و او را مزدى گرانمايه باشد، (11)

در روزى كه مردان و زنان مومن را ببينى كه نورشان در پيش ايشان و از راست ايشان شتابان مى رود - مى درخشد تا به آسانى بگذرند -. امروز شما را مژدگان بهشتهايى است كه از زير [درختان] آنها جوى ها روان است، در حالى كه در آنجا جاويدان باشيد، اين است كاميابى و رستگارى بزرگ. (12)

روزى كه مردان و زنان منافق به كسانى كه ايمان آورده اند گويند: به ما بنگريد - يا درنگ كنيد - تا از نور شما [روشنايى] فراگيريم. گفته شود - مومنان يا فرشتگان گويند -: به پشت سر خويش - يعنى به دنيا - بازگرديد و [از آنجا] روشنايى بجوييد - يعنى روشنايى را بايد از دنيا با خود آورد -. پس ميانشان ديوارى برآرند كه آن را درى باشد، در اندرون آن رحمت - بهشت - است و بيرون آن از پيشش عذاب - دوزخ - است. (13)

[منافقان] ايشان (مومنان) را آواز دهند: آيا [در دنيا] ما با شما نبوديم - كه با جماعت شما نماز مى گزارديم و ... -؟ گويند: آرى، وليكن شما خود را گرفتار فتنه - نفاق ورزيدن - كرديد و به انتظار نشستيد - انتظار مرگ پيامبر (ص) و شكست و هلاك مسلمانان - و شك آورديد - درباره خداى يگانه و نبوت پيامبر (ص) و رستاخيز - و آرزوها شما را فريفت تا فرمان خداى - مرگ - بيامد، و آن فريب كار

- شيطان - شما را به خداى بفريفت. (14)

پس امروز از شما و نه از كسانى كه كافر شدند بازخريدى نستانند. جايگاهتان آتش دوزخ است. آن به شما سزاوارتر و نزديكتر است، و بد بازگشت گاهى است. (15)

آيا كسانى را كه ايمان آورده اند هنگام آن نرسيده است كه دلهاى ايشان از ياد خدا و آنچه از سخن راست - وحى الهى - فرو آمده نرم و ترسان شود؟ و مانند كسانى نباشند كه پيش از اين به آنها كتاب - تورات - داده شد، پس زمان بر آنان دراز گشت - مدتى گذشت - آنگاه دلهاشان سخت [و تاريك] شد، و بسياريشان نافرمان شدند. (16)

بدانيد كه خدا زمين را پس از مردگى اش زنده مى كند - همچنان دلهاى مرده و سخت را زنده و نرم مى گرداند -. ما نشانه ها[ى قدرت خود] را براى شما روشن كرديم شايد خرد را كار بنديد. (17)

همانا مردان و زنان صدقه دهنده و آنان كه خداى را وام دادند وامى نيكو، به آنان دو چندان - افزون - باز داده شود و ايشان مزدى گرانمايه دارند. (18)

و كسانى كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده اند، ايشانند راستى پيشگان و شهيدان - يا گواهان بر امتها - نزد پروردگارشان، آنان راست پاداش و نورشان. و كسانى كه كافر شدند و آيات ما را دروغ انگاشتند اينان دوزخيانند. (19)

بدانيد كه زندگانى دنيا بازى و بيهودگى و آرايش و فخر كردن با يكديگر و نازيدن - يا افزون جويى - در مالها و فرزندان است، - همچون بارانى كه گياه رويانيدنش كشاورزان را خوش آيد و به شگفت آرد،

سپس پژمرده شود و آن را زرد بينى و آنگاه خشك و شكسته و خرد گردد، - و در آن جهان عذابى سخت و نيز آمرزشى از سوى خدا و خشنودى اوست. و زندگانى اين جهان جز كالاى فريبندگى نيست. (20)

به سوى آمرزشى از پروردگارتان و بهشتى كه پهناى آن - يعنى وسعت و فراخى آن - همچون پهناى آسمان و زمين است [و] براى كسانى كه به خداى و پيامبرانش ايمان آورده اند آماده شده، [بر يكديگر] پيشى گيريد. اين فزون بخشى خداست كه آن را به هر كه خواهد مى دهد، و خدا داراى فزون بخشى بزرگ است. (21)

هيچ مصيبتى در زمين - چون تنگدستى و سختى و قحطى - و نه در جانهاتان - چون بيمارى و اندوه - نرسد مگر پيش از آنكه بيافرينمش در نبشته اى است، اين بر خدا آسان است (22)

تا بر آنچه از دست شما رفت اندوه مخوريد و بدانچه شما را داد شادمان نشويد، و خدا هيچ گردن كش خودستا را دوست ندارد، (23)

آنان كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل فرمان مى دهند. و هر كه روى بگرداند - از ايمان و انفاق -، پس [بداند كه] خداست بى نياز و ستوده. (24)

هرآينه پيامبرانمان را با حجتهاى روشن و هويدا فرستاديم و با ايشان كتاب - كه وسيله تمييز حق از باطل است - و ترازو فرو فرستاديم تا مردم به داد و انصاف برخيزند، و آهن را فرو آورديم كه در آن نيرويى سخت - سلاح و وسايل كارزار و مانند آن - و سودهايى [ديگر] براى مردم است، و تا خدا كسى را

كه او و پيامبرانش را به ناديده يارى مى كند باز شناسد. همانا خدا نيرومند و تواناى بى همتاست. (25)

و هرآينه نوح و ابراهيم را فرستاديم و در ميان فرزندانشان پيامبرى و كتاب نهاديم. پس برخى شان ره يافته بودند و بسياريشان از فرمان [حق] بيرون شدند. (26)

سپس از پى ايشان - پيامبرانى كه ياد كرديم - پيامبران خود را فرستاديم، و عيسى پسر مريم را از پى درآورديم و به او انجيل داديم، و در دلهاى كسانى كه از او پيروى كردند مهربانى و نرمى نهاديم و رهبانيتى - گوشه گيرى - كه از خود ساختند، ما آن را بر آنان ننوشتيم - مقرر نكرديم - جز [آنكه آن را] براى جستن خشنودى خداى [اختراع كردند]، ولى آن را آن سان كه سزاوار است نگاه نداشتند، پس مزد كسانى از آنان را كه ايمان آوردند داديم، و بسيارى از آنها نافرمان بودند. (27)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خداى پروا كنيد و به پيامبر او ايمان آوريد تا شما را از بخشايش خود دو بهره دهد، و براى شما نورى قرار دهد كه بدان راه [راست] رويد و شما را بيامرزد، و خدا آمرزگار و مهربان است. (28)

تا اهل كتاب - جهودان و ترسايان - بدانند كه بر هيچ چيز از فضل خدا - مانند پيامبرى - توانايى ندارند، و افزونى و بخشش به دست خداست، به هر كه خواهد مى دهد. و خدا، داراى فزون بخشى بزرگ است. (29)

آسمانها و زمين از آن اوست. زنده مي كند و مي ميراند و بر هرچيز تواناست. (2)

اوست اول و آخر و ظاهر و باطن، و او به هر چيزي داناست. (3)

اوست كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد. سپس به عرش پرداخت. هر چه را در زمين فرو رود و هر چه را از زمين بيرون آيد و هر چه را از آسمان فرو آيد و هر چه را بر آسمان بالا رود، مي داند. و هرجا كه باشيد همراه شماست و به هر كاري كه مي كنيد بيناست. (4)

فرمانروايي آسمانها و زمين از آن اوست، و همه كارها به خدا باز مي گردد. (5)

از شب مي كاهد و به روز مي افزايد و از روز مي كاهد و به شب مي افزايد. و به هر چه در دلها مي گذرد آگاه است. (6)

به خدا و پيامبرش ايمان بياوريد و از آن مال كه به وراثت به شما رسانده است انفاق كنيد. از ميان شما هر كه را ايمان آورده و انفاق كرده ، مزدي فراوانش دهند. (7)

چيست شما را كه به خدا ايمان نمي آوريد و حال آنكه پيامبر شما را دعوت مي كند كه به پروردگارتان ايمان بياوريد، و اگر باور داريد از شما پيمان گرفته است. (8)

اوست آن خدايي كه بر بنده خود آيات روشن را نازل مي كند تا شما را از تاريكي به روشنايي آورد. زيرا خدا به شما مشفق و مهربان است. (9)

و چرا در راه خدا انفاق نمي كنيد و حال آنكه از آن خداست ميراث آسمانها و

زمين؟ از ميان شما آنان كه پيش از فتح انفاق كرده و به جنگ رفته با آنان كه بعد از فتح انفاق كرده اند و به جنگ رفته اند برابر نيستند. درجت آنان فراتر است. و خدا به همه وعده نيك مي دهد. و به هر كاري كه مي كنيد آگاه است. (10)

كيست كه خدا را قرضالحسنه دهد تا براي او دو چندانش كند، و او را پاداشي نيكو باشد. (11)

روزي كه مردان مومن و زنان مومن را ببيني كه نورشان پيشاپيش و در سمت راستشان مي رود. در آن روز بشارتتان به بهشتهايي است كه در آن نهرها روان است و در آن جاويد خواهيد ماند، و اين كاميابي بزرگي است. (12)

روزي كه مردان منافق و زنان منافق به كساني كه ايمان آورده اند مي گويند: درنگي كنيد تا از نورتان فروغي گيريم. گويند: به دنيا باز گرديد و از آنجا نور بطلبيد. ميانشان ديواري بر آورند كه بر آن ديوار دري باشد، درون آن رحمت باشد و بيرون آن عذاب. (13)

و آنها را ندا دهند كه آيا ما با شما همراه نبوديم؟ مي گويند: بلي ، اما شما خويشتن را در بلا افكنديد و به انتظار نشستيد و در شك بوديد و آرزوها شما را بفريفت تا آنگاه كه فرمان خدا در رسيد و شيطان به خدا مغرورتان كرد. (14)

و امروز نه از شما فديه اي پذيرند و نه از كافران. جايگاهتان آتش است. آتش سزاوار شماست. و بد سرانجامي است. (15)

آيا مومنان را وقت آن نرسيده است كه دلهايشان در برابر ياد خدا و آن سخن

حق كه نازل شده است، خاشع شود؟ همانند آن مردمي نباشند كه پيش از اين كتابشان داديم و چون مدتي بر آمد دلهايشان سخت شد و بسياري نافرمان شدند. (16)

بدانيد كه خدا زمين را پس از مردنش زنده مي كند. ما آيات را برايتان به روشني بيان كرديم، باشد كه به عقل دريابيد. (17)

خدا به مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده اي كه به خدا قرضالحسنه مي دهند، دو چندان پاداش مي دهد، و نيز آنها را اجري نيكوست. (18)

كساني كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده اند، راستگويان و راستكارانند. و شهيدان در نزد پروردگارشان هستند. صاحب پاداش و نور خويشند. و آنها كه كافرند و آيات ما را تكذيب مي كنند، در جهنمند. (19)

بدانيد كه زندگي اين جهاني بازيچه است و بيهودگي و آرايش و فخر فروشي و افزون جويي در اموال و اولاد. همانند باراني به وقت است كه روييدنيهايش كافران را به شگفت افكند. سپس پژمرده مي شود و بيني كه زرد گشته است و خاشاك شده است. و در آخرت نصيب گروهي عذاب سخت است و نصيب گروهي آمرزش خدا و خشنودي او. و زندگي دنيا جز متاعي فريبنده نيست. (20)

براي رسيدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتي كه پهناي آن همسان پهناي آسمانها و زمين است، بر يكديگر پيشي گيريد. اين بهشت براي كساني كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده اند، مهيا شده است. اين بخشايشي است از جانب خدا كه به هر كه مي خواهد ارزانيش مي دارد، كه خدا صاحب بخشايشي بزرگ است. (21)

هيچ مصيبتي به مال يا به جانتان

نرسد مگر پيش از آنكه بيافرينيمش، در كتابي نوشته شده است. و اين بر خدا آسان است. (22)

تا بر آنچه از دستتان مي رود اندوهگين نباشيد و بدانچه به دستتان مي آيد شادماني نكنيد. و خدا هيچ متكبر خود ستاينده اي را دوست ندارد: (23)

آنان كه بخل مي ورزند و مردم را به بخل وا مي دارند. و هر كه رويگردان مي شود، بداند كه خدا بي نياز و ستودني است. (24)

ما پيامبرانمان را با دليلهاي روشن فرستاديم و با آنها كتاب و ترازو را نيز نازل كرديم تا مردم به عدالت عمل كنند. و آهن را كه در آن نيرويي سخت و منافعي براي مردم است فرو فرستاديم، تا خدا بداند چه كسي به ناديده ، او و پيامبرانش را ياري مي كند. زيرا خدا توانا و پيروزمند است. (25)

ما نوح و ابراهيم را به رسالت فرستاديم و در ميان فرزندانشان نبوت و كتاب نهاديم. بعضيشان هدايت يافتگان بودند ولي بيشترينشان نافرمانان. (26)

سپس پيامبرانمان را پس از ايشان فرستاديم. و عيسي بن مريم را از پي آنها روانه كرديم و به او انجيل را داديم، و در دل پيروانش رافت و رحمت نهاديم. و رهبانيتي كه به بدعت آورده اند ما بر آنها مقرر نكرده ايم، اما در آن خشنودي خدا مي جستند، ولي حق آن را بسزا نگزاردند. ما از آن ميان به كساني كه ايمان آورده بودند، پاداش داديم ولي بيشترينشان نافرمان بودند. (27)

اي كساني كه ايمان آورده ايد، از خدا بترسيد و به پيامبرش ايمان بياوريد تا شما را از رحمت خويش دوبار مزد بدهد.

و شما را نوري عطا كند كه در روشنايي آن راه بجوييد و بيامرزدتان كه خدا آمرزنده مهربان است. (28)

تا اهل كتاب بدانند كه به بخشايش خداوند هيچ دسترس ندارند و اين بخشايش به دست اوست كه به هر كه خواهد ارزاني مي دارد، و خدا را بخشايشي عظيم است. (29)

اگر ايمان داشته باشيد از شما پيمانتان را گرفته است (8)

اوست كه بر بنده اش آياتى روشنگر فرو فرستاده است تا شما را از تاريكى ها[ى جهل و كفر] به سوى نور [علم و ايمان] بازبرد، و بى گمان خداوند در حق شما رئوف مهربان است (9)

و شما را چه مى شود كه در راه خدا انفاق نمى كنيد، و حال آنكه ميراث آسمانها و زمين از خداوند است، و از ميان شما كسى كه پيش از پيروزى [فتح مكه] انفاق و كارزار كرده باشد [با ديگران] برابر نيست، اينان بلندمرتبه ترند از كسانى كه بعد از آن انفاق و كارزار كرده اند، و همه را خداوند وعده نيكى [/ بهشت] داده است، و خداوند به آنچه مى كنيد آگاه است (10)

كيست كه در راه خداوند قرض الحسنه دهد، تا برايش دوچندان سازد و براى او پاداشى ارجمند است (11)

روزى كه مردان مومن و زنان مومن را بينى كه نورشان پيشاپيش آنان و در سمت راستشان مى شتابد، امروز بشارت شما باغهايى است كه از فرودست آن جويباران جارى است و جاودانه در آن هستيد، اين همانا رستگارى بزرگ است (12)

روزى كه مردان منافق و زنان منافق به مومنان گويند به خاطر ما درنگ كنيد تا از نورتان روشنى فراگيريم، گفته شود پس پشت خويش باز گرديد و نورى بجوييد، سپس ميان آنان ديوارى زده شود كه درى دارد، از درونسو در آن رحمت است و از برون سوى آن عذاب است (13)

آنان را ندا دهند كه مگر ما با شما نبوديم؟ گويند چرا ولى شما خودتان را در بلا افكنديد و چشم به راه [حوادث سو، براى

مسلمانان] بوديد و شك و شبهه ورزيديد و آرزوها شما را فريفت، تا آنكه فرمان الهى [/ مرگ] در رسيد، و [شيطان] فريبكار شما را در حق خداوند فريب داد (14)

پس امروز نه از شما و نه از كافران، بدل و بلاگردانى پذيرفته نشود، سرا و سرانجام شما آتش [دوزخ] است، او پناه شماست و چه بد سرانجامى است (15)

آيا مومنان را هنگام آن نرسيده است كه دلهايشان به ياد خداوند، و آنچه از حق كه نازل شده است، خشوع يابد، و مانند كسانى نباشند كه پيشترها به آنان كتاب آسمانى داده شده است، و سپس روزگارشان دراز نمود، آنگاه دلهايشان سخت شد و بسيارى از آنان نافرمان بودند (16)

بدانيد كه خداوند زمين را پس از پژمردنش زنده مى دارد، به راستى كه آيات [خود] را براى شما به روشنى بيان كرديم، باشد كه تعقل كنيد (17)

بى گمان مردان صدقه بخش و زنان صدقه بخش و كسانى كه در راه خدا قرض الحسنه داده اند، براى آنان دوچندان شود، و براى آنان پاداشى ارجمند است (18)

و كسانى كه به خداوند و پيامبرانش ايمان آورده اند، اينانند كه صديقند، و شهيدان نزد پروردگارشان هستند، و اجرشان و نورشان را دارند، و كسانى كه كفرورزيده اند و آيات ما را دروغ انگاشته اند اينانند كه دوزخى اند (19)

بدانيد كه همانا زندگانى دنيا بازيچه و سرگرمى، و زيور و فخرفروشى در ميان شما و افزون طلبى در اموال و اولاد است، همانند بارانى كه كشاورزان را گياه آن خوش آيد، سپس پژمرده شود و آن را زرد شده بينى، سپس خرد و ريز شود، و در آخرت هم عذابى

شديد هست و هم آمرزش و خشنودى از جانب خداوند، و زندگانى دنيا جز مايه فريب نيست (20)

به سوى آمرزشى از پروردگارتان، و بهشتى كه پهناى آن همچند پهناى آسمان و زمين است و براى مومنان به خداوند و پيامبران او آماده شده است، بشتابيد، اين بخشش الهى است كه به هر كس خواهد ارزانى اش دارد، و خداوند داراى بخشش و بخشايش بيكران است (21)

هيچ مصيبتى در زمين [به جسم و مال] و به جانهاى شما نرسد مگر آنكه پيش از آنكه آن را آفريده باشيم در كتابى [ثبت] است، بى گمان اين امر بر خداوند آسان است (22)

تا آنكه بر آنچه از دست شما رود اندوه مخوريد و بر آنچه به شما بخشد شادمانى مكنيد، و خداوند هيچ متكبر فخر فروشى را دوست ندارد (23)

همان كسانى كه بخل مى ورزند و مردمان را نيز به بخل مى فرمايند، و هر كس روى بر تابد، [بداند كه] خداوند بى نياز ستوده است (24)

به راستى كه پيامبرانمان را همراه با پديده هاى روشنگر فرستاديم و همراه آنان كتاب آسمانى و سنجه فرو فرستاديم، تا مردم به دادگرى برخيزند، و آهن را پديد آورديم كه در آن [مايه] ستيز و صلابت است و نيز سودهايى براى مردم، تا سرانجام خداوند معلوم بدارد كه چه كسى در نهان [جانب] او و پيامبرانش را يارى مى دهد، بى گمان خداوند نيرومند پيروزمند است (25)

و به راستى نوح و ابراهيم را به رسالت فرستاديم، و در زاد و رود آن دو، پيامبرى و كتاب آسمانى قرار داديم، آنگاه بعضى از آنان ره يافته و بسيارى از آنان نافرمانند (26)

سپس از پى

ايشان پيامبرانمان را آورديم، و عيسى بن مريم را از پى آورديم، و به او انجيل داديم و در دل كسانى كه از او پيروى كردند رافت و رحمت قرار داديم، و رهبانيتى را به صورت بدعتى در پيش گرفتند كه ما آن را بر ايشان واجب نكرده بوديم، مگر آنكه در طلب خشنودى الهى آن را در پيش گرفته بودند، ولى چنانكه شايسته رعايت بود، رعايتش نكردند، آنگاه به مومنان آنان پاداششان را بخشيديم و بسيارى از آنان نافرمانند (27)

اى مومنان از خداوند پروا كنيد و به پيامبر او ايمان آوريد، تا بهره دوچندان از رحمت خويش به شما ارزانى دارد، و براى شما نورى قرار دهد كه با آن [به درستى] راه رويد و شما را بيامرزد، و خداوند آمرزگار مهربان است (28)

تا اهل كتاب بدانند كه صاحب اختيار چيزى از بخشش و بخشايش الهى نيستند، و بخشش و بخشايش به دست خداوند است، به هر كس كه خواهد ارزانى اش دارد، و خداوند داراى بخشش بيكران است (29)

بالا رود در آن و او با شما است هر جا باشيد و خدا است بدانچه مى كنيد بينا (4)

او را است پادشاهى آسمانها و زمين و بسوى خدا بازگردانيده شوند كارها (5)

فروبرد شب را در روز و فروبرد روز را در شب و او دانا است بدانچه در سينه ها است (6)

ايمان آريد به خدا و پيمبرش و ببخشيد از آنچه گردانيد شما را جانشينان در آن پس آنان كه ايمان آوردند از شما و بخشايش كردند ايشان را است مُزدى بزرگ (7)

و چه شود شما را ايمان نياريد به خدا و پيمبر همى خواندتان تا ايمان آريد به پروردگار خويش و همانا بگرفت پيمان شما را اگر هستيد مؤمنان (8)

او است آنكه فرستد بر بنده خويش آيتهاى روشن را تا برون آرد شما را از تاريكى ها بسوى روشنائى و همانا خدا است به شما نوازنده مهربان (9)

و چه شود شما را انفاق نكنيد در راه خدا و خدا را است ميراث آسمانها و زمين يكسان نيستند از شما است آنان كه انفاق كردند پيش از پيروزى و كارزار كردند آنان بزرگتر در پايه از آنان كه انفاق كردند پس از اين و كارزار كردند و هر كدام را نويد داده است خدا نكوئى را و خدا است بدانچه مى كنيد آگاه (10)

كيست آنكه وامى دهد خدا را وام نكو سپس چند برابر كند برايش و او را است پاداشى گرامى (11)

روزى كه بينى مردان و زنان مؤمن را مى دود نورشان پيش روى ايشان و از سوى راست ايشان مژده باد شما را امروز باغهائى كه روان است زير

آنها جوى ها جاودانان در آنها اين است آن رستگارى بزرگ (12)

روزى كه گويند مردان و زنان دوروى بدانان كه ايمان آوردند بنگريد به ما تا بهره مند شويم به پرتوى از نور شما گفته شد بازگرديد پشت سر خويش پس بجوئيد پرتوى پس زده شد ميانشان حصارى (ديوارى) كه آن را است در اندرونش رحمت و برونش از پيش آن است عذاب (13)

بانگ دهندشان آيا نبوديم با شما گفتند بلى و ليكن شما فريب داديد خويش را و درنگ كارى نموديد و شكّ آورديد و سرگرمتان داشت آرزوها تا بيامد امر خدا و فريب داد شما را به خدا فريبكار (14)

پس امروز گرفته نشود از شما بدلى و نه از آنان كه كفر ورزيدند جايگاه شما آتش است آن است دوست شما و چه زشت است آن جايگاه (15)

آيا هنگام آن نشده است براى آنان كه ايمان آوردند كه فروتن گردد دلهاشان براى ياد خدا و آنچه بيامد از حقّ و نباشند مانند آنان كه داده شدند كتاب را از پيش پس دراز شد بر ايشان روزگار پس سنگين شد دلهاى آنان و بسيارى از ايشانند نافرمانان (16)

بدانيد كه خدا زنده سازد زمين را پس از مرگش همانا بيان كرديم براى شما آيتها را شايد بخرد آئيد (17)

همانا مردان تصدّق كننده و آنان تصدّق كننده و وام دهندگان به خدا وامى نكو افزوده شود براى ايشان و ايشان را است پاداشى ارجمند (18)

و آنان كه ايمان آوردند به خدا و فرستادگانش آنانند راستگويان و گواهان نزد پروردگار خويش ايشان را است مزد ايشان و نورشان و آنان كه كفر ورزيدند و تكذيب كردند

به آيتهاى ما آنانند ياران دوزخ (19)

بدانيد كه زندگانى دنيا بازى و هوسرانى و خودآرائى و فخر كردن است بر همديگر و بيشى جستن است در خواسته ها و فرزندان مانند بارانى كه شگفت آورد كافران را رستنى آن پس خشك شود تا بينيش زردفام سپس كوبيده شود و در آخرت عذابى است سخت و آمرزشى از خدا و خوشنوديى و نيست زندگانى دنيا جز مايه فريب (20)

پيشى جوئيد بر همديگر بسوى آمرزشى از پروردگار خويش و بهشتى كه پهنايش چون پهناى آسمان و زمين است آماده شد براى آنان كه ايمان آوردند به خدا و فرستادگانش اين است فضل خدا دهدش به هر كه خواهد و خدا است داراى فضلى بزرگى (21)

نرسد مصيبتى در زمين و نه در خود شما جز در كتابى است پيش از آنكه آفريمش همانا آن است بر خدا آسان (22)

تا دريغ نخوريد (اندوهگين نشويد) بر آنچه از شما رود و نه شاد شويد بدانچه شما را آيد و خدا دوست ندارد هر خرامان نازنده را (23)

آنان كه بخل ورزند و فرمان دهند مردم را به بخل ورزيدن و هر كه روى برتابد همانا خدا است بى نياز ستوده (24)

همانا فرستاديم پيمبران خويش را به نشانى ها و فرستاديم با ايشان كتاب و ترازو را تا قيام كنند مردم به داد و فرستاديم آهن را در آن نيروئى سخت و سودهائى براى مردم و تا بداند خدا آن را كه يارى كند او و فرستادگانش را به نهان همانا خدا است تواناى عزّتمند (25)

و همانا فرستاديم نوح و ابراهيم را و نهاديم در نژادشان پيمبرى و كتاب

را پس از ايشان است رهبرى و بسيارى از ايشانند نافرمانان (26)

سپس از پى ايشان آورديم فرستادگان خويش را و پشت سر ايشان آورديم عيسى ابن مريم را و داديم بدو انجيل را و نهاديم در دلهاى آنان كه پيرويش كردند مهربانى و ترحّمى را و گوشه گيريى كه از خويش درآوردند (بدعت كردند) ننوشتيمش بر ايشان جز از پى خوشنودى خدا پس رعايتش نكردند حقّ رعايتش را پس داديم بدانان كه ايمان آوردند از ايشان مزدشان را و بسيارى از ايشانند نافرمانان (27)

اى آنان كه ايمان آورديد بترسيد خدا را و ايمان آريد به پيمبرش دهد شما را دو بهره از رحمتش و قرار دهد براى شما تابشى كه راه رويد بدان و بيامرزد شما را و خدا است آمرزنده مهربان (28)

تا بدانند اهل كتاب كه توانايى ندارند بر چيزى از فضل خدا و آنكه فضل به دست خدا است دهدش به هر كه خواهد و خدا است دارنده فضلى بزرگ (29)

enters the earth and whatever emerges from it and what-ever descends from the sky and whatever ascends to it, and He is with you wherever you may be, and Allah sees best what you do.

5 To Him belongs the kingdom of the heavens and the earth, and to Allah all matters are returned.

6 He makes the night pass into the day and makes the day pass into the night, and He knows best what is in the breasts.

7 Have faith in Allah and His Apostle, and spend out of that wherein He has made you successors. Those of you who have faith and spend [in Allah’s way]—there is a great reward for them.

8 Why should you not have faith in Allah while the Apostle invites you to have faith in your Lord, and He has certainly made a covenant with you, should you be faithful?

9 It is He who sends down manifest signs to His servant that He may bring you out of darkness into light, and indeed Allah is most kind and merciful to you.

10 Why should you not spend in the way of Allah, while to Allah belongs the heritage of the heavens and the earth? Not equal [to others] are those of you who spent and fought before the victory. They are greater in rank than those who have spent and fought afterwards. Yet Allah has promised the best reward to each and Allah is well aware of what you do.

11 Who is it that

will lend Allah a good loan, that He may multiply it for him and [that] there may be a noble reward for him?

12 The day you will see the faithful, men and women, with their light moving swiftly before them and on their right, [and greeted with the words:] ‘There is good news for you today! Gardens with streams running in them, to remain in them [forever]. That is the great success.’

13 The day the hypocrites, men and women, will say to the faithful, ‘Please let up on us, that we may glean something from your light!’ They will be told: ‘Go back and grope for light!’ Then there will be set up between them a wall with a gate, with mercy on its interior and punishment toward its exterior.

14 They will call out to them, ‘Did we not use to be with you?’ They will say, ‘Yes! But you cast yourselves into temptation, and you awaited and were doubtful, and [false] hopes deceived you until the edict of Allah arrived, and the Deceiver deceived you concerning Allah.

15 So today no ransom shall be taken from you, nor from the faithless. The Fire will be your abode: it is your [ultimate] refuge and an evil destination.’

16 Is it not time yet for those who have faith that their hearts should be humbled for Allah’s remembrance and to the truth which has come down [to them], and to be not like those who were given the Book before? Time took its

toll on them and so their hearts were hardened, and many of them are transgressors.

17 Know that Allah revives the earth after its death. We have certainly made the signs clear for you so that you may apply reason.

18 Indeed the charitable men and charitable women, and those who lend Allah a good loan—it shall be multiplied for them, and there is a noble reward for them.

19 Those who have faith in Allah and His apostles—it is they who are the truthful and the witnesses with their Lord; they shall have their reward and their light. But as for those who are faithless and deny Our signs, they shall be the inmates of hell.

20 Know that the life of this world is just play and diversion, and glitter, and mutual vainglory among you and covetousness for wealth and children—like the rain whose vegetation impresses the farmer; then it withers and you see it turn yellow, then it becomes chaff, while in the Hereafter there is a severe punishment and forgiveness from Allah and His pleasure; and the life of this world is nothing but the wares of delusion.

21 Take the lead towards forgiveness from your Lord and a paradise as vast as the heavens and the earth, prepared for those who have faith in Allah and His apostles. That is Allah’s grace, which He grants to whomever He wishes, and Allah is dispenser of a great grace.

22 No affliction visits the earth or yourselves but it is in a

Book before We bring it about—that is indeed easy for Allah—

23 so that you may not grieve for what escapes you, nor exult for what comes your way, and Allah does not like any swaggering braggart.

24 Such as are [themselves] stingy and bid [other] people to be stingy. And whoever refuses to comply [should know that] indeed Allah is the All-sufficient, the All-laudable.

25 Certainly We sent Our apostles with manifest proofs, and We sent down with them the Book and the Balance, so that mankind may maintain justice; and We sent down iron, in which there is great might and uses for mankind, and so that Allah may know those who help Him and His apostles in [their] absence. Indeed Allah is all-strong, all-mighty.

26 Certainly We sent Noah and Abraham and We ordained among their descendants prophethood and the Book. Some of them are [rightly] guided, and many of them are transgressors.

27 Then We followed them up with Our apostles and We followed [them] with Jesus son of Mary, and We gave him the Evangel, and We put in the hearts of those who followed him kindness and mercy. But as for monasticism, they innovated it—We had not prescribed it for them—only seeking Allah’s pleasure. Yet they did not observe it with due observance. So We gave to the faithful among them their [due] reward, but many of them are transgressors.

28 O you who have faith! Be wary of Allah and have faith in His Apostle. He will grant

you a double share of His mercy and give you a light to walk by, and forgive you, and Allah is all-forgiving, all-merciful;

29 so that the People of the Book may know that they have no power over anything of Allah’s grace, and that all grace is in Allah’s hand which He grants to whomever He wishes and Allah is dispenser of a great grace.

you to be successors of; for those of you who believe and spend shall have a great reward. (7)

And what reason have you that you should not believe in Allah? And the Messenger calls on you that you may believe in your Lord, and indeed He has made a covenant with you if you are believers. (8)

He it is who sends down clear communications upon His servant, that he may bring you forth from utter darkness into light; and most surely Allah is Kind, Merciful to you. (9)

And what reason have you that you should not spend in Allah's way? And Allah's is the inheritance of the heavens and the earth, not alike among you are those who spent before the victory and fought (and those who did not): they are more exalted in rank th (10)

Who is there that will offer to Allah a good gift so He will double it for him, and he shall have an excellent reward. (11)

On that day you will see the faithful men and the faithful women-- their light running before them and on their right hand-- good news for you today: gardens beneath which rivers flow, to abide therein, that is the grand achievement. (12)

On the day when the hypocritical men and the hypocritical women will say to those who believe: Wait for us, that we may have light from your light; it shall be said: Turn back and seek a light. Then separation would be brought about between them, with

a w (13)

They will cry out to them: Were we not with you? They shall say: Yea! but you caused yourselves to fall into temptation, and you waited and doubted, and vain desires deceived you till the threatened punishment of Allah came, while the archdeceiver deceive (14)

So today ransom shall not be accepted from you nor from those who disbelieved; your abode is the fire; it is your friend and evil is the resort. (15)

Has not the time yet come for those who believe that their hearts should be humble for the remembrance of Allah and what has come down of the truth? And that they should not be like those who were given the Book before, but the time became prolonged to th (16)

Know that Allah gives life to the earth after its death; indeed, We have made the communications clear to you that you may understand. (17)

Surely (as for) the charitable men and the charitable women and (those who) set apart for Allah a goodly portion, it shall be doubled for them and they shall have a noble reward. (18)

And (as for) those who believe in Allah and His messengers, these it is that are the truthful and the faithful ones in the sight of their Lord: they shall have their reward and their light, and (as for) those who disbelieve and reject Our communications, (19)

Know that this world's life is only sport and play and gaiety and boasting among yourselves, and a vying in the

multiplication of wealth and children, like the rain, whose causing the vegetation to grow, pleases the husbandmen, then it withers away so tha (20)

Hasten to forgiveness from your Lord and to a garden the extensiveness of which is as the extensiveness of the heaven and the earth; it is prepared for those who believe in Allah and His messengers; that is the grace of Allah: He gives it to whom He pleas (21)

No evil befalls on the earth nor in your own souls, but it is in a book before We bring it into existence; surely that is easy to Allah: (22)

So that you may not grieve for what has escaped you, nor be exultant at what He has given you; and Allah does not love any arrogant boaster: (23)

Those who are niggardly and enjoin niggardliness on men; and whoever turns back, then surely Allah is He Who is the Selfsufficient, the Praised. (24)

Certainly We sent Our messengers with clear arguments, and sent down with them the Book and the balance that men may conduct themselves with equity; and We have made the iron, wherein is great violence and advantages to men, and that Allah may know who he (25)

And certainly We sent Nuh and Ibrahim and We gave to their offspring the (gift of) prophecy and the Book; so there are among them those who go aright, and most of them are transgressors. (26)

Then We made Our messengers to follow in their footsteps, and We sent Isa

son of Marium afterwards, and We gave him the Injeel, and We put in the hearts of those who followed him kindness and mercy; and (as for) monkery, they innovated it-- We did not pre (27)

O you who believe! be careful of (your duty to) Allah and believe in His Messenger: He will give you two portions of His mercy, and make for you a light with which you will walk, and forgive you, and Allah is Forgiving, Merciful; (28)

So that the followers of the Book may know that they do not control aught of the grace of Allah, and that grace is in Allah's hand, He gives it to whom He pleases; and Allah is the Lord of mighty grace. (29)

matters return.

(6) He wraps night up in daytime; and wraps daytime up in night. He is Aware of whatever is on our minds.

(7) Believe in God and His messenger, and spend something out of whatever He has let you inherit [from anyone else]. Those of you who believe and spend [on charity and in public service] will have an even larger fee.

(8) What is wrong with you that you do not believe in God and the Messenger? He invites you (all) to believe in your Lord; He has made an agreement with you, provided you are believers.

(9) He is the One Who has sent down clear signs upon His servant, so he may lead you out of darkness into Light. God is so Gentle, Merciful with you.

(10) What is wrong with you that you do not spend anything for God's sake? God holds the heritage of Heaven and Earth. Those among you who have spent and fought before the victory are not equal: those stand higher in rank than the ones who spent and fought later on. God has promised each one the very finest. God is Informed about whatever you do.

(11) Who is the one who will advance God a handsome loan? He will double it for him so he [will receive] a generous fee.

(12) Some day you will see believing men and believing women with their light streaming on ahead of them and off to their right: "Your good news today [consists of] gardens through which

rivers flow, to live in for ever!" That will be the splendid Achievement.

(13) Some day hypocritical men and hypocritical women will tell the ones who believe: "Wait for us; we need to borrow a light from you!" Someone will say: "Go on back the way you came, and request a light [somewhere else]!" So a wall will rise up between them which will have a door in it; inside there will be mercy while outside facing it there will be torment.

(14) They will call out to them: "Were we not with you?" They will say: "Of course, but you tempted one another, and let yourselves waver and doubt. [Your saying] 'Amens' [to everybody] has deceived you till God's command came along. The Deceiver has even deluded you concerning God!

(15) So today no redemption will be accepted from you nor from those who disbelieve: your lodging shall be the Fire; it is your patron and how awful is such a goal!"

(16) Is it not high time for the hearts of those who believe to submit to God's reminder and any truth that has been sent down? Let them not act like the ones who were given the Book previously: the waiting period seemed too long for them, so their hearts were hardened, and many of them became immoral.

(17) Know that God revives the Earth following its death. We have explained signs to you so that you may use your reason.

(18) Charitable men and charitable women who have advanced God a

handsome loan will have it doubled for them; they shall have a generous fee.

(19) Those who believe in God and His messengers act sincerely, and serve as witnesses for their Lord, will have their earnings plus their own light, while those who disbelieve and reject Our signs will become the inmates of Hades.

(20) Know that worldly life is merely a sport and a pastime [involving] worldly show and competition among yourselves, as well as rivalry in wealth and children. It may be compared to showers where the plantlife amazes the incredulous: then it withers away and you see it turning yellow; soon it will be just stubble. In the Hereafter there will be both severe torment and forgiveness as well as approval on the part of God. Worldly life means only the enjoyment of illusion.

(21) Compete for forgiveness from your Lord, and a garden broader than the sky plus the earth, which has been prepared for those who believe in God and His messenger. Such is God's bounty which He gives to anyone He wishes. God possesses splendid bounty!

(22) No disaster ever happens on Earth nor to yourselves unless it is [contained] in a Book even before We brought it into existence. That is easy for God [to do],

(23) so that you should not feel sorry about what may have escaped you, nor yet rejoice in what He has given you. God does not love every conceited boaster

(24) who is miserly and orders people to be miserly. For anyone

who turns away from it, God is Transcendent, Praiseworthy.

(25) We have sent Our messengers with explanations, and sent the Book and the Balance down along with them, so that mankind may conduct themselves with all fairness. We have sent iron down laden with grim violence as well as (other) benefits for mankind, so that God may know who supports Him and His messengers even though [He is] Unseen. God is Strong, Powerful.

(26) We sent Noah and Abraham, and granted prophethood and the Book to the offspring of them both. Some of them have accepted guidance while many of them have been immoral.

(27) Then We made Our messengers follow along in their footsteps and We followed them up with Jesus the son of Mary. We gave him the Gospel and placed compassion and mercy in the hearts of those who have followed him, as well as monkhood ; yet they initiated it: We did not prescribe it for them- except through (their) aspiring for God's approval. They do not observe it in the way it should be observed. We gave their earnings to those of them who believe; yet many of them are immoral.

(28) You who believe, heed God and believe in His messenger; He will give you double shares in His mercy and grant you a light to walk by as well as forgive you. God is Forgiving, Merciful,

(29) so let the People of the Book know they can do nothing about God's bounty, since bounty lies [entirely] in God's

hand. He gives it to anyone He wishes. God possesses such tremendous grace!

maybring you forth from the shadows into the light. Surely God is to youAll-gentle, All-compassionate. (9)

How is it with you, that you expend not in the way of God, and to God belongsthe inheritance of the heavens and the earth? Not equal is he among you whospent, and who fought before the victory; those are mightier in rank thanthey who spent and fought afterwards; and unto each God has promised thereward most fair; and God is aware of the things you do. (10)

Who is he that will lend to God a good loan, and He will multiply it for him,and his shall be a generous wage? (11)

Upon the day when thou seest the believers, men and women, their lightrunning before them, and on their right hands. `Good tidings for you today!Gardens underneath which rivers flow, therein to dwell for ever; that isindeed the mighty triumph.' (12)

Upon the day when the hypocrites, men and women, shall say to those who havebelieved, `Wait for us, so that we may borrow your light!' It shall be said,`Return you back behind, and seek for a light!' And a wall shall be set upbetween them, having a door in the inward whereof is mercy, and against theoutward thereof is chastisement. (13)

They shall be calling unto them, `Were we not with you?' They shall say,`Yes indeed; but you tempted yourselves, and you awaited, and you were indoubt, and fancies deluded you, until God's commandment came, and the Deluderdeluded you concerning God. (14)

Therefore today no ransom

shall be taken from you, neither from those whodisbelieved. Your refuge is the Fire, that is your master and evilhomecoming!' (15)

Is it not time that the hearts of those who believe should be humbled to theRemembrance of God and the Truth which He has sent down, and that they shouldnot be as those to whom the Book was given aforetime, and the term seemedover long to them, so that their hearts have become hard, and many of themare ungodly? (16)

Know that God revives the earth after it was dead. We have indeed made clearfor you the signs, that haply you will understand. (17)

Surely those, the men and the women, who make freewill offerings and havelent to God a good loan, it shall be multiplied for them, and theirs shall bea generous wage. (18)

And those who believe in God and His Messengers--they are the just menand the martyrs in their Lord's sight; they have their wage, and their light.But the unbelievers, who have cried lies to Our signs, they are theinhabitants of Hell. (19)

Know that the present life is but a sport and a diversion, an adornmentand a cause for boasting among you, and a rivalry in wealth and children.It is as a rain whose vegetation pleases the unbelievers; then it withers,and thou seest it turning yellow, then it becomes broken orts. And in theworld to come there is a terrible chastisement, and forgiveness from God andgood pleasure; and the present life is but the joy of delusion. (20)

Race to

forgiveness from your Lord, and a Garden the breadth whereof isas the breadth of heaven and earth, made ready for those who believe inGod and His Messengers. That is the bounty of God; He gives it untowhomsoever He will; and God is of bounty abounding. (21)

No affliction befalls in the earth or in yourselves, but it is in aBook, before We create it; that is easy for God; (22)

that you may not grieve for what escapes you, nor rejoice in what hascome to you; God loves not any man proud and boastful, (23)

such as are niggardly, and bid men to be niggardly. And whosoeverturns away, God is the All-sufficient, the All-laudable. (24)

Indeed, We sent Our Messengers with the clear signs, and We sent downwith them the Book and the Balance so that men might uphold justice.And We sent down iron, wherein is great might, and many uses for men,and so that God might know who helps Him, and His Messengers,in the Unseen. Surely God is All-strong, All-mighty. (25)

And We sent Noah, and Abraham, and We appointed the Prophecy and the Book tobe among their seed; and some of them are guided, and many of them areungodly. (26)

Then We sent, following in their footsteps, Our Messengers; and We sent,following, Jesus son of Mary, and gave unto him the Gospel.And We set in the hearts of those who followed him tenderness and mercy.And monasticism they invented--We did not prescribe it for them--onlyseeking the good pleasure of God; but they observed it

not as it should beobserved. So We gave those of them who believed their wage; and many ofthem are ungodly. (27)

O believers, fear God, and believe in His Messenger, and He will give youa twofold portion of His mercy, and He will appoint for you a light wherebyyou shall walk, and forgive you; God isAll-forgiving, All-compassionate; (28)

that the People of the Book may know that they have no power over anythingof God's bounty, and that bounty is in the hand of God; He gives it untowhomsoever He will; and God is of bounty abounding. (29)

into the day, and He causeth the day to pass into the night, and He is Knower of all that is in the breasts. (6)

Believe in Allah and His messenger, and spend of that whereof He hath made you trustees; and such of you as believe and spend (aright), theirs will be a great reward (7)

What aileth you that ye believe not in Allah, when the messenger calleth you to believe in your Lord, and He hath already made a covenant with you, if ye are believers? (8)

He it is Who sendeth down clear revelations unto His slave, that He may bring you forth from darkness unto light; and lo! for you, Allah is Full of Pity, Merciful. (9)

And what aileth you that ye spend not in the way of Allah, when unto Allah belongeth the inheritance of the heavens and the earth? Those who spent and fought before the victory are not upon a level (with the rest of you). Such are greater in rank than those who spent and fought afterwards. Unto each hath Allah promised good. And Allah is Informed of what ye do. (10)

Who is he that will lend unto Allah a goodly loan, that He may double it for him and his may be a rich reward? (11)

On the day when thou (Muhammad) wilt see the believers, men and women, their light shining forth before them and on their right hands, (and wilt hear it said unto them): Glad news for you this day:

Gardens underneath which rivers flow, wherein ye are immortal. That is the supreme triumph. (12)

On the day when the hypocritical men and the hypocritical women will say unto those who believe: Look on us that we may borrow from your light! it will be said: Go back and seek for light! Then there will separate them a wall wherein is a gate, the inner side whereof containeth mercy, while the outer side thereof is toward the doom. (13)

They will cry unto them (saying): Were we not with you? They will say: Yea, verily; but ye tempted one another, and hesitated, and doubted, and vain desires beguiled you till the ordinance of Allah came to pass; and the deceiver deceived you concerning Allah; (14)

So this day no ransom can be taken from you nor from those who disbelieved. Your home is the Fire; that is your patron, and a hapless journey's end. (15)

Is not the time ripe for the hearts of those who believe to submit to Allah's reminder and to the truth which is revealed, that they become not as those who received the Scripture of old but the term was prolonged for them and so their hearts were hardened, and many of them are evil livers. (16)

Know that Allah quickeneth the earth after its death. We have made clear Our revelations for you, that haply ye may understand. (17)

Lo! those who give alms, both men and women, and lend unto Allah a goodly loan, it will be doubled

for them, and theirs will be a rich reward. (18)

And those who believe in Allah and His messengers, they are the loyal; and the martyrs are with their Lord; they have their reward and their light; while as for those who disbelieve and deny Our revelations, they are owners of hell fire. (19)

Know that the life of this world is only play, and idle talk, and pageantry, and boasting among you, and rivalry in respect of wealth and children; as the likeness of vegetation after rain, whereof the growth is pleasing to the husbandman, but afterward it drieth up and thou seest it turning yellow then it becometh straw. And in the Hereafter there is grievous punishment, and (also) forgiveness from Allah and His good pleasure, whereas the life of the world is but matter of illusion. (20)

Race one with another for forgiveness from your Lord and a Garden whereof the breadth is as the breadth of the heavens and the earth, which is in store for those who believe in Allah and His messengers. Such is the bounty of Allah, which He bestoweth upon whom He will, and Allah is of infinite bounty. (21)

Naught of disaster befalleth in the earth or in yourselves but it is in a Book before We bring it into being Lo! that is easy for Allah (22)

That ye grieve not for the sake of that which hath escaped you, nor yet exult because of that which hath been given. Allah loveth not all prideful

boasters, (23)

Who hoard and who enjoin upon the people avarice. And whosoever turneth away, still Allah is the Absolute, the Owner of Praise. (24)

We verily sent Our messengers with clear proofs, and revealed with them the Scripture and the Balance, that mankind may observe right measure; and He revealed iron, wherein is mighty power and (many) uses for mankind, and that Allah may know him who helpeth Him and His messengers, though unseen. Lo! Allah is Strong, Almighty. (25)

And We verily sent Noah and Abraham and placed the Prophethood and the Scripture among their seed, and among them there is he who goeth right, but many of them are evil livers. (26)

Then We caused Our messengers to follow in their footsteps; and We caused Jesus, son of Mary, to follow, and gave him the Gospel, and placed compassion and mercy in the hearts of those who followed him. But monasticism they invented. We ordained it not for them. Only seeking Allah's pleasure, and they observed it not with right observance. So We give those of them who believe their reward, but many of them are evil livers. (27)

O ye who believe! Be mindful of your duty to Allah and put faith in His messenger. He will give you twofold of His mercy and will appoint for you a light wherein ye shall walk, and will forgive you. Allah is Forgiving, Merciful; (28)

That the People of the Scripture may know that they control naught of the bounty of Allah, but

that the bounty is in Allah's hand to give to whom He will. And Allah is of infinite bounty. (29)

ye should not believe in Allah? And the Apostle invites you to believe in your Lord and has indeed taken your Covenant if ye are men of faith. (8)

He is the One Who Sends to His Servants manifest Signs that He may lead you from the depths of Darkness into the Light. And verily Allah is to you Most Kind and Merciful. (9)

And what cause have ye why ye should not spend in the cause of Allah? For to Allah belongs the heritage of the heavens and the earth. Not equal among you are those who spent (freely) and fought before the Victory (with those who did so later). Those are higher in rank than those who spent (freely) and fought afterwards. But to all has Allah promised a goodly (reward) and Allah is well-acquainted with all that ye do. (10)

Who is he that will loan to Allah a beautiful Loan? For (Allah) will increase it manifold to his credit and he will have (besides) a liberal reward. (11)

One Day shalt thou see the believing men and the believing women how their Light runs forward before them and by their right hands: (their greeting will be): "Good News for you this Day! Gardens beneath which flow rivers! To dwell therein for aye! this is indeed the highest Achievement!" (12)

One day will the Hypocrites men and women say to the Believers: "Wait for us! let us borrow (a light) from your Light!" It will be said: "turn ye back to your

rear! then seek a light (where ye can)!" So a wall will be put up betwixt them with a gate therein. Within it will be Mercy throughout and without it all alongside will be (wrath and) Punishment! (13)

(Those without) will call out "were we not with you?" (The others) will reply "True! but ye led yourselves into temptation; ye looked forward (to our ruin); ye doubted (Allahs promise); and (your false) desires deceived you; until there issued the Command of Allah. And the Deceiver deceived you in respect of Allah. (14)

"This Day shall no ransom be accepted of you nor of those who rejected Allah. Your abode is the fire: That is the proper place to claim you: and an evil refuge it is !" (15)

Has not the time arrived for the Believers that their hearts in all humility should engage in the remembrance of Allah and of the truth which has been revealed (to them) and that they should not become like those to whom was given Revelation aforetime but long ages passed over them and their hearts grew hard? For many among them are rebellious transgressors. (16)

Know ye (all) that Allah giveth life to the earth after its death! already have We shown the Signs plainly to you that ye may learn wisdom. (17)

For those who give in Charity men and women and loan to Allah a Beautiful Loan it shall be increased manifold (to their credit) and they shall have (besides) a liberal reward. (18)

And those

who believe in Allah and His apostles they are the Sincere (Lovers of truth) and the witnesses (who testify) in the eyes of their Lord: they shall have their Reward and their Light but those who reject Allah and deny Our Signs they are the Companions of Hell- Fire. (19)

Know ye (all) that the life of this world is but play and amusement pomp and mutual boasting and multiplying (in rivalry) among yourselves riches and children: Here is a similitude: How rain and the growth which it brings forth delight (the hearts of) the tillers; soon it withers; thou wilt see it grow yellow; then it becomes dry and crumbles away. But in the Hereafter is a Penalty severe (for the devotees of wrong) and Forgiveness from Allah and (His) Good Pleasure (for the devotees of Allah). And what is the life of this world but goods and chattels of deception? (20)

Be ye foremost (in seeking) forgiveness from your Lord and a Garden (of Bliss) the width whereof is as the width of heaven and earth prepared for those who believe in Allah and His apostles: that is the Grace of Allah which He bestows on whom He pleases: and Allah is the Lord of Grace abounding. (21)

No misfortune can happen on earth or in your souls but is recorded in a decree before We bring it into existence: that is truly easy for Allah: (22)

In order that ye may not despair over matters that pass you by nor exult over

favors bestowed upon you. For Allah loveth not any vainglorious boaster (23)

Such persons as are covetous and commend covetousness to men. And if any turn back (from Allahs Way) verily Allah is free of all needs worthy of all praise. (24)

We sent aforetime our apostles with Clear Signs and sent down with them the Book and the Balance (of Right and Wrong) that men may stand forth in justice; and We sent down Iron in which is (material for) mighty war as well as many benefits for mankind that Allah may test who it is that will help unseen Him and His apostles; for Allah is Full of Strength exalted in Might (and able to enforce His will). (25)

And We sent Noah and Abraham and established in their line Prophethood and Revelation: and some of them were on right guidance but many of them became rebellious transgressors. (26)

Then in their wake We followed them up with (others of) Our apostles: We sent after them Jesus the son of Mary and bestowed on him the Gospel; and We ordained in the hearts of those who followed him Compassion and Mercy. But the monasticism which they invented for themselves We did not prescribe for them: (We commanded) only the seeking for the Good pleasure of Allah; but that they did not foster as they should have done. Yet We bestowed on those among them who believed their (due) reward but many of them are rebellious transgressors. (27)

O ye that believe! fear Allah

and believe in His apostle and He will bestow on you a double portion of His Mercy: He will provide for you a light by which ye shall walk (straight in your path) and He will forgive you (your past): For Allah is Oft-Forgiving. Most Merciful: (28)

That the People of the Book may know that they have no power whatever over the Grace of Allah that (His) Grace is (entirely) in his hand to bestow it on whomsoever He wills. For Allah is the Lord of Grace abounding. (29)

et Il sait parfaitement le contenu des poitrines.

7. Croyez en Allah et en Son Messager, et dépensez de ce dont Il vous a donné la lieutenance. Ceux d'entre vous croient et dépensent [pour la cause d'Allah] auront une grande récompense.

8. Et qu'avez-vous à ne pas croire en Allah, alors que le Messager vous appelle à croire en votre Seigneur? Et [Allah] a déjà pris [acte] de votre engagement si vous êtes [sincères] dans votre foi.

9. C'est Lui qui fait descendre sur Son serviteur des versets claires, afin qu'il vous fasse sortir des ténèbres à la lumière; et assurément Allah est Compatissant envers vous, et Très Miséricordieux.

10. Et qu'avez-vous à ne pas dépenser dans le chemin d'Allah, alors que c'est à Allah que revient l'héritage des cieux et de la terre? On ne peut comparer cependant celui d'entre vous qui a donné ses biens et combattu avant la conquête... ces derniers sont plus hauts en hiérarchie que ceux qui ont dépensé et ont combattu après. Or, à chacun, Allah a promis la plus belle récompense, et Allah est Grand-Connaisseur de ce que vous faites.

11. Quiconque fait à Allah un prêt sincère, Allah le Lui multiplie, et il aura une généreuse récompense.

12. Le jour où tu verras les croyants et les croyantes, leur lumière courant devant eux et à leur droite; (on leur dira): ‹Voici une bonne nouvelle pour vous aujourd'hui: des Jardins sous lesquels coulent les ruisseaux pour y demeurer éternellement›. Tel est l'énorme succès.

13. Le jour où les

hypocrites, hommes et femmes, diront à ceux qui croient: ‹Attendez que nous empruntions [un peu]: de votre lumières›. Il sera dit: ‹Revenez en arrière, et cherchez de la lumière›. C'est alors qu'on éleva entre eux une muraille ayant une porte dont l'intérieur contient la miséricorde, et dont la face apparente a devant elle le châtiment [l'Enfer]

14. ‹N'étions-nous pas avec vous?› leur crieront-ils. ‹Oui, répondront [les autres] mais vous vous êtes laissés tenter, vous avez comploté (contre les croyants) et vous avez douté et de vains espoirs vous ont trompés, jusqu'à ce que vînt l'ordre d'Allah. Et le séducteur [Le diable]: vous a trompés au sujet d'Allah.

15. Aujourd'hui donc, on n'acceptera de rançon ni de vous ni de ceux qui ont mécru. Votre asile est le Feu: c'est lui qui est votre compagnon inséparable. Et quelle mauvaise destination!

16. Le moment n'est-il pas venu pour ceux qui ont cru, que leurs coeurs s'humilient à l'évocation d'Allah et devant ce qui est descendu de la vérité [le Coran]? Et de ne point être pareils à ceux qui ont reçu le Livre avant eux. Ceux-ci trouvèrent le temps assez long et leurs coeurs s'endurcirent, et beaucoup d'entre eux sont pervers.

17. Sachez qu'Allah redonne la vie à la terre une fois morte. Certes, Nous vous avons exposé les preuves clairement afin que vous raisonniez.

18. Ceux et celles qui font la charité et qui ont fait à Allah un prêt sincère, cela leur sera multiplié et ils auront une généreuse récompense.

19. Ceux qui ont cru

en Allah et en Ses messagers ceux-là sont les grands véridiques et les témoins auprès d'Allah. Ils auront leur récompense et leur lumière, tandis que ceux qui ont mécru et traité de mensonges Nos signes, ceux- là seront les gens de la Fournaise.

20. Sachez que la vie présente n'est que jeu, amusement, vaine parure, une course à l'orgueil entre vous et une rivalité dans l'acquisition des richesses et des enfants. Elle est en cela pareille à une pluie: la végétation qui en vient émerveille les cultivateurs, puis elle se fane et tu la vois donc jaunie; ensuite elle devient des débris. Et dans l'au- delà, il y a un dur châtiment, et aussi pardon et agrément d'Allah. Et la vie présente n'est que jouissance trompeuse.

21. Hâtez-vous vers un pardon de votre Seigneur ainsi qu'un Paradis aussi large que le ciel et la terre, préparé pour ceux qui ont cru en Allah et en Ses Messagers. Telle est la grâce d'Allah qu'Il donne à qui Il veut. Et Allah est le Détenteur de l'énorme grâce.

22. Nul malheur n'atteint la terre ni vos personnes, qui ne soit enregistré dans un Livre avant que Nous ne l'ayons créé; et cela est certes facile à Allah,

23. afin que vous ne vous tourmentiez pas au sujet de ce qui vous a échappé, ni n'exultiez pour ce qu'Il vous a donné. Et Allah n'aime point tout présomptueux plein de gloriole.

24. Ceux qui sont avares et ordonnent aux gens l'avarice. et quiconque se détourne... Allah Se suffit

alors à Lui-même et Il est Digne de louange.

25. Nous avons effectivement envoyé Nos Messagers avec des preuves évidentes, et fait descendre avec eux le Livre et la balance, afin que les gens établissent la justice. Et Nous avons fait descendre le fer, dans lequel il y a une force redoutable, aussi bien que des utilités pour les gens, et pour qu'Allah reconnaisse qui, dans l'Invisible, défendra Sa cause et celle de Ses Messagers. Certes, Allah est Fort et Puissant.

26. Nous avons effectivement envoyé Noé et Abraham et accordé à leur descendance la prophétie et le Livre. Certains d'entre eux furent bien- guidés, tandis que beaucoup d'entre eux furent pervers.

27. Ensuite, sur leurs traces, Nous avons fait suivre Nos [autres] messagers, et Nous les avons fait suivre de Jésus fils de Marie et lui avons apporté l'Evangile, et mis dans les coeurs de ceux qui le suivirent douceur et mansuétude. Le monachisme qu'ils inventèrent, Nous ne le leur avons nullement prescrit. [Ils devaient] seulement rechercher l'agrément d'Allah. Mais ils ne l'observèrent pas (ce monachisme) comme il se devait. Nous avons donné leur récompense à ceux d'entre eux qui crurent. Mais beaucoup d'entre eux furent des pervers.

28. ش Vous qui avez cru! Craignez d'Allah et croyez en Son messager pour qu'Il vous accorde deux parts de Sa miséricorde, et qu'Il vous assigne une lumière à l'aide de laquelle vous marcherez, et qu'Il vous pardonne, car Allah est Pardonneur et Très Miséricordieux.

29. Cela afin que les gens du Livre sachent qu'ils ne

peuvent en rien disposer de la grâce d'Allah et que la grâce est dans la main d'Allah; Il la donne à qui Il veut, et Allah est le Détenteur de la grâce immense.

es que sois creyentes...

9. Él es Quien revela a Su siervo signos claros para sacaros de las tinieblas a la luz. En verdad, Alá es manso, misericordioso con vosotros.

10. Y ¿por qué no habéis de gastar por la causa de Alá, siendo así que la herencia de los cielos y de la tierra pertenece a Alá? No seréis todos iguales: unos, que han gastado y combatido antes del Éxito, tendrán una categoría más elevada que otros que ha

11. A quien haga a Alá un préstamo generoso, Él le devolverá el doble y le recompensará generosamente.

12. El día que veas la luz de los creyentes y de las creyentes correr ante ellos y a su derecha: «¡Buena nueva hoy para vosotros: jardines por cuyos bajos fluyen arroyos, en los que estaréis por toda la eternidad! ¡Ése es el éxito grandioso!»

13. El día que los hipócritas y las hipócritas digan a los que creyeron: «¡Esperad a que tomemos de vuestra luz!» Se dirá: «¡Retroceded! ¡Buscad una luz!» Entre ellos se levantará una muralla con una puerta. Dentro estará la Misericordia y fuera, enfrente

14. Les llamarán: «¿No estábamos con vosotros?» Dirán: «¡Claro que sí! Pero os dejasteis seducir, os mantuvisteis a la expectativa, dudasteis. Vuestros anhelos os engañaron hasta que vino la orden de Alá. El Engañador os engañó acerca de Alá.

15. Hoy no se aceptará ningún rescate por parte vuestra ni por parte de los que no creyeron. Vuestra morada será el Fuego, que es vuestro lugar apropiado». ¡Qué mal

fin...!

16. ¿No es hora ya de que se humillen los corazones de los creyentes ante la Amonestación de Alá y ante la Verdad revelada y de que no sean como quienes, habiendo recibido antes la Escritura, dejaron pasar tanto tiempo que se endureció su corazón? Muchos

17. ¡Sabed que Alá vivifica la tierra después de muerta. Os hemos explicado las aleyas. Quizás, así, comprendáis.

18. A quienes den limosna, ellos y ellas, haciendo un préstamo generoso a Alá, les devolverá el doble y les recompensará generosamente.

19. Los que crean en Alá y en Sus enviados serán los veraces y los testigos ante su Señor. Recibirán su recompensa y su luz. Pero quienes no crean y desmientan Nuestros signos morarán en el fuego de la gehena.

20. ¡Sabed que la vida de acá es juego, distracción y ornato, revalidad en jactancia, afán de más hacienda, de más hijos! Es como un chaparrón: la vegetación resultante alegra a los sembradores, pero luego se marchita y ves que amarillea; luego, se convie

21. ¡Rivalizad en la obtención del perdón de vuestro Señor y de un Jardín tan vasto como el cielo y la tierra, preparado para los que creen en Alá y en Sus enviados! Ese es el favor de Alá, que da a quien Él quiere. Alá es el Dueño del favor in menso.

22. No ocurre ninguna desgracia, ni a la tierra ni a vosotros mismos, que no esté en una Escritura antes de que la ocasionemos. Es cosa fácil para Alá.

23. Para

que no desesperéis si no conseguís algo y para que no os regocijéis si lo conseguís. Alá no ama a nadie que sea presumido, jactancioso,

24. a los avaros que ordenan avaricia a los hombres. Pero quien vuelve la espalda..., Alá es Quien Se basta a Sí mismo, el Digno de Alabanza.

25. Ya hemos mandado a nuestros enviados con las pruebas claras. Y hemos hecho descender con ellos la Escritura y la Balanza, para que los hombres observen la equidad. Hemos hecho descender el hierro, que encierra una gran fuerza y ventajas para los hombr

26. Ya hemos enviado a Noé y a Abraham y confiado a su descendencia el profetismo y la Escritura. Entre sus descendientes los hubo bien dirigidos, pero muchos de ellos fueron unos perversos.

27. Tras ellos, mandamos a Nuestros otros enviados, así como Jesús, hijo de María, a quien dimos el Evangelio. Pusimos en los corazones de quienes le siguieron mansedumbre, misericordia y monacato. Este último fue instaurado por ellos -no se lo prescribim

28. ¡Creyentes! ¡Temed a Alá y creed en Su Enviado! Os dará, así, participación doble en Su misericordia, os pondrá una Luz que ilumine vuestra marcha y os perdonará. Alá es indulgente, misericordioso.

29. ¡Que la gente de la Escritura sepa que no puede disponer nada del favor de Alá, que el favor está en la mano de Alá, que da a quien Él quiere! ¡Alá es el Dueño del favor inmenso!

was auf Erden ist, verkündet die Herrlichkeit Allahs, und Er ist der Allmنchtige, der Allweise.

2. Sein ist das Kِnigreich der Himmel und der Erde. Er gibt Leben und Tod, und Er vermag alle Dinge zu tun.

3. Er ist der Erste und der Letzte, der Sichtbare und der Verborgene, und Er ist der Wisser aller Dinge.

4. Er ist es, Der die Himmel und die Erde erschuf in sechs Zeiten, dann setzte Er Sich auf den Thron. Er weiك, was in die Erde eingeht und was aus ihr hervorkommt, was vom Himmel niederkommt und was zu ihm aufsteigt. Und Er ist mit euch, wo immer ihr sein mِgt. Und Allah sieht alles, was ihr tut.

5. Sein ist das Kِnigreich der Himmel und der Erde; und zu Allah werden alle Dinge zurückgebracht.

6. Er lنكt die Nacht eintreten in den Tag und den Tag eintreten in die Nacht; und Er ist der Kenner all dessen, was in den Herzen ist.

7. Glaubet an Allah und Seinen Gesandten und spendet von dem, wovon Er euch zu Erben gemacht hat. Und jenen unter euch, die glauben und spenden, wird groكer Lohn.

8. Was ist euch, daك ihr nicht an Allah glaubt, obwohl der Gesandte euch aufruft, an euren Herrn zu glauben, und Er hat bereits von euch ein Versprechen abgenommen, wenn ihr Glنubige seid?

9. Er ist es, Der deutliche Zeichen hinabsendet auf Seinen Diener, damit Er euch aus den Finsternissen ins Licht führe. Und fürwahr, Allah ist gegen euch gütig, barmherzig.

10. Was ist euch,

daك ihr nicht spendet in Allahs Sache, obwohl die Erbschaft der Himmel und der Erde Allah gehِrt? Die unter euch, die spendeten und kنmpften vor dem Sieg, sind nicht gleich. Sie sind hِher an Rang als jene, die erst nachher spendeten und kنmpften. Allen aber verhieك Allah Gutes. Und Allah ist wohl kundig dessen, was ihr tut.

11. Wer ist es, der Allah ein stattliches Darlehen geben will? Er wird es ihm um ein Vielfaches mehren, und ihm wird ein groكzügiger Lohn.

12. Und (gedenke) des Tags, da du die glنubigen Mنnner und die glنubigen Frauen sehen wirst, indes (die Strahlen) ihres Lichts vor ihnen und zu ihrer Rechten hervorbrechen: «Frohe Botschaft euch heute! - Gنrten, durch die Strِme flieكen, darin ihr weilen werdet. Das ist die hِchste Glückseligkeit.»

13. Am Tage, wenn die Heuchler und die Heuchlerinnen zu den Glنubigen sagen werden: «Wartet auf uns! Wir wollen ein wenig von eurem Licht borgen», da wird (zu ihnen) gesprochen werden: «Kehret zurück und suchet (dort) Licht.» Dann wird zwischen ihnen eine Mauer errichtet werden mit einem Tor darin. Ihre Innenseite wird Barmherzigkeit sein und ihre Auكenseite Strafe.

14. Sie werden jenen (Glنubigen) zurufen: «Waren wir nicht mit euch?» Jene werden antworten: «Doch, aber ihr versuchtet euch selber und wartetet und zweifeltet, und die eitlen Wünsche betِrten euch, bis Allahs Befehl kam. Und der Betrüger belog euch über Allah.

15. So soll heute kein Lِsegeld von euch angenommen werden, noch von den Unglنubigen. Euer Aufenthalt ist das Feuer; das ist euer Hort. Und eine schlimme Bestimmung

ist es!»

16. Ist nicht für die Glنubigen die Zeit gekommen, daك ihre Herzen sich demütigen vor der Ermahnung Allahs und vor der Wahrheit, die herabkam, und daك sie nicht würden wie jene, denen zuvor die Schrift gegeben und deren Frist verlنngert ward, doch ihre Herzen waren verstockt und viele von ihnen wurden ungehorsam?

17. Wisset, daك Allah die Erde belebt nach ihrem Tode. Wir haben euch die Zeichen klar gemacht, auf daك ihr begreifet.

18. Fürwahr, die mildtنtigen Mنnner und die mildtنtigen Frauen und jene, die Allah ein stattliches Darlehen geben - es wird ihnen um ein Vielfaches gemehrt werden, und ihr Lohn wird ein würdiger sein.

19. Und die an Allah und Seine Gesandten glauben, das sind die Wahrhaftigen und die Blutzeugen vor ihrem Herrn; sie werden ihren Lohn und ihr Licht empfangen. Die aber unglنubig sind und Unsere Zeichen leugnen, das sind die Insassen der Hِlle.

20. Wisset, daك das Leben in dieser Welt nur ein Spiel und ein Tand ist und ein Geprنnge und Geprahle unter euch, und ein Wettrennen um Mehrung an Gut und Kindern. Es gleicht dem Regen (der Pflanzen hervorbringt), deren Wachstum den Bebauer erfreut. Dann verdorren sie, und du siehst sie vergilben; dann zerbrِckeln sie in Staub. Und im Jenseits ist strenge Strafe und Vergebung und Wohlgefallen Allahs. Und das Leben in dieser Welt ist nur eine Sache der Tنuschung.

21. Wetteifert denn miteinander um die Vergebung eures Herrn und den Garten, dessen Wert gleich dem Werte des Himmels und der Erde ist, bereitet denen, die an

Allah und Seine Gesandten glauben. Das ist Allahs Huld; Er gewنhrt sie, wem Er will. Und Allah ist der Eigner groكer Huld.

22. Es geschieht kein Unheil auf Erden oder an euch, das nicht in einem Buch wنre, bevor Wir es ins Dasein rufen - fürwahr, das ist Allah ein leichtes -,

23. Auf daك ihr euch nicht betrübet um das, was euch entging, noch euch überhebet über das, was Er euch gegeben hat. Und Allah liebt keinen der eingebildeten Prahler,

24. Die geizig sind und die Menschen zum Geiz anhalten. Und wer da den Rücken wendet - siehe, Allah ist gewiك dann der Sich Selbst Genügende, der Preiswürdige.

25. Wahrlich, Wir schickten Unsere Gesandten mit klaren Beweisen und sandten mit ihnen das Buch und das Maك herab, auf daك die Menschen Gerechtigkeit üben mِchten. Und Wir schufen das Eisen, worin (Kraft zu) gewaltigem Krieg wie auch zu (vielerlei anderen) Nutzen für die Menschheit ist, damit Allah die bezeichne, die Ihm und Seinen Gesandten beistehen, wenngleich ungesehen. Fürwahr, Allah ist stark, allmنchtig.

26. Wir entsandten ja auch Noah und Abraham und gaben ihren Nachkommen das Prophetentum und die Schrift. Einige unter ihnen waren auf dem rechten Weg, doch viele unter ihnen waren Empِrer.

27. Dann lieكen Wir Unsere Gesandte ihren Spuren folgen; und Wir lieكen Jesus, den Sohn der Maria, (ihnen) folgen, und Wir gaben ihm das Evangelium. Und in die Herzen derer, die ihm folgten, legten Wir Güte und Barmherzigkeit. Das Mِnchstum jedoch, das sie sich erfanden - das schrieben Wir ihnen nicht vor

- um das Trachten nach Allahs Wohlgefallen; doch sie befolgten es nicht auf richtige Art. Dennoch gaben Wir denen unter ihnen, die glنubig waren, ihren Lohn, aber viele unter ihnen waren ruchlos.

28. O die ihr glaubt, fürchtet Allah und glaubet an Seinen Gesandten! Er wird euch einen doppelten Anteil von Seiner Barmherzigkeit geben und wird euch ein Licht bereiten, darin ihr wandeln werdet, und wird euch verzeihen - und Allah ist allverzeihend, barmherzig -,

29. Damit das Volk der Schrift nicht wنhne, daك sie (die Muslims) nicht imstande sind, die Huld Allahs zu erlangen. Die Huld ist in Allahs Hand, auf daك Er sie verleihe, wem Er will. Und Allah ist der Eigner groكer Huld.

il giorno nella notte e conosce perfettamente quel che nascondono i petti.

7. Credete in Allah e nel Suo Messaggero e date [una parte] di ciò di cui Allah vi ha fatto vicari . Per coloro che credono e saranno generosi, ci sarà ricompensa grande.

8. Perché mai non credete in Allah, nonostante che il Messaggero vi esorti a credere nel vostro Signore? Egli ha accettato il vostro patto , [rispettatelo] se siete credenti.

9. Egli è Colui che ha fatto scendere sul Suo servo segni evidenti, per trarvi dalle tenebre alla luce; in verità Allah è dolce e misericordioso nei vostri confronti.

10. Perché non siete generosi per la causa di Allah, quando ad Allah [appartie ne] l'eredità dei cieli e della terra? Non sono eguali coloro di voi che sono generosi e che hanno combattuto prima della Vittoria essi godranno di un livello più alto - e quelli che saranno generosi e combatteranno dopo. Comunque, a ciascuno di loro Allah ha promesso il meglio. Allah è ben informato di quello che fate.

11. Quanto a chi fa ad Allah un prestito bello, Egli glielo raddoppia e gli concederà generosa ricompensa.

12. Un Giorno vedrai i credenti e le credenti circondati dalla loro luce: «Oggi vi è data la lieta novella di Giardini nei quali scorrono i ruscelli, dove rimarrete in perpetuo: questo è davvero l'immenso successo».

13. Il Giorno in cui gli ipocriti e le ipocrite diranno ai credenti: « Aspettateci, ché possiamo attingere della vostra luce». Sarà risposto loro: « Tornate indietro

a cercare la luce». Fra di loro, sarà poi eretta una muraglia dotata di una porta: al suo interno la misericordia , all'esterno, di fronte, il castigo.

14. «Non eravamo con voi?» grideranno. « Sì, risponderanno - ma seduceste voi stessi , indugiaste e dubitaste, e vi lasciaste ingannare dalle vostre passioni finché non si realizzò il Decreto di Allah. Vi ingannò a proposito di Allah l'Ingannatore ».

15. Quest'oggi non sarà accettato riscatto né da voi né da coloro che non credettero. Vostro rifugio sarà il Fuoco: questo è il vostro inseparabile compagno. Qual triste rifugio!

16. Non è forse giunto, per i credenti, il momento in cui rendere umili i loro cuori nel ricordo di Allah e nella verità che è stata rivelata, e di differenziarsi da quelli che ricevettero la Scrittura in precedenza e che furono tollerati a lungo [da Allah] ? I loro cuori si indurirono e molti di loro divennero perversi.

17. Sappiate che Allah ravviva la terra morta! Invero vi abbiamo esplicitato i segni affinché riflettiate.

18. Coloro che fanno la carità, uomini o donne, concedono un bel prestito ad Allah; lo riscuoteranno raddoppiato e avranno generoso compenso.

19. Coloro che credono in Allah e nei Suoi Messaggeri, essi sono i veridici, i testimoni presso Allah: avranno la loro ricompensa e la loro luce. Coloro che invece non credono e tacciano di menzogna i Nostri segni, questi sono i compagni della Fornace.

20. Sappiate che questa vita non è altro che gioco e svago, apparenza e reciproca iattanza, vana

contesa di beni e progenie. [Essa è] come una pioggia: la vegetazione che suscita conforta i seminatori, poi appassisce, la vedi ingiallire e quindi diventa stoppia. Nell'altra vita c'è un severo castigo, ma anche perdono e compiacimento da parte di Allah. La vita terrena non è altro che godimento effimero.

21. Affrettatevi al perdono del vostro Signore e al Giardino vasto come il cielo e la terra, preparato per coloro che credono in Allah e nei Suoi messaggeri. Questa è la grazia di Allah, che Egli dà a chi vuole. Allah possiede immensa grazia.

22. Non sopravviene sventura né alla terra né a voi stessi, che già non sia scritta in un Libro prima ancora che [Noi] la produciamo; in verità ciò è facile per Allah.

23. E ciò affinché non abbiate a disperarvi per quello che vi sfugge e non esultiate per ciò che vi è stato concesso. Allah non ama i superbi vanagloriosi

24. [e] gli avari che impongono agli altri l'avarizia. Quanto a chi volge le spalle, [sappia che] Allah basta a Se stesso, è il Degno di lode.

25. Invero inviammo i Nostri messaggeri con prove inequivocabili, e facemmo scendere con loro la Scrittura e la Bilancia, affinché gli uomini osservassero l'equità. Facemmo scendere il ferro , strumento terribile e utile per gli uomini, affinché Allah riconosca chi sostiene Lui e i Suoi messaggeri in ciò che è invisibile . Allah è forte, eccelso.

26. Invero inviammo Noè e Abramo e concedemmo ai loro discendenti la profezia e la Scrittura. Alcuni

di loro furono ben diretti, ma la maggior parte fu empia.

27. Mandammo poi sulle loro orme i Nostri messaggeri e mandammo Gesù figlio di Maria, al quale demmo il Vangelo. Mettemmo nel cuore di coloro che lo seguirono dolcezza e compassione; il monachesimo, invece, lo istituirono da loro stessi, soltanto per ricercare il compiacimento di Allah. Non fummo Noi a prescriverlo. Ma non lo rispettarono come avrebbero dovuto. Demmo la loro ricompensa a quanti fra loro credettero, ma molti altri furono empi .

28. O credenti, temete Allah e credete nel Suo Messaggero, affinché Allah vi dia due parti della Sua misericordia, vi conceda una luce nella quale camminerete e vi perdoni. Allah è perdonatore, misericordioso.

29. La gente della Scrittura sappia che non ha alcun potere sulla Grazia di Allah. In verità la Grazia è nella mano di Allah ed Egli la concede a chi vuole. Allah possiede immensa Grazia.

чтo вы дeлaeтe!

5. Eмy пpинaдлeжит влacть нaд нeбecaми и зeмлeй, и к Aллaxy вoзвpaщaютcя вce дeлa.

6. Oн ввoдит нoчь в дeнь и ввoдит дeнь в нoчь, и Oн знaeт пpo тo, чтo в гpyди.

7. Bepyйтe в Aллaxa и Eгo пocлaнникa и pacxoдyйтe тo, в чeм Oн cдeлaл вac нacлeдникaми! И тeм из вac, кoтopыe yвepoвaли и pacxoдoвaли, им - вeликaя нaгpaдa.

8. Чтo c вaми, чтo вы нe вepyeтe в Aллaxa, кoгдa Eгo пocлaнник пpизывaeт вac yвepoвaть в вaшeгo Гocпoдa, и Oн взял c вac oбязaтeльcтвo, ecли вы вepyющиe?

9. Oн - тoт, кoтopый низвoдит нa paбa Cвoeгo знaмeния яcныe, чтoбы вывecти вac из мpaкa к cвeтy. Пoиcтинe, Aллax к вaм Кpoтoк, Милocтив!

10. Пoчeмy бы вaм нe pacxoдoвaть нa пyти Aллaxa, кoгдa y Aллaxa - нacлeдcтвo нeбec и зeмли? He paвны cpeди вac тe, ктo pacxoдoвaл дo пoбeды и cpaжaлcя... эти - бoльшe cтeпeнью, чeм тe, кoтopыe pacxoдoвaли пocлe и cpaжaлиcь. Bceм Aллax oбeщaл блaгo, и Aллax cвeдyщ в тoм, чтo вы дeлaeтe.

11. Kтo дacт Aллaxy xopoший зaeм, чтoбы Oн yдвoил eмy и былa бы eмy блaгopoднaя нaгpaдa?

12. B тoт дeнь, кaк ты yвидишь, чтo y вepyющиx мyжчин и жeнщин тeчeт иx cвeт пpeд ними и c пpaвoй cтopoны иx: "Paдocтнaя вecть вaм ceгoдня!" Caды, гдe внизy тeкyт peки, - вeчнo пpeбывaя в ниx. Этo - вeликий ycпex.

13. B тoт дeнь, кoгдa cкaжyт лицeмepы и лицeмepки тeм, кoтopыe yвepoвaли: "Пoдoждитe нac, чтoбы нaм зaимcтвoвaть вaшeгo cвeтa!" - им cкaжyт: "Bepнитecь oбpaтнo и ищитe cвeтa!" И вoздвигнyтa мeждy ними

cтeнa, y кoтopoй вpaтa: внyтpeннocть ee - милocepдиe, a нapyжнocть - co cтopoны ee - нaкaзaниe.

14. Oни вoзглacят к ним: "Paзвe мы нe были c вaми?" Cкaжyт тe: "Дa, нo вы иcкyшaли caмиx ceбя, и выжидaли, и впaли в coмнeниe, и oбoльcтили вac мeчтaния, тaк чтo пpишлo пoвeлeниe Aллaxa, a вac oбoльcтил oб Aллaxe oбoльcтитeль.

15. И ceгoдня нe бyдeт c вac взятo выкyпa и c тex, кoтopыe нe yвepoвaли. Убeжищe вaшe - oгoнь; oн - вaш влacтитeль, и cквepнo этo вoзвpaщeниe!"

16. Paзвe нe нacтyпилa пopa для тex, кoтopыe yвepoвaли, чтoбы cмиpилиcь иx cepдцa пpи пoминaнии Aллaxa и тoгo, чтo Oн ниcпocлaл из иcтины, и чтo oни нe были, кaк тe, кoмy дapoвaнo пиcaниe paньшe. Зaтянyлcя нaд ними cpoк, и oжecтoчилиcь иx cepдцa, и мнoгиe из ниx pacпyтны.

17. Знaйтe, чтo Aллax oживляeт зeмлю пocлe ee cмepти. Mы paзъяcнили вaм знaмeния, - мoжeт быть, вы ypaзyмeeтe!

18. Дaющиe милocтыню из мyжчин и жeнщин и (тe, кoтopыe) дaли Aллaxy xopoший зaeм, - им бyдeт yдвoeнo и им - блaгopoднaя нaгpaдa.

19. A тe, кoтopыe yвepoвaли в Aллaxa и Eгo пocлaнникoв, - oни пpaвeдники и иcпoвeдники y иx Гocпoдa; им - нaгpaдa иx и cвeт иx. A тe, кoтopыe нe yвepoвaли и cчитaли лoжью Haши знaмeния, oни - oбитaтeли oгня.

20. Знaйтe, чтo жизнь ближaйшaя - зaбaвa и игpa, и кpacoвaниe и пoxвaльбa cpeди вac, и cocтязaниe вo мнoжecтвe имyщecтвa и дeтeй, нaпoдoбиe дoждя, pacтeниe oт кoтopoгo пpивoдит в вocтopг нeвepныx; пoтoм oнo yвядaeт, и ты видишь eгo пoжeлтeвшим, пoтoм бывaeт oнo coлoмoй, a в

пocлeднeй - cильнoe нaкaзaниe - и пpoщeниe oт Aллaxa, и блaгoвoлeниe, a жизнь ближняя - тoлькo пoльзoвaниe oбмaнчивoe.

21. Oпepeжaйтe жe дpyг дpyгa к пpoщeнию oт вaшeгo Гocпoдa и caдy, шиpинa кoтopoгo, кaк шиpинa нeбa и зeмли, yгoтoвaннoмy для тex, кoтopыe yвepoвaли в Aллaxa и Eгo пocлaнникoв. Этo - милocть Aллaxa, дapyeт Oн ee тeм, кoмy пoжeлaeт. Aллax - oблaдaтeль вeликoй милocти.

22. Hичтo нe пocтигaeт из coбытий нa зeмлe или в вaшиx дyшax, бeз тoгo чтoбы eгo нe былo в пиcaнии paньшe, чeм Mы coздaдим этo. Пoиcтинe, этo лeгкo для Aллaxa! -

23. чтoбы вы нe пeчaлилиcь o тoм, чтo вac минoвaлo, и нe paдoвaлиcь тoмy, чтo к вaм пpишлo. Aллax нe любит вcякoгo гopдeцa xвacтливoгo, -

24. тex, кoтopыe cкyпятcя и людям пpикaзывaют cкyпocть. A ктo oтвpaщaeтcя - тo вeдь Aллax Бoгaт и Дocтoxвaлeн.

25. Mы пocлaли Haшиx пocлaнникoв c яcными знaмeниями и низвeли вмecтe c ними пиcaниe и вecы, чтoбы люди cтoяли в cпpaвeдливocти, и низвeли жeлeзo; в нeм cильнoe злo и пoльзa для людeй; и чтoбы знaл Aллax, ктo пoмoгaeт Eмy и Eгo пocлaнникaм втaйнe. Пoиcтинe, Aллax - Силeн, Вeлик!

26. Mы yжe пocлaли Hyxa и Ибpaxимa и в пoтoмcтвe иx ycтaнoвили пpopoчecтвo и пиcaниe. И cpeди ниx ecть идyщий пpямым пyтeм, нo мнoгo из ниx pacпyтныx.

27. Пoтoм Mы oтпpaвили пo cлeдaм иx Haшиx пocлaнникoв и oтпpaвили вcлeд 'Иcy, cынa Mapйaм, и дapoвaли eмy Eвaнгeлиe, и влoжили в cepдцa тex, кoтopыe пocлeдoвaли зa ним, кpoтocть и милocepдиe, a мoнaшecтвo oни изoбpeли; Mы им eгo нe пpeдпиcывaли, ecли нe для cниcкaния

блaгoвoлeния Aллaxa. Ho oни нe coблюли этoгo дoлжным coблюдeниeм. И Mы дapoвaли тeм из ниx, кoтopыe yвepoвaли, иx нaгpaдy, a мнoгиe из ниx pacпyтны.

28. O вы, кoтopыe yвepoвaли! Бoйтecь Aллaxa и вepyйтe в Eгo пocлaнникa; Oн дacт вaм двe дoли Cвoeгo милocepдия и ycтpoит вaм cвeт, c кoтopым вы пoйдeтe, и пpocтит вaм. Aллax Пpoщaющ, Милocepд! -

29. чтoбы знaли oблaдaтeли пиcaния, чтo oни нe мoщны ни нaд чeм из милocти Aллaxa и чтo милocть в pyкe Aллaxa; дapyeт Oн ee, кoмy зaxoчeт, - вeдь Aллax - oблaдaтeль вeликoй милocти!

sizden inanan ve mallarn harcayanlara büyük bir mükâfat var.

8- Ve ne oluyor size de Allah'a inanmyorsunuz? Ve Peygamber, Rab-binize inann diye sizi çaًrmada ve andolsun ki sizden sِz de alm t inanm sanz.

9- Ve ِyle bir mâbuttur ki sizi karanlklardan aydnlًa çkarmak için kuluna apaçk deliller indirmededir ve üphe yok ki Allah, sizi esirger ve size rahîmdir elbet.

