سرشناسه:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،1388 عنوان و نام پدیدآور:قرآن مجید به همراه 28 ترجمه و 6 تفسیر/ مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان مشخصات نشر دیجیتالی:اصفهان:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان 1388. مشخصات ظاهری:نرم افزار تلفن همراه و رایانه
موضوع:معارف قرآنی
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (1)
وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ (2)
ذلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ أَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ (3)
فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها ذلِكَ وَ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ لاَنْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لكِنْ لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمالَهُمْ (4)
سَيَهْدِيهِمْ وَ يُصْلِحُ بالَهُمْ (5)
وَ يُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ (6)
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ (7)
وَ الَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (8)
ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (9)
أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لِلْكافِرِينَ أَمْثالُها (10)
ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى لَهُمْ (11)
إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ (12)
وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ
أَهْلَكْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ (13)
أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (14)
مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَ لَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِيماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ (15)
وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (16)
وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ (17)
فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنَّى لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِكْراهُمْ (18)
فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَ مَثْواكُمْ (19)
وَ يَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَ ذُكِرَ فِيهَا الْقِتالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلى لَهُمْ (20)
طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ (21)
فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ (22)
أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ (23)
أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها (24)
إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّيْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلى لَهُمْ (25)
ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ (26)
فَكَيْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ (27)
ذلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ كَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (28)
أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ (29)
وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ (30)
وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصَّابِرِينَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ (31)
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدى لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئاً وَ سَيُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ (32)
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ (33)
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (34)
فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَكُمْ وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمالَكُمْ (35)
إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ وَ لا يَسْئَلْكُمْ أَمْوالَكُمْ (36)
إِنْ يَسْئَلْكُمُوها فَيُحْفِكُمْ تَبْخَلُوا وَ يُخْرِجْ أَضْغانَكُمْ (37)
ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ وَ مَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّما يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ اللَّهُ الْغَنِيُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ثُمَّ لا يَكُونُوا أَمْثالَكُمْ (38)
47- محمد(ص) [نام پيامبر بزرگ اسلام]
نام «محمد»«ص در دومين آيه اين سوره آمده است. سوره، توصيفى است از كافران و روش ها و عملكردهاى آنان و نيز توصيفى است از مؤمنان و اعمال نيك و صفات پاكشان. از نعمتهاى نازله بر مؤمنين و عقوبتهاى وارده بر كافران سخن مى گويد. مقايسه اى است ميان اين دو جناح حق و باطل
در دنيا و آخرت. و بيانگر اين است كه مقابله و مخالفت آگاهانه كفار با پيامبر و دين خدا فقط به زيان خودشان خواهد بود. نام ديگر اين سوره، «قتال است. چرا كه عنصر بارز جنگ با كفار و فرمان موضعگيرى قاطع در برابرشان، از پيشانى اين سوره انقلابى آشكار است، همچنانكه از لحن آيات هم پيداست اين سوره در مدينه و در دوره قدرت و آمادگى رزمى مسلمين نازل شده است و 38 آيه دارد.
مُهر زنى خدا بر دل ها
شأن نزول آيه 16 سوره محمد
با استقرار پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مدينه و تأسيس حكومت اسلامى، مخالفان پيامبر يا به تعبير بهتر منافقان، همه خيال بافى هاى پيشين خود را نقش بر آب ديدند. حكومت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به پشتوانه بيعت و حمايت مردمى، چنان عزت و اقتدارى داشت كه مخالفان دربرابر آن، ضعيف و ناتوان بودند و براى در امان ماندن از خشم مردمى، لباس موافق و مسلمانى به تن پوشيدند و با ظاهرسازى، در صدد تضعيف پايگاه مسلمانان بر آمدند. آنان در همه برنامه هاى مسلمانان از جمله جنگ و نماز جمعه شركت مى كردند و با ايجاد مانع، راه پيشرفت را بر مسلمانان مى بستند. آنان در اين راه از پشتوانه يهوديان و مشركان مكه نيز بهره مى بردند.
گروهى از آنان براى تحقير پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نزد او آمده، در حضورش مى نشستند و به دقت سخنان او را مى شنيدند، گويى در مسلمانى و تقوا كسى به آنان نمى رسد، ولى هنگامى كه پس از جلسه، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را ترك مى كردند، براى اين كه نشان دهند به شنيدن سخنان پيامبر علاقه اى ندارند و حضورشان نيز در جلسات پيامبر
واقعى نيست، به افراد با ايمان مى گفتند: اين فرد [پيامبر] چه گفت؟ منظورش چه بود؟ ما نفهميديم. تعابير آنان نسبت به پيامبر و سخنان آن حضرت، به قدرى زشت و زننده و تحقيرآميز بود كه نشان مى داد آنان به وحى ايمان نياورده اند. آيه 16 سوره محمد نازل شد و به آنان فرمود: سخنان پيامبر پييچيده و نامفهوم نيست. تنها بيماردلان و هوى پرستان آن را نمى فهمند:
و از ميان [منافقان] كسانى اند كه [در ظاهر] به [سخنان] تو گوش فرا دهند، ولى چون از نزد تو بيرون مى روند، به دانش يافتگان مى گويند: هم اكنون چه گفت؟ اينان همانند كه خدا بر دل هايشان مهر نهاده است و از هواهاى خود پيروى كرده اند. «» (1)
پاورقى:
(1) تفسير نمونه، ج 21، ص 447.
تأكيد بر داشتن التزام عملى به رهبرى
شأن نزول آيه 33 سوره محمد
گروهى از قبيله باديه نشين بنى اسد، وقتى شنيدند پيامبر از مكه به مدينه هجرت كرده است، علاقه نشان دادند و براى بيعت با رسول خدا صلى الله عليه و آله پس از پيمودن راهى طولانى در مدينه خدمت پيامبر رسيدند. آنان به سبب فرهنگ بيابان نشينى، با بسيارى از آداب آشنا نبودند و نمى دانستند كه با افراد به تناسب شخصيتى كه دارند، چگونه بايد برخورد كرد. بنابراين، با همان لباس هاى ژوليده و پاره پاره، در حالى كه بوى عرق تنشان هر مشامى را مى آزرد، به مسجد وارد شدند و سراغ پيامبر را گرفتند. هنگامى كه نزد پيامبر رسيدند، با آن حضرت به درشتى سخن مى گفتند و در سخن گفتن و رفتار، آداب را در نظر نمى گرفتند و پيامبر را به نام كوچك صدا مى زدند. پيدا بود كه جايگاه و مقام پيامبر
را درك نكرده اند. آنان به پيامبر گفتند: ما به تو ايمان مى آوريم و جان و مال خود را به تو واگذار مى كنيم. البته بيان جملات با لحنى بود كه گويى بر پيامبر منت نهاده اند و اين كار آنان به سود پيامبر است نه خودشان. در اين جا آيه 33 سوره محمد صلى الله عليه و آلهنازل شد و به آنان درباره داشتن التزام عملى به سخنان پيامبر تأكيد ورزيد:
اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا و پيامبر [او] پيروى كنيد و كرده هاى خود را تباه مسازيد. «» (1)
پاورقى:
(1) تفسير نمونه، ج 21، ص 485.
{بِسْمِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف {الرَّحْمنِ} نعت تابع {الرَّحِيمِ} نعت تابع
{الَّذِينَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَصَدُّوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَنْ} حرف جر {سَبِيلِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَضَلَّ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر براى (الذين) {أَعْمالَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{وَالَّذِينَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در
محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَآمَنُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {نُزِّلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلى} حرف جر {مُحَمَّدٍ} اسم مجرور يا در محل جر {وَهُوَ} (و) حرف اعتراض / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْحَقُّ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مِنْ} حرف جر {رَبِّهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كَفَّرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر براى (الذين) {عَنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {سَيِّئاتِهِمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَصْلَحَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بالَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بِأَنَّ} (ب) حرف جر / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الَّذِينَ} اسم أنّ، منصوب يا در محل نصب {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {اتَّبَعُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر أنَّ محذوف / خبر در تقدير يا محذوف يا در
محل {الْباطِلَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَأَنَّ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الَّذِينَ} اسم أنّ، منصوب يا در محل نصب {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {اتَّبَعُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر أنَّ محذوف {الْحَقَّ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنْ} حرف جر {رَبِّهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كَذلِكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَضْرِبُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لِلنَّاسِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَمْثالَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{فَإِذا} (ف) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {لَقِيتُمُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فَضَرْبَ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف / مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {الرِّقابِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {حَتَّى} حرف غايه {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أَثْخَنْتُمُوهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (و) حرف زائد براى اشباع
ميم / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {فَشُدُّوا} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْوَثاقَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَإِمَّا} (ف) حرف عطف / حرف تفصيل {مَنًّا} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {بَعْدُ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {وَإِمَّا} (و) حرف عطف / حرف تفصيل {فِداءً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {حَتَّى} حرف نصب {تَضَعَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {الْحَرْبُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {أَوْزارَها} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل {ذلِكَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَلَوْ} (و) حرف استيناف / حرف شرط غير جازم {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لاَنْتَصَرَ} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلكِنْ} (و) حرف عطف / حرف استدراك {لِيَبْلُوَا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بَعْضَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِبَعْضٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَالَّذِينَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {قُتِلُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و)
ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {فِي} حرف جر {سَبِيلِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَلَنْ} (ف) حرف زائد / حرف نصب {يُضِلَّ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر براى (الذين) {أَعْمالَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{سَيَهْدِيهِمْ} (س) حرف استقبال / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَيُصْلِحُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بالَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{وَيُدْخِلُهُمُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْجَنَّةَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {عَرَّفَها} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور
{يا} (يا) حرف ندا {أَيُّهَا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (ها) حرف تنبيه {الَّذِينَ} نعت تابع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِنْ} حرف شرط جازم {تَنْصُرُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل
رفع و فاعل {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَنْصُرْكُمْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَيُثَبِّتْ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَقْدامَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{وَالَّذِينَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف {فَتَعْساً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَضَلَّ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَعْمالَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بِأَنَّهُمْ} (ب) حرف جر / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم أنّ {كَرِهُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر أنَّ محذوف / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أَنْزَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فَأَحْبَطَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى /
فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَعْمالَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{أَفَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / (ف) حرف عطف / حرف جزم {يَسِيرُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {فَيَنْظُرُوا} (ف) حرف عطف / فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {كَيْفَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عاقِبَةُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {قَبْلِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {دَمَّرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلِلْكافِرِينَ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {أَمْثالُها} مبتدا مؤخّر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بِأَنَّ} (ب) حرف جر / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم أنّ، منصوب يا در محل نصب {مَوْلَى} خبر أنَّ، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَأَنَّ} (و) حرف
عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الْكافِرِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لا} (لا)ى نفى جنس {مَوْلى} اسم لاى نفى جنس، منصوب {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر لاى نفى جنس، محذوف / خبر إنَّ محذوف
{إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {يُدْخِلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {جَنَّاتٍ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {تَجْرِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {مِنْ} حرف جر {تَحْتِهَا} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الْأَنْهارُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {وَالَّذِينَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {يَتَمَتَّعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَيَأْكُلُونَ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {كَما} حرف جر و اسم بعد از آن
مجرور {تَأْكُلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْأَنْعامُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {وَالنَّارُ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مَثْوىً} خبر، مرفوع يا در محل رفع {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور
{وَكَأَيِّنْ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مِنْ} حرف جر زائد {قَرْيَةٍ} تمييز، منصوب {هِيَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {أَشَدُّ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {قُوَّةً} تمييز، منصوب {مِنْ} حرف جر {قَرْيَتِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الَّتِي} نعت تابع {أَخْرَجَتْكَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {أَهْلَكْناهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / خبر كان، منصوب يا در محل نصب {فَلا} (ف) حرف عطف / (لا)ى نفى جنس {ناصِرَ} اسم لاى نفى جنس، منصوب {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر لاى نفى جنس، محذوف
{أَفَمَنْ} همزه (أ) حرف استفهام / (ف) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلى} حرف جر {بَيِّنَةٍ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر كان، محذوف يا در تقدير {مِنْ} حرف جر {رَبِّهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف
اليه {كَمَنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {زُيِّنَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {سُوءُ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {عَمَلِهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَاتَّبَعُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَهْواءَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{مَثَلُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْجَنَّةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {الَّتِي} نعت تابع {وُعِدَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الْمُتَّقُونَ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {أَنْهارٌ} مبتدا مؤخّر {مِنْ} حرف جر {ماءٍ} اسم مجرور يا در محل جر {غَيْرِ} نعت تابع {آسِنٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَأَنْهارٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {مِنْ} حرف جر {لَبَنٍ} اسم مجرور يا در محل جر {لَمْ} حرف جزم {يَتَغَيَّرْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون {طَعْمُهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَنْهارٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {مِنْ} حرف جر {خَمْرٍ} اسم مجرور يا در محل جر {لَذَّةٍ} نعت تابع {لِلشَّارِبِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَنْهارٌ} (و) حرف عطف / معطوف
تابع {مِنْ} حرف جر {عَسَلٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مُصَفًّى} نعت تابع {وَلَهُمْ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف / مبتدا مؤخّر {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر {كُلِّ} اسم مجرور يا در محل جر {الثَّمَراتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَمَغْفِرَةٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {مِنْ} حرف جر {رَبِّهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كَمَنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف / مبتدا مؤخّر محذوف {هُوَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {خالِدٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {النَّارِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَسُقُوا} (و) حاليه / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {ماءً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {حَمِيماً} نعت تابع {فَقَطَّعَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَمْعاءَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{وَمِنْهُمْ} (و) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مَنْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَسْتَمِعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِلَيْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {حَتَّى} حرف ابتدا {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب
{خَرَجُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {عِنْدِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أُوتُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {الْعِلْمَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {ماذا} مفعولٌ به مقدّم {قالَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {آنِفاً} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {طَبَعَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {عَلى} حرف جر {قُلُوبِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَاتَّبَعُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَهْواءَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{وَالَّذِينَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {اهْتَدَوْا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {زادَهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل
{هُدىً} تمييز، منصوب {وَآتاهُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {تَقْواهُمْ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{فَهَلْ} (ف) حرف استيناف / حرف استفهام {يَنْظُرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلاَّ} حرف استثنا {السَّاعَةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أَنْ} حرف نصب {تَأْتِيَهُمْ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {بَغْتَةً} حال، منصوب {فَقَدْ} (ف) حرف تعليل / حرف تحقيق {جاءَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {أَشْراطُها} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَأَنَّى} (ف) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / خبر مقدّم محذوف / مبتدا مؤخّر محذوف {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {جاءَتْهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {ذِكْراهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{فَاعْلَمْ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {أَنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل
در محل نصب، اسم أنّ {لا} (لا)ى نفى جنس {إِلهَ} اسم لاى نفى جنس، منصوب / خبر لاى نفى جنس، محذوف {إِلاَّ} حرف استثنا {اللَّهُ} بدل تابع / خبر إنَّ محذوف {وَاسْتَغْفِرْ} (و) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لِذَنْبِكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلِلْمُؤْمِنِينَ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَالْمُؤْمِناتِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَاللَّهُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَعْلَمُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {مُتَقَلَّبَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَمَثْواكُمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{وَيَقُولُ} (و) حرف استيناف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَوْلا} حرف تحضيض {نُزِّلَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {سُورَةٌ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فَإِذا} (ف) حرف تفريع / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أُنْزِلَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {سُورَةٌ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مُحْكَمَةٌ} نعت تابع {وَذُكِرَ} (و) حرف عطف / فعل
ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {فِيهَا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْقِتالُ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {رَأَيْتَ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فِي} حرف جر {قُلُوبِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {مَرَضٌ} مبتدا مؤخّر {يَنْظُرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلَيْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {نَظَرَ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {الْمَغْشِيِّ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنَ} حرف جر {الْمَوْتِ} اسم مجرور يا در محل جر {فَأَوْلى} (ف) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور
{طاعَةٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَقَوْلٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {مَعْرُوفٌ} نعت تابع {فَإِذا} (ف) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {عَزَمَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الْأَمْرُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فَلَوْ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف شرط غير جازم {صَدَقُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لَكانَ} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {خَيْراً} خبر
كان، منصوب يا در محل نصب {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور
{فَهَلْ} (ف) حرف استيناف / حرف استفهام {عَسَيْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم عسى {إِنْ} حرف شرط جازم {تَوَلَّيْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {أَنْ} حرف نصب {تُفْسِدُوا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر عسى محذوف {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَتُقَطِّعُوا} (و) حرف عطف / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَرْحامَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {لَعَنَهُمُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فَأَصَمَّهُمْ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَأَعْمى} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَبْصارَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{أَفَلا} همزه (أ) حرف استفهام / (ف) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {يَتَدَبَّرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل
رفع و فاعل {الْقُرْآنَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أَمْ} حرف عطف {عَلى} حرف جر {قُلُوبٍ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر مقدّم محذوف {أَقْفالُها} مبتدا مؤخّر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الَّذِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {ارْتَدُّوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَلى} حرف جر {أَدْبارِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {تَبَيَّنَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لَهُمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْهُدَى} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الشَّيْطانُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {سَوَّلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل / خبر إنَّ محذوف {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَمْلى} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور
{ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بِأَنَّهُمْ} (ب) حرف جر / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم أنّ {قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر أنَّ محذوف / خبر در
تقدير يا محذوف يا در محل {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَرِهُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {نَزَّلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {سَنُطِيعُكُمْ} (س) حرف استقبال / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {فِي} حرف جر {بَعْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْأَمْرِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَاللَّهُ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَعْلَمُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {إِسْرارَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{فَكَيْفَ} (ف) حرف استيناف / مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل / خبر، مرفوع يا در محل رفع {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تَوَفَّتْهُمُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الْمَلائِكَةُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {يَضْرِبُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وُجُوهَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَأَدْبارَهُمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل
جر، مضاف اليه
{ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بِأَنَّهُمُ} (ب) حرف جر / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم أنّ {اتَّبَعُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر أنَّ محذوف / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أَسْخَطَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَكَرِهُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {رِضْوانَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَأَحْبَطَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَعْمالَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{أَمْ} حرف عطف {حَسِبَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {قُلُوبِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {مَرَضٌ} مبتدا مؤخّر {أَنْ} حرف مشبه بالفعل (أن) مخففّه از مثقلّه / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لَنْ} حرف نصب {يُخْرِجَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / خبر أنَّ محذوف {أَضْغانَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب /
(ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{وَلَوْ} (و) حرف عطف / حرف شرط غير جازم {نَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {لَأَرَيْناكَهُمْ} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به ثان (دوم) {فَلَعَرَفْتَهُمْ} (ف) حرف عطف / (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {بِسِيماهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ} (و) حرف عطف / (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {فِي} حرف جر {لَحْنِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْقَوْلِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَاللَّهُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَعْلَمُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {أَعْمالَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ} (و) حرف عطف / (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير
مستتر (نحن) در تقدير {حَتَّى} حرف نصب {نَعْلَمَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {الْمُجاهِدِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَالصَّابِرِينَ} حرف عطف و اسم بعد از آن معطوف {وَنَبْلُوَا} (و) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {أَخْبارَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الَّذِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَصَدُّوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَنْ} حرف جر {سَبِيلِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَشَاقُّوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الرَّسُولَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} حرف مصدرى {تَبَيَّنَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لَهُمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْهُدى} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لَنْ} حرف نصب {يَضُرُّوا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر إنَّ محذوف {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {شَيْئاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول،
منصوب {وَسَيُحْبِطُ} (و) حرف عطف / (س) حرف استقبال / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَعْمالَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{يا} (يا) حرف ندا {أَيُّهَا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (ها) حرف تنبيه {الَّذِينَ} بدل تابع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَطِيعُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَأَطِيعُوا} (و) حرف عطف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الرَّسُولَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَلا} (و) حرف عطف / حرف جزم {تُبْطِلُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَعْمالَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الَّذِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَصَدُّوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَنْ} حرف جر {سَبِيلِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {ثُمَّ} حرف عطف {ماتُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَهُمْ} (و) حاليه /
مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كُفَّارٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {فَلَنْ} (ف) حرف زائد / حرف نصب {يَغْفِرَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / خبر إنَّ محذوف {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور
{فَلا} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف جزم {تَهِنُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَتَدْعُوا} (و) حرف عطف / فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلَى} حرف جر {السَّلْمِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَأَنْتُمُ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْأَعْلَوْنَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَاللَّهُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مَعَكُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَلَنْ} (و) حرف عطف / حرف نصب {يَتِرَكُمْ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَعْمالَكُمْ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{إِنَّمَا} حرف مكفوف (كافّه و مكفوفه) {الْحَياةُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الدُّنْيا} نعت تابع {لَعِبٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَلَهْوٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَإِنْ} (و) حرف عطف / حرف شرط جازم {تُؤْمِنُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون /
(و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَتَتَّقُوا} (و) حرف عطف / فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {يُؤْتِكُمْ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أُجُورَكُمْ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {يَسْئَلْكُمْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَمْوالَكُمْ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{إِنْ} حرف شرط جازم {يَسْئَلْكُمُوها} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / (و) حرف زائد براى اشباع ميم / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به ثان (دوم) / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَيُحْفِكُمْ} (ف) حرف عطف / فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {تَبْخَلُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَيُخْرِجْ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَضْغانَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
{ها} (ها) حرف تنبيه {أَنْتُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {هؤُلاءِ}
خبر، مرفوع يا در محل رفع {تُدْعَوْنَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {لِتُنْفِقُوا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {سَبِيلِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَمِنْكُمْ} (ف) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مَنْ} مبتدا مؤخّر {يَبْخَلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَمَنْ} (و) حرف استيناف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {يَبْخَلْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {فَإِنَّما} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف مكفوف (كافّه و مكفوفه) {يَبْخَلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَنْ} حرف جر {نَفْسِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَاللَّهُ} (و) حرف اعتراض / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْغَنِيُّ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَأَنْتُمُ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْفُقَراءُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَإِنْ} (و) حرف عطف / حرف شرط جازم {تَتَوَلَّوْا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {يَسْتَبْدِلْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {قَوْماً} مفعولٌ به، منصوب
يا در محل نصب {غَيْرَكُمْ} نعت تابع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ثُمَّ} حرف عطف {لا} حرف نفى غير عامل {يَكُونُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {أَمْثالَكُمْ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه
Bismi Allahi alrrahmani alrraheemi.