10- Ve ne oluyor size de Allah yolunda mallarnz harcamyorsunuz? Ve Allah'ndr gِklerin ve yeryüzünün mîras; sizden, fetihten ِnce mallarn harcayan ve sava an, ba kalaryla bir deًildir; onlarn, fetihten sonra mallarn harcayan ve sava anlara kar derece bakmndan pek büyük bir üstünlükleri var; ve hepsine de Allah, güzel mükâfatlar vaadetmi tir ve Allah, ne yapyorsanz, hepsinden de haberdar.

11- Kimdir o ki Allah'a âdetâ güzel bir borç verir de o, kat-kat fazlasn verir ona ve ona pek güzel de bir mükâfat var.

12- O gün gِrürsün ki erkek ve kadn, inananlarn nurlar, ِnlerinde ve saًlarnda parlayp ko mada; müjde bugün size; kylarndan rmaklar akan cennetlerde ebedî olarak kalacaksnz ve bu, en büyük kutluًun, murâda eri in ve ba arnn ta kendisidir.

13- O gün, erkek ve kadn münâfklar, inananlara, bizi de bekleyin de derler, gelelim, nûrunuzdan alalm; onlara dِnün ardnza da bir nur isteyin artk denir. Derken aralarna bir duvardr çekilir ki bir kaps vardr, içinde rahmet vardr da d tarafnda azap.

14- Onlar baًrrlar da derler ki: Biz, sizinle berâber deًil miydik? Evet derler ve fakat siz, kendinizi fitnelere saldnz ve îman edenlerin bir felâkete uًramasn beklediniz ve üphe ettiniz ve olmayacak istekler, sizi aldatp durdu, sonunda Allah'n emri, gelip çatt ve

sizi قeytan, aldatm t.

15- Artk bugün ne sizden, azaptan kurtulmanz için bir ey alnr, ne kâfir olanlardan ve yurdunuz ate tir sizin, odur size lâyk olan ve oras, dِnüp gidilecek ne de kِtü yerdir.

16- فnananlara, o çaً gelmedi mi henüz, Allah' an ve Kur’ân'dan inen eyler, onlarn gِnüllerini yumu atsn da tamâmyla korkup itâat etsinler ve ِnceden kendilerine kitap verilenlere benzemesinler; onlarn, peygamberleriyle aralar, uzayp açldkça kalpleri katla t ve onlarn çoًu, buyruktan çkt.

17- Bilin ki Allah, yeryüzünü, ِlümünden sonra diriltir; andolsun ki akl edesiniz diye size delillerimizi apaçk bildirdik.

18- قüphe yok ki sadaka veren erkek ve kadn inananlarla Allah'a güzel bir borç verenlerin verdikleri ey, gene kendileri için kat-kat arttrlr ve onlara, güzel bir mükâfat vardr.

19- Ve Allah'a ve Peygamberlerine inananlar yok mu, onlardr Rableri katnda gerçeklerin ve tanklarn ta kendileri; onlarn mükâfatlar da vardr, nurlar da; kâfir olanlara ve delillerimizi yalanlayanlara gelince: Onlardr cehennem ehli.

20- Bilin ki dünyâ ya ay , ancak bir oyundur, bir eًlencedir, bir bezentidir ve aranzda bir ِvünmedir ve bir mal ve evlât çokluًu gayretidir ancak ve bunlardan ibârettir de; halbuki dünyâ ya ay , bir yaًmura benzer, bitirdiًi nebatlar, ekincileri a rtr, sevindirir, sonra kuruyuverir de bir de bakarsn, sapsar olmu sararp solmu sonra da un-ufak olmu daًlp gitmi ve âhiretteyse çetin bir azap var ve Allah'tan yarlganma ve râzlk; ve dünyâ ya ay , ancak bir aldan metandan ibârettir.

21- Ve yar arak ko un Rabbinizin yarlgamasna ve cennete ki geni liًi, gًِün ve yeryüzünün geni liًi gibidir, hazrlanm tr Allah'a ve peygamberlerine inananlara; bu, Allah'n lûtfudur, ihsândr, dilediًine verir onu ve Allah,

pek büyük bir lütuf ve ihsân sâhibidir.

22- Yeryüzüne, yahut canlarnza gelip çatan hiçbir felâket yoktur ki biz, onlar yaratmadan ِnce onu, bir kitapta tespit etmemi olalm; üphe yok ki bu, Allah'a pek kolaydr.

23- Bunu da, elinizden çkarp kaybettiًiniz eye kederlenmeyin ve size verdiًimize sevinmeyin diye yapm zdr ve Allah, ِvünüp kibirlenen hiçbir kimseyi sevmez.

24- Onlar, ِyle ki ilerdir ki nekeslik ederler ve insanlara da nekes olmalarn emrederler; gerçekten de Allah, müstaًnîdir ve hamde lâyk, odur.

25- Andolsun ki biz, peygamberlerimizi, apaçk delillerle gِnderdik ve onlarla berâber de kitap ve terâzi indirdik, insanlar adâletle doًru muâmele etsinler diye ve demiri de indirdik ki onda çetin bir azap var ve insanlara faydalar; ve bu da, Allah'n kendisine ve peygamberlerine, henüz tapsna varmadan yardm edenleri bildirmesi için; üphe yok ki Allah, üstündür ve pek kuvvetlidir.

26- Ve andolsun ki biz, Nûh'u ve فbrâhim'i gِnderdik ve soylarna da peygamberlik ve kitap verdik; derken onlardan doًru yolu bulanlar var ve çoًuysa buyruktan çkm olanlar.

27- Sonra izlerinden peygamberler gِnderdik ve onlarn izince de Meryem oًlu فsâ'y yolladk ve ona فncil'i verdik ve ona uyanlarn gِnüllerinde fazla bir yumu aklk ve merhamet yarattk; ve râhipliًi, onlara biz farzetmediysek de onlar ancak Allah rzâsn kazanmak için icât ettiler, derken onun hakkna da gereًi gibi riâyet edemediler, derken onlardan inananlara, mükâfatlarn verdik ve onlarn çoًuysa buyruktan çkm olanlardr.

28- Ey inananlar, çekinin Allah'tan ve inann Peygamberine de size rahmetinden iki pay versin ve size bir nur halketsin ki onunla doًru yolu bulun ve sizi yarlgasn, suçlarnz ِrtsün ve Allah, suçlar ِrter, rahîmdir.

29-

Ve bunlar da, kitap ehlinin, unu bilmeleri için bildirilmi tir: Onlar, Allah'n lütuf ve ihsânndan hiçbir eyi menedemezler ve lütuf ve ihsân, Allah'n elindedir, dilediًine verir ve Allah, pek büyük bir lütuf ve ihsân sâhibidir.

zülmətlərdən nura (küfrdən imana) çıxartmaq üçün ?z bəndəsinə (Muhəmməd əleyhissəlama) açıq-aşkar ayələr nazil edən Odur. Allah sizə şəfqətlidir, mərhəmətlidir!

10. (Ey insanlar!) Sizə nə olub ki, (mal-dövlətinizi) Allah yolunda xərcləmirsiniz? Halbuki göylərin və yerin mirası (bütün sərvəti, eləcə də siz öləndən sonra qoyub gedəcəyiniz malın hamısı) ancaq Allahındır. Sizlərdən (mal-dövlətini) fəthdən (Məkkənin fəthindən) əvvəl (Allah yolunda) sərf edənlər və (müşriklərə qarşı) vuruşanlar (başqaları ilə) eyni deyillər. Onlar (mallarını Allah yolunda) fəthdən sonra sərf edib döyüşənlərdən dərəcə e'tibarilə daha üstündürlər. Bununla belə, Allah onların hamısına (həm birincilərə, həm də ikincilərə) ən gözəl mükafat (Cənnət) və'd buyurmuşdur. Allah sizin nə etdiklərinizdən xəbərdardır!

11. Kimdir o kəs ki, Allah yolunda könül xoşluğu ilə borc versin, O da onun əvəzini qat-qat (birə on, yaxud birə yeddi yüz) artırsın?! Onu həm də çox qiymətli bir mükafat (Cənnət) gözləyir!

12. O gün (qiyamət günü, ya Peyğəmbər!) mö'min kişilərin və qadınların (səmimi e'tiqadları və dünyada etdikləri yaxşı əməllər müqabilində nail olduqları iman) nurunun onların önlərindən və sağ tərəflərindən axıb şö'lə saçdığını (qıl körpüsü üstündə onlara yol göstərdiyini) görəcəksən. (Mələklər onlara deyəcəklər: ) "Bu gün sizin müjdəniz (ağacları) altından çaylar axan cənnətlərdir. Siz orada əbədi qalacaqsınız!" Bu, böyük qurtuluşdur (uğurdur)!

13. O gün münafiq kişi və qadınlar iman gətirənlərə: "(Bizi bir az) gözləyin ki, nurunuzdan bir qədər işıq alaq!" - deyəcəklər. (Onlara istehza ilə) belə cavab veriləcəkdir: "Geriyə dönüb işıq axtarın!" (Bu sözlərdən sonra) onların (mö'minlərlə münafiqlərin) arasına qapısının içəri tərəfində mərhəmət və bayır tərəfində əzab olan bir sədd çəkiləcəkdir.

14. (Münafiqlər divarın içəri tərəfində olan mö'minləri) səsləyib deyəcəklər: "Məgər biz (dünyada) sizinlə

birlikdə deyildikmi?!" (Mö'minlər) belə cavab verəcəklər: "Bəli (bizimlə birlikdə idiniz). Lakin siz özünüzü (nifaqla, ikiüzlülüklə) fitnəyə saldınız (fitnəyə salıb məhvə düçar etdiniz), siz (mö'minlərin başına bir fəlakət gəlməsini) gözləyirdiniz və (Allahın birliyinə, Muhəmməd əleyhissəlamın peyğəmbərliyinin həqiqiliyinə) şəkk edirdiniz. Allahın əmri (ölümünüz) gəlib çatanadək sizi xam xəyallar (tamah) aldatdı. Sizi Allah barəsində (Allah rəhmlidir, bütün günahlarınızdan keçər, sizə heç bir cəza verməz deyə) o tovlayan (Şeytan) tovladı!

15. (Ey münafiqlər!) Bu gün artıq nə sizdən, nə də kafirlərdən (günahlarınızın bağışlanması üçün) heç bir fidyə qəbul olunmaz. Məskəniniz Cəhənnəmdir. Sizə yaraşan odur. Ora necə də pis sığınacaqdır!"

16. İman gətirənlərin qəlblərinin Allahın zikri və haqdan nazil olan (Qur'an) üçün yumşalması vaxtı gəlib çatmadımı?! Onlar özlərindən əvvəl kitab verilən kimsələr (yəhudilər və xaçpərəstlər) kimi olmasınlar. Onlarla (öz peyğəmbərləri arasında) uzun bir müddət keçmiş və (öyüd-nəsihəti unutduqları üçün) qəlbləri sərtləşmişdir. Onların çoxu (Allaha asi olan) fasiqlərdir!

17. (Ey insanlar!) Bilin ki, Allah torpağa öldükdən sonra təzədən can verir. Biz ayələri sizə belə müfəssəl izah etdik ki, bəlkə, ağlınız başınıza gəlsin!

18. Şübhəsiz ki, sədəqə verən kişi və qadınlar, Allah yolunda gözəl (könül xoşluğu ilə) borc verənlər üçün (əməllərinin savabı) qat-qat artırılacaqdır. Onları həm də cox qiymətli bir mükafat (Cənnət) gözləyir!

19. Allaha və peyğəmbərinə iman gətirənlər - məhz onlar öz Rəbbi dərgahında olan siddiqlər (özündə-sözündə doğru olanlar) və şəhidlərdir. Onların (qiyamət günü) öz mükafatları və (qıl körpüsü üstündə onlara yol göstərəcək) öz nurları vardır. Kafir olub ayələrimizi yalan sayanlara gəldikdə isə, onlar cəhənnəmlikdirlər.

20. (Ey insanlar!) Bilin ki, dünya həyatı oyun-oyuncaq, bər-bəzək, bir-birinizin qarşısında öyünmək və mal-dövləti, oğul-uşağı çoxaltmaqdan

ibarətdir. Bu elə bir yağışa bənzəyir ki, onun yetişdirdiyi bitki (məhsul) əkinçilərin xoşuna gələr. Sonra o quruyar və sən onun saralıb-solduğunu, daha sonra çör-çöpə döndüyünü görərsən. (Dünya malına aldananları) axirətdə şiddətli əzab, (dünya malına uymayanları isə) Allahdan bağışlanma və razılıq gözləyir. Dünya həyatı aldanışdan (yalandan) başqa bir şey deyildir.

21. (Ey insanlar!) Rəbbiniz tərəfindən bağışlanmağa və genişliyi yerlə göyün genişliyi qədər olan, Allaha və Onun peyğəmbərlərinə iman gətirənlərdən ötrü hazırlanmış Cənnətə nail olmaq üçün (yaxşı əməllər etməkdə) bir-birinizi ötüb keçməyə çalışın. Bu, Allahın dilədiyi kimsəyə əta etdiyi lütfdür (mərhəmətdir). Allah çox böyük lütf (mərhəmət) sahibidir!

22. Yer üzündə baş verən və sizin öz başınıza gələn elə bir müsibət yoxdur ki, Biz onu yaratmamışdan əvvəl o, bir kitabda (lövhi-məhfuzda) yazılmamış olsun. Bu, Allah üçün çox asandır!

23. Bu sizin əlinizdən çıxana kədərlənməməyiniz və sizə də verilənə sevinib qürrələnməməyiniz üçündür. Allah özünü bəyənən, (özü ilə) fəxr edən heç bir kəsi sevməz!

24. O kəslər ki, həm özləri xəsislik edər, həm də xalqa xəsis olmağı əmr edərlər. Kim (Allahın əmrlərindən, öyüd-nəsihətindən) üz döndərsə (ancaq özünə zərər edər). Həqiqətən, Allah ehtiyacsızdır, şükrə (və tə'rifə) layiqdir! (Onun bütün əməlləri bəyəniləndir!)

25. And olsun ki, Biz peyğəmbərlərimizi açıq-aşkar dəlillərlə (mö'cüzələrlə) göndərdik. Biz onlara birlikdə (Allahın hökmlərini bildirən səmavi) kitab və ədalət tərəzisi (şəriət) nazil etdik ki, insanlar (bir-biri ilə) ədalətlə rəftar etsinlər. Biz həddindən artıq möhkəm olan və insanlara fayda verən dəmiri də icad (nazil) etdik (mə'dənlərdən çıxartdıq) ki, Allah (?zünü) görmədən Ona (onun dininə) və peyğəmbərlərinə kömək göstərənləri (dəmirdən düzəlmiş silahlarla kafirlərə qarşı vuruşan mücahidləri) bəlli etsin. Həqiqətən, Allah yenilməz

qüvvət sahibi, qüdrət sahibidir!

26. And olsun ki, Biz Nuhu və İbrahimi (peyğəmbər) göndərdik, peyğəmbərliyi və kitabı (Tövratı, Zəburu, İncili və Qur'anı) onların nəslinə verdik. Onlardan doğru yolda olan da vardır, çoxu isə (Allahın itaətindən çıxmış) fasiqlərdir!

27. Sonra onların ardınca (Musa, İlyas, Davud, Süleyman, Yunis və başqa) peyğəmbərlərimizi yolladıq. (Onlardan sonra) Məryəm oğlu İsanı göndərib ona İncil verdik. Onun ardınca gedənlərin qəlblərində bir-birinə şəfqət, mərhəmət oyatdıq. Onlar özlərindən rahiblik (tərki-dünyalıq) icad etdilər. Biz onu (rahibliyi) onlara vacib buyurmamışdıq. Onlar bunu Allah rizasını qazanmaq üçün etdilər, lakin ona layiqincə əməl (riayət) etmədilər (İncili təhrif edib İsanı Allah bildilər, Muhəmməd əleyhissəlamın peyğəmbərliyini dandılar). Biz onlardan iman gətirənlərin mükafatlarını verdik. Onların çoxu isə (Allaha asi olan) fasiqlərdir.

28. Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun və Onun peyğəmbərinə iman gətirin ki, (Allah) sizə ?z mərhəmətindən iki pay versin, sizə (qıl körpüsü üstündə) getməyiniz üçün nur bəxş etsin və sizi bağışlasın. Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!

29. (Muhəmməd əleyhissəlama iman gətirməyən) kitab əhli bilsin ki, onlar Allahın lütfünə (mərhəmətinə, dilədiyi kimsəyə peyğəmbərlik əta etməsinə) heç bir vəchlə mane ola bilməzlər. Şübhəsiz ki, lütf (mərhəmət, ne'mət) Allahın əlindədir, onu istədiyinə bəxş edər. Allah çox böyük lütf (kərəm) sahibidir! [Və ya: kitab əhli Allahın lütfündən heç bir şeyə nail olmayacaqlarını, həqiqətən, lütfün (mərhəmətin) Allahın əlində olduğunu, Allahın da onu istədiyi kimsəyə bəxş etdiyini bilmədikləri üçünmü küfrdə israr edib dururlar? Halbuki bunu çox ə'la bilirlər].

(اور) حكمت والا ہے

2. آسمانوں اور زمين كي بادشاہي اسي كي ہے۔ (وہي) زندہ كرتا اور مارتا ہے۔ اور وہ ہر چيز پر قادر ہے

3. وہ (سب سے) پہلا اور (سب سے) پچھلا اور (اپني قدرتوں سے سب پر) ظاہر اور (اپني ذات سے) پوشيدہ ہے اور وہ تمام چيزوں كو جانتا ہے

4. وہي ہے جس نے آسمانوں اور زمين كو چھ دن ميں پيدا كيا پھر عرش پر جا ٹھہرا۔ جو چيز زمين ميں داخل ہوتي اور جو اس سے نكلتي ہے اور جو آسمان سے اُترتي اور جو اس كي طرف چڑھتي ہے سب اس كو معلوم ہے۔ اور تم جہاں كہيں ہو وہ تمہارے ساتھ ہے۔ اور جو كچھ تم كرتے ہو خدا اس كو ديكھ رہا ہے

5. آسمانوں اور زمين كي بادشاہي اسي كي ہے۔ اور سب امور اسي كي طرف رجوع ہوتے ہيں

6. (وہي) رات كو دن ميں داخل كرتا اور دن كو رات ميں داخل كرتا ہے۔ اور وہ دلوں كے بھيدوں تك سے واقف ہے

7. (تو) خدا پر اور اس كے رسول پر ايمان لاؤ اور جس (مال) ميں اس نے تم كو (اپنا) نائب بنايا ہے اس ميں سے خرچ كرو۔ جو لوگ تم ميں سے ايمان لائے اور (مال) خرچ كرتے رہے ان كے لئے بڑا ثواب ہے

8. اور تم كيسے لوگ ہو كہ خدا پر ايمان نہيں لاتے۔ حالانكہ (اس كے) پيغمبر تمہيں بلا رہے ہيں كہ اپنے پروردگار پر ايمان لاؤ اور اگر تم كو باور ہو تو وہ تم سے (اس كا) عہد بھي لے چكا

ہے

9. وہي تو ہے جو اپنے بندے پر واضح (المطالب) آيتيں نازل كرتا ہے تاكہ تم كو اندھيروں ميں سے نكال كر روشني ميں لائے۔ بيشك خدا تم پر نہايت شفقت كرنے والا (اور) مہربان ہے

10. اور تم كو كيا ہوا ہے كہ خدا كے رستے ميں خرچ نہيں كرتے حالانكہ آسمانوں اور زمين كي وراثت خدا ہي كي ہے۔ جس شخص نے تم ميں سے فتح (مكہ) سے پہلے خرچ كيا اور لڑائي كي وہ (اور جس نے يہ كام پيچھے كئے وہ) برابر نہيں۔ ان كا درجہ ان لوگوں سے كہيں بڑھ كر ہے جنہوں نے بعد ميں خرچ (اموال) اور (كفار سے) جہاد وقتال كيا۔ اور خدا نے سب سے (ثواب) نيك (كا) وعدہ تو كيا ہے۔ اور جو كام تم كرتے ہو خدا ان سے واقف ہے

11. كون ہے جو خدا كو (نيت) نيك (اور خلوص سے) قرض دے تو وہ اس كو اس سے دگنا كرے اور اس كے لئے عزت كا صلہ (يعني جنت) ہے

12. جس دن تم مومن مردوں اور مومن عورتوں كو ديكھو گے كہ ان (كے ايمان) كا نور ان كے آگے آگے اور داہني طرف چل رہا ہے (تو ان سے كہا جائے گا كہ) تم كو بشارت ہو (كہ آج تمہارے لئے) باغ ہيں جن كے تلے نہريں بہہ رہي ہيں ان ميں ہميشہ رہو گے۔ يہي بڑي كاميابي ہے

13. اُس دن منافق مرد اور منافق عورتيں مومنوں سے كہيں گے كہ ہماري طرف سے (شفقت) كيجيئے كہ ہم بھي تمہارے نور سے روشني حاصل كريں۔ تو ان سے

كہا جائے گا كہ پيچھے كو لوٹ جاؤ اور (وہاں) نور تلاش كرو۔ پھر ان كے بيچ ميں ايك ديوار كھڑي كر دي جائے گي۔ جس ميں ايك دروازہ ہوگا جو اس كي جانب اندروني ہے اس ميں تو رحمت ہے اور جو جانب بيروني ہے اس طرف عذاب (واذيت)

14. تو منافق لوگ مومنوں سے كہيں گے كہ كيا ہم (دنيا ميں) تمہارے ساتھ نہ تھے وہ كہيں گے كيوں نہيں تھے۔ ليكن تم نے خود اپنے تئيں بلا ميں ڈالا اور (ہمارے حق ميں حوادث كے) منتظر رہے اور (اسلام ميں) شك كيا اور (لاطائل) آرزوؤں نے تم كو دھوكہ ديا يہاں تك كہ خدا كا حكم آ پہنچا اور خدا كے بارے ميں تم كو (شيطان) دغاباز دغا ديتا رہا

15. تو آج تم سے معاوضہ نہيں ليا جائے گا اور نہ (وہ) كافروں ہي سے (قبول كيا جائے گا) تم سب كا ٹھكانا دوزخ ہے۔ (كہ) وہي تمہارے لائق ہے اور وہ بري جگہ ہے

16. كيا ابھي تك مومنوں كے لئے اس كا وقت نہيں آيا كہ خدا كي ياد كرنے كے وقت اور (قرآن) جو (خدائے) برحق (كي طرف) سے نازل ہوا ہے اس كے سننے كے وقت ان كے دل نرم ہوجائيں اور وہ ان لوگوں كي طرف نہ ہوجائيں جن كو (ان سے) پہلے كتابيں دي گئي تھيں۔ پھر ان پر زمان طويل گزر گيا تو ان كے دل سخت ہوگئے۔ اور ان ميں سے اكثر نافرمان ہيں

17. جان ركھو كہ خدا ہي زمين كو اس كے مرنے كے بعد زندہ كرتا ہے۔ ہم نے اپني

نشانياں تم سے كھول كھول كر بيان كردي ہيں تاكہ تم سمجھو

18. جو لوگ خيرات كرنے والے ہيں مرد بھي اور عورتيں بھي۔ اور خدا كو (نيت) نيك (اور خلوص سے) قرض ديتے ہيں ان كو دوچند ادا كيا جائے گا اور ان كے لئے عزت كا صلہ ہے

19. اور جو لوگ خدا اور اس كے پيغمبروں پر ايمان لائے يہي اپنے پروردگار كے نزديك صديق اور شہيد ہيں۔ ان كے لئے ان (كے اعمال) كا صلہ ہوگا۔ اور ان (كے ايمان) كي روشني۔ اور جن لوگوں نے كفر كيا اور ہماري آيتوں كو جھٹلايا وہي اہل دوزخ ہيں

20. جان ركھو كہ دنيا كي زندگي محض كھيل اور تماشا اور زينت (وآرائش) اور تمہارے آپس ميں فخر (وستائش) اور مال واولاد كي ايك دوسرے سے زيادہ طلب (وخواہش) ہے (اس كي مثال ايسي ہے) جيسے بارش كہ (اس سے كھيتي اُگتي اور) كسانوں كو كھيتي بھلي لگتي ہے پھر وہ خوب زور پر آتي ہے پھر (اے ديكھنے والے) تو اس كو ديكھتا ہے كہ (پك كر) زرد پڑ جاتي ہے پھر چورا چورا ہوجاتي ہے اور آخرت ميں (كافروں كے لئے) عذاب شديد اور (مومنوں كے لئے) خدا كي طرف سے بخشش اور خوشنودي ہے۔ اور دنيا كي زندگي تو متاع فريب ہے

21. (بندو) اپنے پروردگار كي بخشش كي طرف اور جنت كي( طرف) جس كا عرض آسمان اور زمين كے عرض كا سا ہے۔ اور جو ان لوگوں كے لئے تيار كي گئي ہے جو خدا پر اور اس كے پيغمبروں پر ايمان لائے ہيں لپكو۔ يہ خدا كا

فضل ہے جسے چاہے عطا فرمائے۔ اور خدا بڑے فضل كا مالك ہے

22. كوئي مصيبت ملك پر اور خود تم پر نہيں پڑتي مگر پيشتر اس كے كہ ہم اس كو پيدا كريں ايك كتاب ميں (لكھي ہوئي) ہے۔ (اور) يہ (كام) خدا كو آسان ہے

23. تاكہ جو (مطلب) تم سے فوت ہوگيا ہو اس كا غم نہ كھايا كرو اور جو تم كو اس نے ديا ہو اس پر اترايا نہ كرو۔ اور خدا كسي اترانے اور شيخي بگھارنے والے كو دوست نہيں ركھتا

24. جو خود بھي بخل كريں اور لوگوں كو بھي بخل سكھائيں اور جو شخص روگرداني كرے تو خدا بھي بيپروا (اور) وہي سزاوار حمد (وثنا) ہے

25. ہم نے اپنے پيغمبروں كو كھلي نشانياں دے كر بھيجا۔ اور اُن پر كتابيں نازل كيں اور ترازو (يعني قواعد عدل) تاكہ لوگ انصاف پر قائم رہيں۔ اور لوہا پيدا كيا اس ميں (اسلحہ جنگ كے لحاظ سے) خطرہ بھي شديد ہے۔ اور لوگوں كے لئے فائدے بھي ہيں اور اس لئے كہ جو لوگ بن ديكھے خدا اور اس كے پيغمبروں كي مدد كرتے ہيں خدا ان كو معلوم كرے۔ بيشك خدا قوي (اور) غالب ہے

26. اور ہم نے نوح اور ابراہيم كو (پيغمبر بنا كر) بھيجا اور ان كي اولاد ميں پيغمبري اور كتاب (كے سلسلے) كو (وقتاً فوقتاً جاري) ركھا تو بعض تو ان ميں سے ہدايت پر ہيں۔ اور اكثر ان ميں سے خارج از اطاعت ہيں

27. پھر ان كے پيچھے انہي كے قدموں پر (اور) پيغمبر بھيجے اور ان كے پيچھے مريم كے

بيٹے عيسيٰ كو بھيجا اور ان كو انجيل عنايت كي۔ اور جن لوگوں نے ان كي پيروي كي ان كے دلوں ميں شفقت اور مہرباني ڈال دي۔ اور لذات سے كنارہ كشي كي تو انہوں نے خود ايك نئي بات نكال لي ہم نے ان كو اس كا حكم نہيں ديا تھا مگر (انہوں نے اپنے خيال ميں) خدا كي خوشنودي حاصل كرنے كے لئے (آپ ہي ايسا كرليا تھا) پھر جيسا اس كو نباہنا چاہيئے تھا نباہ بھي نہ سكے۔ پس جو لوگ ان ميں سے ايمان لائے ان كو ہم نے ان كا اجر ديا اور ان ميں بہت سے نافرمان ہيں

28. مومنو! خدا سے ڈرو اور اس كے پيغمبر پر ايمان لاؤ وہ تمہيں اپني رحمت سے دگنا اجر عطا فرمائے گا اور تمہارے لئے روشني كردے گا جس ميں چلو گے اور تم كو بخش دے گا۔ اور خدا بخشنے والا مہربان ہے

29. (يہ باتيں) اس لئے (بيان كي گئي ہيں) كہ اہل كتاب جان ليں كہ وہ خدا كے فضل پر كچھ بھي قدرت نہيں ركھتے۔ اور يہ كہ فضل خدا ہي كے ہاتھ ہے جس كو چاہتا ہے ديتا ہے اور خدا بڑے فضل كا مالك ہے

dapat mengambil sebahagian dari cahayamu". Dikatakan (kepada mereka):" Kembalilah kamu ke belakang dan carilah sendiri cahaya (untukmu) ". Lalu diadakan di antara mereka dinding yang mempunyai pintu. Di sebelah dalamnya ada rahmat dan di sebelah luarnya dari situ ada siksa.(13) (4)

Orang- orang munafik itu memanggil mereka (orang- orang mukmin) seraya berkata:" Bukankah kami dahulu bersama- sama dengan kamu" Mereka menjawab:" Benar, tetapi kamu mencelakakan dirimu sendiri dan menunggu (kehancuran kami) dan kamu ragu- ragu serta ditipu oleh angan- angan kosong sehingga datanglah ketetapan Allah; dan kamu telah ditipu terhadap Allah oleh (setan) yang amat penipu. (14) (5)

Maka pada hari ini tidak diterima tebusan dari kamu dan tidak pula dari orang- orang kafir. Tempat kamu ialah neraka. Dialah tempat berlindungmu. Dan dia adalah sejahat- jahat tempat kembali.(15) (6)

Belumkah datang waktunya bagi orang- orang yang beriman, untuk tunduk hati mereka mengingat Allah dan kepada kebenaran yang telah turun (kepada mereka) , dan janganlah mereka seperti orang- orang yang sebelumnya telah diturunkan Al Kitab kepadanya, kemudian berlalulah masa yang panjang atas mereka lalu hati mereka menjadi keras. Dan kebanyakan di antara mereka adalah orang- orang yang fasik. (16) (7)

Ketahuilah olehmu bahwa sesungguhnya Allah menghidupkan bumi sesudah matinya. Sesungguhnya Kami telah menjelaskan kepadamu tanda- tanda kebesaran (Kami) supaya kamu memikirkannya.(17) (8)

Sesungguhnya orang- orang yang bersedekah baik laki- laki maupun perempuan dan meminjamkan kepada Allah pinjaman yang baik, niscaya akan dilipat gandakan (pembayarannya) kepada mereka; dan bagi mereka pahala yang banyak.(18) (9)

Dan orang- orang yang beriman kepada Allah dan Rasul- Nya, mereka itu orang-

orang Shiddiqien dan orang- orang yang menjadi saksi di sisi Tuhan mereka. Bagi mereka pahala dan cahaya mereka. Dan orang- orang yang kafir dan mendustakan ayat- ayat Kami, mereka itulah penghuni- penghuni neraka.(19) (10)

Ketahuilah, bahwa sesungguhnya kehidupan dunia itu hanyalah permainan dan suatu yang melalaikan, perhiasan dan bermegah- megah antara kamu serta berbangga- bangga tentang banyaknya harta dan anak, seperti hujan yang tanam- tanamannya mengagumkan para petani; kemudian tanaman itu menjadi kering dan kamu lihat warnanya kuning kemudian menjadi hancur. Dan di akhirat (nanti) ada azab yang keras dan ampunan dari Allah serta keridaan- Nya. Dan kehidupan dunia ini tidak lain hanyalah kesenangan yang menipu. (20) (11)

Berlomba- lombalah kamu kepada (mendapatkan) ampunan dari Tuhanmu dan surga yang luasnya seluas langit dan bumi, yang disediakan bagi orang- orang yang beriman kepada Allah dan Rasul- rasul- Nya. Itulah karunia Allah, diberikan- Nya kepada siapa yang dikehendaki- Nya. Dan Allah mempunyai karunia yang besar. (21) (12)

Tiada suatu bencana pun yang menimpa di bumi dan (tidak pula) pada dirimu sendiri melainkan telah tertulis dalam kitab (Lohmahfuz) sebelum Kami menciptakannya. Sesungguhnya yang demikian itu adalah mudah bagi Allah.(22) (13)

(Kami jelaskan yang demikian itu)supaya kamu jangan berduka cita terhadap apa yang luput dari kamu, dan supaya kamu jangan terlalu gembira terhadap apa yang diberikan- Nya kepadamu. Dan Allah tidak menyukai setiap orang yang sombong lagi membanggakan diri, (23) (14)

(yaitu)orang- orang yang kikir dan menyuruh manusia berbuat kikir. Dan barang siapa yang berpaling(dar perintah- perintah Allah)maka sesungguhnya Allah Dia- lah Yang Maha Kaya lagi Maha Terpuji. (24)

(15)

Sesungguhnya Kami telah mengutus rasul- rasul Kami dengan membawa bukti- bukti yang nyata dan telah Kami turunkan bersama mereka Al Kitab dan neracakeadilan supayamanusia dapat melaksanakan keadilan. Dan Kami ciptakan besi yang padanya terdapat kekuatan yang hebat dan berbagai manfaat bagi manusia,(supaya mereka mempergunakan besi itu)dan supaya Allah mengetahui siapa yang menolong(agama)Nya dan rasul- rasul- Nya padahal Allah tidak dilihatnya. Sesungguhnya Allah Maha Kuat lagi Maha Perkasa.(25) (16)

Dan sesungguhnya Kami telah mengutus Nuh dan Ibrahim dan Kami jadikan kepada keturunan keduanya kenabian dan Al Kitab, maka di antara mereka ada yang menerima petunjuk dan banyak di antara mereka fasik. (26) (17)

Kemudian Kami iringkan di belakang mereka rasul- rasul Kami dan Kami iringkan(pula)Isa putra Maryam; dan Kami berikan kepadanya Injil dan Kami jadikan dalam hati orang- orang yang mengikutinya rasa santun dan kasih sayang. Dan mereka mengada- adakan rahbaniyyah padahal Kami tidak mewajibkannya kepada mereka tetapi(mereka sendirilah yang mengada- adakannya)untuk mencari keridaan Allah, lalu mereka tidak memeliharanya dengan pemeliharaan yang semestinya. Maka Kami berikan kepada orang- orang yang beriman di antara mereka pahalanya dan banyak di antara mereka orang- orang fasik.(27) (18)

Hai orang- orang yang beriman(kepada para rasul),bertakwalah kepada Allah dan berimanlah kepada Rasul- Nya, niscaya Allah memberikan rahmat- Nya kepadamu dua bagian, dan menjadikan untukmu cahaya yang dengan cahaya itu kamu dapat berjalan dan Dia mengampuni kamu. Dan Allah Maha Pengampun lagi Maha Penyayang, (28) (19)

(Kami terangkan yang demikian itu)supaya ahli Kitab mengetahui bahwa mereka tiada mendapat sedikit pun akan karunia Allah(jika mereka tidak beriman kepada Muhammad),dan bahwasanya karunia itu

adalah di tangan Allah. Dia berikan karunia itu kepada siapa yang dikehendaki- Nya. Dan Allah mempunyai karunia yang besar.(29) (20)

Dengan menyebut nama Allah Yang Maha Pemurah lagi Maha Penyayang. (21)

Sesungguhnya Allah telah mendengar perkataan wanita yang memajukan gugatan kepada kamu tentang suaminya, dan mengadukan) halnya (kepada Allah. Dan Allah mendengar soal jawab antara kamu berdua. Sesungguhnya Allah Maha Mendengar lagi Maha Melihat.(1) (22)

Orang-orang yang menzihar istrinya di antara kamu, (menganggap istrinya sebagai ibunya, padahal) tiadalah istri mereka itu ibu mereka. Ibu- ibu mereka tidak lain hanyalah wanita yang melahirkan mereka. Dan sesungguhnya mereka sungguh- sungguh mengucapkan suatu perkataan yang mungkar dan dusta. Dan sesungguhnya Allah Maha Pemaaf lagi Maha Pengampun. (2) (23)

Orang-orang yang menzihar istri mereka, kemudian mereka hendak menarik kembali apa yang mereka ucapkan, maka (wajib atasnya) memerdekakan seorang budak sebelum kedua suami istri itu bercampur. Demikianlah yang diajarkan kepada kamu, dan Allah Maha Mengetahui apa yang kamu kerjakan. (3) (24)

Barang siapa yang tidak mendapatkan (budak) , maka (wajib atasnya) berpuasa dua bulan berturut- turut sebelum keduanya bercampur. Maka siapa yang tidak kuasa (wajiblah atasnya) memberi makan enam puluh orang miskin. Demikianlah supaya kamu beriman kepada Allah dan Rasul- Nya. Dan itulah hukum- hukum Allah, dan bagi orang- orang kafir ada siksaan yang sangat pedih.(4) (25)

Sesungguhnya orang- orang yang menentang Allah dan Rasul- Nya pasti mendapat kehinaan sebagaimana orang- orang yang sebelum mereka telah mendapat kehinaan. Sesungguhnya Kami telah menurunkan bukti- bukti yang nyata. Dan bagi orang- orang kafir ada siksa yang menghinakan.(5) (26)

Pada hari ketika mereka

dibangkitkan Allah semuanya, lalu diberitakan- Nya kepada mereka apa yang telah mereka kerjakan. Allah mengumpulkan (mencatat) amal perbuatan itu, padahal mereka telah melupakannya. Dan Allah Maha Menyaksikan segala sesuatu. (6) (27)

Tidakkah kamu perhatikan, bahwa sesungguhnya Allah mengetahui apa yang ada di langit dan apa yang ada di bumi Tiada pembicaraan rahasia antara tiga orang, melainkan Dia- lah yang keempatnya. Dan tiada (pembicaraan antara) lima orang, melainkan Dia- lah yang keenamnya. Dan tiada (pula) pembicaraan antara (jumlah) yang kurang dari itu atau lebih banyak, melainkan Dia ada bersama mereka di mana pun mereka berada. Kemudian Dia akan memberitakan kepada mereka pada hari kiamat apa yang telah mereka kerjakan. Sesungguhnya Allah Maha Mengetahui segala sesuatu.(7) (28)

Apakah tiada kamu perhatikan orang- orang yang telah dilarang mengadakan pembicaraan rahasia, kemudian mereka kembali (mengerjakan) larangan itu dan mereka mengadakan pembicaraan rahasia untuk berbuat dosa, permusuhan dan durhaka kepada Rasul. Dan apabila mereka datang kepadamu, mereka mengucapkan salam kepadamu dengan memberi salam yang bukan sebagai yang ditentukan Allah untukmu. Dan mereka mengatakan pada diri mereka sendiri:" Mengapa Allah tiada menyiksa kita disebabkan apa yang kita katakan itu" Cukuplah bagi mereka neraka Jahanam yang akan mereka masuki. Dan neraka itu adalah seburuk- buruk tempat kembali.(8) (29)

Dia lah Yang Awal dan Yang Akhir; dan Yang Zahir serta Yang Batin; dan Dia lah Yang Maha Mengetahui akan tiap-tiap sesuatu. (3)

Dia lah yang telah menciptakan langit dan bumi dalam enam masa, kemudian Ia bersemayam di atas Arasy; Ia mengetahui apa yang masuk ke bumi serta apa yang keluar daripadanya; dan apa yang diturunkan dari langit serta apa yang naik padanya. Dan Ia tetap bersama-sama kamu di mana sahaja kamu berada, dan Allah Maha Melihat akan apa yang kamu kerjakan. (4)

Dia lah sahaja yang menguasai dan memiliki langit dan bumi; dan kepada Allah jualah dikembalikan segala urusan. (5)

Dia lah yang memasukkan waktu malam ke dalam waktu siang, dan memasukkan waktu siang ke dalam waktu malam (silih berganti); dan Dia lah yang Maha Mengetahui akan segala (isi hati) yang terkandung di dalam dada. (6)

Berimanlah kamu kepada Allah dan RasulNya, dan belanjakanlah (pada jalan kebajikan) sebahagian dari harta benda (pemberian Allah) yang dijadikannya kamu menguasainya sebagai wakil. Maka orang-orang yang beriman di antara kamu serta mereka membelanjakan (sebahagian dari harta itu pada jalan Allah); mereka tetap beroleh pahala yang besar. (7)

Dan mengapa kamu tidak beriman kepada Allah? Sedang Rasulullah mengajak kamu untuk beriman kepada Tuhan kamu, dan Allah telah mengambil janji setia dari kamu (untuk beriman); jika kamu hendak beriman (maka telah jelaslah dalil-dalilnya). (8)

Dia lah yang menurunkan kepada hambaNya (Nabi Muhammad) keterangan-keterangan Al-Quran yang terang nyata, kerana Ia hendak mengeluarkan kamu dari gelap-gelita (kekufuran) kepada cahaya (iman) yang terang-benderang. Dan (ingatlah) sesungguhnya Allah Maha Belas, lagi Maha Mengasihani, terhadap

kamu. (9)

Dan mengapa kamu tidak membelanjakan harta benda kamu pada jalan Allah? - Padahal Allah jualah yang mewarisi langit dan bumi (serta segala isinya). Tidaklah sama di antara kamu, orang-orang yang membelanjakan hartanya serta turut berperang sebelum kemenangan (Nabi menguasai Makkah). Mereka itu lebih besar darjatnya daripada orang-orang yang membelanjakan hartanya serta turut berperang sesudah itu. Dan tiap-tiap satu puak dari keduanya, Allah janjikan (balasan) yang sebaik-baiknya. Dan (ingatlah), Allah Maha Mendalam PengetahuanNya akan apa yang kamu kerjakan. (10)

Siapakah orangnya yang mahu memberikan pinjaman kepada Allah, sebagai pinjaman yang baik (ikhlas) supaya Allah melipat-gandakan balasannya? Dan (selain itu) ia akan beroleh pahala yang besar! (11)

(Ingatlah) ketika engkau melihat (pada hari kiamat): orang-orang yang beriman, lelaki dan perempuan, cahaya (iman dan amal soleh) mereka bergerak cepat di hadapan mereka dan di sebelah kanan mereka (semasa mereka berjalan, serta dikatakan kepada mereka): "Berita yang mengembirakan kamu pada hari ini, (kamu akan beroleh) Syurga yang mengalir di bawahnya beberapa sungai, kekal kamu di dalamnya; yang demikian itu adalah kemenangan yang besar". (12)

(Ingatlah) semasa orang-orang munafik, lelaki dan perempuan (yang sedang meraba-raba dalam gelap-gelita pada hari kiamat), berkata kepada orang-orang yang beriman: "Tunggulah kami, biarlah kami mengambil sedikit dari cahaya kamu". (Lalu) dikatakan (kepada mereka secara mengejek-ejek): "Baliklah kamu ke belakang, kemudian carilah cahaya (di sana)", serta diadakanlah di antara mereka (yang beriman dan yang munafik itu) sebuah tembok yang mempunyai pintu, di sebelah dalamnya mengandungi rahmat (Syurga dan nikmat), dan di sebelah luarnya, dari situ terdapat (neraka) dan azab seksa. (13)

(Pada saat itu)

mereka (yang munafik) menyeru orang-orang yang beriman (sambil berkata): "Bukankah kami bercampur gaul dengan kamu (di dunia dahulu)?" Orang-orang yang beriman menjawab: "Benar! Akan tetapi kamu telah membinasakan diri kamu (dengan perbuatan munafik) dan kamu telah menunggu-nunggu (kebinasaan umat Islam), dan kamu pula ragu-ragu (terhadap perkara-perkara ugama) serta kamu diperdayakan oleh angan-angan kosong (untuk mencapai maksud kamu), sehinggalah datangnya (maut) yang ditetapkan oleh Allah (kepada kamu). Dan (selain itu), kamu pula diperdayakan oleh bisikan Syaitan dengan (pengampunan) Allah (semata-mata dan melupakan azabNya). (14)

"Oleh itu, pada hari ini tidak diterima penebus diri dari kamu, dan tidak juga dari orang-orang kafir. Tempat tinggal kamu ialah neraka, nerakalah sahaja penolong kamu, dan itulah seburuk-buruk tempat kesudahan kamu!" (15)

Belum sampaikah lagi masanya bagi orang-orang yang beriman, untuk khusyuk hati mereka mematuhi peringatan dan pengajaran Allah serta mematuhi kebenaran (Al-Quran) yang diturunkan (kepada mereka)? Dan janganlah pula mereka menjadi seperti orang-orang yang telah diberikan Kitab sebelum mereka, setelah orang-orang itu melalui masa yang lanjut maka hati mereka menjadi keras, dan banyak di antaranya orang-orang yang fasik - derhaka. (16)

Ketahuilah kamu, bahawa Allah menghidupkan bumi sesudah matinya; sesungguhnya Kami telah menjelaskan kepada kamu keterangan-keterangan dan bukti, supaya kamu memahaminya. (17)

Sesungguhnya orang-orang lelaki yang bersedekah dan orang-orang perempuan yang bersedekah, serta mereka memberikan pinjaman kepada Allah, sebagai pinjaman yang baik (ikhlas), akan digandakan balasannya (dengan berganda-ganda banyaknya), dan mereka pula akan beroleh pahala yang mulia. (18)

Dan orang-orang yang beriman kepada Allah dan Rasul-rasulNya, merekalah pada sisi (hukum) Tuhan mereka, (orang-orang yang mempunyai kedudukan yang tinggi darjatnya) seperti

orang-orang "Siddiqiin" dan orang-orang yang mati Syahid; mereka akan beroleh pahala dan cahaya orang-orang Siddiqiin dan orang-orang yang mati syahid itu; dan (sebaliknya) orang yang kufur ingkar serta mendustakan ayat-ayat keterangan Kami, merekalah ahli neraka. (19)

Ketahuilah bahawa (yang dikatakan) kehidupan dunia itu tidak lain hanyalah (bawaan hidup yang berupa semata-mata) permainan dan hiburan (yang melalaikan) serta perhiasan (yang mengurang), juga (bawaan hidup yang bertujuan) bermegah-megah di antara kamu (dengan kelebihan, kekuatan, dan bangsa keturunan) serta berlumba-lumba membanyakkan harta benda dan anak pinak; (semuanya itu terhad waktunya) samalah seperti hujan yang (menumbuhkan tanaman yang menghijau subur) menjadikan penanamnya suka dan tertarik hati kepada kesuburannya, kemudian tanaman itu bergerak segar (ke suatu masa yang tertentu), selepas itu engkau melihatnya berupa kuning; akhirnya ia menjadi hancur bersepai; dan (hendaklah diketahui lagi, bahawa) di akhirat ada azab yang berat (di sediakan bagi golongan yang hanya mengutamakan kehidupan dunia itu), dan (ada pula) keampunan besar serta keredaan dari Allah (disediakan bagi orang-orang yang mengutamakan akhirat). Dan (ingatlah, bahawa) kehidupan dunia ini tidak lain hanyalah kesenangan bagi orang-orang yang terpedaya. (20)

Berlumba-lumbalah kamu (mengerjakan amal-amal yang baik) untuk mendapat keampunan dari Tuhan kamu, dan mendapat Syurga yang bidangnya seluas segala langit dan bumi, yang disediakan bagi orang-orang yang beriman kepada Allah dan Rasul-rasulNya; yang demikian ialah limpah kurnia Allah, diberikanNya kepada sesiapa yang dikehendakiNya; dan Allah sememangnya mempunyai limpah kurnia yang besar. (21)

Tidak ada sesuatu kesusahan (atau bala bencana) yang ditimpakan di bumi, dan tidak juga yang menimpa diri kamu, melainkan telah sedia ada di dalam Kitab (pengetahuan Kami)

sebelum Kami menjadikannya; sesungguhnya mengadakan yang demikian itu adalah mudah bagi Allah. (22)

(Kamu diberitahu tentang itu) supaya kamu tidak bersedih hati akan apa yang telah luput daripada kamu, dan tidak pula bergembira (secara sombong dan bangga) dengan apa yang diberikan kepada kamu. Dan (ingatlah), Allah tidak suka kepada tiap-tiap orang yang sombong takbur, lagi membanggakan diri. (23)

Orang-orang yang bakhil dan menyuruh manusia supaya berlaku bakhil, (akan mendapat balasan yang menghina); dan sesiapa yang berpaling (dari mematuhi hukum Allah maka padahnya tertimpa atas dirinya sendiri), kerana sesungguhnya Allah, Dia lah Yang Maha Kaya, lagi Maha Terpuji. (24)

Demi sesungguhnya! Kami telah mengutus Rasul-rasul Kami dengan membawa bukti-bukti dan mukjizat yang jelas nyata, dan Kami telah menurunkan bersama-sama mereka Kitab Suci dan keterangan yang menjadi neraca keadilan, supaya manusia dapat menjalankan keadilan dan kami telah menciptakan besi dengan keadaannya mengandungi kekuatan yang handal serta berbagai faedah lagi bagi manusia. (Dijadikan besi dengan keadaan yang demikian, supaya manusia menggunakan faedah-faedah itu dalam kehidupan mereka sehari-hari) dan supaya ternyata pengetahuan Allah tentang orang yang (menggunakan kekuatan handalnya itu untuk) menegak dan mempertahankan ugama Allah serta menolong Rasul-rasulNya, padahal balasan baiknya tidak kelihatan (kepadanya); sesungguhnya Allah Maha Kuat, lagi Maha Kuasa. (25)

Dan demi sesungguhnya! Kami telah mengutus Nabi Nuh dan Nabi Ibrahim, dan Kami jadikan pada keturunan keduanya orang-orang yang berpangkat Nabi dan menerima Kitab-kitab ugama; maka sebahagian di antara mereka: orang yang beroleh hidayah petunjuk, dan kebanyakan mereka orang-orang yang fasik - derhaka (26)

Kemudian Kami iringi sesudah - mereka: Rasul-rasul Kami silih berganti, dan Kami

iringi lagi dengan Nabi Isa ibni Maryam, serta Kami berikan kepadanya: Kitab Injil; dan Kami jadikan dalam hati orang-orang yang mengikutnya perasaan belas kasihan (sesama sendiri). Dan (perbuatan mereka beribadat secara) "Rahbaniyyah" - merekalah sahaja yang mengadakan dan merekanya; Kami tidak mewajibkannya atas mereka; (mereka berbuat demikian) kerana mencari keredaan Allah; dalam pada itu mereka tidak menjaga dan memeliharanya menurut yang sewajibnya. Oleh itu, orang-orang yang beriman (kepada Nabi Muhammad) di antara mereka, kami berikan pahalanya, dan (sebaliknya) banyak di antara mereka yang fasik - derhaka. (27)

Wahai orang-orang yang beriman! Bertaqwalah kamu kepada Allah dan tetaplah beriman kepada RasulNya (Muhammad), supaya Allah memberi kepada kamu dua bahagian dari rahmatNya, dan menjadikan bagi kamu cahaya untuk kamu berjalan dengannya (pada hari kiamat kelak), serta diampunkannya dosa kamu; dan (ingatlah), Allah Maha Pengampun, lagi Maha Mengasihani. (28)

(Ditetapkan pemberian yang demikian kepada kamu) supaya golongan ahli Kitab (Yahudi dan Nasrani - yang menentang Islam) mengetahui, bahawa sesungguhnya mereka tidak mempunyai sebarang kuasa untuk mendapat (atau menyekat) sesuatu dari limpah kurnia Allah, dan bahawa sesungguhnya limpah kurnia itu terletak dalam kekuasaan Allah, diberikanNya kepada sesiapa yang dikehendakiNya. Dan (ingatlah), Allah jualah yang mempunyai limpah kurnia yang besar. (29)

siri, naye ni Mjuzi wa kila kitu.

4. Yeye ndiye aliyeziumba mbingu na ardhi katika nyakati sita kisha ukakamilika (uumbaji wake) katika Arshi, anajua yanayoingia katika ardhi na yanayotoka humo, na yanayoteremka kutoka mbinguni na yanayopanda humo, Naye yu pamoja nanyi popote mlipo, na Mwenyeezi Mungu anaona mnayoyatenda.

5. Ufalme wa mbingu na ardhi ni wake, na mambo yote hurudishwa kwa Mwenyeezi Mungu.

6. Huingiza usiku katika mchana na huingiza mchana katika usiku, na yeye anajua yaliyomo vifuani.

7. Mwaminini Mwenyeezi Mungu na Mtume wake, na toeni katika yale aliyokupeni, basi wale walioamini miongoni mwenu na wakatoa, wana malipo makubwa.

8. Na mmekuwaje hamwamini Mwenyeezi Mungu, hali Mtume ana waiteni kumwamini Mola wenu, naye amekwisha chukua ahadi kwenu ikiwa nyinyi ni wenye kuamini.

9. Yeye ndiye anayeteremsha Aya zilizo wazi juu ya mja wake, ili kukutoeni katika giza mwende kwenye nuru, na bila shaka Mwenyeezi Mung.u ni Mpole kwenu, Mwenye kurehemu.

10. Na mmekuwaje hamtoi katika njia ya Mwenyeezi Mungu na urithi wa mbingu na ardhi ni wa Mwenyeezi Mungu? Hawawi sawa miongoni mwenu aliyetoa kabla ya kushinda na kupigana hao wana daraja kubwa zaidi kuliko wale ambao wametoa nyuma na wakapigana. Na Mwenyeezi Mungu amemwahidia wema kila mmoja, na Mwenyeezi Mungu anazo khabari za hayo mnayoyatenda.

11. Ni nani anayempa Mwenyeezi Mungu karadha nzuri ili amzidishie mara mbili? naye atapata malipo mazuri.

12. Siku utakayowaona Waumini wanaume na Waumini wanawake nuru zao zina kwenda mbele yao na kulia kwao (wataambiwa) Furahini leo, ni Bustani zipitazo mito chini yake, kukaa humo milele, huko ndiko kufaulu

kukubwa.

13. Siku watakaposema wanafiki wanaume na wanafiki wanawake kuwaambia walioamini: Tungojeni ili tupate mwangaza katika nuru yenu. Wataambiwa: Rudini nyuma yenu na tafuteni nuru. Ndipo ukingo wa ukuta wenye mlango utapigwa kati yao, ndani yake mna rehema na upande wake wa nje kuna adhabu.

14. Watawaita: je, Hatukuwa pamoja nanyi? Watasema: Ndiyo lakini nyinyi mlijitia wenyewe katika ukafiri na mkangojea na mkaona shaka, na matamanio yakakudanganyeni hata amri ya Mwenyeezi Mungu ikafika, na mdanganyifu (Iblis) amekudanganyeni katika (khabari) za Mwenyeezi Mungu.

15. Basi leo haitapokelewa kwenu fidia wala kwa wale waliokufuru makao yenu ni Motoni, ndio rafiki yenu, nayo ni marejeo mabaya.

16. Je, wakati haujafika kwa wale walioamini kwamba nyoyo zao zinyenyekee kwa kumkumbuka Mwenyeezi Mungu na kwa mambo ya haki yaliyoteremka? Wala wasiwe kama wale waliopewa Kitabu zamani na muda wao ukawa mrefu, kwa hivyo nyoyo zao zikawa ngumu, na wengi wao ni waasi.

17. Jueni ya kuwa Mwenyeezi Mungu huihuisha ardhi baada ya mauti yake. Bila shaka tumekubainishieni Miujiza (mbali mbali) ili mpate kufahamu.

18. Kwa hakika wanaume watoao sadaka na wanawake watoao sadaka na wale wanaompa Mwenyeezi Mungu karadha nzuri watazidishiwa maradufu na wapate malipo mazuri (Akhera).

19. Na wale walioamini Mwenyeezi Mungu na Mtume wake, hao ndio Masiddiki na Mashahidi mbele ya Mola wao, watapata malipo yao na nuru yao; Lakini waliokufuru na kukadhibisha Aya zetu, hao ndio watu wa Motoni.

20. Jueni ya kwamba maisha ya dunia ni mchezo na upuuzi na pambo na kujifakharisha baina yenu, na tamaa ya kuzidiana katika mali na watoto. (Mfano wake ni)

kama mvua ambayo huwafurahisha wakulima mazao yake, kisha yanakauka ukayaona yenye rangi ya manjano, kisha yanakuwa yenye kuvunjika vunjika, na katika Akhera ni adhabu kali na (pia) msamaha wa Mwenyeezi Mungu na radhi (yake) na maisha ya dunia siyo ila ni starehe idanganyayo tu.

21. Yaendeeni upesi (mambo ya kukupatieni) msamaha wa Mola wenu na Pepo ambayo upana wake ni kama upana wa mbingu na ardhi, iliyowekewa wale waliomwamini Mwenyeezi Mungu na Mitume wake, hiyo ni fadhili ya Mwenyeezi Mungu, humpa amtakaye, na Mwenyeezi Mungu ni Mwenye fadhili kuu.

22. Hautokei msiba katika ardhi wala katika nafsi zenu ila huwamo kitabuni kabla hatujauumba, kwa hakika hilo ni rahisi kwa Mwenyeezi Mungu.

23. Ili msihuzunike juu ya kitu kilichokupoteeni, wala msifurahi kwa alichokupeni. Na Mwenyeezi Mungu hampendi kila ajivunaye, ajifakharishaye.

24. Ambao wanafanya ubakhili na kuwaamuru watu wafanye ubakhili, na ageukaye, basi Mwenyeezi Mungu yeye ni Mkwasi Mwenye kusifiwa.

25. Kwa hakika tuliwapeleka Mitume wetu kwa dalili wazi wazi na tukakiteremsha Kitabu na mizani pamoja nao, ili watu wasimame kwa uadilifu. Na tumekiumba chuma chenye nguvu nyingi na manufaa kwa watu, na ili Mwenyeezi Mungu ajulishe anayemsaidia yeye na Mitume wake kwa siri. Kwa hakika Mwenyeezi Mungu ni Mwenye nguvu, Mwenye kushinda.

26. Na bila shaka tulimpeleka Nuhu na Ibrahimu na tukauweka katika kizazi chao Unabii na Kitabu, basi wengi wao ni waongofu na wengi wao ni waasi.

27. Kisha tukawafuatisha nyuma yao Mitume wetu (wengine) na tukamfuatisha Isa bin Mariam na tukampa Injili, na tukauweka upole na rehema katika nyoyo za wale waliomfuata. Na uruhubani

wameubuni (wenyewe) sisi hatukuwaandikia ila kuitaka radhi ya Mwenyeezi Mungu tu, lakini hawakufuata kama inavyotakiwa kuufuata, basi tukawapa wale walioamini miongoni mwao malipo yao, na wengi wao ni waasi.

28. Enyi mlioamini! mcheni Mwenyeezi Mungu na mwaminini Mtume wake, atakupeni sehemu mbili za rehema zake, na atakufanyieni nuru ya kwenda nayo (Akhera) na atakusameheni, na Mwenyeezi Mungu ni Mwingi wa kusamehe, Mwenye kurehemu.

29. Ili watu wa Kitabu wajue kwamba: Wao hawana uwezo wowote juu ya fadhili za Mwenyeezi Mungu, na kwa kweli fadhili zimo mikononi mwa Mwenyeezi Mungu, humpa amtakaye, na Mwenyeezi Mungu ni Mwenye fadhili kuu.

صعود كرد، و او با شما است، هر جا كه باشيد، و خدا به آنچه مى كنيد بينا است (4).

ملك آسمان ها و زمين از آن او است، و بازگشت همه امور به سوى خداست (5).

او است كه شب را در روز فرو مى برد، و روز را داخل در شب مى كند، و او بدانچه در خاطرها و دلها است آگاه است (6).

بيان آيات [بيان غرض سوره حديد: تحريك و تشويق مؤمنين به انفاق و ...]

غرض اين سوره تحريك و تشويق مؤمنين به انفاق در راه خداست، هم چنان كه تكرار امر صريح به اين معنا در خلال آياتش اشعار بدان دارد، يك جا مى فرمايد:" آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ ..." و جاى ديگر مى فرمايد:" مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً ..." و باز جاى ديگر مى فرمايد:" إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً" و در تشويق مردم به اين عمل همين بس كه انفاق مردم را قرض دادن آنان به خداى عز اسمه دانسته، و معلوم است كه خداى عز و جل عالى ترين و مقدس ترين و بهترين مطلوبست، او هرگز خلف وعده نمى كند، و او وعده شان داده كه اگر به وى قرض بدهند مضاعف و چند برابر بر مى گرداند، و نيز وعده داده كه در عوض انفاقشان اجرى كريم و بسيار زياد بدهد.

و نيز اشاره كرده به اينكه اين انفاق منشاش تقوا و ايمان به رسول است، و اثر آمرزش گناهان و داشتن دو برابر از رحمت و ملازمت با نور، و بلكه ملحق شدن به صديقين و شهداء در نزد خداى سبحان است.

و در خلال آيات سوره معارفى

هم راجع به مبدأ و معاد آمده، و دعوت به تقوا و اخلاص ايمان و زهد دارد، و نيز مشتمل بر مواعظى است.

و اين سوره به شهادت سياق آياتش در مدينه نازل شده.

و بعضى «1» از مفسرين ادعا كرده اند كه مدنى بودن اين سوره اجماعى است.

و چون تشويق و تحريك مردم به انفاق، و اينكه انفاق قرض دادن به خدا است اين توهم را ايجاد مى كند كه مگر خدا به مال ما محتاج است، لذا از همان آغاز سخن يعنى اولين كلمه سوره مساله نزاهت خدا از احتياج را خاطر نشان نموده، فرموده:" آنچه در زمين و آسمانها است خدا را تسبيح مى گويند". و نيز عده اى از اسماى حسناى خدا را كه رساننده اين نزاهت _______________

(1) روح المعانى، ج 27، ص 164. ______________________________________________________ صفحه ى 251

است ذكر كرد، و همه سوره هايى كه با تسبيح خدا آغاز شده، يعنى سوره حشر، صف، جمعه و تغابن، كه بعضى با كلمه" سبح" و بعضى ديگر با كلمه" يسبح" آغاز شده اند، نظير سوره مورد بحث است.

[بيان اينكه تسبيح آنچه در آسمان ها و زمين است تسبيح حقيقى است نه مجازى و به زبان حال

" سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ" تسبيح كه مصدر فعل" سبح" است، به معناى منزه داشتن است، و منزه داشتن خدا به اين است كه هر چيزى را كه مستلزم نقص و حاجت و ناسازگارى با ساحت كمال او باشد از ساحت او نفى كنى، و معتقد باشى كه خداى تعالى داراى چنين صفات و اعمالى نيست، و كلمه" ما" در جمله مورد بحث موصوله است، و مراد از آن تمامى

موجوداتى است كه در آسمانها و زمين هستند، چه آنها كه مانند ملائكه و جن و انس داراى عقل و شعورند، و چه آنهايى كه چون جمادات فاقد عقلند، و اگر بگويى كلمه" ما" راجع به موجودات فاقد عقلند، (و در فارسى به" چيزى" ترجمه مى شود)، و على القاعده بايد شامل عقلا نشود، در پاسخ مى گوييم: بلى همين طور است، ليكن در جايى كه قرينه اى باشد كه بفهماند منظور از كلمه" ما" عقلا و غير عقلا هر دو است، اشكالى ندارد، و در آيه مورد بحث قرينه اى كه دلالت كند بر اينكه منظور عموم موجودات است چه عقلا و چه غير عقلا وجود دارد، و آن قرينه اين است كه اسمايى از خداى سبحان بر مى شمارد كه مخصوص عقلا است، مانند" احياء" و" علم بذات الصدور"، يعنى علم و آگاهى به نيت هايى كه در درون دلها است و معلوم است كه اين دو صفت مربوط به موجودات داراى شعور، و صفت دوم مربوط به عقلا است.

پس معناى آيه اين شد كه: تمامى موجوداتى كه در آسمانها و زمين است، و خلاصه تمامى عالم، خداى سبحان را منزه مى دارد. و مراد از تسبيح خداى تعالى حقيقت معناى تسبيح است، نه اينكه خواسته باشد به طور مجاز نسبت تسبيح به آنها داده باشد، يعنى خواسته باشد بفرمايد: هر موجود كه در آسمانها و زمين است با هستى خود دلالت مى كند بر اينكه پديد آورنده اى منزه از هر نقص و متصف به كل كمال دارد، و نه اينكه خواسته باشد به طور عموم مجاز نسبت تسبيح به آنها داده باشد، يعنى بفهماند كه تمامى موجودات دلالت دارند بر

نزاهت خداى تعالى از هر نقص و عيب. چيزى كه هست عقلاى از موجودات اين دلالت را با زبان سر ايفا مى كنند و مى گويند:" سبحان اللَّه سبحان اللَّه" و يا به فارسى مى گويند:" خدا منزه از هر نقص و حاجت است" و غير عقلا اين دلالت را به لسان حال ايفا مى كنند، بلكه همانطور كه گفتيم معناى حقيقى كلمه منظور است، و موجودات چه عقلا و چه غير عقلا همه خدا را به تمام معنى الكلمه و به حقيقت معنى الكلمه تسبيح مى گويند، بدليل اينكه در جاى ______________________________________________________ صفحه ى 252

ديگر به طور صريح و به بيانى كه نه ميتوان حمل بر مجازش كرد، و نه حمل بر عموم مجاز، فرموده:" وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ" «1» چون اگر منظور از تسبيح، تسبيح مجازى بود، ديگر جا نداشت بفرمايد: شما تسبيح آنها را نمى فهميد، زيرا تسبيح مجازى اين است كه: موجودى با هستى خود دلالت كند بر وجود خالق و صانعش و اين دلالتش حجتى باشد عليه منكرين صانع، و يا اين است كه هر موجودى با زبان حال تسبيح و حمد خدا بگويد، و اين دو نوع دلالت را همه كس مى فهمد، و نمى بايست بفرمايد:" و ليكن شما تسبيح آنها را نمى فهميد".

پس تسبيح تمامى موجوداتى كه در آسمانها و زمين هست تسبيح با زبان، و تنزيه به حقيقت معناى كلمه است، هر چند كه ما زبان آنها را نفهميم، نفهميدن ما دليل بر اين نيست كه مثلا جمادات زبان ندارند، قرآن كريم تصريح دارد بر اينكه تمامى موجودات زبان دارند و فرموده:" قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ

شَيْ ءٍ" «2».

" وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ"- يعنى خداى سبحان داراى مقامى منيع است، به طورى كه تمامى قدرتها را در هم مى شكند، و هيچ قدرتى نيست كه او را شكست دهد، و حكيم است، يعنى فعل او متقن و محكم است، آن قدر محكم است كه هيچ عارضه اى فعل او را فاسد نمى كند، (و چون افعال ما در معرض فساد و تباهى نيست)، و نيز آن قدر متقن است كه جاى هيچ اعتراض كردنى در آن نيست.

" لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ" از آنجايى كه در ابتداى آيه خبر مقدم بر مبتدا ذكر شده و حق كلام اين بود كه بفرمايد:

" ملك السماوات و الأرض له- ملك آسمانها و زمين از آن خدا است" ولى چنين نفرمود، بلكه فرمود:" از آن خدا است ملك آسمانها و زمين"، و اين عبارت انحصار را مى رساند، در نتيجه مى فهماند كه: مالك آسمانها و زمين تنها خداست، او به تنهايى است كه هر حكمى بخواهد در عالم مى راند، براى اينكه پديد آورنده همه او است، پس آنچه در آسمانها و زمين هست قيام و وجود آثار وجودش به خداست، پس هيچ حكمى نيست مگر اينكه حاكم در آن خداست، و هيچ ملك و سلطنتى نيست مگر آنكه صاحبش او است.

_______________

(1) هيچ موجودى نيست مگر آنكه خدا را تسبيح و حمد مى گويد، ولى شما تسبيح آنها را نمى فهميد. سوره اسرى، آيه 44.

(2) در پاسخ گفتند: ما را آن خدايى به زبان در آورد كه تمامى موجودات را به زبان در آورده. سوره حم سجده، آيه 20. ______________________________________________________ صفحه ى 253

" يحيى و

يميت"- اين دو جمله اشاره است به دو نام از نامهاى خداى تعالى يعنى زنده كننده و ميراننده، (محيى و مميت) و اگر خود اسم را نياورد، و به جاى آن فعل مضارع آورد، براى اين بود كه اشاره كرده باشد به شمول و عموميت آن نسبت به هر احياء و هر اماته، تا در نتيجه شامل ايجاد ملائكه هم بشود، چون حيات ملائكه مسبوق به مرگ نيست، و نيز زنده كردن جنين در شكم مادرش، و زنده كردن مردگان در روز قيامت، و پديد آوردن جمادات مرده كه قبلا زنده نبودند، تا ميراندن در باره آنها صادق باشد، و ميراندن انسان در دنيا و براى بار دوم در برزخ كه آيه شريفه" رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ" «1» به آن اشاره دارد، علاوه بر اين، در تعبير به مضارع دلالت بر استمرار نيز هست.

" وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ"- اين جمله اشاره دارد به صفت قدرت خداى تعالى، و اينكه قدرت او مطلق است، و مقيد به چيزى دون چيزى نيست، و اگر در آخر آيه مورد بحث اين جمله را گنجاند، براى مناسبتى بود كه با مساله احياء و اماته داشت، چون ممكن بود كسى توهم كند كه چطور ممكن است خداى تعالى مرده اى را كه نه عينى از آن بجا مانده و نه اثرى، زنده كند؟ و جمله مذكور اين توهم را دفع نموده مى فرمايد: او بر هر چيزى قادر است.

[توضيح مقصود از" اول"،" آخر"،" ظاهر" و" باطن" بودن خداى سبحان

" هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ" بعد از آنكه معلوم شد

كه خداى تعالى بر هر چيزى كه فرض شود قادر است، قهرا با احاطه قدرتش به هر چيزى از هر جهت محيط هم هست، پس هر چيزى كه فرض شود اول باشد خدا قبل از آن چيز بوده، پس او نسبت به تمام ماسواى خود اول است، نه آن چيزى كه ما اولش فرض كرديم، و همچنين هر چيزى كه ما آخرينش فرض كنيم خداى تعالى بعد از آن هم خواهد بود، چون گفتيم قدرتش احاطه به آن چيز دارد، هم به ما قبلش و هم به ما بعدش، پس آخر خدا است، نه آن چيزى كه ما آخرينش فرض كرديم، و هر چيزى را كه ما ظاهر فرض كنيم خدا ظاهرتر از آن است به خاطر احاطه اى كه قدرتش بر آن چيز دارد، و چون احاطه دارد پس از جهت ظهور هم ما فوق آن است، پس خدا ظاهر است، نه آن چيزى كه ما ظاهرش فرض كرديم، و همچنين هر چيزى كه باطن فرض شود خدا به خاطر احاطه قدرتش بر آن باطن تر از آن است، و ما وراى آن قرار دارد، چون او است كه آن چيز را باطن كرده، پس باطن هم _______________

(1) (كافران در روز قيامت گويند:) پروردگارا! تو ما را دو بار ميراندى و دو بار زنده كردى. سوره مؤمن، آيه 11. ______________________________________________________ صفحه ى 254

خداست، نه آن چيزى كه ما باطنش فرض كرديم، پس معلوم شد كه خدا اول و آخر و ظاهر و باطن على الاطلاق است، و از اين صفات آنچه در غير خدا هست نسبى است نه على الاطلاق «1».

البته اين را هم بايد بدانيم كه

اوليت خداى تعالى و آخريتش و همچنين ظهور و بطونش زمانى و مكانى نيست، و چنين نيست كه در ظرف زمان اول و آخر باشد، و گرنه بايد خود خدا جلوتر از زمان نباشد، و از زمانى و مكانى بودن منزه نباشد، و حال آنكه منزه از آن است، چون خالق زمان و مكان و محيط به تمامى موجودات است، بلكه منظور از اوليت و آخريت و همچنين ظاهر و باطن بودنش اين است كه: او محيط به تمام اشياء است، به هر نحوى كه شما اشياء را فرض و به هر صورت كه تصور بكنى (اگر فلان چيز را اول فرض كنى او به احاطه اش اول تر از آن است، اگر آخر فرض كنى او آخرتر است، اگر چيزى را ظاهر فرض كنى او ظاهرتر، و اگر باطن فرض كنى او باطن تر است، به همان دليلى كه گذشت). پس از آنچه گذشت روشن گرديد كه اين اسماى چهارگانه يعنى اول و آخر و ظاهر و باطن چهار شاخه و فرع از نام" محيط" است، و محيط هم شاخه اى از اطلاق قدرت او است، چون قدرتش محيط به هر چيز است، ممكن هم هست نامهاى چهارگانه مورد بحث را شاخه هايى از احاطه قدرتش ندانيم، بلكه شاخه هايى از احاطه وجود او بگيريم، چون وجود او قبل از وجود هر چيز و بعد از وجود هر چيز است، او قبل از آنكه چيزى ثبوت پيدا كند ثابت بود، و بعد از آنكه هر چيز داراى ثبوتى فانى گردد باز هم ثابت است، او از هر چيز ديگرى نزديك تر و ظاهرتر است، و از ديد و درك اوهام و

عقول هر صاحب عقلى از چيز ديگرى باطن تر و پنهان تر است.

و همچنين اسامى چهارگانه نامبرده به نوعى بر علم خداى تعالى بستگى و تفرع دارند «2». و به همين مناسبت است كه مى بينيم در ذيل آيه علم خدا را هم آورده مى فرمايد:

_______________

(1) فلان چيز نسبت به فلان چيز ديگر اول است، و آن ديگرى نسبت به سومى آخر است، و آن سومى نسبت به چهارمى ظاهر است، و آن چهارمى نسبت به پنجمى باطن است، هيچ موجودى در عالم سراغ نداريم كه على الاطلاق اول و يا آخر و يا ظاهر و يا باطن باشد." مترجم".

(2) براى اينكه هر چيزى راى كه ما اول فرض كنيم، قبل از وجودش خداى تعالى احاطه علمى به او داشته، پس خدا اول است نه آن چيز، و هر چه راى كه ما آخر فرض كنيم بعد از فنايش هم خدا احاطه علمى به آن دارد، پس باز خدا آخر است نه آن، و هر چه راى كه ما ظاهر فرض كنيم، خداى تعالى ظاهرتر از آن است، چون ظهور آن از خداست، و چگونه ممكن است از خود خدا ظاهرتر باشد و همچنين." مترجم". ______________________________________________________ صفحه ى 255

" وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ".

بعضى «1» از مفسرين اسماى چهارگانه را اينطور معنا كرده اند كه: او اول است، براى اينكه قبل از هر چيز بوده، و آخر است چون بعد از هلاك و فناى هر چيز هست، و ظاهر است چون ادله اى بسيار بر وجودش دلالت مى كند، و باطن است چون عالم به تمامى اشياء هست، و احدى نيست كه از او داناتر باشد.

بعضى «2» ديگر گفته اند: اول يعنى بى ابتدا، و

آخر يعنى بى انتها، و ظاهر يعنى بدون اقتراب، و باطن يعنى بدون احتجاب «3».

البته در اين ميان اقوال ديگرى نيز هست كه دلچسب نيست و لذا از نقل آنها صرفنظر كرديم.

" هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ" تفسير اين آيه در سوره اعراف و يونس و هود و فرقان و قاف گذشت.

" ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها" تفسير و بحث مفصل پيرامون معناى عرش در سوره اعراف آيه 54 گذشت، و در آنجا گفتيم كه" استواى بر عرش" كنايه است از شروع در تدبير ملك وجود «4»، و به همين جهت است كه دنبال استواى بر عرش مساله علم به جزئيات احوال موجودات آسمانى و زمين را ذكر كرده، چون علم از لوازم تدبير است.

" يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها"- كلمه" ولوج" كه مصدر فعل مضارع" يلج" است- به طورى كه راغب گفته- «5» به معناى داخل شدن چيزى در محلى تنگ است، و كلمه" عروج" به معناى بالا رفتن است، و معناى آيه اين _______________

(1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 230.

(3) هر چيزى كه ظاهر مى شود به خاطر نزديك شدن است، و هر چيزى كه باطن مى شود به خاطر حجاب است، و خدا بدون نزديك شدن ظاهر و بدون در پرده شدن باطن است." مترجم".

(4) چون ما در عرف بشرى خود تخت سلطنتى را عبارت از مكانى مى دانيم كه همه اوامر مربوط به اداره كشور از آنجا صادر، و

همه لوائح و نامه ها در آنجا به توشيح مى رسد، قرآن نيز به حكم" چون كه با كودك سر و كارت فتاد ..." به زبان بشرى سخن گفته، مقام تدبير خداى تعالى و مصدريت اوامرش را عرش خوانده، نه اينكه خواسته باشد العياذ باللَّه براى او تختى پايه دار اثبات كند." مترجم".

(5) مفردات راغب، ماده" ولج". ______________________________________________________ صفحه ى 256

است كه: خداى تعالى از آنچه در زمين فرو مى رود و نفوذ مى كند از قبيل آب باران و تخم گياهان و غير اينها آگاه است، و نيز از آنچه كه از زمين سر بر مى آورد چون نباتات و حيوانات و آب خبر دارد، و از آنچه كه به زمين نازل مى شود چون بارانها و اشعه اجرام نورانى و ملائكه و غيره با اطلاع است، و از آنچه كه از زمين به طرف آسمان بالا مى رود مانند دودها و بخارها و ملائكه و اعمال بندگان با خبر است.

[احاطه، ملك و علم مطلق خداوند بر همه چيز و همه كس

" وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ" او هر جا كه باشيد با شما است، براى اينكه به شما احاطه دارد، و در هيچ مكان و پوششى از او غايب نيستيد. در اينجا سؤالى پيش مى آيد، و آن اين است كه: خداى تعالى در هر حال بر ما احاطه دارد، و در هر زمان و مكان محيط به ما است، با اين فرض چرا تنها مساله مكان آمده، و چرا نفرمود:" و هو معكم اينما كنتم و فى اى زمان و اى حال كنتم- او با شما است هر جا و هر زمان و در هر حال كه باشيد"؟

در پاسخ مى گوييم:

درست است كه احاطه خداى تعالى به ما تنها احاطه مكانى نيست، بلكه در همه احوال و اوقات نيز به ما احاطه دارد، ليكن از آنجايى كه معروف ترين ملاك در جدايى چيزى از چيزى ديگر و غايب شدنش از آن جدايى مكانى است، و هر كس بخواهد از كسى ديگر جدا شود، مكان خود را عوض مى كند، از اين جهت تنها معيت مكانى را ذكر كرد، و گرنه نسبت خداى تعالى به مكانها و زمانها و احوال يك نسبت است.

بعضى «1» هم گفته اند: مراد از اين معيت، معيت مجازى است، كه منظور از آن احاطه علمى است.

" وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ" اين آيه نظير فرع و نتيجه اى است كه بر مطالب قبل مترتب مى شود، كه مى فرمود: او با شما است هر جا كه باشيد، و او به هر چيزى عالم است، چون نتيجه حاضر بودن او نزد مردم و جدا نشدنش از ايشان و عالم بودنش به هر چيز اين است كه بيناى به اعمال ايشان نيز باشد، ظاهر اعمالشان را ببيند و باطن آن را كه همان نيت ها و مقاصد درونى ايشان است، ناظر باشد.

" لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ" با اينكه در سه آيه قبل فرموده بود:" لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ"، در اينجا نيز آن را

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 231. ______________________________________________________ صفحه ى 257

خاطر نشان كرد، و اين تكرار براى اين بود كه بهتر بفهماند مساله بازگشت به خدا مبتنى بر عموميت ملك او است، بار اول تنها مى خواست مالكيت خدا را افاده كند، و در نوبت دوم خواست اين ابتناء را بفهماند، هم چنان

كه در آيه اى ديگر مى بينيم مساله معاد را با مالكيت خداى تعالى با هم آورده، مى فرمايد:" يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْ ءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ" «1».

در جمله" وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ" كلمه" امور" جمع است، و چون الف و لام بر سر دارد و به اصطلاح ادبى جمع محلى به الف و لام است، افاده عموميت مى كند، همانطور كه در جمله" أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ" «2» نيز چنين است، در نتيجه هيچ چيز نيست مگر آنكه به سوى خدا برمى گردد، و هيچ كس نمى تواند او را از برگشتن به سوى خداى تعالى باز بدارد، و هيچ عاملى كه آن چيز را به سوى خدا برمى گرداند به جز اختصاص ملك به خدا نيست. ساده تر بگويم: تنها عاملى كه امور را به سوى خدا بر مى گرداند، اين است كه ملك عالم مختص به او است، پس امر و فرمان و حكمرانى هم تنها از آن او است.

در اين جمله و همچنين در جمله" وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ" كه قبلا بود با اينكه ممكن بود بفرمايد:" و اليه ترجع الامور" و" و هو بما تعملون بصير" لفظ اللَّه را ذكر كرد، و شايد وجه آن اين بوده باشد كه اين دو جمله مانند يك مثل معروف دلنشين شود، و دلها را براى تاثر از ياد روز قيامت و پاداشهاى بزرگى كه در قيامت به انفاق كنندگان در راه خدا مى دهند، و در آيات بعد ذكرش مى آيد آماده تر سازد.

" يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ"" ايلاج شب در روز" و" ايلاج روز

در شب" به معناى اختلافى است كه شب و روز در كوتاهى و بلندى دارند، و اين اختلاف در دو نيم كره شمالى و جنوبى درست به عكس همند، در فصلى كه در نيم كره شمالى شب ها بلند است، در نيم كره جنوبى كوتاه است، و در فصلى كه در نيم كره شمالى شب ها كوتاه و روزها بلند است، در نيم كره جنوبى به عكس آن است، و مساله اختلاف شب و روز را در كلام خداى تعالى چند بار ديديم.

و مراد از" ذات الصدور" افكار پنهانى و نيات نهفته اى است كه در سينه ها جا گرفته _______________

(1) روزى كه خلايق همه آشكار مى شوند، و از ايشان نه ظاهرى بر خدا پوشيده مى ماند و نه باطنى، در آن روز پرسيده مى شوند: ملك در امروز از آن كيست؟ از آن خداى واحد قهار. سوره مؤمن، آيه 16.

(2) آگاه باش كه كارها به سوى خدا برمى گردد. سوره شورى، آيه 53. ______________________________________________________ صفحه ى 258

و از آنجا به بيرون نمى آيد، چون اين نيات منسوب به دلها است، و دلها هم در قفسه سينه ها قرار دارد، و اين جمله يعنى جمله" وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ" احاطه علم خداى تعالى به نيات درونى را بيان مى كند، هم چنان كه جمله" وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ" احاطه بينايى آن جناب به ظواهر اعمال آنان را بيان مى كرد.

بحث روايتى در الدر المنثور است كه احمد، ابو داوود، ترمذى (وى حديث را حسن دانسته) نسايى، ابن مردويه، و بيهقى (در كتاب شعب الايمان)، از عرباض بن ساريه روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا (ص) همواره قبل از خواب سوره هايى كه در آغازش مساله تسبيح

ذكر شده مى خواند و مى فرمود: در اين سوره ها آيه اى است كه از هزار آيه بهتر است «1».

مؤلف: اين روايت را از ابن ضريس از يحيى بن ابى كثير نيز از آن جناب نقل كرده «2».

و در كافى به سند خود از عاصم بن حميد روايت كرده كه گفت: شخصى از على بن الحسين (ع) از توحيد سؤال كرد، حضرت فرمود: خداى تعالى مى داند كه در آخر الزمان مردمى خواهند آمد اهل تعمق و تحقيق، و به همين جهت سوره" قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ" و آيات سوره حديد تا جمله" عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ" را نازل كرد، و اگر كسى بخواهد در معارف توحيد بيش از اين كنجكاوى كند هلاك و گمراه مى شود «3».

و در تفسير قمى در ذيل آيه:" سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ" آمده كه: امام فرمود: اين همانست كه رسول خدا (ص) در باره اش فرمود:" اوتيت جوامع الكلم- كلمات جامع را به من داده اند" «4» و در معناى جمله" هُوَ الْأَوَّلُ" فرمود: يعنى او قبل از هر چيز بوده است،" و الآخر" يعنى او بعد از فناى هر چيز باقى است،" وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ" يعنى او به ضميرها آگاه است «5».

_______________

(1 و 2) الدر المنثور، ج 6، ص 170.

(3) اصول كافى، ج 1، ص 91، ح 3.

(4) احتمال دارد نظر رسول خدا (ص) در روايت عرباض نيز همين آيه باشد.

و همچنين در ساير سوره هايى كه در آغازش مساله تسبيح ذكر شده." مترجم".

(5) تفسير قمى، ج 2، ص 350. ______________________________________________________ صفحه ى 259

[شرح چند روايت در باره اول و آخر و ظاهر و باطن بودن خداى تعالى

و

در كافى آمده كه در روايتى از آن جناب يعنى از على (ع) پرسيدند:

پروردگار ما قبل از اينكه آسمان و زمين را خلق كند كجا بود؟ فرمود: كلمه" كجا بود" سؤال از مكان است، و در مورد خداى تعالى صحيح نيست، زيرا خداى تعالى (كه خالق مكان است) بود در حالى كه مكانى نبود «1».

و در توحيد خطبه اى از حسن بن على (ع) نقل كرده كه در آن فرموده:

" الحمد للَّه الذى لم يكن له اول معلوم و لا اخر متناه و لا قبل مدرك و لا بعد محدود فلا تدرك العقول و اوهامها و لا الفكر و خطراتها و لا الالباب و أذهانها صفته فتقول متى و لا بدي ء مما و لا ظاهر على ما و لا باطن فيما" «2».

مؤلف: اينكه فرمود: اولى معلوم ندارد، (قيد معلوم احترازى نيست، يعنى نمى خواهد بفرمايد: اول دارد، ولى براى ما معلوم نيست، بلكه) قيدى توضيحى است، مى خواهد بفرمايد:

اول ندارد براى اينكه اگر اول مى داشت تعلق علم به آن اول ممكن بود، و چون علم راهى براى پيدا كردن اول او ندارد، و بلكه آن را جايز نمى داند، لذا اول ندارد." و لا آخر متناه" قيد متناهى نيز در اينجا مانند قيد معلوم در جمله قبل توضيحى است، مى خواهد بفرمايد: اگر آخر مى داشت متناهى و محدود مى شد «3».

" و لا قبل مدرك" يعنى قبل ندارد چون اگر مى داشت قابل درك مى بود،" و لا بعد محدود" بعدى هم ندارد، چون اگر داشته باشد محدود مى شود،" و لا بدي ء مما"، يعنى خداى تعالى از چيزى آغاز نشده، تا اول داشته باشد،" و لا ظاهر على ما"، يعنى تفوق او بر

عالم مانند تفوق يك موجود مادى بر موجود ديگر كه بالاى آن قرار بگيرد نيست. درست است كه تفوق دارد اما نه چون تفوق جسمانيات بر يكديگر،" و لا باطن فيما" يعنى خدا خود را در داخل چيزى پنهان نكرده، و در چيزى مستتر نگشته.

و در نهج البلاغه آمده:" كل ظاهر غيره غير باطن و كل باطن غيره غير

_______________

(1) اصول كافى، ج 1، ص 90، ذيل ح 5.

(2) يعنى: حمد خدايى را كه در باره اش اولى معلوم و آخرى متناهى و قبلى قابل درك و بعد محدود، صادق نيست، در نتيجه نه عقول و اوهام آن صفت او را درك مى كنند، و نه فكرها و جولان آن، و نه باطن ها و تصوراتش تا بتوانند بپرسند كى و از چه وقت بوده، آخر خداى تعالى از هيچ چيز آغاز نگشته، و بر هيچ چيز ظاهر و قاهر نشده و در هيچ چيز نهان نگشته. توحيد، ص 45، ح 5.

(3) و محال است واجب الوجود محدود باشد، زيرا اولا محتاج به ما فوقى مى شود كه او را تحديد كرده باشد، و ثانيا در خارج از حد، وجود نداشته باشد." مترجم". ______________________________________________________ صفحه ى 260

ظاهر" «1».

مؤلف: و معناى آن اين است كه: حيثيت و نحوه ظهور در غير خداى تعالى، غير نحوه بطون و پنهانى آن است، هر چيزى غير خداى تعالى اگر از جهتى ظاهر است از عين آن جهت باطن نيست، بلكه از جهت ديگرى باطن است، و به عكس اگر از حيثى و جهتى پنهان است، به عين آن جهت ظاهر نيست، بلكه به غير آن جهت ظاهر است، و اما خداى تعالى به خاطر اينكه

احدى الذات است، مانند ما مخلوقاتش متقسم و متجزى به جهات مختلف نيست (توضيح اينكه اگر ما عالم هستيم بدين جهت است كه در وجود ما ابزارى براى علم هست، و اگر قادريم به خاطر داشتن آن ابزار نيست، بلكه به خاطر داشتن ابزارى ديگر است، پس ما بدان جهت كه عالميم قادر نيستيم، و بدان جهت كه قادريم عالم نيستيم، اما خداى تعالى به عين آن جهت كه عالم است قادر وحى است)، لذا خداى تعالى به همان جهت كه ظاهر است باطن نيز هست، و به عين آن جهت كه باطن است ظاهر است، پس خداى تعالى از شدت و كمال ظهورش باطن است، و از كمال بطونش ظاهر است (مثالى كه تا حدى ذهن را به مطلب نزديك كند قرص خورشيد و سرچشمه نور است، با اينكه ظاهر است، و نه تنها ظاهر است بلكه ظهور هر چيز ديگر هم بواسطه نور آن است، در عين حال از شدت ظهور، كسى نمى تواند به خود قرص، نگاه كند).

و در آن كتاب اين جمله نيز آمده:" الحمد للَّه الأول فلا شى ء قبله و الآخر فلا شى ء بعده و الظاهر فلا شى ء فوقه و الباطن فلا شى ء دونه" «2».

مؤلف: و مراد از" قبليت و بعديت"، قبليت و بعديت زمانى نيست، نمى خواهد يك امتداد زمانى در اين بين فرض كند، كه هم در گذشته اش غير متناهى باشد، و هم در آينده، و عالم هستى در وسط اين دو طرف قرار گرفته باشد، در قطعه اى از زمان كه هر دو طرف آن غير متناهى است و خود عالم هر دو طرفش متناهى، در نتيجه وجود خداى تعالى

منطبق بر سراسر زمان غير متناهى باشد، به طورى كه هيچ يك از دو طرفش خالى از خدا نباشد، هر چند كه هر دو طرف آن غير متناهى باشد، و باز در نتيجه هستى خدا از حيث زمان مقدم بر عالم و مؤخر

_______________

(1) غير از خدا هر چيزى كه ظاهر و پيداست نهان نيست، و هر چيزى كه پنهان است ظاهر نيست. نهج البلاغه فيض الاسلام، خطبه 64.

(2) حمد آن خدايى را كه اول است، و در نتيجه چيزى قبل از او نيست، و آخرست و در نتيجه چيزى بعد از او نيست و ظاهر است، پس هيچ چيزى فوق او نيست، و باطن است پس هيچ چيزى دون او نيست.

نهج البلاغه فيض الاسلام، ص 282، خطبه 95. ______________________________________________________ صفحه ى 261

از آن باشد، چون اگر خداى سبحان ازلى و ابدى زمانى بود، بايد ذات مقدس او هم مانند همه زمانيات، هم در ذاتش و هم در احوالش متغير باشد، چون زمان متغير است، و نسبت به او نيز متجدد مى شود، علاوه بر اين اشكال، قبليت و بعديت او به تبع قبليت و بعديت زمان خواهد بود، پس در حقيقت زمان، اول و آخر اصلى است، نه ذات مقدس او.

و همچنين مساله ظاهريت و باطنيت خداى تعالى به حسب مكان نيست- به همان بيانى كه در اوليت و آخريت گفتيم- بلكه خداى تعالى به نفس ذات متعاليه اش بر هر چيزى كه فرض شود سبقت دارد، و به نفس ذاتش از هر امرى كه آخر فرض شود مؤخر است، و به همين معنا ظاهر و باطن است و زمان (و مكان) مخلوق او و متاخر از او

است.

و در الدر المنثور است كه ابو الشيخ (در كتاب عظمت) از ابن عمر و ابو سعيد از رسول خدا (ص) روايت كرده كه فرمود: ناگزير مردم از شما در باره خدا چيزهايى مى پرسند تا برسند به اينكه بپرسند: اين خدا كه شما مى گوييد قبل از هر چيز بوده، قبل از او چه بوده؟ اگر سؤالشان به اينجا منتهى شد، بگوييد: او قبل از هر چيز اول بوده، و نيز بعد از هر چيز آخر است، پس ديگر چيزى بعد از او نخواهد بود، و او ظاهر و ما فوق هر چيزى، و باطن و نهان تر از هر نهان است، و او به هر چيز دانا است «1».

[شرح روايتى راجع به علم خداوند]

و در توحيد به سند خود از ابو بصير روايت كرده كه گفت: از امام صادق (ع) شنيدم مى فرمود: همواره خداى عز و جل پروردگار ما بوده، و علم ذات او بود، بدون اينكه معلومى داشته باشد، و بعد از آنكه موجودات را آفريد آن وقت علمش بر آن مخلوقات تعلق گرفت، و علمش داراى معلوم شد «2».

مؤلف: مراد از اين علم، چيزى نظير علم ما كه عبارت است از صورتهاى ذهنى، نيست، و علم او به عالمى كه بعدها آفريد نظير علم يك معمار به قيافه خانه اى كه بعدها مى خواهد بسازد نيست، يك معمار وقتى مى خواهد خانه اى را بسازد صورتى از آن خانه را در ذهن خود ترسيم نموده، طبق آن نقشه بنا را مى سازد، به طورى كه اگر بعد از ساختنش خرابش كرد، باز آن صورت ذهنى به حال خود باقى است، چنين علمى را علم كلى مى نامند، كه در مورد

خداى تعالى صدقش محال است، بلكه علم او عبارت است از ذات او، و ذاتش عين علم او به معلومات است، و وقتى هم كه معلوم در خارج تحقق مى يابد ذات آن معلوم عين علم _______________

(1) الدر المنثور، ج 6، ص 171.

(2) توحيد صدوق، ص 139. ______________________________________________________ صفحه ى 262

خداى تعالى به آن است چيزى كه هست علم اولى علم ذاتى و صفت ذات اوست، و علم دومى علم فعلى و صفت فعل اوست.

و در همان كتاب خطبه اى از امير المؤمنين (صلوات اللَّه عليه) نقل كرده، و در آن آمده كه علم خدا به وسيله ابزار و آلات نيست، و جز به ذات او نمى باشد، و بين او و معلوماتش علمى كه غير ذات او باشد واسطه نيست «1».

مؤلف: منظور از اين كلام اين است كه: ذات خداى تعالى عين علم او است، نه اينكه صورت علميه اى زايد بر ذات او واسطه باشد.

_______________

(1) توحيد صدوق، ص 72، ح 27. صفحه ى 264

ترجمه آيات به خدا و رسولش ايمان آوريد، و از آنچه ما از دست ديگران گرفته به شما داديم انفاق كنيد، پس كسانى كه از شما ايمان بياورند و انفاق كنند اجرى بزرگ خواهند داشت (7).

و چرا به خدا و رسول ايمان نياوريد، با اينكه رسول شما را مى خواند به اينكه به پروردگارتان ايمان بياوريد، و با اينكه او از شما پيمان گرفته بود، اگر به پيمان خود ايمان داريد (8).

او كسى است كه آياتى روشن بر بنده خود نازل كرد، تا شما را از ظلمت ها به سوى نور بيرون كند، و به درستى خدا نسبت به شما رؤوف و رحيم است (9).

و چرا بايد در

راه خدا انفاق نكنيد؟! با اينكه ميراث آسمانها و زمين از آن خدا است، و از شما آنان كه قبل از فتح انفاق كردند و كارزار نمودند با ديگران برابر نيستند، آنان درجه اى عظيم تر دارند، تا كسانى كه بعد از فتح انفاق نموده و كارزار كردند، البته خدا به هر دو طايفه وعده احسان داده، و خدا به آنچه مى كنيد آگاه است (10).

آن كيست كه قرض خوبى به خدا دهد، و خدا آن را برايش مضاعف كند، و خدا اجرى ارجمند دارد (11).

و آن در روزى است كه مردان و زنان مؤمن را مى بينى كه نورشان از پيش رو و از دست راستشان در حركت است، بشارت باد شما را در امروز به جناتى كه نهرها از دامنه اش روان است، و شما در آن جاودانيد، و اين خود رستگارى عظيم است (12).

و در روزى است كه مردان و زنان منافق به مردم با ايمان بگويند: كمى مهلت دهيد تا برسيم، و از نور شما اقتباس كنيم. به ايشان گفته مى شود به عقب برگرديد، به زندگى دنيايتان، و از آنجا نور بياوريد، در همين هنگام است كه ديوارى ميان اين دو طايفه زده مى شود كه در باطنش (طرف مؤمنين) رحمت و در ظاهرش (سمت منافقين) عذاب است (13).

منافقين به مؤمنين مى گويند كه مگر ما با شما نبوديم؟ جواب مى دهند: چرا بوديد و ليكن شما خود را فريفتيد و هلاك كرديد، چون همواره در انتظار گرفتاريها براى دين و متدينين بوديد، و در حقانيت دين شك داشتيد، و آرزوى اينكه به زودى نور دين خاموش مى شود شما را مغرور كرد، تا آنكه مرگتان رسيد، و بالأخره شيطان

شما را به خدا مغرور كرد (14).

در نتيجه ديگر امروز از شما و از كفار فديه و عوض پذيرفته نمى شود، منزلگاهتان آتش و سرپرست شما همان است، كه بازگشت گاهى بس بد است (15). ______________________________________________________ صفحه ى 265

بيان آيات در اين آيات دستور مؤكد مى دهد به اينكه مسلمين در راه خدا و مخصوصا در جهاد انفاق كنند، و از آيه شريفه" لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ" به خوبى برمى آيد كه دستور مذكور در مورد جهاد مؤكدتر است، و همين خود مؤيد آن قولى است كه مى گويد: آيه شريفه" آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا ..." در جنگ تبوك نازل شد.

[بيان اينكه آيه:" آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا ..." خطاب به مؤمنين و امر به آثار ايمان است

" آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ ..."

از سياق آيات برمى آيد كه خطاب در اين آيه به كسانى است كه به خدا و رسول ايمان آورده اند، و شامل كفار نمى شود، تا چه رسد به اينكه خطاب متوجه كفار باشد.

و اينكه بعضى «1» گفته اند: شامل هر دو طايفه مى شود درست نيست. خواهى گفت:

آخر در اين آيه امر به ايمان كرده، و معنا ندارد مؤمنين را امر به ايمان كند.

در پاسخ مى گوييم: معناى امر مؤمنين به ايمان اين است كه آثار ايمانى را كه دارند بر ايمان خود مترتب كنند، مى خواهد بفرمايد: ايمان وقتى متحقق مى شود كه آثار آن را بر آن مترتب كنند، چون اگر ايمان و يا صفتى ديگر از صفات نفس چون سخاوت و عفت و شجاعت در نفس آدمى ثابت باشد، و حقيقتا ثابت باشد، اثرش ظاهر مى شود، و

اگر از يكى از اين صفات مذكور اثر خاص به آن ظاهر نشود، معلوم مى شود صفت مذكور آن طور كه بايد در نفس جاى خود را نگرفته و ثابت نشده، و يكى از آثار ايمان به خدا و رسول او اطاعت از دستوراتى است كه خدا و رسول داده اند.

و از همين جا است كه روشن مى گردد اولا امر كردن خداى تعالى مؤمنين را به ايمان در حقيقت امر كردن به افرادى است كه مرتبه اى از ايمان را دارند، به اينكه مرتبه اى بالاتر از آن را دارا شوند، و اين نوع امر كردن اشاره به اين است كه آن مقدار ايمانى كه مامور دارد براى آمر قانع كننده و رضايت آور نيست، مامور بايد مرتبه بالاترى را كسب كند، و ثانيا اينكه جمله" آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا" امر به انفاق است، با اشاره به اينكه انفاق اثر صفتى است كه ايشان متصف به آنند، پس بايد به خاطر همان صفت باز انفاق كنند، در نتيجه بايد گفت:

برگشت جمله مورد بحث به اين است كه مى خواهد انفاق مؤمنين را با ايمان آنان تعليل كند.

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 232. ______________________________________________________ صفحه ى 266

[وجه و نكته اينكه فرمود از آنچه كه خدا شما را در آن جانشين كرده انفاق كنيد]

" وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ"-" استخلاف انسان" به معناى خليفه كردن او است، و مراد از" خليفه كردن انسان" يا اين است كه خداى سبحان انسان را در زمين جانشين خود كند، هم چنان كه آيه شريفه" إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً" «1» به آن اشاره مى كند.

حال بايد ديد بنا بر اين فرض به چه ملاحظه

از اموالى كه در دست مؤمنين است تعبير كرده به چيزى كه خدا ايشان را در آن خليفه خود كرده؟

جواب اين سؤال اين است كه: اين تعبير هم واقعيتى را بيان مى كند، چون واقعا آدمى در آنچه كه دارد خليفه خداست، (چون هم خودش و همه اموالش ملك خدا است)، و هم ايشان را در انفاق كردن تشويق مى نمايد، چون وقتى مؤمنين متوجه و متذكر شوند كه مال ايشان ملك خدا است، و ايشان در آن اموال خليفه خدا و وكلاى از ناحيه اويند، هر تصرفى بكنند به اذن او مى كنند قهرا انفاق كردن بر آنان آسان مى شود، و در اين عمل خير، احساس سنگينى نمى كنند.

و يا مراد از خليفه كردن انسان اين است كه: خدا ايشان را جانشين پيشينيان خود در آن اموال كرده، قبلا اين اموال در دست ديگران بود، بعد از درگذشت آنان به ايشان منتقل گرديد، و در چنين فرضى اگر از اموال اينطور تعبير كرده، براى اين بوده كه باز به بيانى ديگر تشويقشان به انفاق كرده باشد، چون وقتى بياد آورند كه اين اموال قبلا در دست ديگران بوده، و به آنان وفا نكرده، متوجه مى شوند كه به ايشان نيز وفا نخواهد كرد، و به زودى آن را براى ديگران خواهند گذاشت، و با دست تهى خواهند رفت، پس چه بهتر كه تا اختيار آن را در دست دارند برگ عيشى بگور خود بفرستند، و معلوم است كه انسان با داشتن طرز تفكرى اين چنين در مساله انفاق دست و دل بازتر مى شود، و آسان تر دل از مال دنيا بر مى كند، و در راه خدايش خرج مى كند.

" فَالَّذِينَ آمَنُوا

مِنْكُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ"- در اين جمله وعده اجرى بزرگ در برابر انفاق مى دهد، تا مؤمنين را به بيانى ديگر تشويق به انفاق نموده، تشويق هاى قبلى را تاكيد كند. و مراد از" ايمان" در اينجا ايمان به خدا و رسول است «2».

_______________

(1) همانا من در روى زمين جانشين و حاكمى قرار خواهم داد. سوره بقره، آيه 30.

(2) و بعيد نيست حرف" فاء" كه تفريع و نتيجه گيرى را مى رساند اين معنا را افاده كند كه بنا بر آنچه گفته شد كه شما خليفه خدا و يا خليفه نياكان خود در اموال هستيد، بايد بدانيد كه انفاق بدون ايمان به خدا ارزش و اجرى ندارد آن انفاقى اجر و ارزش دارد كه توأم با ايمان به خدا باشد." مترجم". ______________________________________________________ صفحه ى 267

" وَ ما لَكُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ ..."

مراد از" ايمان" ايمانى است كه داراى اثر باشد، كه يكى از آثار آن انفاق در راه خدا است- و اگر خواستى اينطور بگو- مراد از ايمان اين است كه: آثار آن مقدار ايمانى را كه دارند مترتب كنند.

در جمله" وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ" از خداى تعالى تعبير به" رب" كرده، و رب را به ضمير" كم- شما" اضافه كرده، تا به علت دعوت و امر اشاره كرده باشد، گويا فرموده: شما را به اين علت دعوت به ايمان به خدا كرده كه خدا رب شما است، و واجب است كه به وى ايمان آوريد.

[مراد از ميثاقى كه از مؤمنين گرفته شده است

" وَ قَدْ أَخَذَ مِيثاقَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ"- اين جمله توبيخى را كه از اول آيه فهميده مى شد

تاكيد مى كند، و ضمير در" اخذ- گرفت" به خداى سبحان برمى گردد، البته ممكن هم هست كه به رسول خدا (ص) برگردد، (چون رسول خدا (ص) هم از مسلمانان بيعت و ميثاق مى گرفت) و به هر حال منظور از ميثاقى كه گرفته شده همان چيزى است كه شهادت هر مسلمانى بر آن دلالت دارد، آرى شهادت مسلمان بر وحدانيت خدا و رسالت رسول او در آن روزى كه اسلام مى آورد دلالت داشت بر اينكه از همين روز تسليم و مطيع خدا و رسول است.

بعضى «1» از مفسرين گفته اند: مراد از ميثاق آن عهدى است كه در روز ا لست در عالم ذر از هر انسانى گرفته اند، و بنا بر اين احتمال ضمير در" اخذ" تنها مى تواند به خداى سبحان برگردد، و ليكن اين احتمال از سياق كه سياق احتجاج عليه مؤمنين است بدور است، براى اينكه مؤمنين به ياد چنين ميثاقى نبودند. علاوه بر اين، ميثاق در عالم ذر اختصاص به مؤمنين ندارد، كفار و منافقين هم، چنين ميثاقى سپرده اند.

" هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آياتٍ بَيِّناتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ ..."

مراد از" آيات بينات" آيات قرآن كريم است، كه فرائض دينى را براى آنان بيان مى كند، و فاعل" لِيُخْرِجَكُمْ- تا خارجتان كنند" ضميرى است كه به خدا و يا به رسول خدا (ص) برمى گردد، گو اينكه برگشت احتمال دوم هم به همان احتمال اول است، (چون به هر حال خداست كه انسانها را هدايت مى كند و رسول او واسطه است) پس ميثاق هم ميثاق او است، كه يا آن را بدون واسطه گرفته، و يا به وساطت رسولش گرفته _______________

(1) روح المعانى، ج 27،

ص 170. ______________________________________________________ صفحه ى 268

است، هم چنان كه ايمان به او و به رسولش نيز ايمان به او است و به همين جهت در صدر آيه فرمود:" چرا به خدا ايمان نمى آوريد"، و نام رسولش را نبرد، تا اشاره كرده باشد كه ايمان به رسولش نيز ايمان به او است.

" وَ إِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ"- در اينكه آيه شريفه را با ذكر رأفت و رحمت خدا ختم كرد اشاره اى است به اينكه آن ايمانى كه رسول خدا (ص) ايشان را به سويش مى خواند خير ايشان و صلاح ايشان است، چون تنها كسانى كه از آن ايمان بهره مند مى شوند خود ايشانند، نه خدا از آن سودى مى برد و نه رسولش، پس در اين خاتمه آن ترغيب و تشويق بر ايمان و انفاق كه در صدر بود تاكيد شده است.

[توبيخ شديد كسانى كه از انفاق مالى كه خدا تنها وارث آنست بخل مى ورزند]

" وَ ما لَكُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" كلمه" ميراث" به معناى مالك شدن مالى است كه از ميت به بازماندگانش منتقل مى شود، و اضافه ميراث به آسمانها و زمين اضافه بيانيه است، يعنى مى خواهد بفرمايد آسمان ها و زمين با آنچه در آن دو است همان ميراث است، پس آنچه خدا در آسمانها و زمين خلق كرده و صاحبان عقل چون انسان آنها را ملك خود پنداشته ملك خدا است. خلاصه اينكه مى خواهيم بگوييم كلمه آسمان ها و زمين شامل موجوداتى هم كه از مواد آسمانها و زمين خلق شده اند و انسانها آنها را به خود اختصاص داده و در آن تصرف مى كنند مى شود، و اختصاص مذكور ملكى

است اعتبارى، كه خدا ايشان را هدايت كرد به اينكه آن را اعتبار كنند، و با اعتبار آن جهات زندگى دنياى خود را نظم بخشند.

چيزى كه هست نه انسانها باقى مى مانند، و نه آن ملك هاى اعتبارى برايشان باقى مى ماند، بلكه انسانها مى ميرند و آن ملكها به افراد بعد از ايشان منتقل مى شود، و همچنين انسانها مى ميرند، و اموال دست به دست مى گردد تا باقى نماند مگر خداى سبحان.

پس مثلا زمين و آنچه در آن است و آنچه بر روى آن است و براى بشر جنبه ماليت دارد يكپارچه و هميشه ميراث است، چون هر طبقه از طبقات ساكنين زمين آنها را از طبقه قبل ارث مى برد، در نتيجه ميراثى دائمى است، كه دست به دست مى چرخد، از جهت ديگرى نيز ميراث است، براى اينكه روزگارى خواهد رسيد كه تمامى انسانها از بين مى روند، و براى آن نمى ماند مگر خدايى كه انسانها را خليفه خود بر زمين كرده بود.

پس به هر دو جهت و هر دو معنا ميراث آسمانها و زمين براى خدا است، اما به معناى اول، به خاطر اينكه خداى تعالى مال دنيا را به اهل دنيا تمليك كرده بود، البته تمليكى كه ______________________________________________________ صفحه ى 269

در عين حال خودش باز مالك بود و هست، و لذا فرموده:" لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" «1» و نيز فرموده:" وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" «2» و باز فرموده:" وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذِي آتاكُمْ" «3».

و اما به معناى دوم، براى اينكه از ظاهر آيات قيامت از قبيل آيه" كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ" «4» و غير آن بر مى آيد كه همه انسانهاى روى زمين فانى

مى شوند، و آنچه از آيه مورد بحث زودتر به ذهن مى رسد اين است كه مراد از ميراث بودن آسمانها و زمين همين معناى دوم باشد.

و به هر حال در آيه شريفه توبيخ سختى از بخيل ها شده، كه از مال خدا در راه خدا انفاق نمى كنند، با اينكه وارث حقيقى اموال خداى تعالى است، و اموال نه براى آنان باقى مى ماند، و نه براى غير ايشان، و اگر نفرمود:" و له ميراث السماوات و الأرض"، با اينكه مى توانست اينطور بفرمايد، چون قبلا نام اللَّه برده شده بود، و اگر به جاى ضمير دوباره اسم ظاهر اللَّه را آورده فرمود:" وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" براى اين بود كه در توبيخ آنان تشديد كرده باشد.

[عدم تساوى انفاق در زمان جنگ با انفاق بعد از فتح

" لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا ..."

كلمه" استواء" كه مصدر فعل" لا يَسْتَوِي" است به معناى همان تساوى معروف است، مى خواهد بفرمايد: بين اين دو طايفه تساوى نيست، و اين دو طايفه عبارتند از:

1- كسانى كه قبل از جنگ انفاق كردند، و در جنگ شركت هم جستند. 2- كسانى كه بعد از پايان جنگ انفاق كردند و قتال نمودند، و اين طايفه دوم در آيه شريفه حذف شده، چون جمله" أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا" بر آن دلالت مى كرد.

و مراد از فتح- به طورى كه گفته اند- «5» فتح مكه و يا فتح حديبيه است، و اينكه قتال را عطف بر انفاق كرده، خالى از اين اشاره و بلكه دلالت نيست كه

مراد از انفاق در راه خدا كه در اين آيات مردم را به انجام آن تشويق كرده انفاق در جهاد است.

و گويا آيه شريفه در اين مقام است كه اين معنا را بيان كند كه در انفاق در راه خدا

_______________

(1) براى خداست آنچه در آسمانها و زمين است. سوره لقمان، آيه 26.

(2) براى خداست ملك آسمانها و زمين. سوره نور، آيه 42.

(3) از مال خدا كه به شما داده به ايشان بدهيد. سوره نور، آيه 33.

(4) هر كسى فنا شونده است. سوره رحمن، آيه 26.

(5) روح المعانى، ج 27، ص 172. ______________________________________________________ صفحه ى 270

هر قدر بيشتر عجله شود نزد خدا محبوب تر و منزلت و اجرش بيشتر است، (و خلاصه آيه شريفه در مقام تربيت انسانها است، و مى خواهد توصيه كند عمل خير و از آن جمله انفاق را كه به خاطر اينكه خير است و مرضى خداست دوست بدارند، و در آن عجله كنند، و چون فرصت طلبانى كه صبر مى كنند تا وقتى پيروزى قطعى شد آن وقت دست به جيب مى كنند نباشند)، و گرنه اگر اين نكته در بين نبود، گفتن اينكه در حوادث گذشته و انفاق كنندگان دو طايفه بودند، آنها كه قبل از جنگ و فتح انفاق كردند اجر بيشترى دارند، تا آنهايى كه بعد از فتح انفاق كردند، مطلبى روشن بود، چون همه مى دانند كه اين آيات بعد از فتح مكه و جنگ محتملى كه مسلمانان اقدام به آن نمودند، و بعضى جنگها كه بعد از فتح مكه رخ داد نازل شده.

" وَ كُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى - يعنى خداى تعالى وعده اجرى نيكو به هر دو طايفه داده، چه آنهايى

كه قبل از فتح قتال و انفاق مى كنند، و چه آنهايى كه بعد از فتح انفاق و قتال مى كنند، هر چند كه طايفه اول اجر و درجه اى عظيم تر از طايفه دوم دارند، اين وعده مى خواهد طايفه دوم را كه دير جنبيدند دلخوش سازد، و بفرمايد: آنها نيز مشمول رحمت خدا مى شوند، و چنان نيست كه از آن محروم شوند، پس جاى آن نيست كه از رحمت خدا نوميد باشند، هر چند كه دير جنبيدند.

" وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ"- اين ذيل مربوط به همه مطالب گذشته است، و مى خواهد هم توبيخ قبلى را شدت بخشد، و هم برابر نبودن دو طايفه از انفاقگران و وعده حسناتى كه خدا به هر دو طايفه داده را تثبيت كند، ممكن هم هست تنها مربوط به جمله اخير يعنى جمله" وَ كُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى باشد، ولى تعلقش به همه مطالب گذشته فايده عمومى تر دارد.

" مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ" راغب مى گويد: آن مالى را كه آدمى به ديگرى مى دهد به شرط آنكه مثل آن را پس بدهد قرض مى نامند «1».

ولى صاحب مجمع البيان مى گويد: معناى اصلى اين كلمه قطع است، و اگر عمل قرض گيرنده را هم قرض خوانده اند به اين مناسبت بوده كه او آن مال را از صاحبش- البته با اذن او- بريده، و شرط كرده كه عوض آن را به وى بدهد، و سپس در معناى مضاعفه گفته است: اين كلمه به معناى دو چندان و يا چند برابر هر چيز است، (مثلا عدد بيست مضاعف و چند برابر عدد چهار است) «2».

_______________

(1) مفردات راغب، ماده"

قرض".

(2) مجمع البيان، ج 9، ص 234. ______________________________________________________ صفحه ى 271

و در باره كلمه" اجر" راغب گفته: كلمه اجر و اجرت عبارت است از پاداش و ثوابى كه در مقابل عمل ما به خودمان برمى گردد، حال چه اينكه دنيايى باشد (مانند اجرت خياطت و زراعت و امثال اينها)، و يا اجر اخروى باشد. و سپس اضافه مى كند كه اين كلمه جز در مورد سود و فايده استعمال نمى شود، يعنى اثر بدى كه از عمل بد من عايدم مى شود اجر ناميده نمى شود، به خلاف كلمه" جزا" كه هم در نفع بكار مى رود، و هم در ضرر، (هم عذاب دوزخ را جزاى تبهكاران مى نامند، و هم نعيم بهشت را جزاى نيكوكاران)- اين بود خلاصه گفتار وى «1».

[توضيحى در باره اجر دادن خدا به بنده و اينكه اجرى كه خدا در مقابل عمل عبد مى دهد تفضلى است از او عز و جل

البته در مورد عطاياى خدايى بايد دانست كه آنچه خدا به عنوان پاداش در برابر اعمال خير به بندگان مى دهد تفضلى است از او، نه اينكه بنده از او طلبكار و مستحق آن باشد، چون عبد و آنچه مى كند همه ملك طلق خداى سبحان است، ملكى كه قابل نقل و انتقال نيست، (ملكى كه بعد از تمليك به غير، باز باقى است)، چيزى كه هست خداى تعالى خودش به اعتبار قانونى، عبد را مالك اجر و ثواب اعتبار كرده، و او را نخست مالك عمل خود و سپس مالك آثار عمل خويش از قبيل كيفر و پاداش دانسته، و اين معنا با اينكه مالك عبد و عمل خود او است، تفضل ديگرى است از او، آن گاه

از ميان همه اعمال عبد آنچه محبوب او است و خير است انتخاب نموده، وعده ثوابى در برابرش داده، و اين ثواب را خود او اجر خوانده (با اينكه در واقع اجر و جزا نيست) و اين هم تفضل ديگرى است از او، چون خود خداى تعالى از اينگونه اعمال عبد استفاده نمى كند، نه در دنيا و نه در آخرت، بلكه تنها خود عبد است كه از پاداش اعمال نيكش بهره مند مى شود، مع ذلك پاداش آن را اجر خوانده و فرموده:" لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ" «2»، و نيز فرموده:" إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ" «3» و در جايى ديگر بعد از توصيف بهشت و نعيم آن مى فرمايد:" إِنَّ هذا كانَ لَكُمْ جَزاءً وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً" «4»، و از سوى ديگر همين كه اين تفضل خود را شكرى از ناحيه _______________

(1) مفردات راغب، ماده" اجر".

(2) براى كسانى از بندگان من كه نيكى نموده تقوا پيشه كنند اجرى عظيم هست. سوره آل عمران، آيه 172.

(3) كسانى كه ايمان آورده و عملهاى صالح انجام دادند اجرى بدون منت دارند. سوره حم سجده، آيه 8.

(4) اين بهشت و نعيمش جزاى شما است، و كوشش شما همواره مشكور بوده است. سوره انسان، آيه 22. ______________________________________________________ صفحه ى 272

خود نسبت به بنده خواند، و آن را عطايى بدون منت ناميد، نيز تفضلى ديگر است.

[حد اعلاى تشويق به انفاق در راه خدا، به اينكه آن را قرض دادن به خدا ناميد كه به چند برابر باز پرداخت مى شود]

در آيه مورد بحث تشويقى بالغ به انفاق در راه خدا شده، كه ما فوق آن تصور

ندارد، چون از يك سو سؤال كرده كه آيا كسى هست كه چنين قرضى به خدا دهد؟ و از سوى ديگر انفاق او را قرض دادن به خداى سبحان ناميده، كه پرداخت آن بر قرض گيرنده واجب است، و از سوى سوم چنين مقاطعه و طى كرده كه هرگز عين آنچه گرفته پس نمى دهد، بلكه به اضعاف مضاعف مى دهد، و به اين هم اكتفاء ننموده اجرى كريم بر آن اضافه كرده، فرموده:

خدا در آخرت قرض خود را به اضعاف مضاعف ادا مى كند، و اجرى كريم هم مى دهد و اجر كريم، اجرى است كه در نوع خودش پسنديده ترين باشد و اجر اخروى همين طور است، چون اجرى است ما فوق آنچه ممكن است به تصور در آيد، و در هنگام حاجتى است حياتى ترين هنگام حاجتى كه تصور شود.

" يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ ..."

كلمه" يوم" ظرف است براى جمله" لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ"، يعنى در روز چنين و چنان اجرى كريم دارد، و مراد روز قيامت است، و خطاب در جمله" ترى- مى بينى" به رسول خدا (ص) و يا به تمامى افرادى است كه حس شنوايى دارند، و خطاب به آنان صحيح است، (و مانند خطاب به ديوانگان لغو نيست)، و ظاهرا حرف باء در جمله" بايمانهم" به معناى حرف" فى" باشد.

و معناى آيه اين است كه: هر كس قرضى نيكو به خدا بدهد اجرى كريم دارد، در روزى كه- تو اى پيامبر و يا تو اى شنونده و بيننده عاقل- مى بينى دارندگان ايمان به خدا از مرد و زن نورشان پيشاپيش جلوتر از آنان و بدان سوى كه سعادت آنان

آنجاست مى دود.

اين آيه شريفه مطلق است، شامل مؤمنين هر امتى مى شود، و اختصاصى به امت اسلام ندارد، و اگر از" تابيدن نور" تعبير به" سعى و دويدن" كرده براى اين بود كه اشاره كرده باشد به اينكه چنين كسانى به سوى درجاتى از بهشت كه خداوند برايشان تهيه ديده مى شتابند، در حالى كه هر لحظه و يكى پس از ديگرى درجات و جهات سعادت و مقامات قرب برايشان روشن مى گردد، تا جايى كه ديگر نورشان به حد تمام و كمال برسد، هم چنان كه در جايى ديگر فرموده:" وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً" «1» و نيز فرموده:

_______________

(1) كسانى راى كه در دنيا تقوا پيشه كردند دسته دسته به سوى بهشت سوق مى دهند. سوره زمر، آيه 73. ______________________________________________________ صفحه ى 273

" يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً" «1» و باز فرموده:" يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا" «2».

مفسرين در تفسير مفردات اين آيه اقوالى مختلف دارند، كه به خاطر بى دليل بودن آنها در لفظ خود آيه، از نقلش صرفنظر كرديم، و به زودى تفسيرى كه در روايات از آنها شده در بحث روايتى آينده از نظرتان خواهد گذشت.

" بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها"- اين قسمت از آيه حكايت بشارتى است كه در روز قيامت به مؤمنين و مؤمنات مى دهند، و دهنده آن ملائكه است، كه به دستور خداى تعالى و تقدير او مى گويند: بشارتتان امروز جناتى است كه از دامنه آنها نهرها جارى است، و شما در آن جاودانيد. و مراد از بشارت مژده خوشحال كننده

است، كه در آيه همان بهشت است. و بقيه الفاظ آيه روشن است.

" ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ"- اين جمله حكايت كلام خود خداى تعالى است، و اشاره با كلمه" ذلك" به مطالب گذشته است كه عبارت بود از پيش رفتن نور آنان و بشارتشان به بهشت، ممكن هم هست جمله مورد بحث را تتمه كلام ملائكه گرفته و اشاره مذكور را به همان جنات و خلود در آنها دانست.

[تقاضاى منافقان از مؤمنان در قيامت، و جوابى كه به آنان داده مى شود: به دنيا برگرديد و نور به دست آوريد]

" يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ ..."

كلمه" نظر" كه مصدر فعل" انظرونا" است، اگر بدون وسيله حرف" الى" مفعول بگيرد، معناى انتظار و نيز معناى مهلت دادن را مى دهد، و اگر با حرف" الى" متعدى شود، مثلا گفته شود:" فلان نظر اليه- فلانى به آن نظر كرد"، معناى نگاه كردن را مى دهد، و اگر با حرف" فى" متعدى شود معناى دقت و تامل را مى دهد، و كلمه" اقتباس" كه مصدر فعل" نقتبس" است به معناى گرفتن قبسى (قطعه اى) از آتش است.

و از سياق آيه چنين بر مى آيد كه منافقين و منافقات در روز قيامت در ظلمتى هستند كه از هر سو احاطه شان كرده و مانند خيمه اى محاصره شان نموده. و نيز برمى آيد كه مردم در آن روز مجبور به رفتن به سوى خانه جاودانه خويشند. چيزى كه هست مؤمنين و مؤمنات اين مسير را با نور خود طى مى كنند، نورى كه از جلو ايشان و به سوى سعادتشان در حركت است،

_______________

(1) روزى كه مردم با تقوا را براى ورود به درگاه رحمان

محشور مى كنيم. سوره مريم، آيه 85.

(2) روزى كه خداى تعالى پيامبر و آنان را كه به وى ايمان آورده اند خوار نمى كند، بلكه نورشان از پيش و به سوى سعادتشان به حركت در مى آيد، مى گويند: پروردگارا نورمان را تكميل كن. سوره تحريم، آيه 8. ______________________________________________________ صفحه ى 274

در نتيجه راه را مى بينند، و هر جا آن نور رفت مى روند تا به مقامات عاليه خود برسند، و اما منافقين و منافقات كه فرو رفته در ظلمتند نمى توانند راه خود را طى كنند، و نمى دانند به كدام طرف بروند. (و نكته مهمى كه از آيه استفاده مى شود اين است كه: اين دو طايفه كه يكى غرق در نور و ديگرى غرق در ظلمت است در قيامت با همند)، منافقين همانطور كه در دنيا با مؤمنين و در بين آنان بودند، و بلكه مردم آنان را جزو مؤمنين مى شمردند، در قيامت نيز با مؤمنين هستند، اما مؤمنين و مؤمنات پيش مى روند، و به سوى بهشت راه خود را پيش مى گيرند، و منافقين و منافقات در ظلمتى كه از هر سو احاطه شان كرده عقب مى مانند، از مؤمنين و مؤمنات درخواست مى كنند قدرى مهلتشان دهند، و در انتظارشان بايستند تا ايشان هم برسند، و مختصرى از نور آنان گرفته راه پيش پاى خود را با آن روشن سازند.

" قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً"- به ايشان گفته مى شود به دنيا برگرديد، و براى خود نورى به دست آوريد، گوينده اين پاسخ يا ملائكه اند. و يا طايفه اى از بزرگان و نخبگان مؤمنين از قبيل اصحاب اعراف.

به هر حال از هر كه باشد به اذن خدا و از طرف او است و خطاب به اينكه"

به وراى خود برگرديد و نورى جستجو نماييد" به قول بعضى «1» از مفسرين خطابى است طعنه آميز و استهزايى، و اين عكس العمل همان استهزايى است كه در دنيا به مؤمنين مى كردند، و بنا به گفته اين مفسرين به نظر روشن تر چنين مى رسد كه: مراد از كلمه" وراء" دنيا باشد، و حاصل معنا اين باشد كه: به دنيايى كه پشت سر گذاشتيد، و در آن هر چه كرديد بر اساس نفاق كرديد، برگرديد، و از آن اعمالى كه مى كرديد نورى بگيريد، چون نور امروز كه روز قيامت است يا از اعمال است، و يا از ايمان، و شما در دنيا نه ايمان داشتيد و نه عمل.

البته ممكن است همين وجه را طور ديگرى توجيه كرد كه هم وجهى جداگانه باشد، و هم مشتمل بر استهزا نباشد، به اينكه بگوييم: جمله" ارجعوا" امر مى كند به اينكه به دنيا برگردند، و در آنجا ايمان واقعى و اعمال صالح كسب بكنند، و ليكن نمى توانند برگردند، در نتيجه گوينده نمى خواهد منافقين و منافقات را استهزا كند، بلكه مى خواهد بگويد: كار از كار گذشته و دستتان بجايى بند نيست.

هم چنان كه نظير اين امر در آيه زير كه آن نيز مربوط به قيامت است آمده، مى فرمايد:

" يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا يَسْتَطِيعُونَ ...

_______________

(1) روح المعانى، ج 27، ص 176. ______________________________________________________ صفحه ى 275

وَ قَدْ كانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ" «1».

بعضى «2» ديگر گفته اند: منظور اين است كه: به آن محلى كه نور را تقسيم مى كردند بر گرديد، و براى خود نورى بگيريد، و منافقين بدانجا برمى گردند، و اثرى از نور نمى يابند، دو مرتبه به سراغ

مؤمنين و مؤمنات مى آيند، اما به ديوارى بر مى خورند كه بين ايشان و مؤمنين زده شده، و اين خود خدعه اى است از خداى تعالى، كه با منافقين مى كند، همانطور كه منافقين در دنيا با خدا نيرنگ مى كردند، و قرآن در باره نيرنگشان فرموده:" إِنَّ الْمُنافِقِينَ يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ" «3».

[مقصود از ديوارى كه بين منافقان و مؤمنان زده مى شود و مفاد اين تمثيل در بيان حال منافقان در دنيا و آخرت

" فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ"" سور شهر" به معناى ديوار دور شهر است كه در قديم دور هر شهرى مى كشيدند، و ارتباط شهر را با خارج قطع مى نمودند. و ضمير" هم" در جمله" فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ"، به مؤمنين و منافقين هر دو برمى گردد، و معناى جمله اين است كه: بين مؤمنين و منافقين ديوارى كشيده مى شود كه اين دو طايفه را از هم جدا مى كند، و مانع ارتباط آن دو با يكديگر مى شود.

و در اينكه اين ديوار چيست؟

بعضى «4» از مفسرين گفته اند: اعراف است. اين احتمال بعيدى نيست هم چنان كه ما نيز در تفسير آيه شريفه" وَ بَيْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ ..." «5» اين احتمال را داديم.

و بعضى «6» ديگر منظور از آن ديوار را غير اعراف دانسته اند.

و معناى اينكه فرمود:" له باب" اين است كه: ديوار مذكور درى دارد، و اين، در حقيقت تشبيهى است از حالى كه منافقين در دنيا داشتند، چون منافقين در دنيا با مؤمنين _______________

(1) روزى كه بساط خلقت برچيده مى شود و قيامت بپا مى گردد، و دعوت به سجود مى شوند، اما نمى توانند سجده كنند ... و

همين ها بودند كه در دنيا در حالى كه سالم بودند و مى توانستند سجده كنند وقتى به سجده دعوت مى شدند امتناع مى ورزيدند. سوره قلم، آيه 42 و 43.

(2) روح المعانى، ج 27، ص 177.

(3) منافقين با خدا نيرنگ مى كنند، و خدا هم با آنان نيرنگ خواهد كرد. سوره نساء، آيه 142.

(4) روح المعانى، ج 27، ص 177.

(5) سوره اعراف، آيه 46.

(6) روح المعانى، ج 27، ص 177. ______________________________________________________ صفحه ى 276

اتصال و ارتباط داشتند (و مانند كفار يكسره رابطه خود را با مؤمنين قطع نكرده بودند)، و با اينكه با مؤمنين ارتباط داشتند، در عين حال با حجابى خود را از مؤمنين پنهان كرده بودند، (يعنى واقعيت خود را پنهان كرده بودند، و مؤمنين حتى احتمال هم نمى دادند كه اين افراد ظاهر الصلاح گرگانى در لباس ميش بوده باشند) و علاوه بر اين كه در و ديوار مذكور وضع دنيايى منافقين را- ممثل مى كند، اين فايده را هم دارد كه منافقين از آن در، وضع مؤمنين را مى بينند، و بيشتر حسرت مى خورند، و سر انگشت ندامت مى گزند.

" باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ"- كلمه" باطنه" مبتدا، و جمله" فِيهِ الرَّحْمَةُ" مبتدا و خبر، و جملگى خبر است براى" باطنه". و همچنين كلمه" ظاهره" مبتدا، و جمله" مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ" مبتدا و خبر و جملگى خبر" ظاهره". و ضمير در" فيه" و در" قبله" به باطن و ظاهر برمى گردد، و از اينكه فرمود: باطن ديوار در آن رحمت و ظاهر ديوار از ناحيه ديوار عذاب است، چنين برمى آيد كه ديوار محيط به مؤمنين است، و مؤمنين در داخل ديوار، و منافقين در خارج آن قرار دارند.

و

اينكه ديوار مذكور داخلش كه به طرف مؤمنين است طورى است كه مشتمل بر رحمت است، و ظاهرش كه به طرف منافقين است مشتمل بر عذاب است، با وضعى كه ايمان در دنيا دارد مناسب است، چون ايمان هم در دنيا نظير همان ديوار آخرت، براى اهل اخلاص از مؤمنين نعمت و رحمت بود، و از داشتن آن شادى و مسرت مى كردند و لذت مى بردند، و همين ايمان براى اهل نفاق عذاب بود، از پذيرفتنش شانه خالى مى كردند، و اصلا از آن ناراحت و متنفر بودند «1».

[استمداد منافقان از مؤمنان و جواب ايشان به آنها]

" يُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ ..."

اين آيه مطلبى استينافى را به عنوان پاسخ از سؤالى تقديرى بيان مى كند، گويا شخصى بعد از شنيدن آيه قبلى پرسيده: منافقين و منافقات بعد از آنكه با آن ديوار برخورد مى كنند، و آن عذاب را از پشت ديوار مشاهده مى نمايند چه تدبيرى مى انديشند و چه مى كنند؟ در پاسخ فرموده:" ينادونهم- فرياد بر مى آورند".

و معناى آيه اين است كه: منافقين و منافقات، مؤمنين و مؤمنات را بانگ مى زنند كه _______________

(1) پس ديوار مذكور تجسم ايمان در دنيا است، كه براى متحصنين به آن حصن، رحمت، و براى كسانى كه خارج آن حصن بودند عذاب و نفرت است، در اينجا بياد آن حديث قدسى معروف مى افتيم كه خداى تعالى در آن فرمود:" كلمة لا اله الا اللَّه حصنى فمن دخل حصنى امن من عذابى"، عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 37. ______________________________________________________ صفحه ى 277

مگر ما در دنيا با شما نبوديم؟ و منظورشان از اين سخن اين است كه: در دنيا در ظاهر دين با مؤمنين و

مؤمنات بودند، (آنان نماز مى خواندند و اينان نيز مى خواندند، و هر كار ديگرى كه مؤمنين مى كردند اينان نيز مى كردند، با اين تفاوت كه مؤمنين و مؤمنات هر چه مى كردند براى رضاى خدا و تقرب بدو مى كردند، و اينان هر چه مى كردند به اين انگيزه مى كردند كه با زبان شكار، سخن گفته باشند، تا زودتر شكار را در دام خود بيفكنند).

و جمله" قالُوا بَلى تا آخر آيه پاسخ مؤمنين و مؤمنات است به ايشان، كه بله، شما با ما بوديد،" وَ لكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ" و ليكن شما در امتحان به هلاكت افكنديد" انفسكم" خود را،" وَ تَرَبَّصْتُمْ" و همواره منتظر بوديد و آرزو داشتيد دعوت دينى و متدينين گرفتار بلا و مصيبتى شوند،" وَ ارْتَبْتُمْ"، و در دين خود در شك و ترديد بوديد،" وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ"، و آرزوهاى گوناگون و از آن جمله آرزوى خاموش شدن نور دين و برگشتن متدينين از دين، شما را مغرور كرد،" حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ"، تا آنكه امر خدا يعنى مرگ فرا رسيد،" وَ غَرَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ" كلمه" غرور"- به فتحه غين- به معناى شيطان است، و معناى جمله اين است كه شيطان شما را به خدا مغرور ساخت.

و اين آيه شريفه به طورى كه ملاحظه مى فرماييد اين معنا را افاده مى كند كه زنان و مردان منافق در روز قيامت از زنان و مردان مؤمن كمك مى طلبند، تا شايد به كمك آنان از ظلمتى كه در آنند نجات يابند، و دست آويز و بهانه شان اين است كه آخر ما در دنيا با شما بوديم، و سپس مى فهماند كه مردان و زنان مؤمن در پاسخشان مى گويند: درست است كه با ما

بوديد، ولى دلهايتان مطابق با ظاهر حالتان نبود، چون شما دلهاى خود را گمراه و مفتون كرده بوديد و همواره در انتظار بلا و گرفتارى براى مسلمانان بوديد، و در دينى كه اظهارش مى داشتيد شك و ترديد داشتيد، آرزوهاى خام و شيطان، شما را فريب داد، و اين صفات خبيثه همه آفات قلب است، پس دلهاى شما سالم نبود، و در امروز كه روز قيامت است تنها كسانى سود مى برند كه از دنيا با قلبى سالم آمده باشند، هم چنان كه قرآن كريم فرمود:" يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ" «1».

" فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ وَ لا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا ..."

اين آيه تتمه گفتار مردان و زنان با ايمان است، كه در خطاب به منافقين و منافقات _______________

(1) روزى كه مال و فرزندان سودى ندهد، مگر كسى را كه با دلى سالم نزد خدا آمده باشد. سوره شعراء، آيه 88 و 89. ______________________________________________________ صفحه ى 278

مى گويند، و در اين خطاب خود كفار را هم اضافه مى كنند، چون منافقين هم در واقع كافرند، و تنها فرقى كه كفار با ايشان دارند اين است كه كفر خود را علنى و اظهار مى كنند، و مؤمنين در اين خطاب مى گويند امروز هر كسى در گرو عمل خويش است، هم چنان كه در قرآن كريم فرموده بود:" كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ" «1» اينجا مثل دنيا نيست كه بتوانيد با دادن رشوه جرم خود را بخريد، امروز از كسى فديه و عوض نمى گيرند، و شما نمى توانيد از اين راه خود را از عذاب خلاص كنيد، چون راه نجات يافتن از هر گرفتارى يا

دادن عوض است، كه انسان بدهد و خود را از گرو آن عذاب درآورد، و يا پارتى و يارى ياوران است كه شما هيچ يك را نداريد، اولى را با جمله" فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ ..." نفى كردند، و دومى را با جمله" مَأْواكُمُ النَّارُ".

" مَأْواكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ"- در اين جمله به طور كلى هر نوع ناصرى كه بتواند منافقين و كفار را يارى دهد و از آتش برهاند نفى كرده، مگر يك ياور را، آن هم خود آتش است، كه مى فرمايد:" هِيَ مَوْلاكُمْ- تنها آتش ياور شما است"، چون جمله مذكور انحصار را مى رساند، و منظور از" مولى" همان ناصر است، و جمله مذكور نوعى طعنه زدن است، (مثل اينكه به جنايت كارى بگويند: راه نجات و تنها ياورت چوبه دار است).

ممكن هم هست كلمه" مولى" در اينجا به معناى متصدى امر باشد، چون كفار در دنيا براى برآوردن حوايج زندگيشان از خوردنى و نوشيدنى و جامه و همسر و مسكن غير خدا را مى خواندند، و حقيقت غير خدا همان آتش است، پس همانطور كه مولاى ايشان در دنيا غير خدا بود، در آخرت هم مولايشان آتش خواهد بود، چون همين آتش است كه حوائج آنان را بر مى آورد، طعامى از زقوم، و شرابى از حميم، و جامه اى بريده از آتش، و همسرانى از شيطانها، و مسكنى در درون دوزخ برايشان فراهم مى كند، و خداى سبحان در جاهاى ديگر كلامش، در آياتى بسيار از آن خبر داده.

بحث روايتى [(رواياتى در ذيل آيه مربوط به انفاق قبل از فتح و بعد از فتح، گفتگوى منافقان و مؤمنان در قيامت و

روايتى در باره آرزوى دراز)]

در الدر المنثور است كه ابن جرير، ابن ابى حاتم، ابن مردويه، و ابو نعيم (در كتاب دلائل) از طريق زيد بن اسلم، از عطاء بن يسار، از ابى سعيد خدرى، روايت كرده كه گفت:

_______________

(1) هر كسى در گرو اعمالى است كه كرده. سوره مدثر، آيه 38. ______________________________________________________ صفحه ى 279

در سال حديبيه در ركاب رسول خدا (ص) از مدينه بيرون شديم تا به عسفان رسيديم، در آنجا رسول خدا (ص) فرمود: ممكن است مردمى نيايند كه شما وقتى اعمال خود را با اعمال آنان مقايسه كنيد اعمال خود را ناچيز بشماريد.

پرسيديم: يا رسول اللَّه (ص) آن مردم چه كسانيند آيا از قريشند؟ فرمود:

نه، و ليكن اهل يمنند، كه دلهايى رقيق تر و قلوبى نرم تر دارند، پرسيديم: آيا آنها بهتر از ما هستند يا رسول اللَّه؟ فرمود: اگر هر يك از آنان كوهى از طلا در راه خدا انفاق كنند هرگز به يك چهارم اجر شما و بلكه به نصف آن هم نمى رسند، و همين فصل مميز ميان ما و ساير مسلمانان آينده است، كه ما قبل از فتح مكه در راه خدا انفاق كرديم،" لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ ..." «1»

مؤلف: اين معنا به چند طريق و با عبارتى قريب به هم روايت شده، ولى اين اشكال متوجه آن هست كه از سياق آيات مورد بحث برمى آيد كه بعد از فتح نازل شده كه منظور از آن فتح، فتح حديبيه است و يا فتح مكه است، و اين روايات مى گويند: آيه قبل از فتح نازل شده، پس با آيه انطباق ندارد.

و نيز در همان كتاب است كه

عبد بن حميد و ابن منذر از عكرمه روايت كرده اند كه گفت: وقتى آيه شريفه" لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ" نازل شد ابو دحداح گفت: به خدا سوگند امروز مبالغ هنگفتى انفاق مى كنم، تا درجه آن كسانى را دريابم كه قبل از فتح انفاق كرده بودند، و بعد از من هم كسى نتواند اين ركورد مرا بشكند.

آن گاه گفت بارالها هر چه را كه ابو دحداح مالك است نصفش در راه تو باشد، و تمامى اموالش را نصف كرد، تا رسيد به لنگه كفشش گفت: حتى اين هم «2».

و در تفسير قمى در ذيل آيه" يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ" مى گويد: در روز قيامت نور در بين مردم طبق درجات ايمانشان تقسيم مى شود، و نورى كه به منافق مى رسد تنها بين انگشت ابهام پاى چپش را فرا مى گيرد، منافق به نور خود مى نگرد، و سپس به مؤمنين مى گويد: بايستيد تا من از نور شما اقتباس كنم. مؤمنين به ايشان مى گويند: به عقب برگرديد و در آنجا براى خود كسب نور كنيد، در اين هنگام است كه بين اين دو طايفه ديوارى زده مى شود، ديوارى كه داراى درى است، از پشت ديوار مؤمنين را صدا مى زنند كه مگر ما در دنيا با شما نبوديم؟ مى گويند: بله بوديد، و ليكن شما خود را

_______________

(1 و 2) الدر المنثور، ج 6، ص 172. ______________________________________________________ صفحه ى 280

مفتون و هلاك كرديد، امام فرمود: يعنى با نافرمانى خدا خود را هلاك كرديد" و تربصتم و ارتبتم" فرمود: يعنى همواره در انتظار بوديد و شك داشتيد.

و سپس در باره جمله" فَالْيَوْمَ لا

يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ" فرمود: به خدا سوگند منظور يهود و نصارى نيست، بلكه همين مسلمان اهل قبله است:" مَأْواكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ" فرمود يعنى آتش اولى و سزاوارتر است براى شما «1».

مؤلف: منظور امام از اهل قبله، منافقين از مسلمانان هستند.

و در كتاب كافى به سند خود از ابان بن تغلب روايت كرده كه گفت: از امام صادق (ع) شنيدم مى فرمود: زنهار، از آرزوى (دور و دراز) بپرهيزيد، كه خرمى زندگى شما را مى برد، و ديگر هيچ يك از نعمتهايى كه به شما داده اند در نظرتان خرم و قانع كننده نمى شود، همين آرزوها باعث مى شود آنچه موهبت و عطا كه خداى عز و جل به شما ارزانى داشته در نظرتان كوچك و بى ارزش شود، و چون آنچه داريد ناچيز و بى ارزش شد، و آنچه نداريد و آرزويش را مى پرورانيد به دست نمى آوريد سراسر عمرتان به حسرت مى گذرد «2».

_______________

(1) تفسير قمى، ج 2، ص 351.

(2) تفسير نور الثقلين، ج 5، ص 242 به نقل از كافى. صفحه ى 282

ترجمه آيات آيا وقت آن نشده آنان كه ايمان آورده اند دلهايشان به ذكر خدا و معارف حقى كه نازل كرده نرم شود؟ و مانند اهل كتاب كه پيش از اين مى زيستند نباشند، ايشان در اثر مهلت زياد دچار قساوت قلب شده بيشترشان فاسق شدند (16).

بدانيد كه خدا است كه زمين را بعد از مردنش زنده مى كند، ما آيات را برايتان بيان كرديم تا شايد تعقل كنيد (17).

به درستى مردان و زنانى كه صدقه مى دهند و به خدا قرضى نيكو مى دهند پاداششان مضاعف خواهد شد، و اجرى ارجمند دارند (18).

و كسانى كه به خدا و رسولان او ايمان آوردند ايشان

نزد پروردگارشان همان صديقين و شهدا هستند، و اجر و نور آنان را دارند، و كسانى كه كافر شده آيات ما را تكذيب كردند، ايشان اصحاب دوزخند (19).

بدانيد كه زندگى دنيا بازيچه و لهو و زينت و تفاخر بين شما و تكاثر در اموال و اولاد است مثل آن بارانى است كه كفار از روييدن گياهانش به شگفت درآيند، و گياهان به منتها درجه رشد برسند، در آن هنگام به زردى گراييده خشك مى شوند، دنياى كفار نيز چنين است، البته در آخرت عذاب شديدى است، و هم مغفرت و رضوانى از ناحيه خداست، و زندگى دنيا جز متاعى فريبنده نمى باشد (20).

به سوى مغفرتى از پروردگارتان و بهشتى كه عرض آن چون عرض آسمان و زمين است بشتابيد، كه براى كسانى آماده شده كه به خدا و رسولان او ايمان آوردند، و اين فضلى است از خدا كه به هر كس بخواهد مى دهد، و خدا داراى فضلى عظيم است (21).

هيچ مصيبتى در زمين و نه در نفس خود شما به شما نمى رسد مگر آنكه قبل از اينكه آن را حتمى و عملى كنيم در كتابى نوشته شده بود، اين براى خدا آسان است (22).

اين را بدان جهت خاطر نشان ساختيم تا ديگر از آنچه از دستتان مى رود غمگين نشويد، و به آنچه به شما عايد مى گردد خوشحالى مكنيد، كه خدا هيچ متكبر و فخرفروش را دوست نمى دارد (23).

همانهايى كه بخل مى ورزند، و مردم را هم به بخل وا مى دارند، و كسى كه از انفاق اعراض كند بايد بداند كه خداى تعالى بى نيازى است كه تمامى اعمالش ستوده است (24). ______________________________________________________ صفحه ى 283

بيان آيات [عتاب به مؤمنين

به جهت قساوتى كه دل هايشان را گرفته و در مقابل ذكر خدا خاشع نمى شود]

اين قسمت از آيات سوره همان هدف و غرضى را دنبال مى كند كه قسمت قبلى دنبال مى كرد، و آن تشويق و ترغيب به ايمان به خدا و رسول او و انفاق در راه خدا بود، البته در ضمن، مؤمنين را عتاب مى كند كه چرا بايد علائم و نشانه هايى از قساوت قلب از ايشان بروز كند، و به منظور تاكيد در تحريك و تشويق به انفاق درجه انفاقگران نزد خدا را بيان نموده، و با اين لحن دستور به انفاق مى دهد. كه: هان! بشتابيد به مغفرت و جنت. و نيز دنيا و اهل دنيا را كه بخل مى ورزند، و مردم را هم به بخل مى خوانند مذمت مى كند.

و در خلال آيات، ناگهان سياق را كه مخصوص مسلمانان بود به سياقى تغيير داده كه شامل مسلمين و اهل كتاب هر دو بشود، و به زودى توضيحش خواهد آمد.

" أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ ..."

كلمه" يان" در اصل" يانى" (مضارع أنى) بوده، به خاطر حرف" لم" كه كارش جزم دادن است حرف" ياء" از آن افتاده، و اين ماده به معناى رسيدن وقت هر چيز است، و خشوع قلب آن تاثيرى است كه قلب آدمى در قبال مشاهده عظمت و كبريايى عظيمى به خود مى گيرد، و منظور از ذكر خدا هر چيزى است كه خدا را به ياد آدمى بيندازد، و منظور از" ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ" قرآن است، كه از ناحيه خداى تعالى نازل شد، و كلمه" من الحق" براى بيان آن نازل شده است،

و آيه شريفه مى خواهد بفرمايد: شان ياد خدا چنين شانى است، كه هر گاه نزد مؤمن به ميان آيد بلادرنگ دنبالش خشوعى در دل مؤمن مى آيد، هم چنان كه حق نازل از ناحيه خدا هم، چنين شانى دارد، كه در دل كسانى كه به خدا و رسولان او ايمان دارند ايجاد خشوع مى كند.

بعضى «1» گفته اند: مراد از ذكر خدا و آن حقى كه نازل شده قرآن است، و بنا به گفته وى بردن نام قرآن با وصف حق بودنش و ذكر خدا بودنش اشاره به اين است كه هر يك از اين دو وصف قرآن كافى است كه مؤمن را به خشوع وادارد، پس قرآن بدين جهت كه ذكر خداست مقتضى خشوع است، هم چنان كه بدين جهت كه حق است و از ناحيه خدا نازل شده مقتضى خشوع است.

_______________

(1) تفسير ابى السعود، ج 8، ص 208. ______________________________________________________ صفحه ى 284

و در اين آيه شريفه عتابى است به مؤمنين به خاطر قساوتى كه دلهايشان را گرفته، و در مقابل ذكر خدا خاشع نمى شود، حقى هم كه از ناحيه او نازل شده آن را نرم نمى كند، و در آخر حال ايشان را به حال اهل كتاب تشبيه مى كند، كه كتاب خدا بر آنان نازل شد، و در اثر آرزوهاى طولانى دلهايشان دچار قساوت گرديد.

" وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ"- اين قسمت از آيه عطف است بر جمله" أَنْ تَخْشَعَ ..." و معناى آيه اين است كه: آيا وقت آن نرسيده كه" تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ" دلهايشان خاشع شود" وَ لا يَكُونُوا" و مانند اهل كتاب نباشند ...، و كلمه" أمد" به

معناى زمان است.

راغب مى گويد: فرق بين" زمان" و" أمد" اين است كه زمان عام است ولى أمد به معناى زمان خاصى است، أمد عبارت است از لحظه اى كه عمر و مهلت چيزى به سر مى رسد، ولى زمان به معناى از آغاز تا انجام عمر آن است. و لذا بعضى گفته اند: كه دو كلمه" مدى" و" أمد" معنايى نزديك بهم دارند «1».

خداى تعالى با اين كلام خود به اين حقيقت اشاره نموده كه دلهاى مسلمانان مانند دلهاى اهل كتاب دچار قساوت شده، و قلب قاسى از آنجا كه در مقابل حق خشوع و تاثر و انعطاف ندارد، از زى عبوديت خارج است، و در نتيجه از مناهى الهى متاثر نمى شود، و با بى باكى مرتكب گناه و فسق مى شود، و به همين مناسبت در آيه شريفه در رديف جمله" فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ" جمله" وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ" را آورد.

" اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها ..."

در اينكه دنبال آن عتاب كه به مؤمنين كرد، و بر قساوت قلب ملامتشان نمود اين تمثيل را آورده كه خدا زمين مرده را زنده مى كند، تقويتى است از حس اميد مؤمنين و ترغيبى است به خشوع.

ممكن هم هست اين جمله را تتمه همان عتاب سابق گرفت، و گفت: اين جمله مى خواهد مؤمنين را متوجه كند به اينكه خداى تعالى اين دين را به حال خود وا نمى گذارد، كه مردم هر عكس العملى نشان دادند خداى تعالى عكس العملى نشان ندهد، بلكه همواره مراقب آن است اگر ببيند جمعى از مؤمنين دچار قساوت قلب شده اند، و ديگر در برابر اوامر او خاشع و تسليم نيستند، دلهايى زنده و خاشع پديد مى آورد تا

او را آن طور كه خودش مى خواهد

_______________

(1) مفردات راغب، ماده" أمد". ______________________________________________________ صفحه ى 285

بپرستند (و در برابر اوامرش خاشع باشند، آرى اين همان خدايى است كه زمين مرده را زنده مى كند، براى او آوردن دلهايى زنده كارى ندارد).

در نتيجه آيه شريفه در معناى آيه زير مى باشد:" ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ وَ مَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّما يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ اللَّهُ الْغَنِيُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ثُمَّ لا يَكُونُوا أَمْثالَكُمْ" «1».

و باز به همين مناسبت كه قبلا چنين آيه اى نازل شده بود در ذيل آيه فرمود:" قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ- ما آيات را برايتان بيان كرديم تا شايد تعقل كنيد".

" إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ" اين آيه شريفه داستان" اجر كريم" و" مضاعف" را دوباره خاطر نشان كرد، تا به اين وسيله نيز ترغيب در انفاق در راه خدا كرده باشد، در سابق انفاقگران را قرض دهندگان به خدا مى خواند، و در اين آيه صدقه دهندگان را نيز (قرض دهندگان به خدا) خوانده، و اصل دو كلمه" مصدقين" و" مصدقات" كه هم حرف صاد در آنها تشديد دارد، و هم حرف دال، در اصل متصدقين و متصدقات، و از باب تفعل هستند، و بر حسب يك قاعده صرفى حرف تاء مبدل به صاد شده. و جمله" وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ" عطف است بر مدخول الف و لام در" المصدقين"، و اينكه گفتيم مدخول الف و لام براى اين بود كه الف و لامى كه بر سر اسم فاعل در مى آيد معناى" الذى" را مى دهد.

پس

معناى آيه چنين است: آن كسانى كه صدقه مى دهند و به خدا قرضى نيكو مى پردازند، خداوند آنچه را كه داده اند چند برابر نموده أجرى كريم هم دارند.

[مقصود از اينكه فرمود مؤمنان به خدا و رسل نزد پروردگارشان صديقين و شهدايند]

" وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ ..."

در اين آيه شريفه نفرمود:" امنوا باللَّه و رسوله" همانطور كه در اول سوره مى فرمود:

" آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا"، و همان طور كه در آخر سوره مى فرمايد:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ"، بلكه كلمه رسول را جمع آورده، فرمود:" و رسله"، و اين به خاطر

_______________

(1) اينك شما مسلمانان حاضر، دعوت مى شويد به اينكه در راه خدا انفاق كنيد، و بعضى از شما بخل مى ورزند، بايد بدانند كه هر كس بخل بورزد از سود خودش بخل ورزيده، و خدا بى نياز است، و شما محتاجانيد، و اگر روى بگردانيد و از دستورات خدا متاثر نشويد، خداوند شما را با قومى ديگر عوض مى كند، كه مثل شما نباشند. سوره محمد، آيه 38. ______________________________________________________ صفحه ى 286

آن بود كه قبل از آيه مورد بحث پاى اهل كتاب هم به ميان آمده بود، و مى فرمود:" وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ" ناگزير به سياق سابق كه سياقى عمومى بود، هم مسلمين مورد گفتگو بودند و هم اهل كتاب برگشته، در آيه مورد بحث فرمود" آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ"، و در آيات بعد از آن نيز همه جا سخن از رسولان مى گويد، (يك جا مى فرمايد:" أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ" و جاى ديگر يعنى در اولين آيه فصل بعدى) مى فرمايد:"

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ" و" مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ"، و اما دو آيه اول و آخر سوره كه كلمه" رسول" را مفرد آورده بدين جهت بوده كه خطاب در آن دو به خصوص مؤمنين اين امت بود.

و مراد از ايمان به خدا و پيامبران خدا ايمان خالص است كه طبيعتا جداى از اطاعت و پيروى نيست، همانطور كه در آيه" آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ" نيز اشاره كرديم، و مراد از جمله" أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ" اين است كه مؤمنين را به صديقين و شهداء ملحق سازد، و بفرمايد: اينان نيز به آنان مى پيوندند، به قرينه اينكه فرمود:" عند ربهم" يعنى اينان نزد پروردگارشان صديق و شهيدند، و نيز فرمود:" لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ" يعنى اينان نيز اجر و نور آنان را دارند، پس معلوم مى شود هر چند در ظاهر آيه مؤمنين را صديق و شهيد خواند، ولى به قرينه دو جمله مذكور مى فهميم كه منظور اين است كه ملحق به صديقان و شهداء هستند، و با ايشان معامله آنان را مى كنند، و نور و اجرى كه به آنان مى دهند به اينان نيز مى دهند.

و ظاهرا مراد از صديقين و شهدا همانهايى باشند كه در آيه شريفه" وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً" «1» ذكر شده اند، و ما در تفسير آن گفتيم: مراد از" صديقين" كسانى هستند كه ملكه صدق در گفتار و كردارشان سرايت كرده، در نتيجه آنچه مى گويند انجام هم مى دهند، و آنچه مى كنند مى گويند، و" شهدا" عبارتند از كسانى كه گواهان اعمال مردم در روز

قيامتند، نه كشته شدگان در راه خدا.

در نتيجه مى فهميم كسانى كه ايمان به خدا و رسولان خدا دارند به صديقان و شهدا مى پيوندند، و نزد خدا منزلتى چون منزلت آنان به ايشان مى دهند، و به حكم خدا (نه اينكه خودشان از نظر مقام با آنان برابر باشند، بلكه به حكم خدا) پاداش و نورى نظير پاداش و نور آنان خواهند داشت.

_______________

(1) و كسانى كه اطاعت كنند خدا و رسول را پس اينها با كسانى هستند كه خداوند به آنان نعمت داده است از پيامبران و راستگويان و شهدا و صالحان، و اينها خوب رفيقى هستند. سوره نساء، آيه 69. ______________________________________________________ صفحه ى 287

" لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ"- ضمير در" لهم" به مؤمنين و دو ضمير" اجرهم" و" نورهم" به صديقين و شهدا برمى گردد، و معناى جمله اين است:" براى مؤمنين است اجر و نورى از نوع اجر و نور صديقين و شهداء" و همين معنا منظور كسى است كه آيه را معنا كرده به اينكه" مؤمنين اجر و نورى دارند نظير اجر و نور آنان".

و چه بسا گفته «1» باشند كه: آيه شريفه مى خواهد اين معنا را بيان كند كه مؤمنين، همان صديقين و شهداى حقيقى هستند، نه اينكه ملحق به آنان باشند، و معامله آنان را با ايشان بكنند، پس مؤمنين، خود صديقين و شهدايند، و اجر و نور خودشان را دارند، ولى بعيد نيست بگوييم سياق با اين معنا مساعدت ندارد.

و چه بسا بعضى «2» ديگر گفته باشند: كلمه" شهدا" عطف بر كلمه" صديقون" نيست، بلكه مطلبى نو را مى فهماند، مبتدايى است كه يك خبرش جمله" عند اللَّه" و خبر ديگرش" لَهُمْ أَجْرُهُمْ" است،

پس در جمله" وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ" مطلب تمام مى شود، و مطلبى از نو از كلمه" شهدا" آغاز كرده مى فرمايد:" وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ- شهدا نزد پروردگارشان هستند ..." همانطور كه در جاى ديگر فرموده:

" بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ" «3» و در نتيجه منظور از شهدا همان كشتگان در راه خدا خواهند بود، و آن گاه كلام را با جمله" لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ" تمام كرده است.

" وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ"- يعنى و آنهايى كه كفر ورزيدند و آيات ما را تكذيب كردند اصحاب دوزخ مى باشند، و منظور از" اصحاب دوزخ بودن" اين است كه از آن جدا نخواهند شد، و دائما در آن هستند.

خداى سبحان در آيه مورد بحث متعرض حال دو طايفه از مردم شده، يكى آنان كه ملحق به صديقين و شهدا هستند، يعنى برجستگان از مردم، و به طور قطع اهل نجاتند، و يكى ديگر كفارى كه آيات او را تكذيب كرده، و به طور قطع اهل هلاكتند، و آنان عبارتند از شرار مردم كه به هيچ وجه به راه خدا نمى آيند، باقى مى ماند طايفه سومى كه نه نجاتشان قطعى است و نه هلاكتشان، و آن طايفه عبارتند از: مردمى كه ايمان دارند، و در عين حال مرتكب گناهانى هم مى شوند، كه البته اينان هم در بين خود طبقاتى هستند و درجه گناهكارى و تمردشان از اطاعت خدا و رسول او مختلف است. و اين كه دو طايفه را نام برد و وضع آنان را

_______________

(1) روح المعانى، ج 27، ص 183.

(2) روح المعانى، ج 27، ص 184.

(3)

شهدا نزد پروردگارشان زنده هستند. سوره آل عمران، آيه 196. ______________________________________________________ صفحه ى 288

بيان كرد، و طايفه سوم را نام نبرد، دأب قرآن و رسم آن است، كه در بسيارى از مواردى كه متعرض بيان حال مردم در قيامت مى شود طبقه سوم را نام نمى برد و بيان نمى كند، كه اين طبقه چه وضعى دارند.

چون مى خواهد اين طايفه را در ميان خوف و رجاء نگه دارد، و خوف و رجاى آنان را تحريك كند، تا به اين وسيله تشويق و تحريك شوند به اطاعت از خدا و رسول و به دست آوردن سعادت خود، و اجتناب بورزند از تمرد، و در نتيجه از هلاكت.

و به همين جهت دنبال آيه مورد بحث به مذمت زندگى دنيا پرداخته، دنيايى كه عده اى را وادار كرد از انفاق در راه خدا امتناع بورزند، و بعد از مذمت دنيا دعوتشان كرده به اينكه به سوى مغفرت و جنت سبقت گيرند، و سپس اشاره كرده به اينكه آنچه مصيبت بر سرشان مى آيد چه مصيبت هاى مالى و چه جانى همه در كتابى از سابق نوشته شده، و قضايش رانده شده بود، پس جا دارد كه هيچگاه از فقر نترسند، و ترس از فقر ايشان را از انفاق در راه خدا باز ندارد، و به بخل و امساك واندارد، و نيز از مرگ و كشته شدن در راه خدا نهراسند، و ترس از آن، ايشان را به تخلف از جنگ و تقاعد ورزيدن از پيكار واندارد.

[پنج خصلت زندگى دنيا: لهو، لعب، زينت، تفاخر و تكاثر و سخنى از شيخ بهايى در اين باره

" اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ

بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ ..."

كلمه" لعب" به معناى بازى نظامدارى است (كه دو طرف بازى به نظام آن آشنايى دارند، مانند الك دولك و نظاير آن) كه اطفال به منظور رسيدن به غرضى خيالى آن را انجام مى دهند. و كلمه" لهو" به معناى هر عمل سرگرم كننده اى است كه انسان را از كارى مهم و حياتى و وظيفه اى واجب باز بدارد. و كلمه" زينت" به اصطلاح علم صرف" بناى نوع" است، يعنى مى فهماند كه مثلا فلانى به نوعى مخصوص خود را آراسته، و چه بسا منظور از آن وسيله آرايش باشد، و به اين منظورش استعمال كنند و" آرايش"، عبارت از آن است كه چيز مرغوبى را ضميمه چيز ديگرى كنى تا مردم به خاطر جمالى كه از اين ضميمه حاصل شده مجذوب آن چيز شوند، (مثلا آرايش زنان عبارت از اين است كه زن با طلا و جواهرات و يا رنگهاى سرخ و سفيدى خود را جلوه دهد، و از ضميمه كردن آنها به خود جمالى كسب كند، به طورى كه بيننده مجذوب جمال او شود). و" تفاخر" به معناى مباهات كردن به حسب و نسب است. و" تكاثر در اموال و اولاد" به اين معنا است كه شخصى به ديگرى فخر بفروشد كه من مال و فرزند بيشترى دارم.

و زندگى دنيا عرضى است زائل، و سرابى است باطل كه از يكى از خصال پنجگانه ______________________________________________________ صفحه ى 289

زير خالى نيست: يا لعب و بازى است، يا لهو و سرگرم كننده، يا زينت است، (كه حقيقتش جبران نواقص درونى خود با تجمل و مشاطه گرى است)، يا تفاخر است، و يا تكاثر، و همه

اينها همان موهوماتى است كه نفس آدمى بدان و يا به بعضى از آنها علاقه مى بندد، امورى خيالى و زائل است كه براى انسان باقى نمى ماند، و هيچ يك از آنها براى انسان كمالى نفسانى و خيرى حقيقى جلب نمى كند.

و از شيخ بهايى (رحمه اللَّه) نقل شده كه گفته است: اين پنج خصلتى كه در آيه شريفه ذكر شده، از نظر سنين عمر آدمى و مراحل حياتش مترتب بر يكديگرند، چون تا كودك است حريص در لعب و بازى است، و همين كه به حد بلوغ مى رسد و استخوان بنديش محكم مى شود علاقه مند به لهو و سرگرمى ها مى شود، و پس از آنكه بلوغش به حد نهايت رسيد، به آرايش خود و زندگيش مى پردازد و همواره به فكر اين است كه لباس فاخرى تهيه كند، مركب جالب توجهى سوار شود، منزل زيبايى بسازد، و همواره به زيبايى و آرايش خود بپردازد، و بعد از اين سنين به حد كهولت مى رسد آن وقت است كه (ديگر به اينگونه امور توجهى نمى كند، و برايش قانع كننده نيست، بلكه) بيشتر به فكر تفاخر به حسب و نسب مى افتد، و چون سالخورده شد همه كوشش و تلاشش در بيشتر كردن مال و اولاد صرف مى شود.

[مثلى براى بيان فريبندگى دنيا]

" كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً"- اين قسمت از آيه، زندگى دنيا را كه انسان فريب خورده دل به آن مى بندد، و چيزى نمى گذرد كه به حكم اجبار همه را از كف مى دهد، با مثالى تشريح و بيان مى كند.

كلمه" غيث" به معناى باران است، و كلمه" كفار" جمع كافر به معناى زراعت كار است «1» و

كلمه" يهيج" از هيجان است، كه به معناى حركت است، و كلمه" حطام" به معناى گياهى است كه از شدت خشكيدگى مى شكند.

و معناى آيه اين است كه: مثل زندگى دنيا در بهجت و فريبندگيش و سپس در زوال و از دست رفتنش، مانند بارانى است كه به موقع مى بارد، و باعث روييدن گياهان و زراعت ها مى شود و زراعت كاران از روييدن آنها خوشحال مى شوند، و آن زراعت و گياه هم چنان رشد مى كند تا به حد نهايى نموش برسد، و رفته رفته رو به زردى بگذارد، و سپس گياهى خشكيده و شكسته شود، و بادها از هر سو به سوى ديگرش ببرند.

_______________

(1) اينكه گفته به زارع و كشاورز، كافر مى گويند به خاطر اين است كه بذر را در زير خاك پنهان مى كند، و اين كه كافر را هم كافر مى گويند به خاطر اين است كه حق را پنهان مى كند. ______________________________________________________ صفحه ى 290

" وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ"- در اين قسمت از آيه" مغفرت" قبل از" رضوان" آمده، براى اينكه كسى كه مى خواهد به رضوان خدا درآيد، بايد قبلا به وسيله مغفرت خدا شستشو و تطهير شده باشد. و نيز در اين جمله مغفرت را توصيف كرد به اينكه از ناحيه خداست، ولى عذاب را چنين توصيفى نكرد، تا به قول بعضى ها «1» اشاره كرده باشد به اينكه مطلوب اصلى و آن غرضى كه خلقت به خاطر آن بوده مغفرت است نه عذاب، و اين خود انسان است كه باعث عذاب مى شود، و با خروجش از زى بندگى و عبوديت آن را پديد مى آورد.

" وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ"-

يعنى دنيا جز متاعى نيست كه با آن تمتع مى شود و از آن بهره مند مى گردند، و بهره مندى از آن همان فريب خوردن با آن است، البته اين فريب خوردن مخصوص كسانى است كه به دنيا دل بسته باشند.

و اين كلام يعنى جمله" وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ" به دو روى زندگى آخرت اشاره مى كند، تا شنونده بر حذر شود، و از مغفرت و رضوان كه يك روى آخرت است، و عذاب كه روى ديگرش است، مغفرت و رضوان را اختيار كند. و جمله" وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ" مى خواهد شنونده را بيدار و هوشيار كند، تا مبادا زندگى دنيا با آن غرور خاص به خود مغرورش سازد.

[اختلاف معنا و مفاد آيه:" سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ" با آيه:" وَ سارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ ..."]

" سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ ..."

كلمه" مسابقه" كه مصدر فعل امر" سابقوا" است به معناى غلبه جويى در رسيدن به هدف است، به اينكه هر يك از دو طرف مسابقه حركت خود را سريع تر از حركت حريفش كند، پس در معناى مسابقه چيزى زيادتر از معناى مسارعت هست، چون مسارعت تنها به معناى كوشش در سرعت دادن به حركت است، ولى مسابقه هم اين معنا را مى رساند و هم اين را مى فهماند كه سرعت دادن بايد طورى باشد كه زيادتر از سرعت حريف شود.

و بنا بر اين، جمله" سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ ..." تكليفى را مى رساند كه زايد بر تكليفى است كه آيه شريفه" وَ سارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ" «2»

افاده مى كند.

_______________

(1) روح المعانى، ج 27، ص 185.

(2) و بشتابيد به سوى آمرزش از پروردگارتان و بهشتى كه عرض آن آسمانها و زمين است و آماده شده براى پرهيزكاران. سوره آل عمران، آيه 133. ______________________________________________________ صفحه ى 291

و با اين بيان، نادرستى اين قول روشن مى شود كه بعضى «1» گفته اند: آيه آل عمران در باره سابقين مقربين است، (كه در سوره واقعه در باره آنان مى فرمود:" وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ") و آيه مورد بحث در باره عموم مؤمنين است. و استدلال كرده اند به دو دليل:

اول به اينكه: در آيه مورد بحث تنها ايمان به خدا و رسولان او ذكر شده، به خلاف آيه آل عمران كه آيات بعدش نشانه هاى ايمان را كه همان اعمال صالح است بيان مى كند.

[مراد از اينكه عرض بهشت مانند عرض آسمان و زمين است

و دوم به اينكه: در آنجا بهشت موعود را به اين وصف توصيف مى كند كه" عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ" ولى در آيه مورد بحث مى فرمايد:" عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ" آنجا پهناى بهشت را به پهناى همه آسمانها و زمين تشبيه مى كند، و اينجا به پهناى يك آسمان و زمين، پس معلوم مى شود بهشت سابقين مقربين پهناورتر از بهشت عموم مؤمنين است.

وجه نادرستى اين استدلال همان است كه گفتيم، و توجه كرديد كه (درست مطلب به عكس است، يعنى مشمولين آيه مورد بحث از نظر رتبه و مقام بلندترند از مشمولين آيه آل عمران براى اينكه) سبقت معنايى زايد بر معناى سرعت را افاده مى كند، و كلمه" سماء" در اين آيه به معناى يك آسمان نيست، تا بگويى پس بهشت مشمولين آيه آل عمران پهناورتر از بهشت

مشمولين اين آيه است، بلكه به معناى تمامى آسمانها است، چون الف و لام آن الف و لام جنس است، پس سماء در اين آيه با سماوات در آن آيه منطبق است.

و اگر در اين آيه مغفرت را جلوتر از جنت ذكر كرده به خاطر (همان وجهى است كه در جمله" وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ"، خاطرنشان كرديم، و گفتيم جلوتر آوردن مغفرت از رضوان براى) اين است كه زندگى در بهشت يك زندگى طيب و طاهر در عالمى طاهر است، و كسى موفق به آن مى شود كه قبلا آلودگى ها و قذارتهاى گناهانش ريخته شده باشد.

و مراد از كلمه" عرض" گشادى و وسعت بهشت است، نه عرض در مقابل طول و اين استعمال استعمالى شايع است، و گويا خواسته است نهايت درجه وسعت را بفهماند.

ولى بعضى «2» گفته اند: مراد از عرض همان عرض مقابل طول است و اگر تنها عرض بهشت را ذكر كرد، و نامى از طول آن نبرد براى اين بود كه اين كلمه به معناى خط كوتاهتر از دو خط امتداد است، و معلوم است كه وقتى عرض بهشت مانند عرض آسمان و زمين باشد قهرا

_______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 27، ص 186. ______________________________________________________ صفحه ى 292

طول آن بيشتر از طول آسمان و زمين خواهد بود.

ليكن اين وجه خالى از تحكم و بدون دليل سخن گفتن نيست، براى اينكه هيچ دليلى نداريم كه طول و عرض آسمان و زمين برابرند، و طول بهشت از عرض آن زيادتر است، تا لازمه اش اين باشد كه وقتى عرض بهشت برابر عرض آسمان و زمين بود طولش از طول آن

دو بيشتر باشد، چون ممكن است گاهى طول و عرض برابر هم باشند، مانند طول و عرض در مربع و دائره و در سطح كره و غيره، گاهى هم مى شود كه طول بيشتر از عرض باشد.

[مقصود از ايمان در جمله:" ... أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ" ايمان توأم با عمل است

" أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ"- در ذيل آيه" آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ" و آيه" وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ" گفتيم كه مراد از" ايمان به خدا و رسولان او" مرتبه عالى از ايمان است، كه همواره آثارش بر آن مترتب است، يعنى كسى كه داراى چنين مرتبه اى از ايمان باشد، همواره اعمال صالح مى كند، و از فسوق و گناه اجتناب مى ورزد.

و با همين بيان فساد گفتار بعضى «1» روشن مى شود كه گفته اند: در اين آيه بشارتى است براى عموم مؤمنين، (هر چند كه بعضى از ايشان فسق و فجور هم مرتكب بشوند)، براى اينكه فرموده: چنين بهشتى آماده شده براى كسانى كه به خدا و رسولان او ايمان داشته باشند، و اين ايمان را مقيد به عمل صالح و يا ترك گناه نكرده.

و وجه فساد اين گفتار آن است كه: هر چند ظاهر آيه خطاب به عموم كافران و مؤمنين صالح و طالح است، ليكن روى سخن در آن به مؤمنين است، و ايشان را دعوت مى كند كه به آن مقدار از ايمان كه دارند اكتفاء نكنند، بلكه ايمانى كسب كنند كه ملازم با عمل صالح باشد، و اگر منظور از ايمان به خدا و رسولان او صرف ايمان باشد هر چند كه توأم با عمل صالح نبوده باشد، و

بهشت آماده شده نيز براى عموم مؤمنين، حتى مؤمنين نامبرده باشد، با در نظر داشتن اينكه آيه شريفه ايشان را دعوت مى كند به اينكه به مغفرت و جنت سبقت گيرند، بايد خطاب" سابقوا" متوجه كفار باشد، چون مؤمنين از همان روز اولى كه ايمان آوردند چنين سبقتى را گرفتند، ديگر معنا ندارد باز هم به ايشان گفته شود كه سبقت بجوييد، و حال آنكه مى دانيم سياق آيه با اين وجه سازگار نيست.

" ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ"- و خدا خواسته است اين فضل خود را به كسانى بدهد كه به خدا و رسولانش ايمان آورده باشند، و اينكه چرا پاداش خدا به مؤمنين را فضلى از ناحيه خدا دانسته؟ بيانش در سابق گذشت، و در آنجا گفتيم كه بندگان مستحق و طلبكار

_______________

(1) روح المعانى، ج 27، ص 186. ______________________________________________________ صفحه ى 293

هيچ پاداشى از خداى تعالى نيستند.

" وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ"- اين جمله اشاره است به عظمت فضل او، و اينكه مغفرت و جنتى كه خدا به عنوان پاداش به ايشان مى دهد فضل عظيمى است از او.

[وجوه متعدد در معناى آيه:" ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتابٍ ..."]

" ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها ..."

كلمه" مصيبت" به معناى واقعه و حادثه اى است كه به انسان يا هر چيز اصابت كند، و اسم فاعل از مصدر اصابت است، و از اصابه تير به هدف منشا گرفته، و هر چند اصابه حادثه از نظر مفهوم اعم است، هم شامل اصابه حوادث خير مى شود و هم اصابه حوادث شر،

و ليكن استعمال آن در شر غلبه دارد، در نتيجه هر وقت كلمه" مصيبت" اطلاق شود بلاء و گرفتارى به ذهن تبادر مى كند، و در آيه مورد بحث هم به همين معنا است، و مراد از" مصيبتى كه در زمين و از ناحيه آن به انسانها مى رسد" قحطى و آفت ميوه ها و زلزله هاى ويرانگر و امثال آن است، و مراد از" مصيبتى كه به جان آدمى روى مى آورد" بيمارى و جراحت و شكستن استخوان و مردن و كشته شدن و امثال آن است، و مراد از" برء" كه مصدر فعل" نبرأها" است خلقت از عدم است، و ضمير در فعل مذكور به مصيبت بر مى گردد.

ولى بعضى «1» از مفسرين گفته اند: ضمير مذكور به" انفس" برمى گردد.

و بعضى «2» ديگر گفته اند: به كلمه" ارض".

و بعضى «3» ديگر گفته اند: به همه اين سه كلمه، يعنى" ارض" و" انفس" و" مصيبت" برمى گردد.

مؤيد احتمال اول كه همان برگشتن ضمير به مصيبت باشد اين است كه مقام آيه مقام بيان مصائبى است كه در دنيا واقع مى شود، و باعث نقصى در اموال و انفس مى گردد، و اين نيز باعث مى شود كه مردم از انفاق دست برداشته از شركت در جهاد تخلف كنند.

و مراد از" كتاب" لوحى است كه در آن همه آنچه بوده و هست و تا قيامت خواهد بود نوشته شده، هم چنان كه آيات و روايات هم بر آن دلالت دارد، و اگر از ميان مصائب تنها به آنچه از زمين و از وجود خود انسانها ناشى مى شود اكتفاء كرد براى اين بود كه گفتگو در باره آنها بود.

بعضى «4» از مفسرين گفته اند: اگر مصيبتى را مقيد كرد به

قيد در زمين و در انفس،

_______________

(1 و 2 و 3 و 4) روح المعانى، ج 27، ص 186. ______________________________________________________ صفحه ى 294

براى اين بود كه مطلق مصائب در لوح محفوظ نوشته نشده، چون لوح متناهى است، ولى حوادث نامتناهى است، و معلوم است كه متناهى گنجايش آن را ندارد كه ظرف غير متناهى شود.

و از اين گفتار پيداست كه صاحب گفتار لوح را يك لوحى فلزى و امثال آن گرفته، كه در ناحيه اى از نواحى جو آويزان است، حوادث را با يكى از لغات (يا فارسى يا عربى يا غير آن) در آن نوشته اند، و با خطى نوشته اند كه ما مقاصد خودمان را با آن مى نويسيم، ولى ما در سابق لوح و قلم را معنا كرديم و به زودى تتمه اى نيز از نظر خواننده خواهد گذشت.

بعضى «1» هم در باره كتاب گفته اند كه: مراد از آن علم خداى تعالى است، ولى اين معنا خلاف ظاهر است، مگر اينكه منظورشان از علم همان كتابى باشد كه حوادث كه مراتبى از علم فعلى خداست در آن نوشته شده است.

آيه شريفه با جمله" إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ" ختم شده، تا دلالت كند بر اينكه تقدير حوادث قبل از وقوع آن، و راندن قضاى حتمى آن براى خداى تعالى صعوبتى ندارد.

[حكمت و فايده دانستن اينكه حوادث دنيا مكتوب و مقدرند اين است كه در از دست دادن اندوه مخوريد و در به دست آوردن شادى مكنيد]

" لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ ..."

اين جمله بيانگر علت مطلبى است كه در آيه قبل بود البته اشتباه نشود كه در آيه قبل دو چيز بود يكى خبرى

كه خدا مى داد از نوشتن حوادث قبل از وقوع آن، و يكى هم خود حوادث، و آيه مورد بحث بيانگر خبر دادن خدا است، نه خود حوادث، و كلمه" أسى" كه مبدأ فعل" تاسوا" است به معناى اندوه است، و منظور از" ما فات" و نيز از" ما اتى" نعمت فوت شده، و نعمت داده شده است.

و معنايش اين است كه: اينكه ما به شما خبر مى دهيم كه حوادث را قبل از اينكه حادث شود نوشته ايم، براى اين خبر مى دهيم كه از اين به بعد ديگر به خاطر نعمتى كه از دستتان مى رود اندوه مخوريد، و به خاطر نعمتى كه خدا به شما مى دهد خوشحالى مكنيد، براى اينكه انسان اگر يقين كند كه آنچه فوت شده بايد مى شد، و ممكن نبود كه فوت نشود، و آنچه عايدش گشت بايد مى شد و ممكن نبود كه نشود، وديعه اى است كه خدا به او سپرده چنين كسى نه در هنگام فوت نعمت خيلى غصه مى خورد، و نه در هنگام فرج و آمدن نعمت، (مثل كارمندى مى ماند كه سر برج حقوقى دارد و بدهى هايى هم بايد بپردازد نه از گرفتن حقوق شادمان مى شود و نه از دادن بدهى غمناك مى گردد).

_______________

(1) روح المعانى، ج 27، ص 186. ______________________________________________________ صفحه ى 295

بعضى «1» از مفسرين در پاسخ اين سؤال كه چرا فوت شدن را به خود فوت شدنى ها نسبت داد و فرمود:" ما فاتَكُمْ- آنچه از شما فوت مى شود" ولى نعمت هاى تازه رسيده را به خدا نسبت داده، و فرمود:" ما اتيكم- آنچه خدا به شما مى دهد"؟ گفته اند: علتش اين است كه آمدن نعمت احتياج به علت دارد، ولى فوت آن احتياجى

به مفوت (كسى كه آن را فوت كند) ندارد، چون فوت و فنا، ذاتى هر چيز است، اگر به طبع خودش واگذار شود فوت مى شود و باقى نمى ماند، به خلاف حاصل شدن نعمت و بقاى آن كه علت مى خواهد، و آن خداست، پس بايد بقاى نعمت و خود نعمت را به خدا نسبت داد.

" وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ"-" مختال" به كسى مى گويند كه دچار خيلاء و تكبر شده باشد، و تكبر را از اين جهت خيلاء مى گويند كه متكبر چيزى را كه در خود سراغ دارد فضيلتى براى خود خيال مى كند- راغب چنين گفته. «2» و" فخور" به معناى كسى است كه زياد افتخار و مباهات مى كند، و اختيال (كه مصدر است براى كلمه مختال)، و نيز افتخار ناشى از اين مى شود كه انسان توهم كند كه آنچه نعمت دارد به خاطر استحقاق خودش است، و اين بر خلاف حق است، چون او فعلى را كه بايد مستند به تقدير خدا كند به استقلال نفس خود كرده، و اين اختيال و افتخار هر دو از رذائل نفسند، كه خدا آن را دوست نمى دارد.

" الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ ..."

اين جمله صفت و نشانى كل مختال فخور را مى دهد، و مى فهماند كه اگر خدا آن دو را دوست نمى دارد، چرا نمى دارد، براى اينكه اگر بخل مى ورزند انگيزه شان اين است كه مال خود را كه تكيه گاه آنان در اين اختيال و افتخار است از دست ندهند، و اگر به مردم هم سفارش مى كنند كه آنها هم بخل بورزند براى اين است كه هر چه را براى خود مى خواهند براى ديگران نيز مى خواهند، و

نيز مى خواهند كه سخاوت و بذل و بخشش در مردم شايع نشود، چون اگر شايع شود بخل آنان بيشتر نمود مى كند، و مردم بيشترى مى فهمند كه فلانى بخيل است.

" وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ"- يعنى كسانى از انفاق در راه خدا رو گردانند، و از مواعظ او پند نمى گيرند كه اطمينان قلبى برايشان حاصل نمى شود، كه صفت دنيا و نعمت بهشت همان است كه خدا بيان كرده، و همچنين باور ندارند كه تقدير امور به دست او

_______________

(1) روح المعانى، ج 27، ص 187.

(2) مفردات راغب، ماده" خيل". ______________________________________________________ صفحه ى 296

است، چون او غنى است و احتياجى به انفاق آنان ندارد، و حميد هم هست، در آنچه مى كند محمود و ستوده است.

اين آيات سه گانه كه از جمله" ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ" شروع مى شود، و در جمله" الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ" ختم مى گردد، به طورى كه ملاحظه مى فرماييد مردم را به انفاق و مبارزه با بخل و امساك دعوت و تشويق مى كند، و مى خواهد تا مردم از اندوه بر آنچه از ايشان فوت مى شود و شادى به آنچه به ايشان مى رسد زهد بورزند، براى اينكه امور از ناحيه خدا مقدر است، و قضايش از ناحيه او رانده شده، و در كتابى نوشته شده، كتابى كه هر چيزى را قبل از قطعى شدنش نوشته است.

بحث روايتى [(رواياتى در ذيل آيه:" أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا ..." و" أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ ..." و در باره حد زهد)]

در الدر المنثور در ذيل آيه" أَ لَمْ يَأْنِ" آمده كه: ابن مبارك، عبد الرزاق و ابن منذر از اعمش روايتى آورده اند كه گفت: وقتى اصحاب رسول خدا (ص) به

مدينه آمدند، و از زندگى مرفهى كه در مكه داشتند به يك زندگى فلاكت بارى دچار گشته، در نتيجه نسبت به پاره اى وظايف سست شدند، در اين آيه مورد عتاب قرار گرفتند، كه مگر وقت آن نشده كسانى كه ايمان آورده اند دلهايشان براى ذكر خدا نرم شود «1».

مؤلف: اين روايت معتدل ترين روايات وارده در شان نزول سوره است، و گرنه روايتى ديگر از ابن مسعود نقل شده كه گفت: بين اسلام ما و بين عتابى كه خدا با آيه" أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ" به ما كرد بيش از چهار سال فاصله نشد «2».

از ظاهر اين روايت برمى آيد كه اين سوره در مكه نازل شده.

و باز در معناى آن روايتى است كه نقل شده مشعر بر اينكه عمر بعد از نزول اين سوره مسلمان شد «3». كه اين نيز دلالت دارد بر اينكه سوره در مكه نازل شده، چون اسلام عمر در مكه بود، ليكن خواننده توجه فرمود كه سياق آيات سوره به هيچ وجه با نزول آن در مكه سازگار نيست، و ممكن است روايت ابن مسعود را حمل كرد بر اينكه خصوص آيه" أَ لَمْ يَأْنِ ..."، و يا آن آيه و آيه بعدش در مكه نازل شده، و بقيه در مدينه.

_______________

(1 و 2) الدر المنثور، ج 6، ص 175.

(3) روح المعانى، ج 27، ص 164. ______________________________________________________ صفحه ى 297

و در روايتى كه از رسول خدا (ص) نقل شده آمده كه مهاجرين بعد از نزول قرآن هفده سال در انتظار بودند، و خداوند دلهايشان را هم چنان منتظر نگهداشت، تا آنكه آيه" أَ لَمْ يَأْنِ ..." نازل شد «1». و

لازمه اين روايت اين است كه سوره مورد بحث سال چهارم و يا پنجم از هجرت نازل شده باشد.

و در روايتى ديگر از ابن عباس آمده كه خداى تعالى دلهاى مهاجرين را به انتظار گذاشت، تا بعد از سيزده سال از نزول قرآن فرمود:" أَ لَمْ يَأْنِ ..." «2». و لازمه اين روايت اين است كه سوره مورد بحث در ايام هجرت نازل شده باشد، و اين دو روايت نيز با سياق آيات سوره نمى سازد.

و نيز در الدر المنثور است كه: ابن جرير از براء بن عازب روايت كرده كه گفت: از رسول خدا (ص) شنيدم مى فرمود: مؤمنين امت من شهيدانند، آن گاه اين آيه را تلاوت فرمود:" وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ" «3».

و در تفسير عياشى به سند خود از منهال قصاب روايت كرده كه گفت: به امام صادق (ع) عرضه داشتم: دعا بفرما خدا شهادت را روزيم كند. فرمود: مؤمن خود شهيد است، و آن گاه اين آيه را خواند «4».

مؤلف: در اين معنا روايتى ديگر است، و ظاهر بعضى از آنها مانند همين روايت اين است كه مى خواهد شهادت را به كشته شدن در راه خدا تفسير كند.

و در تفسير قمى به سند خود از حفص به غياث روايت آورده كه گفت: به امام صادق (ع) عرضه داشتم: فدايت شوم حد زهد در دنيا چيست؟ فرمود: حد آن را خداى تعالى در كتابش بيان كرده، فرموده:" لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ" «5».

و در نهج البلاغه امام (ع) فرموده: زهد تماميش بين دو كلمه از قرآن خلاصه شده، آنجا كه

مى فرمايد:" لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ"، و كسى كه _______________

(1) الدر المنثور، ج 6، ص 174.

(2) الدر المنثور، ج 6، ص 175.

(3) الدر المنثور، ج 6، ص 176.

(4) نور الثقلين، ج 5، ص 244 به نقل از تفسير عياشى.

(5) نور الثقلين، ج 5، ص 248 به نقل از تفسير قمى. ______________________________________________________ صفحه ى 298

بر گذشته تاسف نخورد، و به آينده نيز خوشحال نباشد، هر دو طرف زهد را گرفته است «1».

مؤلف: آن اساسى كه دو طرف زهد بر آن اساس بنا شده، دل نبستن به دنيا است، هم چنان كه در حديثى معروف آمده:" حب الدنيا رأس كل خطيئة" «2»

_______________

(1) نهج البلاغه صبحى صالح، ص 553، ح 439.

(2) علاقه به دنيا ريشه و اساس هر خطا و گناه است. اصول كافى، جلد 2، ص 315، ولى در اصول كافى حديث بدين شكل است:" رأس كل خطيئة حب الدنيا".

ترجمه آيات (و چگونه از انفاق شانه خالى مى كنيد؟) با اينكه ما رسولان خود را همراه با معجزات روشن گسيل داشتيم، و با ايشان كتاب و ميزان نازل كرديم تا مردم را به عدالت خوى دهند، و آهن را كه نيروى شديد در آن است و منافع بسيارى ديگر براى مردم دارد نازل كرديم، تا با سلاحهاى آهنين از عدالت دفاع كنند، و تا

______________________________________________________ صفحه ى 300

خدا معلوم كند چه كسى خدا و فرستادگان او را نديده يارى مى كند، آرى خدا خودش هم نيرومند و عزيز است (25).

و با اينكه نوح و ابراهيم را فرستاديم، و نبوت و كتاب را در ذريه او قرار داديم، در عين حال بعضى از آنان راه يافته و بسيارى

از ايشان فاسق شدند (26).

به دنبال آن رسولان خود را گسيل داشتيم، و عيسى بن مريم را فرستاديم، و به او انجيل داديم، و در دل پيروانش رأفت و رحمت و رهبانيتى قرار داديم كه خود آنان بدعتش را نهاده بودند، و ما بر آنان واجب نكرده بوديم، اما منظور آنان هم جز رضاى خدا نبود، اما آن طور كه بايد رعايت آن رهبانيت را نكردند، و در نتيجه به كسانى كه از ايشان ايمان آورده بودند، اجرشان را داديم و بسيارى از ايشان فاسق شدند (27).

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، به اين پايه از ايمان اكتفاء نكنيد، تقوا پيشه كنيد، و به رسول او ايمان بياوريد، تا دوباره رحمت خود را به شما بدهد، و برايتان نورى قرار دهد كه با آن زندگى كنيد، و شما را بيامرزد و خدا آمرزگار و رحيم است (28).

اين بدان جهت بود كه اهل كتاب نپندارند كه مؤمنين به اسلام، راهى به فضل خدا ندارند، و اينكه بدانند كه فضل به دست خداست، آن را به هر كس بخواهد مى دهد، و خدا داراى فضلى عظيم است (29).

بيان آيات خداى تعالى پس از اشاره به قساوتى كه دلهاى مؤمنين را فرا گرفته، و در نتيجه در امتثال تكاليف دينى و مخصوصا انفاق در راه خدا كه مايه قوام امر جهاد است تثاقل ورزيدند، و آن گاه ايشان را به اهل كتاب تشبيه كرد كه در اثر طولانى شدن مهلت خدا به آنان دلهايشان دچار قساوت گرديد، اينك در اين آيات غرض الهى از فرستادن رسولان و نازل كردن كتاب و ميزان همراه ايشان را بيان كرده، مى فرمايد: غرض از

اين ارسال رسل و انزال كتب اين بود كه انبيا مردم را به عدالت عادت دهند، تا در مجتمعى عادل زندگى كنند، و آهن را نازل كرد تا بندگان خود را در دفاع از مجتمع صالح خود و بسط كلمه حق در زمين بيازمايد، علاوه بر منافع ديگرى كه آهن دارد، و مردم از آن بهره مند مى شوند.

آن گاه فرمود كه نوح و ابراهيم (ع) را فرستاد، و نبوت و كتاب را در ذريه آن دو بزرگوار قرار داد، و يكى پس از ديگرى رسولانى گسيل داشت، و اين سنت هم چنان در تمامى امت ها استمرار يافت، و نتيجه كار همواره اين بود كه عده اى از مردم راه حق را يافته، اكثريتى از ايشان فاسق شدند، و سپس سوره را با دعوت مردم به اين معنا ختم مى كند كه ______________________________________________________ صفحه ى 301

ايمان خود را تكميل كنند، تا از رحمت خدا دو چندان عايدشان گردد.

[مقصود از" كتاب" و" ميزان" در آيه:" لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ ..."]

" لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ..."

اين آيه مطلب تازه اى از سر گرفته، و با آن معناى تشريع دين از راه ارسال رسل و انزال كتاب و ميزان را بيان مى كند و مى فرمايد كه: غرض از اين كار اين است كه مردم به قسط و عدالت عادت كرده و خوى بگيرند، و نيز به اين وسيله و با انزال حديد امتحان شوند، و برايشان معلوم شود كه چه كسى خداى ناديده را يارى مى كند، و چه كسى از يارى او مضايقه مى نمايد، و نيز بيان كند كه امر

رسالت از آغاز خلقت مستمرا در بشر جريان داشته، و به طور مداوم از هر امتى جمعى هدايت يافته، و بسيارى فاسق شده اند.

پس منظور از كلمه" بينات" در جمله" لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ" آيات بينات است، آياتى كه به وسيله آن بيان مى كند كه رسولان، فرستاده از جانب اويند، و آن آيات يا عبارت است از معجزات باهره، و يا بشارت واضح، و يا حجت هاى قاطع.

" وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ"- منظور از كتاب وحيى است كه صلاحيت آن را دارد كه نوشته شود و به صورت كتاب در آيد، (نه اينكه كتاب جلد شده از آسمان بفرستد) بلكه دستوراتى است كه مى شود آن را نوشت، دستوراتى كه مشتمل است بر معارفى دينى، از قبيل عقايد حق و اعمال صالح، و اين كتابهاى آسمانى كه معنايش معلوم شد، عبارتند از پنج كتاب 1- كتاب نوح، 2- كتاب ابراهيم، 3- كتاب تورات، 4- كتاب انجيل، 5- كتاب قرآن.

" وَ الْمِيزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ"- مفسرين،" ميزان" را به همان ترازو كه داراى دو كفه است و سنگينى ها را با آن مى سنجند تفسير كرده اند، و جمله" لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ" را غايت و غرض انزال ميزان گرفته، گفته اند: معناى جمله اين است كه: ما ترازو را نازل كرديم تا مردم را به عدالت در معاملات خود عادت دهيم، و در نتيجه ديگر خسارت و ضررى نبينند، و اختلالى در وزن ها پديد نيايد، و نسبت ميان اشياء مضبوط شود، چون قوام زندگى بشر به اجتماع است، و قوام اجتماع هم به معاملاتى است كه در بين آنان دائر است، و يا مبادلاتى كه با دادن اين كالا و گرفتن آن كالا

صورت مى گيرد، و معلوم است كه قوام اين معاملات و مبادلات در خصوص كالاهايى كه بايد وزن شود به اين است كه نسبت ميان آنها محفوظ شود، و اين كار را ترازو انجام مى دهد.

تفسير ديگرى كه احتمالا مى شود براى ميزان كرد- و خدا داناتر است- اين است كه:

منظور از ميزان، دين باشد، چون دين عبارت است از چيزى كه عقايد و اعمال اشخاص با آن ______________________________________________________ صفحه ى 302

سنجيده مى شود، و اين سنجش هم مايه قوام زندگى سعيده انسان اجتماعى و انفرادى است، و اين احتمال با سياق كلام كه متعرض حال مردم از حيث خشوع و قساوت قلب و جديت و سهل انگاريشان در امر دين است سازگارتر است.

بعضى هم گفته اند: مراد از ميزان، عقل است.

[وجه تعبير به انزال حديد در:" وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ"]

" وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ"- ظاهرا اين انزال نظير انزال در آيه" وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ" «1» باشد، و ما در تفسير سوره زمر گفتيم: اگر خلقت مخلوقات زمينى را انزال ناميده، به اين اعتبار است كه خداى تعالى ظهور اشيا در عالم هستى را بعد از عدم انزال خوانده، به اين اعتبار كه هر موجودى از موجودات نزد خدا و در عالم غيب خزينه ها دارد، و آن موجود پس از آنكه اندازه گيرى شده، و در خور عالم شهادت شده به ظهور پيوسته است، و اين خود نوعى نزول است، هم چنان كه فرموده:" وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ" «2».

" فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ"- كلمه" باس" به معناى تاثير شديد است، ليكن غالبا در شدت در دفاع و جنگ استعمال مى شود،

و بدين جهت فرموده در آهن باسى شديد است، كه بطور مدام جنگ ها و مقاتلات و انواع دفاعها نياز به آهن داشته، چون اقسام سلاحهايى كه درست مى كرده اند از آهن بوده، و بشر از دير باز به اين فلز دست يافته، و متوجه منافعش شده، و آن را استخراج كرده است.

و اما منافع ديگرى كه اين فلز براى مردم دارد احتياج به بيان ندارد، چون مى بينيم كه آهن در تمامى شعب زندگى و صنايع مربوط به آنها و دخالت دارد.

" وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ"- اين جمله غايتى است عطف بر غايتى كه حذف شده، و تقدير كلام چنين است" و انزلنا الحديد لكذا و ليعلم اللَّه من ينصره ..."، يعنى ما آهن را براى اين و ... نازل كرديم، و نيز براى اينكه خدا معلوم كند چه كسى او و رسولان- او را يارى مى كند ...

و مراد از" يارى كردن پيامبران خدا" جهاد در راه او است، تا از مجتمع دينى دفاع نموده، كلمه حق را بسط دهند، و منظور از اينكه فرمود: اين نصرت را به غيب مى كنند، اين است كه در حال غيبت رسول او را يارى مى كنند، حال يا غيبت رسول از ايشان، و يا غيبت ايشان از رسول، و مراد از اينكه فرمود:" تا خدا بداند ..." اين است كه خدا ياوران خود و

_______________

(1) و براى شما از چارپايان هشت زوج نازل كرد. سوره زمر، آيه 6.

(2) هيچ موجودى نيست مگر آنكه نزد ما خزينه هايى از آن است و ما نازلش نمى كنيم مگر به اندازه اى معلوم. سوره حجر، آيه 21. ______________________________________________________ صفحه ى 303

فرستادگان خود را از آنهايى

كه يارى نمى كنند، متمايز و جدا سازد.

" إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ"- اين جمله خاتمه آيه است، و ختم كردن آيه با اين جمله گويا اشاره باشد به اينكه دستور خداى تعالى به جهاد براى همين بوده كه امتثال كنندگان را از ديگران جدا كند، نه اينكه خداى تعالى احتياجى به نصرت ناصرى داشته باشد، چون خدا قوى اى است كه به هيچ وجه ضعف در او راه ندارد، و عزيزى است كه ذلت به سويش راه نمى يابد.

" وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِيمَ وَ جَعَلْنا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْكِتابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ" از اينجا به بيان اين نكته شروع شده كه اهتدا و فسق در امت هاى گذشته نيز همواره جريان داشته، و تا امروز جريان دارد، پس اينطور نيست كه اين امت و يا امتى از امت ها با تمامى افرادش به صلاح گراييده باشند و يا بگروند، بلكه همواره چنين بوده و چنين خواهد بود، كه عده بسيارى از افراد امت به فسق گراييده اند.

و ضمير در" فمنهم" و نيز در" منهم" به ذريه بر مى گردد، و بقيه الفاظ آيه روشن است.

[منظور از قرار دادن رأفت و رحمت در دل هاى پيروان عيسى (عليه السلام)]

" ثُمَّ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّيْنا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجِيلَ ..."

در مجمع البيان مى گويد: كلمه" تقفيه" كه مصدر فعل" قفينا" است، به معناى اين است كه چيزى را به طور مستمر دنبال چيزى ديگر قرار دهى، و به همين جهت آخرهاى شعر را قافيه شعر مى گويند، چون همه شعرها به دنبال شعر اول و از نظر قيافه و وزن تابع آن هستند «1».

و ضمير در جمله"

عَلى آثارِهِمْ" به نوح و ابراهيم و سابقين از ذريه آن دو بزرگوار بر مى گردد، به دليل اينكه بعد از نوح هيچ پيامبرى مبعوث نشد مگر آنكه از ذريه آن جناب بود، چون نسل بعد از نوح نسل خود آن جناب بود، به شهادت اينكه عيسى بن مريم با اينكه از ذريه ابراهيم (ع) است مع ذلك خداى تعالى در باره نوح (ع) فرموده:" وَ جَعَلْنا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْباقِينَ" «2» و باز فرموده:" وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ ... وَ عِيسى «3»، پس معلوم مى شود منظور از جمله" ثُمَّ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِرُسُلِنا ..." در پى آوردن لاحقين از ذريه آن دو

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 242.

(2) ذريه او را تنها باقى مانده قرار داديم. سوره صافات، آيه 77.

(3) و از ذريه نوح داوود و سليمان است ... و يكى هم عيسى است. سوره انعام، آيه 85. ______________________________________________________ صفحه ى 304

بزرگوار است بعد از آن دو، كه سابقين ذريه آن دو بودند، و در جمله" على اثارهم" اشاره اى است به اينكه طريقه اى كه بشر بايد در پيش بگيرد يك طريقه است، كه آيندگان بايد آن را به دنبال گذشتگان پيش بگيرند.

" وَ قَفَّيْنا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجِيلَ وَ جَعَلْنا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً"- واژه" رأفت"- به طورى كه گفته اند «1»- با واژه رحمت مترادفند.

ولى از بعضى «2» ديگر نقل شده كه ميان آن دو فرق گذاشته و گفته اند: رأفت در مورد دفع شر، و رحمت در مورد جلب خير استعمال مى شود.

و ظاهرا مراد از قرار دادن رأفت و رحمت در دلهاى پيروان عيسى (ع) اين باشد كه خدا

آنان را موفق به رأفت و رحمت در بين خود كرده، در نتيجه بر پايه كمك به يكديگر و مسالمت زندگى مى كردند، هم چنان كه ياران پيامبر اسلام را نيز به اين خصلت ستوده و فرموده:" رُحَماءُ بَيْنَهُمْ" «3».

بعضى «4» هم گفته اند: مراد از قرار دادن رأفت و رحمت در دلهاى آنان اين است كه ايشان را امر بدان نموده، و تشويق در آن فرموده، و وعده ثواب در مقابل آن داده است.

" وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ"- كلمه" رهبانيت" از ماده" رهبت" به معناى خشيت و ترس است، و عرفا اطلاق بر ترك دنيا مى شود، به اينكه كسى رابطه خود را از مردم قطع كند و يكسره به عبادت خدا بپردازد، و انگيزه اش از اين كار خشيت از خدا باشد. و كلمه" ابتداع" به معناى اين است كه انسان چيزى را جزو دين كند كه جزو دين نباشد، سنت و عملى را باب كند كه در هيچ دينى نبوده باشد، و جمله" ما كتبناها عليهم" در معناى پاسخ از سؤالى تقديرى است. گويا كسى پرسيده: معناى بدعت گذارى آنان چيست؟ فرموده:

اينكه چيزى را جزو دين كنند كه ما بر آنان ننوشته ايم.

و معناى آيه اين است كه: پيروان مسيح (ع) از پيش خود رهبانيتى بدعت نهادند كه ما آن را براى آنان تشريع نكرده بوديم.

" إِلَّا ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها"- اين استثنا به اصطلاح استثنايى است منقطع، و معنايش با جمله قبل اين است كه ما آن رهبانيت را بر آنان واجب نكرده بوديم،

_______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 27، ص 190.

(3) سوره فتح، آيه 29.

(4) مجمع البيان، ج 9، ص 243.

______________________________________________________ صفحه ى 305

ليكن خود آنان براى خوشنودى خدا و به دست آوردن رضوان او آن را بر خود واجب كردند، ولى آن طور كه بايد همان رهبانيت خود ساخته را حفظ نكردند، و از حدود آن تجاوز كردند.

و در اين گفتار اشاره اى است به اينكه آن رهبانيتى كه ياران مسيح از پيش خود ساختند، هر چند خداى تعالى تشريعش نكرده بود، ولى مورد رضايت خداى تعالى بوده.

" فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ"- اين آيه اشاره است به اين كه آنها مانند امت هاى رسولان سابق هستند، برخى مؤمنند و بر اساس ايمان خودشان ماجورند و بيشتر آنها فاسقند، و غلبه با فسق است.

[معناى امر به ايمان به رسول (صلّى الله عليه وآله وسلّم) در آيه:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ ..."]

" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ ..."

در اين آيه كسانى را كه ايمان آورده اند امر مى كند به تقوا و به ايمان به رسول، با اينكه اين اشخاص دعوت دينى را پذيرفته اند، و قهرا به خدا و نيز به رسول ايمان آورده اند، پس همين امر مجدد به ايمان به رسول دليل بر اين است كه مراد از اين ايمان، پيروى كامل و اطاعت تام از رسول است، چه اينكه امر و نهى رسول مربوط به حكمى از احكام شرع باشد، و چه اعمال ولايتى باشد كه آن جناب بر امور امت دارد، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:" فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً" «1».

پس

ايمانى كه در آيه مورد بحث بدان امر شده ايمانى است بعد از ايمان، و مرتبه اى است از ايمان، بالاتر از مرتبه اى كه قبلا داشتند، و تخلف از آثارش ممكن بود، مرتبه اى است كه به خاطر اينكه قوى است اثرش از آن تخلف نمى كند، و به همين مناسبت فرمود:

" يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ"، و كفل به معناى حظ و نصيب است پس كسى كه داراى اين مرتبه بالاى از ايمان باشد ثوابى روى ثواب دارد، هم چنان كه ايمانى روى ايمان دارد.

بعضى «2» از مفسرين گفته اند: مراد از دادن دو كفل از رحمت، دادن دو أجرى است كه به اهل كتاب هم وعده اش داده، گويا فرموده به شما هم دو اجر مى دهد، همان دو اجرى كه به مؤمنين اهل كتاب وعده داده بود، چون شما هم در ايمان آوردن به رسولان گذشته خدا و

_______________

(1) نه، به پروردگارت سوگند، ايمان نخواهد آورد، مگر وقتى كه تو را در مشاجراتى كه بينشان واقع مى شود حاكم بدانند، و چون حكم كردى به هيچ وجه در دل ناراحت نشوند، و بلكه به طور كلى تسليم باشند. سوره نساء، آيه 65.

(2) روح المعانى، ص 193. ______________________________________________________ صفحه ى 306

به آخرين رسول او مثل ايشانيد، شما هم ميان احدى از رسولان او فرق نمى گذاريد.

" وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ"- بعضى «1» از مفسرين گفته اند: منظور اين است كه در روز قيامت نورى به آنان مى دهد كه با آن در بين مردم آمد و شد مى كنند. و اين همان نورى است كه در آيه" يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ" به آن تصريح مى كرد.

ليكن اين حرف درست نيست، چون مقيد كردن آيه

است به قيدى كه هيچ دليلى بر آن نيست، و اطلاق آيه دلالت دارد كه اين مؤمنين، هم در دنيا نور دارند و هم در آخرت، هم چنان كه در باره نور دنيايى آنان آيه شريفه زير بر آن دلالت دارد:" أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها" «2» و در باره نور آخرتشان آيه شريفه زير دلالت مى كند:" يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ" «3».

" وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ"- در اين جمله وعده اى را كه از رحمت خود و نور دادن به آنان داده تكميل كرده است. [مراد از نورى كه خدا براى مؤمنين قرار مى دهد كه بدان راه روند و معناى آيه:" لِئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ ..."]

" لِئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ أَلَّا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ..."

از ظاهر سياق برمى آيد كه در آيه شريفه التفاتى از خطاب به مؤمنين كه در" يَجْعَلْ لَكُمْ" بود به خطاب به شخص رسول خدا (ص) به كار رفته باشد، و خطاب در آيه و روى سخن در آن متوجه شخص شخيص آن جناب باشد. و مراد از" علم" مطلق اعتقاد است هم چنان كه كلمه" زعم" هم به همين معنا است و كلمه" ان" مخفف" أن" است، و ضمير" يقدرون" به مؤمنين بر مى گردد، و در اين كلام تعليلى است براى مضمون آيه قبلى.

و معناى آيه اين است كه: اگر ما ايشان را با اينكه مرتبه اى از ايمان داشتند امر به ايمان كرديم، و وعده شان داديم كه دو كفل از رحمت به آنان

مى دهيم و نور و مغفرتشان ارزانى مى داريم، همه براى اين بود كه اهل كتاب خيال نكنند مؤمنين هيچ قدرتى ندارند، و

_______________

(1) روح المعانى، ج 27، ص 193.

(2) آيا كسى كه مرده بود، سپس ما او را زنده كرديم، و برايش نورى قرار داديم كه با آن در بين مردم آمد و شد مى كند، مانند كسى است كه در ظلمتهايى بسر مى برد كه بيرون شدنى برايشان نيست؟

انعام، آيه 122.

(3) روزى كه مؤمنين و مؤمنات را مى بينى كه نورشان پيشاپيش آنان در حركت است. سوره حديد، آيه 12. ______________________________________________________ صفحه ى 307

به هيچ وجه دستشان به فضل خدا نمى رسد، و تنها مؤمنين اهل كتابند كه اگر ايمان داشته باشند اجرشان دو چندان داده مى شود.

بعضى «1» از مفسرين گفته اند:" لا" در" لئلا" زايده است، و ضمير در جمله" يقدرون" به اهل كتاب بر مى گردد، و معناى آيه چنين است كه: اگر ما به مؤمنين آن وعده ها را داديم، براى اين بود كه اهل كتاب كه معتقدند و مى گويند: اگر مؤمنين ما به كتاب اسلام ايمان بياورند دو اجر دارند، و اگر نياورند يك اجر (پس واجب نيست ايمان بياورند)، بدانند كه در اشتباهند، و اگر به كتاب اسلام ايمان نياورند دستشان به هيچ جا بند نيست، و به هيچ فضلى از خدا دست نمى يابند، اين گفته آن مفسر است، ليكن اينطور معنا كردن، لقمه را از پس گردن به دهان بردن است.

" وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ"- اين قسمت از آيه عطف است بر جمله" ان لا يعلم"، و معنايش اين است كه: اگر ما آن وعده ها را داديم، براى اين

بود كه چنين و چنان شود، و نيز براى اين بود كه فضل به دست خدا است و خدا داراى فضلى عظيم است.

البته در آيه شريفه اقوال و احتمالات ديگرى نيز هست، كه در نقل و بحث پيرامون آنها فايده اى نيست.

بحث روايتى [رواياتى در باره ميزان، انزال حديد، بدعت رهبانيت در نصرانيت، انفاق و ...]

از جوامع الجامع نقل كرده اند كه گفته است: جبرئيل ميزان را نازل كرد و آن را به نوح (ع) داده گفت: به قوم خود دستور بده اجناس خود را با اين وزن كنند «2».

و در احتجاج از على (ع) روايت كرده كه در حديثى فرمود: معناى انزال در جمله" وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ" خلقت است، پس معناى جمله اين است كه: ما آهن را خلق كرديم، (نه اينكه از آسمان نازل كرده باشيم) «3».

و در مجمع البيان از ابن مسعود روايت كرده كه گفت: من در پشت سر رسول خدا (ص) سوار بر الاغ بودم، به من فرمود: اى ابن ام عبد! هيچ مى دانى بنى _______________

(1) روح المعانى، ج 27، ص 193.

(2) جوامع الجامع، ص 463.

(3) احتجاج، ج 1، ص 372، طبع نجف اشرف. ______________________________________________________ صفحه ى 308

اسرائيل مساله رهبانيت را از كجا بدعت كردند؟ عرضه داشتم: خدا و رسولش بهتر مى دانند.

فرمود: سلاطين جور بعد از عيسى (ع) بر آنان مسلط شدند، و معصيت ها را رواج دادند، اهل ايمان به خشم آمده با آنان به جنگ برخاستند، و در آخر شكست خوردند و اين كار سه نوبت صورت گرفت، و در هر سه نوبت شكست نصيب آنان شد، و در نتيجه از مؤمنين به جز عده اى اندك نماند.

اين بار گفتند:

اگر دشمنان، ما را بشناسند و ما خود را به آنان نشان دهيم تا آخرين نفر ما را نابود خواهند كرد، و ديگر احدى باقى نمى ماند كه به سوى دين دعوت كند، پس بياييد در روى زمين پراكنده و پنهان شويم، تا خداى تعالى پيغمبرى را كه عيسى وعده اش را داده مبعوث كند، و منظورشان از آن پيغمبر، من (محمد) بودم، ناگزير متفرق شده به غارهاى كوه پناه برده، از آن موقع رهبانيت را پى نهادند. بعضى از آنان متمسك به دين خود شده، و بعضى ديگر به كلى كافر شدند، آن گاه رسول خدا (ص) اين آيه را خواند:" وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ ...".

آن گاه فرمود: اى ابن ام عبد! آيا مى دانى رهبانيت امت من چيست؟ عرضه داشتم:

خدا و رسولش داناترند، فرمود: رهبانيت امت من هجرت و جهاد و نماز و روزه و حج و عمره است «1».

و در كافى به سند خود از ابى الجارود روايت كرده كه گفت: به امام ابى جعفر (ع) عرضه داشتم: (من فكر مى كنم) خداى تعالى به اهل كتاب خير بسيارى داده.

پرسيد: چه خيرى؟ عرضه داشتم: همين كه در باره آنان فرموده:" الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ ... أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا". مى گويد: امام در پاسخ فرمود:

خداى تعالى به شما مسلمانان نيز همان را داده كه به ايشان داده بود، و اين آيه را تلاوت كرد:

" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ"، كه منظور از نورى كه با آن آمد و شد كنيد امامى است كه به وى

اقتدا كنيد «2».

و در مجمع البيان از سعيد بن جبير روايت كرده كه گفت: رسول خدا (ص) جعفر (طيار) را با هفتاد سوار به سوى نجاشى روانه كرد تا او را دعوت كند، جعفر به نجاشى وارد شد و دعوتش كرد، و او دعوت وى را پذيرفت، و به رسول خدا (ص)

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 243.

(2) اصول كافى، ج 1، ص 194، ح 3. ______________________________________________________ صفحه ى 309

ايمان آورد، همين كه جعفر خواست برگردد جمعى از افرادى كه به دعوت اسلام ايمان آورده بودند و از اهل مملكت نجاشى بودند و عده شان به چهل نفر مى رسيد به نجاشى گفتند: به ما اجازه بده به ديدن اين پيامبر برويم و به دست وى اسلام آوريم.

اين جمع به اتفاق جعفر آمدند، و از نزديك، شدت فقر و تنگدستى مسلمين را ديدند، و از رسول خدا (ص) اجازه ديدار خواسته به شرف حضورش نايل شده گفتند: يا نبى اللَّه ما داراى ثروت بسيارى هستيم، و ما شدت فقر مسلمانان را ديديم، اگر اجازه دهى به وطن خود برگرديم و اموال خود را با خود آورده با مسلمانان در آن اموال مواسات كنيم، رسول خدا (ص) اجازه داده نامبردگان برگشته اموال خود را با خود آوردند، و در بين مسلمانان تقسيم كردند، و خداى تعالى اين آيه را در باره عمل آنان نازل كرد:" الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ ... وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ" كه منظور از انفاق همان مواساتى است كه با مسلمانان كردند.

اين آيه و مخصوصا جمله" أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا" بگوش بقيه اهل كتاب كه به اسلام ايمان نياورده بودند

رسيد، به اصطلاح سوژه اى به دست آورده به مسلمانان روى آوردند كه به حكم اين آيه هر كس از ما به كتاب شما ايمان بياورد دو تا اجر دارد، يكى اجر ايمان به قرآن، و يكى هم اجر ايمان به كتابهاى آسمانى قبل از قرآن، و هر كس ايمان نياورد تنها يك اجر دارد، پس ما كه اسلام نياورده ايم يك اجر داريم، و شما هم كه قبلا اهل كتاب نبوديد و تنها اسلام را قبول كرده ايد يك اجر داريد، پس ديگر چه مزيتى بر ما داريد؟

در پاسخ اين گفتار اهل كتاب آيه زير نازل شد كه مى فرمايد:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ ..."، و به حكم آن براى مسلمانان نيز دو اجر قرار داد، به اضافه نور و مغفرت، و در آخر فرمود:" لِئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ" تا اهل كتاب بدانند كه اشتباه كرده اند «1».

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 244.

حدود بيست صفت از صفات الهى در آن منعكس است كه درك آنها انسان را در سطح بالاى معرفت الهى قرار مى دهد.

2 - بخش ديگرى از عظمت قرآن اين نور الهى كه در ظلمات شرك تابيد سخن مى گويد.

3 - در بخش سوم از وضع مؤ منان و منافقان در قيامت كه گروه اول در پرتو نور ايمان راه خود را به سوى بهشت مى گشايند، و گروه دوم در ظلمات شرك و كفر مى مانند، بحث مى كند.

و به اين ترتيب اصول سه گانه اسلام يعنى توحيد و نبوت و معاد در اين سوره به خوبى منعكس است .

4 - در بخش ديگرى دعوت به ايمان و خروج از شرك ، و سرنوشت جمعى از اقوام كافر پيشين منعكس شده است .

5 - بخش مهمى از اين سوره پيرامون انفاق در راه خدا و مخصوصا براى

تقويت پايه هاى جهاد فى سبيل الله ، و بى ارزش بودن اموال دنيا مى باشد.

6 - در بخشى كوتاه ، اما گويا و مستدل ، سخن از عدالت اجتماعى به ميان آمده كه يكى از اهداف مهم انبيا است .

7 - و بالاخره در بخش ديگرى مساءله رهبانيت و انزواى اجتماعى مورد مذمت قرار گرفته ، و جدائى خط اسلام از آن مشخص شده است .

البته در لابلاى اين بحثها نكات ديگرى به تناسب آمده ، و در نهايت مجموعه اى بيدارگر و هدايت آفرين را تشكيل داده است .

ضمنا نامگذارى اين سوره به ((حديد)) به خاطر تعبيرى است كه در آيه 25 سوره آمده است .

فضيلت تلاوت سوره حديد

در روايات اسلامى نكته هاى جالب توجهى پيرامون

فضيلت تلاوت اين سوره آمده ، البته تلاوتى كه تواءم با فكر، و تفكرى كه تواءم با عمل باشد.

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) مى خوانيم : من قراء سورة الحديد كتب من الذين آمنوا بالله و رسوله : ((كسى كه سوره حديد را بخواند در زمره كسانى كه به خدا و پيامبرش ايمان آورده اند نوشته خواهد شد)).

در حديث ديگرى از همان حضرت (صلى اللّه عليه و آله ) نقل شده كه قبل از خواب مسبحات را تلاوت مى فرمود (مسبحات سوره هائى است كه با سبح لله يا يسبح لله آغاز مى شود و آن پنج سوره است : سوره حديد، حشر، صف جمعه و تغابن ) و مى فرمايد: ان فيهن آية افضل من الف آية : ((در آنها آيه اى است كه از هزار آيه برتر است ))!.

البته پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) اين آيه را تعيين نفرموده ، ولى بعضى از مفسران احتمال داده اند كه منظور آخرين آيه سوره حشر است ، هر چند دليل روشنى براى اين معنى در دست نيست .

در حديث ديگرى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم : من قراء المسبحات كلها قبل ان ينام لم يمت حتى يدرك القائم (عليه السلام ) و ان مات كان فى جوار رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ): ((كسى كه ((مسبحات )) (سوره هاى پنجگانه فوق ) را بخواند از دنيا نمى رود تا حضرت مهدى (عليه السلام ) را درك كند، و اگر قبلا از دنيا برود در جهان ديگر در همسايگى رسول خدا خواهد

بود)).

تفسير:

آيات ژرف انديشان !

گفتيم اين سوره با يك بخش توحيدى كه جامع حدود ((بيست وصف )) از

اوصاف الهى است آغاز مى شود، اوصافى كه شناخت آنها سطح معرفت انسانى را بالا مى برد و به ذات مقدس او آشنا مى كند، اوصافى كه هر كدام به گوشه اى از صفات جلال و جمال او اشاره دارد، و هر قدر انديشمندان بيشتر در آن بينديشند به حقايق تازهاى دست مى يابند.

چنانكه در حديثى از امام على بن الحسين (عليهم السلام ) مى خوانيم : وقتى درباره توحيد از حضرتش سؤ ال كردند در پاسخ فرمود: ان الله عز و جل علم انه يكون فى آخر الزمان اقوام متعمقون فانزل الله تعالى : ((قل هو الله احد)) و الايات من سورة الحديد، الى قوله : ((عليم بذات الصدور))، فمن رام وراء ذلك فقد هلك : ((خداوند متعال مى دانست كه در آخر زمان اقوامى مى آيند كه در مسائل تعمق و دقت مى كنند، لذا سوره قل هو الله احد و آيات آغاز سوره حديد، تا عليم بذات الصدور، را نازل فرمود، پس هر كس ماوراى آنرا طالب باشد هلاك مى شود)).

از اين حديث استفاده مى شود كه اين آيات حداكثر معرفت ممكن را به تشنه كامان مى دهد.

به هر حال ، نخستين آيه اين سوره از تسبيح و تنزيه خدا شروع كرده مى فرمايد: ((آنچه در آسمانها و زمين است همواره براى خدا تسبيح مى گويد، و او است قادرى شكست ناپذير و حكيم على الاطلاق )) (سبح لله ما فى السموات و الارض و هو العزيز الحكيم ).

سوره گذشته با امر به تسبيح پايان گرفت

، و اين سوره با تسبيح الهى شروع مى شود، و قابل توجه اينكه در سوره هاى ((مسبحات )) كه با تسبيح الهى آغاز مى شود در سه مورد تسبيح به صورت صيغه ماضى (سبح ) آمده است (حديد و حشر و صف ) و در دو مورد به صورت صيغه مضارع يعنى يسبح (جمعه و تغابن )، اين

تفاوت تعبير شايد اشاره به اين نكته باشد كه در گذشته و آينده و هميشه موجودات اين جهان تسبيح ذات اقدس او گفته و مى گويند.

حقيقت تسبيح عبارت است از نفى هر گونه عيب و نقص و گواهى همه موجودات جهان به پاكى ذات مقدس او از هر گونه عيب و نقص يا به خاطر اين است كه آنچنان نظم و حساب و حكمت و عجائب و شگفتيها در نظام همه آنها به كار رفته كه جملگى با زبان حال ذكر حق مى گويند و تسبيح و ثناى او مى خوانند و فرياد مى كشند كه آفريدگار ما قدرتش بى انتها و حكمتش بى پايان است .

و لذا در پايان آيه جمله ((و هو العزيز الحكيم )) آمده است يا اينكه تمامى ذرات جهان از نوعى درك و شعور برخوردارند به گونهاى كه در عالم خود تسبيح و حمد خدا مى گويند هر چند ما بر اثر محدودى اطلاعات از آن بى خبريم .

شرح بيشتر درباره حمد و تسبيح عمومى موجودات جهان را ذيل آيه 44 سوره اسراء (جلد 12 صفحه 133 تا 136) مطالعه فرمائيد.

اين نكته نيز لازم به يادآورى است كه ((ما)) در جمله ((سبح لله ما فى السموات )) معنى وسيع و گسترده

اى دارد كه همه موجودات جهان را اعم از صاحبان عقل و ذى روح و بى روح را شامل مى شود.

بعد از ذكر دو وصف از صفات ذات پاك خداوند يعنى ((عزت )) و ((حكمت )) به ((مالكيت و تدبير و تصرفش در عالم هستى )) كه لازمه قدرت و حكمت است

پرداخته ، مى افزايد: ((براى خدا است مالكيت و حاكميت آسمانها و زمين )) (له ملك السموات و الارض ).

((او است كه زنده مى كند و مى ميراند)) (يحيى و يميت ).

((و بر هر كار توانا است )) (و هو على كل شى ء قدير).

مالكيت خداوند نسبت به عالم هستى مالكيت اعتبارى و تشريعى نيست ، بلكه مالكيت حقيقى و تكوينى است ، يعنى او به همه چيز احاطه دارد و همه جهان در قبضه قدرت او، و تحت اراده و فرمان او است ، لذا به دنبال آن سخن از زنده كردن و ميراندن و توانائى بر هر چيز به ميان آمده است .

و به اين ترتيب تا به اينجا شش وصف از اوصاف او در اين دو آيه بيان شده است .

تفاوت ((عزت )) و ((قدرت )) در اين است كه عزت بيشتر توجه به درهم شكستن مدافع دارد، و قدرت توجه به ايجاد اسباب ، بنابراين دو وصف مختلف محسوب مى شوند، هر چند در ريشه توانائى با هم مشتركند (دقت كنيد).

مساءله زنده كردن و ميراندن (احياء و اماته ) در بسيارى از آيات قرآن مطرح شده است ، و در حقيقت اين دو موضوع از موضوعاتى است كه اسرار پيچيده آن بر هيچكس روشن نيست ، نه كسى به درستى

از حقيقت حيات با خبر است ؟ و نه حقيقت مرگ را كسى مى داند بلكه آنچه از اين دو مى دانيم آثار آنها است ، و عجب اينكه از همه چيز نزديكتر به ما حيات و زندگى ما است ، در عين حال حقيقت و اسرار آن از همه چيز مخفيتر است !

قابل توجه اينكه جمله ((يحيى )) و ((يميت )) به صورت فعل مضارع دليل بر استمرار مساءله حيات و مرگ در طول همه زمانها است ، و اطلاق اين دو نه تنها شامل حيات و مرگ انسان در اين جهان مى شود كه شامل هر گونه حيات و مرگ ، از عالم فرشتگان گرفته تا موجودات زنده ديگر و حيوانات و گياهان ،

نه تنها حيات دنيا كه حيات برزخى و رستاخيز را نيز دربر مى گيرد، آرى حيات و مرگ در تمام اشكالش به دست قدرت او است .

سپس به بيان پنج وصف ديگر پرداخته مى فرمايد: ((او اول است ، و آخر است ، و ظاهر است ، و باطن است ، و از همه چيز آگاه است )) (هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و هو بكل شى ء عليم ).

توصيف به اول و آخر بودن تعبير لطيفى است از ازليت و ابديت او، زيرا مى دانيم او وجودى است بى انتها و واجب الوجود، يعنى هستيش از درون ذات او است نه از بيرون ، تا پايان گيرد يا آغازى داشته باشد، و بنابراين از ازل بوده و تا ابد خواهد بود.

او سرآغاز و ابتداى عالم هستى است ، و او است كه بعد از فناى جهان

نيز خواهد بود.

بنابراين تعبير به اول و آخر هرگز زمان خاصى را دربر ندارد و اشاره به مدت معينى نيست .

توصيف به ظاهر و باطن نيز تعبير ديگرى از احاطه وجودى او نسبت به همه چيز است ، از همه چيز ظاهرتر است چرا كه آثارش همه جا را گرفته ، و از همه چيز مخفيتر است چون كه ذاتش بر كسى روشن نيست .

بعضى از مفسران در اينجا چنين تعبير كرده اند: الاول بلا ابتداء، و الاخر بلا انتهاء، و الظاهر بلا اقتراب ، و الباطن بلا احتجاب : ((اولى است كه آغاز ندارد، و آخرى است كه پايان ندارد، ظاهرى است كه نزديك نيست ، باطنى است كه پوشيده نمى باشد)).

و بعضى ديگر تعبير لطيف ديگرى دارند: الاول ببره ، و الاخر بعفوه ،

و الظاهر باحسانه ، و توفيقه اذا اطعته ، و الباطن بستره اذا عصيته : ((او آغازگرى است در نيكيها، و پايان گرى است به عفو و بخشش ، هنگامى كه اطاعتش كنى با احسان و توفيقش بر تو ظاهر مى شود، و هنگامى كه معصيتش كنى با ستر و پوشش پنهان مى گردد)).

كوتاه سخن اينكه او به همه چيز احاطه دارد و آغاز و انجام و ظاهر و باطن جهان هستى او است .

بعضى از مفسران ((ظاهر)) را در اينجا به معنى ((غالب )) تفسير كرده اند (از ظهور به معنى غلبه ) و در بعضى از خطب ((نهج البلاغه )) نيز قرينه اى بر اين معنى ديده مى شود آنجا كه درباره آفرينش زمين مى فرمايد: هو الظاهر عليها بسلطانه و عظمته ، و هو الباطن لها

بعلمه و معرفته ((او با سلطه و عظمتش بر آن غلبه دارد، و با علم و معرفتش در باطن آن راه دارد)) جمع ميان دو تفسير نيز بى مانع است .

و به هر حال يكى از نتائج اين امور همان است كه در پايان آيه آمده : ((و هو بكل شى ء عليم )) زيرا كسى كه از آغاز بوده و تا پايان باقى است و در ظاهر و باطن جهان است چنين كسى قطعا از همه چيز آگاه مى باشد.

جمع اضداد در صفات خدا

بسيارى از صفات است كه در ما انسانها و موجودات ديگر غير قابل جمع است ، و به صورت صفات متضاد جلوه مى كند، مثلا اگر من اولين نفر در ميان يك جمعيت باشم قطعا آخرين نفر نخواهم بود، اگر ظاهر باشم پنهان نيستم ،

و اگر پنهان باشم ظاهر نخواهم بود، همه اينها به خاطر آن است كه وجود ما محدود است ، و يك وجود محدود جز اين نمى تواند باشد، اما هنگامى كه سخن به صفات خدا مى رسد، اوصاف دگرگون مى شوند و تغيير شكل مى دهند، در آنجا ظاهر و باطن با هم جمع مى شود، و همچنين آغاز و انجام ، و با توجه به لايتناهى بودن ذات مقدسش جاى تعجب نيست .

در احاديثى كه از شخص پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) و ائمه اهل بيت (عليهم السلام ) در اين زمينه رسيده توضيحات جالبى ديده مى شود كه به تفسير اين آيات پر محتوى كمك مى كند.

از جمله در حديثى در ((صحيح مسلم )) آمده است كه پيامبر (صلى اللّه عليه

و آله ) فرمود: اللهم انت الاول فليس قبلك شى ءو انت الاخر فليس بعدك شى ء، و انت الظاهر فليس فوقك شى ء، و انت الباطن فليس دونك شى ء: ((خداوندا! تو اولى هستى كه قبل از تو چيزى نيست ، و آخرى هستى كه بعد از تو چيزى نمى باشد آنچنان ظاهر و غالبى كه برتر از تو وجود ندارد، و آنچنان باطن و پنهانى كه ماوراى تو چيزى تصور نمى شود)).

امير مؤ منان على (عليه السلام ) مى فرمايد: ليس لاوليته ابتداء، و لا لازليته انقضاء هو الاول لم يزل ، و الباقى بلا اجل ... الظاهر لا يقال مم ؟ و الباطن لا يقال فيم ؟: ((براى اوليت او آغازى نيست ، و براى ازليت او پايانى نخواهد بود، نخستينى است كه همواره بوده ، و جاويدى است كه سرآمدى ندارد، آشكارى است كه در باره اش نتوان گفت از چه چيز پيدا شده ؟ و پنهانى است كه نتوان گفت در كجاست ))؟.

امام حسن مجتبى (عليه السلام ) نيز در خطبهاى مى فرمايد: الحمد لله الذى لم

يكن فيه اول معلوم ، و لا آخر متناه ،... فلا تدرك العقول و اوهامها و لاالفكر و خطراتها، و لا الالباب و اذهانها صفته ، فتقول متى ؟ و لابدع مما ؟ و لاظاهر على ما؟ و لاباطن فيما؟: ((حمد براى خدائى است كه نه سرآغاز معلومى دارد، و نه پايان محدودى ، عقلها و انديشه ها، افكار و خردها هرگز صفات او را درك نمى كند، هرگز نمى تواند بگويد از چه زمان بوده ؟ و از چه چيز آغاز شده ؟

و بر چه چيز ظاهر است ؟ و در چه پنهان است ))؟.

به عقل نازى حكيم تا كى ؟ به عقل اين ره نمى شود طى

به كنه ذاتش خرد برد پى اگر رسد خس به قعر دريا!

بلكه مى توان گفت :

خرد به ذاتش نمى برد پى و گر رسد خس به قعر دريا! او هميشه بر تخت قدرت است

به دنبال اوصاف يازدهگانه اى كه در آيات قبل درباره ذات پاك پروردگار ذكر شد در اين آيات اوصاف ديگرى بيان شده .

در نخستين آيه مورد بحث به پنج وصف ديگر از اوصاف جمال و جلال او اشاره شده است .

نخست از مساءله خالقيت سخن مى گويد و مى فرمايد: ((او كسى است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد)) (هو الذى خلق السموات و الارض فى ستة ايام ).

مساءله خلقت در شش روز هفت مرتبه در قرآن مجيد ذكر شده است كه نخستين مرتبه در آيه 54 اعراف ، و آخرين مورد آن همين آيه مورد بحث (آيه 4 حديد) مى باشد.

همانگونه كه قبلا نيز گفته ايم منظور از ((يوم )) (روز) در اين آيات روز معمولى نيست ، بلكه منظور از آن ((دوران )) است خواه اين دوران كوتاه باشد، و يا طولانى هر چند ميليونها سال به طول انجامد، و اين تعبيرى است كه در لغت عرب و زبانهاى ديگر نيز به كار مى رود، مثلا مى گويند امروز نوبت فلان جمعيت است كه حكومت كنند و فردا نوبت ديگران يعنى دوران آنها.

اين معنى را با شواهد و شرح مبسوط در جلد ششم ذيل آيه 54 سوره اعراف آورده ايم .

البته براى

خداوند هيچ مانعى نداشت كه تمام عالم را در يك لحظه بيافريند، ولى مسلما اگر چنين بود كمتر عظمت و قدرت و علم آفريدگار ظاهر مى گشت

ولى هنگامى كه آنرا در طى ميلياردها سال در دورانهاى مختلف و چهره هاى گوناگون طبق برنامه هاى منظم و حساب شده بيافريند دلائل آشكارترى بر قدرت و حكمت او دربر خواهد داشت .

بعلاوه اين تدريجى بودن سرمشقى است براى تدريجى بودن سير تكاملى انسان و عدم عجله و شتاب در رسيدن به اهداف مختلف .

سپس به مساءله حكومت و تدبير جهان پرداخته ، مى افزايد: ((خداوند بعد از آفرينش جهان بر تخت قدرت قرار گرفت )) (ثم استوى على العرش ).

و زمام حكومت و تدبير جهان را هميشه در دست داشته و دارد.

بدون شك خداوند نه جسم است و نه ((عرش )) به معنى تخت سلطنت مى باشد، بلكه اين تعبير كنايه اى است لطيف از حاكميت مطلقه خداوند و نفوذ تدبير او در عالم هستى .

((عرش )) - در لغت به معنى چيزى است كه مسقف باشد و گاه به خود سقف نيز گفته مى شود - به معنى تختهاى بلند همانند تخت سلاطين نيز آمده است ولى به عنوان كنايه از قدرت نيز به كار مى رود، همانگونه كه در فارسى مى گوئيم : ((پايه هاى تختش فروريخت )) و يا در عربى مى گويند ((فلان ثل عرشه )): كنايه از اينكه قدرتش بر باد رفت .

به هر حال بر خلاف آنچه گروهى از ناآگاهان مى پندارند كه خداوند جهان را آفريده و به حال خود واگذارده ، او هميشه زمام حكومت و تدبير عالم را

در كف قدرت دارد، و وابستگى نظامات اين جهان بلكه فرد فرد موجودات به ذات پاكش آنچنان است كه اگر يك لحظه نظر لطف از آنها برگيرد، و فيضش را قطع كند ((فروريزند قالبها))!

توجه به اين حقيقت به انسان درك و ديدى مى دهد كه خدا را در همه جا و با همه چيز و در درون جان خود ببيند و احساس كند، و به او عشق ورزد.

سپس شاخه ديگرى از علم بى پايانش را بيان كرده ، مى افزايد: ((آنچه را در زمين نفوذ مى كند، آنچه از آن برمى آيد، و آنچه از آسمان نازل مى شود، و آنچه به آسمان بالا مى رود، همه را مى داند، و از همه با خبر است )) (يعلم ما يلج فى الارض و ما يخرج منها و ما ينزل من السماء و ما يعرج فيها).

گرچه تمام اين امور در تعبير ((هو بكل شى ء عليم )) كه در آيات قبل آمده جمع است ، اما شرح اين معانى توجه بيشترى به انسان در زمينه وسعت علم خداوند مى دهد.

آرى او از آنچه در زمين فرومى رود آگاه است : از تمام قطره هاى باران .

از امواج سيلابها.

از دانه هاى گياهان كه با كمك باد يا حشرات در زمين پراكنده مى شوند و نفوذ مى كنند.

از ريشه هاى درختان به هنگامى كه در جستجوى آب و غذا به اعماق زمين پيش فروروند.

از انواع معادن و ذخائرى كه روزى بر صفحه زمين بوده و سپس در آن دفن شده .

از گنجها و دفينه ها.

از اجساد مردگان .

از انواع حشراتى كه در زمين لانه مى سازند.

آرى از همه

اينها آگاه است .

و نيز از گياهانى كه از زمين برمى آيند.

از چشمه هائى كه از دل خاك و صخرهها مى جوشد.

از معادن و گنجينه هائى كه ظاهر مى شوند.

از انسانهائى كه از آن برخاسته اند.

از آتشفشانهائى كه از دل زمين زبانه مى كشد.

از حشراتى كه از لانه ها سر برمى آورند.

از گازهائى كه از زمين متصاعد مى شوند.

و از امواج جاذبه كه از درون آن برميخيزد، خداوند از تمامى اينها جزء به جزء و ذره به ذره آگاه است .

و همچنين آنچه از آسمان نازل مى شود: از دانه هاى باران گرفته تا اشعه حياتبخش آفتاب .

از خيل فرشتگان گرفته تا امواج نيرومند وحى و كتب آسمانى .

از اشعه كيهانى گرفته تا شهابها و سنگريزه هاى سرگردان كه به سوى زمين جذب مى شوند، او از همه اينها مو به مو آگاه است .

و نيز آنچه به آسمان صعود مى كند: اعم از فرشتگان ، ارواح انسانها، اعمال بندگان ، انواع دعاها، اقسام پرندگان ، و بخارات ، و ابرها، و غير اينها، آنچه ميدانيم و آنچه نمى دانيم همه در پيشگاه علم او روشن و آشكار است .

اگر كمى در اين باره بينديشيم كه در هر لحظه ميليونها ميليون موجود مختلف وارد زمين مى شود، و ميليونها ميليون موجود از آن برميخيزد، و ميليونها ميليون از آسمان نازل مى گردد، يا به آسمان صعود مى كند، كه از شماره و حد و حصر بيرون است ، و هيچكس جز خدا نمى تواند آنها را احصا كند آنگاه به وسعت علم پروردگار آشنا مى شويم .

و بالاخره در چهارمين و پنجمين توصيف روى نقطه

حساسى تكيه كرده ، مى فرمايد: ((او با شماست هر جا كه باشيد)) (و هو معكم اينما كنتم ).

((و چون چنين است او به آنچه انجام مى دهيد بصير و بينا است )) (و الله بما

تعملون بصير).

چگونه او با ما نباشد در حالى كه ما نه تنها در وجود كه در بقاء خود لحظه به لحظه به او متكى هستيم و از وى مدد مى گيريم ، او روح عالم هستى است ، او جان جهان است ، بلكه او برتر از اين و آن است !

از زمانى كه به صورت ذره خاكى در گوشه اى افتاده بوديم ، و از آن لحظه اى كه به صورت جنين در شكم مادر قرار داشتيم او با ما بود، و در تمام عمر، و در عالم و برزخ نيز همه جا با ما است ، آيا با اين حال ممكن است از ما بيخبر باشد؟!

راستى اين احساس كه او همه جا با ما است از يكسو به انسان عظمت و شكوه مى بخشد و از سوى ديگر اطمينان و اعتماد به نفس مى دهد و شجاعت و شهامت در او مى آفريند، و از سوى سوم احساس مسئوليت شديد مى بخشد، چرا كه او همه جا حاضر و ناظر و مراقب است ، و اين بزرگترين درس تربيت است ، آرى اين اعتقاد ريشه اصلى تقوى و پاكى و درستكارى انسان است و هم رمز عظمت و بزرگى او.

اين يك واقعيت است كه او هميشه و همه جا با ما است ، نه يك كنايه و مجاز، حقيقتى كه از يكسو دلپذير و دل انگيز و روحپرور

است ، و از سوى ديگر رعب انگيز و مسئوليت آفرين !

لذا در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) نقل شده است كه فرمود: ان من افضل ايمان المرء ان يعلم ان الله تعالى معه حيث كان : ((برترين مرحله ايمان انسان اين است كه بداند هر جا باشد خدا با او است )).

در حديث ديگرى مى خوانيم كه موسى عرض كرد: اين اجدك يا رب ؟.

((كجا تو را بيابم اى پروردگار))؟!

قال : يا موسى اذا قصدت الى فقد وصلت الى !: ((خطاب آمد كه اى موسى هر زمان اراده من كنى به من رسيده اى ))!

اصولا اين ((معيت )) (همراه بودن خدا با بندگان ) به قدرى ظريف و دقيق است كه هر انسان متفكر و مؤ منى به مقدار انديشه و ايمانش آنرا درك مى كند و از عمق آن با خبر مى گردد.

بعد از مساءله حاكميت و تدبير سخن به مساءله مالكيت او در كل جهان هستى مى رسد، مى فرمايد: ((مالكيت آسمانها و زمين از آن او است )) (له ملك السموات و الارض ).

و سرانجام به مساءله مرجعيت او اشاره كرده مى افزايد: ((و همه كارها به او بازگشت مى كند)) (و الى الله ترجع الامور).

آرى وقتى او خالق و مالك و حاكم و مدبر ما است و همه جا با ما مى باشد مسلما بازگشت همه ما و همه كارها نيز به سوى او است .

ما رهروان منزل عشق او هستيم كه با كوله بارى از اميد و نيروها از سرمنزل عدم به راه افتاده ايم ، و تا به اقليم وجود اينهمه راه

آمده ايم ، ما از او هستيم و به سوى او باز مى گرديم ، چرا كه مبداء و منتهى او است .

قابل توجه اينكه در سه آيه قبل نيز عين اين توصيف آمده بود: له ملك السموات و الارض اين تكرار ممكن است به آن خاطر باشد كه در آنجا تنها از مساءله حيات و مرگ موجودات زنده سخن در ميان بود، و اينجا دامنه بحث گسترده تر شده و سخن از بازگشت همه امور به سوى او است .

و نيز در آنجا مقدمه اى بود براى بيان قدرت خداوند بر همه چيز و در اينجا

مقدمه اى براى بازگشت همه چيز به سوى او است كه اين هر دو لازمه مالكيت خداوند نسبت به آسمانها و زمين است .

تعبير به ((الامور)) به صيغه جمع نشان مى دهد كه نه تنها انسانها كه همه موجودات به سوى او در حركتند حركتى دائم و توقف ناپذير! بنابراين مفهوم آيه منحصر به بازگشت انسانها در آخرت به او نيست ، هر چند موضوع معاد يكى از مصاديق روشن آن محسوب مى شود.

در آخرين آيه مورد بحث به دو وصف ديگر نيز اشاره كرده مى فرمايد: ((او شب را در روز، و روز را در شب داخل مى كند)) (يولج الليل فى النهار و يولج النهار فى الليل ).

آرى تدريجا از يكى مى كاهد و به ديگرى مى افزايد و طول شب و روز را در سال تغيير ميدهد، همان تغييرى كه همراه با فصول چهارگانه سال است با تمام بركاتى كه براى انسانها در اين فصول نهفته است .

اين آيه تفسير ديگرى نيز دارد و آن اينكه

به هنگام طلوع و غروب آفتاب هرگز تغيير نظام نور و ظلمت دفعة رخ نمى دهد تا براى انسانها و موجودات زنده ديگر موجب انواع مشكلات گردد، بلكه اين امر به صورت تدريجى رخ مى دهد، و موجودات را آرام آرام از روشنائى روز به تاريكى شب و از تاريكى شب به روشنائى روز منتقل مى سازد، و فرارسيدن شب و روز را از مدتى قبل اعلام مى دارد تا همگان خود را آماده كنند.

جمع ميان دو تفسير در مفهوم آيه نيز كاملا ممكن است .

و در پايان مى افزايد: ((و او به آنچه بر دلها حاكم است آگاه است (و هو عليم بذات الصدور).

همانگونه كه اشعه حياتبخش آفتاب و روشنائى روز در اعماق تاريكى شب نفوذ مى كند و همه جا را روشن مى سازد، علم پروردگار نيز در تمام زواياى قلب و جان انسان نفوذ مى كند و همه اسرار آن را روشن مى سازد.

قابل توجه اينكه در آيات قبل سخن از آگاهى خداوند نسبت به اعمال ما بود (و الله بما تعملون بصير) و در اينجا سخن از آگاهى او نسبت به نيات و عقائد و افكار ما است (و هو عليم بذات الصدور).

كلمه ((ذات )) چنانكه قبلا هم اشاره كرده ايم در لغت عرب به معنى ((عين و حقيقت )) نيامده است ، و اين اصطلاحى است از سوى فلاسفه ، بلكه ((ذات )) در لغت به معنى ((صاحب چيزى )) است ، بنابراين ((ذات الصدور)) اشاره به نيات و اعتقاداتى است كه قلوب انسانها را در اختيار خود گرفته است و بر آن حاكم است (دقت كنيد).

و چه زيبا است

كه انسان تمام اين صفات الهى را از اعماق جان باور كند و حضور او را در اعمال و در نيات و عقائد خود احساس نمايد، آيا با اين احساس امكان دارد از جاده اطاعت و بندگى خارج شده ، در طريق عصيان و زشتى گام بگذارد؟!

آيات اسم اعظم خدا

مى دانيم فلاسفه و متكلمان صفات خدا را به دو دسته تقسيم كرده اند: ((صفات ذات )) كه بيان اوصاف جمال و جلال او است و ((صفات فعل )) كه بيانگر افعالى است كه از ذات مباركش صادر مى شود.

در آيات ششگانه اى كه در آغاز اين سوره آمده و بايد طبق حديث آنها را آيات ((ژرف انديشان )) (متعمقين ) نام نهاد بيست وصف از اوصاف ذات و افعال آمده ، از علم و قدرت و حكمت و ازليت و ابديت خداوند گرفته ، تا خلقت و تدبير و مالكيت و حاكميت و احاطه او نسبت به همه موجودات ، و حضورش در همه جا، آن هم با تعبيراتى كه به آنها عمق بيشترى مى بخشد.

توجه و ايمان به اين صفات و تلاش در روشن ساختن شعله اى هر چند كوچك از آنها در وجود خود، ما را در سير تكاملى و مسير الى الله بهترين يار و مددكار است .

در حديثى از ((براء بن عازب )) آمده است كه مى گويد: به على (عليه السلام ) عرض كردم : يا امير المؤ منين ! اسئلك بالله و رسوله ، الا خصصتنى باعظم ما خصك به رسول الله (صلى اللّه عليه و آله )، و اختصه به جبرئيل ، و ارسله به الرحمن ، فقال

اذا اردت ان تدعو الله باسمه الاعظم ، فاقراء من اول سورة الحديد الى آخر ست آيات منها عليم بذات الصدور، و آخر سورة الحشر يعنى اربع آيات ، ثم ارفع يديك فقل يا من هو هكذا، اسالك بحق هذه الاسماء ان تصلى على محمد (صلى اللّه عليه و آله ) و ان تفعل بى كذا و كذا مما تريد، فو الله الذى لا اله غيره لتنقلبن بحاجتك ان شاء الله :

اى امير مؤ منان ! تو را به خدا و رسولش مى خوانم كه برترين چيزى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) ويژه تو كرد، و جبرئيل مخصوص او ساخت ، و خداوند جبرئيل را به آن فرستاد در اختيار من قرار دهى ! فرمود: هنگامى كه ميخواهى خدا را به نام اعظمش بخوانى از آغاز سوره حديد تا شش آيه ، تا عليم بذات الصدور را بخوان ، و سپس چهار آيه آخر سوره حشر را بعد دو دستت را بلند كن و بگو: اى خداوندى كه چنين هستى تو را به حق اين اسماء مى خوانم كه بر محمد (صلى اللّه عليه و آله ) درود فرستى و فلان حاجت مرا برآورى - سپس آنچه را مى خواهى بگو - سوگند

به خداوندى كه معبودى جز او نيست به حاجتت خواهى رسيد ان شاء الله .

در عظمت اين آيات و اهميت محتواى آن ، همين حديث كافى است ، ولى نبايد فراموش كرد كه اسم اعظم الهى تنها الفاظ نيست تخلق به آنها نيز لازم است . ايمان و انفاق دو سرمايه بزرگ نجات و خوشبختى

بعد از بيان قسمتى از دلائل

عظمت خداوند در عالم هستى و اوصاف جمال و جلال او، اوصافى كه انگيزه حركت به سوى الله است ، در آيات از آنها نتيجه گيرى كرده و همگان را دعوت به ايمان و عمل مى نمايد.

نخست مى فرمايد: ((به خداوند و رسولش ايمان بياوريد)) (آمنوا بالله و رسوله ).

اين دعوت يك دعوت عام است كه شامل همه انسانها مى شود، مؤ منان را به ايمانى كاملتر و راسختر، و غير مؤ منان را به اصل ايمان دعوت مى كند، دعوتى كه تواءم با دليل است و دلائلش در آيات توحيدى قبل گذشت .

سپس به يكى از آثار مهم ايمان كه ((انفاق فى سبيل الله )) است دعوت كرده مى گويد: ((از آنچه خداوند شما را در آن جانشين ديگران ساخته انفاق كنيد)) (و انفقوا مما جعلكم مستخلفين فيه ).

دعوت به ايثار و فداكارى و گذشت از مواهبى كه انسان در اختيار دارد، منتها اين دعوت را مقرون به اين نكته مى كند كه فراموش نكنيد ((در حقيقت مالك اصلى خدا است )) و اين اموال و سرمايه ها چند روزى به عنوان امانت نزد شما سپرده شده ، همانگونه كه قبلا در اختيار اقوام پيشين بود.

و به راستى نيز چنين است زيرا در آيات گذشته خوانديم كه مالك حقيقى كل جهان خداوند است ايمان به اين واقعيت بيانگر همين است كه ما امانتدار او هستيم ، چگونه ممكن است امانتدار فرمان صاحب امانت را ناديده بگيرد؟!

ايمان به اين حقيقت به انسان روح سخاوت و ايثار مى بخشد، و دست و دل او را در انفاق باز مى كند.

تعبير به ((مستخلفين )) (جانشينان ) ممكن

است اشاره به نمايندگى انسان از سوى خداوند در زمين و مواهب آن باشد، و يا جانشينى از اقوام پيشين ، و يا هر دو.

و تعبير به ((مما)) (از چيزهائى كه ...) تعبير عامى است كه نه تنها اموال بلكه تمام سرمايه ها و مواهب الهى را شامل مى شود و همانگونه كه قبلا نيز گفته ايم انفاق مفهوم وسيعى دارد كه منحصر به مال نيست ، بلكه علم و هدايت و آبروى اجتماعى و سرمايه هاى معنوى و مادى ديگر را نيز شامل مى شود.

سپس براى تشويق بيشتر مى افزايد: ((آنهائى كه از شما ايمان بياورند و انفاق كنند اجر بزرگى دارند)) (فالذين آمنوا منكم و انفقوا لهم اجر كبير).

توصيف اجر به بزرگى ، اشاره اى به عظمت الطاف و مواهب الهى ، و ابديت و خلوص و دوام آن است ، نه تنها در آخرت كه در دنيا نيز قسمتى از اين اجر كبير عائد آنها مى شود.

بعد از امر به ((ايمان )) و ((انفاق )) درباره هر يك از اين دو به بيانى مى پردازد كه به منزله استدلال و برهان است .

نخست به صورت يك استفهام توبيخى علت عدم پذيرش دعوت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را در مورد ايمان به خدا جويا شده ، مى فرمايد: ((چه چيز سبب مى شود كه

ايمان به خدا نياوريد در حالى كه رسول او شما را دعوت براى ايمان به پروردگارتان مى كند، و در حالى كه از شما پيمان گرفته است اگر آماده ايمان هستيد)) (و ما لكم لا تؤ منون بالله و الرسول يدعوكم لتؤ منوا بربكم و قد اخذ

ميثاقكم ان كنتم مؤ منين ).

يعنى اگر به راستى شما آمادگى براى پذيرش حق داريد دلائلش روشن است ، هم از طريق فطرت و عقل ، و هم از طريق دليل نقل .

از يكسو پيامبر خدا (صلى اللّه عليه و آله ) با دلائل روشن و آيات و معجزات باهرات به سراغ شما آمده ، و از سوى ديگر خداوند با نشان دادن آثارش در جهان آفرينش و در درون وجودتان يكنوع پيمان تكوينى از شما گرفته به او ايمان بياوريد، اما شما نه اعتنائى به فطرت و عقل خود داريد، و نه توجهى به مساءله وحى ، معلوم مى شود اصلا شما حاضر به ايمان نيستيد، و جهل و تعصب و تقليد كوركورانه بر فكر شما چيره شده است .

از آنچه گفتيم روشن شد كه منظور از جمله ((ان كنتم مؤ منين )) اين است كه ((اگر شما حاضر به ايمان آوردن به چيزى و پذيرش دليلى باشيد اينجا جاى آن است )) چرا كه دلائلش از هر نظر آشكار است .

نكته اينجا است كه آنها شخص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را مى ديدند، و دعوت او را بدون هيچ واسطه مى شنيدند، و معجزاتش را با چشم مشاهده مى كردند، ديگر چه عذرى مى توانست مانع گردد؟

لذا در حديثى مى خوانيم : روزى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) به اصحابش فرمود: اى المؤ منين اعجب اليكم ايمانا؟ قالوا: الملائكة ! قال : و ما لهم لا يؤ منون و هم عند ربهم ؟ قالوا: فالانبياء! قال فما لهم لا يؤ منون و الوحى ينزل عليهم ؟ قالوا

فنحن ! قال : و ما لكم لا تؤ منون و انا بين اظهركم ! و لكن اعجب المؤ منين ايمانا قوم يجيئون بعدكم يجدون صحفا يؤ منون بما فيها:

((كداميك از مؤ منان ايمانشان شگفت انگيزتر است ؟ گفتند: فرشتگان ، فرمود: چه جاى تعجب كه آنها ايمان بياورند؟ آنها در جوار قرب خداوندند گفتند: پس انبياء، فرمود: با اينكه وحى بر آنها نازل مى شود چگونه ايمان نياورند؟ گفتند: پس خود ما! فرمود: چه جاى تعجب كه شما ايمان بياوريد در حالى كه من در ميان شما هستم ؟ (اينجا بود كه همه ساكت ماندند و پيامبر فرمود:) ولى از همه اعجاب انگيزتر قومى هستند كه بعد از شما مى آيند و تنها اوراقى را در برابر خود مى بينند و به آنچه در آن است ايمان مى آورند)).

و اين يك واقعيت است كه افرادى كه ساليان دراز بعد از رحلت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) قدم به عرصه هستى مى گذارند و فقط آثار رسول الله را در كتب مى بينند و به حقانيت دعوتش پى مى برند امتياز عظيمى بر ديگران دارند.

تعبير به ((ميثاق )) (پيمان مؤ كد) مى تواند اشاره به فطرت توحيدى باشد و يا دلائل عقلى كه با مشاهده نظام آفرينش بر انسان ظاهر مى گردد، و تعبير ((بربكم )) (پروردگارتان ) كه اشاره اى به تدبير الهى در عالم خلقت است شاهد بر اين معنا است .

بعضى ((ميثاق )) را در اينجا اشاره به پيمان ((عالم ذر)) دانسته اند، ولى اين معنى بعيد به نظر مى رسد جز به همان تفسيرى كه ما براى عالم ذر

قبلا ذكر كرده ايم .

آيه بعد براى تاءكيد و توضيح بيشتر پيرامون همين معنى مى افزايد: ((او

كسى است كه آيات روشن بر بنده خود نازل كرده است ، تا شما را از ظلمتهاى شرك و جهل و نادانى ، به ايمان و توحيد و علم ، رهنمون گردد، و خداوند نسبت به شما رؤ ف و مهربان است )) (هو الذى ينزل على عبده آيات بينات ليخرجكم من الظلمات الى النور و ان الله بكم لرؤ ف رحيم ).

جمعى ((آيات بينات )) را در اينجا به همه ((معجزات )) تفسير كرده اند، و گروهى به قرآن ، ولى مفهوم آيه گسترده است و همه اينها را شامل مى شود، هر چند تعبير به ((نازل كردن )) مناسب قرآن است ، همان قرآنى كه پرده هاى ظلمت كفر و ضلالت و نادانى را مى درد، و آفتاب ايمان و آگاهى را در درون جان انسان طالع مى كند.

تعبير به ((رؤ ف رحيم )) اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه اين دعوت مؤ كد و پرشور الهى به سوى ايمان و انفاق مظهرى از مظاهر رحمت الهيه است كه به سراغ همه شما آمده ، و تمام بركاتش در اين جهان و جهان ديگر عائد خودتان مى شود.

در اينكه آيا ميان ((رؤ ف )) و ((رحيم )) تفاوتى هست يا نه ؟ و اين تفاوت چگونه است ؟ در ميان مفسران گفتگو است ، و مناسبتر از همه اين است كه ((رؤ ف )) اشاره به محبت و لطف خاصش نسبت به مطيعان است در حالى كه ((رحيم )) اشاره به رحمت او در مورد عاصيان

است .

بعضى نيز گفته اند ((راءفت )) در مورد رحمت قبل از ظهور آن گفته مى شود اما ((رحمت )) تعبيرى است كه بعد از ظهور بر آن اطلاق مى گردد.

سپس به استدلالى براى مساءله انفاق پرداخته مى فرمايد: ((چرا در راه خدا انفاق نكنيد در حالى كه ميراث آسمانها و زمين از آن او است ))؟ (و ما لكم الا تنفقوا فى سبيل الله و لله ميراث السموات و الارض ).

يعنى سرانجام همه شما چشم از جهان و مواهبش مى پوشيد، و همه را مى گذاريد و مى رويد، پس اكنون كه در اختيار شما است چرا بهره خود را نمى گيريد؟!

((ميراث )) در اصل - چنانكه راغب در مفردات مى گويد به معنى مالى است بدون قرارداد و مانند آن به انسان منتقل مى شود، و آنچه از ميت به بازماندگان منتقل مى شود يكى از مصداقهاى آن است كه بر اثر كثرت استعمال هنگام ذكر اين كلمه همين معنى تداعى مى شود.

تعبير ((لله ميراث السموات و الارض )) از اين نظر است كه نه تنها اموال و ثروتهاى روى زمين بلكه آنچه در تمام آسمان و زمين وجود دارد به ذات پاك او برمى گردد، همه خلايق مى ميرند و خداوند وارث همه آنها است .

و از آنجا كه انفاق در شرائط و احوال مختلف ارزشهاى متفاوتى دارد در جمله بعد مى افزايد: آنهائى كه قبل از ((پيروزى )) انفاق كردند و پيكار نمودند با كسانى كه بعد از فتح اين كار را انجام دادند مساوى نيستند)) (لا يستوى منكم من انفق من قبل الفتح و قاتل ).

در اينكه منظور از اين

((فتح )) كدام فتح است ميان مفسران گفتگو است ، بعضى آنرا اشاره به ((فتح مكه )) در سال هشتم هجرت مى دادند، و بعضى آنرا اشاره به ((فتح حديبيه )) در سال ششم .

البته نظر به اينكه كلمه ((فتح )) در سوره انا فتحنا لك فتحا مبينا به ((فتح حديبيه )) تفسير شده است مناسب اين است كه در اينجا نيز فتح حديبيه باشد، ولى تعبير به ((قاتل )) (پيكار كند) مناسب با فتح مكه است زيرا در حديبيه پيكارى رخ نداد، اما در فتح مكه پيكارى سريع و كوتاه كه با مقاومت چندانى روبرو نشد صورت

گرفت .

اين احتمال نيز وجود دارد كه مراد از ((الفتح )) در اين آيه جنس فتح و هرگونه پيروزى مسلمين در جنگهاى اسلامى باشد، يعنى : آنها كه در مواقع بحرانى از بذل مال و جان ابا داشتند از آنها كه بعد از فرونشستن طوفانها به يارى اسلام شتافتند برترند.