1.Allatheena kafaroo wasaddoo AAan sabeeli Allahi adalla aAAmalahum
2.Waallatheena amanoo waAAamiloo alssalihati waamanoo bima nuzzila AAala muhammadin wahuwa alhaqqu min rabbihim kaffara AAanhum sayyi-atihim waaslaha balahum
3.Thalika bi-anna allatheena kafaroo ittabaAAoo albatila waanna allatheena amanoo ittabaAAoo alhaqqa min rabbihim kathalika yadribu Allahu lilnnasi amthalahum
4.Fa-itha laqeetumu allatheena kafaroo fadarba alrriqabi hatta itha athkhantumoohum fashuddoo alwathaqa fa-imma mannan baAAdu wa-imma fidaan hatta tadaAAa alharbu awzaraha thalika walaw yashao Allahu laintasara minhum walakin liyabluwa baAAdakum bibaAAdin waallatheena qutiloo fee sabeeli Allahi falan yudilla aAAmalahum
5.sayahdeehim wayuslihu balahum
6.Wayudkhiluhumu aljannata AAarrafaha lahum
7.Ya ayyuha allatheena amanoo in tansuroo Allaha yansurkum wayuthabbit aqdamakum
8.Waallatheena kafaroo fataAAsan lahum waadalla aAAmalahum
9.Thalika bi-annahum karihoo ma anzala Allahu faahbata aAAmalahum
10.Afalam yaseeroo fee al-ardi fayanthuroo kayfa kana AAaqibatu allatheena min qablihim dammara Allahu AAalayhim walilkafireena amthaluha
11.Thalika bi-anna Allaha mawla allatheena amanoo waanna alkafireena la mawla lahum
12.Inna Allaha yudkhilu allatheena amanoo waAAamiloo alssalihati jannatin tajree min tahtiha al-anharu waallatheena kafaroo yatamattaAAoona waya/kuloona kama ta/kulu al-anAAamu waalnnaru mathwan lahum
13.Wakaayyin min qaryatin hiya ashaddu quwwatan min qaryatika allatee akhrajatka ahlaknahum fala nasira lahum
14.Afaman kana AAala bayyinatin min rabbihi kaman zuyyina lahu soo-o AAamalihi waittabaAAoo ahwaahum
15.Mathalu aljannati allatee wuAAida almuttaqoona
feeha anharun min ma-in ghayri asinin waanharun min labanin lam yataghayyar taAAmuhu waanharun min khamrin laththatin lilshsharibeena waanharun min AAasalin musaffan walahum feeha min kulli alththamarati wamaghfiratun min rabbihim kaman huwa khalidun fee alnnari wasuqoo maan hameeman faqattaAAa amAAaahum
16.Waminhum man yastamiAAu ilayka hatta itha kharajoo min AAindika qaloo lillatheena ootoo alAAilma matha qala anifan ola-ika allatheena tabaAAa Allahu AAala quloobihim waittabaAAoo ahwaahum
17.Waallatheena ihtadaw zadahum hudan waatahum taqwahum
18.Fahal yanthuroona illa alssaAAata an ta/tiyahum baghtatan faqad jaa ashratuha faanna lahum itha jaat-hum thikrahum
19.FaiAAlam annahu la ilaha illa Allahu waistaghfir lithanbika walilmu/mineena waalmu/minati waAllahu yaAAlamu mutaqallabakum wamathwakum
20.Wayaqoolu allatheena amanoo lawla nuzzilat sooratun fa-itha onzilat sooratun muhkamatun wathukira feeha alqitalu raayta allatheena fee quloobihim maradun yanthuroona ilayka nathara almaghshiyyi AAalayhi mina almawti faawla lahum
21.TaAAatun waqawlun maAAroofun fa-itha AAazama al-amru falaw sadaqoo Allaha lakana khayran lahum
22.Fahal AAasaytum in tawallaytum an tufsidoo fee al-ardi watuqattiAAoo arhamakum
23.Ola-ika allatheena laAAanahumu Allahu faasammahum waaAAma absarahum
24.Afala yatadabbaroona alqur-ana am AAala quloobin aqfaluha
25.Inna allatheena irtaddoo AAala adbarihim min baAAdi ma tabayyana lahumu alhuda alshshaytanu sawwala lahum waamla lahum
26.Thalika bi-annahum qaloo lillatheena karihoo ma nazzala Allahu sanuteeAAukum fee baAAdi al-amri waAllahu yaAAlamu israrahum
27.Fakayfa itha tawaffat-humu almala-ikatu yadriboona wujoohahum waadbarahum
28.Thalika bi-annahumu ittabaAAoo ma askhata Allaha wakarihoo ridwanahu faahbata aAAmalahum
29.Am hasiba allatheena fee quloobihim maradun an lan yukhrija Allahu adghanahum
30.Walaw nashao laaraynakahum falaAAaraftahum biseemahum walataAArifannahum fee lahni alqawli waAllahu yaAAlamu aAAmalakum
31.Walanabluwannakum hatta naAAlama almujahideena minkum waalssabireena wanabluwa akhbarakum
32.Inna allatheena kafaroo wasaddoo AAan sabeeli Allahi washaqqoo alrrasoola min baAAdi ma tabayyana lahumu alhuda
lan yaduroo Allaha shay-an wasayuhbitu aAAmalahum
33.Ya ayyuha allatheena amanoo ateeAAoo Allaha waateeAAoo alrrasoola wala tubtiloo aAAmalakum
34.Inna allatheena kafaroo wasaddoo AAan sabeeli Allahi thumma matoo wahum kuffarun falan yaghfira Allahu lahum
35.Fala tahinoo watadAAoo ila alssalmi waantumu al-aAAlawna waAllahu maAAakum walan yatirakum aAAmalakum
36.Innama alhayatu alddunya laAAibun walahwun wa-in tu/minoo watattaqoo yu/tikum ojoorakum wala yas-alkum amwalakum
37.In yas-alkumooha fayuhfikum tabkhaloo wayukhrij adghanakum
38.Ha antum haola-i tudAAawna litunfiqoo fee sabeeli Allahi faminkum man yabkhalu waman yabkhal fa-innama yabkhalu AAan nafsihi waAllahu alghaniyyu waantumu alfuqarao wa-in tatawallaw yastabdil qawman ghayrakum thumma la yakoonoo amthalakum
به نام خداوند رحمتگر مهربان
كسانى كه كفر ورزيدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند، [خدا] اعمال آنان را تباه خواهد كرد. (1)
و آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند و به آنچه بر محمد [ص نازل آمده گرويده اند -[كه آن خود حق [و] از جانب پروردگارشان است- [خدا نيز] بديهايشان را زدود و حال [و روز]شان را بهبود بخشيد. (2)
اين بدان سبب است كه آنان كه كفر ورزيدند، از باطل پيروى كردند، و كسانى كه ايمان آوردند از همان حق -كه از جانب پروردگارشان است- پيروى كردند. اين گونه خدا براى [بيدارى مردم مثالهايشان را مى زند. (3)
پس چون با كسانى كه كفر ورزيده اند برخورد كنيد، گردنها[يشان را بزنيد. تا چون آنان را [در كشتار] از پاى درآورديد، پس [اسيران را] استوار در بند كشيد؛ سپس يا [بر آنان منّت نهيد [و آزادشان كنيد] و يا فديه [و عوض از ايشان بگيريد]، تا در جنگ، اسلحه بر زمين گذاشته شود. اين
است [دستور خدا]؛ و اگر خدا مى خواست، از ايشان انتقام مى كشيد، ولى [فرمان پيكار داد] تا برخى از شما را به وسيله برخى [ديگر] بيازمايد، و كسانى كه در راه خدا كشته شده اند، هرگز كارهايشان را ضايع نمى كند. (4)
به زودى آنان را راه مى نمايد و حالشان را نيكو مى گرداند. (5)
و در بهشتى كه براى آنان وصف كرده، آنان را درمى آورد. (6)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اگر خدا را يارى كنيد ياريتان مى كند و گامهايتان را استوار مى دارد. (7)
و كسانى كه كفر ورزيدند، نگونسارى بر آنان باد؛ و [خدا] اعمالشان را برباد داد. (8)
اين بدان سبب است كه آنان آنچه را خدا نازل كرده است خوش نداشتند، و [خدا نيز] كارهايشان را باطل كرد. (9)
مگر در زمين نگشته اند، تا ببينند فرجام كسانى كه پيش از آنها بودند به كجا انجاميده است؟ خدا زير و زبرشان كرد و كافران را نظاير [همين كيفرها در پيش است. (10)
چرا كه خدا سرپرست كسانى است كه ايمان آورده اند، ولى كافران را سرپرست [و يارى نيست. (11)
خدا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، در باغهايى كه از زير [درختان آنها نهرها روان است درمى آورد، و [حال آنكه كسانى كه كافر شده اند، [در ظاهر] بهره مى برند و همان گونه كه چارپايان مى خورند، مى خورند، و[لى ]جايگاه آنها آتش است. (12)
و بسا شهرها كه نيرومندتر از آن شهرى بود كه تو را [از خود] بيرون راند، كه ما هلاكشان كرديم و براى آنها يار [و ياورى نبود. (13)
آيا كسى كه بر حجتى از جانب پروردگار خويش
است، چون كسى است كه بدى كردارش براى او زيبا جلوه داده شده و هوسهاى خود را پيروى كرده اند؟ (14)
مَثَل بهشتى كه به پرهيزگاران وعده داده شده [چون باغى است كه در آن نهرهايى است از آبى كه [رنگ و بو و طعمش برنگشته؛ و جويهايى از شيرى كه مزه اش دگرگون نشود؛ و رودهايى از باده اى كه براى نوشندگان لذتى است؛ و جويبارهايى از انگبين ناب. و در آنجا از هر گونه ميوه براى آنان [فراهم است و [از همه بالاتر] آمرزش پروردگار آنهاست. [آيا چنين كسى در چنين باغى دل انگيز] مانند كسى است كه جاودانه در آتش است و آبى جوشان به خوردشان داده مى شود [تا] روده هايشان را از هم فرو پاشد؟ (15)
و از ميان [منافقان كسانى اند كه [در ظاهر] به [سخنان تو گوش مى دهند، ولى چون از نزد تو بيرون مى روند، به دانش يافتگان مى گويند: «هم اكنون چه گفت؟» اينان همانانند كه خدا بر دلهايشان مهر نهاده است و از هوسهاى خود پيروى كرده اند. (16)
و[لى آنان كه به هدايت گراييدند [خدا] آنان را هر چه بيشتر هدايت بخشيد و [توفيق پرهيزگارى شان داد. (17)
آيا [كافران جز اين انتظار مى برند كه رستاخيز به ناگاه بر آنان فرا رسد؟ و علامات آن اينك پديد آمده است. پس اگر [رستاخيز] بر آنان دررسد، ديگر كجا جاى اندرزشان است؟ (18)
پس بدان كه هيچ معبودى جز خدا نيست؛ و براى گناه خويش آمرزش جوى؛ و براى مردان و زنان با ايمان [طلب مغفرت كن ؛ و خداست كه فرجام و م آل [هر يك از] شما را
مى داند. (19)
و كسانى كه ايمان آورده اند مى گويند: «چرا سوره اى [در باره جهاد] نازل نمى شود؟» اما چون سوره اى صريح نازل شد و در آن نام كارزار آمد، آنان كه در دلهايشان مرضى هست، مانند كسى كه به حال بيهوشى مرگ افتاده به تو مى نگرند. (20)
[ولى فرمان پذيرى و سخنى شايسته برايشان بهتر است. و چون كار به تصميم كشد، قطعاً خير آنان در اين است كه با خدا راست دل باشند. (21)
پس [اى منافقان،] آيا اميد بستيد كه چون [از خدا] برگشتيد [يا سرپرست مردم شديد] در [روى زمين فساد كنيد و خويشاونديهاى خود را از هم بگسليد؟ (22)
اينان همان كسانند كه خدا آنان را لعنت نموده و [گوش دل ايشان را ناشنوا و چشمهايشان را نابينا كرده است. (23)
آيا به آيات قرآن نمى انديشند؟ يا [مگر] بر دلهايشان قفلهايى نهاده شده است؟ (24)
بى گمان، كسانى كه پس از آنكه [راه هدايت بر آنان روشن شد [به حقيقت پشت كردند، شيطان آنان را فريفت و به آرزوهاى دور و درازشان انداخت. (25)
چرا كه آنان به كسانى كه آنچه را خدا نازل كرده خوش نمى داشتند، گفتند: «ما در كار [مخالفت تا حدودى از شما اطاعت خواهيم كرد.» و خدا از همداستانى آنان آگاه است. (26)
پس چگونه [تاب مى آورند] وقتى كه فرشتگان [عذاب ، جانشان را مى ستانند و بر چهره و پشت آنان تازيانه مى نوازند؟ (27)
زيرا آنان از آنچه خدا را به خشم آورده پيروى كرده اند و خرسنديش را خوش نداشتند؛ پس اعمالشان را باطل گردانيد. (28)
آيا كسانى كه در دلهايشان مرضى هست،
پنداشتند كه خدا هرگز كينه آنان را آشكار نخواهد كرد؟ (29)
و اگر بخواهيم، قطعاً آنان را به تو مى نمايانيم، در نتيجه ايشان را به سيماى [حقيقى شان مى شناسى و از آهنگ سخن به [حال آنان پى خواهى برد؛ و خداست كه كارهاى شما را مى داند. (30)
و البته شما را مى آزماييم تا مجاهدان و شكيبايان شما را باز شناسانيم، و گزارشهاى [مربوط به شما را رسيدگى كنيم. (31)
كسانى كه كافر شدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند و پس از آنكه راه هدايت بر آنان آشكار شد، با پيامبر [خدا] در افتادند، هرگز به خدا گزندى نمى رسانند؛ و به زودى [خدا] كرده هايشان را تباه خواهد كرد. (32)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خدا را اطاعت كنيد و از پيامبر [او نيز] اطاعت نماييد، و كرده هاى خود را تباه مكنيد. (33)
آنان كه كفر ورزيدند و مانع راه خدا شدند، سپس در حال كفر مردند، هرگز خدا از آنان درنخواهد گذشت. (34)
پس سستى نورزيد و [كافران را] به آشتى مخوانيد [كه شما برتريد و خدا با شماست و از [ارزش كارهايتان هرگز نخواهد كاست. (35)
زندگى اين دنيا لهو و لعبى بيش نيست، و اگر ايمان بياوريد و پروا بداريد [خدا] پاداش شما را مى دهد و اموالتان را [در عوض نمى خواهد. (36)
اگر [اموال شما را بخواهد و به اصرار از شما طلب كند بخل مى ورزيد، و كينه هاى شما را برملا مى كند. (37)
شما همان [مردمى هستيد كه براى انفاق در راه خدا فرا خوانده شده ايد. پس برخى از شما بخل مى ورزند، و هر
كس بخل ورزد تنها به زيان خود بخل ورزيده ، و [گرنه خدا بى نياز است و شما نيازمنديد؛ و اگر روى برتابيد [خدا] جاى شما را به مردمى غير از شما خواهد داد كه مانند شما نخواهند بود. (38)
به نام خداوند بخشنده بخشايشگر.
«1» كسانى كه كافر شدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند، [خداوند] اعمالشان را نابود مى كند!
«2» و كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند و به آنچه بر محمد [ص] نازل شده - و همه حقّ است و از سوى پروردگارشان - نيز ايمان آوردند، خداوند گناهانشان را مى بخشد و كارشان را اصلاح مى كند!
«3» اين بخاطر آن است كه كافران از باطل پيروى كردند، و مؤمنان از حقّى كه از سوى پروردگارشان بود تبعيّت نمودند؛ اين گونه خداوند براى مردم مثَلهاى [زندگى] آنان را بيان مى كند!
«4» و هنگامى كه با كافران [جنايت پيشه] در ميدان جنگ روبه رو شديد گردنهايشان را بزنيد، [و اين كار را همچنان ادامه دهيد] تا به اندازه كافى دشمن را در هم بكوبيد؛ در اين هنگام اسيران را محكم ببنديد؛ سپس يا بر آنان منّت گذاريد [و آزادشان كنيد] يا در برابر آزادى از آنان فديه [= غرامت] بگيريد؛ [و اين وضع بايد همچنان ادامه يابد] تا جنگ بار سنگين خود را بر زمين نهد، [آرى] برنامه اين است! و اگر خدا مى خواست خودش آنها را مجازات مى كرد، اما مى خواهد بعضى از شما را با بعضى ديگر بيازمايد؛ و كسانى كه در راه خدا كشته شدند، خداوند هرگز اعمالشان را از بين نمى برد!
«5» بزودى آنان را هدايت نموده و كارشان را
اصلاح مى كند؛
«6» و آنها را در بهشت [جاويدانش] كه اوصاف آن را براى آنان بازگو كرده وارد مى كند.
«7» اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر [آيين] خدا را يارى كنيد، شما را يارى مى كند و گامهايتان را استوار مى دارد.
«8» و كسانى كه كافر شدند، مرگ بر آنان! و اعمالشان نابود باد!
«9» اين بخاطر آن است كه از آنچه خداوند نازل كرده كراهت داشتند؛ از اين رو خدا اعمالشان را حبط و نابود كرد!
«10» آيا در زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه قبل از آنان بودند چگونه بود؟! خداوند آنها را هلاك كرد؛ و براى كافران امثال اين مجازاتها خواهد بود!
«11» اين براى آن است كه خداوند مولا و سرپرست كسانى است كه ايمان آوردند؛ امّا كافران مولايى ندارند!
«12» خداوند كسانى را كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند وارد باغهايى از بهشت مى كند كه نهرها از زير [درختانش] جارى است؛ در حالى كه كافران از متاع زودگذر دنيا بهره مى گيرند و همچون چهارپايان مى خورند، و سرانجام آتش دوزخ جايگاه آنهاست!
«13» و چه بسيار شهرهايى كه از شهرى كه تو را بيرون كرد نيرومندتر بودند؛ ما همه آنها را نابود كرديم و هيچ ياورى نداشتند!
«14» آيا كسى كه دليل روشنى از سوى پروردگارش دارد، همانند كسى است كه زشتى اعمالش در نظرش آراسته شده و از هواى نفسشان پيروى مى كنند؟!
«15» توصيف بهشتى كه به پرهيزگاران وعده داده شده، چنين است: در آن نهرهايى از آب صاف و خالص كه بدبو نشده، و نهرهايى از شير كه طعم آن دگرگون نگشته، و نهرهايى از شراب
[طهور] كه مايه لذّت نوشندگان است، و نهرهايى از عسل مصفّاست، و براى آنها در آن از همه انواع ميوه ها وجود دارد؛ و [از همه بالاتر] آمرزشى است از سوى پروردگارشان! آيا اينها همانند كسانى هستند كه هميشه در آتش دوزخند و از آب جوشان نوشانده مى شوند كه اندرونشان را از هم متلاشى مى كند؟!
«16» گروهى از آنان به سخنانت گوش فرامى دهند، امّا هنگامى كه از نزد تو خارج مى شوند به كسانى كه علم و دانش به آنان بخشيده شده [از روى استهزا] مى گويند: ([اين مرد] الان چه گفت؟!) آنها كسانى هستند كه خداوند بر دلهايشان مُهر نهاده و از هواى نفسشان پيروى كرده اند [از اين رو چيزى نمى فهمند]!
«17» كسانى كه هدايت يافته اند، خداوند بر هدايتشان مى افزايد و روح تقوا به آنان مى بخشد!
«18» آيا آنها [= كافران] جز اين انتظارى دارند كه قيامت ناگهان فرا رسد [آنگاه ايمان آورند]، در حالى كه هم اكنون نشانه هاى آن آمده است؛ اما هنگامى كه بيايد، تذكّر [و ايمان] آنها سودى نخواهد داشت!
«19» پس بدان كه معبودى جز (اللّه) نيست؛ و براى گناه خود و مردان و زنان باايمان استغفار كن! و خداوند محل حركت و قرارگاه شما را مى داند!
«20» كسانى كه ايمان آورده اند مى گويند: (چرا سوره اى نازل نمى شود [كه در آن فرمان جهاد باشد]؟!) امّا هنگامى كه سوره واضح و روشنى نازل مى گردد كه در آن سخنى از جنگ است، منافقان بيماردل را مى بينى كه همچون كسى كه در آستانه مرگ قرار گرفته به تو نگاه مى كنند؛ پس مرگ و نابودى براى آنان سزاوارتر است!
«21» [ولى] اطاعت و سخن سنجيده براى آنان بهتر است؛
و اگر هنگامى كه فرمان جهاد قطعى مى شود به خدا راست گويند [و از در صدق و صفا درآيند] براى آنها بهتر مى باشد!
«22» اگر [از اين دستورها] روى گردان شويد، جز اين انتظار مى رود كه در زمين فساد و قطع پيوند خويشاوندى كنيد؟!
«23» آنها كسانى هستند كه خداوند از رحمت خويش دورشان ساخته، گوشهايشان را كر و چشمهايشان را كور كرده است!
«24» آيا آنها در قرآن تدبّر نمى كنند، يا بر دلهايشان قفل نهاده شده است؟!
«25» كسانى كه بعد از روشن شدن هدايت براى آنها، پشت به حق كردند، شيطان اعمال زشتشان را در نظرشان زينت داده و آنان را با آرزوهاى طولانى فريفته است!
«26» اين بخاطر آن است كه آنان به كسانى كه نزول وحى الهى را كراهت داشتند گفتند: (ما در بعضى از امور از شما پيروى مى كنيم؟) در حالى كه خداوند پنهانكارى آنان را مى داند.
«27» حال آنها چگونه خواهد بود هنگامى كه فرشتگان [مرگ] بر صورت و پشت آنان مى زنند و جانشان را مى گيرند؟!
«28» اين بخاطر آن است كه آنها از آنچه خداوند را به خشم مى آورد پيروى كردند، و آنچه را موجب خشنودى اوست كراهت داشتند؛ از اين رو [خداوند] اعمالشان را نابود كرد!
«29» آيا كسانى كه در دلهايشان بيمارى است گمان كردند خدا كينه هايشان را آشكار نمى كند؟!
«30» و اگر ما بخواهيم آنها را به تو نشان مى دهيم تا آنان را با قيافه هايشان بشناسى، هر چند مى توانى آنها را از طرز سخنانشان بشناسى؛ و خداوند اعمال شما را مى داند!
«31» ما همه شما را قطعاً مى آزمائيم تا معلوم شود مجاهدان واقعى و صابران
از ميان شما كيانند، و اخبار شما را بيازماييم!
«32» آنان كه كافر شدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند و بعد از روشن شدن هدايت براى آنان [باز] به مخالفت با رسول [خدا] برخاستند، هرگز زيانى به خدا نمى رسانند و [خداوند] بزودى اعمالشان را نابود مى كند!
«33» اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اطاعت كنيد خدا را، و اطاعت كنيد رسول [خدا] را، و اعمال خود را باطل نسازيد!
«34» كسانى كه كافر شدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند سپس در حال كفر از دنيا رفتند، خدا هرگز آنها را نخواهد بخشيد.
«35» پس هرگز سست نشويد و [دشمنان را] به صلح [ذلّت بار] دعوت نكنيد در حالى كه شما برتريد، و خداوند با شماست و چيزى از [ثواب] اعمالتان را كم نمى كند!
«36» زندگى دنيا تنها بازى و سرگرمى است؛ و اگر ايمان آوريد و تقوا پيشه كنيد، پاداشهاى شما را مى دهد و اموال شما را نمى طلبد،
«37» چرا كه هر گاه اموال شما را مطالبه كند و حتّى اصرار نمايد، بخل مى ورزيد؛ و كينه و خشم شما را آشكار مى سازد!
«38» آرى، شما همان گروهى هستيد كه براى انفاق در راه خدا دعوت مى شويد، بعضى از شما بخل مى ورزند؛ و هر كس بخل ورزد، نسبت به خود بخل كرده است؛ و خداوند بى نياز است و شما همه نيازمنديد؛ و هرگاه سرپيچى كنيد، خداوند گروه ديگرى را جاى شما مى آورد پس آنها مانند شما نخواهند بود [و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق مى كنند].
به نام خدا كه رحمتش بى اندازه است و مهربانى اش هميشگى.
آنان كه كفر ورزيدند و [مردم را] از راه خدا
باز داشتند خدا اعمالشان را باطل و تباهساخت؛ (1)
و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند و به آنچه بر محمّد نازل شده كه از سوى پروردگارشان حق است گرويدند، خدا گناهانشان را از آنان محو كرد و حالشان را اصلاح نمود. (2)
اين به سبب آن است كه كافران از باطل پيروى كردند، و مؤمنان از حق كه از سوى پروردگار آنان است، پيروى نمودند. اين گونه خدا براى مردم اوصافشان را بيان مى كند. (3)
پس هنگامى كه [در ميدان جنگ] با كافران روبرو شديد، گردن هايشان را به شدت بزنيد تا آن گاه كه بسيارى از آنان را با سختى و غلظت از پاى درآوريد، در اين هنگام [از دشمن اسير بگيريد و] آنان را محكم ببنديد، [پس از اسير گرفتن] يا بر آنان منت نهيد [و آزادشان كنيد]، يا از آنان [در برابر آزاد كردنشان] فديه و عوض بگيريد تا آنجا كه جنگ بارهاى سنگينش را بر زمين نهد. اين است [فرمان خدا]؛ و اگر خدا مى خواست [خود بدون فرمان جنگ] از آنان انتقام مى گرفت [ولى به جنگ فرمان داد] تا برخى از شما را به وسيله برخى ديگر بيازمايد، و كسانى كه در راه خدا به شهادت رسيده اند، خدا هرگز اعمالشان را باطل و تباه نمى كند. (4)
[خدا] آنان را به زودى [به سرمنزل خوشبختى و كرامت] هدايت مى كند و حالشان را اصلاح مى نمايد؛ (5)
و آنان را در بهشتى كه در دنيا به آنان شناسانده درمى آورد. (6)
اى مؤمنان! اگر خدا را يارى كنيد، خدا هم شما را يارى مى كند و گام هايتان را محكم و استوار مى سازد؛ (7)
و بر كافران هلاكت و نابودى باد و [خدا] اعمالشان را باطل و تباه ساخت. (8)
اين براى آن است كه آنان آنچه را خدا نازل كرده است خوش نداشتند، پس خدا هم اعمالشان را تباه و بى اثر كرد. (9)
آيا در زمين گردش نكردند تا با تأمل بنگرند كه سرانجام كسانى كه پيش از آنان بودند، چگونه بود؟ خدا آنان را درهم كوبيد و نابود كرد و نيز براى اين كافران همانند آنان [عذابى قطعى و ثابت] است. (10)
اين [پيروزى مؤمنان و نابودى كافران] به سبب اين است كه خدا سرپرست و ياور كسانى است كه ايمان آورده اند، و كافران را سرپرست و يارى نيست. (11)
بى ترديد خدا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، در بهشت هايى كهاز زيرِ [درختانِ] آن نهرها جارى است درمى آورد، و در حالى كه كافران همواره سرگرم بهره گيرى از [كالا و لذت هاى زودگذر] دنيايند و مى خورند، همان گونه كه چهارپايان مى خورند و جايگاهشان آتش است. (12)
چه بسيار آبادى هايى كه [اهلش] از [اهل] آبادى تو كه تو را بيرون كرده اند نيرومندتر بودند، ما آنان را هلاك كرديم و ياورى [در برابر عذاب] براى آنان نبود. (13)
آيا كسانى كه بر دليل روشنى از پروردگار خويش اند، مانند كسانى هستند كه عمل زشتشان براى آنان آراسته شده و از هواهاى نفسانى خود پيروى كرده اند؟ (14)
صفت بهشتى كه به پرهيزكاران وعده داده شده [چنين است:] در آن نهرهايى است از آبى كه مزه و رنگش برنگشته و نهرهايى از شير كه طعمش دگرگون نشده و نهرهايى از شراب كه براى نوشندگان مايه لذت است و
نهرهايى از عسل خالص است، و در آن از هر گونه ميوه اى براى آنان فراهم است، و نيز آمرزشى از سوى پروردگارشان [ويژه آنان است. آيا اينان] مانند كسانى هستند كه در آتش هميشگى و جاودانه اند، واز آبى جوشان به آنان مى نوشانند كه روده هايشان را متلاشى مى كند؟! (15)
گروهى از آنان [كه منافق اند در ظاهر به گفتارت] گوش مى دهند، ولى هنگامى كه از نزد تو بيرون روند به كسانى كه آگاهى و معرفت به آنان داده شده [از روى مسخره] مى گويند: هم اكنون چه گفت؟ [ما كه گفته او را نفهميديم.] آنان كسانى هستند كه خدا بر دل هايشان مهر [تيره بختى] نهاده واز هواهاى نفسانى خود پيروى كرده اند، (16)
و كسانى كه هدايت يافته اند خدا بر هدايتشان افزوده و پرهيزكارى و تقوايشان را به آنان عطا كرده است؛ (17)
پس آيا [منافقان و منكران] جز اين را انتظار مى برند كه ناگاه قيامت بر آنان فرا رسد؟ [در حالى كه هم اكنون نشانه هايش آمده است]، پس هنگامى كه قيامت بر آنان فرا رسد، متذكّر شدن و هوشيارى شان از كجا و چگونه به آنان سود بخشد؟ (18)
پس بدان كه هيچ معبودى جز خدا نيست [بنابراين بر معرفت و آگاهيت نسبتِ به حق استوار باش]؛ و از ميان رفتن [توطئه ها و موانعى كه به وسيله دشمنان در راه پيشرفت دعوتت به اسلام] براى تو و مردان و زنان با ايمان ايجاد شده از خدا بخواه، و براى زنان و مردان مؤمن طلب آمرزش كن و خدا محل رفت و بازگشت شماو قرارگاهتان را مى داند. (19)
مؤمنان مى گويند: چرا سوره اى [در رابطه با فرمان جهاد] نازل نمى شود؟ ولى
هنگامى كه سوره اى محكم و بى شبهه نازل مى شود و در آن از جهاد سخن به ميان آمده است، آنان را كه در دل هايشان بيمارى است، مى بينى مانند كسى كه در بيهوشى مرگ افتاده، به تو مى نگرند و سزاوارشان هم [به سبب بيماردلى] همين حالت است. (20)
[ولى] فرمانبردارى [از خدا و پيامبر] و سخن پسنديده و نيك [نه اظهار كراهت و ناخشنودى از جهاد] براى آنان شايسته تر است. پس اگر هنگامى كه فرمان جهاد قطعى و مسلم شود با خدا از سر صدق و راستى درآيند، بى ترديد براى آنان بهتر است. (21)
پس اگر [از خدا و پيامبر] روى گردان شويد آيا از شما جز اين انتظار مى رود كه در زمين فساد كنيد و [بر سر مال و منال دنيا] قطع رحم نماييد؟ (22)
آنان [كه روى گردانند] كسانى هستند كه خدا لعنتشان كرده و گوش [دل]شان را كر و چشم [بصيرت]شان را كور كرده است. (23)
آيا در قرآن نمى انديشند [تاحقايق را بفهمند] يا بر دل هايشان قفل هايى قرار دارد؟ (24)
بى ترديد كسانى كه پس از روشن شدن هدايت براى آنان [به همان عقايد باطل و كردار ناپسندشان] برگشتند [و دست از قرآن و پيامبر برداشتند] شيطان زشتى هايشان را در نظرشان آراست و آنان را در آرزوهاى دور و دراز انداخت. (25)
اين به سبب آن است كه آنان به كسانى [چون مشركان و كافران] كه نازل شدن وحى را خوش نداشتند، گفتند: [ما] در بعضى از امور [كه بر ضد مؤمنان است] از شما اطاعت خواهيم كرد. در حالى كه خدا اسرارشان را مى داند. (26)
پس حال و وضعشان زمانى كه فرشتگان جانشان
را مى گيرند در حالى كه بر صورت و پشتشان [تازيانه عذاب] مى زنند، چگونه خواهد بود؟! (27)
اين عذاب براى اين است كه آنان از آنچه خدا را به خشم آورده پيروى كردند، و خشنودى او را خوش نداشتند در نتيجه اعمالشان را تباه و بى اثر كرد. (28)
بلكه كسانى كه در دل هايشان بيمارى است، گمان كردند كه خدا كينه هايشان را آشكار نخواهد كرد. (29)
و اگر بخواهيم يقيناً آنان را به تو نشان مى دهيم تا آنان را از روى نشانه هايشان بشناسى، و بى ترديد آنان را از شيوه سخن گفتن خواهى شناخت؛ و خدا كارهاى شما را مى داند. (30)
به يقين ما شما را امتحان مى كنيم تا مجاهدان از شما و صابران را مشخص نماييم، و اخبار شما را نيز [كه اعمال و اسرار شماست] مى آزماييم [تا صدق و كذب شما را در همه امور معلوم بداريم.] (31)
مسلماً آنان كه كفر ورزيدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند و پس از آنكه هدايت براى آنان روشن شد با پيامبر به شدت دشمنى نمودند، هرگز هيچ زيانى به خدا نمى رسانند و خدا به زودى اعمالشان را تباه و بى اثر مى كند. (32)
اى اهل ايمان! خدا را اطاعت كنيد و پيامبر را اطاعت كنيد و اعمالتان را [با تخلف از دستورها خدا و پيامبر، شرك، نفاق، منت گذارى و ريا] باطل مكنيد. (33)
مسلماً كسانى كه كافر شدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند، سپس در حال كفر از دنيا رفتند، هرگز خدا آنان را نمى آمرزد. (34)
پس [با توجه به يارى و كارسازى خدا] سست نشويد و [كافران و مشركان را] به آشتى
و صلحى [كه براى شما خفّت بار است] دعوت نكنيد، در حالى كه شما برتر هستيد و خدا با شماست و هرگز از [ثواب و پاداش] اعمالتان نمى كاهد. (35)
زندگى دنيا فقط بازى و سرگرمى است، اگر ايمان بياوريد و پرهيزكارى كنيد، خدا پاداش هايتان را مى دهد و از شما نمى خواهد [كه] اموالتان را [در راه خدا انفاق كنيد؛] (36)
اگر همه اموال شما را بخواهد و بر شما اصرار ورزد، بخل مى كنيد و [سبب مى شود كه] كينه هاى درونى شما را بيرون بريزد [و آن زمان است كه گمراه مى شويد.] (37)
آگاه باشيد! شما همان مردمى هستيد كه براى انفاق در راه خدا دعوت مى شويد، پس برخى از شما بخل مى ورزند، و هر كه بخل پيشه كند، فقط نسبت به [سعادت و خوشبختى] خود بخيل است، و خدا [از انفاق و صدقات شما] بى نياز است، و شماييد كه نيازمند هستيد؛ و اگر [از فرمان هاى او] روى بگردانيد به جاى شما گروه ديگرى را مى آورد كه مانند شما [روى گردان، سست عقيده و بخيل] نخواهند بود. (38)
بنام خداوند بخشنده مهربان
آنان كه به خدا كافر شدند و راه دين خدا را بر خلق بستند اعمال آنها تباه و باطل خواهد شد (1)
و آنان كه به خدا گرويدند و نيكوكار شدند و به قرآنى كه بر محمد (ص) نازلشد كه البته بر حق و از جانب خدا بود ايمان آوردند خدا از گناهانشان درگذشت و امر دنيا و دين شان را اصلاح فرمود و دلشان را شايسته نور معرفت گردانيد (2)
اين سبب تباهى حال كافران و اصلاح مومنان است كه كافران پيرو آرار و عقايد
اهل باطل گرديدند و اهل ايمان پيرو قرآن حق كه از جانب خدايشان نازل گرديد شدند. اينگونه صريح خدا تمثال حال مردم را بيان ميكند (3)
شما مومنان چون در ميدان جنگ با كافران روبرو شويد بايد شجاعانه آنها را گردن زنيد تا آنگاه كه از خونريزى بسيار دشمن را از پا درآوريد و بكلى مغلوب و تسليم سازيد پس از آن اسيران جنگ را محكم ببند كشيد كه بعدا آنها را آزاد گردانيد يا فدا گيريد تا در نتيجه جنگ سختيهاى خود را فروگذارد يعنى تا كافران تسليم شوند و جنگ خاتمه يابد يا تا همه ايمان آرند و جنگ از جهان برافتد اين حكم فعلى است و اگر خدا ميخواست خود از كافران انتقام ميكشيد و همه را بى زحمت جنگ شما هلاك ميكرد و ليكن اين جنگ كفر و ايمان براى امتحان خلق به يكديگر است و آنان كه در راه خدا كشته شدند خدا هرگز رنج و اعمالشان را ضايع نگرداند (4)
و آنها را البته به راه سعادت هدايت كند و امورشان اصلاح فرمايد (5)
و در بهشتى كه قبلا به منزل و مقاماتشان همه را شناسا كرده وارد كند (6)
اى اهل ايمان شما اگر خدا را يارى كنيد يعنى دين و پيغمبر خدا را خدا هم شما را همه جا يارى كند و در جنگها فاتح سازد و بر حوادث ثابت قدم گرداند (7)
و آنان كه به خدا كافر شدند نابود و هلاك شوند و خدا اعمالشان را ضايع و باطل سازد (8)
اين هلاك كفار بدان سبب است كه آنها از قرآنى كه خدا نازل فرمود
كراهت و اعراض داشتند پس خدا اعمالشان را محو و نابود فرمود (9)
آيا در زمين به سير و سفر نميرويد تا به چشم خود عاقبت حال و كيفر كفر پيشينيان را مشاهده كنيد؟ كه چگونه آنها را خدا هلاك كرد؟ اين كافران هم مانند آنها به كيفر كفر خود البته ميرسند (10)
اين را كه دانستيد پس بدانيد كه البته خدا يار و مولاى مومنانست و كافران هيچ مولا و ياور و يارى ندارند (11)
البته خدا آنان را كه ايمان آورده و نيكوكار شوند در بهشتى كه زير درختانش نهرها جاريست داخل گرداند و آنان كه به راه كفر شتافتند و به تمتع و شهوت رانى و شكم پرستى مانند حيوانات پرداختند عاقبت منزل آنها آتش دوزخ خواهد بود (12)
چه شهرهاى بسيار كه از شهر مكه وطن تو كه از آن كفار خارجت كردند محكم بنيان تر بود ما اهلش را هلاك كرديم و بر نجات خود هيچ ياورى نداشتند (13)
آيا آن كس كه از خداى خود حجت علمى و برهانى مانند قرآن در دست دارد مانند كسانيست كه از جهل و نادانى عمل زشتشان در نظر زيبا جلوه كرده و پيرو هواى نفسانى خود شدند؟ (14)
داستان بهشتى كه به متقيان در دنيا وعده دادند اينست كه در آن باغ بهشت نهرهائى از آب زلال گوارا است و نهرها از شير بى آنكه هرگز طعمش تغيير كند و نهرهااز شراب ناب كه نوشندگان را به حد كمال لذت بخشد و نهرها از عسل مصفى و تمام انواع ميوه ها بر آنان مهياست و فوق همه لذات مغفرت و لطف پروردگار
آيا حال آنكه در اين بهشت ابد است مانند كسى است كه در آتش مخلد است؟ و آب جوشنده حميم نوشند تا اندرونشان را پاره پاره گرداند (15)
و بعضى از مردم منافق به گفتارت كاملا گوش ميدهند تا وقتى كه از حضورت خارجشوند پس با اهل علم اصحابت به تمسخر و اهانت ميگويند رسول باز از سر نو چه گفت؟ و معنى كلامش چه بود؟ ما كه از گفتارش چيزى نفهميديم اينان هستند كه خدا بر دلهاشان مهر قهر نهاد و پيرو هواى نفس خود گرديدند (16)
و آنان كه به گفتارت هدايت يافتند لطف خدا بر هدايت و ايمانشان بيفزود و پاداش تقواى آنها عطا فرمود (17)
كافران كه ايمان نمى آرند پس باز انتظارى دارند جز آنكه ساعت قيامت فرا رسد؟ كه شروب و علائم قيامت بسيارى پديد آمد و پس از آنكه قيامت بيايد در آن حال تذكر و پند آنان چه فايده بخشد؟ كه ايمان پيش از مرگ بكار آيد (18)
باز هم بدان كه هيچ خدائى جز خداى يكتا نيست و تو بر گناه خود و براى مردان و زنان با ايمان آمرزش طلب و بدان كه خدا منازل انتقال شما به عالم آخرت و مسكن هميشگى شما همه را ميداند (19)
و مومنان مى گويند چه شده كه سوره اى كه در حكم جهاد كفار نازل نشد؟ در صورتى كه چون سوره اى محكم و صريح آمد و در آن ذكر جنگ شد حال آنان را كه دلهاشان مريض نفاق است بنگرى كه مانند كسى كه از ترس حال بيهوشى بر او دست ميدهد و در تو نگاه
ميكنند آرى مرگ و هلاك بر آنها سزاوارتر است (20)
راه سعادت، طاعت خدا و گفتار نيكو است و پس از آنكه امر دين يا كار جنگ به عزم و لزوم پيوست اگر منافقين كلام خدا را بعمل تصديق كنند بر آنها در كاردين و دنيا از هر كار بهتر خواهد بود (21)
شما منافقان اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روى بگردانيد يا در زمين فساد و قطع رحم كنيد باز هم اميد نجات توانيد داشت؟ (22)
همين منافقانند كه خدا آنها را لعن كرده و گوش و چشمشان را كر و كور گردانيد تا به جهل و شقاوت بميرند (23)
آيا منافقان در آيات قرآن تفكر نميكنند يا بر دلهاشان خود قفلهاى جهل و نفاقزده اند (24)
آنان كه پس از بيان شدن راه هدايت بر آنها باز به دين پشت كرده و مرتد شدند شيطان كفر را در نظرشان جلوه گر ساخت و به آمال و آرزوهاى دراز فريبشان داد (25)
اين برگشتن از دين براى آن بود كه آن منافقان به دشمنان قرآن پنهانى گفتندما البته با شما بر مخالفت محمد (ص) تا بتوان موافقت ميكنيم و بارى بترسند كه خدا بر اسرار نهانشان آگاهست (26)
پس با چه حال سختى اينان روبرو شوند هنگامى كه فرشتگان عذاب جانشان بگيرند و بر روى و پشت آنها تازيانه قهر زنند؟ (27)
بدين سبب كه از پى راهى كه موجب خشم خداست رفتند و راه رضا و خشنودى او نپيمودند خدا هم اعمالشان را محو و باطل گردانيد (28)
آيا آنان كه در دل مرض نفاق پنهان دارند پندارند كه خدا كينه
درونى آنها رابر اهل ايمان آشكار نميسازد؟ (29)
اى رسول اگر ما ميخواستيم حقيقت را به وحى بر تو آشكار مى ساختيم تا به باطن آنها از سيماى ظاهرشان پى برده و در طى سخن كاملا بشناسى و اى منافقان و اى مومنان خدا به همه كارهاى شما بندگان آگاهست (30)
و البته ما به حكم جهاد شما را در مقام امتحان مى آوريم تا آن كه در راه خداجهاد و مجاهده و كوشش دارد و بر رنج آن صبر ميكند مقامش معلوم سازيم و اخبار و اظهارات شما منافقان را نيز به مقام عمل بيازمائيم (31)
آنان كه به خدا كافر شدند و راه خدا را به روى خلق بستند و با رسول او پس از آنكه راه هدايت بر آنها روشن شد باز مخالفت كردند بدانند كه به خدا ضررى نمى رسانند و زيان مخالفت بر خود آنهاست و اعمال آنها را خدا البته بى اثر و محو و نابود ميگرداند (32)
اى اهل ايمان خدا را اطاعت كنيد و رسول او را اطاعت كنيد و به مخالفت خدا و رسول اعمال خود را ضايع و باطل نگردانيد (33)
آنان كه به خدا كافر شدند و از حسد و عناد راه خدا را به روى خلق بستند و به حال كفر مردند ديگر ابدا خدا آنها را نخواهد بخشيد (34)
پس شما اى اهل ايمان در كار دين سستى روا مداريد و از ترس جنگ، كافران را دعوت به صلح مكنيد بلكه دعوت به دين حق كنيد كه شما بر كفار غالب و بلند مقام تر خواهيد بود و خدا با شماست و
از ثواب اعمال شما هيچ نمى كاهد (35)
و بدانيد كه زندگانى دنيا به جز بازيچه و هوسرانى نيست و اگر به خدا ايمان آريد و پرهيزكار شويد پاداش اعمال شما را بهشت ابد خواهد داد و از اموال شما چيزى مزد هدايت نميخواهد (36)
و اگر از مال شما خدا چيزى به اصرار هم بخواهد باز بخل ميورزيد و كينه و خبثدرونى شما را آشكار ميسازد (37)
آرى شما همان مردميد كه براى انفاق در راه تبليغ دين خدا دعوت ميشويد تا خدابه اضعاف مضاعف اجر و عوض دهد باز بعضى از شما بخل ميورزند و هر كه در انفاقبخل كند بر ضرر خود اوست كه از اجر و ثواب خدا خود را محروم كرده و گرنه خدا از خلق غنى و بى نياز است و شما فقير و نيازمنديد و اگر شما روى از دين حق بگردانيد خدا قومى غير شما كه مانند شما بخيل نيستند بلكه بسى از شما بهتر و فداكارترند به جاى شما پديد آرد از رسول اكرم (ص) سوال كردند كه مراداز آن قوم كيستند حضرت دست بر شانه سلمان فارسى زد و فرمود قوم اين مرد كه اگر علم در ثريا باشد رجال فارس بر آن دست يابند (38)
به نام خداوند بخشنده ى مهربان.
كسانى كه كفر ورزيدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند، (خداوند) اعمالشان را تباه گردانيد. (1)
و كسانى كه (به خدا) ايمان آورده و كارهاى نيكو انجام داده اند و به آنچه بر محمّد نازل شده كه حق است و از جانب پروردگارشان است ايمان آورده اند، خداوند بدى هاى آنان را پوشاند و كارشان را
به سامان آورد. (2)
اين (دو گونه سرانجام) به خاطر آن است كه كسانى كه كفر ورزيدند، از باطل پيروى كردند و كسانى كه ايمان آوردند، از همان حقى كه از طرف پروردگارشان (نازل شده) است پيروى نمودند. اين گونه خداوند براى (بيدارى) مردم مثال حالشان را بيان مى كند. (3)
پس هرگاه با كسانى كه كافر شدند (در ميدان جنگ) روبرو شديد، گردن هايشان را بزنيد تا آن كه آنان را از پا درآوريد (و چون در دست شما اسير شوند) پس آنان را سخت ببنديد (تا فرار نكنند) سپس، يا بر آنان منّت نهيد (و آزادشان كنيد) و يا با گرفتن فديه و عوض رهايش كنيد تا جنگ بار سنگين خود را بر زمين نهد. اين است (دستور خداوند) و اگر خداوند اراده مى كرد، (از طريق صاعقه و زلزله و ديگر بلايا) از آن كفّار انتقام مى كشيد ولى خدا (فرمان جنگ داد) تا برخى از شما را به وسيله برخى ديگر بيازمايد، و كسانى كه در راه خدا كشته شدند هرگز خداوند اعمالشان را از بين نمى برد. (4)
خداوند، به زودى آنان را (به سوى مقامات والا) هدايت مى كند و حال و كارشان را نيكو مى گرداند. (5)
و در بهشتى كه براى آنان توصيف كرده، وارد مى سازد. (6)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر خدا را يارى كنيد، شما را يارى مى كند و گام هايتان را استوار مى سازد. (7)
و كسانى كه كفر ورزيدند، بر آنان نگون سارى باد و (خداوند) اعمالشان را نابود گردانيد. (8)
اين (هلاكت) به خاطر آن است كه آنچه را خداوند نازل كرده، ناخوش داشتند، پس (خداوند) كارهايشان را تباه (و بى ارزش)
نمود. (9)
پس آيا در زمين سير نكردند، تا بنگرند سرانجام كسانى كه قبل از آنان بودند چگونه بود؟ خداوند آنان را هلاك كرد و براى اين كافران نيز همانند آن كيفرها خواهد بود. (10)
اين (كيفرِ كافران) به خاطر آن است كه خداوند، ياور كسانى است كه ايمان آورده اند و همانا كافران ياورى ندارند. (11)
همانا خداوند كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند به باغ هايى (از بهشت) كه نهرها از زير (درختان) آن جارى است داخل مى كند. و كسانى كه كفر ورزيدند (از زندگى دنيا) بهره مى گيرند و همان گونه كه چهارپايان مى خورند مى خورند، و (سرانجام،) جايگاه آنهاست. (12)
و چه بسيار (مردم) شهرها كه از (مردم) شهرى كه تو را بيرون كردند، نيرومندتر بودند، ما آنان را هلاك كرديم و براى آنان هيچ ياورى نبود. (13)
پس آيا كسى كه بر دليل روشنى از طرف پروردگارش است، همچون كسى است كه بدى كردارش در نظرش آراسته شده و از هوس هايش پيروى كرده است؟ (14)
وصف بهشتى كه اهل پروا به آن وعده داده شده اند، (چنين است:) در آن نهرهايى است از آبى كه بدبو شدنى نيست و نهرهايى از شير كه مزه آن دگرگونى ندارد و نهرهايى از شراب كه براى نوشندگان لذّت بخش است و نهرهايى از عسل مصفّا و ناب. و براى آنان در آنجا هرگونه مى اى موجود است و نيز آمرزشى از طرف پروردگارشان. (آيا اينان) همانند كسانى هستند كه در آتش جاودانه اند و آبى جوشان، نوشانده مى شوند، كه اندرونشان را متلاشى مى كند. (15)
و گروهى از آنان، كسانى هستند كه (در ظاهر) به تو گوش مى سپارند،
امّا همين كه از نزد تو بيرون روند، به صاحبان علم و دانش گويند: او هم اكنون چه گفت؟ آنان كسانى هستند كه خداوند بر دلهايشان مهر نهاده و از هواى نفسشان پيروى كرده اند. (16)
و كسانى كه هدايت يافته اند، خداوند هدايتشان را بيفزايد و روح پرهيزگارى به آنان عطا كند. (17)
پس آيا (كفّار براى ايمان آوردن) قيامت را انتظار دارند، كه ناگهان به سراغشان آيد، در حالى كه نشانه هاى آن آمده است. پس آنگاه كه (رستاخيز) به سراغشان آيد متذكّر شدن آنان چه سودى برايشان خواهد داشت؟! (18)
پس بدان كه هيچ معبودى جز اللّه نيست و براى گناه خود و براى مردان و زنان با ايمان استغفار كن و خداوند، رفت و آمد و آرميدن شما را مى داند (و به تمام حالات شما آگاه است). (19)
و كسانى كه ايمان آورده اند مى گويند: چرا سوره اى (براى جهاد) نازل نمى شود؟ پس هنگامى كه سوره اى محكم و روشن نازل مى گردد كه در آن نامى از جنگ رفته است، بيماردلان را مى بينى كه به تو نگاه مى كنند مانند نگاه كردن كسى كه از (سكرات) مرگ بى هوش شده است، پس همان مرگ برايشان سزاوارتر است. (20)
فرمانبردارى بايد و سخن سنجيده. پس هنگامى كه امر (كارزار) قطعى شد، اگر به خدا راست گويند (و صادقانه جهاد كنند)، قطعاً برايشان بهتر است. (21)
پس (اى بيماردلانِ سست ايمان!) اگر (از جهاد) روى گردانيد، جز اين از شما انتظار نمى رود كه در زمين فساد كنيد و پيوندهاى خويشاوندى را قطع كنيد. (22)
آنانند كسانى كه خداوند از رحمت خويش دور و (گوششان را) كر و چشم هايشان را كور ساخته
است (نه حقّى مى شنوند و نه حقّى مى بينند). (23)
آيا در قرآن تدبّر و تأمّل نمى كنند يا بر دلهايشان قفل ها است. (24)
همانا كسانى كه پس از آن كه راه هدايت برايشان روشن شد به آن پشت كردند، شيطان (رفتار بدشان را) برايشان آراسته و آنان را با آرزوهاى طولانى فريفته است. (25)
اين، به خاطر آن است كه (بيماردلان مرتد) به كسانى كه از دستورات الهى ناخوش بودند، گفتند: ما در بعضى امور از شما اطاعت خواهيم كرد، در حالى كه خداوند پنهان كارى آنان را مى داند. (26)
پس (حال آنان) چگونه خواهد بود، آنگاه كه فرشتگان جانشان را بازگيرند در حالى كه به صورت و پشت آنان مى كوبند. (27)
اين (نوع جان گرفتن) به خاطر آن است كه آنان از آنچه خداوند را به خشم مى آورد، پيروى كرده و خشنودى خدا را خوش نداشتند، پس خداوند نيز اعمالشان را تباه كرد. (28)
آيا كسانى كه در دل هايشان بيمارى (نفاق و كفر) است، پنداشته اند كه خداوند هيچ وقت كينه ها و حسادتشان را آشكار نخواهد كرد؟ (29)
و اگر بخواهيم آنان را به تو مى نمايانيم، آنگاه ايشان را به سيمايشان مى شناسى و در شيوه و آهنگ كلامشان نيز آنان را خواهى شناخت و خداوند (ظاهر و باطن) كارهايتان را مى داند. (30)
ما قطعاً شما را مى آزماييم تا از ميان شما مجاهدان و صابران را معلوم بداريم و اخبار (و اعمالتان) را آزمايش خواهيم كرد. (31)
همانا كسانى كه كفر ورزيدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند و بعد از آنكه برايشان راه هدايت روشن شد، با پيامبر مخالفت كردند، هرگز به خداوند گزندى نرسانند
و زود باشد كه خداوند اعمالشان را تباه سازد. (32)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خدا را اطاعت كنيد و از رسول (نيز) پيروى نماييد و كارهايتان را باطل نسازيد. (33)
همانا كسانى كه كفر ورزيدند و (مردم را) از راه خدا باز داشتند، سپس در حال كفر از دنيا رفتند، پس خداوند هرگز آنان را نخواهد بخشيد. (34)
پس سستى نورزيد، تا به سازش دعوت كنيد، با اينكه شما برتريد و خداوند با شماست و هرگز چيزى از (پاداش) اعمالتان را كم نمى كند. (35)
زندگى دنيوى، تنها بازيچه و سرگرمى است و اگر ايمان آوريد و پروا پيشه كنيد، خداوند به شما پاداش مى دهد و اموالتان را نمى خواهد. (36)
اگر خداوند اموالتان را بخواهد و به آن اصرار ورزد، بخل مى ورزيد و (به سبب همين بخل) كينه هاى شما را آشكار مى سازد. (37)
آگاه باشيد! اين شماييد كه براى انفاق در راه خدا دعوت مى شويد، پس بعضى از شما بخل مى ورزند و هر كس بخل ورزد، فقط نسبت به خود بخل مى ورزد و خداوند غنى و بى نياز است و شماييد نيازمندان و اگر روى بگردانيد، قومى غير شما را جانشين شما مى كند كه آنان مثل شما (سست ايمان و بخيل) نباشند. (38)
به نام خداى بخشاينده مهربان
كسانى كه كافر شدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند [خدا] كردارشان را گم و تباه گردانيد. (1)
و كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردند و به آنچه بر محمد (ص) فرو فرستاده شده - قرآن - كه راست و درست است از پروردگارشان، ايمان آوردند، بدى هاشان را از آنها بزدود و حال و كارشان
را به سامان آورد. (2)
اين از آن روست كه كسانى كه كافر شدند باطل را پيروى كردند و كسانى كه ايمان آوردند حق را كه از پروردگارشان است پيروى كردند. بدينسان خداوند براى مردم حالهاشان را بيان مى كند. (3)
پس چون با كافران [در كارزار] روبرو شديد، گردنها[شان] را بزنيد تا آنگاه كه [با كشتنشان] بر آنها چيره شويد پس [اسير گيريد و] بند را استوار كنيد - تا نگريزند - آنگاه يا منت نهيد [و آزادشان كنيد] و يا [آنها را] باز فروشيد - به مال يا معاوضه اسيران - تا جنگ بارهاى خود را بنهد - به پايان رسد -. اين است [فرمان خدا]، و اگر خدا مى خواست از آنان كين مى ستاند - بى آنكه شما را فرمان جنگ دهد - وليكن خواست تا برخى تان را به برخى بيازمايد. و كسانى كه در راه خدا كشته شدند، كردارهاشان را هرگز گم و تباه نمى كند (4)
زود باشد كه ايشان را راه نمايد و حال و كارشان را به سامان آورد، (5)
و به بهشتى درآوردشان كه آن را بديشان شناسانده است. (6)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اگر خداى را يارى كنيد - با يارى كردن دينش -، شما را يارى كند و گامهاى شما را استوار بدارد. (7)
و كسانى كه كفر ورزيدند پس نگونسارى و هلاكت باد بر آنان و [خدا] كارهاشان را گم و تباه گردانيد. (8)
اين [هلاكت و نگونسارى] از آن روست كه آنچه را خدا فرو فرستاده است ناخوش داشتند، پس كردارهاشان را تباه و ناچيز ساخت. (9)
آيا در زمين گردش نكردند تا بنگرند سرانجام
كسانى كه پيش از آنان بودند چگونه بود؟ خدا آنها را نابود كرد و براى اين كافران نيز همانند آن است. (10)
اين از آن روست كه خدا يار و ياور مومنان است و كافران را يار و ياورى نيست. (11)
همانا خدا كسانى را كه ايمان آوردند و كارهاى نيك و شايسته كردند به بهشتهايى درآرد كه از زير آنها جوى ها روان است. و كسانى كه كافر شدند [از دنيا] كام و بهره مى گيرند و همانند چارپايان مى خورند و آتش دوزخ جايگاهشان است. (12)
و بسا شهرها كه [مردمش] از [مردم] شهر تو كه بيرونت كردند نيرومندتر بودند، هلاكشان كرديم و هيچ ياورى نداشتند. (13)
آيا كسى كه بر حجتى روشن از پروردگار خويش است مانند كسى است كه كردار بدش در نظرش آراسته شده، و آرزوها و خواهشهاى دل خويش را پيروى كرده اند (14)
وصف آن بهشتى كه پرهيزگاران را وعده داده اند اين است كه در آن جوى هايى است از آبى دگرگون نشدنى - نگندد و بوى و مزه آن برنگردد - و جوى هايى از شيرى كه مزه اش برنگردد و جوى هايى از باده اى كه لذتبخش آشامندگان است و جوى هايى از عسل ناب، و ايشان را در آن (بهشت) از هرگونه ميوه اى باشد و نيز آمرزش پروردگارشان، [آيا ايشان] مانند كسانى اند كه در آتش دوزخ جاويدان باشند و آنها را آبى جوشان بخورانند كه روده هاشان را پاره پاره گرداند (15)
و از آنان - منافقان - كسانى اند كه به [گفتار] تو گوش فرامى دارند تا چون از نزد تو بيرون آيند به كسانى [از يارانت] كه دانش داده شده اند گويند: اكنون چه گفت؟ - به
ريشخند مى گفتند: ما نفهميديم چه گفت - اينانند كه خدا بر دلهاشان مهر نهاده، و هواهاى خويش را پيروى كرده اند. (16)
و كسانى كه راه يافته اند، [خدا] ايشان را رهيابى بيفزايد و [مايه دوام و پاداش] پرهيزگاريشان را به آنان بدهد. (17)
پس آيا جز رستاخيز را كه ناگهان بديشان آيد انتظار مى برند؟ همانا نشانه هاى آن آمده است. پس كجا و چگونه ايشان را ياد كرد و پند گرفتنشان باشد آنگاه كه رستاخيز بديشان آيد (18)
پس بدان كه هيچ خدايى جز خداى يكتا نيست، و براى گناه خود و براى مردان و زنان مومن آمرزش بخواه، و خداوند رفت و آمد و آرميدن شما را مى داند - به تمام حالات شما آگاه است -. (19)
و كسانى كه ايمان آورده اند گويند چرا سوره اى [براى جهاد] فرو فرستاده نمى شود؟ پس چون سوره اى محكم - يعنى از محكمات كه معناى آن روشن است - فرستاده شود و در آن از كارزار سخن رفته باشد، كسانى را كه در دلهاشان بيمارى - شك و نفاق - است بينى كه به تو مى نگرند همچون نگريستن كسى كه بيهوشى مرگ به او رسيده باشد، پس ايشان را همان [مرگ] سزاوارتر است - يا: پس واى بر آنان -. (20)
[كارشان به ظاهر] فرمانبردارى و گفتار نيكوست، پس چون كار [جنگ] استوار شود اگر با خدا راست گويند - در وفاى به كارزار - هرآينه برايشان بهتر است. (21)
پس [اى منافقان] آيا [جز اين] انتظار مى داريد كه اگر سرپرست امور مردم شديد - به قدرت و حكومت رسيديد - در زمين تباهى كنيد و از خويشاوندانتان ببريد (22)
اينانند
كه خدا لعنتشان كرده، پس آنان را كر ساخته و ديدگانشان را كور كرده است. (23)
آيا در قرآن نمى انديشند يا بر دلها[شان] قفلهاست؟ (24)