لذا براى تاءكيد بيشتر مى افزايد: ((اين گروه مقامشان برتر و بالاتر از كسانى است كه بعد از فتح انفاق كردند و جهاد نمودند)) (اولئك اعظم درجة من الذين انفقوا من بعد و قاتلوا)

عجب اينكه جمعى از مفسران كه آيه را ناظر به فتح مكه يا حديبيه مى دادند مصداق انفاق كننده را در اين آيه ابوبكر دانسته اند، در حالى كه بدون شك از زمان هجرت تا آن زمان كه 6 تا 8 سال طول كشيد و غزوات زيادى رخ داد هزاران نفر در راه اسلام انفاق كردند و پيكار نمودند، چرا كه در فتح مكه طبق تواريخ ده هزار نفر شركت كردند و مسلما از اين گروه

عده زيادى به برنامه هاى جنگى كمك مالى نمودند و انفاق فى سبيل الله كردند، و مسلم است كه تعبير به ((قبل )) به معنى انفاق در آستانه اين فتح است نه در آغاز اسلام و بيست و يك سال قبل !

اين نكته نيز لازم به يادآورى است كه بعضى از مفسران اصرار دارند كه انفاق برتر از جهاد است تا با پيشداوريهاى آنها هماهنگ شود و شايد ذكر انفاق را در آيه فوق قبل از جهاد گواه بر اين مطلب بدانند، در حالى كه روشن است مقدم داشتن انفاق مالى به خاطر اين است كه وسائل و مقدمات و ابزار جنگ به وسيله آن فراهم مى گردد، و گرنه بدون شك بذل جان و آمادگى براى شهادت از انفاق مالى برتر و بالاتر است .

به هر حال از آنجا كه هر دو گروه با تفاوت درجه مشمول عنايات حقند

در پايان آيه مى افزايد: ((خداوند به هر دو گروه وعده نيك داده است )) (و كلا وعد الله الحسنى ).

اين يك قدردانى براى عموم كسانى است كه در اين مسير گام برداشتند و ((حسنى )) در اينجا مفهوم وسيعى دارد كه هر گونه ثواب و پاداش نيك دنيا و آخرت را دربرمى گيرد.

و از آنجا كه ارزش عمل به خلوص آن است ، در پايان آيه مى افزايد: ((خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است )) (و الله بما تعملون خبير).

هم از كميت و كيفيت اعمال شما باخبر است و هم از نيات و ميزان خلوص شما.

و در آخرين آيه مورد بحث باز هم براى تشويق در مورد ((انفاق فى سبيل الله ))

از تعبير جالب ديگرى استفاده كرده ، مى گويد: ((كيست كه به خدا قرض نيكوئى دهد و از اموالى كه به او بخشيده است انفاق نمايد، تا آن را براى او چندين برابر كند؟ و براى او پاداش فراوان و پرارزشى است )) (من ذاالذى يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له و له اجر كريم ).

راستى تعبير عجيبى است خدائى كه بخشنده تمام نعمتها است ، و همه ذرات وجود ما لحظه به لحظه از درياى بى پايان فيض او بهره مى گيرد و مملوك او است ، ما را صاحبان اموال شمرده ، و در مقام گرفتن وام از ما برآمده ، و برخلاف وامهاى معمولى عين همان مقدار باز پس مى دهند، او چندين برابر، گاه صدها و گاه هزار برابر، بر آن اضافه مى كند و علاوه بر اينها وعده اجر كريم كه پاداشى است عظيم كه جز خدا نمى داند نيز مى دهد.

1 - انگيزه هاى انفاق

قابل توجه اينكه در آيات گذشته براى تشويق به انفاق - اعم از كمك به موضوع جهاد يا انفاقهاى ديگر به نيازمندان - تعبيرات مختلفى ديده مى شود كه هر يك مى تواند عاملى براى حركت به سوى اين هدف باشد.

در آيه هفتم اشاره به مساءله استخلاف و جانشينى مردم از يكديگر، يا از خداوند در اين ثروتها است كه مالكيت حقيقى را مخصوص خدا مى شمرد، و همه را نماينده او در اين اموال اين بينش مى تواند دست و دل انسان را در انفاق باز كند و عاملى براى حركت در اين زمينه باشد.

در آيه دهم تعبير ديگرى آمده كه از ناپايدارى اموال

و سرمايه ها و بازماندن آن بعد از همه انسانها حكايت مى كند، و آن تعبير به ((ميراث )) است مى گويد، ميراث آسمانها و زمين از آن خدا است .

و در آيه يازدهم تعبير از همه حساستر است : خدا را وام گيرنده ، و انسانها را وام دهنده مى شمرد، وامى كه مساءله تحريم ربا در آن راه ندارد و چندين برابر تا هزاران برابر در مقابل آن پرداخته مى شود، اضافه بر پاداش عظيمى كه در هيچ انديشه اى نمى گنجد!

اينها همه براى اين است كه بينشهاى انحرافى و انگيزه هاى حرص و آز و حسد و خودخواهى و طول امل را كه مانع از انفاق است از ميان ببرد، و جامعه اى بر اساس پيوندهاى عاطفى و روح اجتماعى و تعاون عميق بسازد.

2 - شرايط انفاق در راه خدا

تعبير به ((قرضا حسنا)) در آيه فوق اشاره اى به اين حقيقت است كه

وام دادن خود انواع و اقسامى دارد كه بعضى را ((وام نيكو)) و بعضى را وام كم ارزش و يا حتى بى ارزش مى توان شمرد.

قرآن مجيد شرائط وام نيكو را در برابر خداوند يا به تعبير ديگر ((انفاق ارزشمند)) را در آيات مختلف بيان كرده است ، و بعضى از مفسران از جمع آورى آن ده شرط استفاده كرده اند.

1 - از بهترين قسمت مال انتخاب شود نه از اموال كم ارزش يا ايها الذين آمنوا انفقوا من طيبات ما كسبتم و مما اخرجنا لكم من الارض و لا تيمموا الخبيث منه تنفقون و لستم باخذيه الا ان تغمضوا فيه و اعلموا ان الله غنى حميد: ((اى كسانى كه

ايمان آورده ايد از اموال پاكيزه اى كه به دست آورده ايد، يا از زمين براى شما خارج ساخته ايم انفاق كنيد، و به سراغ قسمتهاى ناپاك براى انفاق نرويد در حالى كه خودتان حاضر نيستيد آنها را بپذيريد مگر از روى اغماض ، و بدانيد خداوند بى نياز و شايسته ستايش است )) (بقره - 267).

2 - از اموالى كه مورد نياز انسان است باشد، چنانكه مى فرمايد و يؤ ثرون على انفسهم و لو كان بهم خصاصة : ((آنها ديگران را بر خود مقدم مى دارند هر چند شخصا شديدا نيازمند باشند)). (حشر - 9).

3 - به كسانى انفاق كند كه سخت به آن نيازمندند و اولويتها را در نظر گيرد للفقراء الذين احصروا فى سبيل الله : ((انفاق شما (مخصوصا) براى نيازمندانى باشد كه در راه خدا در محاصره قرار گرفته اند)) (بقره 273).

4 - انفاق اگر مكتوم باشد بهتر است : و ان تخفوها و تؤ توها الفقراء فهو خير لكم : ((هر گاه آنها را مخفى ساخته و به نيازمندان بدهيد براى شما بهتر است )) (بقره 271).

5 - هرگز منت و آزارى با آن همراه نباشد يا ايها الذين آمنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى : ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد انفاقهاى خود

را با منت و آزار باطل نكنيد)) (بقره 264).

6 - انفاق بايد تواءم با اخلاص و خلوص نيت باشد ينفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله : ((كسانى كه اموالشان را براى جلب خشنودى خداوند انفاق مى كنند)) (بقره 265).

7 - آنچه را انفاق مى كند كوچك و كم اهميت بشمرد هر چند ظاهرا بزرگ باشد: و

لا تمنن تستكثر: ((به هنگام انفاق منت مگذار و آنرا بزرگ مشمر)) (مدثر 6).

8 - از اموالى باشد كه به آن دل بسته است و مورد علاقه او است لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون : ((هرگز به حقيقت نيكوكارى نمى رسيد مگر اينكه از آنچه دوست داريد انفاق كنيد)) (آل عمران - 92).

9 - هرگز خود را مالك حقيقى تصور نكند، بلكه خود را واسطه اى ميان خالق و خلق بداند: و انفقوا مما جعلكم مستخلفين فيه : ((انفاق كنيد از آنچه خداوند شما را نماينده خود در آن قرار داده است )) (حديد 7)

10 - و قبل از هر چيز بايد انفاق از اموال حلال باشد، چرا كه خداوند فقط آنرا مى پذيرد: انما يتقبل الله من المتقين ((خداوند تنها از پرهيزگاران قبول مى كند)) (مائده 27).

و در حديث آمده كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) فرمود: لا يقبل الله صدقة من غلول ((خداوند هيچگاه انفاقى را كه از طريق خيانت است نمى پذيرد)).

آنچه گفته شد در واقع قسمت مهمى از اوصاف و شرائط لازم است ، ولى منحصر به اينها نيست ، و با دقت و تاءمل در آيات و روايات اسلامى به شرايط ديگرى نيز مى توان دست يافت .

ضمنا آنچه گفته شد بعضى از شرائط ((واجب )) محسوب مى شود (مانند عدم منت و آزار و تظاهر) و بعضى از شرائط كمال است (مانند ايثار به نفس در موقع حاجت خويشتن ) كه عدم وجود آن ارزش انفاق را از ميان نمى برد هر چند در سطح اعلا قرار ندارد.

و نيز آنچه گفته شد گرچه در مورد

انفاق (وام به خداوند) بود، ولى بسيارى از آنها در مورد وامهاى معمولى نيز صادق است ، و به اصطلاح از شرائط لازم ، يا شرط كمال ((قرض الحسنه )) مى باشد.

درباره اهميت ((انفاق در راه خدا)) شرح مبسوطى ذيل آيه 261 تا 267 سوره بقره آورده ايم (جلد 2 تفسير نمونه صفحه 232 تا 257).

3 - پيشگامان در ايمان و جهاد و انفاق

بدون شك كسانى كه در ايمان و اعمال خير بر ديگران مقدم مى شوند هم شجاعت و آگاهى بيشترى دارند، و هم ايثار و فداكارى فزونتر، و به همين دليل در پيشگاه خدا يكسان نيستند، و لذا در آيات فوق روى همين مساءله تكيه شده بود كه كسانى كه قبل از فتح (فتح مكه يا حديبيه ، و يا مطلق فتوحات اسلامى ) انفاق كردند و جهاد نمودند در پيشگاه خدا با ديگران يكسان نيستند.

در حديثى از ((ابو سعيد خدرى )) نقل شده كه مى گويد: در سال حديبيه (سال ششم هجرت ) ما با رسول خدا بوديم ، هنگامى كه به ((عسفان )) (مكانى نزديك مكه ) رسيديم فرمود: ممكن است در آينده قومى بيايند كه اعمال شما را در مقايسه با اعمال خود كوچك بشمرند!

گفتيم : آنها كيانند اى رسول خدا! آيا منظور قريش است ؟

فرمود نه ! آنها اهل يمن هستند كه دلهائى رقيقتر و نرمتر از شما دارند (و اعمالى فزونتر).

گفتيم : آيا آنها از ما بهترند، اى رسول خدا؟!

فرمود: اگر براى يكى از آنها كوهى از طلا باشد و در راه خدا انفاق كند به اندازه يك مد يا نصف آن كه شما انفاق مى كنيد پاداش

ندارد، بدانيد اين تفاوتى است ميان ما و مردم و شاهد آن ، اين سخن خدا است : لا يستوى منكم من انفق من قبل الفتح و قاتل ....

اين نكته نيز قابل توجه است كه منظور از قرض دادن به پروردگار هر گونه انفاق در راه او است كه يكى از مصاديق مهم آن كمك كردن به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و امام مسلمين مى باشد تا در مصارف لازم براى اداره حكومت اسلامى به كار گيرد.

لذا در روايتى در كافى از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده است كه فرمود ان الله لم يسئل خلقه مما فى ايديهم قرضا من حاجة به الى ذلك ، و ما كان لله من حق فانما هو لوليه ((خداوند از بندگانش وامى مطالبه نكرده است به خاطر احتياج او، آنچه از حقوق براى خدا است براى ولى و نماينده او است ))

و در حديث ديگرى از امام كاظم (عليه السلام ) ذيل آيه مورد بحث (من ذا الذى يقرض الله ...) آمده است كه ((نزلت فى صلة الامام )): ((اين آيه در مورد هديه و كمك به امام نازل شده است )). بگذاريد ما هم از نور شما استفاده كنيم !

از آنجا كه در آخرين آيه از آيات گذشته خداوند انفاق كنندگان را به اجر كريم نويد داد، در آيات مورد بحث مشخص مى كند كه اين اجر كريم و ارزشمند و باعظمت در چه روزى است ؟

مى فرمايد: ((اين در همان روزى است كه مردان و زنان باايمان را مى نگرى كه نورشان در پيش رو و در سمت راستشان به سرعت حركت

مى كند)) (يوم ترى المؤ منين و المؤ منات يسعى نورهم بين ايديهم و بايمانهم ).

گرچه مخاطب در اينجا پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) است ، ولى مسلما ديگران هم اين صحنه را مى بينند، ولى چون شناسائى مؤ منان براى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) لازم است تا آنها را مورد تفقد بيشترى قرار دهد با اين نشانه آنها را به خوبى مى شناسد.

گرچه مفسران در مورد اين ((نور)) احتمالات متعددى داده اند ولى روشن است كه منظور از آن تجسم نور ايمان است ، چون تعبير به ((نورهم )) (نور مردان و زنان باايمان ) شده است ، و جاى تعجب نيست ، چرا كه در آن روز عقائد و اعمال انسانها تجسم مى يابد، ايمان كه همان نور هدايت است به صورت روشنائى و نور ظاهرى مجسم مى گردد، و كفر كه تاريكى مطلق است ، به صورت ظلمت ظاهرى مجسم مى گردد.

و لذا در آيه 8 سوره تحريم مى خوانيم يوم لا يخزى الله النبى و الذين آمنوا معه نورهم يسعى بين ايديهم ((در آن روز كه خداوند پيامبر خود و كسانى را كه با او ايمان آوردند خوار نمى كند، نورشان پيش روى آنها حركت مى كند)).

در آيات ديگر قرآن نيز آمده است كه خداوند ((مؤ منان را از ظلمت به سوى نور هدايت مى كند)).

تعبير به ظيسعى (از ماده سعى به معنى حركت سريع ) دليل بر اين است كه خود مؤ منان نيز با سرعت راه محشر را به سوى بهشت و كانون سعادت جاويدان مى پيمايند، چرا كه حركت سريع نور آنها جدا

از حركت سريع خودشان نيست .

قابل توجه اينكه تنها سخن از دو نور در ميان آمده (نورى كه پيشاپيش روى مؤ منان در حركت است و نورى كه از طرف راست ) اين تعبير ممكن است اشاره به دو گروه مختلف از مؤ منان باشد، ((گروه مقربان )) كه صورتى نورانى دارند

و نورشان پيشاپيش آنها حركت مى كند، و ((اصحاب اليمين )) كه نور آنها در سمت راستشان است ، چرا كه نامه اعمالشان به دست راست آنها داده مى شود، و نور از آن برمى خيزد، اين احتمال نيز وجود دارد كه هر دو اشاره به يك گروه است و نور يمين كنايه از نورى است كه از اعمال نيك آنها برمى خيزد و تمام اطراف آنها را روشن مى سازد.

به هر حال اين نور راهنماى آنها به سوى بهشت برين است ، و در پرتو آن راه بهشت را به سرعت مى پيمايند.

از سوى ديگر بدون شك اين نور الهى چون از ايمان و عمل صالح برمى خيزد با تفاوت مراتب ايمان و عمل صالح مردم متفاوت است ، آنها كه ايمانى قويتر دارند نورشان فاصله زيادى را روشن مى سازد، و آنها كه مرتبه ضعيفترى دارند از نور كمترى برخوردارند، تا آنجا كه نور بعضى تنها نوك انگشتان پاى آنها را روشن مى سازد!، چنانكه در تفسير على بن ابراهيم ذيل آيه مورد بحث اشاره شده است كه : يقسم النور بين الناس يوم القيامة على قدر ايمانهم ((نور در ميان مردم در روز قيامت به اندازه ايمانشان تقسيم مى شود)).

اينجاست كه به احترام آنها اين ندا از فرشتگان برمى خيزد:

((بشارت باد بر شما امروز، به باغهائى از بهشت كه نهرها زير درختانش جارى است )) (بشراكم اليوم جنات تجرى من تحتها الانهار).

((جاودانه در آن خواهيد ماند، و اين پيروزى و رستگارى بزرگى است )) (خالدين فيها ذلك هو الفوز العظيم )

اما منافقان كه در تاريكى وحشتناك كفر و نفاق و گناه قرار گرفته اند در اين هنگام فريادشان بلند مى شود و ملتمسانه از مؤ منان تقاضاى نور مى كنند،

اما چيزى جز جواب منفى نمى شنوند، چنانكه در آيه بعد مى گويد: ((روزى كه مردان و زنان منافق به مؤ منان مى گويند: نظرى بر ما بيفكنيد تا از نور شما شعله اى برگيريم )) (يوم يقول المنافقون و المنافقات للذين آمنوا انظرونا نقتبس من نوركم )).

اقتباس در اصل از ماده ((قبس )) به معنى گرفتن شعله اى از آتش است سپس به نمونه گيريهاى ديگر نيز اطلاق شده .

منظور از جمله ((انظرونا)) اين است كه به ما نگاه كنيد تا از نور صورت شما بهره گيريم ، و راه خود را پيدا كنيم ، يا اينكه نظر لطف و محبتى به ما بيفكنيد و سهمى از نور خود به ما دهيد، اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور از ((انظرونا)) انتظار كشيدن باشد، يعنى كمى مهلت دهيد تا ما هم به شما برسيم و در پرتو نورتان راه را پيدا كنيم .

اما به هر حال ((پاسخى كه به آنها گفته مى شود اين است كه به پشت سر خود برگرديد و كسب نور كنيد))! (قيل ارجعوا ورائكم فالتمسوا نورا).

اينجا جاى تحصيل نور نيست ، مى بايست آن را از دنيائى كه پشت

سر گذاشتيد، از طريق ايمان و عمل صالح ، به دست مى آورديد، اما ديگر گذشته و دير شده است !

((در اين هنگام ناگهان ديوارى در ميان اين دو گروه زده مى شود كه درى دارد)) (فضرب بينهم بسور له باب ).

ولى دو طرف اين ديوار عظيم ، يا اين در، كاملا با هم متفاوت است ((درونش رحمت است و بيرونش عذاب )) (باطنه فيه الرحمة و ظاهره من قبله العذاب ).

((سور)) در لغت به معنى ديوارى است كه در گذشته براى حفاظت به دور شهرها مى كشيدند، و در فارسى از آن تعبير به ((بارو)) مى شود، و در فواصل مختلف نيز برجهائى براى محافظان و نگهبانان داشت ، و لذا مجموعا تعبير به ((برج و بارو)) مى كردند.

قابل توجه اينكه مى گويد: ((درون آن رحمت ، و برون آن عذاب است يعنى مؤ منان همچون ساكنان شهر در درون اين باغ هستند، و منافقان همچون بيگانگان در قسمت بيابانى قرار دارند، قبلا نيز آنها در يك جامعه و در كنار هم زندگى مى كردند، اما ديوارى عظيم از اعتقادات و اعمال مختلف آنها را از يكديگر جدا مى كرد، در قيامت نيز همين معنى مجسم مى گردد.

اما اين ((در)) براى چيست ؟ ممكن است براى اين باشد كه منافقان از اين در نعمتهاى بهشتى را ببينند و حسرت ببرند، يا اينكه افرادى كه كمتر آلوده اند پس از اصلاح از آن بگذرند و در كنار مؤ منان قرار گيرند.

اما اين ديوار چنان نيست كه مانع عبور صدا باشد، لذا در آيه بعد مى افزايد: ((آنها را صدا مى زنند كه مگر ما با

شما نبوديم ))؟! (ينادونهم الم نكن معكم ).

هم در دنيا با شما در يك جامعه مى زيستيم ، و هم در اينجا در كنار شما بوديم چه شد كه ناگهان از ما جدا شديد، و به روح و رحمت الهى رفتيد، و ما را در چنگال عذاب رها كرديد؟!

((آنها در پاسخ مى گويند: آرى با هم بوديم )) (قالوا بلى ).

در همه جا با هم بوديم ، در كوچه و بازار، در سفر و حضر، گاه همسايه هم بوديم ، و يا حتى گاه در يك خانه زندگى مى كرديم ، ولى از نظر مكتب

و عقيده و عمل فرسنگها با هم فاصله داشتيم ، شما خط خود را از ما جدا كرده بوديد، و در اصول و فروع از حق بيگانه بوديد.

سپس مى افزايند: ((شما گرفتار خطاهاى بزرگى بوديد از جمله :

1 - ((شما خود را به واسطه پيمودن طريق كفر فريب داديد و هلاك كرديد)) (و لكنكم فتنتم انفسكم ).

2 - ((پيوسته در انتظار مرگ پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و نابودى مسلمين و برچيده شدن اساس اسلام بوديد)) ((و تربصتم )).

بعلاوه در انجام هر كار مثبت و هر حركت صحيح حالت صبر و انتظار داشتيد و تعلل مى نموديد.

3 - ((پيوسته در امر معاد و رستاخيز و حقانيت دعوت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و قرآن شك و ترديد داشتيد)) (و ارتبتم ).

4 - ((همواره گرفتار آرزوهاى دور و دراز بوديد آرزوهائى كه هرگز دست از سر شما برنداشت تا فرمان خدا دائر بر مرگتان فرارسيد)) (و غرتكم الامانى حتى جاء امر الله ).

آرى اين آرزوها لحظه اى مجال

تفكر صحيح به شما نداد، غرق رؤ ياها و پندارها بوديد، و در عالمى از وهم و خيال زندگى مى كرديد، و آرزوى وصول به شهوات و اهداف مادى بر شما چيره بود.

5 - ((از همه اينها گذشته شيطان فريبكار (كه پايگاهش را در وجودتان محكم كرده بود) شما را در برابر خداوند فريب داد)) (و غركم بالله الغرور).

او با وسوسه ها شما را مغرور كرد، گاه دنيا را در نظرتان جاودانه جلوه داد، و گاه قيامت را يك حلواى نسيه قلمداد كرد، گاهى شما را به لطف و رحمت الهى مغرور مى كرد، و گاه اصلا وجود خداوند بزرگ را زير سؤ ال مى برد!

اين عوامل پنجگانه دست به دست هم دادند و خط شما را به كلى از ما جدا كردند.

((فتنتم )) از ماده ((فتنه )) به معانى مختلفى آمده است آزمايش و امتحان ، فريب دادن ، بلا و عذاب ، ضلالت و گمراهى و شرك و بت پرستى و در اينجا بيشتر دو معنى آخر يعنى گمراهى و شرك مناسب است .

((تربصتم )) از ماده ((تربص )) در اصل به معنى انتظار كشيدن است ، خواه انتظار بلا و مصيبت باشد، يا فراوانى و نعمت ، و در اينجا بيشتر مناسب انتظار مرگ پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و برچيده شدن اسلام ، يا انتظار كشيدن به معنى تعلل ورزيدن در توبه از گناه و انجام هر گونه كار خير است .

((و ارتبتم )) از ماده ((ريب )) به هر گونه شك و ترديد كه بعدا پرده از روى آن برداشته مى شود اطلاق مى گردد، و در اينجا

بيشتر مناسب با شك در قيامت و يا حقانيت قرآن است .

گرچه مفهوم الفاظى كه در آيه به كار رفته گسترده است ولى ممكن است به ترتيب بيانگر مساءله ((شرك ))، و انتظار ((پايان عمر اسلام و پيامبر)) (صلى اللّه عليه و آله ) و سپس شك در ((معاد)) و بعد از آن آلودگيهاى عملى از طريق فريب اءمانى و شيطان باشد، بنابراين جمله هاى سه گانه نخست ناظر به اصول سه گانه دين است و دو جمله اخير ناظر به فروع دين .

سرانجام مؤ منان در يك نتيجه گيرى منافقان را مخاطب ساخته ، مى گويند: ((امروز از شما غرامتى پذيرفته نمى شود كه در برابر آن از عذاب الهى رهائى يابيد)) (فاليوم لا يؤ خذ منكم فدية ).

((و نه از كافران )) (و لا من الذين كفروا).

و به اين ترتيب كافران نيز سرنوشتى همچون منافقان دارند، و همگى در گرو گناهان و زشتيهاى اعمال خويشند، و راه خلاصى ندارند.

و سپس مى افزايند: ((جايگاهتان آتش است )) (ماواكم النار).

و ((مولى و سرپرستتان همان دوزخ )) (هى مولاكم ).

و ((چه بد جايگاهى است ))؟! (و بئس المصير).

معمولا انسانها براى نجات از چنگال مجازات و كيفر در دنيا يا متوسل به غرامت مالى مى شوند، و يا از نيروى ياور و شفيعى كمك مى طلبند، ولى در آنجا هيچيك از اين دو براى منافقان و كافران وجود ندارد.

اصولا در قيامت تمام اسباب و وسائل مادى كه در اين جهان براى رسيدن به مقاصد معمول است از كار مى افتد، و پيوندها بريده مى شود، چنانكه در آيه 166 بقره مى خوانيم : ((و تقطعت بهم الاسباب

)).

((در آن روز نه داد و ستدى هست و نه رابطه دوستى )) ((يوم لا بيع فيه و لا خلة )) (بقره 254).

((نه عوضى گرفته مى شود)) ((و لا يؤ خذ منها عدل )) (بقره 48).

((و نه كسى به فرياد دوستش مى رسد)) ((يوم لا يغنى مولى عن مولى شيئا)) (دخان 41)

((نه نقشه ها و مكرها به جائى مى رسد)) ((يوم لا يغنى عنهم كيدهم شيئا)) (طور 45).

((و نه رابطه خويشاوندى به درد مى خورد)) ((فلا انساب بينهم يومئذ)) (مؤ منون 101).

((و خلاصه همه در گرو اعمال خويش و گرفتار اعمال خود هستند)) ((كل نفس بما كسبت رهينة )) (مدثر 38).

و به اين ترتيب قرآن روشن مى كند كه تنها وسيله نجات در آن روز

ايمان و عمل صالح است ، حتى دايره شفاعت محدود به كسانى است كه سهمى از اين دو را داشته باشند نه بيگانگان مطلق ، و آنها كه پيوندهاى خود را به كلى از خدا و اولياء الله بريده اند.

استمدادهاى بيحاصل مجرمان در قيامت

از آنجا كه بسيارى از مردم به هنگام ورود در عرصه محشر با نظامى كه در آنجا حاكم است آشنا نيستند بر اين باورند كه نظامات دنيا در آنجا نيز حكومت دارد، لذا به آن متوسل مى شوند، ولى به زودى مى فهمند چه اشتباه بزرگى مرتكب شده اند؟

گاه مجرمان از مؤ منان استمداد مى كنند و مى گويند: انظرونا نقتبس من نوركم ((نظرى به ما بيفكنيد تا شعله اى از ايمان و عمل صالح شما برگيريم )) (آيات مورد بحث ) اما به زودى با جواب منفى روبرو مى شوند كه منبع نور اينجا نيست ، در

دار دنيا بود كه غافل و بيخبر از آن گذشتيد.

و گاه مجرمان از يكديگر كمك مى طلبند (پيروان از رهبرانشان ) و مى گويند: فهل انتم مغنون عنا من عذاب الله من شى ء ((آيا شما سهمى از عذاب الهى را بجاى ما مى پذيريد)) (ابراهيم 21) كه در اينجا نيز با پاسخ منفى روبرو مى شوند.

گاه حتى دست به دامن خازنان دوزخ مى زنند و مى گويند: ادعوا ربكم يخفف عنا يوما من العذاب : ((از پروردگارتان بخواهيد يكروز عذاب را از ما تخفيف دهد)) (مؤ من 49).

و گاه از اينهم فراتر رفته از خداوند استمداد مى جويند، و عرضه مى دارند:

ربنا اخرجنا منها فان عدنا فانا ظالمون : ((پروردگارا! ما را از اين آتش سوزان بيرون آر، اگر بار ديگر بازگشتيم ظالم و ستمگريم )) (مؤ منون 107) ولى پيدا است اين راه نيز بسته است ، چرا كه دوران تكليف سر آمده و آنجا سراى پاداش و كيفر است . براى نخستين آيه مورد بحث شاءن نزولهاى متعددى نقل شده از جمله اينكه :

آيه مزبور يكسال بعد از هجرت درباره منافقان نازل شده است به خاطر اينكه روزى از سلمان فارسى پرسيدند از آنچه در تورات است براى ما سخن بگو!، چرا كه در تورات مسائل شگفت انگيزى است (و به اين وسيله مى خواستند نسبت به قرآن بى اعتنائى كنند) در اين هنگام آيات آغاز سوره يوسف نازل شد، سلمان به آنها گفت اين قرآن ((احسن القصص )) و بهترين سرگذشتها است ، و براى شما از غير آن نافعتر است .

مدتى از تكرار سؤ ال خوددارى كردند باز به

سراغ سلمان آمدند و همان خواهش را تكرار كردند: در اين هنگام آيه الله نزل احسن الحديث كتابا متشابها مثانى تقشعر منه جلود الذين يخشون ربهم ... ((خداوند بهترين سخن را نازل كرده كتابى كه آياتش (از نظر لطف و زيبائى و معنى ) همانند يكديگر است آياتى مكرر دارد (اما تكرارى شوقانگيز) كه از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كسانى كه در برابر پروردگارشان خاشعند مى افتد ...)). (زمر - 23).

باز مدتى از تكرار اين سؤ ال خوددارى كردند و بار سوم به سراغ سلمان آمدند و همان درخواست را تكرار كردند: در اين هنگام آيه مورد بحث نازل شد (و آنها را مؤ اخذه كرد كه آيا موقع آن نرسيده است كه در برابر نام خدا خشوع كنيد و از اين سخنان دست برداريد).

در شاءن نزول ديگرى آمده است كه ياران پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در مكه در خشكسالى و زندگى سختى به سر مى بردند هنگامى كه مهاجرت كردند به فراوانى و نعمت رسيدند وضع آنها دگرگون شد و قساوت بر قلوب عده اى چيره گشت ، در حالى

كه لازم بود بر ايمان و يقين و اخلاص آنها به خاطر مصاحبت با قرآن افزوده شود (آيه فوق نازل شد و به آنها هشدار داد).

پاره اى از شاءن نزولهاى ديگر نيز در زمينه اين آيه به چشم مى خورد كه چون حكايت از مكى بودن آيه مى كند قابل اعتماد نيست ، زيرا مشهور اين است كه تمام اين سوره در مدينه نازل شده است .

غفلت و بيخبرى تا كى ؟!

بعد از ذكر آنهمه انذارهاى كوبنده و هشدارهاى بيدارگر در

آيات گذشته و بيان سرنوشت دردناك منافقان و كافران در قيامت در نخستين آيه مورد بحث به صورت يك نتيجه گيرى مى فرمايد: ((آيا وقت آن نرسيده است كه دلهاى افراد باايمان در برابر ذكر خدا و آنچه از حق نازل شده است خاشع گردد. و همانند كسانى نباشند كه در گذشته كتاب آسمانى به آنها داده شد (مانند يهود و نصارى ) سپس در ميان آنها و پيامبران فاصله افتاد، عمرهاى طولانى يافتند و خدا را فراموش كردند و قلبهاى آنها قساوت پيدا كرد، و بسيارى از آنها فاسق و گنهكار بودند)) (الم ياءن للذين آمنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله و ما نزل من الحق و لا يكونوا كالذين اوتوا الكتاب من قبل فطال عليهم الامد فقست قلوبهم و كثير منهم فاسقون ).

((تخشع )) از ماده ((خشوع )) به معنى حالت تواضع و ادب جسمى و روحى است كه در برابر حقيقت مهم يا شخص بزرگى به انسان دست مى دهد.

روشن است ياد خداوند اگر در عمق جان قرار گيرد و همچنين شنيدن آياتى كه بر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) نازل شده است هرگاه به درستى تدبر شود بايد مايه خشوع گردد، ولى قرآن گروهى از مؤ منان را در اينجا سخت ملامت مى كند كه چرا در برابر اين امور خاشع نمى شوند؟، و چرا همچون بسيارى از امتهاى پيشين گرفتار غفلت و بيخبرى شده اند؟ همان غفلتى كه نتيجه آن قساوت دل و همان قساوتى كه ثمره آن فسق و گناه است !

آيا تنها به ادعاى ايمان قناعت كردن و از كنار اين مسائل مهم به سادگى گذشتن

و تن به زندگى مرفه سپردن ، در ناز و نعمت زيستن ، و پيوسته مشغول عيش و نوش بودن با ايمان سازگار است ؟!

جمله ((طال عليهم الامد)) (زمان بر آنها طولانى شد) ممكن است اشاره به فاصله زمانى ميان آنها و پيامبرانشان باشد، و يا طول عمر و درازى آرزوها، و يا عدم نزول عذاب الهى در زمان طولانى ، و يا همه اينها چرا كه هر يك مى تواند عاملى براى غفلت و قساوت و آن هم سببى براى فسق و گناه گردد.

در حديثى از على (عليه السلام ) مى خوانيم : لا تعاجلوا الامر قبل بلوغه فتندموا و لا يطولن عليكم الامد فتقسو قلوبكم : ((در هيچكارى قبل از فرارسيدن زمانش عجله نكنيد كه پشيمان مى شويد، و فاصله ميان شما و حق نبايد طولانى گردد كه قلوب شما قساوت مى يابد)).

در حديث ديگرى از زبان حضرت عيسى مسيح (عليه السلام ) مى خوانيم : لا تكثروا الكلام بغير ذكر الله فتقسو قلوبكم ، فان القلب القاسى بعيد من الله ،

و لا تنظروا فى ذنوب العباد كانكم ارباب ، و انظروا فى ذنوبكم كانكم عبيد، و الناس رجلان : مبتلى ، و معافى ، فارحموا اهل البلاء، و احمدوا الله على العافية : ((بدون ذكر خداوند زياد سخن مگوئيد كه موجب قساوت قلب است ، و قلب قساوتمند از خدا دور است ، و به گناهان بندگان همچون ارباب نسبت به بنده اش نگاه نكنيد، بلكه به گناهان خويش بنگريد همچون بنده اى در برابر مولى ، مردم دو دسته اند: گروهى مبتلا، و گروهى اهل عافيت ، نسبت به مبتلايان ترحم

كنيد، و خدا را بر عافيت سپاس گوئيد.

و از آنجا كه زنده شدن قلبهاى مرده با ذكر الهى و پيدا كردن حيات معنوى در پرتو خشوع و خضوع در مقابل قرآن ، شباهت زيادى به زنده شدن زمينهاى مرده به بركت قطرات حياتبخش باران دارد در آيه بعد مى افزايد: ((بدانيد كه خداوند زمين را بعد از مرگ آن زنده مى كند)) (اعلموا ان الله يحيى الارض بعد موتها).

((ما آيات خود را در صحنه آفرينش و نيز در صحنه وحى براى شما تبيين كرديم شايد انديشه كنيد)) (قد بينا لكم الايات لعلكم تعقلون ).

در حقيقت اين آيه هم اشاره اى است به زنده شدن زمينهاى مرده به وسيله باران ، و هم زنده شدن دلهاى مرده به وسيله ذكر الله و قرآن مجيد كه از آسمان وحى بر قلب پاك محمد (صلى اللّه عليه و آله ) نازل شده است و هر دو شايسته تدبر و تعقل است .

و لذا در روايات اسلامى اشاره به هر دو شده است :

در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود: العدل بعد الجور ((منظور زنده شدن زمين به وسيله عدالت است بعد از آنكه

با جور مرده باشد)).

و در حديث ديگرى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم كه در تفسير ((اعلموا ان الله يحيى الارض بعد موتها)) فرمود: يحيى الله تعالى بالقائم بعد موتها، يعنى بموتها كفر اهلها، و الكافر ميت !: ((خداوند زمين را به وسيله حضرت مهدى (عليه السلام ) زنده مى كند بعد از آنكه مرده باشد، و منظور از مردن زمين كفر اهل آن است

و كافر مرده است ))!.

ناگفته پيدا است كه اين تفسيرها در حقيقت بيان مصداقهاى روشن آيه است و هرگز مفهوم آيه را محدود نمى كند.

در حديث ديگرى از امام كاظم (عليه السلام ) آمده است : فان الله يحيى القلوب الميتة بنور الحكمة كما يحيى الارض الميتة بوابل المطر: ((خداوند دلهاى مرده را به نور حكمت زنده مى كند همانگونه كه زمينهاى مرده را به بارانهاى پربركت )).

در آيه بعد بار ديگر به مساءله انفاق كه از ميوه هاى شجره ايمان و خشوع است بازمى گردد، و همان تعبيرى را كه در آيات قبل خوانديم با اضافاتى تكرار مى كند و مى فرمايد: ((مردان و زنانى كه در راه خدا انفاق كنند، و آنها كه از اين طريق به خداوند قرض الحسنه دهند، خداوند آنرا مضاعف و چند برابر كرده و براى آنها پاداش پرارزشى است )) (ان المصدقين و المصدقات و اقرضوا الله قرضا حسنا يضاعف لهم و لهم اجر كريم ).

در اينكه چرا مساءله ((انفاق )) به عنوان ((قرض الحسنه )) به خداوند مطرح شده ، و همچنين پاداش مضاعف و اجر كريم براى چيست ؟ ذيل آيه 11 همين سوره بحث كرديم .

بعضى احتمال داده اند كه منظور از ((قرض الحسنه به خداوند)) در اين آيه و آيات مشابه آن به معنى وام دادن به بندگان است ، زيرا خدا نيازى به وام ندارد، اين بندگان مؤ من هستند كه نياز به وام دارند، ولى با توجه به سياق آيات چنين به نظر مى رسد كه منظور از ((قرض الحسنه )) در همه اين آيات همان ((انفاق فى سبيل الله )) است

، هر چند وام دادن به بندگان خدا نيز از افضل اعمال است و در آن حرفى نيست .

فاضل مقداد نيز در ((كنزالعرفان )) اشاره به اين معنى كرده ، هر چند آنرا به همه اعمال صالح تفسير مى كند.

افراد گنهكارى كه با شنيدن اين آيه توبه كردند

آيه الم ياءن للذين آمنوا ... از آيات تكان دهنده قرآن مجيد است كه قلب و روح انسان را در تسخير خود قرار مى دهد، پرده هاى غفلت را مى درد و فرياد مى زند آيا موقع آن نرسيده است كه قلبهاى باايمان در برابر ذكر خدا و از آنچه از حق نازل شده خاشع گردد؟ و همانند كسانى نباشند كه قبل از آنها

آيات كتاب آسمانى را دريافت داشتند اما بر اثر طول زمان قلبهاى آنها به قساوت گرائيد؟

لذا در طول تاريخ افراد بسيار آلوده اى را مى بينيم كه با شنيدن اين آيه چنان تكان خوردند كه در يك لحظه با تمام گناهان خود وداع گفتند، و حتى بعضا در صف زاهدان و عابدان قرار گرفتند، از جمله سرگذشت معروف فضيل بن عياض است .

((فضيل )) كه در كتب رجال به عنوان يكى از راويان موثق از امام صادق (عليه السلام ) و از زهاد معروف معرفى شده و در پايان عمر در جوار كعبه مى زيست و همانجا در روز عاشورا بدرود حيات گفت در آغاز كار راهزن خطرناكى بود كه همه مردم از او وحشت داشتند.

از نزديكى يك آبادى ميگذشت دختركى را ديد و نسبت به او علاقه مند شد عشق سوزان دخترك فضيل را وادار كرد كه شب هنگام از ديوار خانه او بالا

رود و تصميم داشت به هر قيمتى كه شده به وصال او نائل گردد، در اين هنگام بود كه در يكى از خانه هاى اطراف شخص بيدار دلى مشغول تلاوت قرآن بود و به همين آيه رسيده بود: الم ياءن للذين آمنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله ... اين آيه همچون تيرى بر قلب آلوده فضيل نشست ، درد و سوزى در درون دل احساس كرد، تكان عجيبى خورد، اندكى در فكر رفت اين كيست كه سخن مى گويد؟ و به چه كسى اين پيام را مى دهد؟ به من مى گويد: اى فضيل ! ((آيا وقت آن نرسيده است كه بيدار شوى ، از اين راه خطا برگردى ، از اين آلودگى خود را بشوئى ، و دست به دامن توبه زنى ؟! ناگهان صداى فضيل بلند شد و پيوسته مى گفت : بلى و الله قد آن ، بلى و الله قد آن !: به خدا سوگند وقت آن رسيده است ، به خدا سوگند وقت آن رسيده است ))!

او تصميم نهائى خودش را گرفته بود، و با يك جهش برق آسا از صف اشقيا

بيرون پريد، و در صفوف سعدا جاى گرفت ، به عقب برگشت و از ديوار بام فرود آمد، و به خرابه اى وارد شد كه جمعى از كاروانيان آنجا بودند، و براى حركت به سوى مقصدى با يكديگر مشورت مى كردند، مى گفتند فضيل و دار و دسته او در راهند، اگر برويم راه را بر ما مى بندند و ثروت ما را به غارت خواهند برد! فضيل تكانى خورد و خود را سخت ملامت كرد، و گفت چه

بَد مردى هستم ! اين چه شقاوت است كه به من رو آورده ؟ در دل شب به قصد گناه از خانه بيرون آمده ام ، و قومى مسلمان از بيم من به كنج اين خرابه گريخته اند!

روى به سوى آسمان كرد و با دلى توبه كار اين سخنان را بر زبان جارى ساخت : اللهم انى تبت اليك و جعلت توبتى اليك جوار بيتك الحرام !: ((خداوندا من به سوى تو بازگشتم ، و توبه خود را اين قرار مى دهم كه پيوسته در جوار خانه تو باشم ، خدايا از بدكارى خود در رنجم ، و از ناكسى در فغانم ، درد مرا درمان كن ، اى درمان كننده همه دردها! و اى پاك و منزه از همه عيبها! اى بى نياز از خدمت من ! و اى بى نقصان از خيانت من ! مرا به رحمتت ببخشاى ، و مرا كه اسير بند هواى خويشم از اين بند رهائى بخش ))!

خداوند دعاى او را مستجاب كرد، و به او عنايتها فرمود، و از آنجا بازگشت و به سوى ((مكه )) آمد، سالها در آنجا مجاور بود و از جمله اوليا گشت !

گداى كوى تو از هشت خلد مستغنى است اسير عشق تو از هر دو كون آزاد است ! بعضى از مفسران نقل كرده اند كه يكى از رجال معروف بصره مى گويد من از راهى مى گذشتم ناگهان صيحه اى شنيدم به دنبال آن رفتم مردى را مشاهده كردم بيهوش بر زمين افتاده بود گفتم اين چيست ؟ گفتند: مردى است بيداردل ،

آيه اى از قرآن را شنيد و مدهوش شد،

گفتم : كدام آيه ؟ گفتند: الم ياءن للذين آمنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله ...

ناگهان آن مرد مدهوش كه صداى ما را شنيد به هوش آمد، و شروع به خواندن اين اشعار سوزناك نمود:

اما آن للهجران ان يتصرما و للغصن غصن البان ان يتبسما

و للعاشق الصب الذى ذاب و انحنى الم يان ان يبكى عليه و يرحما

كتبت بماء الشوق بين جوانحى كتابا حكى نقش الوشى المنمنما

((آيا موقع آن نرسيده است كه زمان هجران به سر آيد؟!

و شاخه بلند و خشبوى اميد من خندان شود؟

و آيا زمان آن نيامده كه براى عاشق بيقرارى كه آب شده و منحنى گشته ، بر او بگريند و مورد ترحمش قرار دهند؟

آرى با آب شوق در درون قلبم نوشتم : نامه اى نوشتم كه صفحه زيبا و رنگارنگ و جالبى را حكايت مى كند)).

سپس گفت : مشكل است ، مشكل است مشكل ! اين را گفت و بار ديگر مدهوش بر زمين افتاد، او را حركت داديم ولى ديديم جان به جان آفرين تسليم كرده !. دنيا چيزى جز متاع غرور نيست !

در ادامه بحث آيات گذشته پيرامون مؤ منان و اجر و پاداششان در پيشگاه خدا، در آيات مورد بحث مى افزايد: ((كسانى كه ايمان به خدا و رسولان او آوردند آنها صديقين و شهدا نزد پروردگارشان هستند)) (و الذين آمنوا بالله و رسله اولئك هم الصديقون و الشهداء عند ربهم ).

((صديق )) صيغه مبالغه از ((صدق )) است و به معنى كسى است كه سرتاپا راستى است ، كسى كه علمش گفتارش را تصديق مى كند، و نمونه كامل صداقت است .

((شهداء)) جمع ((شهيد)) از ماده ((شهود))

به معنى ((حضور تواءم با مشاهده )) است ، خواه با چشم ظاهر باشد يا چشم دل ، و اگر به گواه ، شاهد و شهيد اطلاق مى شود به خاطر حضور و مشاهده صحنه است ، همانگونه كه اطلاق اين واژه بر شهيدان راه خدا به خاطر حضورشان در ميدان جهاد است .

اما در آيه مورد بحث ممكن است به معنى ((شهادت بر اعمال )) بوده باشد، همانگونه كه از آيات ديگر قرآن استفاده مى شود كه پيامبران گواه اعمال امتهاى خود هستند، و پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) گواه بر آنها، و بر امت اسلامى است ، و مسلمانان نيز شاهد و گواه بر اعمال مردمند.

بنابراين مقام ((شهداء)) (گواهان بر اعمال ) مقام والائى است كه براى افراد باايمان است .

بعضى نيز احتمال داده اند كه ((شهداء)) در اينجا به همان معنى شهيدان

راه خدا است ، يعنى افراد مؤ من اجر و پاداش شهيدان را دارند، و به منزله شهداء محسوب مى شوند، لذا در حديثى داريم كسى خدمت امام صادق (عليه السلام ) آمد و عرض كرد: ((ادع الله ان يرزقنى الشهادة )) ((از خدا بخواه كه شهادت را به من روزى كند))! امام (عليه السلام ) فرمود ان المؤ من شهيد، و قرا هذه الاية ((مؤ من شهيد است ، سپس همين آيه (و الذين آمنوا بالله و رسله ...) را قرائت فرمود)).

البته جمع ميان هر دو معنى نيز ممكن است ، به خصوص اينكه در قرآن مجيد واژه شهيد و شهداء غالبا به گواهان بر اعمال و مانند آن اطلاق شده است .

به هر حال خداوند مؤ

منان راستين را در اينجا به دو وصف توصيف مى كند: نخست وصف ((صديق )) و ديگرى ((شهيد))، و اين نشان مى دهد كه منظور از مؤ منان در آيه مورد بحث مقام بالائى از ايمان است ، و الا يك مؤ من عادى چگونه مى تواند اين دو وصف را به خود اختصاص دهد؟

سپس مى افزايد: ((براى آنهاست پاداش اعمالشان و نور ايمانشان )) (لهم اجرهم و نورهم ).

اين تعبير سربسته اشاره به پاداش عظيم و نور فوق العاده آنهاست .

و در پايان مى فرمايد: ((اما كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند اصحاب دوزخند)) (و الذين كفروا و كذبوا باياتنا اولئك اصحاب الجحيم ).

تا با مقابله اين دو گروه با يكديگر مقام والاى گروه اول ، و انحطاط و بدبختى گروه دوم آشكار گردد.

و از آنجا كه در گروه اول ، سطح بالاى ايمان مطرح بود، در اين گروه نيز كفر شديد مطرح است ، لذا با تكذيب آيات الهى همراه ذكر شده .

و از آنجا كه حب و علاقه دنيا سرچشمه هر گناه و ((راءس كل خطيه )) است در آيه بعد ترسيم گويائى از وضع زندگى دنيا و مراحل مختلف ، و انگيزه هاى حاكم بر هر مرحله را ارائه داده ، مى گويد: ((بدانيد زندگى دنيا تنها بازى ، و سرگرمى ، و تجمل پرستى ، و تفاخر در ميان شما، و افزون طلبى در اموال و فرزندان است )) (اعلموا انما الحياة الدنيا لعب و لهو و زينة و تفاخر بينكم و تكاثر فى الاموال و الاولاد).

به اين ترتيب ((غفلت )) و ((سرگرمى )) و ((تجمل

)) ((تفاخر)) و ((تكاثر)) دورانهاى پنجگانه عمر آدمى را تشكيل مى دهند.

نخست ((دوران كودكى )) است كه زندگى در هاله اى از غفلت و بيخبرى و لعب و بازى فرو مى رود.

سپس مرحله ((نوجوانى )) فرامى رسد، و سرگرمى جاى بازى را مى گيرد، و در اين مرحله انسان به دنبال مسائلى است كه او را به خود سرگرم سازد و از مسائل جدى دور دارد.

مرحله سوم مرحله ((جوانى )) و شور و عشق و تجمل پرستى است .

از اين مرحله كه بگذرد مرحله چهارم فرامى رسد و احساسات ((كسب مقام و فخر)) در انسان زنده مى شود.

و سرانجام به مرحله پنجم مى رسد و در اين مرحله به فكر افزايش مال و نفرات و جمع ثروت مى افتد.

مراحل نخستين تقريبا بر حسب سنين عمر مشخص است ولى مراحل بعد در افراد كاملا متفاوت مى باشد، و بعضى از آنها، مانند مرحله تكاثر اموال ، تا پايان عمر ادامه دارد، هر چند بعضى معتقدند كه هر دوره اى از اين دوره هاى پنجگانه هشت سال از عمر انسان را مى گيرد، و مجموعا به چهل سال بالغ مى گردد، و هنگامى كه به اين سن رسيد شخصيت انسان تثبيت مى گردد.

اين امر نيز كاملا ممكن است كه بعضى از انسانها شخصيتشان در همان مرحله اول و دوم متوقف گردد، و تا پيرى در فكر بازى و سرگرمى و معركه گيرى باشند، و يا در دوران تجمل پرستى متوقف گردد، و ذكر و فكرشان تا دم مرگ فراهم كردن خانه و مركب و لباس زينتى باشد، اينها كودكانى هستند در سن كهولت و پيرانى هستند با

روحيه كودك !

سپس با ذكر يك مثال آغاز و پايان زندگى دنيا را در برابر ديدگان انسانها مجسم ساخته ، مى فرمايد: ((همانند بارانى است كه از آسمان نازل مى شود، و چنان زمين را زنده مى كند كه گياهانشان زارعان را در شگفتى فرومى برد، سپس خشك مى گردد، به گونه اى كه آنرا زرد رنگ مى بينى ، سپس درهم شكسته و خرد و تبديل به كاه مى شود))! (كمثل غيث اعجب الكفار نباته ثم يهيج فتراه مصفرا ثم يكون حطاما).

((كفار)) در اينجا به معنى افراد بى ايمان نيست ، بلكه به معنى كشاورزان است ، زيرا اصل معنى ((كفر)) به معنى پوشاندن است ، و چون كشاورز بذرافشانى كرده و آنرا زير خاك مى پوشاند از اين رو به او ((كافر)) مى گويند، لذا گاهى كفر به معنى قبر نيز آمده است چون بدن ميت را مى پوشاند، و گاه به شب نيز ((كافر)) گفته مى شود چرا كه تاريكيش همه جا را مى پوشاند.

در حقيقت آيه مورد بحث همانند آيه 29 سوره فتح كه وقتى سخن از نمو فراوان گياه مى كند مى گويند: يعجب الزراع : ((زارعان را به شگفتى در مى آورد)) (يعنى بجاى كفار زارع گفته شده ).

بعضى از مفسران نيز احتمال داده اند كه منظور از كفار در اينجا همان كافران نسبت به خداوند است ، و پاره اى توجيهات براى آن ذكر كرده اند، ولى اين تفسير چندان مناسب به نظر نمى رسد، زيرا مؤ من و كافر در اين شگفتى شريكند.

((حطام )) از ماده ((حطم )) به معنى شكستن و خردكردن است ، و به

اجزاى پراكنده كاه حطام گفته مى شود كه همراه تند باد به هر سو مى دود.

آرى مراحلى را كه انسان در طى هفتاد سال يا بيشتر طى مى كند در چند ماه در گياهان ظاهر مى شود، و انسان مى تواند بر لب كشتزار بنشيند و گذشت عمر، و آغاز و پايان آنرا در ديدارى كوتاه بنگرد.

سپس به بازده عمر و نتيجه و محصول نهائى آن پرداخته مى افزايد: ((اما در سراى آخرت از دو حال خارج نيست : يا عذاب شديد است و يا مغفرت و رضا و خشنودى او)) (و فى الاخرة عذاب شديد و مغفرة من الله و رضوان ).

و سرانجام آيه را با اين جمله پايان مى دهد: ((و زندگى دنيا جز متاع غرور و فريب چيزى نيست ))! (و ما الحيوة الدنيا الا متاع الغرور).

((غرور)) در اصل از ماده ((غر)) (بر وزن حر) به معنى اثر ظاهر چيزى

است ، و لذا به اثر ظاهر در پيشانى اسب ((غرة )) گفته مى شود، سپس به حالت غفلت اطلاق شده است كه در ظاهر انسان هوشيار است ، اما در حقيقت بيخبر است ، و به معنى فريب و نيرنگ نيز استعمال مى شود.

((متاع )) به معنى هر گونه وسائل بهره گيرى است ، بنابراين جمله دنيا متاع غرور است مفهومش اين است كه وسيله و ابزارى است براى فريبكارى ،فريب دادن خويشتن ، و هم فريب ديگران و البته اين در مورد كسانى است كه دنيا را هدف نهائى قرار مى دهند و به آن دل مى بندند، و بر آن تكيه مى كنند و آخرين آرزويشان وصول به آن

است ، اما اگر مواهب اين جهان مادى وسيله اى براى وصول به ارزشهاى والاى انسانى و سعادت جاودان باشد هرگز دنيا نيست ، بلكه مزرعه آخرت ، و قنطره و پلى براى رسيدن به آن هدفهاى بزرگ است .

بديهى است توجه به دنيا و مواهب آن به عنوان يك ((گذرگاه )) يا يك ((قرارگاه )) دو جهتگيرى مختلف به انسان مى دهد كه در يكى مايه نزاع و فساد و تجاوز و بيدادگرى و طغيان و غفلت است و در ديگرى وسيله بيدادى است و آگاهى و ايثار و فداكارى و برادرى و گذشت .

1 - مقام صديقين و شهداء

در قرآن مجيد جمعى از پيامبران بزرگ و مانند آنان به عنوان ((صدق )) توصيف شده اند از جمله ابراهيم : انه كان صديقا نبيا (سوره مريم آيه 41) درباره ((ادريس )) پيامبر بزرگ خدا نيز همين تعبير آمده است (مريم - 56) در مورد مريم مادر حضرت مسيح نيز مى خوانيم : و امه صديقة (مائده 75).

و در بعضى از آيات قرآن صديقين همرديف پيامبران ذكر شده اند،

چنانكه در آيه 69 نساء مى خوانيم : و من يطع الله و الرسول فاولئك مع الذين انعم الله عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين و حسن اولئك رفيقا: ((كسى كه خدا و پيامبر را اطاعت كند (در قيامت ) همنشينى كسانى خواهد بود كه خدا نعمتش را بر آنها تمام كرده ، از پيامبران و صديقين و شهداء و صالحين ، و آنها رفيقهاى خوبى هستند)).

و چنانكه گفتيم اين واژه صيغه مبالغه از ماده ((صدق )) است و به كسى گفته مى شود

كه صدق و راستى سراسر وجودش را احاطه كرده ، و صداقت در فكر و گفتار و كردار و تمام زندگى او منعكس است ، و اين اهميت مقام صدق را نشان مى دهد.

و اما ((شهداء)) چنانكه گفتيم گاه به معنى گواهان بر اعمال ، و گاه به معنى شهيدان راه خدا است ، و در آيه مورد بحث جمع ميان هر دو نيز ممكن است .

البته ((شهيد)) در فرهنگ اسلامى منحصر به كسانى نيست كه در ميدان جهاد كشته مى شوند، هر چند آنها از روشنترين مصداق آنند، بلكه تمام كسانى كه عقيده حق دارند و در مسير حق گام بر مى دارند و در همين راه از دنيا ميروند، طبق روايات اسلامى ، در زمره شهدا هستند.

در حديثى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم كه فرمود: العارف منكم هذا الامر، المنتظر له ، المحتسب فيه الخير كمن جاهد و الله مع قائم آل محمد (صلى اللّه عليه و آله ) بسيفه ، ثم قال : بل و الله كمن جاهد مع رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ) بسيفه ، ثم قال الثالثة : بل و الله كمن استشهد مع رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ) فى فسطاطه ! و فيكم آية من كتاب الله ، قلت : و اى آية جعلت فداك ؟ قال : قول الله عز و جل : و الذين آمنوا بالله و رسله اولئك هم الصديقون و الشهداء عند ربهم ... ثم قال : صرتم و الله صادقين شهداء عند ربكم : ((آنكس از شما كه به مساءله ولايت آشنا باشد و در

انتظار ظهور مهدى (عليه السلام ) به سربرد و خود را آماده (حكومت عدل جهانى

او) سازد مانند كسى است كه با مهدى آل محمد (صلى اللّه عليه و آله ) با سلاحش جهاد كرده باشد، سپس فرمود: بلكه به خدا سوگند مانند كسى است كه همراه رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ) با سلاحش جهاد كرده باشد، سپس براى مرتبه سوم افزود: بلكه به خدا سوگند همانند كسى است كه با رسول الله (صلى اللّه عليه و آله ) و در خيمه او شهيد شده باشد! سپس افزود: درباره شما آيه اى از قرآن نازل شده است ، راوى مى گويد: كدام آيه فدايت شوم ؟ فرمود: ((اين سخن خداوند كه مى فرمايد: آنها كه ايمان به خدا و فرستادگانش آورده اند صديقين و شهداء نزد پروردگارشان هستند ... سپس افزود: به اين ترتيب شما به خدا سوگند هم صديقين و هم شهداء نزد پروردگارتان هستيد)).

اين سخن را با حديثى از امير مؤ منان على (عليه السلام ) پايان مى دهيم : در آن هنگام كه گروهى از يارانش براى فرارسيدن وقت جهاد و شهادت در راه خدا بيتابى مى كردند، اين جمله را فرمود: و لاتستعجلوا بما لم يعجله الله لكم ، فانه من مات منكم على فراشه و هو على معرفة حق ربه و حق رسوله و اهل بيته مات شهيدا!: ((به آن چيزى كه خداوند در آن عجله روانداشته تعجيل مكنيد، چرا كه هر كس از شما در بستر بميرد ولى معرفت حق پروردگار و حق پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) و اهلبيتش را داشته باشد، شهيد مرده

است .

2 - زندگى دنيا مجموعه اى از اين انگيزه ها است

در آيات مختلف قرآن ، گاه زندگى دنيا توصيف ((لعب و لهو)) شده ، مانند و ما الحياة الدنيا الا لعب و لهو: ((زندگى دنيا جز بازى و سرگرمى نيست )) (انعام - 32).

و گاه توصيف به ((لعب و لهو و زينت و تفاخر و تكاثر)) شده (مانند آيات مورد بحث ) و گاه از آن به ((متاع غرور)) تعبير شده (مانند آل عمران - 185 - و آيات مورد بحث ) و گاه به عنوان ((متاع قليل )) (نساء - 77).

و گاه به عنوان امرى عارضى و ظاهرى و زودگذر (نساء - 94).

از مجموعه اين تعبيرات و تعبيرهاى ديگر قرآن به خوبى ديدگاه اسلام در مورد زندگى مادى و مواهب آن روشن مى شود كه براى آن ارزشى ناچيز قائل است ، و تمايل و دلبستگى به آنرا ناشى از حركتهاى بيهدف (لعب ) و هدفهاى سرگرم كننده (لهو) و تجمل پرستى (زينة ) و حب مقام و رياست و برترجوئى بر ديگران (تفاخر) و حرص و آز و افزونطلبى (تكاثر) مى شمرد، و عشق به آنرا سرچشمه انواع مظالم و گناهان مى داند.

اما اگر اين مواهب مادى تغيير جهت دهند و نردبانى براى رسيدن به اهداف الهى گردند، سرمايه هائى مى شوند كه خدا آنها را از مؤ منان مى خرد و بهشت جاويدان و سعادت ابدى به آنها مى بخشد، ((ان الله اشترى من المؤ منين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة ...)) (توبه - 111) يك مسابقه بزرگ معنوى

بعد از بيان ناپايدارى جهان و لذات آن ، و اينكه مردم

در سرمايه هاى كم ارزش اين جهان نسبت به يكديگر تفاخر و تكاثر مى جويند، در آيات مورد بحث مردم را به يك مسابقه عظيم روحانى در طريق كسب آنچه پايدار است و سزاوار هرگونه تلاش و كوشش دعوت كرده مى فرمايد: ((براى نيل به آمرزش پروردگارتان و بهشتى كه وسعت آن همچون پهنه آسمان و زمين است و آماده براى كسانى است كه ايمان به خداوند فرستادگان او آورده اند بر يكديگر سبقت جوئيد)) (سابقوا الى مغفرة من ربكم و جنة عرضها كعرض السماء و الارض اعدت للذين آمنوا بالله و رسله ).

در حقيقت مغفرت پروردگار كليد بهشت است همان بهشتى كه پهنه آسمان و زمين را فرامى گيرد، و از هم اكنون آماده براى پذيرائى مؤ منان است ، تا كسى نگويد بهشت نسيه است ، و بر نسيه دل نبايد نهاد، گرچه به فرض نسيه بود از هر نقدى نقدتر محسوب مى شد، چرا كه از سوى خدائى وعده داده شده كه قادر

بر همه چيز است ، تا چه رسد به اينكه كاملا نقد و الان موجود است .

شبيه همين معنى در آيه 133 سوره آل عمران آمده ، با اين تفاوت كه در اينجا سابقوا (از ماده ((مسابقه )) و در آنجا ((سارعوا)) (از ماده ((مسارعه )) به معنى سرعت گرفتن بر يكديگر) آمده است كه با هم قريب الافق هستند (با توجه به مفهوم باب مفاعله كه غلبه كردن دو نفر را در مقابل هم مجسم مى كند).

تفاوت ديگر اينكه : در آنجا عرضها السموات و الارض است و در اينجا ((كعرض السماء و الارض )) و با كمى دقت

روشن مى شود كه اين دو تعبير نيز يك حقيقت را بازگو مى كند.

و نيز در آنجا مى گويد ((آماده براى پرهيزكاران است )) و در اينجا مى فرمايد: ((براى مؤ منان )).

از آنجا كه پرهيزكارى ثمره درخت ايمان راستين است اين دو تعبير نيز لازم و ملزوم يكديگرند.

به اين ترتيب هر دو آيه يك حقيقت را تعقيب مى كند با دو بيان متفاوت ، به همين دليل آنچه از بعضى نقل شده كه آيه سوره آل عمران را اشاره به بهشت ((مقربان )) دانسته اند و آيه مورد بحث را اشاره به بهشت ((مؤ منان )) صحيح به نظر مى رسد.

به هر حال تعبير به ((عرض )) در اينجا در مقابل ((طول )) نيست آنچنانكه بعضى از مفسران گفته اند، و به دنبال آن در جستجوى طول چنان بهشتى هستند كه عرضش همچون آسمان و زمين است ، و از اين نظر به زحمت افتاده اند! بلكه ((عرض )) در اينگونه استعمالات به معنى وسعت است ، مانند تعبير ((پهنه )) در فارسى مى گوئيم پهنه دشت ، يعنى وسعت صحرا.

تعبير به ((مغفرت )) و آمرزش قبل از بشارت به بهشت كه در هر دو آيه آمده اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه تا انسان پاك از گناه نشود لايق ورود

به بهشت و جوار قرب پروردگار نخواهد بود.

اين نكته نيز شايسته توجه است كه پيشى گرفتن به سوى مغفرت پروردگار از طريق اسباب آن است ، مانند ((توبه )) و ((جبران طاعات فوت شده )) و اصولا ((اطاعت پروردگار، پرهيز از معاصى )) است .

و اگر در بعضى از احاديث با تفاسير روى

بعضى از واجبات و مستحبات تكيه شده مانند ((پيشى گرفتن در جماعت در صف اول )) و يا ((صف اول در جهاد)) و يا ((تكبيرة الاحرام با امام جماعت )) و يا ((نماز اول وقت )) به خاطر ذكر مثال يا بيان مصداق روشن است و چيزى از گستردگى مفهوم آيه نمى كاهد.

و در پايان آيه مى افزايد: ((اين فضل الهى است كه به هر كس بخواهد مى دهد و خداوند صاحب فضل عظيم است )) (ذلك فضل الله يؤ تيه من يشاء و الله ذو الفضل العظيم ).

يقينا آنچنان بهشت گسترده با آن مواهب عظيمش چيزى نيست كه انسان با اين اعمال ناچيز به آن برسد، و اين تنها فضل و رحمت و لطف الهى است كه آن پاداش عظيم را در مقابل اين قليل قرار داده ، و از او نيز جز اين انتظار نيست .

چرا كه پاداشها هميشه به مقياس اعمال نيست بلكه به مقياس كرم پاداش دهنده است .

و به هر حال اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه ثواب و جزا مزد عمل نيست بلكه يك نوع تفضل و رحمت است .

سپس براى تاءكيد بيشتر در زمينه عدم دلبستگى به دنيا، و شاد نشدن به اقبال آن ، و غمگين نگشتن به ادبار آن ، مى افزايد: ((هيچ مصيبتى در زمين و در وجود شما واقع نمى شود مگر اينكه همه آنها قبل از آنكه شما و زمين را

بى افرينيم در كتاب (لوح محفوظ) ثبت است ، و اين امر براى خداوند آسان است )) (ما اصاب من مصيبة فى الارض و لا فى انفسكم الا فى كتاب من

قبل ان نبراها ان ذلك على الله يسير).

آرى مصائبى كه در زمين رخ مى دهد همچون زلزله ها و سيلها و طوفانها و آفات مختلف ، و همچنين مصائبى كه در نفوس انسانها واقع مى شود مانند مرگ و ميرها، و انواع حوادث دردناكى كه دامان انسان را مى گيرد همه آنها از قبل مقدر شده است ، و در لوح محفوظ ثبت است .

ولى بايد توجه داشت كه مصائبى كه در اين آيه به آن اشاره شده ، تنها مصائبى است كه به هيچوجه قابل اجتناب نيست و مولود اعمال انسانها نمى باشد (و به تعبير ديگر حصر در اينجا حصر اضافى است ).

شاهد اين سخن آنكه در آيه 30 سوره ((شورى )) مى خوانيم : و ما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم و يعفوا عن كثير: ((هر مصيبتى به شما رسد به خاطر اعمالى است كه انجام داده ايد، و بسيارى را نيز عفو مى كند))!

با توجه به اينكه آيات يكديگر را تفسير مى كنند، هنگامى كه اين دو آيه در برابر هم قرار گيرد نشان مى دهند مصائبى كه دامنگير انسان مى شود بر دو گونه است : مصائبى است كه مجازات و كفاره گناهان او است و اين مصائب بسيارند، ظلمها، بيدادگريها، خيانتها، انحرافات و ندانم كاريها و امثال آن سرچشمه بسيارى از مصائب خود ساخته ما است .

ولى بخشى از مصائب است كه ما هيچگونه نقشى در آنها نداريم و به صورت

يك امر حتمى و اجتناب ناپذير دامان فرد يا جامعه اى را مى گيرد، حساب اين دو از هم جدا است ، و لذا بسيارى از انبياء، و

اولياء و صلحاء گرفتار اينگونه مصائب مى شدند، اين مصائب فلسفه دقيقى دارد كه در بحثهاى خداشناسى و عدل الهى و مساءله آفات و بلاها به آن اشاره كرده ايم .

لذا در حديثى مى خوانيم : هنگامى كه امام على بن الحسين (عليهم السلام ) را با غل و زنجير وارد مجلس يزيد كردند يزيد رو به امام (عليه السلام ) كرد و آيه سوره شورى را خواند: ما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم (و مى خواست چنين وانمود كند كه مصائب شما خانواده نتيجه اعمال خودتان است ، و از اين طريق زخم زبان بزند) اما امام فورا كلام او را نفى كرد و فرمود: كلا، ما نزلت هذه فينا، انما نزلت فينا: ما اصاب من مصيبة فى الارض و لا فى انفسكم الا فى كتاب من قبل ان نبراها: ((چنين نيست ، اين آيه درباره ما نازل نشده ، آنچه درباره ما نازل شده آيه ديگرى است كه مى گويد)): هر مصيبتى در زمين يا وجود شما رخ دهد پيش از آفرينش شما در لوح محفوظ ثبت شده است (و فلسفه و حكمتى دارد).

بحث مشروحترى در اين زمينه ذيل همان آيه 30 سوره شورى (جلد 20 صفحه 440) داشته ايم .

شاگردان مكتب ائمه اهلبيت (عليهم السلام ) نيز همين معنى را از آيه فهميده اند، چنانكه نقل مى كنند هنگامى كه ((سعيد بن جبير)) را نزد ((حجاج )) آوردند و تصميم به قتل وى گرفت مردى از حضار گريه كرد، سعيد گفت : چرا گريه مى كنى ؟ در پاسخ گفت به خاطر اين مصيبتى كه براى تو پيش آمده ، گفت

گريه نكن اين

در علم خدا بوده است كه چنين شود، آيا نشنيده اى كه خداوند مى فرمايد: ما اصاب من مصيبة فى الارض و لا فى انفسكم الا فى كتاب من قبل ان نبراها.

البته تمام حوادثى كه در عالم رخ مى دهد در لوح محفوظ و علم بى پايان خداوند ثبت است ، و اگر در اينجا تنها اشاره به مصائب واقع در زمين و نفوس انسانى شده به خاطر اين است كه موضوع سخن همين معنى بوده ، و چنانكه خواهيم ديد نتيجه گيرى در آيه بعد از همين موضوع مى شود.

ضمنا جمله ان ذلك على الله يسير اشاره به اين است كه ثبت و حفظ اينهمه حوادث در لوح محفوظ با كثرت فوق العاده اى كه دارد براى خداوند آسان است .

و منظور از لوح محفوظ علم بى پايان خداوند است ، و يا صفحه جهان خلقت و نظام علت و معلول كه آن نيز مصداق علم فعلى خداوند است (دقت كنيد) اكنون ببينيم فلسفه تقدير اين مصائب در لوح محفوظ و سپس بيان اين حقيقت در قرآن چيست ؟ آيه بعد پرده از روى اين راز مهم برداشته ، مى گويد: ((اين براى آن است كه به خاطر آنچه از دست داده ايد غمگين نشويد، و به آنچه خداوند به شما داده شاد و دلبسته نباشيد)) (لكيلا تاسوا على ما فاتكم و لا تفرحوا بما آتاكم ).

اين دو جمله كوتاه در حقيقت يكى از مسائل پيچيده فلسفه آفرينش را حل مى كند، چرا كه انسان هميشه در جهان هستى با مشكلات و گرفتاريها

و حوادث ناگوارى روبرو است ، و غالبا از خود

سؤ ال مى كند: با اينكه خداوند مهربان و كريم و رحيم است اين حوادث دردناك براى چيست ؟!

قرآن مى گويد: ((هدف اين بوده كه شما دلبسته و اسير زرق و برق اين جهان نباشيد)).

منظور اين بوده كه موقعيت اين گذرگاه و پلى كه نامش دنيا است ، و همچنين موقعيت خودتان را در اين جهان گم نكنيد، دلباخته و دلداده آن نشويد، و آنرا جاودانه نپنداريد كه اين دلبستگى فوق العاده بزرگترين دشمن سعادت شما است ، شما را از ياد خدا غافل مى كند و از مسير تكامل باز مى دارد.

اين مصائب زنگ بيدار باشى است براى غافلان و شلاقى است ، بر ارواح خفته ، و رمزى است از ناپايدارى جهان ، و اشارهاى است به كوتاه بودن عمر اين زندگى .

حقيقت اين است كه مظاهر فريبنده اين دار الغرور زود انسان را به خود جذب و سرگرم ، و از ياد حق غافل مى كند، ناگهان بيدار مى شود كه كاروان رفته ، و او در خواب ، و بيابان در پيش .

اين حوادث كه هميشه در زندگى بوده و هميشه خواهد بود، و حتى پيشرفتهاى عظيم علم هم نتوانسته و نخواهد توانست جلو حوادث دردناكى همچون زلزله ها، طوفانها، سيلها و بيماريها و امثال آنرا بگيرد درسى است از بيمهرى زمانه رسوا و به انسان فرياد مى زند:

((اين دشت خوابگاه شهيدان است فرصت شمار وقت تماشا را))!

اين بدان معنى نيست كه انسان به مواهب الهى در اين جهان پشت پا بزند، و يا از آنها بهره نگيرد، مهم اين است كه اسير آن نگردد، و آنرا هدف و بهره اصلى

خود نشمرد.

قابل توجه اينكه در مورد آنچه از دست مى رود تبديل به ((فاتكم )) (از

شما فوت شده ) مى كند، اما در مورد مواهب و نعمتهاى به دست آمده آنرا به خدا نسبت مى دهد و ((بما آتاكم )) مى گويد، چرا كه فوت و فنا در ذات اشياء افتاده است ، اين وجود است كه از فيض خداوند سرچشمه مى گيرد.

آرى اين مصائب شكننده تفاخر و غرور است ، لذا در پايان آيه مى افزايد: ((خداوند هيچ متكبر فخرفروشى را دوست ندارد)) (و الله لا يحب كل مختال فخور).

((مختال )) از ماده ((خيال )) گرفته شده و به معنى ((متكبر)) است ، زيرا تكبر از خيال فضيلت ، و پندار برترى بر ديگران ، پيدا مى شود، و ((فخور)) صيغه مبالغه از ماده ((فخر)) به معنى كسى است كه بسيار بر ديگران فخرفروشى مى كند.

تنها كسى گرفتار اين حالات مى شود كه مست ناز و نعمت گردد، ولى وجود آفات و مصائب براى آنها كه قابل بيدارى و هدايتند اين مستى و آثار آن را از بين مى برد.

افراد با ايمان با توجه به اصل فوق هنگامى كه به نعمتى از سوى خدا مى رسند خود را امانتدار او مى دادند، نه از رفتن آن غمگين مى شوند نه از داشتن آن مست و مغرور، در حقيقت آنها خود را همچون مسئولان بيت المال مى دادند كه يكروز اموال زيادى را دريافت ، و روز ديگر هزاران هزار پرداخت مى كنند، نه از دريافتش ذوق زده مى شوند و نه از پرداختش غمگين .

و چه تعبير جالبى دارد امير مؤ منان على (عليه

السلام ) درباره همين آيه آنجا كه مى گويد: الزهد كله بين كلمتين من القرآن : قال الله تعالى لكيلا تاسوا على ما فاتكم و لاتفرحوا بما آتاكم و من لم ياس على الماضى ، و لم يفرح بالاتى فقد اخذ الزهد بطرفيه !: ((تمام زهد در ميان دو جمله از قرآن است ، آنجا كه خداوند متعال مى فرمايد)):

((اين براى آن است كه به خاطر آنچه از دست داده ايد غمگين نشويد، و به آنچه خدا به شما داده دلبسته و مغرور نباشيد))، بنابراين هر كس بر گذشته تاسف نخورد و به آنچه در دست دارد دلبسته نباشد، زهد را از هر دو طرف در اختيار گرفته .

نكته ديگر اينكه توجه به اين اصل كه ناكاميها با زندگى انسان از آغاز عجين بوده ، و طبق سنت حكيمانه اى مقدر شده است ، و دنيا پيوسته فراز و نشيب دارد، انسان را براى تحمل شدائد شجاع و در برابر حوادث سخت ، صبور و مقاوم مى سازد، به او آرامش خاطر مى دهد، و از بيتابيها و جزع مانع مى گردد.

ولى باز تاءكيد مى كنيم اين تنها در مورد مصائب غير قابل اجتناب است ، و گرنه مصيبتها و ناكاميهائى كه تنها معلول گناهان و سهل انگارى خود انسان است از اين بحث خارج مى باشد و راه مقابله با آنها موضعگيرى صحيح در برنامه هاى زندگى است .

اين بحث را با سرگذشتى كه بعضى از مفسران آورده اند پايان مى دهيم : ((قتيبة بن سعيد)) مى گويد: وارد يكى از قبايل عرب شدم ، صحرائى ديدم پر از شترانى كه همه مرده بودند

كه به شماره در نمى آمد، در آنجا پيرزنى بود، پرسيدم اين شتران از آن كه بوده است ؟ گفت : آن پيرمرد را كه بالاى آن تل مى بينى كه نشسته و پشم مى تابد، به سراغ او آمدم ، گفتم : اينها همه از آن تو بوده ؟! گفت : بنام من بوده است ! گفتم : چه شده كه به اين روزگار افتاده اند؟ او در جواب (بى آنكه اشاره اى به آفت و علت مرگ و مير آنها كند) گفت : آنكس كه داده بود گرفت ، گفتم : (ناراحت نيستى و) در اين باب چيزى گفته اى ؟

گفت : بلى ، اين دو بيت را گفته ام :

لا والذى انا عبد من خلائقه و المرء فى الدهر نصب الرزء و المحن

ما سرنى ان ابلى فى مباركها و ما جرى من قضاء الله لم يكن !

((سوگند به آنكس كه من بنده اى از مخلوقات او هستم - كه انسان در دنيا هدف مصائب و محنتها است )).

((اگر شترانم در خوابگاه خود بودند - و اين قضاى الهى كه اتفاق افتاد رخ نمى داد خوشحال نمى شدم )) (من تنها به رضاى او راضيم و هر چه او خواسته است همان را مى پسندم ).

آخرين آيه مورد بحث توضيح و تفسيرى است بر آنچه در آيه قبل آمده و در حقيقت مختال فخور (متكبر فخرفروش ) را معرفى مى كند، مى فرمايد: ((آنها كسانى هستند كه بخل مى ورزند و مردم را نيز به بخل دعوت مى كنند)) (الذين يبخلون و يامرون الناس بالبخل ).

آرى لازمه دلبستگى شديد به مواهب دنيا تكبر

و غرور است ، و لازمه تكبر و غرور بخلكردن ، و دعوت ديگران به بخل است ، اما بخل كردن به اين دليل كه سرمايه كبر و غرور خود را اين اموال مى داند، و هرگز نمى خواهد آنرا از دست دهد، و اما دعوت ديگران به بخل براى اين است كه اولا اگر ديگران سخاوتمند باشند او رسوا مى شود، و ثانيا چون بخل را دوست دارد مبلغ چيزى است كه به آن عشق مى ورزد!

و براى اينكه تصور نشود اصرار و تاءكيد خداوند در مساءله انفاق و ترك بخل و يا حتى تعبير به آيات گذشته به وام گرفتن خداوند از بندگان كه همه براى تشويق آنها به انفاق است از نياز ذات پاك او سرچشمه مى گيرد، در پايان آيه مى افزايد: ((هر كس از اين دستور رويگردان شود به خدا زيانى نمى رساند زيرا خداوند بى نياز و مورد ستايش است )) (و من يتول فان الله هو الغنى الحميد).

همه به او نيازمندند و او از همگان بينياز است ، چرا كه خزائن و منابع اصلى همه چيز نزد او است ، و از آنجا كه جامع همه صفات كمال است شايسته هر حمد و ستايش نيز مى باشد.

گرچه ((بخل )) در آيه فوق بيشتر ناظر به بخل در انفاق مالى است ولى اين واژه مفهوم گسترده اى دارد كه بخل در علم و اداى حقوق و مانند آن را نيز شامل مى شود. هدف اصلى بعثت انبياء

از آنجا كه سبقت به سوى رحمت و مغفرت و بهشت پروردگار كه در آيات قبل به آن اشاره شده بود نياز به

رهبرى رهبران الهى دارد در آيه مورد بحث كه از پرمحتواترين آيات قرآن است به اين معنى اشاره كرده و هدف ارسال انبياء و برنامه آنها را دقيقا بيان مى كند و مى فرمايد: ((ما رسولان خود را با دلائل روشن فرستاديم )) (لقد ارسلنا رسلنا بالبينات ).

((و با آنها كتاب آسمانى و ميزان فرستاديم )) (و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ).

((تا مردم به عدل و داد قيام كنند)) (ليقوم الناس بالقسط).

((بينات )) (دلائل روشن ) معنى گسترده اى دارد كه شامل ((معجزات )) و ((دلائل عقلى )) مى شود كه انبيا و رسولان الهى با آن مجهز بودند.

منظور از ((كتاب )) همان كتب آسمانى است ، و از آنجا كه روح و حقيقت همه يك چيز است تعبير به ((كتاب )) به صورت مفرد مى كند، هر چند با گذشت زمان و تكامل انسانها، محتواى آن كاملتر مى شود.

و اما ((ميزان )) به معنى ((وسيله وزن كردن و سنجش )) است كه مصداق حسى آن ترازوهائى است كه وزن اجناس را با آن مى سنجند، ولى مسلما در اينجا منظور مصداق معنوى آن است ، يعنى چيزى كه تمام اعمال انسانها را مى توان با آن سنجيد، و آن احكام و قوانين الهى ، و يا آئين او به طور كلى است ، كه معيار سنجش نيكيها و بديها، و ارزشها و ضدارزشها است .

به اين ترتيب پيامبران با سه وسيله مجهز بودند: دلائل روشن ، كتب آسمانى ، و معيار سنجش حق از باطل و خوب از بد، و مانعى ندارد كه فى المثل قرآن مجيد هم ((بينه )) (معجزه )

باشد، و هم كتاب آسمانى ، و هم بيان كننده احكام و قوانين ، يعنى سه بعد در يك محتوى .

و به هر حال هدف از اعزام اين مردان بزرگ با اين تجهيزات كامل همان اجراى ((قسط و عدل )) است .

در حقيقت اين آيه به يكى از اهداف متعدد ارسال پيامبران اشاره مى كند، زيرا مى دانيم انبيا اهداف متعددى را پيگيرى مى كردند.

تعليم و تربيت چنانكه در آيه 2 سوره جمعه آمده است هو الذى بعث فى الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمة : ((او كسى است كه از ميان مردم درس نخوانده رسولى فرستاد تا آياتش را بر آنها بخواند، و آنها را تزكيه كند، و كتاب و حكمت بياموزد)).

هدف ديگر شكستن غلها و زنجيرهاى اسارت است چنانكه در آيه 157 سوره اعراف مى خوانيم : و يضع عنهم اصرهم و الاغلال التى كانت عليهم : ((پيامبر اسلام بارهاى سنگين را از دوش آنان را برمى دارد و غل و زنجيرهائى را كه بر دست و پا و گردنشان بود مى شكند)).

هدف ديگر تكميل ارزشهاى اخلاقى است چنانكه در حديث معروف آمده است : بعثت لاتمم مكارم الاخلاق : ((من براى تكميل فضائل اخلاقى مبعوث شده ام )).

و بالاخره هدف ديگر ((اقامه قسط)) است كه در آيه مورد بحث به آن اشاره ، شده و به اين ترتيب اهداف بعثت انبيا را در هدفهاى ((فرهنگى )) و ((اخلاقى )) و ((سياسى )) و ((اجتماعى )) مى توان خلاصه كرد.

ناگفته پيداست كه منظور از ((رسولان )) در آيه مورد بحث به قرينه انزال كتب همان انبياء

اولو العزم و مانند آنها مى باشند.

نكته جالب ديگر در جمله ((ليقوم الناس بالقسط)) اين است كه از ((خود جوشى مردم )) سخن مى گويد، نمى فرمايد: هدف اين بوده كه انبياء انسانها را وادار به اقامه قسط كنند، بلكه مى گويد: هدف اين بوده كه مردم مجرى قسط و عدل باشند! آرى مهم اين است كه مردم چنان ساخته شوند كه خود مجرى عدالت گردند، و اين راه را با پاى خويش بپويند.

ولى از آنجا كه به هر حال در يك جامعه انسانى هر قدر سطح اخلاق و اعتقاد و تقوا بالا باشد باز افرادى پيدا مى شوند كه سر به طغيان و گردنكشى بر مى دارند و مانع اجراى قسط و عدل خواهند بود لذا در ادامه آيه مى فرمايد: ما آهن را نازل كرديم كه در آن قوت شديدى است ، و نيز منافعى براى مردم !

(و انزلنا الحديد فيه باس شديد و منافع للناس ).

آرى تجهيزات سه گانه انبياء الهى براى اجراى عدالت وقتى مى تواند به هدف نهائى برسد كه از ضمانت اجرائى آهن و ((باس شديد)) آن برخوردار باشد.

گرچه بعضى تصور كرده اند كه تعبير ((انزلنا)) نشان مى دهد كه آهن از كرات ديگر به زمين آمده است ولى حق اين است كه تعبير به انزال در اينگونه موارد اشاره به مواهبى است كه از مقام بالائى به مقامات پائينتر داده مى شود، و از آنجا كه خزائن همه چيز نزد خدا است و او است كه آهن را براى منافع گوناگونش آفريده تعبير به انزال شده است لذا در حديثى از امير مؤ منان على (عليه السلام

) آمده است كه در تفسير اين جمله فرمود: انزاله ذلك خلقه اياه : منظور از نازل كردن آهن خلقت آن است ). همانگونه كه در آيه 6 سوره زمر در مورد چهار پايان مى خوانيم : و انزل لكم من الانعام ثمانية ازواج : ((و براى شما از چهار پايان هشت زوج نازل كرد)).

بعضى نيز ((انزلنا)) را از ماده ((نزل )) (بر وزن شتر) به معنى چيزى كه براى پذيرائى ميهمان آماده مى كنند تفسير كرده اند ولى ظاهر همان معنى اول است .

((باس )) در لغت به معنى شدت و قوت و قدرت است و به مبارزه و جنگ نيز باس گفته مى شود، و لذا بعضى از مفسران آنرا به معنى وسائل جنگى اعم از دفاعى و تهاجمى تفسير كرده اند، در روايتى از امير مؤ منان على (عليه السلام ) نقل شده در تفسير اين آيه فرمود: يعنى السلاح و غير ذلك : ((منظور اسلحه و غير آن است )).

روشن است كه اين از قبيل بيان مصداق است .

منظور از ((منافع )) هرگونه بهره اى است كه انسان از آهن مى برد، و مى دانيم اهميت آهن در زندگى انسانها به اندازه اى زياد است كه با كشف آن دوران تازه اى در تاريخ بشر شروع شد كه به دوران آهن معروف است چرا كه با اين كشف چهره زندگى انسان در تمام زمينه ها دگرگون گشت ، و اين خود بيانگر ابعاد واژه ((منافع )) در آيه فوق است .