كسانى كه پس از آنكه راه راست برايشان روشن و آشكار شد، پشت كرده بازگشتند - مرتد و كافر شدند -، شيطان [باطل را] براى آنها بياراست و آنان را در آرزوهاى دراز نهاد (25)
اين همه از آن روست كه آنان به كسانى كه آنچه را خداى فرو فرستاده ناخوش داشتند گفتند: ما در برخى از كارها شما را فرمان خواهيم برد، و خدا نهان داشتن آنها - پنهان سخن گفتن و رازهاى آنان - را مى داند. (26)
پس چوناند [آن منافقان] آنگاه كه فرشتگان جانشان را مى گيرند بر روى ها و پشتهاشان مى زنند؟! (27)
اين [عذاب] از آن روست كه آنان از آنچه خداى را به خشم آورد پيروى كردند و خشنودى او را خوش نداشتند، پس كارهاشان را تباه و بى اثر ساخت. (28)
بلكه كسانى كه در دلهاشان بيماريى - شك و نفاق - است مى پندارند كه خدا كينه هاشان را آشكار نخواهد ساخت. (29)
و اگر خواهيم آنان را به تو مى نماييم پس آنها را به سيمايشان بازشناسى و هرآينه ايشان را از شيوه سخنشان خواهى شناخت، و خدا كارهاى شما را مى داند. (30)
و هرآينه شما را بيازماييم تا مجاهدان و شكيبايان - پايداران - شما را معلوم كنيم و خبرهاى شما - اعمالتان - را بيازماييم. (31)
همانا كسانى كه كافر شدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند - يا: و از راه خدا بگرديدند - و پس از آنكه راه راست برايشان روشن و
هويدا شد با پيامبر مخالفت كردند هرگز به خدا هيچ گزندى نرسانند و زودا كه كارهاشان را بى اثر و نابود سازد. (32)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خداى را فرمان بريد و پيامبر را فرمان بريد و كارهاتان را [به شك و نفاق و ريا و عجب] بيهوده و تباه مكنيد. (33)
همانا كسانى كه كافر شدند و از راه خدا بگرديدند - يا مردم را از راه خدا باز داشتند - سپس در حالى كه كافر بودند مردند، هرگز خداوند آنان را نخواهد آمرزيد. (34)
پس سستى مكنيد و [كافران را] به آشتى مخوانيد و حال آنكه شما برتريد، و خدا با شماست و هرگز از [پاداش] كردار شما نخواهد كاست. (35)
همانا زندگانى اين جهان بازيچه و سرگرمى است، و اگر ايمان داشته باشيد و پرهيزگارى كنيد مزدتان را خواهد داد و مالهاتان را نخواهد خواست (36)
اگر آن را از شما بخواهد و در خواستن پافشارى نمايد، آنگاه بخل مى ورزيد و [به سبب مال دوستى تان] كينه هاى شما را آشكار مى سازد. (37)
هان شماييد كه خوانده مى شويد تا در راه خدا انفاق كنيد، ولى از شما كس هست كه بخل مى ورزد، و هر كه بخل ورزد جز اين نيست كه با خويشتن بخل مى ورزد، و خدا بى نياز است و شما نيازمنديد، و اگر روى بگردانيد گروهى ديگر جز شما را به جاى شما آرد كه همچون شما - سست ايمان و بخيل - نباشند. (38)
به نام خداي بخشاينده مهربان
خدا اعمال كساني را كه كافر شدند و مردم را از راه خدا بازداشتند باطل ساخته است. (1)
خدا گناه كساني را كه ايمان
آورده اند و كارهاي شايسته كرده اند و بدانچه بر محمد نازل شده -كه آن حق است و از جانب پروردگارشان - ايمان آورده اند، از آنها زدود و كارهايشان را به صلاح آورد. (2)
و اين بدان سبب است كه كافران از باطل پيروي كردند و آنان كه ايمان آوردند از حقي كه از جانب پروردگارشان آمده بود، پيروي كردند. خدا براي مردم اينچنين مثل مي زند. (3)
چون با كافران رو به رو شديد، گردنشان را بزنيد. و چون آنها را سخت فرو كوفتيد، اسيرشان كنيد و سخت ببنديد. آنگاه يا به منت آزاد كنيد يا به فديه . تا آنگاه كه جنگ به پايان آيد. و اين است حكم خدا. و اگر خدا مي خواست، از آنان انتقام مي گرفت، ولي خواست تا شما را به يكديگر بيازمايد. و آنان كه در راه خدا كشته شده اند اعمالشان را باطل نمي كند. (4)
زودا كه هدايتشان كند و كارهايشان را به صلاح آورد. (5)
و به بهشتي كه برايشان وصف كرده است داخلشان سازد. (6)
اي كساني كه ايمان آورده ايد، اگر خدا را ياري كنيد، شما را ياري خواهد كرد و پايداري خواهد بخشيد. (7)
هلاكت و شوربختي باد بر كافران. خدا اعمالشان را باطل كرده است. (8)
زيرا آنان چيزي را كه خدا نازل كرده است ناخوش دارند. خدا نيز اعمالشان را نابود كرد. (9)
آيا در زمين سير نكرده اند تا بنگرند كه عاقبت كساني كه پيش از آنها بوده اند چگونه بوده است؟ خدا هلاكشان كرد و كافران نيز عاقبتي آن چنان خواهند داشت. (10)
اين بدان سبب
است كه خدا ياور كساني است كه ايمان آورده اند. و كافران را هيچ ياوري نيست. (11)
خدا كساني را كه ايمان آورده اند و كارهاي شايسته مي كنند، به بهشتهايي كه نهرها در آن جاري است داخل خواهد كرد. ولي كافران از اين جهان متمتع مي شوند و چون چارپايان مي خورند و جايگاهشان آتش است. (12)
چه قريه هايي كه مردمش از مردم قريه تو، كه از آن بيرونت كردند، بسي نيرومندتر بودند كه هلاكشان كرديم و هيچ ياري كننده اي نداشتند. (13)
آيا كسي كه از جانب پروردگارش دليل روشني دارد، همانند كساني است كه كردار بدشان در نظرشان آراسته شده و از پي هواهاي خود مي روند؟ (14)
وصف بهشتي كه به پرهيزگاران وعده داده شده اين است كه در آن نهرهايي است از آبهايي تغييرناپذير و نهرهايي از شيري كه طعمش دگرگون نمي شود و نهرهايي از شراب كه آشامندگان از آن لذت مي برند و نهرهايي از عسل مصفي . و در آنجا هر گونه ميوه كه بخواهند هست و نيز آمرزش پروردگارشان. آيا بهشتيان همانند كساني هستند كه در آتش جاودانه اند و آنان را از آبي جوشان مي آشامانند چنان كه روده هايشان تكه تكه مي شود (15)
بعضي به تو گوش مي دهند، تا آنگاه كه از نزد تو بيرون روند از دانشمندان مي پرسند: اين چه سخناني بود كه مي گفت؟ خدا بر دلهايشان مهر نهاده است و از پي هواهاي خود رفته اند. (16)
آنان كه هدايت يافته اند، خدا به هدايتشان مي افزايد و پرهيزگاريشان ارزاني مي دارد. (17)
آيا تنها منتظر آنند
كه به ناگاه قيامت فرا رسد؟ هر آينه نشانهاي قيامت آشكار شده است. و چون فرا رسد پند گرفتنشان را چه فايده ؟ (18)
پس بدان كه هيچ خدايي جز الله نيست. از گناه خود و از گناه مردان و زنان مومن آمرزش بخواه . خدا مي داند كه روز به كجا مي رويد و شب به كجا مي آراميد. (19)
كساني كه ايمان آورده اند مي گويند: چرا از جانب خدا سوره اي نازل نمي شود؟ چون سوره اي از محكمات نازل شود كه در آن سخن از جنگ رفته باشد، آنان را كه در دلشان مرضي هست بيني كه چون كسي كه بيهوشي مرگ بر او چيره شده به تو مي نگرند. پس برايشان شايسته تر. (20)
فرمانبر داري است و سخن نيكو گفتن. و چون تصميم به جنگ گرفته شد، اگر با خدا صداقت ورزند برايشان بهتر است. (21)
آيا اگر به حكومت رسيديد، مي خواهيد در زمين فساد كنيد و پيوند خويشاونديتان را ببريد. (22)
اينانند كه خدا لعنتشان كرده است و گوشهايشان را كر و چشمانشان را كور ساخته است. (23)
آيا در قرآن نمي انديشند يا بر دلهايشان قفلهاست. (24)
شيطان اعمال كساني را كه بعد از آشكار شدن راه هدايت مرتد شدند و بازگشتند، در نظرشان بياراست و آرزويشان دراز كرد. (25)
و اين بدان سبب است كه به آن گروه كه آيات خدا را ناخوش مي داشتند، مي گفتند: ما در پاره اي از كارها فرمانبردار شما هستيم. و خدا از رازشان آگاه است. (26)
چگونه اند آنگاه كه فرشتگان آنها را مي ميرانند و بر صورت
و پشتهايشان مي زنند. (27)
اين به كيفر آن است كه از آنچه خدا را به خشم مي آورد پيروي مي كرده اند و از آنچه خشنودش مي ساخته كراهت داشته اند. خدا نيز اعمالشان را نابود كرد. (28)
آيا آنان كه در دلشان مرضي است مي پندارند كه خدا كينه اي را كه در دل نهفته دارند آشكار نخواهد كرد. (29)
اگر بخواهيم، آنها را به تو مي نمايانيم و تو آنها را به سيمايشان يا از شيوه سخنشان خواهي شناخت، و خدا از اعمالتان آگاه است. (30)
و شما را مي آزماييم تا مجاهدان و صابرانتان را معلوم داريم و حديثتان را آشكار كنيم. (31)
كساني كه ايمان نياوردند و از راه خدا رويگردان شدند و با آنكه راه هدايت برايشان آشكار شده بود با پيامبر مخالفت ورزيدند، هيچ زياني به خدا نخواهند رسانيد و خدا اعمالشان را نابود خواهد كرد. (32)
اي كساني كه ايمان آورده ايد، از خدا اطاعت كنيد و از پيامبر اطاعت كنيد و اعمال خويش را باطل مسازيد. (33)
خدا كساني را كه كفر ورزيدند و مردم را از راه خدا بازداشتند و در كفر مردند، هرگز نخواهد آمرزيد. (34)
سستي نورزيد تا دعوت به مصالحه كنيد. شما برتر هستيد و خدا با شماست و از پاداشهايتان نخواهد كاست. (35)
جز اين نيست كه زندگي اين جهاني بازيچه و بيهودگي است. و اگر ايمان بياوريد و پرهيزگاري كنيد خدا پاداشهايتان را خواهد داد، و از شما اموالتان را نمي طلبد. (36)
اگر از شما مالي طلبد و به اصرار هم طلبد، آنگاه بخل مي ورزيد و كينه هاي
نهفته تان را آشكار مي سازد. (37)
آگاه باشيد كه شما را دعوت مي كنند تا در راه خدا انفاق كنيد. بعضي از شما بخل مي ورزند، و هر كس كه بخل ورزد، در حق خود بخل ورزيده است. زيرا خدا بي نياز است و شما نيازمندانيد. و اگر روي برتابيد، به جاي شما مردمي ديگر آرد كه هرگز همسان شما نباشند. (38)
به نام خداوند بخشنده مهربان
كسانى كه كفر ورزيدند و [مردمان را] از راه خدا بازداشتند، [خداوند] اعمالشان را تباه [و بى ارزش] كرد (1)
و كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردند، و به آنچه بر محمد فروفرستاده شده - كه حق است و از جانب پروردگارشان - باور داشتند، گناهانشان را زدود و كار و بار ايشان به صلاح آورد (2)
اين از آن است كه كافران از باطل پيروى كرده اند، و[لى] مومنان از حق پيروى كرده اند كه از جانب پروردگارشان است، بدينسان خداوند براى مردم مثلهايشان را مى زند (3)
پس چون با كافران [حربى] رو به رو شويد، گردنهايشان را بزنيد تا آنكه ايشان را به زانو در آوريد [و در دست شما اسير شوند] آنگاه بندهايشان را سخت استوار كنيد، و پس از آن يا منت نهيد [و رها كنيد بدون فديه] يا فديه بستانيد [و رها كنيد]، تا اهل كارزار بارهاى [سلاح] خود را فرو گذارد، چنين است [حكم الهى]، و اگر خداوند مى خواست از ايشان انتقام مى كشيد، ولى [چنين كرد] تا بعضى از شما را به بعضى ديگر بيازمايد، و كسانى كه در راه خدا كشته شده اند، هرگز [خداوند] اعمالشان را تباه [و بى ارزش] نخواهد كرد
(4)
به زودى ايشان را هدايت مى كند و كار و بارشان را به صلاح مى آورد (5)
و به بهشتى كه به آنان شناسانده است، در مى آوردشان (6)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد اگر [دين] خدا را يارى دهيد، شما را يارى مى دهد و گامهايتان را استوار مى دارد (7)
و كسانى كه كفرورزيده اند بدا به حالشان، [خداوند] اعمالشان را تباه كرده است (8)
چرا كه [وحى] فرو فرستاده الهى را ناخوش دارند، پس اعمالشان را تباه [و بى ارزش] گرداند (9)
آيا در زمين سير و سفر نكرده اند كه بنگرند سرانجام كسانى كه پيش از آنان بوده اند چگونه بود، كه خداوند نابودشان كرد، و سرنوشت كافران همانند آن است (10)
اين از آن است كه خداوند سرور مومنان است و كافران سرورى ندارند (11)
بى گمان خداوند كسانى را كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، به بوستانهايى در مى آورد كه جويباران از فرودست آن جارى است، و كافران [از ظواهر زندگى] بهره بر مى گيرند و همان گونه كه چارپايان مى خورند، مى خورند و [مى خوابند] و آتش [دوزخ] جايگاه ايشان است (12)
و چه بسيار [مردم] شهرها كه از شهر تو كه آواره ات كرد نيرومندتر بودند، نابودشان كرديم، و ياورى نداشتند (13)
آيا كسى كه به طريقه روشنى از جانب پروردگار خويش است، همانند كسى است كه بد عملى اش در نظرش آراسته جلوه داده شده و از هوى و هوسهايشان پيروى مى كنند (14)
وصف بهشتى كه به پرهيزگاران وعده داده شده است [چنين است كه] در آن جوى هايى از آب ناگندا، و جوى هايى از شيرى كه مزه اش تغييرناپذير است، و جوى هايى از شراب لذتبخش آشامندگان، و جوى هايى از عسل
پالوده [روان] است، و برايشان در آنجا همه گونه ميوه هست، و نيز آمرزشى از جانب پروردگارشان، [آيا چنين كسى] همانند كسى است كه جاودانه در آتش [دوزخ] است؟ و به آنان آبى جوشان نوشانده مى شود كه دل و روده هايشان را پاره پاره مى كند (15)
و از ايشان كسانى هستند كه [ظاهرا] به تو گوش مى سپارند، سپس كه از نزدت بيرون مى روند، به دانش يافتگان گويند هم اكنون چه گفت؟ اينان كسانى هستند كه خداوند به دلهايشان مهر نهاده است و از هوى و هوسهايشان پيروى كرده اند (16)
و ره يافتگان را هدايت افزود و [راه و رسم] پارسايى شان آموخت (17)
پس انتظار ندارند مگر قيامت را كه به ناگهان به سراغشان آيد، كه به راستى نشانه هاى آن ظاهر شده است، پس آنگاه كه فراز آيدشان، چه پندى مى خواهند بگيرند (18)
بدان كه فى الحقيقه خدايى جز خداوند نيست، و براى گناهت، و نيز براى مردان و زنان مومن آمرزش بخواه، و خداوند [جاى] جنب و جوش و آرام و قرارتان را مى داند (19)
و [بعضى از] مومنان گويند چرا سوره اى [شامل حكم جهاد] فرو فرستاده نمى شود، آنگاه چون سوره اى از محكمات فرو فرستاده مى شود و در آن كارزار [با مشركان] ياد مى شود، بيماردلان را بينى كه به تو با نگاه كسى كه از [سكرات] مرگ بيهوش شده باشد، مى نگرند، بدا به حال ايشان (20)
اطاعت بايد و سخنى نيك، آنگاه چون كار قطعى شود، اگر با خداوند صادق باشند، بى شك برايشان بهتر است (21)
چه بسا چون دست يابيد در اين سرزمين فتنه و فساد كنيد و پيوند خويشاوندانتان را بگسليد (22)
اينان كسانى هستند
كه خداوند لعنتشان كرده و [از شنيدن و ديدن حق] ناشنوا و نابيناشان ساخته است (23)
آيا در قرآن تامل نمى كنند، يا بر دلها قفلها[ى غفلت]شان افتاده است؟ (24)
بى گمان كسانى كه پس از آنكه راه هدايت بر آنان روشن شده است، به آن پشت كردند [و به گذشته برگشتند]، شيطان آن را در چشمشان آراسته است و به آنان مهلت و ميدان داده است (25)
اين از آن است كه به كسانى كه [وحى] فرو فرستاده الهى را ناخوش داشته اند، گويند زودا كه در بعضى كارها از شما اطاعت كنيم، و خداوند پنهانكاريشان را مى داند (26)
پس چگونه باشد حالشان آنگاه كه فرشتگان جانشان را بگيرند و چهره ها و پشتهايشان را فرو كوبند؟ (27)
اين از آن است كه از آنچه خداوند را به خشم آورد پيروى مى كنند و خشنودى او را ناخوش دارند، و [خداوند] اعمالشان را تباه [و بى ارزش] كند (28)
آيا بيماردلان پنداشته اند كه خداوند هرگز حقد و حسدهايشان را آشكار نمى سازد؟ (29)
و اگر بخواهيم آنان را به تو مى نمايانيم، آنگاه ايشان را به سيمايشان مى شناسى، و آنان را از آهنگ سخنشان مى شناسى، و خداوند [ظاهر و باطن] اعمالتان را مى داند (30)
و همه گونه مى آزماييمتان تا از ميان شما مجاهدان و صابران را معلوم بداريم، و احوالتان را بشناسانيم (31)
بى گمان كسانى كه كفرورزيده اند و [مردم را] از راه خدا باز داشته اند، و پس از آنكه راه هدايت بر آنان روشن شده است، با پيامبر مخالفت ورزيده اند، هرگز به خداوند زيانى نمى رسانند و زودا كه [خداوند] اعمالشان را تباه و [بى ارزش] گرداند (32)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد از
خداوند و از پيامبر اطاعت كنيد و اعمالتان را باطل مگردانيد (33)
بى گمان كسانى كه كفرورزيده اند و [مردم را] از راه خدا باز داشته اند، سپس در حالى كه كافر بوده اند در گذشته اند، هرگز خداوند آنان را نمى آمرزد (34)
پس سستى مورزيد و از در صلح و سازش در نياييد كه شما برتر و [چيره]ايد و خداوند با شماست و [پاداش] اعمال شما را نمى كاهد (35)
همانا زندگانى دنيا [مانند] بازيچه و سرگرمى است و اگر ايمان داشته باشيد و پروا و پرهيز بورزيد، پاداشهايتان را به شما مى پردازد، و [همه] اموال شما را از شما نمى گيرد (36)
اگر آن را از شما بطلبد و بر شما سخت بگيرد [چه بسا] بخل ورزيد و ناهمدلى شما را آشكار سازد (37)
همين شما هستيد كه از شما خواسته مى شود كه در راه خدا انفاق كنيد، آنگاه بعضى از شما هستند كه بخل مى ورزند، و هر كس بخل ورزد همانا از خود دريغ مى ورزد، و خداوند بى نياز است و شما نيازمندانيد، و اگر روى بگردانيد قومى غير شما را جانشين شما مى سازد، آنگاه آنان مانند شما نخواهند بود (38)
بنام خداوند بخشاينده مهربان
آنان كه كفر ورزيدند و بازداشتند از راه خدا گمراه كرد كردار ايشان را (1)
و آنان كه ايمان آوردند و كردار شايسته كردند و ايمان آوردند بدانچه فرستاده شد بر محمد «ص» و آن است حقّ از پروردگارشان بسترد از ايشان بدى هاى ايشان را و بساز آفريدگار بار ايشان را (2)
اين بدانست كه آنان كه كفر ورزيدند پيروى كردند باطل را و آنان كه ايمان آوردند پيروى كردند حقّ را از پروردگارشان بدينسان
زند خدا براى مردم مثَلهاى ايشان را (3)
پس هر گاه رسيديد بدانان كه كفر ورزيدند پس زدن گردنها تا گاهى كه بخون آغشته سازيدشان پس استوار كنيد بستن را سپس يا منّت نهادنى پس از اين و يا فديه گرفتنى تا بگذارد جنگ بارهاى خود را اين و اگر مى خواست خدا هر آينه پيروزى مى جست برايشان و ليكن تا بيازمايد گروهى از شما را به گروهى و آنان كه كشته شدند و در راه خدا گم نكند هرگز كردار ايشان را (4)
زود است رهبريشان كند و ساز آرد سامان ايشان را (5)
و درآردشان ببهشت آراسته است آن را براى ايشان (شناسا ساخته است) (6)
اى آنانكه ايمان آورديد اگر يارى كنيد خدا را ياريتان كند و استوار سازد قدمهاى شما را (7)
و آنان كه كفر ورزيدند پس واى بر ايشان (زشت بادشان) و گم كرد كارهاى آنان را (8)
اين بدان است كه ايشان ناخوش داشتند آنچه را فرستاد خدا پس تباه ساخت كارهاى ايشان را (9)
آيا نگشتند در زمين تا بنگرند چگونه بود فرجام آنان كه پيش از ايشان بودند واژگون ساخت خدا بر ايشان و كافران را است نمونه هاى آنها (10)
اين بدان است كه خدا دوست آنانى است كه ايمان آوردند و كافران را نيست دوستى (سرپرستى) (11)
همانا خدا درآورد آنان را كه ايمان آوردند و كردارهاى شايسته كردند باغهائى كه روان است زير آنها جوى ها و آنان كه كفر ورزيدند كامرانى كنند و خورند بدانسان كه خورند دامها و آتش است جايگاهى براى آنان (12)
و بسا شهرى كه سخت تر بود در نيرو از شهر
تو كه برون راندت نابودشان ساختيم پس نيست ياورى ايشان را (13)
آيا آنكه او است بر روشنائى (يا نشانى) از پروردگار خويش مانند آن است كه بياراست برايش زشتى كردارش و پيروى كردند هوسهاى خود را (14)
مثَل بهشتى كه وعده داده شدند پرهيزكاران در آن است جوى هائى از آبى ناگشته رنگ و جوى هائى از شير ناگشته مزه و جوى هائى از باده خوشكام براى نوشندگان و جوى هائى از انگبين پالوده و ايشان را است از همه ميوه ها و آمرزشى از پروردگارشان مانند آنكه او است جاودان در آتش و نوشانيده شدند آبى جوشان كه پاره پاره ساخت روده هاى آنان را (15)
و از ايشان است آنكه گوش فرا دهد بسويت تا گاهى كه برون روند از نزدت گويند بدانان كه داده شدند دانش را چه گفت پيش آنانند كه مُهر نهاد خدا بر دلهاشان و پيروى كردند هوسهاى خويش را (16)
و آنان كه رهبرى خواستند بيفزودشان رهبرى و داد بديشان پرهيزكارى ايشان را (17)
آيا چشم براهند جز ساعت را كه بيايدشان ناگاه چه همانا بيامد نشانى هاى آن پس كجا براى ايشان است گاهى كه بيايدشان يادآوريشان (18)
پس بدان كه نيست خدائى جز خدا و آمرزش خواه براى گناه خويش و براى مردان و زنان مؤمن و خدا داند گردشگاه شما و آرامگاه شما را (19)
و گويند آنان كه ايمان آوردند چرا فرود نيايد سوره اى پس هر گاه فرستاده شود سوره اى محكم و يادآورى شود در آن جنگ بينى آنان را كه در دلهاشان بيمارى است نگرند بسويت نگريستن بيهوش گشته از مرگ پس سزاوار باد ايشان را (مرگ بر ايشان) (20)
فرمانبردارى
و سخنى پسنديده تا گاهى كه استوار شود كار پس اگر راست مى گفتند خدا را هر آينه بهتر بود ايشان را (21)
پس آيا اميد داريد (چنين است) كه هر گاه به سرپرستى گمارده شديد آنكه تبهكارى كنيد در زمين و ببريد رشته خويشاوندى هاى خويش را (22)
آنانند كه لعنشان كرد خدا پس كر ساختشان و كور ساخت ديدگان ايشان را (23)
آيا فرونمى روند (تدبر نمى كنند) در قرآن يا بر دلهائى است قفلهاى آنها (24)
همانا آنان كه برگشتند بر پشتهاى خويش از پس آنكه آشكار شد براى ايشان هدايت شيطان بياراست براى ايشان و فريبشان داد (25)
اين بدان است كه گفتند بدانان كه ناخوش داشتند آنچه را خدا فرستاد زود است فرمانبردارى كنيم شما را در پاره اى از كار و خدا داند نهان داشتن آنان را (26)
پس چگونه است گاهى كه بيابندشان فرشتگان زنند روى هاى ايشان و پشتهاى ايشان را (27)
اين بدان است كه پيروى كردند آنچه را به خشم آورد خدا را و ناخوش داشتند خوش آيند او را پس تباه ساخت كردارهاى ايشان را (28)
يا پنداشتند آنان كه در دلهاشان بيمارى است كه هرگز برون نيارد خدا كينه هاى آنان را (29)
و اگر مى خواستيم هر آينه مى نموديمت آنان را كه بشناسيشان با چهره هاشان و بشناسيشان هر آينه در آهنگ گفتار و خدا داند كارهاى شما را (30)
هر آينه بيازمائيم شما را تا بدانيم كوششگران را از شما و شكيبايان را و بيازمائيم داستانها (يا آگهى هاى) شما را (31)
همانا آنان كه كفر ورزيدند و بازداشتند از راه خدا و ستيزه كردند با پيمبر پس از آنكه روشن شد براى
ايشان رهبرى هرگز آسيب نرسانند خدا را به چيزى و زود است تباه سازد كارهاى آنان را (32)
اى آنان كه ايمان آورديد فرمان بريد خدا را و فرمان بريد پيمبر را و تباه نسازيد كارهاى خود را (33)
همانا آنان كه كفر ورزيدند و بازداشتند از راه خدا پس مردند حالى كه بودند كافران هرگز نيامرزد خدا آنان را (34)
پس زبون (سست) نشويد كه خوانيد بسوى آشتى و شمائيد سرافرازان (چيره گان) و خدا با شما است و هرگز نكاهد از شما كارهاى شما را (35)
جز اين نيست كه زندگانى دنيا بازى و هوسرانى است و اگر ايمان آريد و پرهيزكارى كنيد بپردازد به شما مزدهاى شما را و نپرسد از شما (نخواهد) خواسته هاى شما را (36)
اگر بپرسد آنها را از شما پس ايستادگى كند در خواستن (سختى ورزد) خوددارى كنيد و برون آرد (آشكار كند) كينه هاى شما را (37)
اينك شمائيد كه خوانده مى شويد به انفاق كردن در راه خدا پس از شما است آنكه خوددارى كند (بخل ورزد) و هر كه خوددارى كند جز اين نيست كه بر جان خويش خوددارى كند و خدا بى نياز است و شمائيد نيازمندان و اگر پشت كنيد بگيرد بجاى شما گروهى را جز شما پس نباشند مانندگان شما (38)
In the Name of Allah, the All-beneficent, the All-merciful.
1 Those who are [them-selves] faithless and bar [others] from the way of Allah—He has made their works go awry.
2 But those who have faith and do righteous deeds and believe in what has been sent down to Muhammad—and it is the truth from their
Lord—He shall absolve them of their misdeeds and set right their affairs.
3 That is because the faithless follow falsehood, and because the faithful follow the truth from their Lord. That is how Allah draws comparisons for mankind.
4 When you meet the faithless in battle, strike their necks. When you have thoroughly decimated them, bind the captives firmly. Thereafter either oblige them [by setting them free] or take ransom till the war lays down its burdens. That [is Allah’s ordi-nance], and had Allah wished He could have taken vengeance on them, but that He may test some of you by means of others. As for those who were slain in the way of Allah, He will not let their works go awry.
5 He will guide them and set right their affairs,
6 and admit them into paradise with which He has acquainted them.
7 O you who have faith! If you help Allah, He will help you and make your feet steady.
8 As for the faithless, their lot will be to fall [into ruin], and He will make their works go awry.
9 That is because they loathed what Allah has sent down, so He made their works fail.
10 Have they not travelled over the land so that they may observe how was the fate of those who were before them? Allah destroyed them, and a similar [fate] awaits the faithless.
11 That is because Allah is the protector of the faithful, and because the faithless have no protector.
12 Indeed
Allah will admit those who have faith and do righteous deeds into gardens with streams running in them. As for the faithless, they enjoy and eat just like the cattle eat, and the Fire will be their [final] abode.
13 How many a town there has been which was more powerful than your town which expelled you, which We have destroyed, and they had no helper.
14 Is he who stands on a manifest proof from his Lord like someone to whom the evil of his conduct is made to seem decorous, and who follow their desires?
15 A description of the paradise promised to the Godwary: therein are streams of unstaling water, and streams of milk unchanging in flavour, and streams of wine deli-cious to the drinkers, and streams of purified honey; there will be for them every kind of fruit in it, and forgiveness from their Lord. [Are such ones] like those who abide in the Fire and are given to drink boiling water which cuts up their bowels?
16 There are some among them who prick up their ears at you. But when they go out from your presence, they say to those who have been given knowledge, ‘What did he say just now?’ They are the ones on whose hearts Allah has set a seal, and they follow their own desires.
17 As for those who are [rightly] guided, He enhances their guidance, and invests them with their Godwariness.
18 Do they await anything except that the Hour should overtake them
suddenly? Certainly its portents have come. Of what avail to them will their admonition be when it overtakes them?
19 Know that there is no god except Allah, and plead [to Allah] for forgiveness of your sin and for the faithful, men and women. Allah knows your itinerary and your [final] abode.
20 The faithful say, ‘If only a surah were sent down!’ But when a definitive surah is sent down and war is mentioned in it, you see those in whose hearts is a sickness looking upon you with the look of someone fainting at death. So woe to them!
21 Obedience and upright speech... So when the matter has been resolved upon, if they remain true to Allah that will surely be better for them.
22 May it not be that if you were to wield authority you would cause corruption in the land and ill-treat your blood relations?
23 They are the ones whom Allah has cursed, so He made them deaf, and blinded their sight.
24 Do they not contemplate the Qur’an, or are there locks on the hearts?
25 Indeed those who turned their backs after the guidance had become clear to them, it was Satan who had seduced them, and he had given them [far-flung] hopes.
26 That is because they said to those who loathed what Allah had sent down: ‘We shall obey you in some matters,’ and Allah knows their secret dealings.
27 But how will it be [with them] when the angels take them away, striking
their faces and their backs?!
28 That, because they pursued what displeased Allah, and loathed His pleasure. So He has made their works fail.
29 Do those in whose hearts is a sickness suppose that Allah will not expose their spite?
30 If We wish, We will show them to you so that you recognize them by their mark. Yet you will recognize them by their tone of speech, and Allah knows your deeds.
31 We will surely test you until We ascertain those of you who wage jihad and those who are steadfast, and We shall appraise your record.
32 Indeed those who are faithless and bar from the way of Allah and defy the Apostle after guidance has become clear to them, will not hurt Allah in the least, and He shall make their works fail.
33 O you who have faith! Obey Allah and obey the Apostle, and do not render your works void.
34 Indeed those who are faithless and bar from the way of Allah and then die faithless, Allah will never forgive them.
35 So do not slacken and [do not] call for peace when you have the upper hand and Allah is with you, and He will not stint [the reward of] your works.
36 The life of the world is just play and diversion, but if you are faithful and Godwary, He will give you your rewards, and will not ask your wealth [in return] from you.
37 Should He ask it from you, and press you,
you will be stingy, and He will expose your spite.
38 Ah! There you are, being invited to spend in the way of Allah; yet among you there are those who are stingy; and whoever is stingy is stingy only to himself. Allah is the All-sufficient, and you are all-needy, and if you turn away He will replace you with another people, and they will not be like you.
(As for) those who disbelieve and turn away from Allah's way, He shall render their works ineffective. (1)
And (as for) those who believe and do good, and believe in what has been revealed to Muhammad, and it is the very truth from their Lord, He will remove their evil from them and improve their condition. (2)
That is because those who disbelieve follow falsehood, and have given them their dowries, taking (them) in marriage, not fornicating nor taking them for paramours in secret; and whoever denies faith, his work indeed is of no account, and in the hereafter (3)
So when you meet in battle those who disbelieve, then smite the necks until when you have overcome them, then make (them) prisoners, and afterwards either set them free as a favor or let them ransom (themselves) until the war terminates. That (shall be so (4)
He will guide them and improve their condition. (5)
And cause them to enter the garden which He has made known to them. (6)
O you who believe ! if you help (the cause of) Allah, He will help you
and make firm your feet. (7)
And (as for) those who disbelieve, for them is destruction and He has made their deeds ineffective. (8)
That is because they hated what Allah revealed, so He rendered their deeds null. (9)
Have they not then journeyed in the land and seen how was the end of those before them: Allah brought down destruction upon them, and the unbelievers shall have the like of it. (10)
That is because Allah is the Protector of those who believe, and because the unbelievers shall have no protector for them. (11)
Surely Allah will make those who believe and do good enter gardens beneath which rivers flow; and those who disbelieve enjoy themselves and eat as the beasts eat, and the fire is their abode. (12)
And how many a town which was far more powerful than the town of yours which has driven you out: We destroyed them so there was no helper for them. (13)
What! is he who has a clear argument from his Lord like him to whom the evil of his work is made fairseeming: and they follow their low desires. (14)
A parable of the garden which those guarding (against evil) are promised: Therein are rivers of water that does not alter, and rivers of milk the taste whereof does not change, and rivers of drink delicious to those who drink, and rivers of honey clarifie (15)
And there are those of them who seek to listen to you, until when they go forth from
you, they say to those who have been given the knowledge: What was it that he said just now? These are they upon whose hearts Allah has set a seal and they follow their l (16)
And (as for) those who follow the right direction, He increases them in guidance and gives them their guarding (against evil). (17)
Do they then wait for aught but the hour that it should come to them all of a sudden? Now indeed the tokens of it have (already) come, but how shall they have their reminder when it comes on them? (18)
So know that there is no god but Allah, and, ask protection for your fault and for the believing men and the believing women; and Allah knows the place of your returning and the place of your abiding. (19)
And those who believe say: Why has not a chapter been revealed? But when a decisive chapter is revealed, and fighting is mentioned therein you see those in whose hearts is a disease look to you with the look of one fainting because of death. Woe to them t (20)
Obedience and a gentle word (was proper); but when the affair becomes settled, then if they remain true to Allah it would certainly be better for them. (21)
But if you held command, you were sure to make mischief in the land and cut off the ties of kinship! (22)
Those it is whom Allah has cursed so He has made them deaf and blinded their eyes.
(23)
Do they not then reflect on the Quran? Nay, on the hearts there are locks. (24)
Surely (as for) those who return on their backs after that guidance has become manifest to them, the Shaitan has made it a light matter to them; and He gives them respite. (25)
That is because they say to those who hate what Allah has revealed: We will obey you in some of the affairs; and Allah knows their secrets. (26)
But how will it be when the angels cause them to die smiting their backs. (27)
That is because they follow what is displeasing to Allah and are averse to His pleasure, therefore He has made null their deeds. (28)
Or do those in whose hearts is a disease think that Allah will not bring forth their spite? (29)
And if We please We would have made you know them so that you would certainly have recognized them by their marks and most certainly you can recognize them by the intent of (their) speech; and Allah knows your deeds. (30)
And most certainly We will try you until We have known those among you who exert themselves hard, and the patient, and made your case manifest. (31)
Surely those who disbelieve and turn away from Allah's way and oppose the Messenger after that guidance has become clear to them cannot harm Allah in any way, and He will make null their deeds. (32)
O you who believe! obey Allah and obey the Messenger, and do not make
your deeds of no effect. (33)
Surely those who disbelieve and turn away from Allah's way, then they die while they are unbelievers, Allah will by no means forgive them. (34)
And be not slack so as to cry for peace and you have the upper hand, and Allah is with you, and He will not bring your deeds to naught. (35)
The life of this world is only idle sport and play, and if you believe and guard (against evil) He will give you your rewards, and will not ask of you your possessions. (36)
If He should ask you for it and urge you, you will be niggardly, and He will bring forth your malice. (37)
Behold! you are those who are called upon to spend in Allah's way, but among you are those who are niggardly, and whoever is niggardly is niggardly against his own soul; and Allah is Self-sufficient and you have need (of Him), and if you turn back He will (38)
In the name of God, the Mercy-giving ,the Merciful!
(1) God will let the actions of those who disbelieve and obstruct His way miss their mark,
(2) while He will cancel out the evil deeds and improve the attitude of those who believe, perform honorable deeds and believe in what has been sent down to Muhammad -for it is the Truth from their Lord.
(3) That is because the ones who disbelieve follow falsehood while those who believe follow the Truth from their Lord. Thus God makes up
their comparisons for mankind.
(4) Whenever you encounter the ones who disbelieve [during war], seize them by their necks until once you have subdued them, then tie them up as prisoners, either in order to release them later on or also to ask for ransom, until war lays down her burdens . Thus shall you do-; yet if God so wished, He might defend Himself from them-in order that some of you may be tested by means of one another. The ones who have been killed in God's way will never find their actions have been in vain;
(5) He will guide them and improve their attitude
(6) and admit them to the Garden He has acquainted them with.
(7) You who believe, if you support God, He will support you and steady your footsteps,
(8) while the ones who disbelieve will feel wretched and their actions will miss the mark.
(9) That is because they have hated anything God has sent down and so their actions have miscarried.
(10) Have they not travelled around the earth and seen what the outcome was for those who came before them? God annihilated them, while disbelievers will have the same as they did.
(11) That is because God is the Protector of those who believe, while disbelievers have no protector.
(12) God will admit the ones who believe and perform honorable deeds into gardens through which rivers flow, while those who disbelieve will enjoy themselves and eat just as livestock eat, and the Fire will be a
lodging for them.
(13) How many towns have We wiped out which were much stronger than your own town which has expelled you? They had no supporter.
(14) Is someone who holds on to evidence from his Lord like someone else whose evil action seems attractive, while they follow their own whims?
(15) [Here] is what the parable of the Garden which the heedful have been promised will be like: it will have rivers of never stagnant water and rivers of milk whose flavor never changes, and rivers of wine so delicious for those who drink it, and rivers of clarified honey. They will have every [sort of] fruit in it, as well as forgiveness from their Lord. Are they like someone who will remain for ever in the Fire and they will be given scalding water to drink so it rips into their bowels?
(16) Some of them listen to you until once they have left your presence, they tell those who have been given knowledge: "What did he say just now?" Those are the ones whose hearts God has sealed off; they follow their own whims.
(17) Yet He increases guidance for those who consent to be guided and grants them their sense of duty.
(18) Are they just waiting for the Hour to come upon them suddenly? Its tokens have already come. Yet how will they [recognize] their Reminder once it comes to them?
(19) Know that there is no deity except God [Alone ], and beg forgiveness for your offence, as
well as for believing men and believing women. God knows how you (all) bustle about on your business and where you settle down.
(20) Those who believe say: "If a chapter were only sent down!"; yet whenever some decisive chapter is sent down and fighting is mentioned in it, you will see the ones whose hearts contain malice looking at you as if they were going to faint from [fear of] death. It would be more fitting for them
(21) to [offer their] obedience and use decent speech; when some matter is resolved, it would be better for them if they acted sincerely towards God.
(22) Would you by any chance, if you assumed power, cause havoc on earth and fight with your own flesh and blood?
(23) Those are the ones whom God has cursed; He has made them deaf and blinded their eyesight.
(24) Will they not meditate on the Qur'an, or do they have locks on their hearts?
(25) Satan has seduced the ones who turned their backs after guidance had been explained to them, and he is dictating to them.
(26) That is because they tell the ones who hate what God has sent down: "We will obey you (only) in part of what you order." Yet God knows their secrets!
(27) How will it be when the angels gather them up, beating them on their faces and their backs?
(28) That is because they have followed something that exasperates God and they hate to please Him, so He lets their
actions miscarry.
(29) Or do those whose hearts contain malice reckon that God will never expose their grudges?
(30) If We so wished, We would point them out to you so you might recognize them by their features. You will still recognize them by their tone in speaking, while God knows your own actions.
(31) We will test you till We know those who strive among you as well as those who are patient. We will test your reactions.
(32) The ones who disbelieve and obstruct God's way, and oppose the Messenger even after guidance has been explained to them, will never injure God in any way while He will let their actions founder.
(33) You who believe, obey God and obey the Messenger and do not leave your actions useless.
(34) God will never pardon those who disbelieve and obstruct God's way, then die while they are disbelievers.
(35) So do not waver, and appeal for peace while you hold the upper hand. God is with you and will never let you be cheated in your actions.
(36) Worldly life is only a game and an amusement. If you believe and do your duty, your wages will be given you while your wealth will not be requested of you.
(37) If He should ask you for it, and even dun you, you would act miserably and your grudges would become apparent.
(38) Here you are, those who are called upon to spend in God's way, even though some of you are miserly! Anyone who
acts niggardly is miserly only so far as his own soul is concerned. God is Transcendent while you are poor. If you should turn away [from the call of duty and belief], He will replace you with some other folk who then will not be like you at all!
In the Name of God, the Merciful, the Compassionate
Those who disbelieve and bar from God's way, God will send their worksastray. (1)
But those who believe and do righteous deeds and believe in what is sent downto Muhammad--and it is the truth from their Lord--He will acquit them oftheir evil deeds, and dispose their minds aright. (2)
That is because those who disbelieve follow falsehood, and those who believefollow the truth from their Lord. Even so God strikes their similitudes formen. (3)
When you meet the unbelievers, smite their necks, then, when you have madewide slaughter among them, tie fast the bonds; then set them free, either bygrace or ransom, till the war lays down its loads. So it shall be; and ifGod had willed, He would have avenged Himself upon them; but that He may trysome of you by means of others. And those who are slain in the way of God,He will not send their works astray. (4)
He will guide them, and dispose their minds aright, (5)
and He will admit them to Paradise, that He has made known to them. (6)
O believers, if you help God, He will help you, and confirm your feet. (7)
But as for the unbelievers,
ill chance shall befall them!He will send their works astray. (8)
That is because they have been averse to what God has sent down, so He hasmade their works to fail. (9)
What, have they not journeyed in the land and beheld how was the end ofthose before them? God destroyed them; the unbelievers shall have the likesthereof. (10)
That is because God is the Protector of the believers, and that theunbelievers have no protector. (11)
God shall surely admit those who believe and do righteous deeds into gardensunderneath which rivers flow. As for the unbelievers, they take theirenjoyment and eat as cattle eat; and the Fire shall be their lodging. (12)
How many a city that was stronger in mightthan thy city which has expelled thee have We destroyed! And there was nohelper for them. (13)
What, is he who is upon a clear sign from his Lord like unto such a oneunto whom his evil deeds have been decked out fair, and they have followedtheir caprices? (14)
This is the similitude of Paradise which the godfearing have been promised:therein are rivers of water unstaling, rivers of milk unchanging in flavour,and rivers of wine--a delight to the drinkers,rivers, too, of honey purified; and therein for them is every fruit,and forgiveness from their Lord--Are they as he who dwells foreverin the Fire, such as are given to drink boiling water, that tears theirbowels asunder? (15)
And some of them there are give ear to thee, till, when they go forth fromthee, they say to those
who have been given knowledge, `What said he justnow?' Those are they upon whose hearts God has set a seal, and they havefollowed their caprices. (16)
But those who are guided aright, them He increases in guidance, and givesthem their godfearing. (17)
Are they looking for aught but the Hour, that it shall come upon themsuddenly? Already its tokens have come; so, when it has come to them, howshall they have their Reminder? (18)
Know thou therefore that there is no god but God, and ask forgiveness for thysin, and for the believers, men and women. God knows your going to and fro,and your lodging. (19)
Those who believe say, `Why has a sura not been sent down?' Then, when aclear sura is sent down, and therein fighting is mentioned, thou seest thosein whose hearts is sickness looking at thee as one who swoons of death; butbetter for them (20)
would be obedience, and words honourable. Then, when the matter is resolved,if they were true to God, it would be better for them. (21)
If you turned away, would you then haply work corruption in the land, andbreak your bonds of kin? (22)
Those are they whom God has cursed, and so made them deaf, and blindedtheir eyes. (23)
What, do they not ponder the Koran? Or is it that there are locks upontheir hearts? (24)
Those who have turned back in their traces after the guidance has becomeclear to them, Satan it was that tempted them, and God respitedthem. (25)
That is because they
said to those who were averse to what God sent down, `Wewill obey you in some of the affair'; and God knows their secrets. (26)
How shall it be, when the angels take them, beating their faces andtheir backs? (27)
That is because they have followed what angers God, and have been averse toHis good pleasure, so He has made their works to fail. (28)
Or did those in whose hearts is sickness think that God would not bring tolight their rancour? (29)
Did We will, We would show them to thee, then thou wouldst know them by theirmark; and thou shalt certainly know them in the twisting of their speech; andGod knows your deeds. (30)
And We shall assuredly try you until We know those of you who struggle andare steadfast, and try your tidings. (31)
Those who disbelieve and bar from God's way and make a breach with theMessenger after the guidance has become clear to them, they will nothing hurtGod, and He will make their works to fail. (32)
O believers, obey God, and obey the Messenger, and do not make yourown works vain. (33)
Those who disbelieve and bar from God's way and then die disbelieving, themGod will not forgive. (34)
So do not faint and call for peace; you shall be the upper ones, and Godis with you, and will not deprive you of your works. (35)
The present life is naught but a sport and a diversion; and if you believeand are godfearing, He will give you your wages,
and will not ask of youyour goods. (36)
If He asks you for them, and presses you, you are niggardly, and He brings tolight your rancour. (37)
Ha, there you are; you are called upon to expend in God's way, and some ofyou are niggardly. Whoso is niggardly is niggardly only to his own soul.God is the All-sufficient; you are the needy ones. If you turn away, He willsubstitute another people instead of you, then they will not be yourlikes. (38)
In the name of Allah, the Beneficent, the Mercifu.
Those who disbelieve and turn (men) from the way of Allah, He rendereth their actions vain. (1)
And those who believe and do good works and believe in that which is revealed unto Muhammad and it is the truth from their Lord. He riddeth them of their ill deeds and improveth their state. (2)
That is because those who disbelieve follow falsehood and because those who believe follow the truth from their Lord. Thus Allah coineth their similitudes for mankind. (3)
Now when ye meet in battle those who disbelieve, then it is smiting of the necks until, when ye have routed them, then making fast of bonds; and afterward either grace or ransom till the war lay down its burdens. That (is the ordinance). And if Allah willed He could have punished them (without you) but (thus it is ordained) that He may try some of you by means of others. And those who are slain in the way of Allah, He rendereth not
their actions vain. (4)
He will guide them and improve their state, (5)
And bring them in unto the Garden which He hath made known to them. (6)
O ye who believe! If ye help Allah, He will help you and will make your foothold firm. (7)
And those who disbelieve, perdition is for them, and He will make their actions vain. (8)
That is because they are averse to that which Allah hath revealed, therefor maketh He their action fruitless. (9)
Have they not travelled in the land to see the nature of the consequence for those who were before them? Allah wiped them out. And for the disbelievers there will be the like thereof. (10)
That is because Allah is patron of those who believe, and because the disbelievers have no patron. (11)
Lo! Allah will cause those who believe and do good works to enter Gardens underneath which rivers flow; while those who disbelieve take their comfort in this life and eat even as the cattle eat, and the Fire is their habitation. (12)
And how many a township stronger than thy township (O Muhammad) which hath cast thee out, have We destroyed, and they had no helper! (13)
Is he who relieth on a clear proof from his Lord like those for whom the evil that they do is beautified while they follow their own lusts? (14)
A similitude of the Garden which those who keep their duty (to Allah) are promised: Therein are rivers of water unpolluted, and rivers of
milk whereof the flavor changeth not, and rivers of wine delicious to the drinkers, and rivers of clear run honey; therein for them is every kind of fruit, with pardon from their Lord. (Are those who enjoy all this) like those who are immortal in the Fire and are given boiling water to drink so that it teareth their bowels? (15)
Among them are some who give ear unto thee (Muhammad) till, when they go forth from thy presence, they say unto those who have been given knowledge: What was that he said just now? Those are they whose hearts Allah hath sealed, and they follow their own lusts. (16)
While as for those who walk aright, He addeth to their guidance, and giveth them their protection (against evil). (17)
Await they aught save the Hour, that it should come upon them unawares? And the beginnings thereof have already come. But how, when it hath come upon them, can they take their warning? (18)
So know (O Muhammad) that there is no God save Allah, and ask forgiveness for thy sin and for believing men and believing women. Allah knoweth (both) your place of turmoil and your place of rest. (19)
And those who believe say: If only a Surah were revealed! But when a decisive Surah is revealed and war is mentioned therein, thou seest those in whose hearts is a disease looking at thee with the look of men fainting unto death. Therefor woe unto them! (20)
Obedience and a civil word. Then,
when the matter is determined, if they are loyal to Allah it will be well for them. (21)
Would ye then, if ye were given the command, work corruption in the land and sever your ties of kinship? (22)
Such are they whom Allah curseth so that he deafeneth them and maketh blind their eyes. (23)
Will they then not meditate on the Quran, or are there locks on the hearts? (24)
Lo! those who turn back after the guidance hath been manifested unto them, Satan hath seduced them, and He giveth them the rein. (25)
That is because they say unto those who hate what Allah hath revealed: We will obey you in some matters; and Allah knoweth their secret talk. (26)
Then how (will it be with them) when the angels gather them, smiting their faces and their backs! (27)
That will be because they followed that which angereth Allah, and hated that which pleaseth Him. Therefor He hath made their actions vain. (28)
Or do those in whose hearts is a disease deem that Allah will not bring to light their (secret) hates? (29)
And if We would, We could show them unto thee (Muhammad) so that thou shouldst know them surely by their marks. And thou shalt know them by the burden of their talk. And Allah knoweth your deeds. . (30)
And verily We shall try you till We know those of you who strive hard (for the cause of Allah) and the steadfast, and till We test your record.
(31)
Lo! those who disbelieve and turn from the way of Allah and oppose the messenger after the guidance hath been manifested unto them, they hurt Allah not a jot, and He will make their actions fruitless. (32)
O ye who believe! Obey Allah and obey the messenger, and render not your actions vain. (33)
Lo! those who disbelieve and turn from the way of Allah and then die disbelievers, Allah surely will not pardon them. (34)
So do not falter and cry out for peace when ye (will be) the uppermost, and Allah is with you, and He will not grudge (the reward of) your actions. (35)
The life of the world is but a sport and a pastime. And if ye believe and ward off (evil), He will give you your wages, and will not ask of you your worldly wealth. (36)
If He should ask it of you and importune you, ye would hoard it, and He would bring to light your (secret) hates. (37)
Lo! ye are those who are called to spend in the way of Allah, yet among you there are some who hoard. And as for him who hoardeth, he hoardeth only from his soul. And Allah is the Rich, and ye are the poor. And if ye turn away He will exchange you for some other folk, and they will not be the likes of you. (38)
In the name of Allah Most Gracious Most Merciful.
Those who reject Allah and hinder (men) from the Path of
Allah their deeds will Allah render astray (From their mark). (1)
But those who believe and work deeds of righteousness and believe in the (Revelation) sent down to Muhammad-for it is the Truth from their Lord He will remove from them their ills and improve their condition. (2)
This because those who reject Allah follow vanities while those who believe follow the Truth from their Lord: Thus does Allah set forth for men their lessons by similitudes. (3)
Therefore when ye meet the Unbelievers (in fight) smite at their necks; at length when ye have thoroughly subdued them bind a bond firmly (on them): thereafter (is the time for) either generosity or ransom: Until the war lays down its burdens. Thus (are ye commanded): but if it had been Allahs Will He could certainly have exacted retribution from them (Himself); but (He lets you fight) in order to test you some with others. But those who are slain in the way of Allah He will never let their deeds be lost. (4)
Soon will He guide them and improve their condition. (5)
And admit them to the Garden which He has announced for them. (6)
O ye who believe! if ye will aid (the cause of) Allah He will aid you and plant your feet firmly. (7)
But those who reject (Allah) for them is destruction and (Allah) will render their deeds astray (from their mark). (8)
That is because they hate the Revelation of Allah; so He has made their deeds fruitless. (9)
Do
they not travel through the earth and see what was the End of those before them (who did evil)? Allah brought utter destruction on them and similar (fates await) those who reject Allah. (10)
That is because Allah is the Protector of those who believe but those who reject Allah have no protector. (11)
Verily Allah will admit those who believe and do righteous deeds to Gardens beneath which rivers flow; while those who reject Allah will enjoy (this world) and eat as cattle eat; and the Fire will be their abode. (12)
And how many cities with more power than thy city which has driven thee out have We destroyed (for their sins)? And there was none to aid them. (13)
Is then one who is on a clear (Path) from his Lord no better than one to whom the evil of his conduct seems pleasing and such as follow their own lusts? (14)
(Here is) a Parable of the Garden which the righteous are promised: in it are rivers of water incorruptible: rivers of milk of which the taste never changes; rivers of wine a joy to those who drink; and rivers of honey pure and clear. In it there are for them all kinds of fruits and Grace from their Lord. (Can those in such Bliss) be compared to such as shall dwell for ever in the Fire and be given to drink boiling water so that it cuts up their bowels (to pieces)? (15)
And among them are men who listen
to thee but in the end when they go out from thee they say to those who have received Knowledge: "What is it he said just then?" Such are men whose hearts Allah has sealed and who follow their own lusts. (16)
But to those who receive Guidance He increases (the light of) Guidance and bestows on them their Piety and Restraint (from evil). (17)
Do they then only wait for the Hour that it should come on them of a sudden? But already have come some tokens thereof and when it (actually) is on them how can they benefit then by their admonition? (18)
Know therefore that there is no god but Allah and ask forgiveness for the fault and for the men and women who believe: for Allah knows how ye move about and how ye dwell in your homes. (19)
Those who believe say "Why is not a Surah sent down (for us)?" But when a Surah of basic or categorical meaning is revealed and fighting is mentioned therein thou wilt see those in whose hearts is a disease looking at thee with a look of one in swoon at the approach of death: but more fitting for them (20)
Were it to obey and say what is just and when a matter is resolved on it were best for them if they were true to Allah. (21)
Then is it to be expected of you if ye will do no mischief in the land and break your ties of kith and
kin? (22)
Such are the men whom Allah has cursed for He has made them deaf and blinded their sight. (23)
Do they not then earnestly seek to understand the Quran or are their hearts locked up by them? (24)
Those who turn back as apostates after Guidance was clearly shown to them the Evil One has instigated them and buoyed them up with false hopes. (25)
This because they said to those who hate what Allah has revealed "We will obey you in part of (this) matter"; but Allah knows their (inner) secrets. (26)
But how (will it be) when the angels take their souls at death and smite their faces and their backs? (27)
This because they followed that which called forth the Wrath of Allah and they hated Allahs good pleasure; so He made their deeds of no effect. (28)
Or do those in whose hearts is a disease think that Allah will not bring to light all their rancor? (29)
Had We so willed We could have shown them up to thee and thou shouldst have known them by their marks: but surely thou wilt know them by the tone of their speech! And Allah knows All that ye do. (30)
And We shall try you until We test those among you who strive their utmost and persevere in patience; and We shall try your reported (mettle). (31)
Those who reject Allah hinder (men) from the Path of Allah and resist the Apostle after Guidance has been clearly shown to them
will not injure Allah in the least but He will make their deeds of no effect. (32)
O ye who believe! obey Allah and obey the Apostle and make not vain your deeds! (33)
Those who reject Allah and hinder (men) from the Path of Allah then die rejecting Allah Allah will not forgive them. (34)
Be not weary and faint-hearted crying for peace. When ye should be Uppermost: for Allah is with you and will never put you in loss for your (good) deeds. (35)
The life of this world is but play and amusement: and if ye believe land guard against evil He will grant you your recompense and will not ask you (to give up) your possessions. (36)
If He were to ask you for all of them and press you ye would covetously withhold and He would bring out all your ill-feeling. (37)
Behold ye are those invited to spend (of your substance) in the way of Allah: but among you are some that are niggardly. But any who are niggardly are so at the expense of their own souls. But Allah is free of all wants and it is ye that are needy. If ye turn back (from the Path) He will substitute in your stead another people; then they would not be like you! (38)
Au nom d'Allah, le Tout Miséricordieux, le Très Miséricordieux.
1. Ceux qui ont mécru et obstrué le chemin d'Allah, Il a rendu leurs oeuvres vaines.
2. Et ceux qui ont cru et accompli de
bonnes oeuvres et ont cru en ce qui a été descendu sur Muhammad - et c'est la vérité venant de leur Seigneur - Il leur efface leurs méfaits et améliore leur condition.
3. Il en est ainsi parce que ceux qui ont mécru ont suivi le Faux et que ceux qui ont cru ont suivi la Vérité émanant de leur Seigneur. C'est ainsi qu'Allah propose leurs exemples aux gens.
4. Lorsque vous rencontrez (au combat) ceux qui ont mécru frappez-en les cous. Puis, quand vous les avez dominés, enchaînez-les solidement. Ensuite, c'est soit la libération gratuite, soit la rançon, jusqu'à ce que la guerre dépose ses fardeaux. Il en est ainsi, car si Allah voulait, Il se vengerait Lui-même contre eux, mais c'est pour vous éprouver les uns par les autres. Et ceux qui seront tués dans le chemin d'Allah, Il ne rendra jamais vaines leurs actions.