در قرآن مجيد نيز در آيات مختلف اشاره به اين معنى شده : در يكجا مى گويد هنگامى كه ذو القرنين

تصميم بر ساختن سد عظيم خود گرفت گفت : آتونى زبر الحديد: ((قطعات عظيم آهن براى من بياوريد)) (كهف - 96).

و هنگامى كه خداوند داود را مشمول لطف خود قرار داد آهن را براى او نرم كرد تا بتواند با آن زره بسازد، و از خطرات جنگها و حملات دشمنان بكاهد و النا له الحديد ان اعمل سابغات (سبا 10 و 11).

سپس به يكى ديگر از اهداف ارسال انبياء و نزول كتب آسمانى و همچنين آفرينش وسائلى همچون آهن اشاره كرده ، مى فرمايد: ((هدف اين است كه خداوند بداند چه كسانى او و فرستادگانش را در غياب او يارى مى كنند)) (و ليعلم الله من ينصره و رسله بالغيب ).

منظور از علم خداوند در اينجا تحقيق عينى علم او است ، يعنى تا آشكار شود چه كسانى به يارى خدا و مكتب او بپا مى خيزند و قيام به قسط مى كنند و چه كسانى از اين وظيفه بزرگ سر باز مى زنند در حقيقت مفهوم اين آيه شبيه همان است كه در آيه 179 سوره آل عمران آمده : ما كان الله ليذر المؤ منين على ما انتم عليه حتى يميز الخبيث من الطيب : ((ممكن نبود كه خداوند مؤ منان را به همان صورت كه شما هستيد واگذارد مگر اينكه ناپاك را از پاك جدا كند))!

به اين ترتيب مساءله آزمون و امتحان انسانها، و جداسازى صفوف و تصفيه ،

يكى ديگر از اهداف بزرگ اين برنامه بوده است .

تعبير به ((يارى خداوند)) مسلما به معنى يارى دين و آئين و نمايندگان او و بسط آئين حق و قسط و عدل است ، و

گرنه خداوند نيازى به يارى كسى ندارد، و همگان به او نيازمندند، لذا براى اثبات همين معنى آيه را با اين جمله پايان مى دهد كه ((خداوند قوى و شكست ناپذير است )) (ان الله قوى عزيز).

براى او ممكن است با يك اشاره همه جهان را زير و رو كند و تمامى دشمنان را نابود و اوليائش را پيروز گرداند، ولى هدف اصلى كه تربيت و تكامل انسانهاست از اين طريق حاصل نمى گردد، لذا آنها را دعوت به يارى آئين حق كرده است .

1 - قلمرو ((منطق )) و ((زور))!

آيه فوق ترسيم گويائى از چهره اسلام در زمينه تعليم و تربيت ، و گسترش عدل و داد، و اجراى قسط در جامه انسانى است .

نخست از بينات و دلائل روشن و ((كتب آسمانى )) و ((معيار سنجش ارزشها، و بيان احكام و قوانين )) كمك مى گيرد، يعنى پايه را بر انقلاب فكرى و فرهنگى مى گذارد، و از عقل و منطق استمداد مى جويد.

اما اگر اينها مؤ ثر نيفتاد و كار به بن بست كشيد، يعنى زورمندان قلدرى پيدا شدند كه نه در برابر بينات سر تسليم فرود مى آورند و نه براى كتاب و ميزان ارزشى قائلند، در اينجا نوبت به ((حديد)) كه در آن ((باس شديد)) است مى رسد، و با سلاح بر مغز اين گردنكشان مى كوبند تا در برابر قسط و عدل تسليم شوند، و البته از يارى مردم با ايمان در اين مسير كمك گرفته مى شود.

و اينكه در حديثى از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نقل شده كه فرمود: بعثت بالسيف بين يدى

الساعة ، حتى يعبد الله وحده لاشريك له و جعل رزقى تحت ظل

رمحى : ((من در آستانه رستاخيز مبعوث به شمشير شده ام تا مردمان خداى يگانه را پرستش كنند، و روزى من در سايه نيزه من است )) اشاره به همين است يعنى مامورم سلاح را در مقابل اين گروه به كار گيرم نه به عنوان اصل و اساس كار همانگونه كه در آيه فوق صريحا آمده است .

در حديث ديگرى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم : الخير كله فى السيف ، و تحت السيف ، و فى ظل السيف ((خوبيها تمام در شمشير است ، و زير شمشير و در سايه شمشير))!.

و در حديثى از امام امير مؤ منان على (عليه السلام ) مى خوانيم : ان الله عز و جل فرض الجهاد و عظمه ، و جعله نصره و ناصره ، و الله ما صلحت دنيا و لادين الا به : ((خداوند جهاد را واجب كرده و آنرا بزرگ شمرده ، و آنرا يار و ياورش قرار داده ، به خدا سوگند نه دنيا و نه دين جز با جهاد اصلاح نمى شود)).

اين سخن را با حديث ديگرى از رسول خدا پايان مى دهيم : فرمود: لايقيم الناس الا السيف ، و السيوف مقاليد الجنة و النار: ((مردم را جز شمشير برپا نمى دارد، و شمشيرها كليدهاى بهشت و دوزخند)).

بنابراين رهبران الهى در يكدست كتب آسمانى ، و در دست ديگر شمشير دارند، نخست مردم را با منطق به سوى حق و عدل دعوت مى كنند، هرگاه زورگويانى تسليم منطق نشوند در برابر آنها به زور متوسل مى شوند.

2

- نيازهاى عمده زندگى وابسته به آهن است

بعضى از مفسران در آيه فوق تحليلى دارند كه خلاصه اش چنين است :

اصول زندگى انسان چهار چيز است كشاورزى بافندگى (صنعت )؛ مسكن و حكومت ، و اين به خاطر آن است كه انسان نياز به غذا و لباس و مسكن دارد، و از آنجا كه يك موجود اجتماعى است به تنهائى نمى تواند مشكلات زندگى را حل كند، يا به تعبير ديگر مصالح اجتماع به وسيله اجتماع تامين مى شود.

و از آنجا كه هر اجتماعى خواه ناخواه خالى از برخورد و تزاحم منافع نيست بنابراين نياز به حكومتى دارد كه عدالت را در ميان آنها اجرا كند، و عجب اينكه اين چهار اصل همه نيازمند به حديد و آهن است ، و اگر اين وسيله نبود زندگى بر انسان بسيار مشكل مى شد، و از آنجا كه نياز به آن زياد است خداوند آن را فراوان و سهل الوصول آفريده است (درست است كه فلزات ديگر در زندگى انسان هر كدام نقشى دارند ولى نقش اصلى از آن آهن است ) و از اينجا مفهوم ((فيه باس شديد و منافع للناس )) روشن مى شود. پيامبران را يكى بعد از ديگرى فرستاديم

چنانكه مى دانيم شيوه قرآن اين است كه بعد از بيان يك سلسله اصول كلى تعليمات خود اشاره به سرنوشت اقوام پيشين مى كند تا شاهد گويائى براى آن باشد، در اينجا نيز بعد از ذكر مسائل پيشين درباره ارسال رسولان همراه بينات و كتاب و ميزان ، و همچنين لزوم سبقت مردم بر يكديگر در وصول به غفران پروردگار و سعادت جاويدان ،

از بعضى از اقوام و پيامبران پيشين نام مى برد و اين اصول كلى را در زندگى آنها مجسم مى سازد.

نخست از ((نوح )) و ((ابراهيم )) كه شيخ الانبيا و سر سلسله رسولان حق بودند شروع كرده ، مى فرمايد: ((ما نوح و ابراهيم را فرستاديم ، و در دودمان آنها نبوت و كتاب آسمانى قرار داديم )) (و لقد ارسلنا نوحا و ابراهيم و جعلنا فى ذريتهما النبوة و الكتاب ).

اما همگى از اين ميراث بزرگ و مواهب عظيم خداوند بهره نگرفتند، ((گروهى در پرتو آن هدايت يافتند، و بسيارى از آنها فاسق و گنهكار و بى ايمانند)) (فمنهم مهتد و كثير منهم فاسقون ).

آرى نبوت توام با شريعت و آئين از نوح (عليه السلام ) شروع شد، و بعد از او ابراهيم (عليه السلام ) پيامبر اولو العزم ديگر، اين خط را تداوم بخشيد، و همچنان در طول اعصار و قرون در فرزندان و دودمان آنها ادامه يافت ، اما هميشه اقليتى از اين نور هدايت بهره گرفتند در حالى كه اكثريت راه خطا پوئيدند!

سپس اشاره سربسته اى به سلسله انبياى ديگر، و آخرين آنها قبل از پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) كرده مى افزايد: سپس به دنبال آنها رسولان ديگر خود را آورديم (ثم قفينا على آثارهم برسلنا).

يكى بعد از ديگرى قيام كردند و چراغ هدايت را فرا راه مردم قرار دادند تا نوبت به حضرت مسيح (عليه السلام ) رسيد.

((ما بعد از آنها عيسى بن مريم را آورديم )) (و قفينا بعيسى بن مريم ).

((قفينا)) از ماده ((قفا)) به معنى پشت است ، و قافيه را از

اين رو قافيه مى گويند كه قسمتهاى آخر شعر مشابه يكديگر و پشت سر هم قرار مى گيرد، و در جمله فوق منظور اين است كه پيامبران با آهنگى يكسان و يكنواخت ، و اهدافى هماهنگ ، يكى بعد از ديگرى قدم به عرصه وجود گذاشتند، و تعليمات يكديگر را تاييد و تكميل كردند، و در حقيقت اين تعبير اشاره زيبائى به توحيد نبوت است .

سپس به كتاب آسمانى مسيح (عليه السلام ) اشاره كرده ، مى افزايد: ((ما به او انجيل عطا كرديم )) (و آتيناه الانجيل ).

بعد از ويژگيهاى پيروان او سخن مى گويد و مى فرمايد: ((ما در قلوب كسانى كه از او پيروى كردند رافت و رحمت قرار داديم )) (و جعلنا فى قلوب الذين اتبعوه رافة و رحمة ).

بعضى از مفسران اين دو واژه (رافت و رحمت ) به يك معنى دانسته اند، ولى جمعى از ميان اين دو تفاوتى قائلند و آن اينكه : ((رافت )) به معنى محبت در زمينه دفع ضررها است ، و ((رحمت )) به معنى محبت براى جلب منافع است ، و لذا غالبا رافت قبل از رحمت ذكر مى شود چرا كه نخست بايد دفع ضرر كرد و سپس به فكر جلب منفعت افتاد، و نيز به همين دليل در آيه مجازات زناكاران

مى فرمايد: و لا تاخذكم بهما رافة فى دين الله ((مبادا در اجراى حد و انجام فرمان خدا در مورد آنها گرفتار رافت شويد، و حكم خدا را به دست فراموشى بسپاريد)) (نور - 2).

مساءله رافت و رحمت پيروان راستين مسيح چيزى نيست كه تنها در اين آيه به آن اشاره

شده باشد، بلكه در آيه 82 مائده نيز مى خوانيم : و لتجدن اقربهم مودة للذين آمنوا الذين قالوا انا نصارى ذلك بان منهم قسيسين و رهبانا و انهم لا يستكبرون ((نزديك ترين دوستان را به مؤ منان (از غير مسلمانان ) كسانى مييابى كه مى گويند مسيحى هستيم ، اين به خاطر آن است كه در ميان آنها افرادى عالم ، و تارك دنيا، هستند، و آنها (در برابر حق ) تكبر نمى ورزند)).

گرچه اين آيه بيشتر ناظر به مسيحيان حبشه و شخص ((نجاشى )) است كه به مسلمانان پناه دادند، و با مهر و محبت خاصى به آنها رفتار كردند، ولى به طور كلى اشاره اى به رافت و رحمت و عواطف مثبت به مسيحيان راستين دارد، البته نه آن گرگان خونخوار و ديوان آدمنمائى كه در عصر ما نام مسيحيت را بر خود گذارده ، و دنيا را به خاك و خون و غارت و چپاول كشيده اند!

سپس مى افزايد: ((در قلوب آنها علاقه به رهبانيتى افكنديم كه آن را ابداع كرده بودند و ما آن را بر آنها مقرر نداشته بوديم هدفشان جلب خشنودى خدا بود ولى حق آنرا رعايت نكردند لذا ما به كسانى از آنها كه ايمان آوردند پاداش داديم ، ولى بسيارى از آنها فاسق و گنهكارند)) (و رهبانية ابتدعوها ما كتبناها عليهم الا ابتغاء رضوان الله فما رعوها حق رعايتها فاتينا الذين آمنوا منهم اجرهم و كثير منهم فاسقون ).

به اين ترتيب آنها نه تنها آئين توحيدى مسيح را رعايت نكردند و آن را با انواع شرك آلودند، بلكه حق آن رهبانيتى را كه خودشان ابداع كرده

بودند نيز رعايت ننمودند، و به نام زهد و رهبانيت دامها بر سر راه خلق خدا گستردند، و ديرها را مركز انواع فساد نمودند، و ناهنجاريهائى را در آئين مسيح (عليه السلام ) به وجود آوردند.

مطابق اين تفسير ((رهبانيت )) جزء آئين مسيح نبود، بلكه پيروانش بعد از او آن را ابداع كردند، و در آغاز چهره معتدل و ملايمى داشت ، اما بعدا به انحراف گرائيد و سر از مفاسد بسيارى در آورد.

اما طبق تفسير ديگرى نوعى رهبانيت و زهد در آئين مسيح بود، آنچه پيروان مسيح بعد از او بدعت گذاردند نوع ديگرى از رهبانيت بود كه هرگز خداوند براى آنها مقرر نداشته بود.

ولى تفسير اول مشهورتر و از بعضى جهات مناسبتر است .

به هر حال از آيه فوق در مجموع چنين استفاده مى شود كه رهبانيت در آئين مسيح نبوده و پيروانش آن را بعد از او ابداع كردند، ولى در آغاز نوعى زهدگرائى و از ابداعات نيك محسوب مى شد، مانند بسيارى از مراسم و سنتهاى حسنهاى كه هم اكنون در ميان مردم رائج است ، و كسى نيز روى آن به عنوان تشريع و دستور خاص شرع تكيه نمى كند، ولى اين سنت بعدا به انحراف گرائيد و آلوده با امورى مخالف فرمان الهى و حتى گناهان زشتى شد.

تعبير قرآن به جمله فما رعوها حق رعايتها ((حق آنرا رعايت نكردند)) دليل بر اين است كه اگر حق آن ادا مى شد سنت خوبى بود، و تعبير آيه 82 مائده كه از ((رهبانها)) و ((عالمان )) مسيحيان راستين با نظر موافق و مثبت ياد مى كند نيز شاهد اين مدعا

است (دقت كنيد).

و هرگاه كلمه ((رهبانيت )) را رافت و رحمت بدانيم نيز شاهد ديگرى براى اين مدعى پيدا مى شود، چرا كه همرديف رافت و رحمتى مى شود كه خداوند آنرا به عنوان يك صفت پسنديده در قلوب آنها افكنده است .

كوتاه سخن اينكه اگر سنت حسنهاى در ميان مردم رائج شود كه اصول كلى آن (مانند دستور زهد) در آئين حق باشد، و مردم آن سنت را به طور خاص به دستور الهى نسبت ندهند، بلكه آن را مصداقى از مصاديق دستورات كلى بدانند، و حق آنرا ادا نمايند كار بدى نيست ، بدبختى آنجا شروع مى شود كه افراطها و تفريطها پيش آيد و آنرا به سنت سيئهاى تبديل كند.

مثلا هم اكنون در ميان ما مراسمى براى عزادارى و سوگوارى و اعياد و وفاتهاى پيشوايان بزرگ دين ، و همچنين بزرگداشت شهيدان و عزيزانى كه از دست مى روند در روز شهادت و يا هفتمين و چهلمين و سالگرد آنها معمول است كه مصداقى است از دستورات كلى اسلام در مورد تعظيم شعائر، و بزرگداشت

پيشوايان دين و شهيدان و عموم مسلمين ، و همچنين مصداقى است از اصل كلى ((سوگوارى بر شهداى كربلا)) و مانند آنها، بى آنكه جزئيات و تفاصيل اين مراسم يك دستور خاص شرع تلقى شود، بلكه صرفا به عنوان يك مصداق از آن اصل كلى انجام مى شود.

هرگاه در اين مراسم از حدود شرع تجاوز نشود و آلوده با گناه و خرافهاى نگردد مسلما مصداق ((ابتغاء رضوان الله )) و مصداق سنت حسنه است ، در غير اين صورت بدعت شوم و سنت سيئهاى خواهد بود.

به نظر مى

رسد ((رهبانيت )) كه از ماده ((رهبه )) به معنى ترس از خدا گرفته شده در آغاز مصداقى از زهد و بى اعتنائى نسبت به دنيا بود، ولى بعدا به تحريفهاى گسترده اى كشيده شد و اگر مى بينيم اسلام به شدت با اين رهبانيت مبارزه مى كند نيز به خاطر همين چهره نهائى آن است ، چنانكه در نكته ها شرح بيشترى به خواست خدا پيرامون آن خواهيم داد.

1 - اسلام و رهبانيت

چنانكه گفتيم ((رهبانيت )) از ماده رهبه به معنى خوف و ترس است كه در اينجا خوف و ترس از خدا منظور است ، و به گفته راغب در مفردات ترسى است كه آميخته با پرهيز و اضطراب باشد و ((ترهب )) به معنى ((تعبد)) و عبادت كردن و رهبانيت به معنى شدت تعبد است .

آيه فوق را هر گونه تفسير كنيم نشان مى دهد كه نوعى رهبانيت مطلوب در ميان مسيحيان وجود داشت ، هر چند در آئين مسيح چنين دستور الزامى به آنها داده نشده بود، ولى پيروان مسيح آن رهبانيت را از حد و مرز آن بيرون برده

و به انحراف و تحريف كشاندند.

به همين دليل اسلام به شدت آن را محكوم كرده ، و حديث معروف لارهبانية فى الاسلام : ((در اسلام رهبانيت وجود ندارد)) در بسيارى از منابع اسلامى ديده مى شود.

از جمله بدعتهاى زشت مسيحيان در زمينه رهبانيت ((تحريم ازدواج )) براى مردان و زنان تارك دنيا بود، و ديگر ((انزواى اجتماعى )) و پشتپا زدن به وظائف انسان در اجتماع ، و انتخاب صومعه ها و ديرهاى دورافتاده براى عبادت و زندگى در محيطى دور از

اجتماع بود، سپس مفاسد زيادى در ديرها و مراكز زندگى رهبانها به وجود آمد كه بعدا به گوشه اى از آن براى تكميل اين بحث به خواست خدا اشاره خواهيم كرد.

درست است كه زنان و مردان تارك دنيا (راهبها و راهبه ها) خدمات مثبتى نيز انجام مى دادند، از جمله پرستارى بيماران صعب العلاج و خطرناك ، همچون جذاميان ، و تبليغ در نقاط بسيار دوردست و در ميان اقوام وحشى ، و مانند اينها، و همچنين برنامه هاى مطالعاتى و تحقيقاتى ، ولى اين امور در برابر كل اين برنامه مساءله ناچيز و كم اهميتى بود، و در مجموع مفاسد آن به مراتب برترى داشت .

اصولا انسان موجودى است كه براى زندگى در اجتماع ساخته شده ، و تكامل معنوى و مادى او نيز در همين است كه زندگى جمعى داشته باشد، و لذا هيچيك از مذاهب آسمانى اين معنى را از انسان نفى نمى كند، بلكه پايه هاى آنرا محكمتر مى سازد.

خداوند در انسان ((غريزه جنسى )) براى حفظ نسل آفريده ، هر چيزى

كه آنرا به طور مطلق نفى كند مسلما باطل است .

زهد اسلامى كه به معنى سادگى زندگى و حذف تجملات و عدم اسارت در چنگال مال و مقام است هيچ ارتباطى به مساءله رهبانيت ندارد، زيرا رهبانيت معنى جدائى و بيگانگى از اجتماع است ، و زهد به معنى آزادگى و وارستگى به خاطر اجتماعيتر زيستن است .

در حديث معروفى مى خوانيم ((عثمان بن مظعون )) فرزندش از دنيا رفته بود، بسيار غمگين شد، تا آنجا كه خانه اش را مسجد قرار داد و مشغول عبادت شد (و هر كار

را جز عبادت ترك گفت ) اين خبر به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) رسيد، او را احضار كرده ، فرمود: يا عثمان ! ان الله تبارك و تعالى لم يكتب علينا الرهبانية ، انما رهبانية امتى الجهاد فى سبيل الله ! ((اى عثمان ! خداوند متعال رهبانيت را براى امت من مقرر نداشته ، رهبانيت امت من جهاد در راه خدا است )).

اشاره به اينكه اگر مى خواهى پشت پا به زندگى مادى بزنى اين عمل را به صورت منفى و انزواى اجتماعى انجام مده ، بلكه در يك مسير مثبت ، يعنى جهاد در راه خدا، آن را جستجو كن .

سپس پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) بحث مشروحى درباره فضيلت نماز جماعت براى او بيان فرمود كه تاييدى است بر نفى رهبانيت و انزوا.

در حديث ديگرى از امام موسى بن جعفر (عليه السلام ) مى خوانيم : كه برادرش ((على بن جعفر)) از محضرش پرسيد الرجل المسلم هل يصلح ان يسيح فى الارض او يترهب فى بيت لا يخرج منه ؟ قال (عليه السلام ) لا:((آيا براى مرد مسلمان سزاوار است دست به سياحت بزند، يا رهبانيت اختيار كند، و در خانهاى بنشيند

و از آن خارج نگردد؟ امام (عليه السلام ) در پاسخ فرمود: نه )).

توضيح اينكه : سياحتى كه در اين روايت از آن نهى شده چيزى همرديف رهبانيت يعنى يكنوع رهبانيت سيار بوده است ، به اين معنى كه بعضى از افراد بى آنكه خانه و زندگى براى خود تهيه كنند، يا كسب و كارى داشته باشند، به صورت جهانگردى بدون زاد و توشه ، دائما

از نقطه اى به نقطه ديگر مى رفتند، و با گرفتن كمك از مردم و گدائى زندگى مى كردند، و آنرا يكنوع زهد و ترك دنيا مى پنداشتند، ولى اسلام هم رهبانيت ثابت را نفى كرده است و هم رهبانيت سيار را، آرى از نظر تعليمات اسلام مهم آن است كه انسان در دل اجتماع وارسته و زاهد باشد نه در انزوا و بيگانگى از اجتماع !

2 - سرچشمه تاريخى رهبانيت

تواريخ موجود مسيحيت نشان مى دهد كه رهبانيت به صورت فعلى در قرون اول مسيحيت وجود نداشته ، و پيدايش آن را بعد از قرن سوم ميلادى ، هنگام ظهور امپراطورى رومى به نام ((ديسيوس )) و مبارزه شديد او با پيروان مسيح (عليه السلام ) مى دادند، آنها بر اثر شكست از اين امپراطور (خونخوار) به كوهها و بيابانها پناه بردند.

در روايات اسلامى نيز همين معنى به صورت دقيقترى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) نقل شده كه روزى آن حضرت (صلى اللّه عليه و آله ) به ((ابن مسعود)) فرمود: ((مى دانى رهبانيت از كجا پيدا شد))؟ عرض كرد: خدا و پيامبرش آگاهترند، فرمود: بعد از عيسى (عليه السلام ) جمعى از جباران ظهور كردند و مؤ منان سه مرتبه با آنها پيكار

نموده و شكست خوردند، لذا به بيابانها متوارى شدند، و به انتظار ظهور پيامبر موعود عيسى (حضرت محمد (صلى اللّه عليه و آله ) در غارهاى كوهها به عبادت مشغول گشتند، بعضى از آنها بر دين خود باقى ماندند و بعضى راه كفر پيش گرفتند.

سپس افزود آيا مى دانى رهبانيت امت من چيست ؟ عرض كرد: خدا

و رسولش آگاهترند، فرمود: الهجرة و الجهاد، و الصلاة ، و الصوم ، و الحج ، و العمرة : رهبانيت امت من هجرت و جهاد و نماز و روزه و حج و عمره است .

مورخ مشهور مسيحى ((ويل دورانت )) در تاريخ معروف خود در جلد 13 بحث مشروحى راجع به رهبانان نقل مى كند، او معتقد است پيوستن ((راهبه ها)) (زنان تارك دنيا) به ((راهبان )) از قرن چهارم ميلادى شروع شد و روز به روز كار رهبانيت بالا گرفت تا در قرن دهم ميلادى به اوج خود رسيد.

بدون شك اين پديده اجتماعى ، مانند هر پديده ديگر، علاوه بر ريشه هاى تاريخى ريشه هاى روانى نيز دارد كه از جمله ميتوان به اين واقعيت اشاره كرد كه اصولا عكس العمل روانى افراد و اقوام مختلف در برابر شكستها و ناكاميها كاملا متفاوت است ، بعضى تمايل به انزوا و درونگرائى پيدا مى كنند و خود را كاملا از اجتماع و فعاليتهاى اجتماعى دور مى كشند، در حالى كه گروه ديگر از شكست درس استقامت مى آموزند و صلابت و مقاومت بيشترى پيدا مى كنند، گروه اول به رهبانيت يا چيزى شبيه به آن رو مى آورند و گروه دوم به عكس اجتماعيتر مى شوند.

3 - مفاسد اخلاقى و اجتماعى ناشى از رهبانيت

انحراف از قوانين آفرينش هميشه واكنشهاى منفى به دنبال دارد، بنابراين جاى تعجب نيست كه وقتى انسان از زندگى اجتماعى كه در نهاد و فطرت او است فاصله بگيرد گرفتار عكس العملهاى منفى شديد مى شود، لذا رهبانيت به حكم اينكه بر خلاف اصول فطرت و طبيعت انسان است مفاسد

زيادى به بار مى آورد از جمله :

1 - رهبانيت با روح مدنى بالطبع بودن آدمى مى جنگد و جوامع انسانى را به انحطاط و عقبگرد مى كشاند.

2 - رهبانيت نه تنها سبب كمال نفس و تهذيب روح و اخلاق نيست .

بلكه منجر به انحرافات اخلاقى ، تنبلى ، بدبينى ، غرور، عجب و خود برتربينى و مانند آن مى شود، و به فرض كه انسان بتواند در حال انزوا به فضيلت اخلاقى برسد فضيلت محسوب نمى شود، فضيلت آن است كه انسان در دل اجتماع بتواند خود را از آلودگيهاى اخلاقى بره اند.

3 - ترك ازدواج كه از اصول رهبانيت است نه فقط كمالى نمى آفريند بلكه موجب پيدايش عقده ها و بيماريهاى روانى مى گردد.

در دائرة المعارف قرن بيستم مى خوانيم : ((بعضى از رهبانها تا آن اندازه توجه به جنس زن را عمل شيطانى مى دانستند كه حاضر نبودند حيوان ماده اى را به خانه ببرند! مبادا روح شيطانى آن به روحانيت آنها صدمه بزند))!!

اما با اينحال تاريخ فجايع زيادى را از ديرها به خاطر دارد، تا آنجا كه به گفته ((ويل دورانت )) ((پاپ انيوسان )) سوم يكى از ديرها را به عنوان فاحشه خانه توصيف كرد!.

و بعضى از آنان مركزى براى اجتماع شكم پرستان و دنياطلبان و خوشگذرانها شده بود تا آنجا كه بهترين شرابها در ديرها پيدا مى شد.

البته طبق گواهى تاريخ ، حضرت مسيح هرگز ازدواج نكرد، اما اين هرگز به خاطر مخالفت او با اين امر نبود، بلكه عمر كوتاه مسيح به اضافه اشتغال مداوم او به سفرهاى تبليغى به نقاط مختلف جهان به او اجازه اين

امر را نداد.

بحث درباره رهبانيت درخور كتاب مستقلى است كه اگر بخواهيم به آن بپردازيم از بحث تفسيرى بيرون مى رويم .

اين بحث را با حديثى از على (عليه السلام ) پايان مى دهيم : در حديثى در ذيل آيه قل هل ننبئكم بالاخسرين اعمالا الذين ضل سعيهم فى الحياة الدنيا و هم يحسبون انهم يحسنون صنعا: ((بگو آيا به شما خبر دهم كه زيانكارترين مردم كيانند؟ آنها هستند كه تلاشهايشان در زندگى دنيا گم شده با اين حال گمان مى كنند كار نيك انجام مى دهند)).

على (عليه السلام ) در تفسير آن فرمود: هم الرهبان الذين حبسوا انفسهم فى السوارى : ((يكى از مصاديق بارز آن رهبانها هستند كه خود را در ارتفاعات كوهها و بيابانها محبوس داشتند و گمان كردند كار خوبى انجام مى دهد.

4 - ((انجيل )) يا ((اناجيل ))

((انجيل )) در اصل يك واژه يونانى به معنى ((بشارت )) يا ((آموزش جديد)) است و نام كتابى است كه بر حضرت مسيح نازل گرديده .

اين واژه 12 بار در قرآن مجيد به همين معنى استعمال شده است ، و همه جا به صورت مفرد است ، ولى قابل توجه اينكه آنچه به نام انجيل امروز معروف است كتابهاى زيادى است كه از آنها به اناجيل تعبير مى شود و معروف از ميان آنها انجيلهاى چهارگانه ((لوقا)) و ((مرقس )) و ((متى )) و ((يوحنا)) است و مسيحيان معتقدند كه اين چهار انجيل به وسيله اين چهار تن از ياران مسيح (عليه السلام ) يا شاگردان آنها نگاشته شده ، و تاريخ تاليف آنها به 38 سال بعد از حضرت مسيح تا حدود

يك قرن بعد از او مى رسد، و بنابراين كتاب اصلى مسيح به عنوان يك كتاب آسمانى مستقل به دست فراموشى سپرده شده ، و تنها بخشهائى از آن كه در حافظه اين چهار تن بوده است آميخته با افكار خودشان در اين چهار انجيل تحرير يافته است .

بحث مشروحترى در اين زمينه در ذيل آيه 3 آل عمران داشتيم . بسيارى از مفسران براى آيات فوق شاءن نزولى نقل كرده اند كه خلاصه اش چنين است :

رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) جعفر بن ابى طالب را با هفتاد نفر به سوى نجاشى (به حبشه ) فرستاد، او بر نجاشى وارد شد، و وى را دعوت به اسلام كرد، و اجابت نمود و ايمان آورد، به هنگام بازگشت از حبشه چهل تن از اهل آن كشور كه ايمان آورده بودند به جعفر گفتند به ما اجازه ده كه خدمت اين پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) برسيم و اسلام خود را بر او عرضه بداريم ، و همراه جعفر به مدينه آمدند، هنگامى كه فقر مالى مسلمانها را مشاهده كردند، به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) عرض كردند ما اموال فراوانى در ديار خود داريم ، اگر اجازه فرمائيد به كشور خود بازگرديم و اموال خود را همراه بياوريم و با مسلمانان تقسيم كنيم ، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) اجازه فرمود رفتند و اموال خود را آوردند، ميان خود و مسلمين تقسيم كردند، در اين هنگام آيه ((الذين آتيناهم الكتاب من قبله هم به يؤ منون ...)) (قصص 52 تا 54) نازل گرديد و از

آنها تمجيد كرد.

افرادى از اهل كتاب كه ايمان نياورده بودند هنگامى كه اين جمله را كه در ذيل آيات فوق است شنيدند: ((اولئك يؤ تون اجرهم مرتين بما صبروا)): ((آنها پاداش خود را به خاطر صبر و استقامتشان دو بار دريافت مى دارند)) در برابر مسلمانان ايستادند و گفتند: اى مسلمانان كسانى كه به كتاب شما و كتاب ما ايمان بياورند دو پاداش دارند، بنابراين كسى كه تنها به كتاب ما ايمان داشته باشد يك پاداش دارد همانند پاداش شما! بنابراين به اعتراف خودتان شما فضيلتى بر ما نداريد! اينجا بود كه آيات فوق (يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله ) نازل شد، و اعلام داشت كه مسلمانان نيز دو پاداش دارند، علاوه بر نور الهى و مغفرت ، و سپس افزود: ((اهل كتاب بدانند آنها توانائى بر بدست آوردن چيزى از فضل و رحمت الهى ندارند))!.

آنها كه دو سهم از رحمت الهى دارند

از آنجا كه در آيات گذشته سخن از اهل كتاب و مسيحيان در ميان بود، آيات مورد بحث تكميلى است بر آنچه در آيات قبل آمده است :

نخست مى فرمايد: ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد، تقواى الهى پيشه كنيد و ايمان به رسول او بياوريد)) (يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و آمنوا برسوله ).

در اينكه مخاطب در اين آيه كيست ؟ در ميان مفسران دو قول است :

اول اينكه مخاطب ، مؤ منانند، منتهى به آنها گفته مى شود كه ايمان ظاهرى كافى نيست ، بلكه بايد ايمانى عميق تواءم با تقوى در عمل داشته باشند، تا پاداشهاى متعددى را كه در ذيل آيه مى آيد به دست آوردند.

ديگر

اينكه مخاطب ، مؤ منان اهل كتابند، يعنى اى كسانى كه به انبياء و كتب پيشين ايمان آورده ايد به پيامبر اسلام ايمان بياوريد و تقواى الهى پيشه كنيد تا مشمول انواع پاداشهاى او شويد.

آنچه مى تواند شاهدى بر تفسير دوم باشد همان پاداش مضاعفى است كه در ذيل آيه آمده ، پاداشى براى ايمان به انبياى پيشين ، و پاداشى براى ايمان به پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ).

ولى اين تفسير علاوه بر اينكه با آيه بعد - چنانكه توضيح خواهيم داد - سازگار نيست ، با شاءن نزول آيه ، و همچنين با اطلاق ((يا ايها الذين آمنوا)) نيز هماهنگ نمى باشد.

بنابراين بايد قبول كرد كه مخاطب همه مؤ منانى هستند كه در ظاهر دعوت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را پذيرفته بودند ولى هنوز ايمان راسخ ، ايمانى كه اعماق جان آنها

را روشن كند و در اعمال آنها ظاهر شود، پيدا نكرده بودند.

سپس در دنباله آيه به سه موهبت بزرگ كه در سايه ايمان عميق و تقوا حاصل مى شود اشاره كرده ، مى فرمايد: ((اگر چنين كنيد خداوند دو سهم و نصيب از رحمتش به شما مى دهد، و به شما نور و روشنائى مى بخشد، نورى كه در پرتو آن راه زندگى را پيدا كنيد، و شما را مى بخشد، و خداوند غفور و رحيم است )) (يؤ تكم كفلين من رحمته و يجعل لكم نورا تمشون به و يغفر لكم و الله غفور رحيم ).

((كفل )) (بر وزن طفل ) به معنى بهره اى است كه نياز انسان را بر طرف كند، و ضامن را

از اين رو ((كفيل )) گويند كه مشكل طرف مقابل را كفايت كرده و بهره و نصيب او را به او مى دهد.

به هر حال منظور از اين دو بهره همان است كه در آيه 201 سوره بقره آمده : ربنا آتنا فى الدنيا حسنة و فى الاخرة حسنة : ((خداوندا در دنيا به ما نيكى مرحمت فرما، و در آخرت نيز نيكى عنايت كن )).

اين احتمال نيز داده شده است كه اين دو بهره يكى براى ايمان به پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) است ، و ديگرى براى ايمان به انبياى پيشين ، چرا كه هر مسلمانى موظف است به همه انبياى گذشته و كتب آسمانى آنها مؤ من باشد و همه را محترم بشمارد.

بعضى نيز گفته اند كه منظور اجرهاى پى درپى و مضاعف و مداوم است ، جمع ميان اين معانى نيز ممكن است .

در مورد دومين پاداش آنها (و يجعل لكم نورا تمشون به ) بعضى از مفسران گفته اند منظور همان نور ايمان است كه در قيامت در پيش روى مؤ منان و از سمت راست آنها حركت مى كند، و ظلمات محشر را با آن مى شكافند و به سوى بهشت و سعادت ابدى پيش مى روند، چنانكه در آيه 12 همين سوره آمده است يوم ترى المؤ منين و المؤ منات يسعى نورهم بين ايديهم و بايمانهم .

در حالى كه بعضى ديگر آنرا اشاره به نور قرآن مى دانند كه در دنيا به سراغ مؤ منان مى آيد، چنانكه در آيه 15 مائده مى خوانيم : قد جائكم من الله نور و كتاب مبين :

((از سوى خداوند نور و كتاب آشكارى براى شما آمد)).

ولى ظاهر اين است كه آيه مفهوم مطلق و گسترده اى دارد، نه اختصاصى به دنيا دارد، و نه آخرت ، و به تعبير ديگر ايمان و تقوى سبب مى شود كه حجابها از قلب مؤ من برچيده شود، و چهره حقايق را بى پرده ببيند، و در پرتو آن روشن بينى خاصى نصيب او مى شود كه افراد بى ايمان از آن محرومند. و اينكه در روايات اهل بيت (عليهم السلام ) آمده است كه منظور از نور در آيه فوق امام معصومى است كه مردم به او اقتدا كنند در حقيقت بيان يكى از مصداقهاى روشن است .

و بالاخره سومين پاداش مؤ منان پرهيزگار همان غفران و آمرزش گناهان است ، چرا كه بدون آن هيچ موهبتى براى انسان گوارا نيست ، نخست بايد ايمن از عذاب الهى گردد و سپس با نور ايمان و تقوا راه خويش را پيدا كند، و سرانجام به رحمت مضاعف الهى نائل گردد.

آيه بعد كه آخرين آيه اين سوره است بيان دليلى است براى آنچه در آيه قبل آمده ، مى فرمايد: ((اين پاداشهاى مضاعف الهى علاوه بر نورانيت و مغفرت به خاطر آن است كه اهل كتاب بدانند كه آنها قادر بر چيزى از فضل الهى نيستند و اينكه فضل و رحمت همه به دست او است ، و به هر كس بخواهد مى بخشد و خداوند داراى فضل و رحمت عظيم است )) (لئلا يعلم اهل الكتاب الا يقدرون على شى ء من فضل الله و ان الفضل بيد الله يؤ تيه من يشاء و

الله ذوالفضل العظيم ).

اين پاسخى است به آنها كه مى گفتند: خداوند به گروهى از اهل كتاب كه ايمان به محمد آورده اند (طبق عقيده مسلمانان ) دو پاداش مى دهد، بنابراين ما كه ايمان به او نياورده ايم داراى يك پاداشيم همانند ديگر مسلمانان !

قرآن به آنها پاسخ مى گويد كه مسلمانان عموما داراى دو پاداشند، چرا كه همه آنها ايمان به رسول خدا و تمام انبياء پيشين دارند و اما گروهى از اهل كتاب كه ايمان نياورده اند هيچ سهمى ندارند تا بدانند كه رحمت الهى در اختيار

آنان نيست كه به هر كس بخواهند بدهند و از هر كس بخواهند دريغ دارند!

اين آيه ضمنا مى تواند پاسخى به بلندپروازيها و ادعاهاى بى اساس گروهى از يهود و نصارى باشد كه بهشت و رحمت الهى را منحصر به خود مى دانستند، و ديگران را از آن محروم مى پنداشتند: و قالوا لن يدخل الجنة الا من كان هودا او نصارى تلك امانيهم قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقين : ((آنها گفتند هيچكس داخل بهشت نمى شود مگر اينكه يهودى يا نصرانى باشد! اين آرزوى آنها است ، بگو اگر راست مى گوئيد دليل خود را بياوريد))؟!

رابطه تقوى و روشن بينى

قرآن مجيد براى تقوا آثار فراوانى بيان كرده كه از جمله آنها برطرف شدن حجابها از فكر و قلب آدمى است .

رابطه ((ايمان و تقوا)) با ((روشن بينى )) در آيات مختلف قرآن به آن اشاره شده است ، از جمله در آيه 29 انفال مى خوانيم يا ايها الذين آمنوا ان تتقوا الله يجعل لكم فرقانا: ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد اگر

تقواى الهى پيشه كنيد و از گناهان بپرهيزيد خداوند وسيله اى براى شناخت حق از باطل براى شما قرار مى دهد.

و در آيه 282 بقره آمده است : و اتقوا الله و يعلمكم الله : ((تقواى الهى پيشه كنيد و خداوند شما را علم و دانش مى آموزد)) و در آيات مورد بحث نيز با صراحت اين معنى آمده بود كه اگر ايمان بياوريد و تقوا پيشه كنيد خداوند نورى براى شما قرار مى دهد كه در پرتو آن بتوانيد گام برداريد))!

رابطه اين دو علاوه بر جنبه هاى معنوى كه بعضا براى ما ناشناخته است ،

از نظر تحليل عقلى نيز قابل درك است ، چرا كه بزرگترين مانع شناخت و مهمترين حجاب بر قلب آدمى هوا و هوسهاى سركش ، و آمال و آرزوهاى دور و دراز، و اسارت در چنگال ماده و زرق و برق دنياست ، كه به انسان اجازه نمى دهد قضاوت صحيح كند، و چهره حقايق را آنچنانكه هست ببيند، هنگامى كه در پرتو ايمان و تقوا اين گرد و غبارها فرونشست ، و اين ابرهاى تيره و تار و ظلمانى از آسمان روح انسان كنار رفت ، آفتاب حقيقت بر صفحه قلب مى تابد، و حقايق را آنچنانكه هست در مى يابد، و لذتى توصيف ناشدنى از اين درك صحيح و عميق نصيب مؤ من مى شود، و راه خود را به سوى اهداف مقدسى كه دارد مى گشايد و پيش مى رود.

آرى تقوا است كه به انسان آگاهى مى دهد، همانگونه كه آگاهيها به انسان تقوا مى بخشد، يعنى اين دو در يكديگر تاءثير متقابل دارند، لذا در حديث

معروفى مى خوانيم : لو لا ان الشياطين يحوطون على قلوب بنى آدم لنظروا الى ملكوت السموات : ((هرگاه شياطين و خوهاى شيطانى بر قلبهاى آدميان مسلط نمى شدند مى توانستند به ملكوت و باطن آسمان و جهان هستى بنگرند)).

براى درك بهتر اين سخن پاى گفتار على (عليه السلام ) مى نشينيم فرمود: لا دين مع هوى - لا عقل مع هوى - من اتبع هواه اعماه و اصمه ، و اذله و اضله : ((دين با هواى نفس جمع نمى شود ... همچنين عقل با هوس يكجا نخواهد بود ... هر كس از هواى نفسش پيروى كند او را كور و كر مى كند و ذليل و گمراه مى سازد)).

پروردگارا! ما را از هواى نفس حفظ كن و به ما توفيق تقوى و روشن بينى مرحمت فرما.

خداوندا! تمام فضل و رحمتها به دست تو است ما را از اين فضل بى دريغت محروم مگردان .

بارالها! به ما توفيق اقامه حق و عدل و قسط و پاسدارى از حريم كتاب و ميزان در پرتو بهره گيرى از ((بينات )) و ايستادگى در برابر افراد زورگو عنايت فرما آمين يا رب العالمين .

فرود قرآن و ديگر كتاب هاى آسمانى و نيز «ميزان» به عنوان سمبل قانون و فرهنگ و عدالت سخن رفته است. اين واژه را به مفهوم سلاح، پيشوا و راهنما و به مصلح زمين و زمان حضرت مهدى (ع) نيز تأويل كرده اند.(180)

2 - فرودگاه آن فرودگاه اين سوره مباركه مدينه است، و به باور مفسران و محدثان همه آيه هاى آن در شهر مدينه بر قلب پرمعنويت و مصفاى پيامبر نور و عدالت فرود آمده و راه گشاى پيامبر و جامعه نوبنياد اسلامى براى ساختن جامعه اى آباد و آزاد، و جهانى نو و پرجاذبه و در خور زندگى است.

3 - شمار آيه ها و واژه هاى آن اين سوره در سال پنجم از هجرت دگرگون ساز پيامبر نور و آزادى به مدينه فرود آمده و داراى 28 آيه است. پاره اى نيز همين 28 آيه را 29 آيه شمرده اند.

و نيز اين سوره از 534 واژه و 2376 حرف ساخته شده است.

4 - پاداش تلاوت آن در مورد فضيلت و برترى اين سوره مباركه و پاداش پرشكوه تلاوت شايسته و بايسته آن روايات رسيده دلگرم كننده و انگيزاننده است. براى نمونه:

1 - از پيامبر گرامى آورده اند كه فرمود:

من قرأ سورة الحديد كتب من الّذين آمنوا بالله و رسوله.(181)

كسى كه سوره «حديد» را تلاوت كند، از كسانى به شمار خواهد آمد، و در رديف كسانى نامش نوشته خواهد شد، كه به خدا و پيام آورش ايمان آورده اند.

2 - در روايت ديگرى آورده اند كه: پيامبر هر شب پيش از آن كه سر بر بالش نهد و بخوابد، سوره هايى را كه با «سبّح»

و «يسبح» آغاز(182) مى گردد، همه را تلاوت مى كرد و مى فرمود:

انّ فيهن آية افضل من الف آية.(183)

در اين سوره، آيه اى است كه از هزار آيه برتر است.

3 - و نيز از حضرت باقر آورده اند كه فرمود:

من قرأ المسبحات كلّها قبل اَنْ ينام لم يمت حتى يُدرك القائم (ع)، و ان مات كان فى جوار رسول الله (ص)(184)

كسى كه سوره هاى چندگانه مورد اشاره را تلاوت كند، جهان را بدرود نخواهد گفت تا حضرت مهدى (ع) درك نمايد، و اگر درك نكند در سراى آخرت همسايه نياى گرانقدرش پيامبر خدا خواهد بود.

4 - از حضرت صادق آورده اند كه فرمود:

من قرأ سورة الحديد و المجادلة فى صلاة الفريضة و ادمنها لم يعذبه الله حتى يموت ابداً و لايرى فى نفسه و لا فى اهله سوءً ابداً و لا خصاصة فى بدنه.(185)

هر كس سوره «حديد» و «مجادله» را در نمازهاى واجب خويش بخواند و تلاوت آن را ادامه دهد، خداى هرگز او را عذاب نخواهد كرد تا بميرد و در خود و خاندانش هرگز بدى نخواهد ديد، و به هيچ بيمارى گرفتار نخواهد شد.

5 - دورنمايى از مفاهيم اين سوره اين سوره مباركه در مدينه بر قلب مصفاى پيامبر آزادى و عدالت فرود آمده است. اين واقعيت افزون بر آن كه از ديدگاه مفسران و محدثان دريافت مى گردد، از خود محتواى آيات و معارف و مفاهيم آنهانيز قابل دريافت است، چرا كه اين سوره نشانگر حال و هوا و شرايطى است كه پيامبر به همراه مردم حق طلب به تدريج و آرام دست اندركار پى ريزى جامعه و فضايى

نو و انسانى و عادلانه و در خور شأن و كرامت انسان ها است؛ به همين دليل هم آيات بيست و نه گانه اين سوره ضمن روشنگرى در جهت استوار ساختن پايه هاى عقيده و باور دينى و بنيان هاى ايمان و اخلاق مردم، از مفاهيم بلند اجتماعى و سياسى و انسانى و حقوقى جالبى سخن دارد؛ از مفاهيمى نظير: آزادى و آزادگى انسان و نجات او از اسارت جهل و خرافه و اوهام و ستم،

ترسيم روشن و يادآورى هدف بلند وحى و رسالت كه عبارت از نجات و آزادى مردم از ظلم و ظلمت و تيرگى هاى استبداد و خودكامگى و اوج بخشيدن آنها به اوج آزادى و آگاهى و روشنايى و توسعه يافتگى است.

مفاهيمى نظير: تشويق به انفاق و رسيدگى به محرومان،

به ايجاد نهادهاى سالم مدنى نظير سيستم سالم و ساده وام دهى بدون ربا و بهره كشى،

مسابقه در راه كسب ارزش ها و پيروزى در ميدان خود سازى و اصلاح جامعه و ساختن بهشت دنيا و آخرت،

دعوت به پارسايى و زهد يا بهره دهى بيشتر به جامعه و بهره ورى اندك از آن،

هشدار از آفت هاى رشد و پيشرفت، نظيرِ بخل، فخرفروشى، چشم هم چشمى در مسابقه تجمل گرايى،

نفى و نكوهش از بدعت سازى و رهبانيت و افراط و غلو در دين،

سفارش به پرواى از خدا و رعايت مقررات او و حقوق بشر،

آن گاه در كنار اين مفاهيم بلند و پرجاذبه اجتماعى و سياسى و مدنى، ترسيم روشنى از توحيدگرايى و يكتاپرستى،

صفات جمال و جلال،

پديده وحى و رسالت و هدف هاى بلند آن،

موضوع معاد و جهان پس از مرگ،

فرجام كار شايستگان ،

جهاد و تلاش هماره در راه حق و عدالت، و دها نكته ظريف و پند و اندرز دقيق و بيدارگر را به تابلو مى برد.

1 - آنچه در آسمان ها و زمين است خدا را به پاكى [و شكوه ]ستايش كرده اند، و او همان پيروزمند و فرزانه است.

2 - فرمانروايى آسمان ها و زمين تنها از آن اوست؛ [اوست كه زنده مى كند و مى ميراند، و او بر هر چيزى تواناست.

3 - او سرآغاز [و پديدآورنده جهان و انسان است و سرانجام [هستى ، و [نظام شگرف آن از نشانه هاى قدرت او] هويداست و [ذات بى همتاى او] نهان است، و او بر هر چيزى داناست.

4 - اوست آن كه آسمان ها و زمين را در شش روز [و شش مرحله ]پديد آورد، آن گاه بر عرش استقرار يافت؛ آنچه در زمين فرو مى رود و آن چه از آن بيرون مى آيد و آن چه از آسمان فرود مى آيد و آن چه در آن بالا مى رود، [همه را مى داند و هر جا كه باشيد، او با شماست؛ و خدا به آن چه انجام مى دهيد بيناست.

5 - فرمانروايى آسمان ها و زمين تنها از آن اوست و كارها تنها به سوى خدا بازگردانيده مى شود.

6 - شب را در روز فرو مى برد و روز را در شب و او به [راز نهفته در] ژرفاى سينه ها داناست.

تفسير

ويژگى ها و اوصاف بيستگانه خدا در اين آيات قرآن شريف، سوره مباركه واقعه را با ستايش و تسبيح خدا به پايان برد؛ اينك آغازين آيات اين سوره را با ياد و اوصاف

باعظمت خدا و ستايش ذات پاك و بى همتاى او آغاز مى كند و در پى آن فراتر از بيست ويژگى و وصف پديدآورنده و تدبيرگر توانا و داناى هستى را به تابلو مى برد. در نخستين آيه مى فرمايد:

سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ آنچه در آسمان ها و زمين است خدا را به پاكى و شكوه ستايش مى نمايند، و آنچه ذات بى همتاى او در خور آن است با همان وصف و ويژگى او را مى خوانند و از هر عيب و نقصى او را دور مى شمارند.

به باور «مقاتل» يكى از مفسران پيشين، منظور اين است كه: هر موجود جاندار و بى جان و هر پديده اى كه در آسمان ها و زمين است خدا را به پاكى و عظمت ستايش مى كنند، امّا شما ستايش و تنزيه آنها را نمى فهميد.

روح ستايش چيست؟ و پديده هاى گوناگون چگونه پديدآورنده تواناى هستى را مى ستايند؟ مگر همه آنها مى توانند لب به سخن بگشايند؟ و اگر نه، پس چگونه آسمانيان و زمينيان او را ستايش مى كنند؟

پاسخ اين است كه: ستايش گاه با زبان و بيان و سخن است، گاه با قرائن و شواهد؛ زمانى با وصف و حال است، و زمانى ديگر با هر دو، به اين صورت:

1 - حقيقت ستايش و ذكر خدا و ياد او و سپاس گزاردن به بارگاه او اين است كه خردمندان و خردورزان عالم با آگاهى از عظمت خدا و علم و قدرت بى كران او زبان به ستايش او مى گشايند و در دل نيز به اين عظمت و والايى عقيده دارند. با اين بيان سپاس خردمندان، سپاس با زبان و عقيده و سپاس در ميدان

عمل است.

2 - امّا واقعيت سپاس خدا و ستايش او در پديده ها و موجوداتِ فاقد خرد و شعور اين است كه آن ها از نظر آفرينش به گونه اى آفريده شده و به طور غريزى فرمانبردارى او را برگزيده و يا از نظر تكوينى در برابر او خاضع و خاشع هستند كه همين رفتار و عملكرد، حساب، اندازه گيرى، شگرفى، حكمت، عجايب و نظم حاكم بر وجود آن ها نشانگر قدرت بى كران و علم بى پايان و حكمت وصف ناپذير اوست؛ و همه اينها نشانگر سپاس آن ها به بارگاه خدا و ستايش ذات بى همتاى او از سوى اين پديده هاست، و قرآن همين شيوه را تسبيح خدا از سوى موجودات آسمانى و زمينى عنوان مى دهد.

به باور پاره اى «ما» در آيه شريفه به معناى «مَنْ» آمده است؛ و «ابوزيد» مى گويد: در «حجاز» هنگامى كه مردم غرش رعد و جهش برق را مى شنيدند و مى ديدند، مى گفتند: «سبحان ما سبحت له» پاك و منزه است آن پديدآورنده بزرگ و بى همتايى كه همه پديده هاى هستى او را به پاكى و عظمت ستايش مى كنند.

با اين بيان تسبيح و ستايش خردمندان و موجوداتِ صاحب خرد - كه فرشتگان، آدميان و پريان هستند - اين گونه است كه خدا را با زبان و دل و انجام كارهاى شايسته به پاكى و عظمت مى ستايند، اما موجودات فاقد شعور و خرد با فرمانبردارى تكوينى از ذات بى همتاى او و نشانه هايى كه از قدرت و علم و حكمت او با خود دارند، او را به پاكى و عظمت ستايش مى كنند.

در آخرين فراز از آيه مورد بحث در اشاره به دو وصف از اوصاف خدا مى افزايد:

وَ هُوَ

الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ و او همان شكست ناپذير و توانا و فرزانه است. توانايى و قدرت او به گونه اى است كه انجام هر كارى - هر چند بى نهايت بزرگ - براى او آسان است، و تدبير او هماره و در مورد همه پديده ها بر اساس حكمت است، چرا كه در تدبير امور به طور كامل دانا و آگاه است.

در دومين آيه مورد بحث در ترسيم دو وصف ديگر پديدآورنده تواناى هستى مى فرمايد:

لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فرمانروايى آسمان ها و زمين و تدبير امور و تنظيم شئون همه آن ها و پديده هاى موجود در كران تا كران آن ها از آن خداست و هيچ قدرتى نمى تواند مانع اين كار گردد، چرا كه همه پديده ها از ناچيزترين ذرات تا بزرگترين كهكشان ها آفريده اويند و ذات بى همتاى او فرمانروا و صاحب اختيار و مالك آن هاست.

يُحْيِي وَ يُمِيتُ اوست كه مردگان را براى روز رستاخيز زنده مى سازد، درست همان سان كه نخستين بار در اين جهان انسان ها را آفريد. و نيز اوست كه پديده مرگ و قانون مرگ را آفريد و به موجب آن همه را مى ميراند.

به باور پاره اى منظور اين است كه: اوست كه انسان و حيوان و ديگر جانداران را از نطفه اى بى روح مى آفريند و به آنان زندگى مى بخشد و زندگان را بر اساس سرآمد مقرر و پايان عمرشان مى ميراند.

وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ

و اوست كه بر هر چيز و هر كارى تواناست.

اوست كه مى تواند مردگان بى جان را دگرباره در روز رستاخيز زنده سازد، و يا انسان و ديگر جانداران را در يك جهان پديد آورد و نيز

زندگان را با پديده مرگ به پايان زندگى برساند و نيز مى تواند از گفتار و رفتار بندگان جلوگيرى كند و يا به آنان نيرو بخشد و يا قدرت را از آنان سلب كند.

در سومين آيه مورد بحث در اشاره به پنج وصف و ويژگى ديگر پديدآورنده توانا و دانا و فرزانه هستى مى فرمايد:

هُوَ الْأَوَّلُ او سرآغاز و پديدآورنده جهان و انسان است.

با اين بيان او سرچشمه هستى و پديدآورنده همه پديده هاست و همه موجودات، حادث و پديده هستند و اوست كه همه را آفريده است.

وَ الْآخِرُ

و سرانجام هستى نيز اوست.

همه موجودات و جانداران و انسان مى ميرند، و ذات بى همتاى اوست كه پاينده و جاودانه است.

وَ الظَّاهِرُ

او ظاهر است و نظام شگرف هستى از نشانه هاى قدرت اوست و ذات بى همتايش بر همه چيز چيره است و همه فرمانبردار اويند.

وَ الْباطِنُ و ذات پاك او نهان است و از همه حقايق و رويدادها آگاه.

وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ و او به هر چيز داناست.

آنچه آمد ترجمه اى از آيه شريفه است و در تفسير آن ديدگاه ها متفاوت است:

از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: او با دليل و برهان خرد پسند ظاهر است و بدان جهت كه داناى نهان هاست و از همه چيز آگاه مى باشد، باطن است.

امّا به باور پاره اى منظور اين است كه: اوست كه به پديده هاى ظاهرى داناست و از پديده هاى نهانى آگاه.

از ديدگاه پاره اى ذات پاك او در پرتو دلايل توحيدگرايى و يكتاپرستى ظاهر است و از نظر احساس ظاهر و درك و ديدن چشم ما نهان

مى باشد.

امّا به باور برخى منظور اين است كه: او آغاز بدون آغاز است و پايان بدون پايان. ظاهر و آشكار است بى آنكه به ظاهر نزديك باشد و باطن است بدون اينكه مانع و حجابى او را از خردمندان نهان دارد و دور سازد.

«سدى» مى گويد: ذات پاك او آغاز و آغازگر است، چرا كه در پرتو دليل و برهان، انسان را راه مى نمايد و پايان بخش و پاينده است، چرا كه با آمرزش و بخشايش خود توبه توبه كاران را مى پذيرد و بر آنان مى بخشايد. او هنگامى كه فرمانش را ببرى و مقررات اورا رعايت نمايى، با احسان و ارزانى داشتن توفيق بندگى و عبادت به تو انسان ظاهر و آشكار است و آن گاه كه نافرمانى او را بنمايى باطن است و از تو دورِ دور.(186)

امّا «ابن عمر» مى گويد: او در آفرينش هستى آغاز است و آغازگر، و بر رزق و روزى دادن به موجودات زنده آخر است. او به زنده نمودن ظاهر است و به ميراندن موجودات باطن مى باشد.

«ضحاك» مى گويد: ذات بى همتاى او آغاز و آغازگر است، بى آنكه پيش از او آغازى باشد و فرجام همه كارها به سوى اوست بدون آنكه چيزى پس از او تصور گردد. و او ظاهرترين ظاهرها و نهان ترين نهان هاست.

«ورّاق» مى گويد: او به دليل هماره بودن، آغاز است و به دليل پاينده بودن آخر و فرجام مى باشد. او به يكتايى آشكار است و به بى نيازى و بى همتايى نهان است.

«عبدالعزيز» مى گويد: او آغاز و انجام است و ظاهر و باطن.

«يمان» مى گويد: او آغازگرى است كه آغازى ندارد و پايان بخشى است مهربان و ظاهرى

است فرزانه و مصلحت انديش و باطنى است داناو توانا.

و «بلخى» مى گويد: او آغازگر كارها و پايان بخش آنها و ظاهر و باطن امور است و همه چيز از او سرچشمه مى گيرد و همه كارها در كف قدرت و به تدبير اوست.

كوتاه سخن اين كه او سرآغاز هستى است و هموست كه پس از پايان كار جهان نيز خواهد بود، به همه چيز احاطه دارد و ظاهر باطن هستى ذات بى همتاى اوست.

در اين آيات تاكنون قرآن شريف يازده وصف و ويژگى در مورد ذات بى همتاى خدا به تابلو برد، اينك در ادامه آيات مى فرمايد:

هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ اوست كه آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد. اين آفرينش تدريجى به صورت شش مرحله، يا شش دوران بر اساس مصالحى است كه براى فرشتگان و انسان ها در آن نهفته است و درس آموز مى باشد وگرنه براى ذات بى همتاى خدا آسان بود كه هستى را در يك لحظه پديد آورد، چرا كه او دانا و تواناست.

ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ پس از آفرينش جهان بر تخت قدرت قرار گرفت و به تدبير امور پرداخت.

به باور پاره اى منظور اين است كه: آن گاه بر عرشى كه در آسمان هاست قرار گرفت.

گفتنى است كه منظور از قرار گرفتن بر عرش يا بر تخت قدرت، عبارت از تدبير امور و توانايى بر آفريدن و ميراندن و قدرت بر دگرگون ساختن است، نه مفهوم ظاهرى آن. در ادبيات عرب نيز واژه «استوى» به مفهوم به كف گرفتن قدرت و پرداختن به تدبير امور فراوان آمده است. براى نمونه شاعر عرب

چنين مى سرايد:

ثم استوى بِشر على العراق ...

آن گاه «بشر» بدون به كار بردن شمشير و يا ريخته شدن خونى زمام امور عراق را به كف گرفت.

و به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: پس به پديد آوردن پديده ها و آفرينش عرش پرداخت.

يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها

آنچه در زمين فرو مى رود و آنچه از آن برمى آيد و آنچه از آسمان مى آيد و آنچه به سوى آسمان بالا مى رود، همه را مى داند و از همه آن ها آگاه است.

آرى، ذات آگاه و دانا و بى همتاى خدا آنچه در زمين فرو مى رود و نهان مى گردد، و آن چه از گل ها و گياهان، جانداران و حيوانات، پديده هاى داراى روح و بدون روح، همه را مى داند و نيز از آنچه از برف و باران و ديگر پديده ها از آسمان فرود مى آيد و آن چه از فرشتگان و نيز كارهاى شايسته آدميان و پريان به آسمان بالا مى رود، از همه آن ها آگاه است.

وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ و او با شماست در هر كجا كه باشيد و گفتار و عملكرد و انديشه ها و نيت هاى شما بر ذات بى همتاى او نهان نيست.

وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

و خدا به آنچه شما انجام مى دهيد بيناست.

پس از ترسيم پنج وصف از اوصاف خدا در آيه پيش اينك مى فرمايد:

لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فرمانروايى آسمان ها و زمين از آن اوست و او به هر صورتى كه اراده كند آن ها را تدبير مى كند.

وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ

و

بازگشت همه پديده ها و فرجام همه كارها به سوى اوست؛ چرا كه هر كس جز ذات بى همتاى خدا و فرمانروايى زوال ناپذير و جاودانه او در اين جهان مالك چيزى باشد، مالكيت او فناپذير و پايان يافتنى است.

در آخرين آيه مورد بحث مى افزايد:

يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ اوست كه شب را در روز فرو مى برد و روز را در شب.

به باور «عكرمه» و «ابراهيم» منظور اين است كه: آنچه از شب كوتاه مى شود، در روز وارد مى گردد، و آنچه از روز كوتاه مى گردد در شب وارد مى شود، و همه اين ها بر اساس مصالح و منافع بندگان و بر اساس حكمت تدبير مى گردد.

وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ

و او به رازهاى نهفته در دل ها و جان ها داناست.

با اين بيان، ذات بى همتاى خداست كه به اسرار سينه هاى مردم، به انديشه ها، باورها، عقيده ها، قصدها، نيت ها، تصميم ها و كرامت هايى كه در دل ها نهفته است دانا، و از همه رويدادها آگاه است.

گفتنى است كه اين فراز از آيه هشدارى است براى انجام كارهاى شايسته و دورى از ستم و گناه.

پرتوى از آيات اوصاف بيست گانه خدا

در آيات شش گانه اى كه گذشت، قرآن شريف فراتر از بيست وصف و ويژگى از اوصاف و ويژگى هاى خداى فرزانه را به تابلو مى برد و در اين راستا درس هاى ظريف و لطيف و انسان پرورى در ابعاد گوناگون به انسان ها مى دهد. اين ويژگى ها عبارتند از:

1 - عزت و شكست ناپذيرى خدا،

2 - حكمت و فرزانگى خدا،

3 - پديدآورنده آسمان ها و زمين،

4 - تدبيرگر جهان هستى،

5 - زندگى بخش،

6 - پديدآورنده پديده

مرگ،

7 - آغازگر و سرآغاز هستى،

8 - وجود بى انتها و پاينده،

9 - خدايى كه با نشانه هاى قدرت و حكمت و علم خود هويداست،

10 - خدايى كه حقيقت ذات بى همتايش بر كسى روشن نيست،

11 - خداى آگاه و دانا،

12 - پديدآورنده آسمان ها و زمين،

13 - تدبير كار جهان يا تدبير هستى،

14 - دانش گسترده و بى كران خدا بر كران تا كران هستى،

15 - خدايى كه همه جا با انسان است،

16 - خداى بينا،

17 - فرمانرواى آسمان ها و زمين،

18 - خدايى كه بازگشت ها به سوى اوست،

19 - نظام بخش شب و روز و نور و ظلمت و فصل هاى چندگانه سال،

20 - و ديگر داناى رازهاى نهفته در سينه ها و اعماق دل ها. 7 - به خدا و پيامبرش ايمان بياوريد، و از آنچه شما را در [بهره ورى و آبادانى آن جانشين [خود] ساخته است هزينه كنيد؛ پس كسانى از شما كه ايمان آوردند و انفاق نمودند، پاداشى بزرگ خواهند داشت.

8 - و شمارا چه شده است كه به خدا [آن گونه كه بايسته و شايسته است ايمان نمى آوريد، با اين كه پيامبر شما را فرامى خواند تا به پروردگارتان ايمان بياوريد؛ و بى گمان [او پيش از اين نيز از راه ارزانى داشتن خرد و فطرت اگر ايمان داريد، از شما پيمان گرفت؟!

9 - اوست آن كسى كه بر بنده [برگزيده اش نشانه هاى روشنى فرو مى فرستد تا شما را از تاريكى ها به سوى روشنايى بيرون برد؛ و به يقين خدا نسبت به شما رؤوف و مهربان است.

10 - و شما را چه

شده است كه در راه خدا انفاق نمى نماييد با اين كه ميراث آسمان ها و زمين تنها از آن خداست؟! آن كسى از شما كه پيش از پيروزى انفاق نمود و [در راه خدا] پيكار كرد، [هرگز با ديگران برابر نيست؛ چنين كسانى از آنان كه پس از آن انفاق نمودند، و جهاد كردند، بلندمرتبه تر هستند و خدا به هر كدام [از اين دو گروه نيكوترين [پاداش را نويد داده است؛ و خدا به آنچه انجام مى دهيد آگاه است.

تفسير

فراخوان قرآن به سوى دو راز نيك بختى و رستگارى در آيات چندگانه پيش قرآن شريف فراتر از بيست وصف از اوصاف پديدآورنده توانا و دانا و فرزانه هستى را به تابلو برد و انديشه هاى مترقى و كمال جو را به سوى سرچشمه همه والايى ها و زيبايى ها توجّه داد، اينك روى سخن را به همه انسان ها مى كند و آنان را به دو اصل انسان پرور و دو راز نجات و نيك بختى فرا مى خواند.

نخست مى فرمايد:

آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ شما اى خردمندان و كمال طلبان! به خدا و پيام آورش ايمان آوريد و با اقرار به يكتايى خدا و صفات جمال و جلال او و اخلاص به بارگاهش، پيام آسمانى و پيامبرش را گواهى كنيد و بكوشيد تا آن گونه كه او برنامه مى دهد طرح زندگى بيفكنيد.

و از آنچه خدا شما را در بهره ورى و آبادسازى آن جانشين ديگران ساخته است، انفاق كنيد.

به باور «حسن» منظور اين است كه: از دارايى هايى كه خدا از گذشتگان به شما به ارث داده است، در راه حق و عدالت هزينه نماييد.

با اين بيان

خداى فرزانه به انسان ها توجه مى دهد كه آنچه از نعمت مال و امكانات و قدرت و وسايل پيشرفت در دست ما مى باشد، همه و همه پس از مدتى به نسل هاى آينده به ارث مى رسد و اين ها در حقيقت امانت هايى بيشتر نيستند كه به زودى به ديگران سپرده مى شوند؛ درست همان سان كه از ديگران به ما رسيده اند، بنابراين بايد از آن ها بهره ور گرديد و آن ها را وسيله رشد و پيشرفت قرار داد.

پس از اين فراخوان جهان شمول و سعادت آفرين در اشاره به پاداش اين دو كار شايسته و اوج بخش مى فرمايد:

وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ پس آن كسانى از شما انسان ها كه به راستى ايمان آورند و از ثروت ها و دارايى هاى خويش در راه خدا هزينه نمايند، برايشان پاداش بزرگ و ماندگار و پرشكوهى خواهد بود.

سپس در انگيزش آنان به سوى ايمان و اخلاص در قالب پرسشى انديشاننده و توبيخ آميز مى فرمايد:

فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ

پس آن كسانى از شما انسان ها كه به راستى ايمان آورند و از ثروت ها

و دارايى هاى خويش در راه خدا هزينه نمايند برايشان پاداش برزگ و ماندگار و پرشكوهى خواهد بود.

سپس در انگيزش آنان به سوى ايمان و اخلاص در قالب پرسشى انديشاننده و توبيخ آميز مى فرمايد:

وَ ما لَكُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ و شما را چه مى شود و چه چيزى راه را بر شما بسته است كه در پرتو دليل ها و برهان هاى روشن و روشنگر، به يكتايى خدا و بى همتايى او ايمان نمى آوريد؟ آن هم در حالى كه پيامبر شما را براى

ايمان آوردن به خدا - در پرتو خرد و فطرت توحيدگرايى كه در دنياى وجود شماست - فرا مى خواند!

وَ قَدْ أَخَذَ مِيثاقَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ و اين در حالى است كه او پيش از اين از راه ارزانى داشتن خرد و فطرت خداجويانه و كمال طلبانه - اگر آماده حق پذيرى و گرايش به حق باشيد - از شما پيمان گرفته است.

با اين بيان آيه شريفه از همه خردمندان مى پرسد: اگر شما به راستى در انديشه حق طلبى و ترقى خواهى هستيد؟ اينك كه با آمدن قرآن و پيامبر نشانه هاى حق آشكار گرديده است، چه عذرى براى عدم گرايش به حق داريد؟ آيا دليل ها و برهان هاى خردپسند و قانع كننده در برابر شما نيست و آيا چراغ فروزان عقل و فطرت خداجويانه در كنار نشانه هاى ظاهرى و دعوت روشنگرانه قرآن و پيامبر كافى نيست كه به فراخوان او پاسخ مثبت دهيد و به خدا ايمان آوريد؟

در سومين آيه مورد بحث مى افزايد:

هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آياتٍ بَيِّناتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ

اوست آن خدايى كه آيات روشن و روشنگرش را بر بنده برگزيده اش محمد (ص) فرو فرستاد و دليل ها و برهان هاى آشكارى ارائه فرمود، تا شما را از تاريكى هاى شرك و بيداد و تيره گى هاى تعصب و دنباله روى و نادانى به سوى روشنايى توحيد و تقوا و دانش و ايمان رهنمون گردد.

به باور پاره اى منظور اين است كه: تا خدا شما را به بركت قرآن و دليل هاى روشنگر آن از ظلمت ها و تيره گى هاى كفر و شرك به سوى نور ايمان راه نمايد و شما را توفيق نجات دهد و به لطف و مهر

خويش راهنمايى كند.

امّا به باور پاره اى، تا پيامبر شما را در پرتو دعوت آسمانى و نجات دهنده اش از ظلمت شرك و بيداد به سوى روشنايى ايمان و آزادى راه نمايد.

وَ إِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ و بى گمان خدا نسبت به شما رؤوف و مهربان است.

آرى، اين نشانه مهر و رأفت اوست كه پيامبرش را به سوى مردم برمى انگيزد و دليل ها و برهان ها و راهنمايانى را به سوى آنان گسيل مى دارد تا آنان را به راه نيك بختى و نجات هدايت كند.

از ديدگاه پاره اى دو واژه «رؤوف» و «رحيم» دربردارنده يك معنا هستند و به خاطر تأكيد آمده اند.

امّا به باور پاره اى ديگر اين دو واژه از نظر مفهوم و محتوا تفاوت دارند، چرا كه واژه نخست به مفهوم احسان و نيكى به شخصى زيان ديده و زيان رسيده است، امّا واژه دوم نعمت بخشيدن به نيازمند مى باشد.

گفتنى است كه آيه شريفه نشانگر پوچى پندار جبرگرايان است، چرا كه آيه نشانگر آن است كه هدف از فرود قرآن آگاهى بخشيدن به مردم و ايمان آوردن آنان است، و اين به مفهوم آن است كه مردم مى توانند آزادانه بينديشند و پس از مقايسه و سنجش و شناخت راه ايمان و تقوا و حق گرايى و عدالت را برگزينند، و اين يعنى اختيار و آزادى.

در آخرين آيه مورد بحث در انگيزش انسان ها به انفاق و نيكى و انجام كارهاى خداپسندانه مى فرمايد:

وَ ما لَكُمْ أَلاَّ تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ و شما را چه شده است كه در راه خدا انفاق نمى كنيد و در راه تقرب به بارگاه

او، از نعمت هايى كه او به شما ارزانى داشته است در راه حق و عدالت هزينه نمى نماييد در حالى كه همه ثروت ها و امكانات اين جهان براى او مى ماند و همه مردم، جهان را بدرود مى گويند و مى روند؟ چرا؟ راستى چرا انفاق نمى كنيد؟

بدين سان اين فراز از آيه شريفه انسان ها را ترغيب مى كند كه از ثروت هاى خويش پيش از آنكه از دست شان برود بهره ور گردند و به محرومان بهره رسانند و در راه خداپسندانه هزينه كنند.

آن گاه در بيان برترى پيشگامان در انفاق و اخلاص مى افزايد:

لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ آن كسانى كه پيش از پيروزى پيامبر و مسلمانان بر استبداد مكّه انفاق كردند تا هزينه مبارزه را تأمين نمايند، و خود نيز در راه حق پيكار نمودند، با آن كسانى كه پس از فتح مكّه چنين كردند، اين دو گروه جهادگر و انفاق كننده با هم برابر و يكسان نيستند.

أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا

اين گروه مقامشان از كسانى كه پس از فتح مكه انفاق كردند و جهاد نمودند برتر و بالاتر است، چرا كه جهاد و انفاق در آن مرحله سخت تر و حساس تر بود.

به باور «شعبى» منظور فتح «حديبيه» است نه مكّه.

در ادامه آيه روشنگرى مى كند كه: امّا هر دو گروه مورد لطف خدا هستند و در بهشت پرطراوت و زيباى او خواهند بود و بدين سان هر دو گروه را در نويد پاداش و مهر يكسان مى نگرد:

وَ كُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى و خدا به هر كدام از اين دو گروه وعده نيك و نويد

پاداش پرشكوه مى دهد، گرچه از نظر اندازه و شكوه نعمت ها با هم متفاوتند و موقعيت و مقام پاره اى برتر از ديگران است.

وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ

و خدا به آنچه انجام مى دهيد بيناست، هم از انفاق شما آگاه است و هم از جهاد و اخلاص و فداكاريتان.

به همين جهت پاداش او بر اساس نيت ها و بينش ها و اخلاص ها و باطن ها خواهد بود نه ظاهرسازى ها و شعارها.

11 - آن كسى كه به خدا وامى نيكو دهد، كيست تا [ذات بى همتاى او] آن را برايش چندين برابر سازد؟! و [بايد به ياد داشته باشيد كه چنين كسى پاداشى ارزشمند خواهد داشت.

12 - روزى كه مردان و زنان باايمان را مى نگرى كه نورشان پيشاپيش آنان و سمت راست شان مى شتابد [و پيامشان مى رسد كه:] امروز بر شما مژده باد به بوستان هايى [از بهشت پرنعمت و زيبا] كه از زير [درختان آن نهرها روان است، در حالى كه شما در آن ها جاودانه خواهيد بود؛ اين است آن كاميابى پرشكوه.

13 - روزى كه مردان و زنان نفاقگرا به كسانى كه ايمان آورده اند، خواهند گفت: به ما بنگريد تا از نورتان [پرتوى برگيريم. [امّا به آنان گفته مى شود: به پشت سرتان برگرديد و [از دنيا] پرتوى بجوييد. آن گاه ميان آنان ديوارى زده مى شود كه درى دارد؛ در درون آن [مهر و] رحمت است و برونش از پيشاروى آن، عذاب [مرگبار].

14 - [آن گاه به آنان ندا مى دهند كه: مگر ما با شما نبوديم؟! مى گويند: چرا، امّا شما خود را در بيراهه افكنديد و چشم به راه [رخدادهاى ناگوار براى آزادى خواهان

بوديد و [در وحى و رسالت به ترديدافكنى پرداختيد و آرزوها[ى جاه طلبانه شما را فريب داد تا آن كه فرمان [مرگتان از سوى خدا فرا رسيد؛ و [شيطان فريبكار شما را در برابر خدا فريب داد.

15 - پس امروز [براى رهايى از عذاب و كيفر] نه از شما و نه از آنان كه كفر ورزيدند عوضى گرفته نمى شود؛ جايگاه شما آتش است [و] آن براى شما سزاوارتر است؛ و چه بد فرجامى است!

نگرشى بر واژه ها

قرض: اين واژه به مفهوم وام آمده است كه انسان به ديگرى مى دهد تا باز گرداند، امّا در اصل به مفهوم بريدن بخشى از مال و ثروت خود براى ديگرى آمده است.

مضاعفة: افزودن چندين برابر به آن مقدارى كه گرفته است.

اقتباس: گرفتن آتش وياپرتوى از نور و آتش براى راهيابى و فرا گرفتن دانش و بينش از ديگرى.

تربص: انتظار بردن.

تفسير

انگيزه هاى انفاق و شرايط و ويژگى هاى آن در آيات پيش سخن از ايمان و انفاق خداپسندانه بود، اينك در ادامه بحث در تشويق و ترغيب انسان هاى ترقى خواه و دگردوست به نيكى و انفاق مى فرمايد:

مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ كيست كه به خدا وامى نيكو دهد تا ذات بى همتاى او آن را برايش چندين برابر سازد؟! و بايد به ياد داشته باشيد كه چنين كسى پاداشى ارزشمند خواهد داشت.

«مقاتل» مى گويد: منظور اين است كه: كيست آن كسى كه به خدا وام نيكويى بدهد و دلش به آن خوش و اميدوار باشد تا خدا براى او چندين

برابر بازپس دهد؟!

منظور از چند برابر شدن آن، چندين و چند برابر شدن پاداش آن است كه از هفت برابر و هفتاد تا هفتصد برابر روايت كرده اند.

از آياتى كه در قرآن شريف در مورد شرايط و ويژگى هاى انفاق خداپسندانه و خالصانه آمده، چنين دريافت مى گردد كه يك انفاق شايسته و بايسته بايد داراى اين شرايط و ويژگى ها باشد:

1 - پيش از هر شرط و ويژگى در انفاق بايد اين كار از مال حلال و روا و عادلانه انفاق شود، نه مال حرام.

پيامبر گرامى در اين مورد فرمود: ان الله تعالى طيب لا يقبل الاّ الطّيب(187)

خداى فرزانه پاك و پاكيزه است و انفاق و بخششى را مى پذيرد كه پاك و حلال باشد.

2 - اين انفاق بايد از بهترين بخش از ثروت و دارايى انفاقگر برگزيده و در راه خدا هزينه شود و چيز باارزش و نيكويى باشد، نه بنجل و بى ارزش و وامانده، چرا كه خدا فرمود:

و لا تيمموا الخبيث منه تنفقون ولستم باخذيه الاّ اَنْ تعمضوا فيه...(188)

هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد از دارايى هاى پاك و پاكيزه كه به دست آورده ايد، يا از دل زمين براى شما بيرون آورده ايم انفاق كنيد، و در انفاق به سراغ بخش هاى نامرغوب آن نرويد كه اگر به خودتان بخشش گردد، جز از روى چشم پوشى و ناچارى آن ها را نمى پذيريد؛ و بدانيد كه خدا بى نياز و سخت در خور ستايش است.

3 - در حالى انفاق نمايد كه سخت ثروت و دارايى خويش را دوست مى دارد و در اوج سلامتى و اميد به زندگى و بيم از فقر و رويدادهاى ناگوار روزگار

است، نه پس از نااميدى از زندگى و دل كندن اجبارى از مال و گسستن از دنيا و در آستانه مرگ؛ چنان كه پاره اى تا هنگامه مرگ انفاقى نمى كنند، امّا در آستانه مرگ سفارش مى كنند كه از مال آنان به اين يا آن انسان محروم يا كار مفيد هزينه شود.

از پيامبر گرامى در مورد انفاق ارزشمند پرسيدند كه فرمود:

افضل الصدقة ان تعطيه و انت صحيح شحيح، تأمل العيش و تخشى الفقر و لا تمهل حتى اذا بلغت النفس التراقى قلت لفلان كذا و...(189)

برترين انفاق آن است كه آن را در اوج سلامتى و عشق به ثروت و اميد به زندگى و بيم از فقر و تنگدستى بدهى، نه آن گاه كه جان به گلوگاه رسيد...

4 - بايد در زندگى انفاق و بخشش را براى دوردست ترين انسان ها در نظر گيرى و نيازمندترين ها را كمك كنى و شايسته ترين و بهترين ها را برگزينى و مقدم دارى و دست آبرومندترين ها و بزرگمنش ترين ها را بگيرى، چرا كه خداى فرزانه به اين كار دستور داده است و براى بينوايان و در راه ماندگان دو بهره در نظر گرفته است و اولويت ها را يادآورى فرموده است... للفقراء الّذين احصروا فى سبيل الله...(190)

انفاق و بخشش به ويژه براى نيازمندانى باشد كه در راه خدا در محاصره قرار گرفته اند...

5 - شرط پنجم در انفاق شايسته و بايسته اين است كه انفاقگر تا مى تواند آن را به صورت نهانى و دور از چشم اغيار به محرومان انفاق كند، چرا كه خدا مى فرمايد: و ان تخفوا و تؤتوها الفقراء فهو خير لكم...(191)

و هر گاه انفاق را نهان داشته و آبرومندانه

به نيازمندان بدهيد براى شما بهتر است.

6 - بايد انفاق و بخشش تنها براى خدا و دستگيرى انجام شود و هرگز منت در پى آن به ديگرى نباشد، چرا كه منت نهادن پاداش آن را تباه مى سازد.

قرآن در اين مورد مى فرمايد: لا تبطلوا صدقاتكم بالمنّ و الأذى(192)

هان اى ايمان آوردگان صدقه ها و بخشش هاى خداپسندانه را با منت گذارى و آزردن ديگران تباه نسازيد.

7 - انفاق خداپسندانه آن است كه با اخلاص و براى تقرب به خدا انجام پذيرد و هيچ هوايى جز عشق به خدا و خدمت به انسان ها در آن نباشد، و از آفت «ريا» و خودنمايى و تظاهر پاك و پاكيزه باشد.

ينفقون اموالهم ابتغاء مرضاة الله(193)

كسانى كه دارايى هايشان را براى جلب خشنودى خدا انفاق مى كنند و در اين كار تنها اخلاص مى ورزند...پاداشى پر شكوه خواهند داشت.

8 - از شرايط انفاق شايسته و بايسته اين است كه انفاقگر درست انديش آنچه را در راه خدا انفاق مى كند - به هر اندازه هم ارزشمند و بسيار باشد - نبايد آن را بزرگ شمارد، چرا كه دارايى ها و امكانات دنيا هر آن چه باشد اندك و ناچيز است.

9 - نهمين شرط انفاق شايسته در اين جا اين است كه از محبوب ترين بخش از دارايى انفاقگر باشد، چرا كه خدا مى فرمايد: لن تنالوا البرّ حتى تنفقوا مما تحبون(194)

هرگز به اوج نيكى و نيكوكارى نخواهيد رسيد، جز اين كه از آنچه دوست مى داريد انفاق نماييد.

10 - و سرانجام اين كه ايثارگرانه و در شرايطى كه خود نيازمند است انفاق نمايد و ديگران را به خاطر خدا بر خويشتن مقدم دارد؛ درست

همان گونه كه قرآن مى فرمايد: و يؤثرون على انفسهم و لو كان بهم خصاصة(195)

آنان ديگران را در بهره ورى از نعمت ها بر خود مقدم مى دارند، اگر چه خود سخت نيازمند باشند.

گفتنى است كه در صدقه و انفاق و قرض الحسنة يا وام نيكو دادن اين ده شرط است كه آن كار را زيبا و كامل مى سازد و از نظر پاداش و ثواب اوج مى بخشد.

فروغ روشنگر ايمان در روز رستاخيز

در آيه پيش قرآن به انفاقگران پراخلاص و باايمان نويد پاداشى شكوهبار داد، اينك در اشاره به پرتوى از آن پاداش مى فرمايد:

يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ هان اى محمد (ص)! اين پاداش پرشكوه انفاقگران در روزى خواهد بود كه مردان و زنان باايمان را خواهى نگريست كه فروغ ايمانشان در پيشارو و سمت راست آنان مى شتابد...

«قتاده» در تفسير اين فراز از آيه بر آن است كه: در روز رستاخيز مردان و زنان توحيدگرا و باايمان را - اى محمد (ص) - خواهى نگريست كه نور ايمانشان دليل و راهنماى آنان به سوى بهشت پرنعمت خداست. اين نور به گونه اى روشنگر است كه راه آنان را روشن و گذشتن آنان از «صراط» را آسان مى سازد.

«ضحاك» نيز در اين مورد ديدگاهى نظير همين ديدگاه را ارائه مى دهد.

يكى از مفسران پيشين در وصف نور و روشنايى ايمان در روز رستاخيز مى گويد: خدا در روز رستاخيز فروغى را به برخى از مردم باايمان ارزانى مى دارد كه روشنايى آن نور، مساحتى ميان «عدن» تا «صنعا» را نورباران مى سازد، امّا ايمان همگان چنين فروغى ندارد، بلكه اين فروغ افكنى

در گرو درجات ايمان و اخلاص و عدالت وعملكرد شايسته انسان هاست، به همين دليل پاره اى از مردم باايمان نور ايمانشان تنها جلو پاى آنان را روشن مى سازد.

عبدالله بن مسعود مى گويد: در روز رستاخيز به انسان هاى باايمان به اندازه ايمان و اخلاص شان نعمت نور و فروغ داده مى شود؛ به همين جهت پاره اى فروغ شان بسيار روشنگر است، امّا نور و فروغ پاره اى ديگر بسان نورى است بر انگشت ابهام كه گاه روشن مى شود و گاه خاموش و سوسو مى كند.