5. Il les guidera et améliorera leur condition,
6. et les fera entrer au Paradis qu'Il leur aura fait connaître.
7. ش vous qui croyez! si vous faites triompher (la cause d') Allah, Il vous fera triompher et raffermira vos pas.
8. Et quand à ceux qui ont mécru, il y aura un malheur pour eux, et Il rendra leurs oeuvres vaines.
9. C'est parce qu'ils ont de la répulsion pour ce qu'Allah a fait descendre. Il a rendu donc vaines leurs oeuvres.
10. N'ont-il pas parcouru la terre pour voir ce qu'il est advenu de leurs prédécesseurs? Allah les a détruits. Pareilles fins sont réservées aux mécréants.
11. C'est qu'Allah est vraiment le Protecteur de ceux qui ont cru; tandis que les mécréants n'ont pas de protecteur.
12. Ceux qui croient et accomplissent de bonnes oeuvres, Allah les fera entrer dans des Jardins sous lesquels coulent les ruisseaux. Et ceux qui mécroient jouissent et mangent comme mangent les bestiaux; et le Feu sera leur lieu de séjour.
13. Et que de cités, bien plus fortes que ta cité qui t'a expulsé, avons-Nous fait périr, et ils n'eurent point de secoureur.
14. Est-ce que celui qui se base sur une preuve claire venant de son Seigneur est comparable à ceux dont on a embelli les mauvaises actions et qui ont suivi leurs propres passions.
15. Voici la description du Paradis qui a été promis aux pieux: il y aura là des ruisseaux d'une eau jamais malodorante, et des ruisseaux d'un lait au goût inaltérable, et des ruisseaux d'un vin délicieux à boire, ainsi que des ruisseaux d'un miel purifié. Et il y a là, pour eux, des fruits de toutes sortes, ainsi qu'un pardon de la part de leur Seigneur. [Ceux-là] seront-ils pareils à ceux qui s'éternisent dans le Feu et qui sont abreuvés d'une eau bouillante qui leur déchire les entrailles?
16. Et il en est parmi eux qui t'écoutent. Une fois sortis de chez toi, ils disent à ceux qui ont reçu la science: ‹Qu'a-t-il dit, tantٍt?› Ce sont ceux- là dont Allah a scellé les coeurs et qui suivent leurs propres passions.
17. Quant à ceux qui se mirent sur
la bonne voie, Il les guida encore plus et leur inspira leur piété.
18. Qu'est-ce qu'ils attendent sinon que l'Heure leur vienne à l'improviste? Or ses signes avant-coureurs sont certes déjà venus. Et comment pourront-ils se rappeler quand elle leur viendra (à l'improviste)?
19. Sache donc qu'en vérité, il n'y a point de divinité à part Allah, et implore le pardon pour ton péché, ainsi que pour les croyants et les croyantes. Allah connaît vos activités (sur terre) et votre lieu de repos (dans l'au-delà).
20. Ceux qui ont cru disent: ‹Ah! Si une Sourate descendait!› Puis, quand on fait descendre une Sourate explicite et qu'on y mentionne le combat, tu vois ceux qui ont une maladie au coeur te regarder du regard de celui qui s'évanouit devant la mort. Seraient bien préférables pour eux
21. une obéissance et une parole convenable. Puis, quand l'affaire est décidée, il serait mieux pour eux certes, de se montrer sincères vis-à-vis d'Allah.
22. Si vous détournez, ne risquez-vous pas de semer la corruption sur terre et de rompre vos liens de parenté?
23. Ce sont ceux-là qu'Allah a maudits, a rendus sourds et a rendu leurs yeux aveugles.
24. Ne méditent-ils pas sur le Coran? Ou y a-t-il des cadenas sur leurs coeurs?
25. Ceux qui sont revenus sur leurs pas après que le droit chemin leur a été clairement exposé, le Diable les a séduits et trompés.
26. C'est parce qu'ils ont dit à ceux qui ont de la répulsion pour la révélation d'Allah: ‹Nous allons vous
obéir dans certaines choses›. Allah cependant connaît ce qu'ils cachent.
27. Qu'adviendra-t-il d'eux quand les Anges les achèveront, frappant leurs faces et leurs dos?
28. Cela parce qu'ils ont suivi ce qui courrouce Allah, et qu'ils ont de la répulsion pour [ce qui attire] Son agrément. Il a donc rendu vaines leurs oeuvres.
29. Ou bien est-ce que ceux qui ont une maladie au coeur escomptent qu'Allah ne saura jamais faire apparaître leur haine?
30. Or, si Nous voulions Nous te les montrerions. Tu les reconnaîtrais certes à leurs traits; et tu les reconnaîtrais très certainement au ton de leur parler. Et Allah connaît bien vos actions.
31. Nous vous éprouverons certes afin de distinguer ceux d'entre vous qui luttent [pour la cause d'Allah] et qui endurent, et afin d'éprouver [faire apparaître] vos nouvelles.
32. Ceux qui ont mécru et obstrué le chemin d'Allah et se sont mis dans le clan opposé au Messager après que le droit chemin leur fut clairement exposé, ne sauront nuire à Allah en quoi que ce soit. Il rendra vaines leurs oeuvres.
33. ش vous qui avez cru! Obéissez à Allah, obéissez au Messager, et ne rendez pas vaines vos oeuvres.
34. Ceux qui ont mécru et obstrué le chemin d'Allah puis sont morts tout en étant mécréants, Allah ne leur pardonnera jamais.
35. Ne faiblissez donc pas et n'appelez pas à la paix alors que vous êtes les plus hauts, qu'Allah et avec vous, et qu'Il ne vous frustrera jamais [du mérite] de vos oeuvres.
36. La vie
présente n'est que jeu et amusement; alors que si vous croyez et craignez [Allah], Il vous accordera vos récompenses et ne vous demandera pas vos biens.
37. S'Il vous les demandait importunément, vous deviendriez avares et Il ferait apparaître vos haines.
38. Vous voilà appelés à faire des dépenses dans le chemin d'Allah. Certains parmi vous se montrent avares. Quiconque cependant est avare, l'est à son détriment. Allah est le Suffisant à Soi-même alors que vous êtes les besogneux. Et si vous vous détournez, Il vous remplacera par un peuple autre que vous, et ils ne seront pas comme vous.
1. A quienes no crean y aparten a otros del camino de Alá, Él les invalidará sus obras.
2. En cambio, borrará las malas obras y mejorará la condición de quienes hayan creído, obrado bien y creído en la revelación hecha a Mahoma, la cual es la Verdad que viene de su Señor.
3. Y esto es así porque los infieles siguen lo falso, mientras que los creyentes siguen la Verdad venida de su Señor. Así es como Alá los pone como ejemplo a los hombres.
4. Cuando sostengáis, pues, un encuentro con los infieles, descargad los golpes en el cuello hasta someterlos. Entonces, atadlos fuertemente. Luego, devolvedles la libertad, de gracia o mediante rescate, para que cese la guerra. Es así como debéis hacer.
5. Él les dirigirá, mejorará su condición
6. y les introducirá en el Jardín, que Él les habrá dado ya a conocer.
7. ¡Creyentes! Si auxiliáis a Alá, Él os,
auxiliará y afirmará vuestros pasos.
8. ¡Ay de aquéllos, en cambio, que no hayan creído! Invalidará sus obras.
9. Y esto es así porque les repugnó la revelación de Alá. E hizo vanas sus obras.
10. ¿No han ido por la tierra y mirado cómo terminaron sus antecesores? Alá los destruyó. Y los infieles tendrán un fin semejante.
11. Y esto es así porque Alá es el Protector de los creyentes, mientras que los infieles no tienen protector.
12. Alá introducirá a quienes hayan creído y obrado bien en jardines por cuyos bajos fluyen arroyos. Quienes, en cambio, hayan sido infieles, gozarán brevemente y comerán como comen los rebaños. Tendrán el Fuego por morada.
13. ¡Cuántas ciudades hemos hecho perecer, más fuertes que tu ciudad, que te ha expulsado, sin que hubiera quien les auxiliara!
14. ¿Es que quien se basa en una prueba clara venida de su Señor es comparable a aquéllos cuya mala conducta ha sido engalanada y que siguen sus pasiones?
15. Imagen del Jardín prometido a quienes temen a Alá: habrá en él arroyos de agua incorruptible, arroyos de leche de gusto inalterable, arroyos de vino, delicia de los bebedores, arroyos de depurada miel. Tendrán en él toda clase de frutas y perdón de su
16. Hay algunos de ellos que te escuchan, pero que, apenas salidos de tu casa, dicen a quienes han recibido la Ciencia: «¿Qué es lo que acaba de decir?» Éstos son aquéllos cuyo corazón Alá ha sellado y que siguen sus pasiones.
17. A quienes se
dejen dirigir, Él les dirigirá aún mejor y les dará que Le teman.
18. ¡,Qué pueden esperar, sino que les llegue la Hora de repente? Ya se han manifestado síntomas de la misma. Pero ¿de qué les servirá que se les amoneste cuando ella les llegue?
19. Sabe, pues, que no hay más dios que Alá y pide perdón por tu pecado, así como por los creyentes y las creyentes. Alá conoce vuestras idas y venidas y dónde moráis.
20. Los creyentes dicen: «¿Por qué no se revela una sura?» Pero, cuando se revela una sura unívoca en la que se menciona el combate, ves que los enfermos de corazón te miran como mira uno a quien ronda la muerte. Más les valdría
21. obedecer y hablar como es debido. Y, una vez tomada una decisión, lo mejor para ellos sería que fuesen sinceros con Alá.
22. Si volvéis la espalda, os exponéis a corromper en la tierra y a cortar vuestros lazos de sangre.
23. A éstos es a quienes Alá maldice, volviéndoles sordos y ciegos.
24. ¿Es que no meditan en el Corán ¿O es que sus corazones están cerrados con candado?
25. Quienes han vuelto sobre sus pasos, después de haberse manifestado a ellos la Dirección claramente, han sido seducidos por el Demonio, pero les ha concedido una tregua.
26. Esto es así porque dicen a quienes les repugna lo que Alá ha revelado: «En algunas cosas os obedeceremos». Alá, empero, sabe lo que ocultan.
27. ¡Qué pasará cuando los ángeles les
llamen, golpeándoles en el rostro y en la espalda?
28. Esto es así porque van en pos de algo que irrita a Alá y, en cambio, les repugna lo que Le satisface. Por eso, hace vanas sus obras.
29. ¿Es que creen los enfermos de corazón que Alá no va a descubrir su odio?
30. Si quisieramos, haríamos que les vieras: es reconocerías por sus rasgos: y, ciertamente, les reconocerás por el tono de sus palabras. Alá sabe lo que hacéis.
31. Hemos de probaros para saber quiénes de vosotros luchan y perseveran, así como para comprobar lo que se cuenta de vosotros.
32. Los infieles que hayan desviado a otros del camino de Alá y se hayan separado del Enviado, después de habérseles manifestado claramente la Dirección, no causarán ningún daño a Alá. Y hará vanas sus obras.
33. ¡Creyentes! ¡Obedeced a Alá y obedeced al Enviado! ¡No hagáis vanas vuestras obras!
34. Alá no perdonará a los infieles que hayan desviado a otros del camino de Alá y mueran siendo infieles.
35. ¡No flaqueéis, pues, invitando a la paz, ya que seréis vosotros los que ganen! Alá está con vosotros y no dejará de premiar vuestras obras.
36. La vida de acá es sólo juego y distracción. Pero, si creéis y teméis a Alá, Él os recompensará sin reclamaros vuestros bienes.
37. Si os los reclamara con insistencia, os mostraríais avaros y descubriría vuestro odio.
38. He aquí que sois vosotros los invitados a gastar por la causa de Alá, pero hay entre
vosotros algunos avaros. Y quien es avaro lo es, en realidad, en detrimento propio. Alá es Quien Se basta a Sí mismo, mientras que sois vosotros los necesitados. Y, s
Im Namen Allahs, des Gnنdigen, des Barmherzigen.
1. Diejenigen, die unglنubig sind und abwendig machen vom Wege Allahs - deren Werke macht Er zunichte.
2. Die aber glنubig sind und gute Werke tun und an das glauben, was auf Mohammed herabgesandt ward - und es ist die Wahrheit von ihrem Herrn -, denen nimmt Er ihre Sünden hinweg und bessert ihren Stand.
3. Dies, weil jene, die unglنubig sind, dem Falschen folgen; die aber glنubig sind, folgen der Wahrheit von ihrem Herrn. Also beschreibt Allah den Menschen ihren Zustand.
4. Wenn ihr (in der Schlacht) auf die stoكet, die unglنubig sind, trefft (ihre) Nacken; und wenn ihr sie so überwنltigt habt, dann schnüret die Bande fest. Hernach dann entweder Gnade oder Lِsegeld, bis der Krieg seine Waffen niederlegt. Das ist so. Und hنtte Allah es gewollt, Er hنtte sie Selbst strafen kِnnen, aber Er wollte die einen von euch durch die andern prüfen. Und diejenigen, die auf Allahs Weg getِtet werden - nie wird Er ihre Werke zunichte machen.
5. Er wird ihnen zum Sieg verhelfen und ihren Stand bessern
6. Und sie ins Paradies führen, das Er ihnen zu wissen getan hat.
7. O die ihr glaubt, wenn ihr Allahs (Sache) helft; so wird Er euch helfen und euch fest Fuك fassen lassen.
8. Die aber unglنubig sind - wehe ihnen! Er wird ihre
Werke zunichte machen.
9. Dies, weil sie hassen, was Allah herniedergesandt hat; so machte Er ihre Werke fruchtlos.
10. Sind sie nicht auf der Erde umhergereist, um zu sehen, wie das Ende derer war, die vor ihnen waren? Allah richtete sie zugrunde, und für die Unglنubigen ist das gleiche wie ihnen bestimmt.
11. Das ist, weil Allah der Beschützer derer ist, die glauben; die Unglنubigen aber haben keinen Beschützer.
12. Allah wird jene, die glauben und gute Werke tun, in Gنrten führen, die Strِme durchflieكen; die aber unglنubig sind, die genieكen und fressen wie das Vieh, und das Feuer wird ihre Wohnstatt sein.
13. Und wie so manche Stadt, mنchtiger als deine Stadt, die dich austrieb, haben Wir schon zerstِrt; und sie hatten keinen Helfer!
14. Sollte denn der, der sich auf einen klaren Beweis von seinem Herrn stützt, gleich denen sein, denen das _bel ihres Tuns schِn gemacht wurde und die ihren bِsen Gelüsten folgen?
15. Ein Gleichnis von dem Paradiese, den Rechtschaffenen verheiكen: Darin sind Strِme von Wasser, das nicht verdirbt, und Strِme von Milch, deren Geschmack sich nicht نndert, und Strِme von Wein, kِstlich für die Trinkenden, und Strِme gelنuterten Honigs. Und darin werden sie Früchte aller Art haben und Vergebung von ihrem Herrn. Kِnnen sie wohl denen gleich sein, die im Feuer weilen und denen siedendes Wasser zu trinken gegeben wird, das ihre Eingeweide zerreiكt?
16. Und unter ihnen sind einige, die auf dich hِren, doch wenn sie von dir fortgehen, sagen sie jenen, denen das Wissen gegeben ward: «Was hat
er da soeben gesagt?» Diese sind es, deren Herzen Allah versiegelt hat und die ihren bِsen Gelüsten folgen.
17. Denen aber, die rechtgeleitet sind, mehrt Er die Führung und verleiht ihnen Rechtschaffenheit.
18. Sie warten nur auf die «Stunde», daك sie plِtzlich über sie komme. Die Zeichen dafür sind schon eingetroffen. Doch was wird ihr Erinnern ihnen nützen, wenn sie über sie gekommen ist?
19. Wisse drum, daك es keinen Gott gibt auكer Allah, und bitte um Vergebung für deine Fehler und für die glنubigen Mنnner und die glنubigen Frauen. Allah kennt die Stنtte eures Aus - und Eingehns und die Stنtte eurer Rast.
20. Und die da glauben, sprechen: «Warum wird keine Sura herabgesandt?» Doch wenn eine entscheidende Sura herabgesandt wird und es ist darin von Kampf die Rede, dann siehst du die, in deren Herzen Krankheit ist, dich anschauen mit dem Blicke eines, der ob des Todes von Ohnmacht Wallen wird. Verderben denn auf sie!
21. Gehorsam und ein gutes Wort (wنre besser für sie). Und wenn die Sache beschlossen ist, dann wنre es für sie am besten, sie würden Allah treu bleiben.
22. Wolltet ihr denn, indem ihr euch (vom Kampf) abwendet, Verderben im Land haben und die Verwandtschaftsbande zerschneiden?
23. Diese sind es, die Allah verflucht, so daك Er sie taub macht und ihre Blicke blendet.
24. Wollen sie also nicht über den Koran nachdenken, oder ist's, daك die Herzen unter ihren Schlِssern sind?
25. Jene, die den Rücken kehren, nachdem ihnen der Weg sichtbar ward, Satan hat sie getنuscht und
ihnen falsche Hoffnungen eingegeben.
26. Dies, weil sie zu denen, die das hassen, was Allah herniedersandte, sprachen: «Wir wollen euch in einigen Sachen folgen.» Und Allah kennt ihre Heimlichkeiten.
27. Wie aber, wenn die Engel ihre Seelen dahinnehmen im Tode und sie aufs Gesicht und den Rücken schlagen?
28. Dies, weil sie dem folgten, was Allah erzürntes und haكten, was Ihm wohlgefنllig war. So machte Er ihre Werke zunichte.
29. Wنhnen etwa die, in deren Herzen Krankheit ist, Allah werde ihren geheimen Groll nicht ans Licht bringen?
30. Und wenn Wir es wollten, Wir kِnnten sie dir zeigen, so daك du sie an ihren Merkmalen erkennen würdest. Und du sollst sie gewiك am Klang der Rede erkennen. Und Allah kennt euer Tun.
31. Wir wollen euch sicherlich prüfen, bis Wir diejenigen unter euch ausscheiden, die (für die Sache Gottes) streiten und standhaft sind. Und Wir wollen die Tatsachen über euch bekannt machen.
32. Jene, die unglنubig sind und die abwendig machen von Allahs Weg und sich dem Gesandten widersetzen, nachdem ihnen der Weg sichtbar geworden, sie werden Allah in nichts schaden; doch Er wird ihre Werke fruchtlos machen.
33. O die ihr glaubt, gehorchet Allah und gehorchet dem Gesandten und vereitelt nicht eure Werke!
34. Wahrlich, jene, die unglنubig sind und die abwendig machen von Allahs Weg und dann als Unglنubige sterben - ihnen wird Allah gewiك nicht verzeihen.
35. So ermattet nicht, damit ihr nicht nach Frieden rufen müكt; denn ihr sollt obsiegen. Allah ist mit euch, und Er wird euch eure Taten nicht
schmنlern.
36. Das Leben in dieser Welt ist nur ein Spiel und ein Scherz, und wenn ihr glنubig seid und euch vor _bel hütet, so wird Er euch euren Lohn geben und wird nicht euer Gut von euch verlangen.
37. Sollte Er es von euch verlangen und euch drنngen, ihr würdet geizig sein, und Er würde euren geheimen Groll ans Licht bringen.
38. Siehe, ihr seid diejenigen, die berufen sind, in Allahs Weg zu spenden; doch unter euch sind manche, die geizig sind. Und wer geizig ist, der geizt nur gegen sich selber; denn Allah ist der Unbedürftige, und ihr seid Bedürftige. Und wenn ihr den Rücken kehrt, so wird Er ein anderes Volk an eure Stelle setzen; und sie werden nicht gleich euch sein.
In nome di Allah, il Compassionevole, il Misericordioso
1. Allah vanificherà le opere dei miscredenti e di quelli che distolgono dalla Sua via .
2. Rimetterà i peccati e volgerà al bene lo spirito di coloro che credono e compiono il bene e credono in quel che è stato rivelato a Muhammad . Questa è la verità che proviene dal loro Signore,
3. perché i miscredenti seguono il falso, mentre i credenti seguono la verità [proveniente] dal loro Signore. Così Allah propone il loro esempio agli uomini.
4. Quando [in combattimento] incontrate i miscredenti, colpiteli al collo finché non li abbiate soggiogati, poi legateli strettamente. In seguito liberateli graziosamente o in cambio di un riscatto, finché la guerra non abbia fine. Questo è [l'ordine di Allah]. Se Allah avesse voluto,
li avrebbe sconfitti, ma ha voluto mettervi alla prova, gli uni contro gli altri. E farà sì che non vadano perdute le opere di coloro che saranno stati uccisi sulla via di Allah:
5. li guiderà, migliorerà la loro condizione,
6. e li introdurrà nel Paradiso di cui li ha resi edotti.
7. O credenti, se farete trionfare [la causa di] Allah, Egli vi soccorrerà e renderà saldi i vostri passi,
8. mentre coloro che non credono, saranno perduti: Egli vanificherà le loro opere.
9. Poiché ebbero ripulsa di quello che Allah ha rivelato, Egli vanificherà le loro opere.
10. Non hanno viaggiato sulla terra e non hanno visto quale fu la sorte di coloro che li precedettero? Allah li ha annientati. La stessa fine è riservata ai miscredenti.
11. Ciò in quanto Allah è il Patrono dei credenti, mentre i miscredenti non hanno patrono alcuno.
12. Quanto a coloro che credono e fanno il bene, Allah li farà entrare nei Giardini dove scorrono i ruscelli. Coloro che non credono avranno effimero godimento e mangeranno come mangia il bestiame : il Fuoco sarà il loro asilo.
13. E quante città distruggemmo, che pure erano più potenti della tua città che ti ha bandito . Non ebbero nessun soccorritore.
14. Colui che si basa su una prova del suo Signore è forse eguale a colui cui è stata abbellita la sua azione peggiore e che si abbandona alle sue passioni?
15. [Ecco] la descrizione del Giardino che è stata promessa ai timorati [di Allah]: ci saranno
ruscelli di un'acqua che mai sarà malsana e ruscelli di latte dal gusto inalterabile e ruscelli di un vino delizioso a bersi, e ruscelli di miele purificato. E ci saranno, per loro, ogni sorta di frutta e il perdono del loro Signore. Essi sono forse simili a coloro che rimangono in perpetuo nel Fuoco e che verranno abbeverati di un'acqua bollente che devasterà le loro viscere?
16. Fra loro ci sono quelli che fanno finta di ascoltarti, ma, quando sono usciti dalla tua casa, dicono a coloro cui è stata data la scienza: « Che cosa ha detto poc'anzi?». Essi sono coloro cui Allah ha suggellato i cuori e che si abbandonano alle loro passioni.
17. Quanto invece a coloro che si sono aperti alla guida, Egli accresce la loro guida e ispira loro il timore [di Allah] .
18. Cos'altro aspettano [i miscredenti], se non che venga improvvisa l'Ora? Già i segni precursori son giunti, ma quando Essa sarà giunta, a che cosa mai servirà loro il ricordarsi [di Allah] ?
19. Sappi che in verità non c'è dio all'infuori di Allah e implora perdono per la tua colpa e per i credenti e le credenti . Allah ben conosce il vostro affanno e il vostro rifugio .
20. I credenti dicono: «Perché non è stata fatta scendere una sura?». Quando poi viene rivelata una sura esplicita, in cui viene menzionato il combattimento, vedi coloro che hanno una malattia nel cuore guardarti con lo sguardo di chi è obnubilato davanti alla morte . Per
voi sarebbe meglio
21. obbedire e parlare onestamente. Quando fosse stabilito il da farsi, sarebbe meglio per loro che si mostrassero sinceri di fronte ad Allah.
22. Se volgeste le spalle, potreste spargere corruzione sulla terra e rompere i legami del sangue ?
23. Essi sono coloro che Allah maledice: li rende sordi e acceca i loro occhi.
24. Non mediteranno sul Corano? Hanno forse catenacci sui cuori?
25. Coloro che volgono le spalle dopo che a loro è stata resa evidente la Guida, sono quelli che Satana ha sedotto e illuso.
26. Perché hanno detto a coloro che hanno ripulsa di quello che Allah ha fatto scendere: « Vi obbediremo in una parte della questione» . Allah ben conosce i loro segreti.
27. Cosa faranno, quando gli angeli li finiranno colpendo i loro volti e le loro schiene?
28. Ciò [avverrà] perché perseguono quello che suscita l'ira di Allah e hanno in odio ciò di cui Egli Si compiace, sicché [Allah] renderà vane le opere loro.
29. Oppure coloro che hanno una malattia nel cuore credono che Allah non saprà far trasparire il loro odio?
30. Se volessimo, te li mostreremmo - ma già tu li riconosci dai loro tratti - e li riconosceresti dal tono nel parlare. Allah conosce le vostre opere.
31. Certamente vi metteremo alla prova per riconoscere quelli di voi che combattono e resistono e per verificare quello che si dice sul vostro conto .
32. In verità coloro che non credono e distolgono dalla via di Allah e si
sono separati dall'Inviato dopo che è stata loro resa evidente la guida, non sapranno nuocere ad Allah in alcunché ed Egli vanificherà il loro agire.
33. O credenti! Obbedite ad Allah e obbedite al Messaggero e non vanificate le opere vostre.
34. In verità Allah non perdonerà mai coloro che non credono, distolgono dalla Via di Allah e muoiono nella miscredenza.
35. Non siate dunque deboli e non proponete l'armistizio mentre siete preponderanti. Allah è con voi e non diminuirà [il valore del]le vostre azioni.
36. La vita terrena non è altro che gioco e distrazione. Se invece credete e siete timorati, Egli vi darà il vostro compenso senza chiedere i vostri beni.
37. Se ve li chiedesse con insistenza, vi mostrereste avari e fareste trasparire il vostro odio.
38. Ecco, siete invitati ad essere generosi per la causa di Allah, ma qualcuno di voi è avaro. Chi si mostrerà avaro lo sarà nei confronti di se stesso. Allah è Colui che basta a Se stesso, mentre siete voi ad essere poveri. Se volgerete le spalle vi sostituirà con un altro popolo e costoro non saranno uguali a voi.
Bo имя Aллaxa Милocтивoгo, Милocepднoгo!
1. У тex, кoтopыe нe вepoвaли и yклoнилиcь oт пyти Aллaxa, Oн нaпpaвит в зaблyждeниe дeлa иx.
2. A y тex, кoтopыe yвepoвaли и твopили блaгиe дeяния, и yвepoвaли в тo, чтo былo ниcпocлaнo Myxaммaдy, - a этo - иcтинa oт иx Гocпoдa, - Oн зaглaдит дypныe дeяния и yпopядoчит иx cocтoяниe.
3. Этo - зa тo, чтo тe, кoтopыe нe
вepoвaли, пocлeдoвaли зa лoжью, a тe, кoтopыe yвepoвaли, пocлeдoвaли зa иcтинoй oт иx Гocпoдa. Taк пpивoдит Aллax людям пoдoбия иx!
4. A кoгдa вы вcтpeтитe тex, кoтopыe нe yвepoвaли, тo - yдap мeчoм пo шee; a кoгдa пpoизвeдeтe вeликoe избиeниe иx, тo yкpeпляйтe yзы. Либo милocть пoтoм, либo выкyп, пoкa вoйнa нe cлoжит cвoиx нoш. Taк! A ecли бы пoжeлaл Aллax, Oн пoмoг бы Ceбe пpoтив ниx, нo (этo для тoгo), чтoбы oдниx иcпытaть дpyгими. A y тex, кoтopыe yбиты нa пyти Aллaxa, - никoгдa Oн нe coбьeт c пyти иx дeяний:
5. Oн пoвeдeт иx и coxpaнит в пopядкe иx cocтoяниe
6. и ввeдeт иx в paй, кoтopый Oн дaл им yзнaть.
7. O вы, кoтopыe yвepoвaли! Ecли пoмoжeтe Aллaxy, пoмoжeт Oн вaм и yкpeпит вaши cтoпы.
8. A тe, кoтopыe нe вepoвaли, - пpoпacть им, и coбьeт Oн c пyти иx дeяния.
9. Этo - зa тo, чтo oни вoзнeнaвидeли тo, чтo ниcпocлaл Aллax, и Oн cдeлaeт тщeтными иx дeяния.
10. Paзвe oни нe xoдили пo зeмлe и нe видeли, кaкoв был кoнeц тex, ктo был дo ниx? Aллax пoгyбил иx, и для нeвepныx - пoдoбнoe этoмy.
11. Этo - пoтoмy, чтo Aллax - пoкpoвитeль тex, кoтopыe yвepoвaли, и пoтoмy, чтo y нeвepныx нeт пoкpoвитeля.
12. Пoиcтинe, Aллax ввeдeт тex, кoтopыe yвepoвaли и твopили блaгиe дeлa, в caды, гдe внизy тeкyт peки. A тe, кoтopыe нe yвepoвaли, нacлaждaютcя и eдят, кaк едят живoтныe, и oгoнь - мecтoпpeбывaниe иx!
13. Cкoлькo ceлeний, бoлee cильныx мoщью, чeм твoe ceлeниe, кoтopoe тeбя изгнaлo, Mы пoгyбили, и
нeт им пoмoщникa!
14. Paзвe жe тoт, ктo имeeт яcнoe знaмeниe oт cвoeгo Гocпoдa, тaкoв, кaк тoт, кoтopoмy yкpaшeнo злo eгo дeяния? Oни пocлeдoвaли зa cвoими cтpacтями!
15. Oбpaз caдa, кoтopый oбeщaн бoгoбoязнeнным: тaм - peки из вoды нe пopтящeйcя и peки из мoлoкa, вкyc кoтopoгo нe мeняeтcя, и peки из винa, пpиятнoгo для пьющиx, и peки из мeдy oчищeннoгo. И для ниx тaм вcякиe плoды и пpoщeниe oт иx Гocпoдa. ... Kaк тoт, ктo вeчнo пpeбывaeт в oгнe и кoгo пoят кипящeй вoдoй, и oнa pacceкaeт иx внyтpeннocти.
16. И cpeди ниx ecть тe, ктo пpиcлyшивaeтcя к тeбe. A кoгдa oни выйдyт oт тeбя, тo гoвopят тeм, кoтopым дapoвaнo знaниe: "Чтo этo тaкoe oн гoвopил нeдaвнo?" Этo - тe, cepдцa кoтopыx зaпeчaтaл Aллax и кoтopыe пocлeдoвaли зa cвoими cтpacтями.
17. A тeм, кoтopыe пoшли пo пpямoмy пyти, Oн ycилил пpямoтy и дapoвaл им бoгoбoязнeннocть.
18. Paзвe дoждyтcя oни чeгo-нибyдь, кpoмe чaca, чтo пpидeт к ним внeзaпнo? Beдь пpишли yжe вce знaмeния eгo. И к чeмy для ниx, кoгдa пpидeт к ним, иx пoминaниe o нeм?
19. Знaй жe, чтo нeт бoжecтвa, кpoмe Aллaxa, и пpocи пpoщeния твoeмy гpexy и для вepyющиx - мyжчин и жeнщин. И Aллax знaeт и мecтo вaшeгo дeйcтвия и вaшe пpиcтaнищe!
20. И гoвopят тe, кoтopыe yвepoвaли: "Ecли бы былa ниcпocлaнa cypa!" A кoгдa бывaeт ниcпocлaнa cypa, мyдpo излoжeннaя, и в нeй пoминaeтcя cpaжeниe, ты видишь, кaк тe, в чьиx cepдцax бoлeзнь, cмoтpят нa тeбя взopoм лишeннoгo чyвcтв oт cмepти. Лyчшe бы для ниx -
21. пoкopнocть и cлoвo блaгoe!
A кoгдa твepдo peшeнo дeлo, тo ecли бы oни были пpaвдивы c Aллaxoм, былo бы лyчшe для ниx.
22. A мoжeт быть, вы, ecли oтвpaтитecь, бyдeтe пopтить зeмлю и paзpывaть poдcтвeнныe cвязи?
23. Этo - тe, кoтopыx пpoклял Aллax. Oн oглyшил иx и ocлeпил иx взopы.
24. Paзвe oни нe пoдyмaют o Kopaнe? Или нa cepдцax бывaют иx зaтвopы?
25. Пoиcтинe, для тex, кoтopыe oбpaтилиcь вcпять пocлe тoгo, кaк cтaлo яcным им пpямoe pyкoвoдcтвo, caтaнa paзyкpacил и внyшил им.
26. Этo - пoтoмy, чтo oни cкaзaли тeм, ктo вoзнeнaвидeл ниcпocлaннoe Aллaxoм: "Mы бyдeм пoвинoвaтьcя вaм в нeкoтopыx дeлax". A Aллax знaeт иx тaйны.
27. И кaк жe, кoгдa иx yпoкoят aнгeлы, oни бyдyт бить иx пo лицaм и по xpeбтaм!
28. Этo - зa тo, чтo oни пocлeдoвaли зa тeм, чтo paзгнeвaлo Aллaxa, и нeнaвиcтнo былo им Eгo блaгoвoлeниe. И Oн cдeлaл тщeтными иx деяния.
29. Разве же думают те, в сердцах которых болезнь, что Аллах не обнаружит их злобы?
30. И ecли бы Mы пoжeлaли, тo пoкaзaли бы иx тeбe, и ты бы иx yзнaл пo иx пpимeтaм; и ты бы иx, кoнeчнo, yзнaл пo звyкaм peчи. A Aллax знaeт иx дeяния!
31. И Mы иcпытывaeм вac, чтoбы yзнaть cpeди вac ycepдcтвyющиx и тepпeливыx, и иcпытaeм cooбщeния o вac.
32. Пoиcтинe, тe, кoтopыe нe yвepoвaли, и yклoнилиcь oт пyти Aллaxa, и oткoлoлиcь oт пocлaнникa пocлe тoгo, кaк выяcнилcя им пpямoй пyть, ни в чeм нe пoвpeдят Aллaxy, и Oн cдeлaeт тщeтными дeяния иx.
33. O вы, кoтopыe yвepoвaли! Пoвинyйтecь Aллaxy, и пoвинyйтecь пocлaнникy, и
нe дeлaйтe пycтыми cвoиx дeяний!
34. Пoиcтинe, тeм, кoтopыe нe вepoвaли и yклoнилиcь oт пyти Aллaxa, пoтoм yмepли, бyдyчи нeвepными, никoгдa нe пpocтит Aллax!
35. He cлaбeйтe и нe пpизывaйтe к миpy, paз вы вышe; Aллax - c вaми, и нe ocлaбит Oн вaшиx дeяний.
36. Beдь ближaйшaя жизнь - тoлькo игpa и зaбaвa. A если вы yвepyeтe и бyдeтe бoгoбoязнeнны, тo Oн дapyeт вaм вaши нaгpaды и нe cпpocит o вaшиx имyщecтвax.
37. Ecли Oн cпpaшивaeт вac o ниx и дoпытывaeтcя y вac, тo вы cкyпитecь, и Oн oбнapyжит вaшy злoбy.
38. Boт вы - тe, кoгo зoвyт, чтoбы pacxoдoвaть нa пyти Aллaxa. A cpeди вac ecть тaкиe, чтo cкyпятcя. И ктo cкyпитcя, тoт cкyпитcя в oтнoшeнии caмoгo ceбя. Пoиcтинe, Aллax Бoгaт, a вы бeдны! A ecли вы oтвepнeтecь, тo Oн зaмeнит дpyгим нapoдoм, и пoтoм oни нe бyдyт вaм пoдoбны.
Rahman ve rahîm Allah adiyle.
1- Kâfir olanlarn ve halk, Allah yolundan çkaranlarn, hayr sanarak yaptklarn bo a çkarmaktadr.
2- فnananlarn ve iyi i lerde bulunanlarn ve Rablerinden gelen bir gerçek olan ve Muhammed'e indirilen eylere îmân edenlerinse yaptklar kِtülükleri ِrtmekte, gizlemekte ve hallerini düzene sokmaktadr.
3- Bu da, üphe yok ki kâfir olanlarn, bo eylere uymalarndan ve gene üphe yok ki inananlarn, Rablerinden gelen gerçeًe uymalarndandr ve i te Allah, insanlara bِyle ِrnekler getirmekte, hallerini bِyle anlatmaktadr.
4- Kâfir olanlarla sava a giri tiniz mi vurun boyunlarn, onlar iyice yaralayp krdnz, bozguna uًratp da onlara üst geldiniz mi i e saًlam yap n, baًlayn smsk tutsaklar, ondan sonra da isterseniz ِylece salverirsiniz onlar, isterseniz para alr da brakrsnz sava
aًrlًn atncaya dek, bu, bِyle; ve Allah dileseydi sava sz da helâk ederdi onlar ve fakat bir ksmnz, bir ksmnzla snamak ister ve Allah yolunda ِldürülenlerin yaptklarn asla bo a çkarmamaktadr.
5- فlerde de onlar doًru yola gِtürmektedir ve hallerini düzene sokmaktadr.
6- Ve cennete sokar onlar ve cenneti, onlara tantmaktadr.
7- Ey inananlar, siz yardm ederseniz Allah'a, o da yardm eder size ve ayaklarnz diretir, size sebat verir.
8- Kâfir olanlara gelince: Kِtülük onlara ve yaptklarn bo a çkarmaktadr.
9- Bu da, Allah'n indirdiًine ho lanmadklarndandr, artk o da, yaptklarn mahvetmektedir.
10- Gezmezler mi yeryüzünde de bakp gِrsünler kendilerinden ِncekilerin sonunu, Allah helâk edivermi tir onlar ve kâfirlere de bunlara benzer azaplar var.
11- Bِyle bu, çünkü üphe yok ki Allah, inananlarn yardmcsdr ve üphe yok ki kâfirlerin yardmcs yoktur.
12- قüphe yok ki Allah, inanan ve iyi i lerde bulunanlar kylarndan rmaklar akan cennetlere sokar ve kâfir olanlarsa geçinip dururlar ve hayvanlar gibi yerler ve ate onlara yurt olmaktadr.
13- Ve nice ehirlerin halkn helâk ettik ki onlar, seni çkardklar ehirdekilerden daha da güçlü kuvvetliydiler; onlara bir yardm eden bile yok.
14- Rabbinden, kesin bir delîle sâhip olan, o ki iye benzer mi ki kِtü i i, kendisine bezetilmi tir ve onlar, kendi havalarna, dileklerine uymaktadr.
15- اekinenlere vaadedilen cennet, ِyledir âdeta: Orada su rmaklar var, bozulup kokmaz ve süt rmaklar var, lezzetleri bozulmaz ve arap rmaklar var, içenlere sâfi lezzet ve bal rmaklar var, süzme ve onlara, orada bütün meyvelerden sunulur ve Rablerinden yarlganma var; buna nâil olan, o ki iye benzer mi ki ate te ebedîdir ve kaynar sularla sulanr da
onlarn baًrsaklar parçalanmaktadr.
16- Ve onlardan seni dinleyenler de var, sonunda yanndan çknca kendilerine bilgi verilenlere, demin ne sِylüyordu o derler; ِyle ki ilerdir onlar ki Allah, gِnüllerini mühürlemi tir onlarn; onlar, kendi havalarna, dileklerine uymaktadr.
17- Ve doًru yolu bulanlara gelince: Onlarn ba arsn arttrmaktadr ve onlara, korunma duygusu vermektedir.
18- Onlar, kyâmetin gelmesinden, apanszn ba larna kopuvermesinden ba ka bir ey mi bekliyorlar? Gerçekten de alâmetleri geldi; onlara gelip çatnca ibret almalar neye yarar?
19- Artk bil ki üphe yok, Allah'tan ba ka yoktur tapacak ve kendi suçun ve inanan erkeklerle kadnlarn suçlar için yarlganma dile ve Allah, sizin dِnüp dola tًnz yeri de, size yurt olacak yeri de bilmektedir.
20- Ve inananlar, derler ki: Bir sûre indirilseydi; bir hükmü kesin sûre indirildi mi ve onda, sava anld m da gِnüllerinde hastalk olanlar gِrürsün ki sana, ِlümden baygnlk geçiriyorlarm gibi baygn-baygn bakarlar; artk ِlüm, onlara daha da uymaktadr.
21- فtâat etmek ve güzel sِz sِylemek gerekti, derken i e iyice sarlnca da Allah'n gerçek sِylediًini kabûl etselerdi gِrürlerdi ki bu, kendilerine daha da hayrl olmaktadr.
22- Artk i ba na gelir de yeryüzünde bozgunculuk eder; yaknlarnz kestirip doًratr msnz?
23- ضyle ki ilerdir onlar ki Allah, lânet etmi tir onlara, onlar saًrla trmakta ve gِzlerini kِr etmektedir.
24- Ne diye Kur'ân', bir iyice dü ünüp ta nmazlar, yoksa gِnüllerinde kilitler mi var?
25- Gerisin geriye, hem de doًru yol, kendilerince apaçk anla ldktan sonra, eski dinlerine dِnenlere gelince: قeytan, yanl hareketlerini, kendilerine bezemektedir ve onlar, uzun uzun dileklere dü ürmektedir.
26- Bu, bِyledir; çünkü onlar, Allah'n indirdiًi eyden ho lanmayanlara, biz demi lerdir, bâz i lerde size itâat edeceًiz ve Allah'sa onlarn
gizlice konu tuklarn bilmektedir.
27- Nasl olacak halleri o zaman ki melekler, canlarn alrken yüzlerine, artlarna vurmaktadr.
28- Bu, bِyledir, çünkü onlar, Allah'n gazap ettiًi eylere uymu lar ve râzlًndan ho lanmam lardr da o da, yaptklarn mahvetmektedir.
29- Yoksa, gِnüllerinde hastalk olanlar, Allah, onlarn kinlerini, hasetlerini hiç meydana çkarmayacak m sanmaktadr?
30- Ve dileseydik onlar, sana gِsterirdik de yüzlerinden tanrdn elbet ve elbette sِzlerinden tanrsn, anlarsn onlar ve Allah, yaptklarnz bilmektedir.
31- Ve andolsun ki sizden sava anlar ve sabredenleri bildirmek ve gizlediklerinizi haber vermek için sizi snamaktadr.
32- Kâfir olanlar ve halk, Allah yolundan çkaranlar ve doًru yol, kendilerince de apaçk olarak anla ldktan sonra Peygambere kar gelenler, Allah'a hiçbir zarar veremezler ve gِrürler ki Allah, onlarn yaptklarn yaknda, mahvetmektedir.
33- Ey inananlar, itâat edin Allah'a ve itâat edin Peygambere ve yaptklarnz bo a çkarmayn.
34- Kâfir olanlar ve halk Allah yolundan çkaranlar, sonra da kâfir olarak ِlenler yok mu? Allah, kesin olarak onlar yarlgamamaktadr.
35- Artk gev emeyin ve üstün olduًunuz halde bar a çaًrmayn ve Allah, sizinledir ve yaptklarnzn sevabn, hiç azaltmamaktadr.
36- Dünyâ ya ay , ancak bir oyundur, bir eًlence ve inanr ve çekinirseniz gِreceksiniz ki size mükâfâtnz vermektedir ve bütün mallarnz istememektedir.
37- Eًer hepsini istese ve zorlasa sizi, nekesliًe kalk rdnz da gِrürdünüz ki kinlerinizi, hasetlerinizi meydana çkarmaktadr.
38- Bilin ki siz, unlarsnz: Allah yolunda malnz, mülkünüzü harcamaya çaًrlyorsunuz da içinizden, nekeslik edenler var ve kim nekeslik ederse ancak kendisine zarar etmi olur ve Allah, müstaًnîdir ve sizsiniz yoksullar ve itâatten yüz çevirirseniz yerinize bir ba ka topluluًu getirir, sonra gِrürsünüz ki onlar, size benzememektedir.
Mərhəmətli, rəhmli Allahın adı ilə!
1. Kafir olanların və (insanları) Allah yolundan döndərənlərin əməllərini (Allah) puç edəcəkdir.
2. İman gətirib yaxşı əməllər edənlərin, Rəbbindən Muhəmmədə haqq olaraq nazil edilənə (Qur'ana) inanların isə günahlarının üstünü örtəcək, onların əhvalını (dünyada və axirətdə) düzəldəcəkdir (yaxşılaşdıracaqdır).
3. Bu ona görədir ki, kafirlər batilə uymuş, iman gətirənlər isə öz Rəbbindən gələn haqqa (Qur'ana) tabe olmuşlar. Allah insanlara özlərinə dair məsələləri belə çəkir!
4. (Ey mö'minlər!) Kafirlərlə (döyüş meydanında) qarşılaşdığınız zaman boyunlarını vurun. Nəhayət, onları məğlub (əzib şil-küt) etdikdə, (qaçmasınlar deyə, əl-ayaqlarını) kəndirlə möhkəm bağlayın. Sonra da müharibə bitdikdə onları ya (boyunlarına minnət qoyub) məccani, ya da fidyə müqabilində azad edin! (İstəsəniz əsirləri bağışlayıb pulsuz-parasız azad edər, ya onları mübadilə edər, ya da müəyyən məbləğ pul, mal müqabilində buraxarsınız). (Əmr) budur! Əgər Allah istəsəydi, onlardan (başqa cür - müharibəsiz də) intiqam ala bilərdi. Lakin O sizi biri-birinizlə imtahana çəkmək üçün (vuruşmağınızı əmr etdi). Allah ?z yolunda öldürülənlərin əməllərini əsla puç etməz.
5. (Allah) onları doğru yola müvəffəq edəcək, onların əhvalını (dünyada və axirətdə) düzəldəcəkdir.
6. Və onları (dünyada) özlərinə tanıtmış olduğu Cənnətə daxil edəcəkdir.
7. Ey iman gətirənlər! Əgər siz Allaha (Allahın dininə və Peyğəmbərinə) yardım göstərsəniz, O da sizə yardım göstərər və sizi sabitqədəm (cihadda möhkəm, qüvvətli) edər.
8. Kafirlərə gəldikdə isə - hamısı məhv olsun - onların əməllərini puça çıxardar!
9. Bu ona görədir ki, (kafirlər) Allahın nazil etdiyini (Qur'anı) bəyənmədilər, (Allah da) onların əməllərini puç etdi.
10. Məgər onlar yer üzünü dolaşıb özlərindən əvvəlkilərin aqibətinin necə olduğunu görmürlərmi?! Allah onları yerlə yeksan etdi. Kafirləri də buna bənzərləri (belə şeylər) gözləyir!
11. Ona görə
ki, Allah iman gətirənlərin dostudur (himayədarıdır). Kafirlərin isə dostu (himayədarı) yoxdur!
12. Allah iman gətirib yaxşı əməllər edənləri (ağacları) altından çaylar axan cənnətlərə daxil edər. Kafirlər isə (dünyada) səfa sürər, heyvan kimi yeyib-içərlər. (?ləndən sonra) cəhənnəm odu onların məskəni olacaqdır!
13. (Ya Peyğəmbər! Qövmünün) səni çıxartdığı şəhərdən (şəhər əhlindən) daha qüvvətli neçə-neçə şəhərlər (şəhər əhli) var idi ki, Biz onları məhv etdik və özlərinə bir kömək edən də tapılmadı!
14. Məgər Rəbbindən bir dəlilə olan (dəlilə istinad edən) kimsə pis əməli özünə yaxşı göstərilən kimsə kimidirmi?! Belələri öz nəfslərinə uymuşlar.
15. Müttəqilərə və'd olunan Cənnətin vəsfi belədir: orada dadı dəyişməyən (qoxumayan) sudan irmaqlar, təmi çönməyən süddən çaylar, içənlərə ləzzət verən şərabdan nəhrlər və təmiz baldan irmaqlar vardır. Orada onları hər cür meyvə və Rəbbi tərəfindən (günahlardan) bağışlanma gözləyir. (Məgər bu cənnətdə olanlar) cəhənnəm odunda əbədi qalıb bağırsaqları parça-parça edən qaynar su içirdiləcək kəslər kimi ola bilərlərmi?!
16. (Ya Peyğəmbər!) Onların (kafirlərin) içərisində elələri də vardır ki, səni dinləyər, sənin yanından çıxıb gedən kimi elm verilmiş kimsələrdən (səhabədən istehza ilə): "(Muhəmməd) bu saat nə dedi?!" - deyə soruşarlar. Onlar Allahın ürəklərinə möhür vurduğu və öz nəfslərinə uymuş kimsələrdir!
17. Doğru yolu tapanlara gəldikdə isə, (Allah) onların doğruluğunu daha da artırar və onlara təqvalarının (mö'minliklərinin, Allahdan qorxub pis əməllərdən çəkinmələrinin) mükafatını verər!
18. Onlar (kafirlər) ancaq o saatın (qiyamət saatının) qəfildən başlarının üstünü almasınımı gözləyirlər? Onun əlamətləri artıq gəlmişdir. (Qiyamət saatı) onlara gəlib yetişdiyi zaman ibrət almaları (peşman olub tövbə etmələri) onlara nə fayda verər?!
19. (Ya Rəsulum!) Bil ki, Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur. (Ondan)
həm öz günahlarının, həm də mö'min kişilərin və qadınların bağışlanmasını dilə. Allah gəzib-dolandığınız yeri də, dayanıb-duracağınız yeri də bilir! (Sizin gündüzlər-gecələr dünyada nə işlə məşğul olduğunuz, axirətdə harada olacağınız Allaha mə'lumdur. Ondan heç nə gizli qalmaz!)
20. Mö'minlər: "Kaş (cihad barəsində) bir surə nazil olaydı!" - deyirdilər. Elə ki möhkəm bir surə nazil olub orada döyüş (cihad əmri) bildirildi, (ya Rəsulum!) qəlblərində mərəz (şəkk və nifaq mərəzi) olanların sənə ölüm qorxusundan bayılmış kimsənin baxışı ilə baxdıqlarını gördün! Amma onlara daha çox yaraşardı -
21. İtaət etmək və gözəl bir söz demək (sənin əmrini dinməz-söyləməz yerinə yetirmək). İş qətiləşdiyi (onlara cihad vacib olduğu) zaman Allaha (verdikləri və'də) sadiq olsaydılar, sözsüz ki, onlar üçün daha yaxşı olardı!
22. Əgər (Muhəmməd əleyhissəlamdan) üz döndərsəniz, sizdən yer üzündə fitnə-fəsad törətmək və (Cahiliyyət dövründə olduğu kimi) qohumluq tellərini qırmaq gözlənilməzmi?!
23. Onlar (münafiqlər, fitnə-fəsad törədənlər) Allahın lə'nət etdiyi (qulaqlarını) kar və gözlərini kor etdiyi kimsələrdir!
24. Onlar Qur'an barəsində düşünməzlərmi? Yoxsa ürəklərinə kilid vurulmuşdur? (Yoxsa ürəklərinin öz kilidləri vardır?)
25. Doğru yol özlərinə bəlli olduqdan sonra (dindən) dönənlərə Şeytan (bu dönüklüyü) xoş göstərdi və onları tovlayıb yoldan azdırdı (və ya: bu dönüklüyün müqabilində Allah onları zəlalətə saldı).
26. Bu onların Allahın nazil etdiyini (cihad əmrini) bəyənməyənlərə (münafiqlərə): "Biz bə'zi işlərdə (Allahın və Muhəmməd əleyhissəlamın əmrlərini yerinə yetirməməkdə) sizə itaət edəcəyik!" - demələrinə görədir. Allah onların (bütün) sirlərini (gizli danışıqlarını) bilir!
27. Bəs mələklər onların üzlərinə, arxalarına vura-vura canlarını alanda halları necə olacaq?
28. Bu da onların Allahın qəzəbinə səbəb olan şeyə (Şeytana itaət etməyə) uymaları və (Allaha) xoş gedən şeyi
(kafirlərlə vuruşmağı) bəyənmədiklərinə görədir. Elə buna görə də (Allah) onların əməllərini puç etdi.
29. Yoxsa qəlblərində mərəz (şəkk və nifaq mərəzi) olanlar elə güman etdilər ki, Allah onların (ürəklərindəki) kin-küdurətlərini zahirə çıxartmayacaqdır?!
30. (Ya Peyğəmbər!) Əgər Biz istəsəydik, onları (münafiqləri) mütləq sənə göstərər, sən də onları mütləq üzlərindən tanıyardın (amma, bəlkə, tövbə edib dində səmimi olsunlar deyə, onları heç kəsə tanıtmadıq). Sən onsuzda onların danışıq tərzlərindən mütləq tanıyacaqsan. Allah sizin (bütün) əməllərinizi bilir! (Bu ayə nazil olduqdan sonra tanınmayan münafiqlər qorxudan ağızlarını açıb bir kəlmə danışmırdılar).
31. (Ey mö'minlər!) And olsun ki, Biz içərinizdəki mücahidləri və (əziyyətlərə) səbr edənləri ayırd edib bilmək (ümmətə mə'lum etmək) üçün sizi imtahana çəkəcək və sizə dair xəbərləri (əməllərinizi) də yoxlayacağıq. (Elə edəcəyik ki, Allahın sizin barənizdə əzəldən bildikləri - kimin həqiqi, kimin yalançı mö'min olduğu zahirə çıxıb Onun bütün bəndələrinə bəlli olsun!)
32. Şübhəsiz ki, kafirlər, (insanları) Allah yolundan döndərənlər və doğru yol özlərinə bəlli olduqdan sonra Peyğəmbərə qarşı çıxanlar Allaha heç bir zərər verə bilməzlər. (Allah) onların bütün əməllərini puç edəcəkdir!
33. Ey iman gətirənlər! Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin və (şəkk-şübhə, riya, küfr və nifaq kimi şeylərlə) əməllərinizi puça çıxartmayın!
34. Kafir olanları, (insanları) Allah yolundan döndərənləri, sonra da kafir kimi ölənləri, şübhəsiz ki, Allah bağışlamayacaqdır!
35. Buna görə də (cihada) zəiflik göstərməyin və (kafirlərə) üstün (qalib) gəldiyiniz zaman (onları) sülhə də'vət etməyin. Allah sizinlədir. O sizin əməllərinizi boş (mükafatsız) buraxmaz!
36. Şübhəsiz ki, dünya həyatı oyun-oyuncaq, əyləncədir. Əgər iman gətirsəniz və (pis əməllərdən, günahlardan) çəkinsəniz, O sizə mükafatlarınızı verəcəkdir. O sizdən mal-dövlətinizi (tamamilə Allah yolunda
sərf etməyi) istəməz (yalnız zəkat verməyinizi istəyər).
37. Əgər Allah sizdən Onun (mal-dövlətinizin) hamısını istəsə və bunu sizdən israrla tələb etsə, siz xəsislik göstərərsiniz və O da (sizin islam dininə olan) kin-küdurətinizi (yaxud malınızı xərcləmək istəməmənizi) zahirə çıxardar.
38. Budur, siz (mal-dövlətinizin yalnız qırxda birini) Allah yolunda sərf etməyə çağırılan kimsələrsiniz. Bununla belə içərinizdə xəsislik edən də vardır. Hər kəs xəsislik etsə, ancaq özünə qarşı xəsislik etmiş olar. (Bunun zərəri yalnız özünə toxunar). Allah zəngin, siz isə yoxsulsunuz (Allah sizə möhtac deyildir, siz Ona möhtacsınız). Əgər (Ondan) üz döndərsəniz, (sizi yox edib) yerinizə sizlər kimi olmayan (Allaha cani-dildən ibadət və itaət edən) başqa bir qövm gətirər!