«ضحاك» مى گويد: در روز رستاخيز پرونده زندگى انسان هاى باايمان و شايسته كردار بر دست راست آنان داده مى شود و فروغ ايمانشان پيشاپيش و جلو پايشان پرتو مى افكند و فرشتگان به آنان مى گويند:

بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ

امروز بر شما مژده باد به بوستان هايى از بهشت پرنعمت و زيبا كه از زير درختانش جويبارها روان است.

خالِدِينَ فِيها

در آن جا جاودانه خواهيد بود و نابودى و فناپذيرى در آنجا راه ندارد.

ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ و اين كاميابى بزرگ و پرشكوهى است.

آن گاه در ترسيم حال و روز نفاقگرايان و اصلاح ناپذيران مى فرمايد:

يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ روز رستاخيز، روزى است كه مردان و زنان نفاقگرا و ستمكار به مردم باايمان و كمالجو مى گويند: به ما بنگريد تا از فروغ شما پرتو و شعله اى برگيريم.

منظور از واژه «منافق» در آيه شريفه كسى است كه به ظاهر و زبان ژست ايمان و خداپرستى و پاكى مى گيرد، امّا در درون و دور از چشم همدينان به راه دل خواه شرك و ستم و استبداد مى رود.

به

باور«كلبى» در روز رستاخيز نور ايمانِ مردم باايمان پيشاپيش آنان را روشن مى كند، امّا منافقان و اصلاح ناپذيران سر راهشان ظلمت زده است. به همين جهت به مؤمنان - كه پيش از آن ها حركت مى كنند - مى گويند: شما را به خدا به ما هم بنگريد تا در پرتو فروغ ايمانتان ما هم راه خود را بيابيم و سقوط نكنيم و از ظلمت ها برهيم.

امّا به باور پاره اى منظور اين است كه: ايمانداران و نفاقگرايان هنگامى كه در روز رستاخيز از گورهاى خويش برمى خيزند و همه با هم به سوى صحراى محشر حركت مى كنند، در آن هنگام است كه نور ايمان مردم باايمان سر راه آنان را روشن مى كند و نفاقگرايان ظلمت زده هستند، از اين رو هنگامى كه راه آن دو گروه جدا مى شود، منافقان به مؤمنان مى گويند: به ما بنگريد تا از نور شما بهره اى بگيريم و راه خود را روشن سازيم.

در ادامه آيه مى فرمايد:

قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً

امّا به آنان پاسخ داده مى شود كه: به پشت سرتان بازگرديد و آن جا نور و روشنايى بجوييد.

به باور پاره اى منظور اين است كه: به صحراى محشر بازگرديد و در آنجا نور و روشنايى بجوييد.

«ابن عباس» مى گويد: آنان به صحراى محشر باز مى گردند، امّا نور و فروغى به دست نمى آورند، چرا كه همه جا را ظلمت و تاريكى فرا گرفته و تنها نور و فروغ، فروغى است كه از آنِ مردم باايمان است و نه كفرگرا و ستم پيشه و منافق و اصلاح ناپذير! آرى، اينان در ظلمت فرو مى روند، چرا كه در زندگى تاريك انديش بودند و ظالمانه رفتار نمودند.

امّا به باور گروهى

منظور اين است كه: مردم باايمان به نفاق گرايان و اصلاح ناپذيران مى گويند: اينك كه در انديشه نور و روشنايى هستيد بايد به دنيا بازگرديد و آن جا كارى كنيد، چرا كه دنيا سراى عمل صالح و كارهاى خداپسندانه و نورآفرين بوده و اين جا جاى پاداش است نه عمل و ما اين فروغ ايمان را در دنيا فراهم آورديم.

فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ

در اين هنگام است كه ديوارى ميان اين دو گروه زده مى شود...

به باور «قتاده»، «ب» در واژه «بسورٍ» زائده است و آن ديوار نيز حايلى است ميان بهشت و دوزخ.

امّا به باور پاره اى نه حايل و مانع كه به راستى ديوارى ميان آنان سبز مى گردد و از هم جدا مى شوند.

لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ بر اين ديوار دروازه اى است و دو سوى ديوار با هم بسيار تفاوت دارد، چرا كه درون آن مهر و رحمت خدا همه را در بر گرفته است، امّا بيرون آن كه به سوى دوزخ است، عذاب و آتش شعله ورى گناهكاران و اصلاح ناپذيران را در بر مى گيرد.

به باور پاره اى منظور اين است كه: همان گونه كه مؤمنان و منافقان در حال گفت گو هستند به ناگاه ديوارى ميانشان سبز مى شود و مؤمنان را از آن دروازه به سوى بهشت پر طراوت خدا حركت مى دهند و ظالمان و منافقان را به سوى آتش...

در ادامه آيات در مورد چگونگى ارتباط اين دو گروه با هم مى فرمايد:

يُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ نفاقگران از درون آتش دوزخ ندا سر مى دهند كه: هان اى مردم توحيدگرا و عدالت خواه! كجا رفتيد؟

چرا ما را به همراه خود نبرديد؟ چرا شما در ميان نعمت ها باشيد و ما اين گونه در فشار و عذاب؟ آيا ما در دنيا به همراه شما نبوديم؟ آيا نه اين است كه ما هم با شما روزه مى گرفتيم و نماز مى خوانديم و كارهاى شايسته انجام مى داديم، درست بسان شما، آيا اين گونه نبوديم؟

قالُوا بَلى مردم باايمان پاسخ مى دهند، چرا! شما با ما بوديد و در يك شهر و يك جامعه زندگى مى كرديم...

وَ لكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ امّا تفاوت ما با شما در انديشه و باورهاى روشن بينانه و عملكرد است. شما جان خويش را در كفر و نفاق افكنديد و خود را تباه ساختيد و در آزمون زندگى درست عمل نكرديد، امّا ما چرا.

به باور پاره اى منظور اين است كه: شما به سوى كفرگرايى و تبهكارى روى آورده و بر اصلاح ناپذيرى پاى فشرديد و از اسلام و ايمان و انجام كارهاى شايسته روى برگردانديد.

امّا به باور پاره اى ديگر، شما با آلوده ساختن جان به بيمارى نفاق و گناه، خويشتن را تباه ساختيد.

وَ تَرَبَّصْتُمْ به باور «مقاتل» منظور اين است كه: و در انتظار رحلت پيامبر لحظه شمارى كرديد و با آرزوى مرگ او در انديشه راحت شدن از دعوت توحيدى و عادلانه و انسانى او بوديد و مى گفتيد: او به زودى خواهد مرد و ما راحت خواهيم شد.

امّا به باور پاره اى ديگر، شما در انتظار رويدادهايى ناگوار براى مردم باايمان بوديد.

وَ ارْتَبْتُمْ و هماره در دين خدا و اصول و فروع و مفاهيم آن ترديدافكنى كرديد.

وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُ و آرزوهاى دور و

دراز و ظالمانه شما در مورد توحيدگرايان و شايسته كرداران شما را مغرور ساخت،

حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ تا فرمان خدا سر رسيد و مرگ گريبانتان را گرفت.

از ديدگاه «قتاده» منظور اين است كه: تا فرمان خدا بر كيفر شما و افكندنتان بر آتش شعله ور دوزخ فرا رسيد.

امّا از ديدگاه برخى ديگر، تا فرمان خدا در يارى دين و آيين و پيامبر و بندگانِ اصلاح طلب و باايمانش رسيد و آن ها را بر شما پيروزى بخشيد.

وَ غَرَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ

و شيطان شما را فريفت و با دادن اميد كاذب به بردبارى و مهر خدا و مهلت دادن ذات بى همتاى او، شما را به تباهى سوق داد.

به باور پاره اى ديگر واژه «غرور» به مفهوم دنياست، كه در آن صورت منظور اين است كه: و دنيا شما را فريفت.

در آيه بعد در ترسيم ادامه اين گفت و شنود مى افزايد:

فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ

اينك امروز نه از شما غرامت و جريمه اى مى پذيرند كه در برابر آن از عذاب و كيفر رهايى يابيد...

وَ لا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا

و نه از كفرگرايان و ظالمان و ناسپاسان، كه بسان شما به دروغ و ظاهرسازى اعلام ايمان و اسلام نكردند و همچنان به اصلاح ناپذيرى و تاريك انديشى پافشارى كردند.

مَأْواكُمُ النَّارُ

اينك جايگاه شما آتش شعله ور دوزخ است،

هِيَ مَوْلاكُمْ و به خاطر عملكرد زشت و ظالمانه اى كه شما داشتيد، همين براى شما سزاوارتر است...

وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ

و چه بد قرارگاه و جايگاهى است كه براى خود خواسته ايد!

پرتوى از آيات در آيات روشنگرى كه پرتوى از ترجمه

و تفسير آن ها را ديديم، اين نكات نيز در خور تعمق بسيار است:

1 - پرتوى از ره آورد ايمان در روز رستاخيز

ره آورد ايمان راستين و مسئولانه و انسان ساز تنها اين نيست كه انسان را در زندگى دنيا هدف مى بخشد و به او احساس مسئوليت در گفتار و نوشتار و رفتار و داورى و قضاوت و حكومت و مديريت مى دهد و او را از گناه و كج انديشى و ستم و حق كشى و جمود و تعصب هشدار مى دهد، بلكه در سراى آخرت نيز سر راه او را روشن مى سازد و او را از ظلمت ها و تيرگى ها و آتش و عذاب نجات مى دهد. ره آورد ايمان برابر اين آيه تنها در صحنه اى از سراى آخرت اين هاست:

1 - روشنگرى راه به سوى بهشت پر طراوت و زيبا.

2 - دريافت نويد از فرشتگان.

3 - بهشت پرطراوت و بوستان هاى زيبا و پرنعمت.

4 - زندگى ماندگار و جاودانه.

5 - عزت و سرفرازى و كرامت.(196)

2 - عوامل تباهى نفاقگرايان نفاق گرا فردى است كه راستى و اخلاق در زندگى او نيست؛ نه با خدا، نه با مردم و نه با خويشتن! گرچه ممكن است به ظاهر و رياكارانه بسيار هم از اسلام و ايمان و ارزش هاى دينى و دفاع از آن ها دم زند و دين را ابزار قدرت و انحصار امكانات و چماق طرد و نفى و سركوب ساخته و دينداران راستين و عدالت خواهان نوانديش و اصلاح طلبان مخالف استبداد و انحصار را با انواع مارك ها خارج از دين بخواند. آرى، اين چنين جريان ها و افراد تبهكارى كه دين را ابزار فريب مى سازند، اين شگردهايشان باعث

تباهى آنان مى گردد:

1 - فريب وجدان خويش.

2 - بدخواهى و بدانديشى نسبت به كمال جويان.

3 - ترديدافكنى در مفاهيم بلند اسلامى و انسانى.

4 - آرزوهاى دور و دراز و شعارهاى ميان تهى و بلند بالا.

5 - دنياپرستى و جاه طلبى و انحصار قدرت و امكانات جامعه.

اين ها عواملى است كه آنان را به زشت ترين ستم و بيداد مى كشد و كارشان به جايى مى رسد كه غرق در ظلمت و ستم مى گردند و روز رستاخيز نيز اين تاريك انديشى شان گريبانشان را مى گيرد.(197)

3 - سرنوشت تيره و تار آنان و اين هم سرنوشت تيره و تار آنان در روز رستاخيز:

1 - ظلمت زدگى.

2 - نياز به نور و روشنايى مردم توحيدگرا و دادپيشه و يارى طلبى هاى رسواو ديرهنگام.

3 - واماندگى كامل.

4 - آتش شعله ور دوزخ.(198) 16 - آيا براى كسانى كه ايمان آورده اند هنگامه آن نرسيده است كه قلب هايشان در برابر ياد خدا و آن [سخن حق كه [از سوى او ]فرود آمده است [نرم و] خاشع گردد؟ و بسان كسانى نباشند كه پيش از اين كتاب آسمانى به آنان داده شد، آن گاه دوران [محروميت از وحى و رسالت بر آنان طول كشيد و قلب هايشان سخت شد؛ و بسيارى از آنان نافرمانند.

17 - بدانيد كه خدا زمين را پس از مردنش زنده مى سازد؛ به راستى كه ما نشانه ها[ى قدرت خود] را براى شما روشن ساخته ايم، باشد كه خرد خود را به كار گيريد.

18 - به يقين مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده و آنان كه به خدا وامى نيكو داده اند، [وام آنان برايشان چند برابر مى شود و

مزدى ارزشمند خواهند داشت.

19 - و كسانى كه به خدا و پيامبرانش ايمان آوردند، آنان در پيشگاه پروردگارشان همان راستگويان و گواهانند؛ پاداش آنان و روشنايى شان برايشان خواهد بود، و كسانى كه كفر ورزيدند و آيات ما را دروغ انگاشتند، آنان دوزخيانند.

20 - بدانيد كه زندگى اين جهان بازى و سرگرمى و زينت و خودستايى در ميان شما و زياده جويى نسبت به يكديگر در دارايى ها و فرزندان است، [درست همانند بارانى كه روييدنى اش كشاورزان را به شگفت آورد، آن گاه [پس از مدتى بخشكد و آن را زرد شده بنگرى، سپس [خار و] خاشاكى گردد؛ و در آخرت [براى دنياپرستان عذابى سخت و براى [توحيدگرايان آمرزش و خشنوديى از سوى خداست؛ و زندگى اين جهان تنها مايه فريب است.

نگرشى بر واژه ها

يأن: از ماده «اَنى» به مفهوم نزديك شدن و حضور وقت و هنگامه كارى آمده است.

تخشع: از ريشه «خشوع» به مفهوم نرم شدن و ادب و فروتنى روحى در برابر حق است، و خلاف آن در اين مورد «هالك» است.

فقست: از ماده «قسوة» به مفهوم سخت دل شدن و زنگار گرفتن دل در برابر حق آمده است.

اَمَدْ: مدت طولانى.

يهيج: از ماده «هيجان» به مفهوم خشكيدن گل و گياه و خزان زدن مزرعه آمده است.

حطام: از ريشه «حطم» به مفهوم شكستن آمده است.

داستان فرود آيه در مورد شأن نزول و داستان فرود نخستين آيه مورد بحث چندين روايت آورده اند؛ بدين صورت:

1 - گروهى از جمله «كلبى» و «مقاتل» آورده اند كه: آيه مورد بحث يك سال پس از هجرت دگرگون ساز پيامبر

در مورد نفاقگرايان و ظالمان فرود آمد، چرا كه گروهى از آنان روزى از «سلمان» پرسيدند: آيا تورات را ديده است و از داستان هاى آن چيزى مى داند؟ اگر مى داند از شگفتى هاى آن چيزى بيان كند. در اين هنگام بود كه آيه هاى 3 - 1 از سوره يوسف فرود آمد و روشنگرى گرديد كه قرآن زيباترين داستان ها را براى اندرزپذيرى و عبرت آموزى آورده است.

پس از مدتى بار ديگر از سلمان خواستند كه داستان و يا فرازى از تورات را بر آنان بخواند كه اين آيه شريفه بر قلب پاك پيامبر فرود آمد: الله نزّل احسن الحديث كتاباً متشابهاً...

خداوند بهترين و نيكوترين سخن را فرو فرستاد...(199)

پس از مدتى بار سوّم آنان همان درخواست را تكرار كردند كه اين آيه فرود آمد كه: أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ(200)

آيا براى كسانى كه ايمان آورده اند هنگامه آن نرسيده است كه قلب هايشان در برابر ياد خدا و آن سخن حق كه از سوى او فرود آمده است نرم و خاشع گردد؟ و بسان كسانى نباشند كه پيش از اين كتاب آسمانى به آنان داده شد، آن گاه دوران محروميت از وحى و رسالت بر آنان طول كشيد و قلب هايشان سخت شد؛ و بسيارى از آنان نافرمانند.

2 - امّا به باور پاره اى ديگر آيه مورد بحث در مورد گروهى از مردم باايمان فرود آمد.(201)

3 - «ابن مسعود» آورده است كه: چهار سال از اسلام آوردن ما گذشته بود كه

ما با فرود اين آيه مورد سرزنش قرار گرفتيم؛ و اين هشدار و سرزنش همه را تكان داد و مردم باايمان به سرزنش يكديگر پرداختند.

4 - «ابن عباس» آورده است كه: خدا دل هاى مردم باايمان را وا نهاد و پس از سيزده سال از فرود نخستين آيات قرآن آنان را با اين آيه شريفه مورد سرزنش قرار داد كه: أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ...(202)

آيا هنگامه آن نرسيده است كه قلب هاى مردم باايمان در برابر ياد خدا و نام بلند و باعظمت او و پندها و اندرزهاى انسان ساز كتاب او و آنچه از سوى حق فرود آمده است، نرم و خاشع گردد؟

5 - در شأن نزول ديگرى از «محمد بن كعب» آورده اند كه: ياران پيامبر در مكّه در فشار خشكسالى و شرايط سختى به سر مى بردند كه موضوع هجرت پيش آمد و پس از هجرت به نعمت و رفاه نايل آمدند و همين بهره ورى از نعمت ها باعث شد تا برخى از دل ها و قلب ها دچار آفت زدگى و زنگارگرفتگى گردد؛ و اين در حالى بود كه به خاطر همراهى با پيامبر، پايدارى بر ايمان و اخلاص و آراستگى به يقين و خشوع قلب زيبنده آنان بود، نه غفلت و زنگارزدگى ها؛ به همين دليل آيه مورد بحث براى هشدار آنان فرود آمد.

تفسير

آيا هنگامه بيدارى انسان ها نرسيده است؟

در آيات پيش سخن از سرنوشت دو گروه حق طلب و خداجو و گروه فريبكار و ستم پيشه بود، اينك قرآن در انگيزش انسان ها به بيدارى و هشيارى و فرمانبردارى از خدا و هشدار از غفلت

و بى خبرى مى فرمايد:

أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ

آيا هنگامه آن نرسيده است كه قلب هاى مردم باايمان در برابر ياد خدا و نام بلند و باعظمت او و پندها و اندرزهاى انسان ساز كتاب او و آنچه از سوى حق فرود آمده است، نرم و خاشع گردد؟

وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ و بسان آن كسانى نباشند كه در گذشته كتاب آسمانى به آنان ارزانى گرديد، آن گاه در ميان آنان و وحى و رسالت فاصله اى طولانى افتاد و قلب هاى آنان سخت شد و زنگار گرفت.

منظور از گروهى كه به آنان كتاب آسمانى داده شد، يهود و نصارا هستند و منظور از فاصله مورد اشاره نيز، طولانى شدن ميان آمدن پيامبران است؛ امّا به باور پاره اى منظور فاصله بسيار ميان عملكرد شايسته و ناشايسته انسان هاى درست انديش و ددمنش و پاداش و كيفر آنان است كه باعث غفلت زدگى و سخت شدن دل ها و روى آوردن برخى به سوى گناه و نافرمانى خدا گرديد.

به باور «زجاج» منظور اين است كه: عمرهاى آنان دراز شد و كارهايشان ناروا و ظالمانه گرديد و به گناه روى آوردند و بر اثر زشتى و گناه، دل ها سخت گرديد. به هر حال زيبنده است كه در آيه مورد بحث روى سخن با گروهى باشد كه دل هايشان در برابر ياد و نام خدا نرم است، تا بدين وسيله آنان را به خشوع برانگيزد، امّا آن گروهى كه خدا دل هايشان را به نرمى و حق پذيرى و خشوع وصف مى كند، آن ها گروهى از توحيدگرايان

و شايسته كردارانى هستند كه از آن گروه برتر و بالاترند.

حضرت مسيح در سخن حكيمانه اى مى فرمايد:

لاتكثروا الكلام بغير ذكر الله فتقسوا قلوبكم، فانّ القلب القاسى بعيد من الله؛ و لا تنظروا فى ذنوب العباد كانكم ارباب، و انظروا فى ذنوبكم كانكم عبيد؛ و الناس رجلان: مبتلى و معافى فارحموا اهل البلاد و احمدواالله على العافية.(203)

بدون ياد خدا و نام باعظمت او زياد سخن مگوييد كه باعث قساوت دل و سختى و حق ناپذيرى قلب مى گردد، چرا كه قلب زنگارگرفته و سخت از خدا دور است. در زندگى به گناهان مردم بسان ارباب نسبت به بنده اش نگاه نكنيد، بلكه به گناهان خويش بنگريد؛ درست بسان بنده اى در برابر صاحب و سرور خويش. مردم دو گروه هستند: گروهى گرفتار و گروهى نجات يافته و نيك بخت؛ از اين رو نسبت به گروه نخست مهر و رحمت آوريد و اگر از گروه دوم بوديد، بر نجات و عاقبت بخيرى و سلامت سپاس خدا را بگوييد.

در آخرين فراز از آيه مورد بحث مى افزايد:

وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ

و بسيارى از آنان از مرزهاى مقررات بيرون رفته و گناه پيشه اند.

و بدين وسيله هشدار مى دهد كه شما مردم توحيدگرا و باايمان و كمال جو تلاش كنيد كه مانند اين گروه نباشيد.

آن گاه مى فرمايد:

اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها

و بدانيد كه خداى يكتا زمين را پس از خزان زدگى و مردن آن زنده و پرطراوت و زيبا مى سازد؛ درست همين گونه دل هاى كفرگرايان و ظالمان را، پس از افسردگى، زنگارزدگى و مرگ آن ها به وسيله گناه و زشتى و بيداد و حق ستيزى، مى تواند به وسيله هدايت به سوى ايمان

و تقوا زنده سازد.(204)

به باور پاره اى منظور اين است كه: و بدانيد كه خدا - با الطاف خويش و ارزانى داشتن توفيق به انسان ها - دل ها و قلب ها را پس از سخت شدن و زنگارگرفتگى آنها نرم و در برابر حق خاشع مى سازد.

قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْ آياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

ما آيات و نشانه هاى خود را در كتاب آفرينش و نيز كتاب وحى و رسالت براى راهيابى انديشمندان و حق جويان بيان كرديم، باشد كه خرد خويش را به كار گيريد و به پرستش خدا و فرمانبردارى او بازگرديد.

در سومين آيه مورد بحث به پرداخت حقوق مالى و رسيدگى به محرومان - كه نشانى از نشانه هاى ايمان و هدايت دل ها و راهيابى جان هاست - مى پردازد و مى فرمايد:

إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعَفُ لَهُمْ بى گمان مردان و زنانى كه از ثروت ها و دارايى هاى خويش در راه خدا هزينه مى كنند و آن كسانى كه از اين راه به خدا وام نيكو مى دهند و در راه هاى خير و صلاح سرمايه گذارى مى نمايند، خدا به آنان چندين و چند برابر انفاق مى كند و وام شان را باز مى گرداند...

وَ لَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ

و براى آنان پاداشى ارزشمند نيز خواهد بود.

در چهارمين آيه مورد بحث در اشاره به حقيقت دنيا و ارزش هاى ظاهرى و زرق و برق زودگذر آن مى فرمايد:

وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ آن كسانى كه به خدا و پيامبران او ايمان آورده و به درستى رسالت محمد (ص) اقرار كردند، همه آنان در پيشگاه پروردگارشان راستگويان واقعى و

گواهان هستند.

«مجاهد» مى گويد: هر كس به خدا ايمان آورده و رسالت پيامبران او، به ويژه آخرين آنان را بپذيرد و به دعوت آنان پاسخ مثبت دهد، چنين كسى همان راستگو و گواه است.

واژه «صديق» در مورد كسى به كار مى رود كه بسيار راستگوست و اين عنوان در حقيقت در ستايش و مدح افراد به آنان داده مى شود.

لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ پاداش آنان و نور و روشنايى شان براى آنان است، و اين پاداش و نور آنان را به سوى بهشت پرطراوت و زيبا راه مى نمايد.

«عياشى» از «منهال» روايت كرده است كه به حضرت صادق گفتم: سرورم، مرا دعا كنيد تا شهادت را روزيم سازد.

آن بزرگوار فرمود: انسان باايمان شهيد راه خداست، فقال: انّ المؤمن شهيد و قرأ هذه الاية.(205) و آن گاه به تلاوت اين آيه پرداخت كه:

وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ...

از حضرت باقر (ع) آورده اند كه فرمود:

العارف منكم هذا الأمر، المنتظر له، المحتسب فيه الخير كمن جاهد و الله مع قائم آل محمد (ص) بسيفه، ثم قال: بل و اللهِ كمن جاهد مع رسول الله بسيفه، ثم قال الثالثة: بل و الله كمن استشهد مع رسول الله (ص) فى فسطاطه.(206)

از شما مردم باايمان آن كسى كه به امامت پيشوايان معصوم آگاهى و ايمان داشته باشد، و در انتظار ظهور حضرت مهدى (ع) به سر برد و خود را براى خدمت و يارى حكومت عادلانه و انسانى او آماده سازد، چنين كسى بسان كسى است كه به همراه آن حضرت جهاد نموده باشد.(207)

آن گاه فرمود: بلكه بالاتر،

به خدا سوگند بسان كسى است كه به همراه پيامبر جهاد نمايد و با اسلحه اش بر ضد ستم و حق كشى و اصلاح ناپذيرى پيكار كند.

سپس فرمود: باز هم برتر و بالاتر، بلكه به خداى سوگند بسان كسى است كه با پيامبر در ستاد فرماندهى اش به شهادت نايل آيد.

آن گاه افزود: در وصف شما آيه اى است كه در قرآن آمده است.

و فيكم آية من كتاب الله،

گفتم: فدايت گردم كدامين آيه؟

قلت: و اىّ آية جعلت فداك؟

فرمود: اين گفتار خدا كه مى فرمايد: آن كسانى كه به خدا و پيامبران او ايمان آورده اند، نزد پرودگارشان همان راستگويان واقعى و شهيدان راه حق و عدالت هستند...

قال: قول الله عزّوجل: وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ ...

آن گاه افزود:

صرتم و الله صادقين شهداء عند ربكم.(208)

با اين وصف شما رهروان انديشمند و راستين راه مترقى و آزادمنشانه امامان معصوم، در پيشگاه پروردگارتان هم راستگويان و راست كرداران هستيد، و هم شهيدان راه آزادى و عدالت.

به باور گروهى از مفسران پيشين از جمله «ابن عباس» واژه «شهداء» در آيه مورد بحث آغاز مطلب جديدى است و عطف به قبل از خود نيست، بلكه منظور پيام آوران خدا هستند كه گواهان امت خويشند و براى آنان گواهى خواهند داد.

امّا به باور گروهى ديگر از جمله «ابن جرير» منظور كسانى هستند كه در راه خدا جان باخته اند.

در ادامه آيه مورد بحث مى افزايد:

وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِ آياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ

امّا آن كسانى كه كفر و ناسپاسى پيشه ساخته و آيات و نشانه هاى يكتايى و قدرت ما

را دروغ انگاشتند، آنان دوزخيان هستند و هماره در آنجا خواهند بود.

حقيقت زندگى دنيا

سپس در انگيزش انسان ها به پارسايى و پروا و هشدار از اعتماد به ارزش هاى مادى و اصالت دادن به آن ها در برابر ارزش هاى حقيقى و ماندگار و زندگى ساز مى فرمايد:

اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ

هان اى انسان ها بدانيد كه زندگى دنيا تنها بازى، سرگرمى، تجمل گرايى، فخرفروشى با يكديگر، و فزون خواهى در ثروت ها و قدرت ها و فرزندان است.

در آيه بدان دليل زندگى دنيا به بازى و سرگرمى تعبير مى گردد كه فناپذير و ناماندگار و بى حقيقت است، چرا كه اگر دوام و پايندگى داشت به زودى نابود نمى شد.

«مجاهد» مى گويد: هر بازى به مفهوم سرگرمى است، امّا به باور پاره اى «لعب» چيزى است كه انسان را سرگرم مى سازد، امّا واژه «لهو» به مفهوم چيزى است كه از سراى آخرت دچار غفلت مى نمايد.

واژه «زينة» به مفهوم چيزى است كه وسيله آرايش و آراستگى مى گردد، امّا به باور برخى منظور اين است كه: دنيا و زندگى آن در برابر ديدگاه دنياخواهان زيبا جلوه مى كند و پس از مدتى هم خزان زده و نابود مى گردد.

منظور از تفاخر و مباهات نمودن به يكديگر، به رخ يكديگر كشيدن ثروت و قدرت باد آورده در زندگى است.

و منظور از «فزون خواهى در ثروت و فرزند» آن است كه انسان از حلال و حرام و از راه هاى عادلانه و ظالمانه ثروت و قدرتى گرد آورد و آن ها را وسيله سركوب و سلطه و سركشى سازد و حقوق بندگان خدا و دوستان او

را پايمال كند و عمرش را نيز تباه سازد.

در ادامه آيه در قالب مثالى زيبا مى فرمايد:

كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ بسان بارانى است كه از آسمان فرو مى ريزد، و به گونه اى زمين را زنده مى سازد كه گل ها و گياهان آن كشاورزان و باغداران را در حيرت و بهت فرو مى برد.

به باور «زجاج» ممكن است منظور شگفت زدگى كفرگرايان و حق ناپذيران از نظام شگفت انگيز خلقت و تدبير خدا باشد كه از ديگران بيشتر دچار بهت و حيرت مى گردند.

ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرّاً

آن گاه آن گل ها و گياهان خزان زده و خشك مى شود، به گونه اى كه همه را زرد و رنگ باخته مى نگرى.

ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً

سپس در هم شكسته و به خار و خس و كاه تبديل مى گردد.

وَ فِي الاخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ

امّا در سراى آخرت براى دنياپرستان و ظالمان عذابى سخت خواهد بود.

به باور «مقاتل»، امّا در سراى آخرت و روز رستاخيز عذاب و شكنجه از آن دشمنان خدا خواهد بود.

وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ و براى عدالت خواهان و خداپرستان و دوستان حق آمرزش و خشنودى خدا هديه مى گردد.

و در پايان آيه مى فرمايد:

وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ.

و زندگى اين جهان براى دنياپرستان و زورمداران كه كار شايسته انجام ندهند و به ياد رستاخيز نباشند، تنها مايه فريب است.

«سعيد بن جبير» مى گويد: دنيا و ارزش هاى آن براى كسى كه در انديشه سراى آخرت نباشد، مايه غرور و فريب است، چرا كه براى كسب و حفظ آن ممكن است به هر شقاوت و بيدادى دست زند، امّا براى كسى كه آن را

وسيله عدالت و آزادگى سازد و در انديشه سراى آخرت باشد، نه تنها مايه فريب نيست كه وسيله رشد و رسيدن به ارزش هاى معنوى است...

پرتوى از آيات ترسيم روشنى از مراحل گوناگون زندگى در آخرين آيه مورد بحث قرآن شريف در قالب مثال زيبا و ترسيم روشن و گويايى زندگى دنيا و مراحل گوناگون آن و انگيزه هاى غالب و حاكم بر هر مرحله اى از آن مراحل را به تابلو مى برد كه اين گونه است:

1 - مرحله بازى و بى خبرى كه دوران كودكى را بيانگر است.

2 - مرحله سرگرمى كه دوران نوجوانى را نشان مى دهد كه انسان با رسيدن به مرحله جوانى از روزگار بازى و بى خبرى به فضا و حال و هواى نوجوانى و شور و سرگرمى آن وارد مى شود و هنوز از مسايل جدى به دور است.

3 - مرحله پرشور جوانى كه دوران آراستگى و عشق به تجمل و تجمل پرستى است.

4 - مرحله ميانسالى و كمال كه روزگار تلاش براى به دست آوردن مقام و فخر فروختن نيز هست.

5 - و مرحله سالخوردگى كه دوران حرص و آز براى انحصار قدرت و ثروت و امكانات و فرصت هاست.

اگر انسان بخواهد از اين مراحل به شايستگى بهره گيرد و همه نيروها و امكانات و فرصت ها را به سرمايه اى براى رشد ظاهرى و باطنى و اوج به سوى والايى ها قرار دهد بايد درست بينديشد و هدفدار و حساب شده حركت كند و از تجربه هاى ارزشمند ديگران بهره گيرد.

21 - به سوى آمرزشى از پروردگارتان و بهشتى كه فراخناى آن، بسان [كران تا كران آسمان ها و

زمين است [و] براى آن كسانى كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده اند، آماده شده است، سبقت جوييد؛ اين بخشش خداست كه آن را به هر كس كه بخواهد ارزانى مى دارد و خدا داراى فزون بخشى پرشكوهى است.

22 - هيچ رويداد ناخوشايندى نه به زمين و نه به خودتان نمى رسد، مگر اين كه پيش از آن كه آن را پديد آوريم، در كتابى [نوشته شده است؛ به يقين اين [كار] براى خدا آسان است؛

23 - تا نه بر آنچه از دست شما رفت اندوه زده گرديد و نه به آنچه [خدايتان به شما ارزانى داشت شادمان شويد؛ و خدا هيچ خودپسند و فخرفروشى را دوست نمى دارد؛

24 - همانان كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل فرمان مى دهند؛ و هر كس [از بخشش و انفاق روى بگرداند، [زيانى به خدا نمى رساند، چرا كه خدا همان بى نياز و ستوده است.

25 - به يقين ما پيامبران خود را با دليل هاى روشن [و روشنگر ]فرستاديم، و كتاب و وسيله سنجش [ميان عدالت و ستم و درست و نادرست را فرود آورديم، تا مردم به دادگرى به پا خيزند [و طرح عدالت و آزادى بيفكنند]؛ و آهن را فرود آورديم كه در آن نيرويى سخت و سودهايى [بسيار] براى مردم است، و تا خدا كسى را كه او و پيام آورانش را ناديده يارى مى كند بشناسد، بى گمان خدا نيرومند و شكست ناپذير است.

نگرشى بر واژه ها

سابقوا: اين واژه از ماده «مسابقه» به مفهوم سبقت جستن و پيشى گرفتن بر ديگرى است.

اعدت: از ريشه «عدد» و «اعداد» برگرفته شده و به مفهوم

آماده ساختن براى آينده است.

فضل: اين واژه به مفهوم سود سرشار رسانيدن به ديگران، از سوى قدرتى است كه مى تواند سود برساند و يا دريغ دارد. واژه هاى «تفضّل» و «افضال» هم به همين مفهوم است.

تأسوا: از ريشه «آسى به مفهوم اندوهگين شدن آمده است.

تفسير

وه از اين مسابقه شكوهبار و پرمعنويت!

پس از ترسيم روشن و گويايى از ناپايدارى دنيا در آيات گذشته، اينك همگان را به سوى يك مسابقه شكوهبار تربيتى و اخلاقى و انسانى و معنوى برمى انگيزد و با نشان دادن راه ماندگارى و پايندگى مى فرمايد:

سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ و به سوى آمرزشى از سوى پروردگارتان - با توبه و اصلاح خويشتن و با تلاش در كنار زدن موانع رشد و اوج به سوى او و تلاش در انجام كارهاى شايسته و خداپسندانه - كه نجات و رستگارى سراى آخرت را تضمين مى كند، بشتابيد.

از ديدگاه پاره اى به سوى توبه و بازگشت به سوى خدا و جبران اشتباهات بشتابيد.

امّا به باور برخى ديگر به صف اول نماز جماعت يا صف مقدم جبهه جهاد بشتابيد.

و پاره اى نيز بر آنند كه به سوى پيامبر خدا و پيام آسمانى و انسان ساز او شتاب كنيد.

وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ و نيز به سوى بهشت پرطراوت و زيبايى شتاب كنيد كه گستره آن بسان گستره آسمان ها و زمين است.

در مورد ترسيم «عرض» بهشت و وانهادن «طول» آن ديدگاه ها متفاوت است:

1 - دليل اين نكته نشان از عظمت بهشت دارد.

2 - گاه ممكن است طولى بدون عرض باشد، امّا هيچ عرضى بدون

طول نمى توان يافت.

3 - منظور اين است كه وقتى عرض بهشت به گستره آسمان ها و زمين است، طول آن را تنها خدا مى داند چقدر است!

«حسن» مى گويد: خداى فرزانه بهشت را نابود ساخته و آن گاه بهشت پرنعمت و زيبايى به گونه اى كه وصف مى كند، پديد مى آورد و به همين دليل وصف آن به صورتى كه آمده است درست است.

أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ اين بهشت پرطراوت و پرنعمتى كه وصف آن رفت، براى مردم توحيدگرا و شايسته كردار و اصلاح طلب و آزادمنش آماده شده است؛ براى مردمى كه به پيام خدا و پيام آوران او ايمان آورده و به مرزهاى مقررات او احترام گذارند.

ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ

اين فضل و بخشش خداست كه به هر كسى كه ذات بى همتاى او بخواهد ارزانى مى دارد.

منظور اين است كه ارزانى شدن بهشت پرطراوتى كه وصف آن رفت، هرگز نعمتى به انسان ها در برابر ايمان و عملكرد شايسته وعادلانه آنان نيست، بلكه پاداش جاودانه و ماندگار خدا به آنان نه بر اساس عدل خدا و آن گونه كه آنان در خور آن مى باشند، بلكه اين پاداش شكوهبار بر اساس فزون بخشى و فضل خداست.

از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: هيچ انسان باايمان و شايسته كردارى به پاداش و نعمتى در اين جهان و جهان ديگر نخواهد رسيد، مگر در پرتو فزون بخشى و فضل خدا؛ چرا كه اگر خداى فرزانه بندگان خود را به وسيله پيام هاى آسمانى و پيامبران راه نمى نمود و كارهاى شايسته و ناشايسته را روشن نمى كرد، كسى نمى توانست به سوى بهشت راه يابد. با اين بيان همه چيز

از سوى اوست و همه راه نمايى ها و الطاف از مهر اوست كه به انسان ها تفضّل فرموده است.

گروهى از جمله «بلخى» برآنند كه: اگر خداى فرزانه در برابر فرمانبردارى بندگانش تنها به نعمت هاى ارزشمندى كه پيش از اين و در دنيا به آنان ارزانى داشته است، بسنده مى كرد بر اساس عدالت رفتار فرموده بود، و درست به همين دليل است كه ارزانى شدن بهشت پرطراوت و زيبا را به ايمان آوردگان بر اساس فضل و فزون بخشى وصف فرمود.

گفتنى است كه آيه مورد بحث بزرگترين نقطه اميد براى مردم باايمان و شايسته كردار است، چرا كه اين نويد و وعده بهشت آماده و مهيا انگيزه اى است براى حركت خداپسندانه و ايمان وعمل.

در فراز پايانى آيه مى فرمايد:

وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ

و خدا صاحب نعمت هاى جهان شمول و گسترده و احسان بسيار براى بندگان است.

در آيه بعد مى افزايد:

ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلاَّ فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها

هيچ رويداد ناخوشايند و فاجعه بارى در زمين و زمان و در دنياىِ وجود شما به هم نمى رسد مگر اين كه همه آن ها پيش از آفرينش شما و پديد آوردن زمين و زمان در لوح محفوظ نوشته شده است، تا بدين وسيله براى فرشتگان روشن شود كه آفريدگار هستى داراى علم و دانشى بى كرانه است.

منظور از رويدادهاى ناخوشايند، مى تواند خشكسالى و قحطى، كمبود ميوه ها و نابودى گل ها و گياهان باشد، و رويدادهاى فاجعه بار در جان ها، عبارت از انواع بيمارى ها و مرگ و ميرها و بدآوردن در از دست دادن فرزندان است.

إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ

بى گمان روشن

ساختن اين آگاهى و دانايى خدا بر بندگان و رويدادهاى گوناگون هستى، بر ذات پاك و بى همتاى او آسان است.

آن گاه مى افزايد:

لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ اين براى آن است كه شما انسان ها به خاطر آنچه از دست داده ايد اندوه زده نگرديد.

به بيان ديگر اين كار ما براى آن است كه شما براى از دست دادن برخى از نعمت ها اندوهگين نگرديد و بدانيد كه تمامى كارها بر اساس حكمت و عدالت و هدفدارى است.

وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ و نيز براى آن است كه آنچه به شما ارزانى شده است، شادمان نگرديد و به آن ها دل نبنديد؛ چرا كه وقتى انسان با اين نكته دقيق و ظريف و انسان پرور آشنا گردد، كه هر آنچه از نعمت ها را كه از دست داده است، خداى فرزانه در صورتى كه بخواهد و مصلحت بداند، بهتر از آن ها را به او ارزانى مى دارد، و نيز آنچه به او ارزانى شده است، او را موظّف به سپاسگزارى در برابر نعمت ها و اداى حقوق آن ها مى نمايد، در آن صورت نه چندان مست و مغرور مى گردد و نه افسرده و دلمرده و در عوض در يك حالت اعتدال و سلامت روان و جان از آنچه هست به بهترين صورت براى ساختن دنيا و آخرت بهره مى گيرد و در راهى سرمايه گذارى مى نمايد كه پاينده و ماندگار است، نه فناپذير و نابودشدنى.

آيه مباركه به چهار درس انسان ساز توجه مى دهد كه سخت در خور توجّه است:

1 - آيه شريفه نشانگر آن است كه فرد پارسا و زهدپيشه اگر به راستى به پيام آيه دل بسته باشد بايد

آراسته به خلق و خوى شايسته و سيره نيكو باشد، چرا كه وقتى انسان به رشدى نايل آمد كه روى آوردن دنيا به او يا پشت كردن آن در نظرش يكسان باشد، روشن است كه ديگر جايى براى حسادت ورزى و كينه توزى و بخل و تنگ چشمى و دشمنى و ددمنشى نمى ماند؛ چرا كه انگيزه هاى بدخلقى و زشت كارى همين عيوب اخلاقى و انسانى است كه از دنيادارى و ماده پرستى و عشق به جاه و مال بر مى خيزد.

2 - انسان پارسا و زهدپيشه با حقير شمردن دنيا و ارزش هاى آن به صورت آزادمنشى زندگى مى كند، چرا كه نه با روى آوردن دنيا شادمان مى شود و نه از پشت كردن آن اندوهگين مى گردد.

3 - ره آورد ديگر ايمان به اين آيه اين است كه فرد پارسا سراى آخرت و پاداش ها و نعمت هاى آن را گرامى مى دارد و بزرگ مى شمارد، چرا كه نعمت هاى سراى ديگر است كه ماندگار و بدون عيب و نقص و خزان زدگى است.

4 - انسان پارسا و باايمان با آراستگى خلق و خوى خويشتن به پيام اين آيه همه افتخار و مباهاتش به خداست كه سرچشمه نعمت ها و پديدآورنده اسباب و وسايل است، نه به زر و زيور ظاهرى و دنيوى.

در تفسير آيه آورده اند كه: مردى به حضور امام سجّاد شرفياب گرديد و از حقيقت زهد و پارسايى پرسيد.

فقال: له ما الزّهد؟!

آن حضرت فرمود:

الزهد عشرة اجزاء، فاعلى درجة الزّهد ادنى درجة الورع، و اعلى درجة الورع ادنى درجة اليقين، و اعلى درجة اليقين ادنى درجة الرّضا و انّ الزهد كلّه فى آية من كتاب الله: لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى

ما فاتَكُمْ...(209)

زهد و پارسايى داراى ده درجه و مرتبه است: برترين درجه زهد و پارسايى، كمترين درجه ورع و پرهيزكارى است؛ و بالاترين درجه پرهيزكارى كمترين درجه يقين است؛ و بالاترين درجه يقين، كمترين درجه مقام رضا و خشنودى در برابر خواست خداى فرزانه و عادل است؛ و همه مراحل زهد و پارسايى در يك آيه از قرآن شريف آمده است كه مى فرمايد: تا بر آنچه از دست شما رفت اندوهگين نگرديد و به آنچه خدا به شما ارزانى داشت شادمان نشويد...(210)

در اين مورد آورده اند كه به وزير انديشمند «انوشيروان»، «بوذرجمهور» گفتند: هان اى مرد دانش و خرد! چگونه است كه شما به خاطر از دست دادن نعمت و امكانات اندوهگين نمى گردى؟ و چرا به نعمت و امتيازى كه نصيب و بهره ات گردد شاد و شادمان نمى شوى؟

در پاسخ گفت: براى اين كه آنچه از دست رفته است با اشك و آه به دست نمى آيد و آنچه رسيده است در پرتو شادمانى تداوم و پايندگى اش تضمين نمى شود.

«از عبدالله بن مسعود» آورده اند كه مى گفت: اگر من گل آتش شعله ور و سوزانى را به دست گيرم كه هر آنچه خواست بسوزاند و هر آنچه خواست باقى گذارد برايم دوست داشتنى تر از اين است كه بگويم: كاش آن چيز بود و اين نبود!

در پايان آيه مى فرمايد:

وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ

و خدا هيچ خودبزرگ بين و فخرفروشى را دوست نمى دارد.

در چهارمين آيه مورد بحث در اشاره به مفاهيم آيات گذشته مى افزايد:

الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ آنان كسانى هستند كه بخل مى ورزند و مردم را نيز به بخل

و ترك وظايف و تكاليف دستور مى دهند...

در روايت است كه پيامبر گرامى نام بزرگ قبيله «بنى عوف» را پرسيد. پاسخ دادند: بزرگ آنان «جد بن قيس» است، كه در زندگى به «بخل» و تنگ نظرى نكوهش گرديد.

پيامبر گرامى فرمود: و چه دردى بدتر از بخل؟ از اين رو بزرگ شما «براء» باشد.

وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ

و هر كس از اين دستور روى گرداند و بخشش و انفاق را وانهد زيانى به خدا نمى رساند، چرا كه خدا هماره بى نياز و ستوده است؛ نه نيازى به صدقه و انفاق كسى دارد و نه به بخشش او؛ و ذات بى همتاى او در همه كارها و همه صفات والا و ستوده است.

هدف بلند بعثت ها

در ادامه آيات، خداى دادگر در ترسيم هدف هاى بلند و عدالت آفرين بعثت ها و نهضت هاى آسمانى مى فرمايد:

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ به يقين ما پيام آوران خويش را با دليل هاى روشن و روشنگر فرستاديم و براى اثبات درستى دعوت آنان به آن ها معجزه داديم.

وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ و به همراه آنان كتاب و برنامه آسمانى، نظير تورات و انجيل و قرآن كه دربر دارنده مقررات و احكام زندگى براى مردم و بيانگر حلال و حرام، روا و ناروا و ارزش ها و ضدّ ارزش هاست فرو فرستاديم.

وَ الْمِيزانَ و نيز به همراه آنان ميزان فرستاديم.

در مورد مفهوم ميزان دو نظر است:

1 - به باور پاره اى منظور همان ترازويى است كه داراى دو كفّه مى باشد و با آن چيزها سنجيده و وزن مى گردد.

2 - امّا به باور پاره اى ديگر منظور وسيله شناخت و

سنجش است كه به يارى آن حق از باطل و عدل از ستم و درستى از فريب و اخلاص از سوداگراى شناخته مى شود.

لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ

تا مردم به عدل و داد قيام كنند و در همه روابط اجتماعى و اقتصادى و سياسى و قضايى و ... زندگى عادلانه و انسانى و آزاد پى ريزند و حقوق انسان ها رعايت شود و عدل و داد حاكم گردد، نه ستم و تجاوز و حق كشى.

به باور گروهى از جمله «قتاده» منظور اين است كه: ما با فرستادن پيام و پيامبران و كتاب و ميزان به عدالت فرمان داديم. با اين بيان آيه مورد بحث نظير اين آيه است كه مى فرمايد: الله الّذى انزل الكتاب بالحق و الميزان...(211) خدا همان كسى است كه كتاب و وسيله سنجش را به حق فرود آورد...

وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ

و آهن را فرود آورديم.

از پيامبر آورده اند كه فرمود:

ان الله انزل اربع بركات من السماء الى الارض : انزل الحديد، و النار، و الماء، و الملح.(212)

خداى فرزانه چهار نعمت پربركت را از آسمان به سوى زمين فرود آورد: اين چهار نعمت ارزشمند و حياتى عبارتند از: نعمت ارجدار آهن، آتش، آب و نمك.

از ديدگاه انديشمندان منظور از «فرود آوردن» در آيه، پديد آوردن و آفريدن آن هاست؛ درست همان سان كه در آيه ديگرى در مورد آفرينش دام ها مى فرمايد: و انزل لكم من الانعام ثمانية ازواج...(213)

و خدا از دام ها براى شما هشت جفت آفريد، كه عبارتند از: گوسفند نر و ماده، بز نر و ماده، گاو نر و ماده و شتر نر و ماده.

و «مقاتل» نيز همين ديدگاه را پسنديده

و مى گويد: منظور اين است كه: و به دستور و فرمانى از سوى ما آهن پديد آمد.

و به باور «قطرب» واژه «انزلنا» به مفهوم آماده ساختيم و مهيا كرديم آمده است، چرا كه از «نُزُل» آمده و اين واژه به مفهوم چيزى است كه براى پذيرايى از مهمان فراهم شده است.

«ابن عباس» مى گويد: خداى فرزانه با آ فرينش حضرت آدم سه چيز را از جنس آهن فرود آورد؛ اين سه چيز عبارتند از: چكش، گازانبر و سندان.

فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ

در آن نعمت آهن نيرويى سخت نهفته است.

به باور پاره اى منظور اين است كه: از اين آهن مى توان چيزى بسان سپر ساخت كه از آسيب ديدن انسان جلوگيرى مى كند و مى توان شمشير براى پيكار و هجوم پديد آورد.

و نيز «مجاهد» همين ديدگاه را تأييد مى كند كه از آهن مى شود وسيله دفاعى و تهاجمى ساخت.

وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ و نيز در اين آهن سودهايى بسيار براى مردم وجود دارد، چرا كه آنان در زندگى مى توانند از اين فلز حياتى وسايل زندگى، نظير: چاقو، تيشه، تبر، سوزن و بيل و كلنگ تا دستگاه هاى پيشرفته و تجهيزات نظامى دفاعى و وسايل مجهّز براى نقل و انتقال و پرواز بسازند و زندگى را دگرگون سازند.

وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ هدف اين است كه خدا بداند كه چه كسانى او و فرستادگانش را ناديده، با جهاد و فداكارى يارى مى رسانند و با آنان بر اساس عدل و داد رفتار كند.

منظور از واژه «بالغيب» اين است كه مردم باايمان، خدا را بدون اين كه با چشم ظاهر بنگرند، در پرتو

دليل و برهان يارى مى كنند.

إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ

بى گمان خدا در گرفتن داد ستمديدگان از ستمكاران و انتقام كشيدن از دشمنان حق و عدالت توانا، و در انجام هر كارى شكست ناپذير است.

پرتوى از آيات

هدف هاى بلند وحى و رسالت اگر از بسيارى از مردم بپرسند كه هدف از آمدن پيامبران و كتاب هاى آسمانى چيست، بيشتر آنان پيش از هر چيز از پرستش خدا و نماز و روزه و مقررات فردى و عبادى پاسخ مى دهند اما اگر به آستان قرآن گام نهيم و در اين مورد پژوهش كنيم با دنياى ديگرى رو به رو مى شويم. قرآن شريف هدف هاى بلند وحى و رسالت را اين گونه به تابلو مى برد:

1 - آزادى و نجات انسان

قرآن هدف والاى وحى و رسالت و فرود آمدن خود را نجات و رهايى انسان از دنياى تيره و تار و ظلمت زده جهل و جنون و جنايت و خشونت و بيداد و استبداد و خودسرى و خودكامگى و اوج بخشيدن انسان به دنيايى آزاد و روشن و شفاف و نورانى و توسعه يافته كه تضمين گر حقوق و آزادى او باشد اعلام مى دارد.

كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور(214)

2 - آموزش راه و رسم زندگى خردمندانه به انسان و تربيت او

اين دومين هدف والاى قرآن و پيام هاى آسمانى و پيام آوران است.

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ(215)

او همان خدايى است كه در ميان درس

ناخوانده ها و دانشگاه نديده ها، پيام آورى بزرك از خود آنان براى ارشاد و انديشاندن آنان و ايجاد تحول مطلوب در انديشه و باور و رفتار و اخلاق و جامعه و دنياى تيره و تار آنان را برانگيخت، تا آن حضرت آيات او را كه بيانگر حلال و حرام و دليل ها و برهان ها و احكام و مقررات خداست، بر مردم تلاوت كند، و آنان را از كفر و شرك و گناه پاك ساخته و به سوى ارزش هايى كه آنان را از پاكان و شايستگان مى گرداند فرا خواند، و كتاب و حكمت را به آنان بياموزد...

3 - در هم شكستن كُندها و زنجيرها

در هم شكستن كُند و زنجيرها و انهدام دخمه ها و زندان هاى رنگارنگ جامعه جهل و ظلم، سومين هدف والاى وحى و رسالت است.

پيامبران آمده اند تا با فكر و فرهنگ دادن به مردم، زنجيرهاى گران و كندها و داغ و درفش ها را بر دارند و دخمه ها و تاريك خانه ها را درهم كوبند و مغزها و انديشه ها را از اسارت تاريك انديشى و خمودى و خرافه بافى نجات دهند و انسان را آزاد و آزاده بپرورند.

و يضع عنهم اصرهم و الا غلال التى كانت عليهم(216)

4 - بيان حقايق و مقررات انسانى و خردمندانه اين نيز هدف ديگر وحى و رسالت است و پيامبران و كتاب هاى آسمانى آمده اند تا حقايق را به روشنى بيان كنند، و خرد انسان را شكوفا سازند و مقررات زندگى را ترسيم كنند تا هر خودكامه و زورمدارى به دلخواه خويش براى مردم بندهاى اسارت به نام قانون و خدا و دين نتراشد و خود را سايه

خدا نشمارد و با سنگر گرفتن در پناه مذهب، استبداد و اختناق و سانسور را حاكم نسازد.

و نزلنا عليك الكتاب تبياناً لكل شيى ء...(217)

و اين كتاب را كه روشنگر هر چيزى است و براى مردم مسلمان رهنمود و رحمت و بشارتگرى است، بر تو اى پيامبر! فرو فرستاديم.

5 - شكوفايى ارزش هاى راستين اخلاقى و انسانى

پيامبر گرامى بارها روشنگرى فرمود كه: من براى شكوفا و كامل ساختن ارزش هاى اخلاقى و انسانى برانگيخته شده ام.

بُعثتُ ِلاُتمم مَكارمَ الاَخلاق.(218)

و اين گام بلند را با روشنگرى و درس آموزى، و بهتر از آن با ارائه سرمشق عملى در رفتار و كردار خويش و رعايت حقوق بشر در چشم انداز همگان قرار داد، تا آن جايى كه خدايش اخلاق او را شكوهبار وبزرگ وصف فرمود، و راز پيشرفت راه ورسم او را، بشر دوستى و مردم خواهى و مهرورزى و نرمش و مداراى او با مردم و پرهيز او از تندى و تيزى و خشونت عنوان ساخت.(219)

6 - برپايى پايه هاى دموكراسى و عدل و داد به دست مردم از اساسى ترين هدف هاى وحى و رسالت اين است كه با روشنگرى و انگيزش و آموزش مردم،

با تربيت و تزكيه و پالايش و پرورش جامعه،

با دميدن روح تقوا و توحيد و ايمان و اخلاق و آگاهى بر جان انسان ها آنان را به حركت آورند تا خود مردم و به دست آنها مردم سالارى و عدل و داد و نظام مردمى و معنوى در همه صحنه هاى زندگى تحقق يابد و ستم و خودكامگى و استبداد و اختناق كه همزاد و همراه شرك

و كفر است بسوزد و برود.

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ(220)

به يقين ما پيام آوران خويش را با دليل هاى روشن و روشنگر فرستاديم و براى اثبات درستى دعوت آنان به آن ها معجزه داديم.

و به همراه آنان كتاب و برنامه آسمانى و ميزان فرستاديم فرو فرستاديم تا مردم به عدل و داد قيام كنند و در همه روابط اجتماعى و اقتصادى و سياسى و قضايى و ... زندگى عادلانه و انسانى و آزاد پى ريزند و حقوق انسان ها رعايت شود و عدل و داد حاكم گردد، نه ستم و تجاوز و حق كشى.

و بدين سان از اين اصل حياتى و پرجاذبه به روشنى دريافت مى گردد كه دين به مفهوم واقعى آن، اصل را بر آزادى انسان مى گذارد، نه بر قيد و بند و منع و بازداشتن آن از حركت و تلاش و بيان حقايق.

اصل را بر منطق و روشنگرى و آگاهى بخشى و شفافيت قرار مى دهد و نه زورمدارى و نهان كارى و اختناق و سانسور.

اصل بر تربيت انسان و به كارگيرى شايسته و بايسته شيوه هاى تربيتى از آن جمله ارائه سرمشق و الگوهاى عملى در زندگى مى نهد، و نه خشونت و تندى و سركوب و تحقير و نفى كرامت انسان.

اصل را به پالايش جان و بهداشت جسم و روح و روان و اصلاح پذيرى واصلاح طلبى و نقد پذيرى و نظارت خواهى بنيان مى گذارد و نه حق ناپذيرى و اصلاح ستيزى و...

با اين بيان دين خدا پايه هاى زندگى را بر اساس خردمندى و خردورزى و آگاهى بخشى و تربيت و

ارائه الگو و سرمشق و گفتمان مى نهد و نه كشتمان، و از مقررات كيفرى و آهن يا شمشير تنها در دفع شر و در برابر زورمدارى و اصلاح ستيزى بهره مى گيرد.

و مفهوم پاره اى از روايات كه از شمشير به نيكى ياد مى كند اين مورد است، نه آن گونه كه خشونت طلبان و افراط كاران از آن ها سوء استفاده مى كنند.

امير مؤمنان فرمود:

ان الله فرض الجهاد و عظّمه، و جعل نصره و ناصره، و الله ما صلحت دنيا و لا دين الاّ به.(221)

خدا جهاد و مبارزه، به مفهوم گسترده آن را واجب ساخت و آن را بزرگ شمرد و يار و ياورش قرار داد، چرا كه به خداى سوگند كه نه دنيا و نه دين، جز در پرتو جهاد فكرى و فرهنگى و اخلاقى و اجتماعى و سياسى و همه جانبه اصلاح نمى پذيرد. 26 - و بى گمان ما نوح و ابراهيم را فرستاديم و نبوت و كتاب [آسمانى را در ميان نسل آن دو قرار داديم؛ آن گاه پاره اى از آنان راه يافته و بسيارى از آنان [نيز] نافرمانند.

27 - سپس از پى [آنان، ديگر] پيام آورانمان را بر راه و روش آنان فرستاديم و عيسى، پسر مريم را از پى [آنان گسيل داشتيم، و انجيل را به او داديم و در دل هاى كسانى كه از او پيروى نمودند مهر و رحمتى قرار داديم؛ و رهبانيتى كه آن را بدعت نهادند، ما آن را براى آنان مقرر نداشتيم، امّا [آنان، آن را] در جهت خشنودى خدا [به هم بافتند] با اين وصف، آن را آن گونه كه شايسته رعايت آن است

احترام نكردند؛ پس به كسانى از آنان كه ايمان آوردند پاداش [كار]شان را داديم؛ و بسيارى از آنان [نيز ]نافرمانند.

28 - هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از خدا پروا داريد، و به پيامبرش [به راستى ايمان بياوريد، تا [خدا] از رحمت خود دو بهره به شما ارزانى دارد و برايتان نورى قرار دهد كه با آن [در راه حق و عدالت گام سپاريد و شما را بيامرزد؛ و خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.

29 - [آرى، او اين پاداش را برايتان مقرر داشته است تا اهل كتاب [كه به محمد (ص) ايمان نياورده اند] بدانند كه بر [رسيدن به چيزى از فزون بخشى خدا توانايى ندارند و [نيز دريابند] كه بخشش به دست خداست؛ آن را به هر كس كه بخواهد ارزانى مى دارد؛ و خدا داراى فزون بخشى [و فضل شكوهبارى است.

نگرشى بر واژه ها

قفنيا: اين واژه از ماده «قفا» به مفهوم چيزى است كه از پى چيز ديگرى بيايد؛ و به آخر شعر نيز بدان جهت «قافيه» مى گويند كه پشت سر هم آمده و همانند است.

رهبانية: اين واژه از «رهبه» به مفهوم ترس و بيم گرفته شده و در آيه منظور عبادت و پرستش ويژه اى است كه مسيحيان آن را ساختند.

از پيامبر آورده اند كه فرمود: لا رهبانية فى الاسلام، در اسلام رهبانيت و ترك دنيا و رها ساختن زندگى عادلانه و عمران و آبادانى زمين و زمان و دل ها و جان ها نيست.(222)

ابتداع: ساختن و پرداختن كارى است كه نوظهور است و نمونه ندارد. واژه «بدعت» نيز - كه پرداختن كارى در جهت خلاف راه و

رسم عادلانه و انسانى پيامبر و سبك و سيره اوست - از همين ماده است.

كفل: به مفهوم بهره و نصيب آمده است. و بر «گليم» يا زين اسب نيز بدان جهت به كار مى رود كه سوار در سوارى بر روى آن بهره مى برد.

تفسير

پروا و ايمان راستين و نقش اوج بخش آن ها

در آيات پيش سخن از آمدن پيامبران و هدف هاى بلند و شكوهبار وحى و رسالت بود، اينك خداى فرزانه در پيوند دادن داستان نوح و ابراهيم و اصل آمدن پيامبران و فرود كتاب هاى آسمانى مى فرمايد:

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِيمَ و به يقين ما نوح و ابراهيم را براى ارشاد و هدايت مردم فرستاديم.

آمدن نام اين دو پيامبر بزرگ، به خاطر فضيلت آن دو، و بدان دليل است كه پدر پيامبران بودند.

وَ جَعَلْنا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْكِتابَ و در نسل و تبار آن دو نبوت و كتاب را قرار داديم.

آن گاه در مورد فرزندانشان مى فرمايد:

پس گروهى از فرزندان آنان به سوى حق و فضيلت راه يافته و گروهى نيز به نافرمانى و بيداد گام سپردند.

سپس مى افزايد:

فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ

آن گاه به دنبال آنان پيام آوران ديگر خود را گسيل داشتيم و هر كدام را به سوى جامعه و مردمى روانه ساختيم تا راه توحيد و تقوا را برايشان ترسيم نمايند.

سپس مى افزايد:

ثُمَّ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِرُسُلِنا

آ ن گاه از پى آنان پيامبران ديگر خودرا به سوى جامعه ها گسيل داشتيم تا راه توحيد و تقوا را برايشان ترسيم كنند.

وَ قَفَّيْنا بِعِيسَى ابْنِ

مَرْيَمَ پس از آنان عيسى، فرزند مريم را فرستاديم.

وَ آتَيْناهُ الْإِنْجِيلَ و كتاب آسمانى انجيل را به او داديم.

وَ جَعَلْنا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً

و در دل هاى كسانى كه از او پيروى نمودند و راه و رسم آسمانى اش را گام سپردند رأفت و مهرى قرار داديم و ياران و پيروانى بر گردش حلقه زدند.

قرآن شريف مهر و رحمت، يا رأفت و رحمت را بدان دليل به خدا نسبت مى دهد كه آفريدگار دل ها و جان ها و مهر و رحمت است؛ و با اينكه اين دو وصف كار خداست، پيروان عيسى را به آن ها وصف مى كند، چرا كه آنان به آن دو وصف آراسته شدند و در ميان جامعه خويش با اين دو وصف و ويژگى ها با هم رفتار مى كردند.

وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها

و رهبانيتى را كه خودشان آن را ساخته و پرداخته بودند، ما آن را بر آنان مقرر نداشته و ننوشته بوديم، امّا آنان آن سبك نوظهور را در جهت خشنودى خدا به هم بافتند و با اين وصف آن را چنان كه شايسته بود رعايت نكردند.

رهبانيت، شيوه اى ابداعى براى پرستش خدا بود كه گروهى در كليساها يا در خانه ها و ديرها به صورت گروهى يا فردى برگزيده و بدين وسيله نشان مى دادند كه از خدا مى ترسند و از بيم آن قرار و آرام ندارند.

به باور «ابن عباس» رهبانيتى را كه آنان اختراع نمودند، روى آوردن به كوه ها و معبدها و رفتن به بيابان ها و كليساها براى عبادت خدا بود، امّا همانان حق همان

رهبانيت را نيز رعايت نكردند، چرا كه رسالت پيامبر و فرود قرآن را دروغ انگاشتند.

امّا به باور پاره اى ديگر رهبانيت به مفهوم گسستن از مردم براى پرداختن به عبادت و پرستش ويژه اى بود كه خدا بر آنان مقرر نداشته بود.

در مورد عدم رعايت حق رهبانيت از سوى سازندگان آن دو نظر است:

1 - به باور گروهى منظور اين است كه: آنان همان چيزى را هم كه خود آن را ساختند و براى خود واجب نمودند، همان را نيز رعايت نكردند و صداقت و درستى از خود نشان ندادند.

2 - امّا به باور گروهى ديگر منظور اين است كه: آنان با اينكه هنگام بعثت پيامبر بودند و نشانه هاى آن حضرت را دريافته بودند، با اين وصف، آن فرستاده خدا را گواهى نكرده و رسالت او را دروغ انگاشتند و به همين جهت فرمانبردارى خدا را ترك كرده و راه عصيان و گناه را پيش گرفتند.

در ادامه آيه مى افزايد:

فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ پس ما به كسانى از آنان كه به پيامبر اسلام ايمان آوردند پاداش ايمانشان را داديم.

وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ

و بسيارى از آنان نيز راه گناه و نافرمانى را پيش گرفته و از بندگى و اطاعت خدا سر باز زدند.

آنچه آمد ديدگاه «زجاج» در تفسير آيه است و اين ديدگاه را روايتى كه از پيامبر رسيده است، تأييد مى كند؛ چرا كه «ابن مسعود» آورده است كه: من در رديف پيامبر گرامى سوار بر مركب بودم كه فرمود: هان اى بنده خدا! آيا مى دانى فرزندان اسرائيل از كجا رهبانيت را ساخته و پرداختند؟!

گفتم: خدا

و پيامبرش داناترند.

فرمود: استبدادگرانى خودسر و خشونت كيش بر بنى اسرائيل - كه پس از رسالت مسيح به زشتى و گناه دست يازيدند - چيره شدند. از پى آن رويداد سهمگين بود كه مردم باايمان خشمگين گرديده و جام شكيبايى آنان لبريز گرديد و سه بار بر ضد سلطه گران دست به قيام زدند، امّا هر بار شكست خورده و جز اندكى راه گريز را در پيش گرفتند و گفتند: اگر ما بار ديگر روبه روى اين زورمداران قرار گيريم، همه ما نابود شده و هيچ دين باور و ديندارى نخواهد ماند تا مردم را به سوى خدا و پيامبرش دعوت كند؛ از اين رو بياييد در روى زمين پراكنده شويم تا خدا پيامبرى را كه عيسى نويد آمدنش را داده است برانگيزد.

پس از آن بود كه آنان به كوه ها و دشت ها رفتند و رهبانيت را كه نوعى پرستش و عبادت خود ساخته بود اختراع كردند، امّا پاره اى همان را نيز رعايت نكرده و از آن شيوه نيز روى گردانده و راه كفر و گمراهى پيشه ساختند.(223)

«ابن مسعود» پس از نقل اين روايت مى افزايد: آن گاه پيامبر به تلاوت اين آيه شريفه پرداخت كه: و رهبانية ابتدعوها ما كتبنا عليهم...

آن گاه فرمود: «ابن مسعود»! آيا مى دانى رهبانيت من چيست؟

اتدرى ما رهبانية امتى؟

گفتم: سرورم، خدا و پيامبرش داناترند.

قلت: الله و رسوله اعلم فرمود: هجرت در راه خدا، پيكار با ستمكاران، نماز و روزه و انجام حج و عمره.

قال: الهجرة و الجهاد و الصّلاة و الصوم و الحج و العمرة.(224)

و نيز «ابن مسعود» آورده است كه: روزى به حضور پيامبر شرفياب

شدم كه آن حضرت فرمود: هان اى پسر مسعود! امت مسيح (ع) كه پيش از شما بودند، پس از آن حضرت بر هفتاد و دو گروه تقسيم و پراكنده شدند. دو گروه از آن ها نجات يافت و هفتاد گروه به تباهى و هلاكت افتادند.

آن دو گروه با سلطه گران و ظالمانى كه بر ضد مذهب عيسى و امت او به سلطه و سركوب كمر بسته بودند، به پيكار برخاستند؛ امّا گروهى از آن دو نابود شد و گروه باقى مانده در كوه ها پراكنده شدند و همان گروه بودند كه رهبانيت را براى پرستش خدا ساختند، امّا آنان نيز حق آن را رعايت ننموده و انحراف جستند..

آن گاه فرمود: كسى كه رسالت و دعوت آسمانى مرا گواهى كند و نويد عيسى در مورد آمدن مرا به ياد داشته باشد، حق رهبانيت را رعايت كرده و راه يافته است و كسى كه رسالت مرا دروغ انگارد خود را تباه ساخته است.

در آيه بعد قرآن شريف روى سخن را به مردم باايمان مى كند و مى فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! پرواى خدا را پيشه سازيد و آن گونه كه بايد از او بترسيد.

وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ شما كه به يكتايى خدا و رسالت موسى و عيسى اقرار نموديد، اينك به رسالت محمد (ص) و برنامه آسمانى او نيز ايمان بياوريد.

از ديدگاه «ابن عباس» منظور اين است كه: هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از خدا پروا داريد و به پيامبر او محمد (ص) ايمان آوريد.

امّا از ديدگاه برخى ديگر منظور اين است كه: اى كسانى

كه به ظاهر و زبان ايمان آورده ايد، در باطن و با همه وجود ايمان آوريد.

يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ اگر چنين كنيد خداى فرزانه دو سهم و دو بهره از مهر و رحمت خود را به شما ارزانى مى دارد.

«ابن عباس» مى گويد: اين دو بهره و سهم براى آن است كه يك سهم براى ايمان و باور عميق آنان به پيامبران، به آنان ارزانى مى گردد و يك بهره نيز براى ايمان شان به محمد (ص) و رسالت آن حضرت.

وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ و به شما نور و روشنايى ويژه اى مى بخشد كه در پرتو آن راه زندگى را بپيماييد.

«مجاهد» مى گويد: منظور از اين نور، پيشوا و راهنمايى است كه در پرتو وجود او راه يابند و به سوى سعادت و سلامت و زندگى انسانى گام سپارند.

و «ابن عباس» مى گويد: منظور از اين نور، قرآن است كه در آن دليل هاى روشن و روشنگرى براى هر انديشه و عقيده و عملكرد عادلانه و شايسته اى است، و در پرتو آن در خور نورى مى شوند كه روز رستاخيز با روشنايى آن به سوى بهشت گام مى سپارند.

وَ يَغْفِرْ لَكُمْ و شما را مى بخشد و گناهانتان را مى زدايد.

وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

و خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.

دو پاداش پرشكوه در اين مورد از پيامبر گرامى آورده اند كه فرمود:

من كانت له امة فعلّمها فاحسن تعليمها، و ادبها فاحسن تأديبها و اعتقها و تزوّجها فله اجران...

هر كس كنيزى داشته باشد و او را آن گونه كه شايسته و بايسته است فرهنگ و آموزش دهد، و او را آن

گونه كه بايد ادب آموزد، آن گاه او را آزاد سازد و شوهر دهد، چنين كسى دو پاداش خواهد داشت. و نيز هر كس از پيروان كتاب هاى آسمانى به پيامبر اسلام ايمان آورد، او نيز دو پاداش خواهد داشت. و نيز هر برده و كارگرى كه حقوق خدا و سروران خويش را رعايت كند، او نيز دو پاداش خواهد داشت.

گفتنى است كه اين روايت را «بخارى» و «مسلم» در «صحيح» خود آورده اند.

شأن نزول و داستان فرود اين آيات 1 - گروهى از مفسران از جمله «سعيد بن جبير» در اين مورد آورده اند كه: پيامبر، جعفر، فرزند ابوطالب را به همراه هفتاد نفر به سوى «نجاشى» پادشاه حبشه گسيل داشت تا او را به اسلام دعوت كند و مفاهيم بلند پيام خدا را براى او بيان نمايد.

او به همراه يارانش وارد «حبشه» شدند و شاه آن كشور و اطرافيان او را به توحيدگرايى و ايمان به معاد و پيام آور خدا دعوت كردند، و آنان نيز پس از جستجو و تحقيق ايمان آوردند.

به هنگام بازگشتِ «جعفر» گروهى از مردم آن كشور كه به اسلام گرويده بودند با اجازه شاه كشور خويش به ديدار پيامبر آمدند و در حضور آن حضرت اسلام و ايمان خويش را مورد تأكيد قرار دادند. زمانى كه آنان اوضاع اقتصادى ناهنجار مسلمانان را ديدند از پيامبر گرامى خواستند تا به آنان اجازه دهد تا به كشور خويش باز گردند و ثروت ها و دارايى هاى خويش را از آنجا به مدينه انتقال دهند و به يارى برادران و خواهران مسلمان خود بشتابند.

پيامبر به آنان اجازه داد و

آنان به كشور خويش بازگشته و ثروت بسيارى را به مدينه آوردند و با مسلمانان مواساة كردند. آن گاه بود اين آيه شريفه فرود آمد كه:

الّذين آتيناهم الكتاب من قبل هم به مؤمنون...(225) و بدين سان آنان مورد ستايش و قدرشناسى قرار گرفتند.

گروهى از پيروان كتاب هاى آسمانى كه هنوز به اسلام و قرآن ايمان نياورده بودند، با شنيدن اين آيات كه به آنان دو پاداش پرشكوه وعده مى داد - اولئك يؤتون اجرهم مرتين بما صبروا... آنان به خاطر شكيبايى شان در راه حق و ايمان به خدا پاداش خويشتن را دوبار گرفتند - در برابر مردم مسلمان ايستادند و گفتند: هان اى مردم مسلمان! كسانى كه به كتاب شما و كتاب ما ايمان آورد، دو پاداش خواهد داشت، امّا كسى كه تنها به كتاب ما ايمان آورده باشد، بسان شما يك پاداش خواهد داشت. با اين بيان به اعتراف خودتان شما هيچ برترى و فضيلتى بر ما نداريد، در اين جا اين آيه شريفه بر قلب مصفاى پيامبر مهر فرود آمد كه: يا ايها الّذين آمنوا اتقواالله و آمنوا برسوله يؤتكم كفلين من رحمته...(226)

هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از خدا بترسيد و به پيامبرش ايمان آوريد تادو سهم و دو بهره از مهر و رحمت خود را بر شما ارزانى دارد...

2 - «كلبى» در اين مورد آورده است كه: پيامبر گرامى در مكه و در كنار خانه خدا دعوت خويش را ابلاغ مى كرد كه گروهى از «يمن» به حضورش شرفياب شدند. آنان كه پيرو دين و مذهب پيام آوران گذشته نبودند، به اسلام و قرآن ايمان آوردند، امّا «ابوجهل» به آنان اعتراض كرد

و گرايش آنان به اسلام و پشت كردن به راه و رسم جاهليت را بر آنان عيب گرفت.

آنان گفتند: چرا ما به اسلام ايمان نياوريم؟ چرا به دينى كه به يكتاپرستى و ايمان و كارهاى شايسته دعوت مى كند پاسخ مثبت ندهيم در حالى كه خداى اين دين و پيامبر به ايمان آوردگان از اهل كتاب، نظير «عبدالله بن سلام» و يارانش كه اسلام آوردند دو پاداش ارزانى داشت.

آرى، آنان بدين سان به اسلام ايمان آوردند و به مسلمانان فخر و مباهات فروختند كه ما از شما برتر هستيم، چرا كه خدا به ما دو پاداش ارزانى مى دارد و به شما يك پاداش. آن گاه بود كه اين آيه شريفه فرود آمد كه: لئلا يعلم اهل الكتاب الاّ يقدرون على شى ءٍ من فضل الله...(227)

اين نويد و پاداشِ دو برابر به مردم باايمان و شايسته كردار، افزون بر نعمت نور و روشنايى معنوى و آمرزش گناهان به خاطر آن است كه پيروان كتاب هاى آسمانى، به ويژه پاره اى از آنان كه نسبت به مردم مسلمان حسادت مى ورزند، بدانند كه آنان نمى توانند چيزى از فضل و رحمت خدا را دريابند و تا به محمد (ص) و قرآن ايمان نياورند بهره اى از فضل خدا و پاداشى از بخشش او نخواهند داشت...

در آخرين آيه مورد بحث كه پايان بخش اين سوره مباركه است مى فرمايد:

لِئَلاَّ يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ أَلاَّ يَقْدِرُونَ عَلى شَيْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ اين نويد و پاداشِ دو برابر به مردم باايمان و شايسته كردار، افزون بر نعمت نور و روشنايى معنوى و آموزش گناهان به خاطر آن است كه پيروان كتاب هاى آسمانى، به ويژه پاره اى از آنان

كه نسبت به مردم مسلمان حسادت مى ورزند، بدانند كه آنان نمى توانند چيزى از فضل و رحمت خدا را دريابند و تا به محمد (ص) و قرآن ايمان نياورند بهره اى از فضل خدا و پاداشى از بخشش او نخواهند داشت.

وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ

و اين كه بدانند كه فزون بخشى و رحمت، همه و همه به دست تواناى خداست، و ذات بى همتاى اوست كه به هر كس از بندگانش كه بخواهد و شايسته بداند مى بخشد؛ و درست از اين ديدگاه است كه به ايمان آوردگان دو پاداش مى دهد، و نيز به پيروان كتاب هاى آسمانى كه به محمد (ص) و قرآن ايمان آورند.

وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ

و خدا داراى فضل و رحمت پرشكوه و بزرگى است و به هر كس از بندگانش كه بخواهد و شايسته بداند ازآن ارزانى مى دارد.

از ديدگاه پاره اى از مفسران منظور از فضل و فزون بخشى خدا در آيه شريفه مقام والاى نبوت و پيامبرى است كه خدا به هر كس بخواهد و او را شايسته بنگرد ارزانى مى دارد و كسى توان آن را ندارد كه مانعى ايجاد كند و يا آن را به فرد ديگرى ارزانى دارد.(228)

«فرّاء» بر آن است كه «لاء» زائده در «صله» هر جمله اى كه در اوائل يا اواخر كلام جحد و انكار باشد، هر چند كه تصريح به آن هم نشده باشد وارد مى شود و نظيرش را در قرآن بسيار مى توان يافت، به عنوان نمونه اين آيه:

ما منعك ان لاتسجد اذ امرتك...(229)

آن گاه كه تو را به سجده فرمان دادم چه چيز تورا بازداشت از اينكه سجده نمايى؟

و يا

اين آيه كه مى فرمايد:

و ما يشعركم انها اذا جائت لا يومنون(230)

و شما چه مى دانيد كه اگر معجزه اى هم بيايد باز هم ايمان نمى آورند.

و يا نظير اين آيه كه:

و حرام على قريه اهلكنا انهم لا يرجعون(231)

و بر مردم روستاها يا آباديهايى كه آن ها را نابود ساختيم، حرام شده است كه به دنيا باز گردند، آنان هر گز باز نخواهند گشت.

امّا پاره اى نيز بر آن هستند كه در آيه مورد بحث «اَن لا» براى ثابت ساختن مفهوم است و در حقيقت اين گونه مى باشد: لان لا يعلم اهل الكتاب انهم لايقدرون ان يؤمنوا... اين فضل و فزون بخشى به خاطر آن است كه آنان بدانند كه مى توانند ايمان آورند و به همين دليل هم اين فضل و پاداش منطقى و رواست.

و از ديدگاه پاره اى ضمير در واژه «يقدرون»، نه به اهل كتاب كه به اهل ايمان باز مى گردد و منظور اين است كه: اين به خاطر آن است كه اگر شما ايمان آورديد و به گونه اى كه خدا فرمان داده است عمل كرديد، خدا از فضل و فزون بخشى خود به شما ارزانى نمايد و اهل كتاب اين حقيقت را دريابند و نه خلاف اين را.

و «ابوسعيد» مى گويد: منظور اين است كه: خداى فرزانه درباره شما مردم باايمان چنين مهر و لطفى مى كند تا نادانى اهل كتاب در اين مورد روشن شود و دريابند كه آنچه را خدا از فضل و فزون بخشى خود به شما ارزانى مى دارد، هيچ كس از جمله اهل كتاب نمى توانند آن را از شما بگيرند و به ديگرى بدهند... روشن است كه در اين صورت

نيز نيازى به زائده انگاشتن «لا» نيست.

پرتوى از سوره مباركه رابطه توحيد و تقوا با قدرت شناخت هم چنان كه بذرها در زمين هاى آماده مى رويد، و در شوره زارها نه گلى مى رويد و نه لاله اى مى شكفد، هر چند بهترين بذرهاى در آن افشانده شود، و آب باران حيات بخش به صورت پياپى بر آن ببارد، همين طور بذر معرفت و گل بوته هاى سعادت و نيك بختى نيز تنها در قلب هاى آماده و دل هاى پاكيزه و ارواح پاك مى رويد، نه در قلوب و افكار تيره و زنگار گرفته از گناه؛ به همين جهت است كه قرآن رابطه تنگاتنگ و گسست ناپذيرى ميان ايمان و تقوا و توكل به حق و تزكيه نفس از يك سو، و آگاهى و هوشيارى و شناخت و دريافت صحيح واقعيت ها ونزول و شمول عنايت پروردگار به جامعه ها و تمدن هااز سوى ديگر مى نگرد.

قرآن انسان و جامعه را به اين راه رهنمون مى شود كه ميان تقوا و معرفت، رابطه دقيقى است، پس تقواى خدا پيشه كنيد تا نور علم و آگاهى بر قلب تان بتابد و چشمه هاى جوشان دانش از وجودتان بجوشد.

وَاتَّقُواللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ...(232)

به بيان ديگر، اين يك وعده الهى است كه هر كس تقوا پيشه كند، خدا به او تعليم مى دهد، و در قلبش نورى قرار مى دهد كه آنچه از دانش و فضيلت به او القا مى شود درك كند.

و نيز رابطه تقوى و معرفت و قدرت شناخت رابه وضوح نشان مى دهد و مى فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوااللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ...(233)

اى ايمان آوردگان

تقوى الهى پيشه كنيد و ايمان به پيامبرش بياوريد تا دو سهم از رحمتش را به شما ارزانى دارد، و براى شما نورى قرار دهد تا با آن راه صحيح زندگى را پيدا كنيد...

در اين آيه نيز خدا وعده فرموده است كه در پرتو ايمان و تقوا اين نعمت ها را به فرد و جامعه تقوا پيشه عنايت مى كند.

1 - نور و فروغى كه فرد و جامعه تقواپيشه، راه شايسته خود را به وسيله آن از كوره راه ها باز شناخته و بگشايد.

2 - عنايت دو سهم و دو بهره از مهر و رحمت خود به آنان.

3 - و ديگر آمرزش و بخشايش.

و نيز رابطه اى محسوس ميان توحيد و تقوا و رسيدن به قدرت شناخت و معرفت و فرقان را، اين گونه ترسيم مى كند:

يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً(234)

اى ايمان آوردگان! اگر تقواى خدا را پيشه كنيد و از مخالفت فرمان خدا پروا داشته باشيد، خداوند براى شما «فرقان» يا وسيله و قدرت شناخت و جداسازى حق از باطل قرار مى دهد.

و بدين سان قرآن هم چنان كه حواس چندگانه، و نيروى تفكر و استدلال و نگرش عميق به آثار و به ديدگاه عملى ديگران را وسيله شناخت و ابزار معرفت مى داند، تزكيه و تصفيه نفس و تطهير كران تا كران جان و قلب و روح، و آن گاه آراستگى به ارزش تقوا و تقواپيشگى و پاكى و رعايت حقوق بشر را نيز، وسيله و ابزارى براى شناخت مى شمارد.

براي بنده حاصل مي شود، بيان بعضي ازمعارف مبداء و معاد، دعوت به تقوي و زهد .

(1)(سبح لله ما في السموات و الارض و هو العزير الحكيم ):(آنچه درآسمانها و زمين است خدا را تسبيح مي گويند و ا وعزتمند و حكيم است ).(تسبيح )يعني منزه داشتن خدا از هر چيزي كه مستلزم نقص و حاجت و ناسازگاري با ساحت كمال او باشد، مي فرمايد: تمامي موجوداتي كه در آسمانها و زمين هستند،يعني تمامي عوالم ، خداي سبحان را منزه مي دارند و حقيقت معناي تسبيح آنست كه هرموجودي ،وجود خالق و موجد خود را با همه صفات كماليه اش آشكار مي كند و مظهراوست و هر يك با هستي خود دلالت مي كنند كه پديد آورنده اي منزه از هر نقص ومتصف به همه كمالات دارند و همه آنها با زبان نيز(سبحان الله ) مي گويند، اگر چه كه مازبان آنها را نفهميم و قرآن كريم اين نكته را در آيه ديگر تصريح نموده ،(و ان من شيي ء الا يسبح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم هيچ موجودي نيست جز آنكه خدا را حمد و تسبيح مي گويد ولي شما تسبيح ايشان را نمي فهميد)و در ادامه مي فرمايد: (خدا عزيز و حكيم است )يعني خداي سبحان به دليل عزتش داراي مقامي منيع است كه تمام قدرتها مقهور او هستند، بنابراين آفرينش را با اجبار وقهر قدرتي مافوق خود نيافريده است و نيز فعل او بدليل حكمتش محكم و متقن است وهيچ فساد و تباهي در آن راه ندارد، لذا در تدبير خلق و روابط ميان آسمانها و زمين نهايت حكمت را بكار

برده و جاي هيچ اعتراضي بر او نيست ، پس شايسته تسبيح است .

(2)(له ملك السموات و الارض يحيي و يميت و هو علي كل شي ء قدير):(ملك آسمانها و زمين از آن اوست ، زنده مي كند و مي ميراند و او بر هر چيز تواناست )مي خواهد بفرمايد: ملك آسمانها و زمين منحصرا از آن خداست و او به تنهايي هرحكمي بخواهد در عالم مي راند، چون او پديد آورنده همه آنهاست و همه آنچه درآسمانها و زمين است قيام وجود و آثارشان به خداست ، به همين جهت در ادامه مي فرمايد:(يحي و يميت ) يعني خداست كه هر زنده اي را زندگي بخشيده ، حال خواه مانند ما انسانها حياتش مسبوق به مرگ باشد و يا مانند ملائكه كه حياتشان مسبوق به مرگ نيست ، باشد و نيز اماته به معناي ميراندن است ، بطور كلي ، چه ميراندن بعد ازحيات باشد مانند ميراندن انسانها در دنيا و چه در مورد جمادات كه قبلا هم زنده نبوده اند و استفاده از فعل مضارع استمرار را نيز افاده مي كند، يعني خداوند همواره درحال احياء و اماته است و آنگاه در مقام تعليل مطلب مي فرمايد: او بر هر امري قادراست ، پس قدرت مطلقه و غير مقيد او موجب مي شود كه او هر موجودي را زندگي بخشيده و قادر بر ميراندن او نيز باشد، همچنانچه در قيامت مرده اي را كه عيني و اثري ازآن بجا نمانده ، زنده مي كند.

(3)(هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و هو بكل شي ء عليم ):(او اول و آخر وظاهر و

باطن است و او به هر چيزي داناست ).از ملك و قدرت مطلقه خدا نتيجه گيري مي شود كه وجود او بر هر چيز، از هر جهت محيط است ، پس هر چيزي كه فرض شود اول باشد، خدا قبل از آن چيز بوده ، يعني اونسبت به همه ماسواي خود اول است و همچنين هر چيزي كه ما آن را آخرين فرض كنيم ،خداي تعالي بعد از آنهم خواهد بود، چون گفتيم كه او بر همه چيز احاطه دارد، هم به ما قبل آن و هم به ما بعد آن ، پس آخر هم خداست .و نيز هر چيز كه ما آن را ظاهر فرض كنيم ، خدا از آن ظاهرتر است به جهت احاطه اي كه قدرتش بر آن چيز دارد و چون محيط بر اوست پس از جهت ظهور هم مافوق آنست ، لذا خداست كه ظاهر است نه آنچه ما آن را ظاهر فرض كرديم .و همچنين هر چيزي كه باطن فرض شود، خداوند به جهت احاطه قدرتش درماوراي آن قرار دارد، چون اوست كه آن چيز را مخفي نموده ، پس باطن هم خداست ،نه آنچه ما آن را باطن فرض كرديم ، لذا از احاطه او بر هر چيز نتيجه مي شود كه هيچ چيزقبل از خدا و بعد از او و فوق او و غير او وجود ندارد و صفات اول و آخر و ظاهر وباطن بطور مطلق از آن اوست و در غير خدا اگر اين صفات هست ، بطور نسبي است ،و اوعنايت كرده ، پس همه اين اسماء چهارگانه شاخه هايي از احاطه قدرت يا

احاطه وجودخدا هستند و همچنين به نوعي هر كدام از آنها بر علم مطلق خداي تعالي نيز بستگي وتفرع دارند، چون خداوند قبل از ايجاد و بعد از فناء هر چيز به آن احاطه علمي دارد، به همين دليل هم در انتها مي فرمايد:او بر هر چيز داناست ، پس هيچ چيز بر او مخفي نيست و به ظاهر و باطن همه چيز احاطه علمي دارد و ظهور همه چيز از آن اوست و در عين حال عقول در فهم باطن و كنه وجود او عاجزند، پس اوست كه اول و آخر و ظاهر وباطن است .

(4)(هو الذي خلق السموات و الارض في سته ايام ثم استوي علي العرش يعلم ما يلج في الارض و ما يخرج منها و ما ينزل من السماء و ما يعرج فيها و هو معكم اين ما كنتم و الله بما تعملون بصير):(اوست آنكه آسمانها و زمين را در شش روزآفريد و سپس بر عرش مستولي گشت و به تدبير عالم پرداخت ، او مي داند كه چه چيزي در زمين فرو مي رود و چه چيزي از آن بيرون مي آيد و چه چيز از آسمان بر زمين نازل شده و چه چيزي از آن به بالا رفته و او با شماست ، هر جا كه باشيد و خدا به آنچه مي كنيد بيناست ).در مورد(سته ايام ) در سوره اعراف و يونس و هود و ... صحبت كرديم ، امافي الجمله خداوند آسمانها و زمين ، يعني كليه عالم مشهود را در شش برهه زماني آفريدو مراحل تشكيل آنها شش دوره به طول انجاميده و پس از آفرينش

، خداوند بر مقام صدور اوامر و تدبير عالم وجود، مستولي گشت و به تدبير آنها پرداخت و از لوازم تدبير،علم مطلق به همه جزئيات احوال موجودات آسماني و زميني است ، لذا بدنبال آن مي فرمايد: او مي داند چه چيزي در زمين نفوذ مي كند (ازقبيل آب باران و بذر گياهان و...) و مي داند آنچه را كه از زمين سر بر مي آورد،( از قبيل نباتات و حيوانات و آب چشمه ها) ومي داند آنچه را كه به زمين نازل مي شود،(از قبيل باران و برف و اشعه اجرام نوراني و ملائكه و ...)و مي داند آنچه را كه از زمين بسوي آسمان بالا مي رود،( ماننددودها و بخارات و ملائكه و اعمال بندگان و ...)، در ادامه مي فرمايد:او با شماست ، درهر جا كه باشيد(36)،چون خدا به همه چيز احاطه دارد، لذا در هيچ مكان و پوششي نمي توان ازاو غايب بود و احاطه خداوند،احاطه وجودي ، علمي و قدرتي و ... است ،يعني خداي متعال از هر جهت بر بندگان خود محيط است و همه اشياء در ذوات و آثارخود قائم به او هستند.در آخر مي فرمايد:(و خدا به آنچه انجام مي دهيد بيناست )،يعني حضور هميشگي وقيوميت و علم مطلق او اقتضاء مي كند كه او بيناي به اعمال بندگان خود باشد و ظاهراعمالشان را ببيند و از باطن و نيات و مقاصد دروني آنها با خبر باشد.

(5)(له ملك السموات و الارض و الي الله ترجع الامور):(ملك و آسمانها وزمين از آن اوست و همه امور بسوي خدا باز مي گردند).مجددا تأكيد مي نمايد، كه ملك آسمانها و

زمين منحصرا از آن خداست و به همين دليل هم همه امور منحصرا بسوي او باز مي گردد، يعني چون ملك عالم مختص به اوست ، لذا امر و فرمان و حكمراني هم تنها از آن اوست ، در نتيجه همه چيز همانطور كه از او آغاز شده ، در نهايت نيز به سوي او باز مي گردد و هيچ چيز و هيچ كس نمي تواندمانع از اين رجوع شود، چون ملك و امر و حكم فقط از آن خداست .

(6)(يولج الليل في النهار و يولج النهار في الليل و هو عليم بذات الصدور):(شب را در روز و روز را در شب فرو مي برد و او به آنچه درون سينه هاست آگاهي و علم دارد).چنانچه قبلاگفته ايم ايلاج شب در روز و روز در شب ، به معناي اختلافي است كه درفصول مختلف سال ، شب و روز، در كوتاهي و بلندي دارند و اين اختلاف در دونيمكره شمالي و جنوبي درست به عكس يكديگرند.و مراد از (ذات صدور)افكار پنهاني و نيات و مقاصد نهفته درون سينه هاست ، پس خداوند همانطور كه به ظاهر اعمال بيناست از باطن آنها نيز باخبر و آگاه است .

(7)(امنوا بالله و رسوله و انفقوا مما جعلكم مستخلفين فيه فالذين امنوا منكم وانفقوا لهم اجر كبير):(به خدا و رسولش ايمان بياوريد و از آنچه ما از دست ديگران به دست شما رسانديم ، انفاق كنيد، پس كساني از شما كه ايمان بياورند و انفاق كنند، اجري بزرگ خواهند داشت ).خطاب به مؤمنان مي فرمايد: اي مؤمنان به خدا و رسول ايمان بياوريد، يعني آثارايمان خود را ظاهر كنيد

و به مرتبه اعلاي ايمان ارتقاء پيدا كنيد و در نتيجه ايمان خوددر راه خدا انفاق نمائيد، اما اينكه فرمود: از آنچه خدا شما را در آن خليفه خود كرده انفاق كنيد، براي اشاره به اين مطلب است كه مال ايشان در اصل ملك خداست و ايشان در آن اموال خليفه خدا و وكيل اويند و با اين ترتيب قهرا انفاق كردن بر آنان آسان مي شود و يا شايد مراد از خليفه كردن آنها اين باشد كه خدا ايشان را جانشين پيشينيان خود در آن اموال كرده ، يعني اين اموال قبلا در دست ديگران بوده و بعد از درگذشت آنان به اينها منتقل گشته و اين امر نيز باعث مي شود كه آنها متوجه باشند كه مال دردستشان امانت است و وفايي ندارد و بزودي از ايشان به ديگري خواهد رسيد.پس چه بهتر كه آن را در راه خدا انفاق كنند و به اين وسيله ذخيره اي براي آخرت خود فراهم نمايند و در انتها نيز به مؤمنيني كه انفاق كنند وعده اجري بزرگ مي دهد تاتشويق هاي قبلي را تأكيد نمايد،(ولي آيا كسي هست كه از اين بيانات موعظه پذيرد و درآن تدبر كند؟€).

(8)(و مالكم لا تؤمنون بالله و الرسول يدعوكم لتؤمنوا بربكم و قد اخذميثاقكم ان كنتم مؤمنين ):(و شما را چه شده كه به خدا و رسول ايمان نمي آوريد؟ بااينكه رسول ، شما را دعوت مي كند به اينكه به پروردگارتان ايمان بياوريد و با اينكه او ازشما پيمان گرفته بود، اگر به پيمان خود ايمان داريد).مراد از (ايمان ) ايمانيست كه داراي اثر باشد كه من جمله از

آثار آن ، انفاق در راه خداست ، يعني اثري بر ايمان شما مترتب نيست با اينكه رسول خدا ص شما را به سوي ايمان به پروردگارتان دعوت كرده و چون او رب شماست ، بر شما واجب كرده كه به اوايمان آوريد و در عين حال خداوند در روز الست (37) از شما ميثاق گرفت كه او راپروردگار خود بدانيد و يا رسولخدا ص از شما بيعت و ميثاق گرفت كه تسليم و مطيع خدا و رسول باشيد.به هر حال اين ميثاق همان چيزي است كه هر مسلماني با اداي شهادتين به آن تعهدمي سپاردو اذعان مي كند و سياق آيه توبيخ و ملامت است

(9)(هو الذي ينزل علي عبده ايات بينات ليخرجكم من الظلمات الي النور و ان الله بكم لرؤف رحيم ):(او كسي است كه آياتي روشن بر بنده خود نازل كرد تا شما را ازظلمت ها به سوي نور بيرون كند، به درستي كه خدا نسبت به شمارئوف ورحيم است )مراد از (آيات بينات )آيات قرآن كريم مي باشد كه فرائض ديني را براي آنها بيان مي كند، به هر جهت مي فرمايد اوست خدايي كه قرآن كريم را بر بنده خود نازل كرد تاشما را به وسيله آن از ظلمتهاي جهل و كفر بسوي نور هدايت و ايمان براند و اگر ضمير(در يخرجكم )به رسول خدا ص باز گردد، باز هم همين معنا را خواهد داشت ، چون ايمان به رسول ، همان ايمان به خداست و در ادامه مي فرمايد: خدا نسبت به شما رئوف ورحيم است ، يعني آن ايماني كه رسولخدا ص ايشان را به سوي آن

فرا مي خواند، خيرو صلاح آنهاست و تنها كسي كه از آن بهره مند مي شود خود ايشان هستند، و اين جمله در مقام ترغيب و تشويق ايشان بر آنان و انفاق است .

(10)(و ما لكم الا تنفقوا في سبيل الله و لله ميراث السموات و الارض لايستوي منكم من انفق من قبل الفتح و قاتل اولئك اعظم درجه من الذين انفقوامن بعد و قاتلوا و كلا و عد الله الحسني و الله بماتعملون خبير):(و شما را چه شده كه در راه خدا انفاق نمي كنيد با اينكه ميراث آسمانها و زمين منحصرا از آن خداست ، و ازميان شما كساني كه قبل از فتح انفاق كردند و جنگ نمودند با ديگران برابر نيستند، آنهادرجه اي بزرگتر دارند، تا افراديكه بعد از فتح انفاق نموده و كارزار كردند، و البته خدا به هر دو گروه وعده نيكي داده و خدا به آنچه انجام مي دهيد آگاه است )مي خواهد بفرمايد:آسمانها و زمين با آنچه در ميان آندوست همگي ملك خداست و مالكيت انسان نسبت به همه اموالش مالكيتي اعتباريست كه خدا ايشان را هدايت كرده تا آن را اعتبار كنند و به اين وسيله جهات زندگي دنيوي خود را نظم ببخشند.اما انسانها همگي به نوبت و به تناسب سرآمد اجل معين خود، مي ميرند و ملكيت رابه ديگري واگذار مي كنند و اموال دست بدست مي گردد و همه فاني هستند، به جزخداي سبحان ، پس او وارث زمين و آنچه در آن است و آنچه بر روي آنست مي باشد،بنابر اين چه چيز شما را از انفاق در راه خدا باز مي دارد؟و اين

كلام در مقام توبيخ وملامت افراد بخيلي است كه از انفاق كوتاهي مي كنند، در ادامه مي فرمايد، كسانيكه قبل از جنگ و فتح انفاق كرده و در جنگ هم شركت كردند، با كسانيكه بعد از پايان جنگ انفاق كردند و قتال كردند، مساوي نيستند، مراد از فتح بنا بر آنچه گفته اند فتح مكه يافتح حديبيه است و ظاهرا مراد از انفاق ، انفاق در راه جهاد است ، و از اين آيه استفاده مي شود كه در انفاق در راه خدا هر قدر بيشتر عجله شود، نزد خدا محبوبتر و منزلت واجرش بيشتر است ، آنگاه مي فرمايد، خداوند به هر دو طائفه وعده اجري نيكو داده و به اين ترتيب مي خواهد طائفه دوم را دلخوش سازد تا بدانند كه آنها نيز مشمول رحمت خدا مي شوند و در انتها در مقام شدت بخشيدن به توبيخ قبلي در باره افراد بخيل و تعليل همه مطالب فوق ، مي فرمايد:خداوند به همه اعمالي كه انجام مي دهيد آگاه است ، پس خداست كه شما را خليفه مال خود قرار داده و به شما روزي بخشيده و اين اموال را به عنوان امانت در نزد شما نهاده و معاد شما نيز بسوي است ، پس ديگر چه انگيزه اي براي بخل و خساست و عدم انفاق شما وجود دارد؟

(11)( من ذا الذي يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له و له اجر كريم ):(آن كيست كه قرض خوبي به خدا دهد تا خدا آن را برايش مضاعف كند، و خدا اجري ارجمند دارد)آنچه خداوند به عنوان پاداش عمل به بنده عطا مي كند، تفضلي است

از جانب او،بدون اينكه بنده از او طلبكار و مستحق آن باشد، چون عبد و آنچه مي كند، همه ملك مطلق خداي سبحان است ، وليكن خداي متعال خودش به اعتبار قانوني و تشريعي عبد رامالك اجر و ثواب اعتبار كرده و او را مالك عمل خود وسپس مالك آثار عمل خويش از قبيل پاداش يا كيفر دانسته است و انفاق او را قرضي به خود محسوب نموده وبه اين نيز اكتفاء ننموده ، بلكه آن را براي او مضاعف كرده و او را به اجري كريم درآخرت وعده داده است .در اين آيه تشويقي بالغ به انفاق در راه خدا شده كه مافوق آن قابل تصور نيست ،چون از يك رو سئوال كرده ، آيا كسي هست كه چنين قرضي به خدا دهد؟و از سوي ديگر انفاق عبد را قرض دادن به خداي سبحان ناميده ، كه پرداخت آن بر قرض گيرنده واجب است و از سوي ديگر چنين اعتبار كرده كه هرگز عين آنچه گرفته مسترد نمي كند،بلكه آن را چندين برابر نموده و باز پس مي دهد و به علاوه اجري كريم نيز بر آن مي افزايد و اجر كريم اجريست كه در نوع خود پسنديده ترين باشد و اجر اخروي همينگونه است .

(12)(يوم تري المؤمنين و المؤمنات يسعي نورهم بين ايديهم و بايمانهم بشريكم اليوم جنات تجري من تحتها الانهار خالدين فيها ذلك هو الفوزالعظيم ):(روزيكه مردان و زنان مؤمن را مي بيني كه نورشان از پيش رو و از دست راستشان در حركت است ، بشارت باد شما را امروز به جناتي كه نهرها از دامنه اش روان است و

شما در آن جاودانيد و اين خود رستگاري عظيم است )يعني اي رسول ما(و نيز همه كساني كه شأنيت و ديدن را داريد)، در روز قيامت مؤمنان را مي بيني كه نورشان پيشاپيش جلوتر از آنان و بسوي آن سعادتي كه در انتظارآنهاست مي دودو به پيش مي رود،پس چنين كساني به سوي درجاتي از بهشت كه خداوندبر ايشان تدارك ديده مي شتابند و هر لحظه يكي پس از ديگري درجات و جهات سعادت و مقامات قرب برايشان روشن مي گردد، تا جائيكه نورشان به حد تمام و كمال برسد و آنوقت ملائكه به آنها بشارت مي دهند و مي گويند: بشارتتان ، امروزبهشتهايي است كه نهرها در دامنه آنها جاريست و شما همواره در آن جاودانه خواهيد بود، سپس خداي تعالي مي فرمايد:اين پيش رفتن نورتان وبشارت به بهشت ،رستگاري بزرگ است وشايدهمه بقيه سخن ملائكه باشد كه بهشت و خلود در آن را رستگاري عظيم دانسته اند.

(13)(يوم يقول المنافقون و المنافقات للذين امنوا انظرونا نقتبس من نوركم قيل ارجعوا وراءكم فالتمسوا نورا فضرب بينهم بسورله باب باطنه فيه الرحمه وظاهره من قبله العذاب ):(روزيكه مردان و زنان منافق به مؤمنان مي گويند: به ما نظركنيد و كمي مهلت دهيد تا ما قدري از نور شما را اقتباس كنيم ، به ايشان گفته مي شود به عقب بر گرديد و از آنجا نور طلب كنيد، در اين هنگام ديواري ميان آنها زده مي شود كه دري دارد و درون آن رحمت است و بيرونش عذاب ).

(14)(ينادونهم الم نكن معكم قالوا بلي ولكنكم فتنتم انفسكم و تربصتم وارتبتم و غرتكم الاماني حتي جاء امرالله و

غركم بالله الغرور):(منافقين به مؤمنين گويند: مگر ما با شما نبوديم ؟ مي گويند: چرا بوديد، ولي شما خود را فريب داديد وهلاك كرديد، چون همواره در انتظار گرفتاري براي دين و اهل آن بوديد، و در حقانيت دين شك داشتيد و آرزوهاي دور و دراز شما را مشغول نمود، تا آنكه امر خدا مبني برموت شما فرا رسيد و شيطان شما را (به رحمت خدا اميدوار كرد) و فريب داد).

(15)(فاليوم لا يؤخذمنكم فديه و لا من الذين كفروا ماويكم النار هي موليكم و بئس المصير):(پس امروز از شما و از كفار فديه و عوضي پذيرفته نمي شود،منزلگاهتان آتش و سرپرست شما همان است كه چه بد بازگشتگاهي است )منافقان در روز قيامت در ظلمتي واقعند كه آنها را از هر سو احاطه كرده وسراپرده هايش آنها را محاصره نموده و در آنروز مردم مجبورند كه به سوي سراي ابدي خويش روانه شوند، اما مؤمنان اين مسير را با نور خود كه پيشاپيش آنهاست ، طي مي كنند ولي كافران در اثر ظلمتي كه آنها را احاطه كرده ، نمي دانند به كدام طرف بروندو عقب مي مانند، لذا از مؤمنان مي خواهند، قدري مهلتشان دهند و در انتظار آنها بايستندتا آنها نيز برسند و مختصري از نور ايشان را گرفته و راه خود را روشن سازند، اما ملائكه يا بزرگان مؤمنين و اصحاب اعراف به آنها از روي طعنه و تهكم مي گويند، به دنيابرگرديد و در آنجا براي خود نوري كسب كنيد، يعني نور ما از عمل و ايمان ما در دنياناشي شده و شما دردنيا نه ايماني داشتيد و نه عمل صالحي

.در اين هنگام ديواري ميان اين دو طائفه كشيده مي شود كه دري دارد و منافقان ازطريق آن در، وضع مؤمنان را مي بينند و بيشتر حسرت مي خورند و اين ديوار قسمت درونيش كه طرف مؤمنان است و محيط بر آنهاست ، رحمت و مغفرت است و قسمت خارجي آن كه جانب منافقان است مشتمل بر عذاب مي باشد، همانطور كه مؤمنان دردنيااز تلبس به ايمان غرق در رحمت و مغفرت بودند، ولي منافقان از پذيرفتن آن اعراض مي كردند و از آن ناراحت و ناخرسند بودند(38).در اين هنگام كه منافقان اين وضع را مشاهده مي كنند فرياد بر مي آورند و خطاب به مؤمنان مي گويند: مگر ما در دنيا در ظاهر دين با شما نبوديم ، مؤمنين مي گويند: بله ، ولي شما در امتحان خودتان را به هلاكت افكنديد و همواره منتظر بوديد كه دعوت ديني ومتدينين دچار بلا و مصيبتي شوند و در دين خود دچار شك و ترديد بوديد و آرزوهاي گوناگون من جمله آرزوي نابودي دين شما را فريب داد، تا آنكه امر خدا، يعني مرگتان فرا رسيد و شيطان شما رابه خدا مغرور ساخت ، چون به شما وعده مي داد كه از گناه ومعصيت نترسيد، چون خدا شما را مي آمرزد و همين وعده ، شما را در ارتكاب معاصي جرأت داد و در نتيجه امروز گرفتار عذاب هستيد.بنا بر اين امروز از شما منافقان و نيز از كفار هم مرامتان هيچ فديه و عوضي گرفته نمي شود تا در قبال آن بتوانيد خود را از عذاب نجات دهيد، بلكه امروز هر كس در گروعمل خويش

است ،(كل نفس بما كسبت رهينه )(39)،لذا جايگاهتان آتش است و فقطهمان آتش ياور شماست و عهده دار امورتان مي باشد، همانطور كه در دنيا اهل آتش وكفار را سرپرست و ولي خود گرفتيد و متمسك به حزب شيطان شديد، امروز هم آتش عهده دار امور شماست و چه بد جايگاهيست كه شما نفوس خود را وارد آن نموديد.

(16)(الم يان للذين امنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله و ما نزل من الحق و لايكونوا كالذين اوتوا الكتاب من قبل فطال عليهم الامد فقست قلوبهم و كثير منهم فاسقون ):(آيا وقت آن نرسيده كه آنانكه ايمان آورده اند دلهايشان به ذكر خدا ومعارف حقه اي كه نازل كرده نرم و خاشع شود؟ و مانند اهل كتاب كه پيش از ايشان مي زيستند نباشند، آنها دراثرمهلت زيادقلبهايشان قاسي وسخت شدوبيشترشان فاسق شدند)(خشوع قلب )يعني تأثيري كه قلب انسان در برابر مشاهده عظمت و كبريايي حق به خود مي گيرد، در واقع آيه شريفه مي خواهند بفرمايد: سزاوار است كه مؤمنان هرگاه به ياد خدا مي افتند و معارف حقه قرآني را مي شنوند، بلا درنگ در برابر عظمت كبريايي خدا متأثر شوند و خشوع بيابند، و ظاهرا لحن آيه توبيخ و عتاب است براي مؤمنيني كه دچار قساوت قلب شده اند و ياد خدا وذكر قرآن دلهايشان را خاشع نمي سازد، بهمين دليل هم مي فرمايد:آيا وقت آن نرسيده كه مؤمنان از ياد حق و قرآن خاشع شوند ومانند اهل كتاب كه در اثر طولاني شدن مهلت و زمان عمرشان ، دچار قساوت قلب گرديدند و خشوع را از دست دادند و بيشترشان از روش بندگي خارج

شدند،نباشند.و اين آيه تذكر مشفقانه و عتابي دوستانه از ناحيه خداوند ودود است ، تادلهاي مؤمنان متأثر شود و از مقام پروردگارشان خوف بيابند و او را بپرستند و معصيت اونكنند.

(17)(اعلموا ان الله يحي الارض بعد موتها قد بينا لكم الايات لعلكم تعقلون ):(بدانيد كه خدا زمين را بعد از موتش ، زنده مي سازد، به تحقيق ما آيات ونشانه ها را برايتان توضيح داده و آشكار كرديم تا شايد تعقل كنيد)يعني همانطور كه خدا زمين مرده و موات را خرم و سرسبز مي سازد، دلهاي قاسي وسخت را نيز به قلوبي زنده و با ايمان مبدل مي نمايد و اين قرآن مي تواند قلبهاي مرده وسخت را زنده و خاشع كند، پس خدا دين خود را وا نمي گذارد و رها نمي كند، بنابراين اگر شما مؤمنان خاشع نباشيد، به جاي شما قوم ديگري را پديد مي آورد كه آنها در برابرذكر او خاشع باشند ودين او را ياري كنند، همچنانكه در جاي ديگر فرمود:(و ان تتولوايستبدل قوما غيركم ثم لا يكونوا امثالكم (40) اگر شما اعراض كنيد خدا شما را با قومي ديگر عوض مي كند كه مثل شما نباشند).

(18)(ان المصدقين و المصدقات و اقرضوا الله قرضاحسنا يضاعف لهم و لهم اجر كريم ):(بدرستي مردان و زناني كه صدقه مي دهند و قرضي نيكو به خدا مي سپارند،خدا پاداششان را مضاعف مي كند و اجري ارجمند دارند)اين آيه در مقام تشويق انفاقگران است و آنها را قرض دهندگان به خدا مي نامد ومي فرمايد: كساني كه در راه خدا انفاق مي كنند و صدقه مي دهند و با اين عمل خود به خدا

قرضي نيكو دهند، خداوند آنچه را داده اند چند برابر مي سازد و اجري كريم نيزخواهند داشت كه همان بهشت جاويد است .

(19)(و الذين امنوا بالله و رسله اولئك هم الصديقون و الشهداء عند ربهم لهم اجرهم و نورهم و الذين كفروا و كذبوا باياتنا اولئك اصحاب الجحيم ):(و كسانيكه به خدا و رسولان او ايمان آوردند، ايشان نزد پروردگارشان همان صديقين و شهداءهستندو اجر و نور ايشان را دارند و كسانيكه كافر شده و آيات ما را تكذيب كردند،آنهااصحاب دوزخند)يعني تمام افرادي كه به خدا وپيامبران الهي ايمان خالص (غير منفك از اطاعت وپيروي )داشته باشند، اينان نزد پروردگارشان صديق و شهيد محسوب مي شوند و اينها نيزاجر و نور آنها را خواهند داشت ، يعني در واقع اين چنين كساني ملحق به صديقين وشهداء هستند و خداوند با ايشان مانند آنها معامله مي كند، و چنانچه قبلا در تفسير آيه 69 سوره نساء گفتيم ،(صديقين ) كساني هستند كه ملكه صدق در گفتار و رفتارشان جاري شده و در نتيجه اعمالشان مطابق گفتارشان است و (شهداء)عبارتند از كسانيكه گواهان اعمال مردم در روز قيامت هستند(نه كشته شدگان در راه خدا)(41).به هر حال به حكم الهي با مؤمنان حقيقي نيز مانند صديقين و شهداء معامله مي شود،(نه اينكه خودشان استحقاق منزلت آنها را داشته باشند، بلكه به فضل و حكم الهي ).البته بعضي مفسران (42) شهداء را عطف بر صديقون نگرفته اند و عبارت را چنين معناكرده اند كه :افراديكه به خدا و رسولانش ايمان بياورند، آنها همان صديقان هستند وشهداء نزد پروردگارشان اجر و نور خود را دارند، كه در اين صورت منظور

از شهداءهمان كشته گان در راه خدا خواهند بود كه در نزد پروردگارشان زنده هستند و روزي مي خورند ، در ادامه مي فرمايد: و كساني كه كفر ورزيده و آيات ما را تكذيب كردنداهل دوزخ مي باشند و از آن جدا نخواهند شد، چون آن را با اعمالي كه از ملكات نفسانيشان ظاهر شده به ملكيت خود در آورده اند.(خداي سبحان در اين آيه نيز مانند اكثر آيات مشابه فقط متعرض وضع دو طائفه ازمردم شده است اهل سعادت و نجات و صاحبان ايمان و عمل صالح ، و اهل شقاوت وعذاب كه فاقد ايمان و عمل صالح بوده اند، اما متعرض طائفه سوم يعني افراد باايماني كه گه گاه مرتكب گناهاني شده اند و اعمال صالح و طالح را با هم آميخته اند نمي شود، چون اينها نه نجاتشان قطعي است و نه هلاكتشان و در واقع بايد منتظر فضل الهي يا شفاعت و... باشند، پروردگار هم عمدا متعرض حال ايشان نشده تا آنها را در حالت خوف ورجاء نگه دارد تابه اين وسيله به اطاعت از خدا و رسول تحريك شده و از تمرد ومعصيت اجتناب بورزند).

(20)(اعلموا انما الحيوه الدنيا لعب و لهو و زينه و تفاخر بينكم و تكاثر في الاموال و الاولاد كمثل غيث اعجب الكفار نباته ثم يهيج فتريه مصفرا ثم يكون حطاما و في الاخره عذاب شديد و مغفره من الله و رضوان و ما الحيوه الدنيا الامتاع الغرور):(بدانيد كه زندگي دنيا بازيچه و بيهوده و زينت و مايه تفاخري ميان شما ووسيله افزودن ثروت و اولاد است ، درست مانند باراني كه كفار از روييدن گياهانش به

شگفت مي آيند و گياهان به نهايت درجه رشد مي رسند و به ناگاه مي بيني كه به زردي گراييده و خشك مي شوند، دنيا چنين است و كفار در آخرت عذابي شديد دارند و براي مؤمنان مغفرت و رضوان الهي است و زندگي دنيا جز متاعي فريبنده نيست ) (لعب ) يعني بازي نظامداري كه غرض حقيقي ندارد و (لهو)يعني هر عمل سرگرم كننده كه انسان را از امور مهمه باز دارد و (زينت ) يعني اينكه چيز مرغوبي را به چيزديگري بيافزايند، تا مردم به خاطر جمالي كه از اين امر ضميمه حاصل شده مجذوب آن چيز شوند، و (تفاخر)يعني مباهات كردن به حسب و نسب و (تكاثر در اموال واولاد)يعني فخر فروشي از بابت زيادي مال و فرزند.مي فرمايد زندگي دنيا عرضي زايل شدني و سرابي باطل است كه از پنج خصلت خالي نيست ، يا لعب و بازيچه است يا سرگرمي يا زينت و يا تفاخر و تكاثر و همه اينهاموهوماتي است كه نفس آدمي به آنها دل مي بندد و از كمالات و امور مهمه غافل مي شود، از شيخ بهايي نقل شده كه اين پنج خصلت را بر پنج مرحله از عمر آدمي تطبيق داده ،(كودكي : بازي و لعب ، جواني : سرگرمي و لهو، ميانسالي :آراستن خود با مال وجمال و...، ابتداي كهولت : افتخار به گذشته و حسب و نسب و دوران سالخوردگي :حرص بر مال و اولاد).آنوقت خداوند در مقام تشبيه مي فرمايد: مثل زندگي دنيا در فريبندگي ظاهري وزوال زود رس ، درست مثل بارانيست كه به موقع مي بارد و باعث رويش گياهان

مي شودو خرمي و بهجت آنها كفار را به تعجب وامي دارد، اما رفته رفته رو به زردي مي گذارد وسرانجام گياهي خشك و شكسته مي شود، پس دنيا فاني و زودگذر است ، آنچه ابديست آخرت است كه اگر انسان اهل گناه و كفر بوده باشد عذابي شديد خواهد داشت و اگراهل ايمان و طاعت باشد به مغفرت و خشنودي خدا نايل خواهد شد. و اينكه مغفرت رابر رضوان مقدم نمود، به جهت آنست كه براي نيل به رضوان خدا قبلا بايد بوسيله مغفرت خدا تطهير شد و اينكه مغفرت و رضوان را به خدا نسبت داد (به خلاف عذاب )براي آنست كه اشاره كرده باشد، غرض اصلي خلقت مغفرت بوده ، نه عذاب ، اما خودانسان با خروج از روش عبوديت آن عذاب را باعث شده .و در آخر مي فرمايد:زندگي دنيا جز متاعي نيست كه از آن بهره برداري مي شود وبهره آن همان فريب خوردن با آنست (پس مبادا زندگي دنيا شما را بفريبد و شما را ازمقصد حقيقي باز دارد، بلكه به عمل صالح بپردازيد تا در آخرت از ثمرات آن بهره مندشويد).

(21)(سابقوا الي مغفره من ربكم و جنه عرضها كعرض السماء و الارض اعدت للذين امنوا بالله و رسله ذلك فضل الله يؤتيه من يشاء و الله ذوالفضل العظيم ):(به جانب مغفرتي از پروردگارتان و بهشتي كه عرض آن مانند عرض آسمان وزمين است ، بشتابيد كه آن براي كساني آماده شده كه به خدا و رسولان او ايمان آورند واين فضلي است ازناحيه خداكه به هركس بخواهد مي دهد و خدا داراي فضلي عظيم است )(مسابقه )يعني غلبه

جويي در رسيدن به هدف ، اما(مسارعت ) به معناي كوشش درسرعت دادن به حركت است ، بنابر اين ، اين آيه تكليفي زايد بر تكليف آيه (سارعوا الي مغفره من ربكم و جنه عرضها السموات و الارض اعدت للمتقين )(43)را افاده مي كند.و (سماء)و(ارض ) به معناي يك آسمان و زمين نيست ، بلكه تمامي آسمانها و زمين را شامل مي شود و (عرض ) به معناي گشادگي و وسعت بهشت است ، نه عرض به معناي مقابل طول .به هر جهت مي فرمايد:بشتابيد به سوي بهشتي كه وسعت آن معادل همه آسمانها وزمين است و به سوي زندگي طيب و طاهر در عالمي مطهر سبقت بگيريد، كه اين بهشت و نعمات آن براي كساني آماده شده كه به خدا و پيامبرانشان ايماني در اعلي مراتب آن دارند، بگونه اي كه آثار آن ايمان در اعمال صالح و اجتناب از فسق و گناه ، ظاهر شده واين پاداش و بهشت فضلي از ناحيه خداست كه آن را به هركس از بندگانش كه بخواهداختصاص مي دهد، نه اينكه بندگان خود، مستحق و طلبكار پاداش از جانب خداي متعال باشند ولي خداوند خود اراده كرده كه اين پاداشها را به اهل ايمان اختصاص دهد، چون او صاحب فضلي عظيم است و اين پاداش و بهشتي كه به اهل ايمان مي بخشد فضلي بزرگ از جانب اوست .

(22)(ما اصاب من مصيبه في الارض و لا في انفسكم الا في كتاب من قبل ان نبراها ان ذلك علي الله يسير):(هيچ مصيبتي در زمين ودر نفستان به شما نمي رسد،مگر آنكه قبل از اينكه آن را حتمي و عملي

كنيم ، در كتابي نوشته شده بود و اين امر برخدا آسان است )(مصيبت )يعني هر واقعه و حادثه اي كه به انسان برسد، اما اغلب در حوادث بد بكارمي رود و مراد از مصيبتي كه در زمين و از ناحيه خود بشر به او مي رسد، قحطي و آفات ميوه ها و زلزله هاي ويرانگر و سيل و... است و مراد از مصيبتي كه به جان انسان مي رسد،بيماري ، جراحت ، شكستن استخوان ، مرگ و... است ، و(برء)يعني خلقت از عدم ، ومراد از (كتاب ) لوحي است كه درآن همه آنچه بوده ، هست و تا قيامت خواهد بودنوشته شده .به هر جهت آيه شريفه در مقام آنست كه بفرمايد: هر حادثه اي كه به انسان مي رسدقبل از آنكه حتمي و محقق شود، در كتابي مقدر و نوشته شده و اين تقدير حوادث قبل از وقوع آن ، براي خداي متعال صعوبتي ندارد و بر او آسان است .

(23)(لكيلا تاسوا علي ما فاتكم ولا تفرحوا بما اتيكم و الله لا يحب كل مختال فخور):(تا شما از بابت آنچه از دستتان مي رود تأسف نخوريد و غمگين نشويد و نيزبابت آنچه بدستتان مي رسد خوشحالي نكنيد، چون خدا هيچ متكبر فخر فروشي رادوست نمي دارد).مي فرمايد اينكه ما گفتيم حوادث را قبل از ايجادشان تقدير كرده و نوشته ايم ، براي اين بود كه بدانيد به خاطر نعمتي كه از دستتان مي رود اندوه نخوريد وبه خاطر نعمتي كه خدا به شما مي دهد، خوشحالي نكنيد، چون همه نعمات وديعه الهي هستند و شخصي كه به اين حقيقت ايمان داشته باشد،

نه از بابت از دست رفتن نعمات متزلزل و هراسان مي شود ونه از جهت بدست آوردن آن مضطرب و بي خود مي گردد،(و اصولا كسي كه مي داند نبايد به آنچه در كسب آن استحقاق و سهمي نداشته افتخار كند و نبايد از بابت چيزي كه قدرت مانع شدن از فناء و از دست رفتنش را ندارد تأسف بخورد، هرگز دراعطاء آن نعمت به ديگري بخل نمي ورزد و در برآوردن حاجت ديگري و اجابت اوكوتاهي نمي كند، خصوصا وقتي كه خداوند درخواست كننده قرض باشد، هرآينه انگيزه اي براي اجابت او شديدتر است )، و در آخر مي فرمايد: خداوند هيچ فرد متكبر وفخر فروشي را كه مي پندارد كه هر نعمتي در دست دارد، بواسطه شايستگي خودش بدست آورده ، دوست نمي دارد.

(24)(الذين يبخلون و يامرون الناس بالبخل و من يتول فان الله هو الغني الحميد):(همان كساني كه خود بخل مي ورزند و مردم را نيز امر به بخل مي نمايند و هركس كه روي گرداند، همانا فقط خداست كه بي نياز و ستوده است )در تعليل جمله سابق مي فرمايد:اگر خدا افراد متكبر و فخر فروش را دوست نمي داردبه جهت آنست كه آنهابخل مي ورزند ،(چون نمي خواهند مالشان را كه تكيه گاه آنان است و به آن تكبر و افتخار مي كنند، از دست بدهند)،و مردم را نيز سفارش به بخل مي كنند،(چون نمي خواهند كه سخاوت وبذل وبخشش در ميان مردم شايع شود وبخل آنها بيشتر نمودار شود) و اگر از انفاق روي گرداندند و ازاين مواعظ بهره نمي برند،بدانند كه خداوند احتياجي به انفاق آنها ندارد،چون او

بي نياز مطلق است و در آنچه انجام مي دهد ستوده و حميد است ، پس اگر به بندگانش مالي مي دهد و آنها را امر به انفاق مي كندبراي آنست كه مي خواهدآنهارابه ثواب و درجه بالاتري برساند وجزا دهد.

(25)(لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط و انزلنا الحديد فيه باس شديد و منافع للناس و ليعلم الله من ينصره ورسله بالغيب ان الله قوي عزيز):(به تحقيق ما رسولان خود را همراه با معجزات روشن فرستاديم ، و همراه آنها كتاب و ميزان نازل كرديم تا مردم را به عدالت وا دارند وآهن را كه نيروي شديد در آنست و منافع بسيار ديگري براي مردم دارد، نازل كرديم تابا سلاحهاي آهنين از عدالت دفاع كنند و تاخدا معلوم كند چه كسي خدا و فرستادگان اورا ناديده ، ياري مي كند، آري بدرستي خداوند قدرتمند و عزيز است )مي فرمايد: ما رسولان و پيامبران خود را با آيات و معجزات وحجتهاي قاطع گسيل نموديم و همراه آنها كتاب آسماني يا وحي را نازل كرديم كه صلاحيت آن را داشت كه نوشته شود و بصورت كتاب در آيد و آن كتب (45)، عبارتند از(كتاب نوح ، كتاب ابراهيم ، تورات ، انجيل و قرآن )كه اين كتابها مشتمل بر معارف ديني و عقايد حقه وشرايع بوده اند، در ادامه مي فرمايد ما ميزان را همراه ايشان نازل كرديم ، بيشتر مفسرين ميزان را به معناي ترازوي معمولي دانسته اند كه خداوند اراده كرده بوسيله آن مردم رابه عدالت در معاملات عادت دهد، اما به نظر ما( و حال آنكه خدا

داناتر است )، مراد ازميزان ، دين است ، چون دين چيزيست كه عقايد و اعمال اشخاص با آن سنجيده مي شودو بعضي از مفسران نيز ميزان را به عقل تفسير نموده اند.به هر جهت غرض از انزال كتاب و ميزان اين بوده كه مردم به عدل آموخته شوند وبه آن خو بگيرند، در ادامه مي فرمايد: ما آهن را نازل كرديم ، يعني آن را از خزائن غيب واز مرحله عدم به ظهور رسانديم ، همچنانكه قبلا در تفسير آيه ،(وان من شي ء الا عندناخزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم (46) هيچ چيز نيست جز آنكه خزائن آن در نزد ماست وما آن را جز به مقدار معلوم نازل نمي كنيم ) به اين مطلب اشاره كرديم .مي فرمايد: آهن داراي تأثير شديد است و در جنگ و دفاع از آن استفاده مي شود ومنافع فراوان ديگر در صنايع و تمام شعب زندگي بشر دارد و انزال آهن اغراض متفاوتي داشته ، من جمله اينكه خدا معلوم كند، چه كسي او و رسولانش را به غيب يعني براساس ايمان ، ياري مي كند و در راه خدا و دفاع از دين حاضر به قتال است ، تا آنها را از غيرايشان جدا سازد، بدرستي كه خدا قدرتمند و غالب است و به هيچ وجه ذلت و ضعف دراو راه ندارد كه محتاج به ياري مردم باشد و در عين حال ذلت را بر بندگانش نمي پسنددو به همين دليل به آنها دستور جهاد را واجب نموده تا موجب تعالي مردم و جدا شدن اهل ايمان از غير آنها شود.

(26)(ولقد ارسلنا نوحا و

ابرهيم و جعلنا في ذريتهما النبوه و الكتاب فمنهم مهتدو كثير منهم فاسقون ):(و به تحقيق ما نوح و ابراهيم را فرستاديم و در ذريه آنها نبوت وكتاب را قرار داديم ، پس بعضي از ايشان هدايت يافته و بسياري از ايشان فاسق شدند)يعني راه يافتن و به عكس فسق و گمراهي در امتهاي گذشته نيز جريان داشته و تاامروز هم جريان دارد و هرگز چنين نبوده كه همه افراد يك امت به صلاح گرويده باشند.

(27)(ثم قفينا علي اثارهم برسلنا و قفينا بعيسي ابن مريم و اتيناه الانجيل وجعلنا في قلوب الذين اتبعوه رافه و رحمه و رهبانيه ابتدعوها ما كتبناها عليهم الاابتغاء رضوان الله فما رعوها حق رعايتها فاتينا الذين امنوا منهم اجرهم و كثيرمنهم فاسقون ):(و بدنبال آن رسولان خود را گسيل داشتيم وبعد از آن عيسي بن مريم را فرستاديم و به او انجيل داديم و در دل پيروان او رأفت و رحمت و رهبانيتي را قرارداديم كه خود آنها آن را بدعت گذاشتند و ما آن را برايشان واجب نكرديم ، اما منظورآنان هم كسب رضايت الهي بود، ولي آنطور كه بايد رعايت حق آن را نكردند و درنتيجه به كساني كه ايمان آوردند، اجرشان را داديم وبسياري از آنها فاسق شدند).يعني ما بدنبال نوح و ابراهيم رسولان ديگري را فرستاديم كه طريقه همه آنها واحدبود و همه آنها مردم را به توحيد فرا مي خواندند و بدنبال آنها عيسي بن مريم رافرستاديم كه از ذريه ابراهيم بود و به او انجيل را اعطاء كرديم و در قلبهاي پيروان آنحضرت محبت و رحمت را قرار داديم كه درنتيجه با كمك به

يكديگر و مسالمت زندگي مي كردند و نيز آنها رهبانيت رارعايت مي كردند و تارك دنيا بودند، يعني بواسطه خشيت خدا از غير او منقطع گشته و يكسره به عبادت حق مشغول بودند، در حاليكه اين امر را خودشان بدعت گذاشتند و چنين چيزي در دين و سنت سابقه نداشت و ما آن رابراي ايشان تشريع نكرده بوديم ، اما خود آنها براي خوشنودي خدا آن را ابداع كردند،ولي آنطور كه بايد حدود رهبانيت را رعايت نكردند و حق رعايت آن را بجا نياوردند واز حدود آن تجاوز نمودند و بر تكاليف آن شامل تطهر، ترفع ، قناعت ، عفت ، ذكر وعبادت تاب نياوردند(47)، اما به هر حال ما به اهل ايمان از اين امت اجرشان را بواسطه ايمانشان مي دهيم ، ولي بيشتر آنها از روش بندگي عدول كرده وفاسق شدند.

(28)(يا ايها الذين امنوا اتقوا الله و امنوا برسوله يؤتكم كفلين من رحمته ويجعل لكم نورا تمشون به و يغفر لكم و الله غفور رحيم ):(اي كسانيكه ايمان آورده ايد، تقوا پيشه كنيد و به رسول او ايمان بياوريد تا دوبار رحمت خود را به شمابدهد و برايتان نوري قرار دهد تا با آن زندگي كنيد،و شما رابيامرزد و خدا آمرزنده مهربان است )امر به ايمان براي افراد مؤمن ، در واقع امر به ملازم بودن بر لوازم ايمان ، من جمله پيروي كامل و اطاعت تام از رسول است كه مرحله بالاتر و اعلاي ايمان مي باشد و براي ترغيب مردم به ارتقاء سطح ايمان خود و حفظ تقوي و پيروي محض از خدا و رسول مي فرمايد، اگر چنين كنيد خداوند

ثوابي فوق ثواب برايتان مقرر مي دارد و بهره اي دوچندان از رحمت خودشامل حالتان مي نمايد، همچنانكه شما ايماني فوق ايمان سابقتان يافتيد.و خداوند در مورد اهل كتابي كه به رسولخدا ص ايمان بياورند نيز چنين وعده اي را داده است و همچنين نوري برايتان قرار مي دهد كه به وسيله آن در دنيا و آخرت راه سعادت و كمال خود را مي يابيد و آن را طي مي كنيد و نقايص شما را مي پوشاند و شما رامورد رحمت و مغفرت خود قرار مي دهد، چون خدا آمرزنده مهربان است .

(29)(لئلا يعلم اهل الكتاب الا يقدرون علي شي ء من فضل الله و ان الفضل بيدالله يؤتيه من يشاء و الله ذو الفضل العظيم ):(تا اهل كتاب نپندارند كه مؤمنين به اسلام راهي به فضل خدا ندارند و اينكه بدانيد فضل بدست خداست ، آن را به هر كس كه بخواهد مي دهد و خدا صاحب فضلي عظيم است )در تعليل آيه سابق مي فرمايد:اينكه گفتيم اگر ايمانتان را افزوده و تقواپيشه كنيد دوبهره از رحمت را شامل شما نموده و نور و مغفرت را به شما ارزاني مي كنيم ، براي اين بود كه اهل كتاب گمان نكنند، مؤمنين هيچ قدرتي ندارند و به هيچ وجه دسترسي به فضل الهي نمي يابند، و فقط مؤمنين اهل كتاب هستند كه اگر ايمان به رسولخدا ص بياورند اجرشان دو چندان داده مي شود، و نيز براي اين بود كه فضل بدست خداست واو آن را شامل حال هر كس كه اراده كند، مي نمايد و او داراي فضلي عظيم است و لذا به آن

مؤمنان ، مزيد بر استحقاقشان اعطاء مي كند و هر كس كه آنچنان كه شايسته است عمل كند، خداوند او را به آن منزلت و مكانتي كه آرزويش را دارد مي رساند.

مى ماند.

مراد از اوّل و آخر بودن خداوند، ازلى و ابدى بودن اوست، يعنى او قبل از هر چيز بوده و بعد از هر چيز خواهد بود و وجود او ظاهر و آشكارتر از هر وجودى است و در عين حال، نهان تر از هر نهانى است. او ظاهر است، چون دلايل بسيارى بر وجودش دلالت مى كند و باطن استچون به تمامى امور عالم است. 1- خداوند از هر گونه عيب و نقص و عجز منزّه است و همه هستى بر اين امر گواهى مى دهند. «سبّح للّه ما فى السموات و الارض»

2- تسبيح گويان آسمان، مقدّم بر زمينيان هستند. «سبّح للّه ما فى السموات و الارض»

3- قدرتى ارزش دارد كه اِعمال آن حكيمانه باشد. «هو العزيز الحكيم»

4- فرمانرواى حقيقى آسمان وزمين، خداوند است. حكومت بشر بر زمين، امرى اعتبارى ومجازى است، به آن مغرور نشويم. «له ملك السموات والارض»

5 - خدايى كه صاحب عزّت، حكمت، حاكميّت و قدرت است، سزاوار تسبيح و تقديس است. «العزيز الحكيم، له ملك، قدير»

6- آغاز و انجام و غيب و شهود هستى، به دست خداست. «هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن...» آنچه در زمين فرو مى رود، همچون بذر گياهان، قطرات باران، ريشه ى درختان، اجساد مردگان، گنج ها و امثال آن؛ و آنچه از زمين خارج مى شود، همچون ساقه ى گياهان و درختان، آب چاهها و چشمه ها، انواع موادّ نفتى و معدنى و امثال آن، همه در نزد خداوند آشكار و معلوماست.

ايمان به علم و حضور خداوند، بهترين و قوى ترين وسيله تربيت است. اگر انسان بداند هر لحظه خداوند با اوست و تمام كارهايش زير نظر اوست، هرگز اجازه اين همه تجاوز و قانون شكنى

به خود نمى دهد. 1- با اينكه قدرت او بى نهايت است ومى تواند در يك لحظه همه چيز را بيافريند، ولى حكمت او اقتضا دارد كه آفرينش تدريجى باشد. «خلق... فى ستّة ايام»

2- خداوند بر تمام هستى و آفريده هاى خود سلطه كامل دارد. «خلق... ثم استوى على العرش»

3- خداوند به تمام جزئيات هستى، علم دارد. «يعلم ما يلج فى الارض و ما يخرج منها وما ينزل... و ما يعرج...»

4- همه در محضر خداييم. «و هو معكم»

5 - علم خداوند حضورى است. «هو معكم»

6- خداوند به تمام جزئيات كار ما آگاه است. «و اللّه بما تعملون بصير» هدف قرآن، معرّفى صفات خداوند و دعوت به توحيد و يكتا پرستى است و در آيات آغازين سوره مباركه حديد، اين هدف برجستگى دارد. «و هو العزيز الحكيم، و هو على كلّ شى ءٍ قدير، و هو بكلّ شى ءٍ عليم، و هو معكم، هو عليم بذات الصدور، هو الاول و آلاخر، هو الّذى خلقلسموات...»

اصول حكومت و مديريّت را مى توان در چند چيز خلاصه كرد:

علم: «يعلم ما يلج فى الارض...، و هو عليم بذات الصدور»

قدرت: «و هو على كل شى ءٍ قدير»

عزّت و حكمت: «و هو العزيز الحكيم»

احاطه: «و هو معكم اينما كنتم»

ارجاع امور: «و الى اللّه ترجع الامور» 1- خداوند، هم آفريننده هستى است، هم مدير و مدبّر امور هستى. «خلق السموات و الارض... له ملك السموات و الارض»

2- خداوند، نه در آفريدن شريك دارد «هو الّذى خلق...»، نه در اداره كردن نيازمند شريك است. «له ملك السموات»

3- خداوند، سرچشمه هستى است، «هو الاول» و پايان هستى به او باز مى گردد. «و الى اللّه ترجع الامور»

4- هستى داراى هدف و در حركت به

سوى خداوند است. «الى اللّه ترجع الامور»

5 - گردش شب و روز و كوتاه و بلند شدن ايام، نمونه اى از تدبير الهى است. «له ملك السموات... يولج اليل...»

6- خداوند هم به كردار ما آگاه است، «بما تعملون بصير» و هم به افكار و نيّات ما. «عليم بذات الصدور» خطاب اين آيه به مؤمنان است و مراد از فرمان به ايمان، عمل به لوازم ايمان است، شما كه ادّعاى ايمان داريد، براى اثبات ادّعاى خود، بايد در راه خدا انفاق كنيد.<793>

مراد از خليفه بودن انسان در جمله «جعلكم مستخلفين فيه» يا آن است كه خداوند، انسان را جانشين خود در زمين قرار داده است، چنانكه آيه «انّى جاعل فى الارض خليفة»<794> به آن اشاره دارد، كه در اين صورت معناى آيه چنين مى شود: اى مؤمنان شما جانشين خداوند درين هستيد و آنچه در اختيار داريد، ملك خداست در نزد شما، پس از آنچه خدا به شما عطا كرده، به ديگران نيز انفاق كنيد.

معناى ديگر آن است كه شما مردمانِ امروز، جانشين پيشينيان خود هستيد و اموالى كه در دست شماست، قبلاً در دست آنها بوده است، پس از اين اموال انفاق كنيد كه روزى شما نيز نخواهيد بود و اين اموال در دستِ وارثان شما خواهدبود.<795> 1- ايمانى ارزشمند است كه همراه با كمك به فقرا باشد. «آمِنوا... انفِقوا»

2- انفاقى ارزشمند است كه برخاسته از ايمان و انگيزه الهى باشد. «آمِنوا... انفِقوا»

3- هر چه انسان دارد، عاريه و امانت است، مالك اصلى فقط خداست. «جعلكم مستخلفين فيه»

4- گرچه ايمان و انفاق، تكليف و وظيفه است، ولى خداوند براى آن پاداش قرار داده است. آرى پاداش،

كليد تشويق به عمل است. «فالّذين آمنوا... و انفقوا لهم اجر كبير» عبارتِ «ان كنتم مؤمنين» در پايان آيه، بيانگر آن است كه خطاب آيه به مؤمنان است. لذا مراد از «ما لكم لا تؤمنون باللّه»، عمل به لوازم ايمان است. يعنى شما كه ايمان داريد، چرا كارى مى كنيد كه گويا به خدا ايمان نداريد؟

اگر چه بعضى مفسّران، مقصود از ميثاق را عالم ذرّ گفته اند، ولى پيمان عالم ذرّ از همه مردم بوده و ميثاق در اين آيه پيمان خاصى است كه از مؤمنين گرفته شده است. «اخذ ميثاقكم ان كنتم مؤمنين» 1- در تبليغ، گاهى توبيخ لازم است. «و ما لكم لا تؤمنون»

2- خداوند با مردم اتمام حجّت مى كند. «و الرسول يدعوكم»

3- انبيا، مردم را به سوى خدا دعوت مى كنند، بر خلاف ديگران كه مردم را به سوى خود دعوت مى كنند. «لتؤمنوا بربّكم»

4- خداوند، مردم را دعوت مى كند كه به رسول ايمان آورند، «آمنوا باللّه و رسوله» رسول هم از مردم مى خواهد كه به خدا ايمان آورند. «يدعوكم لتؤمنوا بربّكم» تمام برنامه هاى الهى بر اساس حكمت و دليل است:

دليل نبوّت، نجات مردم است. «ليخرجكم من الظلمات الى النور»

دليل نماز، ياد او و تشكر از اوست. «اقم الصلوة لذكرى»<796>

دليل روزه، تقواست. «كتب عليكم الصيام... لعلكم تتقون»<797>

دليل حج، حضور و شركت در منافع است. «ليشهدوا منافع لهم»<798>

دليل جهاد، رفع فتنه و حفظ مكتب است. «حتى لا تكون فتنة»<799>

دليل قصاص، زندگى شرافتمندانه است. «و لكم فى القصاص حياة»<800>

دليل حجاب، تزكيه و تطهير قلوب است. «ذلكم اطهر لقلوبكم و قلوبهنّ»<801>

دليل زكات، پاكى است. «خذ من اموالهم صدقة تطهّرهم»<802>

دليل تحريم شراب و قمار، بازماندن از راه خداست. «يصدّكم عن

ذكر اللّه و عن الصلوة»<803>

نجات بشر از تاريكى هاى جهل و ظلم و شرك و خرافه و تفرقه، تنها در گرو روى آوردن به نور وحى است. «كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور»<804>

كلمه «انّ»، حرف لام، جمله اسميه و صيغه مبالغه در جمله «انّ اللّه بكم لرؤف رحيم» بيانگر آن است كه رأفت و رحمت الهى، دائمى، عميق، گسترده و حتمى است. 1- بندگى خالصانه، زمينه ساز نزول الطاف الهى است. «ينزّل على عبده»

2- مُبلّغ بايد به استدلال روشن مجهز باشد. «و الرسول يدعوكم... آياتٍ بينات»

3- هدف اصلى انبيا، نجات مردم از تاريكى هاى جهل و شرك و تفرقه است. «ليخرجكم من الظلمات الى النور»

4- راه روشن، تنها راه خداست و غير آن هر چه باشد، تاريكى است. «الظلمات... النور» (كلمه «الظلمات» به صورت جمع آمده، ولى كلمه «النور» در سراسر قرآن به صورت مفرد آمده است.)

5 - نزول وحى بر اساس قاعده لطف است. «ينزّل على عبده آيات بيّنات... انّ اللّه بكم لرؤف رحيم»

6- بهترين نشانه رأفت و رحمت الهى، هدايت بندگان است. «ليخرجكم من الظلمات الى النور ان اللّه بكم لرؤف رحيم» در قرآن كريم، صدها آيه درباره كمك به محرومان، در قالب زكات، خمس، صدقه، انفاق، قرض الحسنه، اطعام، ايثار و... مطرح شده است. هم چنين براى نوع و مقدار انفاق، شرايط انفاق كننده و انفاق شونده دستوراتى دارد. در آيات گذشته اين سوره، اين آيه و آيات بعد نيز بهمسئله كمك به محرومان توجّه خاص شده است.

در آيه هفتم، فرمان انفاق داد و فرمود: «انفقوا مما جعلكم مستخلفين فيه» شما ميراث بر گذشتگان هستيد، از آنچه به ارث برده ايد انفاق كنيد. در

اين آيه تاركان انفاق را توبيخ مى كند، «و ما لكم الاّ تنفقوا» و هشدار مى دهد كه آنچه را به دست آورده ايد، به ارث خهيد گذاشت و خواهيد رفت، چرا به دست خود انفاق نمى كنيد؟ «و للّه ميراث السموات و الارض»

سبقت و سابقه در كارهاى نيك، يكى از ملاك هاى ارزشيابى است. انفاق در شرايط سخت قبل از فتح مكّه با انفاق در شرايط عادّى بعد از آن يكسان نيست. 1- همان گونه كه بى ايمانى توبيخ دارد، «و ما لكم لا تؤمنون» ترك انفاق نيز توبيخ دارد. «ما لكم الاّ تنفقوا»

2- اخلاص، شرط قبولى اعمال است. «فى سبيل اللّه»

3- مقايسه، يكى از روش هاى مفيد آموزشى و پرورشى است. «لا يستوى منكم»

4- گذشت از مال و جان در راه خدا، هر دو لازم است. «انفق... و قاتل»

5 - انفاق، پشتوانه رزمندگان در جبهه جهاد است. «انفق... و قاتل»

6- مجاهدانِ از جان و مال گذشته، بايد برترين جايگاه را در جامعه اسلامى دارا باشند. «اولئك اعظم درجة»

7- آنان كه بعداً ملحق مى شوند، نبايد به خاطر سابقه ى قبلى ها، مورد غفلت و بى اعتنايى قرار گيرند. «كلاّ وعد اللّه الحسنى»

8 - گاهى ممكن است شكل عمل يكسان باشد، ولى خداوند به انگيزه ها و حالات افراد آگاه است. «و اللّه بما تعملون خبير» «قرض»، به معناى بريدن و جدا كردن بخشى از مال است. «مقراض» وسيله بريدن است و «قراضه» به مالى گفته مى شود كه از بدنه جدا شده است.

قرض به خدا، انفاقى است كه با چند برابر در قيامت پس داده مى شود. قرض در قرآن همراه با كلمه «حَسَن» آمده است، يعنى فورى پرداخت شود، بى منّت باشد، قبل از سؤالِ سائل باشد،

در حدّ وفور باشد، براى كارهاى مفيد و لازم باشد.

قرض الحسنه بركاتى دارد: كاهش كدورت و افزايش محبّت، حفظ آبروى مردم و جلوگيرى از ورشكستگى آنان، اصلاح ساختار اقتصادى جامعه، جلوگيرى از رواج ربا، كنترل حرص و بخل، تعديل ثروت، رشد فرهنگ تعاون.

خداوندى كه ميراث آسمان ها و زمين براى اوست و در آيات قبل دو بار فرمود: «له ملك السموات و الارض» در اين آيه از مردم قرض مى خواهد. «من ذا الّذى يقرض اللّه...»

اسلام با ركود مخالف است.

ركود طبيعت. «من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده اللّه»<805> هركس آب و زمين داشته باشد ولى تلاش نكند و فقير باشد، از رحمت الهى دور شده است.

ركود نيروى انسانى. «اللهمّ انّى اعوذ بك من الكسل»<806> بارالها! به تو پناه مى برم از تنبلى.

ركود مال. «الّذين يكنزون الذهب و الفضّة و لم ينفقونها...»<807>

ركود علمى، اخلاقى و معنوى. «زدنى علما»<808>، «زادهم هدى»<809>، «من استوى يوماه فهو مغبون»<810> هركس دو روزش مساوى باشد، زيانكار است.

ركود فكر. «من استبدّ برأيه هلك»<811> نظرخواهى نكردن، استبداد به رأى خود و تك روى، مايه ى هلاكت است.

1- خداوند، خود را در جانب محرومان قرار داده و از مردم طلب وام مى كند. گويا خداوند، ضامنِ آنان شده و پاداش وام را تضمين نموده است. «من ذا الّذى يقرض اللّه»

2- كار خير اگر به صورت خلق و خو درآيد ارزش بيشترى دارد. «يقرض اللّه...»

3- نفسِ عمل مهم نيست، حَسَن بودن آن مهم است. «قرضاً حسناً»

4- قرض دادن كاهش مال نيست، افزايش آن است. «فيضاعفه»

5 - آنجا كه كار سخت است، اهرم قوى لازم دارد. چون دل كندن از مال سخت است، خداوند پاداش چند برابر را

مطرح مى كند. «فيضاعفه له و له اجر كريم»

6- قرض دادن، نشانه كرامت است و خداوند براى انسان كريم، اجر كريم قرار داده است. «و له اجر كريم»

7- براى تربيت و رشد ديگران، بايد آنان را تكريم نمود. «و له اجر كريم» در آيه نهم خوانديم كه انبيا مردم را از ظلمات به نور دعوت مى كنند. اين آيه مى فرمايد: كسانى كه در دنيا از ظلمات جهل به نور علم، از شرك به توحيد و از تفرقه به وحدت راه يافتند، در آخرت آن نور پيشاپيش آنان در حركت و راهنماى آنهاست، در آيه 157 سوره اعرافيز مى خوانيم: «و اتبعوا النور الّذى انزل معه» از دستورات نورانى قرآن كه همراه پيامبر است پيروى نماييد.

در قيامت، مؤمنان داراى نورى هستند كه در اين آيه، آيه بعد و آيه هشتم سوره تحريم به آن اشاره شده است. «... النبىّ و الّذين آمنوا معه نورهم يسعى بين ايديهم ربّنا اتمم لنا نورنا...» نور پيامبر و مؤمنان، پيشاپيش آنان در حركت است و از خداوند مى خواهند كه نشان كامل شود. 1- در قيامت، مردم يكديگر را مى بينند و از وضعيّت ديگران آگاه مى شوند. «يوم ترى...»

2- زن ومرد در دريافت پاداش الهى وتكامل معنوى يكسانند. «المؤمنين والمؤمنات»

3- نور ايمان، در قيامت مجسّم گشته و راهنماى مؤمنان به سوى بهشت مى شود. «يسعى نورهم بين ايديهم و بايمانهم»

4- بشارت به نعمت، خود نعمتى معنوى و روانى است. «بشراكم اليوم»

5 - رستگارى واقعى در قيامت جلوه مى كند. «خالدين فيها ذلك هو الفوز العظيم» «انظرونا» از ريشه «نظر» است. اين واژه اگر بدون «اِلى بيايد به معناى انتظار و مهلت دادن است، همانند اين آيه

و آيه «لا يخفّف عنهم العذاب و لا هم ينظرون»<812> واگر با «اِلى بيايد به معناى نظر كردن است، مانند آيه «ينظرون اليك نظر المغشىّ عليه من الوت»<813>

«اقتباس» به معناى برگرفتن قطعه اى از آتش است. «سُور» به معناى ديوار و برج و باروى بلندى است كه در قديم دور شهرها مى كشيدند تا مانع ورود بيگانه شود.

در قيامت، مجرمان از چهار گروه استمداد مى كنند:

الف) از رهبران خود. «فقال الضعفاء للذين استكبروا انّا كنّا لكم تبعاً فهل انتم مغنون عنّا من عذاب اللّه...»<814> آيا مى شود شما ما را نجات دهيد، ولى پاسخ منفى مى شنوند.

ب) از مؤمنان، كه در آيه مورد بحث مى خوانيم.

ج) از فرشتگانِ مأمور دوزخ. «قال الّذين فى النار لخزنة جهنم ادعوا ربّكم يخفّف عنّا يوماً من العذاب»<815> از خدا بخواهيد كه يك روز از عذاب ما كاسته شود، ولى باز پاسخ منفى است.

د) شيطان را ملامت مى كنند كه تو ما را گمراه كردى و گناه ما به دوش توست، شيطان مى گويد: «فلا تلومونى و لوموا انفسكم»<816> مرا سرزنش نكنيد بلكه خود را سرزنش كنيد. 1- بيمارى نفاق، مرد و زن نمى شناسد. «المنافقون و المنافقات»

2- كسانى كه در دنيا حاضر نشدند از ظلمات جهل و شرك و تفرقه خارج شوند، در قيامت در ظلماتند و براى كسب نور به ديگران التماس مى كنند. «انظرونا نقتبس من نوركم»

3- تحقير و ذلت منافقان در قيامت، هم با لفظ است «قيل ارجعوا ورائكم»، هم با عمل. «فضرب بينهم بسورٍ»

4- منافق در دنيا، در ظاهر با مؤمنان است و در باطن با كافران. در قيامت نيز، تا پاى بهشت با مؤمنان مى آيد، امّا همراه كافران به دوزخ وارد مى شود. «فضرب

بينهم بسور... باطنه فيه الرحمة و ظاهره من قبله العذاب» «فتنتم انفسكم» يعنى خود را گرفتار فتنه نفاق ساختيد. «تربّص» به معناى انتظار كشيدن است. «امانىّ» جمع «اُمنيّه» به معناى آرزوست. «غَرور» به معناى فريبنده، يكى از لقب هاى شيطان است.

مؤمن، بدخواه كسى نيست. «ربّنا لا تجعل فى قلوبنا غلاً للذين آمنوا»<817> ولى منافق منتظر حادثه بد براى ديگران است. «تربّصتم»

مؤمن، اهل يقين است ولى منافق غرق در ترديد. «ارتبتم»

مؤمن، واقع بين است و منافق خيال پرداز. «غرّتكم الامانىّ»

مؤمن، همين كه با شيطان و وسوسه او روبرو شود، متذكّر مى شود. «اذا مسّهم طائف من الشيطان تذكّروا»<818> ولى منافق فريب مى خورد. «غرّكم باللّه الغَرور»

بر اساس آيات ديگر، منافقان، دين را عامل فريب مؤمنين مى پنداشتند و مى گفتند: «غرّ هؤلاء دينهم»<819> يا مى گفتند: وعده هاى خدا و رسول وسيله فريب است «ما وعدنا اللّه و رسوله الا غرورا»<820> ولى اين آيه پاسخ مى دهد كه شيطان و آرزوهاى طولانى، وسيله فرند. «غرّتكم الامانى - غرّكم باللّه الغَرور» 1- در قيامت، ميان منافقان و مؤمنان گفتگوهاست. «ينادونهم»

2- گفتگوى منافقان از پشت ديوار و همراه با ناله و استمداد است. «ينادونهم»

3- در قيامت، خاطرات دنيوى فراموش نمى شود. «أ لم نكن معكم»

4- همراهى فيزيكى و ظاهرى مهم نيست، همراهى فكرى و عملى لازم است. «ألم نكن معكم قالوا بلى

5 - خطر آنجاست كه انسان خود را فريب دهد و زشت ها را زيبا ببيند با آنكه مى فهمد زشت است. «فتنتم انفسكم»

6- آرزوهاى دور و دراز براى زندگى در دنيا، زمينه ساز شك و ترديد در مورد قيامت است. «و ارتبتم و غرّتكم الامانىّ»

7- چه بسا شيطان با وعده آمرزش و بخشش الهى، انسان را فريب داده

و او را به رحمت خدا مغرور مى سازد. «غرّتكم باللّه الغَرور» مراد از «مولاكم»، ناصر و ياور است و اين جمله نوعى طعنه به منافقان است. يعنى تنها راه نجات و ياور شما، آتش است كه درد شما را درمان مى كند.<821>

يكى از تفاوت هاى دنيا با آخرت، پذيرفته شدن فديه در دنيا و نپذيرفتن آن در آخرت است. در قيامت، مجرم دوست دارد تمام نزديكانش را به جاى خود فديه دهد ولى پذيرفته نمى شود. «يودّ المجرم لو يفتدى من عذاب يومئذٍ ببنيه و صاحبته و اخيه و فصيلته التى تؤويه و منالارض جميعاً ثم ننجيه كلاّ انّها لظى»<822> 1- در قيامت، اسباب دنيوى كارساز نيست. «فاليوم لا يؤخذ منكم فدية»

2- منافق وكافر در دوزخ، همنشين يكديگرند. «لايؤخذ منكم... ولا من الّذين كفروا»

3- قيامت، براى مؤمن بشارت است. «بشراكم اليوم» ولى براى منافق و كافر، يأس و نااميدى. «لا يؤخذ منكم فدية... مأواكم النار»

4- مولاى مؤمنين خداوند است. «نعم المولى و نعم النصير» ولى مولاى منافقان و كافران آتش است. «هى مولاكم» «يَأن» از «آن»، به معناى مطلق زمان است.

در اين آيه، هم سبب خشوع مطرح شده كه ياد خداست، «تخشع قلوبهم لذكر اللّه» و هم سبب سنگدلى كه دور شدن از كتاب خدا در دوره طولانى است. «فطال عليهم الامد فقست قلوبهم». در روايات نيز مى خوانيم: دوران غيبت حضرت مهدى عليه السلام به قدرى طولانى مى شود كه گروهروه مردم دين خود را از دست مى دهند.<823>

در برخى از آيات قرآن، همانند آيه مورد بحث، خداوند از مؤمنان مى خواهد كه مانند برخى افراد و گروهها نباشند و در برخى آيات، سفارش نموده كه مانند اين الگوها باشيد. اكنون

نظرى اجمالى به اين دو دسته آيات مى افكنيم:

با راستگويان باشيد. «كونوا مع الصادقين»<824>

با صالحان همراه شويد. «الحقنى بالصالحين»<825>، «و اكن من الصالحين»<826>

با نيكوكاران باشيد. «توفّنا مع الابرار»<827>

با صابران باشيد. «و كايّن من نبىّ قاتل معه رِبيّون كثير فما وهنوا لما اصابهم فى سبيل اللّه و ما ضعفوا و ما استكانوا»<828> چه بسا پيامبرى كه همراه او پيروان بسيارى جنگيدند و كشته شدند در حالى كه در برابر سختى هايى كه در راه خدا به آنان مى رسيد، مقاومت كردند و هيچ سست نشده و تسليم نشدند.

با پيامبر و پيروان واقعى او باشد. «و لكم فى رسول اللّه اسوة»<829>، «قد كانت لكم اسوة حسنة فى ابراهيم و الّذين معه»<830>

از سپاسگزاران نعمت ها باشيد. «كن من الشاكرين»<831>

از اهل عبادت و بندگى باشيد. «كن من الساجدين»<832>

عامل به دستورات پروردگار و خدايى باشيد. «كونوا ربّانيّين»<833>

از تسليم شدگان در برابر خدا باشيد. «و اُمرت أن أكون من المسلمين»<834>

با اهل ايمان باشيد. «و اُمرت أن أكون من المؤمنين»<835>

برپادارنده قسط و عدل باشيد. «كونوا قوّامين بالقسط»<836>

برپادارنده دستورات خدا باشيد. «كونوا قوّامين للّه»<837>

يارى گر دين خدا باشيد. «كونوا انصار اللّه»<838>

منافق صفت نباشيد. «و لا تكونوا كالّذين قالوا سمعنا و هم لا يسمعون»<839> و مانند آنان (منافقان) نباشيد كه گفتند شنيديم و در حقيقت نشنيدند.

رياكار نباشيد. «و لا تكونوا كالّذين خرجوا من ديارهم بطراً و رئاء الناس»<840> و مانند آنان (منافقان) نباشيد كه به قصد ريا و تظاهر، خانه و كاشانه خود را رها كردند.

پيمان شكن نباشيد. «و لا تكونوا كالتى نقضت غَزْلها من بعد قوة انكاثا»<841> و همانند زنى نباشيد كه پنبه هايى كه رشته و تابيده، واتاباند و از هم باز نمود.

پيامبر را اذيّت و ناراحت نكنيد.

«لا تكونوا كالّذين آذوا موسى»<842> و مانند يهوديانى نباشيد كه پيامبرشان حضرت موسى را آزار و اذيّت مى كردند.

خدا را فراموش نكنيد. «لا تكونوا كالّذين نسوا اللّه فانساهم انفسهم»<843> همانند كسانى كه خدا را به فراموشى سپردند نباشيد كه عذاب خودفراموشى به دنبال دارد.

نا اميد نباشيد. «فلا تكن من القانطين»<844>

ناسپاس و كافر نباشيد. «لا تكونوا كالّذين كفروا»<845>

يار و مددكار مجرمان نباشيد. «فلن اكون ظهيراً للمجرمين»<846>

شكاك و دو دل نباشيد. «فلا تكن من الممترين»<847>

با حق و حقيقت دشمنى نكنيد. «و لا تكن للخائنين خصيما»<848> به نفع خيانت كاران، با ديگران خصومت و دشمنى نكنيد.

از غافلان و نادانان نباشيد. «و لا تكن من الغافلين»<849>، «و لا تكوننّ من الجاهلين»<850>

آيات و نشانه هاى الهى را دروغ نپنداريد. «و لا تكوننّ من الّذين كذّبوا بايات اللّه فتكون من الخاسرين»<851> و مانند كسانى كه آيات خدا را تكذيب كردند، نباشيد كه آنان زيانكاران خواهيد بود.

پشتيبان كافران و بى دينان نباشيد. «فلا تكونن ظهيراً للكافرين»<852>

در معامله، كم فروش و گران فروش نباشيد. «و لا تكونوا من المخسرين»<853>

تفرقه و اختلاف نداشته باشيد. «و لا تكونوا كالّذين تفرّقوا و اختلفوا»<854> 1- ايمان بدون خشوع قلب قابل توبيخ است. «الم يأن للذين آمنوا أن تخشع قلوبهم»

2- براى دعوت به خشوع از اهرم ايمان استفاده كنيد. (شما كه ايمان داريد چرا خشوع نداريد؟) «الم يأن للذين آمنوا أن تخشع قلوبهم»

3- هدف از نزول آيات الهى، خشوع دل هاست. «تخشع قلوبهم لذكر اللّه و ما نزل من الحقّ»

4- ذكر خدا و تلاوت آيات قرآنى، زمينه ساز خشوع قلب است. «تخشع قلوبهم لذكر اللّه و ما نزل من الحقّ»

5 - ياد الطاف الهى، عفو او، قهر او و سنّت هاى او وسيله خشوع است.

«ان تخشع قلوبهم لذكر اللّه»

6- از تاريخ پيشينيان عبرت بگيريم. «و لا يكونوا كالّذين...»

7- تداوم غفلت، سبب سنگدلى مى شود. «فطال عليهم الامد فقست قلوبهم»

8 - سنّت هاى الهى در تاريخ براى همه امّت ها يكسان است. «و لا يكونوا كالّذين... من قبل»

9- از مهلت دادن الهى سوء استفاده نكنيم. «فطال عليهم الامد فقست قلوبهم»

10- سنگدلى، زمينه فسق و گناه است. «فقست قلوبهم و كثير منهم فاسقون»

11- ابزار هدايت به تنهايى كافى نيست، آمادگى روحى لازم است. «اوتوا الكتاب... فقست قلوبهم..» در آيه قبل، خشوع دل با ياد خدا مطرح شد، در اين آيه، زنده شدن زمين بعد از مرگ آن بيان شده است.

در حديث مى خوانيم: مراد از حيات زمين بعد از مرگ آن، حيات زمين است با قيام حضرت مهدى عليه السلام به عدالت، بعد از مرگ آن به واسطه ى جور و ظلم.<855>

امروزه بشر بدنبال نشانه هاى حيات در ديگر كرات و سيّارات است، ولى تا كنون چيزى در نيافته است. امّا حيات در سراسر كره زمين جارى و سارى است. در اعماق اقيانوس ها، در سطح زمين و در اوج آسمان ها. در موجودات ذرّه بينى، در انواع گياهان، در انواع حيوانات و ازمله انسان.

اين آيه، يكى از نشانه هاى قدرت و عظمت الهى را، وجود حيات در اين كره خاكى برشمرده و به آن اشاره كرده است. نعمتى كه عوامل بسيار همچون گردش زمين به دور خورشيد، فاصله زمين تا خورشيد، وجود درياها و اقيانوس ها و نزول باران در آن مؤثّر است. 1- حيات معنوى، خشوع دل است و حيات مادى، بهار بعد از پائيز است. «تخشع قلوبهم... يحيى الارض»

2- مربّى بايد در تربيت، از مسائل طبيعى استفاده كند. «بيّنّا

لكم الآيات»

3- در مسائل طبيعى، بايد با ديد عميق نگريست. «اعلموا... تعقلون»

4- قلب رقيق و عقل دقيق لازم است. خشوع قلب در كنار تعقّل و تفكّر مطرح شده است. «تخشع قلوبهم... تعقلون»

5 - پديده هاى طبيعى، كلاس رشد انسان است. «يحيى الارض... لعلّكم تعقلون» در آيه 16 مسئله دل مطرح شد، در آيه 17 مسئله فكر و در اين آيه مسئله رفتار و كردار.

در تعليم و تربيت، شيوه گام به گام لازم است. در آيه 16، كلام با سؤال مطرح مى شود «الم يأن» در گام بعد سخن از آمادگى روحى و خشوع دل هاست، در گام بعد سخن از علم و تعقّل و در اين آيه، طرح مسأله با قاطعيّت است. «انّ المصّدّقين...» آرى، كمك به محرومان، نيابه دو شرط اساسى دارد: دلى كه با ياد خدا و آيات او نرم شده باشد و علم و عقلى كه آينده نگر باشد و بداند كه بعد از ريزش ها، رويش هاست. «يحيى الارض بعد موتها» و كاهش مال امروز، سبب افزايش آن است. «يضاعف... اجر كريم»

انفاق و وام، نشانه كرم است، و پاداش كريم، اجر كريم است. 1- براى دريافت الطاف الهى، هم صدقه و كمك هاى بلاعوض لازم است و هم قرض الحسنه و كمك هايى كه برگشت دارد. «المصّدقين... اقرضوا اللّه»

2- وام به بندگان خدا، به منزله وام دادن به خداوند است. «اقرضوا اللّه» به جاى «اقرضوا الناس»

3- زن و مرد در حقّ مالكيّت و حلّ مشكلات اقتصادى و رشد معنوى و رسيدن به كمالات اخروى هم پاى يكديگرند. «ان المصّدقين و المصّدقات»

4- آنچه مهم است نجات فقرا است، خواه از طريق انفاق و خواه از طريق قرض. «المصّدقين... اقرضوا...»

5 -

قرض و انفاق، در ظاهر كندن مال است ولى در واقع رشد است. «يضاعف»

6- قرار دادن پاداش، راه تشويق مردم به كار خير است. «يضاعف... اجر كريم» «صِدّيق» به كسى گفته مى شود كه سر تا پا راستى و درستى است و دل و زبان و عمل او يكى است و صداقت جزء خلق و خوى او شده است. در قرآن، اين لقب به كسانى همچون ابراهيم، ادريس، يوسف و مريم عليهم السلام داده شده است ولى اين آيه راه صديق شدن را به روى همه كسانكه اهل ايمان باشند باز كرده است، كلمه «شهداء» به معناى گواهان است كه شامل شهداى در جبهه ها نيز مى شود. 1- ايمان به خدا و تمام انبيا، نشانه صداقت انسان است. «و رسله... هم الصديقون»

2- براى كسانى كه در دنيا، از نور هدايت انبيا بهره مند شده اند، در قيامت، نور خواهد بود. «لهم اجرهم و نورهم»

3- تشويق و تهديد در كنار هم لازم است. «اولئك هم الصدّيقون... اولئك اصحاب الجحيم»

4- مؤمنان، هم اجر دارند و هم نور «اجرهم و نورهم» ولى كافران، تنها كيفر دارند. «اصحاب الجحيم» «غيث» به معناى باران مفيد است ولى «مطر» شامل باران مضرّ نيز مى شود. «غيث» از همان «غياث» است. شايد به خاطر آن كه باران، پاسخ ناله و نياز مردم است، «غيث» ناميده مى شود.

«يهيج» از هيجان به دو معنا آمده است: خشكيدن گياه، جوش و خروش. «حطام» به معناى گياهى است كه از شدّت خشكيدگى مى شكند مثل كاه.

لهو و لعب بودن دنيا، چهار مرتبه در قرآن، آن هم در قالب حصر آمده است.

«و ما الحيوة الدنيا الا لعب و لهو»<856>

«و ما هذه الحيوة الدنيا الاّ

لعب و لهو»<857>

«انما الحيوة الدنيا لعب و لهو»<858>

«اعلموا انما الحيوة الدنيا لعب و لهو»<859>

شايد از جمع بندى آيات قرآن بتوان اين گونه استفاده كرد كه هرگاه دنيا را با نگاه هدف و مقصد بنگريم، دنيا وسيله اغفال و غرور خواهد بود ولى اگر دنيا را مزرعه آخرت، مقدّمه و وسيله رسيدن به كمال بنگريم، دنيا و نعمت هاى آن ارزش است.

در هر دوره اى از عمر، يكى از جلوه هاى دنيا، انسان را مشغول مى كند، دوران كودكى و نوجوانى، مشغول لهو و لعب است، دوره جوانى، در فكر زينت و زيبايى و دوره ميانسالى و پيرى، گرفتار تفاخر و تكاثر است.

در آيات قبل سخن از صدقه و قرض الحسنه بود، اين آيه موانع و عوامل بازدارنده از انفاق را بيان مى كند.

از همين زندگانى دنيا، گروهى آن گونه بهره مى گيرند كه مغفرت و رضوان الهى را دريافت مى نمايند و گروهى آن گونه كه گرفتار عذاب شديد مى شوند.

در تعليم و تربيت، سه اصل لازم است: تبيين، تمثيل و نتيجه گيرى. «اعلموا» براى تبيين است، «كمثل غيث» براى تمثيل و «عذاب شديد و مغفرة» نتيجه گيرى است.

1- شناخت حقيقت دنيا، به دقت و ژرف نگرى نياز دارد. «اعلموا»

2- قرآن، ديدگاه انسان را نسبت به دنيا تصحيح مى كند. «و اعلموا انما الحياة الدنيا»

3- زيبايى هاى دنيا زودگذر است. «و زينة... تراه مصفرّاً»

4- دنيا، همواره بهار و پاييز دارد و هرچه رنگ دنيا داشته باشد، گرفتار برگ ريزان است. «أعجب الكفّار نباته ثمّ يهيج فتراه مصفرّا ثمّ يكون حطاماً»

5 - جلوه هاى دنيا، تنها كافران را فريب مى دهد و به شگفتى وا مى دارد. «اعجب الكفار نباته»

6- بازى و سرگرمى، ويژگى زندگى دنياست ولى اگر در مسير

درست قرار نگيرد، به عذاب آخرت مى رسد. «لعب و لهو... أعجب الكفّار... و فى الاخرة عذاب شديد»

7- زينت هاى دنيا، چون زيورهاى شخصى و خانه و ماشين، اگر موجب تفاخر و فخرفروشى گردد، انسان را به دوزخ مى كشاند. «زينة و تفاخر بينكم... و فى الاخرة عذاب شديد»

8 - كثرت اموال و افزايش مال و ثروت، اگر به كفر يا كفران بيانجامد، سرنوشت تلخى در پى دارد. «تكاثر فى الاموال... أعجب الكفّار... و فى الاخرة عذاب شديد»

9- كثرت فرزند و افزايش جمعيّت، در صورتى ارزش است كه به كثرتِ دوزخيان منجر نشود و فرزندان، با تربيت درست بزرگ شوند. «تكاثر فى... الاولاد... و فى الاخرة عذاب شديد»

10- آنچه براى كافر موجب فريب و كيفر است، براى مؤمن، اسباب رشد و تكامل و كسب مغفرت و رضوان الهى است. «انما الحياة الدنيا... و فى الاخرة عذاب شديد و مغفرة من اللّه و رضوان»

11- تا لغزش ها برطرف نشود، دست يابى به رضوان الهى سخت خواهد بود. «مغفرة من اللّه و رضوان»

12- عذاب شديد، عكس العمل كار خود انسان است، ولى آمرزش و لطف از جانب خداست. «مغفرة من اللّه»

13- بايد انسان بين بيم و اميد باشد. «عذاب شديد و مغفرة من اللّه و رضوان» در آيه قبل، سخن اين بود كه نتيجه كارهاى دنيوى يا عذاب شديد است و يا مغفرت و رضوان، در اين آيه بر سبقت جهت رسيدن به مغفرت، تأكيد شده است.

مسابقه در قرآن

شركت براى همگان آزاد است. «سابقوا»

مورد مسابقه معنويات است. «مغفرة»

برگزار كننده آن، خداوند است. «سابقوا»

جوايز آن از قبل تعيين شده است. «اُعدّت»

زمان و مكان خاص ندارد. «سابقوا» مطلق است.

نوع جايزه و ويژگى هاى آن روشن

است. «جنّة عرضها كعرض السماء»

جايزه بر اساس فضل الهى است. «ذلك فضل اللّه»

در جوايز هيچ گونه محدوديّتى نيست. «ذوالفضل العظيم»

1- هنگام طرد يك امر ناپسند، بايد جايگزين مناسبى ارائه داد. «متاع الغرور... سابقوا الى مغفرة...»

2- آنچه به كارها ارزش مى دهد، سرعت و سبقت است. «سابقوا...»

3- به جاى اينكه به سوى تفاخر و تكاثر (كه در آيه قبل بود) سبقت بگيريد به سوى مغفرت و بهشت سبقت بگيريد. «سابقوا»

4- بخشش و آمرزش از شئون ربوبيّت است. «مغفرة من ربّكم»