شروع خدا كا نام لے كر جو بڑا مہربان نہايت رحم والا ہے
1. جن لوگوں نے كفر كيا اور (اَوروں كو) خدا كے رستے سے روكا۔ خدا نے ان كے اعمال برباد كر ديئے
2. اور جو ايمان لائے اور نيك عمل كرتے رہے اور جو (كتاب) محمد پر نازل ہوئي اسے مانتے رہے اور وہ ان كے پروردگار كي طرف سے برحق ہے ان سے ان كے گناہ دور كرديئے اور ان كي حالت سنوار دي
3. يہ (حبط اعمال اور اصلاح حال) اس لئے ہے كہ جن لوگوں نے كفر كيا انہوں نے جھوٹي بات كي پيروي كي اور جو ايمان لائے وہ اپنے پروردگار كي طرف سے (دين) حق كے پيچھے چلے۔ اسي طرح خدا لوگوں سے ان كے حالات بيان فرماتا ہے
4. جب تم كافروں سے بھڑ جاؤ تو ان كي گردنيں اُڑا دو۔ يہاں تك كہ جب ان كو خوب قتل كرچكو
تو (جو زندہ پكڑے جائيں ان كو) مضبوطي سے قيد كرلو۔ پھر اس كے بعد يا تو احسان ركھ كر چھوڑ دينا چاہيئے يا كچھ مال لے كر يہاں تك كہ (فريق مقابل) لڑائي (كے) ہتھيار (ہاتھ سے) ركھ دے۔ (يہ حكم ياد ركھو) اور اگر خدا چاہتا تو (اور طرح) ان سے انتقام لے ليتا۔ ليكن اس نے چاہا كہ تمہاري آزمائش ايك (كو) دوسرے سے (لڑوا كر) كرے۔ اور جو لوگ خدا كي راہ ميں مارے گئے ان كے عملوں كو ہرگز ضائع نہ كرے گا
5. (بلكہ) ان كو سيدھے رستے پر چلائے گا اور ان كي حالت درست كر دے گا
6. اور ان كو بہشت ميں جس سے انہيں شناسا كر ركھا ہے داخل كرے گا
7. اے اہل ايمان! اگر تم خدا كي مدد كرو گے تو وہ بھي تمہاري مدد كرے گا اور تم كو ثابت قدم ركھے گا
8. اور جو كافر ہيں ان كے لئے ہلاكت ہے۔ اور وہ ان كے اعمال كو برباد كر دے گا
9. يہ اس لئے كہ خدا نے جو چيز نازل فرمائي انہوں نے اس كو ناپسند كيا تو خدا نے بھي ان كے اعمال اكارت كرديئے
10. كيا انہوں نے ملك ميں سير نہيں كي تاكہ ديكھتے كہ جو لوگ ان سے پہلے تھے ان كا انجام كيسا ہوا؟ خدا نے ان پر تباہي ڈال دي۔ اور اسي طرح كا (عذاب) ان كافروں كو ہوگا
11. يہ اس لئے كہ جو مومن ہيں ان كا خدا كارساز ہے اور كافروں كا كوئي كارساز نہيں
12. سورة محَمَّد ركوع (4/2)
جو لوگ ايمان لائے اور عمل نيك كرتے رہے ان كو خدا بہشتوں ميں جن كے نيچے نہريں بہہ رہي ہيں داخل فرمائے گا۔ اور جو كافر ہيں وہ فائدے اٹھاتے ہيں اور (اس طرح) كھاتے ہيں جيسے حيوان كھاتے ہيں۔ اور ان كا ٹھكانہ دوزخ ہے
13. اور بہت سي بستياں تمہاري بستي سے جس (كے باشندوں نے تمہيں وہاں) سے نكال ديا زور وقوت ميں كہيں بڑھ كر تھيں ہم نے ان كا ستياناس كرديا اور ان كا كوئي مددگار نہ ہوا
14. بھلا جو شخص اپنے پروردگار (كي مہرباني) سے كھلے رستے پر (چل رہا) ہو وہ ان كي طرح (ہوسكتا) ہے جن كے اعمال بد انہيں اچھے كركے دكھائي جائيں اور جو اپني خواہشوں كي پيروي كريں
15. جنت جس كا پرہيزگاروں سے وعدہ كيا جاتا ہے۔ اس كي صفت يہ ہے كہ اس ميں پاني كي نہريں ہيں جو بو نہيں كرے گا۔ اور دودھ كي نہريں ہيں جس كا مزہ نہيں بدلے گا۔ اور شراب كي نہريں ہيں جو پينے والوں كے لئے (سراسر) لذت ہے۔ اور شہد مصفا كي نہريں ہيں (جو حلاوت ہي حلاوت ہے) اور (وہاں) ان كے لئے ہر قسم كے ميوے ہيں اور ان كے پروردگار كي طرف سے مغفرت ہے۔ (كيا يہ پرہيزگار) ان كي طرح (ہوسكتے) ہيں جو ہميشہ دوزخ ميں رہيں گے اور جن كو كھولتا ہوا پاني پلايا جائے گا تو ان كي انتڑيوں كو كاٹ ڈالے گا
16. اور ان ميں بعض ايسے بھي ہيں جو تمہاري طرف كان لگائے يہاں تك كہ (سب كچھ سنتے ہيں ليكن) جب
تمہارے پاس سے نكل كر چلے جاتے ہيں تو جن لوگوں كو علم (دين) ديا گيا ہے ان سے كہتے ہيں كہ (بھلا) انہوں نے ابھي كيا كہا تھا؟ يہي لوگ ہيں جن كے دلوں پر خدا نے مہر لگا ركھي ہے اور وہ اپني خواہشوں كے پيچھے چل رہے ہيں
17. اور جو لوگ ہدايت يافتہ ہيں ان كو وہ ہدايت مزيد بخشتا اور پرہيزگاري عنايت كرتا ہے
18. اب تو يہ لوگ قيامت ہي كو ديكھ رہے ہيں كہ ناگہاں ان پر آ واقع ہو۔ سو اس كي نشانياں (وقوع ميں) آچكي ہيں۔ پھر جب وہ ان پر آ نازل ہوگي اس وقت انہيں نصيحت كہاں (مفيد ہوسكے گي؟)
19. پس جان ركھو كہ خدا كے سوا كوئي معبود نہيں اور اپنے گناہوں كي معافي مانگو اور (اور) مومن مردوں اور مومن عورتوں كے لئے بھي۔ اور خدا تم لوگوں كے چلنے پھرنے اور ٹھيرنے سے واقف ہے
20. سورة محَمَّد ركوع (4/3) اور مومن لوگ كہتے ہيں كہ (جہاد كي) كوئي سورت كيوں نازل نہيں ہوتي؟ ليكن جب كوئي صاف معنوں كي سورت نازل ہو اور اس ميں جہاد كا بيان ہو تو جن لوگوں كے دلوں ميں (نفاق كا) مرض ہے تم ان كو ديكھو كہ تمہاري طرف اس طرح ديكھنے لگيں جس طرح كسي پر موت كي بيہوشي (طاري) ہو رہي ہو۔ سو ان كے لئے خرابي ہے
21. (خوب كام تو) فرمانبرداري اور پسنديدہ بات كہنا (ہے) پھر جب (جہاد كي) بات پختہ ہوگئي تو اگر يہ لوگ خدا سے سچے رہنا چاہتے تو ان كے لئے بہت اچھا
ہوتا
22. (اے منافقو!) تم سے عجب نہيں كہ اگر تم حاكم ہو جاؤ تو ملك ميں خرابي كرنے لگو اور اپنے رشتوں كو توڑ ڈالو
23. يہي لوگ ہيں جن پر خدا نے لعنت كي ہے اور ان (كے كانوں) كو بہرا اور (ان كي) آنكھوں كو اندھا كرديا ہے
24. بھلا يہ لوگ قرآن ميں غور نہيں كرتے يا (ان كے) دلوں پر قفل لگ رہے ہيں
25. جو لوگ راہ ہدايت ظاہر ہونے كے بعد پيٹھ دے كر پھر گئے۔ شيطان نے (يہ كام) ان كو مزين كر دكھايا اور انہيں طول (عمر كا وعدہ) ديا
26. يہ اس لئے كہ جو لوگ خدا كي اُتاري ہوئي (كتاب) سے بيزار ہيں يہ ان سے كہتے ہيں كہ بعض كاموں ميں ہم تمہاري بات بھي مانيں گے۔ اور خدا ان كے پوشيدہ مشوروں سے واقف ہے
27. تو اُس وقت (ان كا) كيسا (حال) ہوگا جب فرشتے ان كي جان نكاليں گے اور ان كے مونہوں اور پيٹھوں پر مارتے جائيں گے
28. يہ اس لئے كہ جس چيز سے خدا ناخوش ہے يہ اس كے پيچھے چلے اور اس كي خوشنودي كو اچھا نہ سمجھے تو اُس نے بھي ان كے عملوں كو برباد كر ديا
29. ورة محَمَّد ركوع (4/4) كيا وہ لوگ جن كے دلوں ميں بيماري ہے يہ خيال كئے ہوئے ہيں كہ خدا ان كے كينوں كو ظاہر نہيں كرے گا؟
30. اور اگر ہم چاہتے تو وہ لوگ تم كو دكھا بھي ديتے اور تم ان كو ان كے چہروں ہي سے پہچان ليتے۔ اور تم انہيں
(ان كے) انداز گفتگو ہي سے پہچان لو گے! اور خدا تمہارے اعمال سے واقف ہے
31. اور ہم تو لوگوں كو آزمائيں گے تاكہ جو تم ميں لڑائي كرنے والے اور ثابت قدم رہنے والے ہيں ان كو معلوم كريں۔ اور تمہارے حالات جانچ ليں
32. جن لوگوں كو سيدھا رستہ معلوم ہوگيا (اور) پھر بھي انہوں نے كفر كيا اور (لوگوں كو) خدا كي راہ سے روكا اور پيغمبر كي مخالفت كي وہ خدا كا كچھ بھي بگاڑ نہيں سكيں گے۔ اور خدا ان كا سب كيا كرايا اكارت كردے گا
33. مومنو! خدا كا ارشاد مانو اور پيغمبر كي فرمانبرداري كرو اور اپنے عملوں كو ضائع نہ ہونے دو
34. جو لوگ كافر ہوئے اور خدا كے رستے سے روكتے رہے پھر كافر ہي مرگئے خدا ان كو ہرگز نہيں بخشے گا
35. تو تم ہمت نہ ہارو اور (دشمنوں كو) صلح كي طرف نہ بلاؤ۔ اور تم تو غالب ہو۔ اور خدا تمہارے ساتھ ہے وہ ہرگز تمہارے اعمال كو كم (اور گم) نہيں كرے گا
36. دنيا كي زندگي تو محض كھيل اور تماشا ہے۔ اور اگر تم ايمان لاؤ گے اور پرہيزگاري كرو گے تو وہ تم كو تمہارا اجر دے گا۔ اور تم سے تمہارا مال طلب نہيں كرے گا
37. اگر وہ تم سے مال طلب كرے اور تمہيں تنگ كرے تو تم بخل كرنے لگو اور وہ (بخل) تمہاري بدنيتي ظاہر كركے رہے
38. ديكھو تم وہ لوگ ہو كہ خدا كي راہ ميں خرچ كرنے كے لئے بلائے جاتے ہو۔ تو تم ميں ايسے شخص
بھي ہيں جو بخل كرنے لگتے ہيں۔ اور جو بخل كرتا ہے اپنے آپ سے بخل كرتا ہے۔ اور خدا بينياز ہے اور تم محتاج۔ اور اگر تم منہ پھيرو گے تو وہ تمہاري جگہ اور لوگوں كو لے آئے گا اور وہ تمہاري طرح كے نہيں ہوں گے
$ (1)
$ (2)
$ (3)
$ (4)
$ (5)
$ (6)
$ (7)
$ (8)
$ (9)
$ (10)
$ (11)
$ (12)
$ (13)
$ (14)
$ (15)
$ (16)
$ (17)
$ (18)
$ (19)
$ (20)
$ (21)
$ (22)
$ (23)
$ (24)
$ (25)
$ (26)
$ (27)
$ (28)
$ (29)
$ (30)
$ (31)
$ (32)
$ (33)
$ (34)
$ (35)
$ (36)
$ (37)
$ (38)
$ (1)
$ (2)
$ (3)
$ (4)
$ (5)
$ (6)
$ (7)
$ (8)
$ (9)
$ (10)
$ (11)
$ (12)
$ (13)
$ (14)
$ (15)
$ (16)
$ (17)
$ (18)
$ (19)
$ (20)
$ (21)
$ (22)
$ (23)
$ (24)
$ (25)
$ (26)
$ (27)
$ (28)
$ (29)
$ (30)
$ (31)
$ (32)
$ (33)
$ (34)
$ (35)
$ (36)
$ (37)
$ (38)
Dengan menyebut nama Allah Yang Maha Pemurah lagi Maha Penyayang.
Orang- orang yang kafir dan menghalang- halangi (manusia) dari jalan Allah, Allah menghapus perbuatan- perbuatan mereka.(1)
Dan orang- orang yang beriman (kepada Allah) dan mengerjakan amal- amal yang saleh serta beriman (pula) kepada apa yang diturunkan kepada Muhammad dan itulah yang hak dari Tuhan mereka, Allah menghapuskan kesalahan- kesalahan mereka dan memperbaiki keadaan mereka. (2)
Yang demikian adalah karena sesungguhnya orang- orang kafir mengikuti yang batil dan sesungguhnya orang- orang yang beriman mengikuti yang hak dari Tuhan mereka. Demikianlah Allah membuat untuk manusia perbandingan- perbandingan bagi mereka. (3)
Apabila kamu bertemu dengan orang- orang kafir (di medan perang) maka pancunglah batang leher mereka. Sehingga apabila kamu telah mengalahkan mereka maka tawanlah mereka dan sesudah itu kamu boleh membebaskan mereka atau menerima tebusan sampai perang berhenti. Demikianlah, apabila Allah menghendaki niscaya Allah akan membinasakan mereka tetapi Allah hendak menguji sebahagian kamu dengan sebahagian yang lain. Dan orang- orang yang gugur pada jalan Allah, Allah tidak akan menyia- nyiakan amal mereka. (4)
Allah akan memberi pimpinan kepada mereka dan memperbaiki keadaan
mereka, (5)
dan memasukkan mereka ke dalam surga yang telah diperkenalkan- Nya kepada mereka. (6)
Hai orang- orang yang beriman, jika kamu menolong (agama) Allah, niscaya Dia akan menolongmu dan meneguhkan kedudukanmu. (7)
Dan orang- orang yang kafir maka kecelakaanlah bagi mereka dan Allah menghapus amal- amal mereka. (8)
Yang demikian itu adalah karena sesungguhnya mereka benci kepada apa yang diturunkan Allah (Al Quran) lalu Allah menghapuskan (pahala- pahala) amal- amal mereka. (9)
Maka apakah mereka tidak mengadakan perjalanan di muka bumi sehingga mereka dapat memperhatikan bagaimana kesudahan orang- orang yang sebelum mereka; Allah telah menimpakan kebinasaan atas mereka dan orang- orang kafir akan menerima (akibat- akibat) seperti itu. (10)
Yang demikian itu karena sesungguhnya Allah adalah pelindung orang- orang yang beriman dan karena sesungguhnya orang- orang kafir itu tiada mempunyai pelindung. (11)
Sesungguhnya Allah memasukkan orang- orang yang beriman dan mengerjakan amal saleh ke dalam surga yang mengalir di bawahnya sungai- sungai. Dan orang- orang yang kafir itu bersenang- senang (di dunia) dan mereka makan seperti makannya binatang- binatang. Dan neraka adalah tempat tinggal mereka. (12)
Dan betapa banyaknya negeri- negeri yang (penduduknya) lebih kuat dari (penduduk) negerimu (Muhammad) yang telah mengusirmu itu. Kami telah membinasakan mereka; maka tidak ada seorang penolong pun bagi mereka. (13)
Maka apakah orang yang berpegang pada keterangan yang datang dari Tuhannya sama dengan orang yang (setan) menjadikan dia memandang baik perbuatannya yang buruk itu dan mengikuti hawa nafsunya (14)
(Apakah) perumpamaan (penghuni) surga yang dijanjikan kepada orang- orang yang bertakwa yang di dalamnya ada sungai- sungai dari air
yang tiada berubah rasa dan baunya, sungai- sungai dari air susu yang tiada berubah rasanya, sungai- sungai dari khamar (arak) yang lezat rasanya bagi peminumnya dan sungai- sungai dari madu yang disaring; dan mereka memperoleh di dalamnya segala macam buah- buahan dan ampunan dari Tuhan mereka, sama dengan orang yang kekal dalam neraka dan diberi minuman dengan air yang mendidih sehingga memotong- motong ususnya (15)
Dan di antara mereka ada orang yang mendengarkan perkataanmu sehingga apabila mereka keluar dari sisimu mereka berkata kepada orang yang telah diberi ilmu pengetahuan (sahabat- sahabat Nabi) :" Apakah yang dikatakannya tadi" Mereka itulah orang- orang yang dikunci mati hati mereka oleh Allah dan mengikuti hawa nafsu mereka. (16)
Dan orang- orang yang mendapat petunjuk Allah menambah petunjuk kepada mereka dan memberikan kepada mereka (balasan) ketakwaannya. (17)
Maka tidaklah yang mereka tunggu- tunggu melainkan hari kiamat (yaitu) kedatangannya kepada mereka dengan tiba- tiba, karena sesungguhnya telah datang tanda- tandanya. Maka apakah faedahnya bagi mereka kesadaran mereka itu apabila hari kiamat sudah datang (18)
Maka ketahuilah, bahwa sesungguhnya tidak ada Tuhan (Yang Hak) melainkan Allah dan mohonlah ampunan bagi dosamu dan bagi (dosa) orang- orang mukmin, laki- laki dan perempuan. Dan Allah mengetahui tempat kamu berusaha dan tempat tinggalmu. (19)
Dan orang- orang yang beriman berkata:" Mengapa tiada diturunkan suatu surat" Maka apabila diturunkan suatu surat yang jelas maksudnya dan disebutkan di dalamnya (perintah) perang, kamu lihat orang- orang yang ada penyakit di dalam hatinya memandang kepadamu seperti pandangan orang yang pingsan karena takut mati, dan kecelakaanlah bagi mereka. (20)
Taat
dan mengucapkan perkataan yang baik (adalah lebih baik bagi mereka) . Apabila telah tetap perintah perang (mereka tidak menyukainya) . Tetapi jika mereka benar (imannya) terhadap Allah, niscaya yang demikian itu lebih baik bagi mereka. (21)
Maka apakah kiranya jika kamu berkuasa kamu akan membuat kerusakan di muka bumi dan memutuskan hubungan kekeluargaan (22)
Mereka itulah orang- orang yang dilaknati Allah dan ditulikan- Nya telinga mereka dan dibutakan- Nya penglihatan mereka. (23)
Maka apakah mereka tidak memperhatikan Al Quran ataukah hati mereka terkunci (24)
Sesungguhnya orang- orang yang kembali ke belakang (kepada kekafiran) sesudah petunjuk itu jelas bagi mereka, setan telah menjadikan mereka mudah (berbuat dosa) dan memanjangkan angan- angan mereka. (25)
Yang demikian itu karena sesungguhnya mereka (orang- orang munafik) itu berkata kepada orang- orang yang benci kepada apa yang diturunkan Allah (orang- orang Yahudi) :" Kami akan mematuhi kamu dalam beberapa urusan", sedang Allah mengetahui rahasia mereka. (26)
Bagaimanakah (keadaan mereka) apabila malaikat (maut) mencabut nyawa mereka seraya memukul muka mereka dan punggung mereka (27)
Yang demikian itu adalah karena sesungguhnya mereka mengikuti apa yang menimbulkan kemurkaan Allah dan (karena) mereka membenci (apa yang menimbulkan) keridaan- Nya; sebab itu Allah menghapus (pahala) amal- amal mereka. (28)
Atau apakah orang- orang yang ada penyakit dalam hatinya mengira bahwa Allah tidak akan menampakkan kedengkian mereka (29)
Dan kalau Kami menghendaki, niscaya Kami tunjukkan mereka kepadamu sehingga kamu benar- benar dapat mengenal mereka dengan tanda- tandanya. Dan kamu benar- benar akan mengenal mereka dari kiasan- kiasan perkataan mereka dan Allah mengetahui perbuatan- perbuatan kamu.(30)
Dan sesungguhnya
Kami benar- benar akan menguji kamu agar Kami mengetahui orang- orang yang berjihad dan bersabar di antara kamu; dan agar Kami menyatakan (baik buruknya) hal ihwalmu. (31)
Sesungguhnya orang- orang kafir dan menghalangi (manusia) dari jalan Allah serta memusuhi rasul setelah petunjuk itu jelas bagi mereka, mereka tidak dapat memberi mudarat kepada Allah sedikit pun. Dan Allah akan menghapuskan (pahala) amal- amal mereka. (32)
Hai orang- orang yang beriman, taatlah kepada Allah dan taatlah kepada rasul dan janganlah kamu merusakkan (pahala) amal- amalmu. (33)
Sesungguhnya orang- orang yang kafir dan menghalangi (manusia) dari jalan Allah kemudian mereka mati dalam keadaan kafir, maka sekali- kali Allah tidak akan memberi ampun kepada mereka. (34)
Janganlah kamu lemah dan minta damai padahal kamulah yang di atas dan Allah (pun) beserta kamu dan Dia sekali- kali tidak akan mengurangi (pahala) amal- amalmu. (35)
Sesungguhnya kehidupan dunia hanyalah permainan dan senda gurau. Dan jika kamu beriman serta bertakwa, Allah akan memberikan pahala kepadamu dan Dia tidak akan meminta harta- hartamu. (36)
Jika Dia meminta harta kepadamu lalu mendesak kamu (supaya memberikan semuanya) niscaya kamu akan kikir dan Dia akan menampakkan kedengkianmu. (37)
Ingatlah, kamu ini orang- orang yang diajak untuk menafkahkan (hartamu) pada jalan Allah. Maka di antara kamu ada orang yang kikir, dan siapa yang kikir sesungguhnya dia hanyalah kikir terhadap dirinya sendiri. Dan Allah- lah yang Maha Kaya sedangkan kamulah orang- orang yang membutuhkan (Nya) ; dan jika kamu berpaling niscaya Dia akan mengganti (kamu) dengan kaum yang lain, dan mereka tidak akan seperti kamu (ini) . (38)
Dengan nama Allah, Yang Maha Pemurah, lagi Maha Mengasihani
Orang-orang yang kafir serta menghalangi (dirinya dan orang lain) dari jalan Allah, Allah sia-siakan segala amal mereka. (1)
Dan (sebaliknya) orang-orang yang beriman dan mengerjakan amal yang soleh serta beriman kepada Al-Quran yang diturunkan kepada Nabi Muhammad (s.a.w) - yang ialah kebenaran dari Tuhan mereka, - Allah mengampunkan dosa-dosa mereka, dan menjayakan keadaan mereka (di dunia dan di akhirat). (2)
Berlakunya yang demikian, kerana sesungguhnya orang-orang yang kafir menurut perkara yang salah, dan sesungguhnya orang-orang yang beriman menurut perkara yang benar dari Tuhan mereka. Demikianlah Allah menerangkan kepada umat manusia akan sifat dan akibat bawaan mereka masing-masing. (3)
Dengan yang demikian, apabila kamu berjuang menentang orang-orang kafir (dalam peperangan jihad) maka pancunglah lehernya, sehingga apabila kamu dapat membunuh mereka dengan banyaknya (serta mengalahkannya) maka tawanlah (mana-mana yang hidup) dan ikatlah mereka dengan kukuhnya. Setelah selesai pertempuran itu maka (terserahlah kepada kamu) sama ada hendak memberi kebebasan (kepada orang-orang tawanan itu dengan tiada sebarang penebusnya) atau membebaskan mereka dengan mengambil penebusnya. (Bertindaklah demikian terhadap golongan kafir yang menceroboh) sehinggalah berakhir peperangan jihad itu (dan lenyaplah sebab-sebab yang memimbulkannya). Demikianlah (diperintahkan kamu melakukannya). Dan sekiranya Allah menghendaki, tentulah Ia membinasakan mereka (dengan tidak payah kamu memeranginya); tetapi Ia (perintahkan kamu berbuat demikian) kerana hendak menguji kesabaran kamu menentang golongan yang kufur ingkar (yang mencerobohi kamu). Dan orang-orang yang telah berjuang serta gugur syahid pada jalan Allah (mempertahankan ugamanya), maka Allah tidak sekali kali akan mensia-siakan amal-amal mereka. (4)
Allah akan memimpin mereka yang berjuang (ke jalan mendapat sebaik-baik
balasan) dan menjadikan keadaan mereka baik dan berguna (di dunia dan di akhirat) (5)
Serta memasukkan mereka ke dalam Syurga yang telah dijanjikan dan diterangkan sifat-sifatnya kepada mereka. (6)
Wahai orang-orang yang beriman, kalau kamu membela (ugama) Allah nescaya Allah membela kamu (untuk mencapai kemenangan) dan meneguhkan tapak pendirian kamu. (7)
Dan (sebaliknya) orang-orang yang kafir, maka kecelakaanlah bagi mereka, dan (Allah) mensia-siakan amal-amal mereka. (8)
Berlakunya yang demikian, kerana sesungguhnya mereka tidak menyukai apa yang diturunkan oleh Allah (mengenai ajaran tauhid dan hukum-hukum syarak yang diterangkan di dalam Al-Quran), lalu Allah menggugurkan amal-amal mereka. (9)
Maka tidakkah mereka telah mengembara di muka bumi, serta mereka memerhatikan bagaimana akibat orang-orang kafir yang terdahulu dari mereka? Allah telah menghancurkan orang-orang itu; dan orang-orang kafir (yang menurut jejak mereka) akan beroleh akibat-akibat buruk yang seperti itu. (10)
Balasan yang demikian, kerana sesungguhnya Allah menjadi Pelindung orang-orang yang beriman, dan sesungguhnya orang-orang yang kafir: tiada sesiapapun yang dapat memberikan perlindungan kepada mereka. (11)
Sesungguhnya Allah akan memasukkan orang-orang yang beriman serta mengerjakan amal-amal yang soleh - ke dalam Syurga yang mengalir di bawahnya beberapa sungai; dan (sebaliknya) orang-orang yang kafir menikmati kesenangan di dunia serta mereka makan minum sebagaimana binatang-binatang ternak makan minum, sedang nerakalah menjadi tempat tinggal mereka. (12)
Dan bukan sedikit (penduduk) negeri-negeri yang lebih kuat dari (penduduk) negerimu (wahai Muhammad) yang telah memaksamu keluar (berhijrah) - Kami binasakan mereka, maka tiadalah sesiapa pun yang dapat membela mereka. (13)
Dengan yang demikian, adakah orang orang (yang beriman dan taat) yang keadaannya sentiasa berdasarkan bukti yang nyata
dari Tuhannya: sama seperti orang-orang (yang ingkar - derhaka) yang telah diperhiaskan kepadanya (oleh Syaitan) akan kejahatan amalnya (sehingga dipandangnya baik), dan yang telah menurut hawa nafsunya? (Sudah tentu tidak sama)! (14)
Sifat Syurga yang telah dijanjikan kepada orang-orang yang bertaqwa (ialah seperti berikut): ada padanya beberapa sungai dari air yang tidak berubah (rasa dan baunya), dan beberapa sungai dari susu yang tidak berubah rasanya, serta beberapa sungai dari arak yang lazat bagi orang-orang yang meminumnya, dan juga beberapa sungai dari madu yang suci bersih. Dan ada pula untuk mereka di sana segala jenis buah-buahan, serta keredaan dari Tuhan mereka. (Adakah orang-orang yang tinggal kekal di dalam Syurga yang sedemikian itu keadaannya) sama seperti orang-orang yang tinggal kekal di dalam neraka dan diberi minum dari air yang menggelegak sehingga menjadikan isi perut mereka hancur? (Sudah tentu tidak sama)! (15)
Dan di antara mereka (yang hadir di majlismu wahai Muhammad, ialah orang-orang munafik) yang mendengar ajaranmu (dengan sambil lewa), sehingga apabila mereka keluar dari sisimu berkatalah mereka (secara mengejek-ejek) kepada orang-orang yang diberi ilmu (dari kalangan sahabat-sahabatmu yang setia): "Apa yang dikatakan oleh Muhammad tadi?" Mereka (yang munafik) itu ialah orang-orang yang telah dimeteraikan Allah atas hati mereka, dan ialah orang-orang yang menurut hawa nafsunya. (16)
Dan (sebaliknya) orang-orang yang menerima petunjuk (ke jalan yang benar), Allah menambahi mereka dengan hidayah petunjuk, serta memberi kepada mereka (dorongan) untuk mereka bertaqwa. (17)
(Kiranya golongan yang ingkar masih tidak mahu menerima peringatan yang diberi kepadanya) maka tidak ada lagi yang mereka tunggu melainkan saat kiamat yang akan datang
kepada mereka secara mengejut, kerana sesungguhnya telah lahirlah tanda-tanda kedatangannya. Kalaulah demikian, maka bagaimanakah mereka dapat menerima peringatan yang diberi kepada mereka - apabila saat kiamat itu datang kepada mereka? (18)
Oleh itu, maka tetapkanlah pengetahuanmu dan keyakinanmu (wahai Muhammad) bahawa sesungguhnya tiada Tuhan yang berhak disembah melainkan Allah, dan mintalah ampun kepadaNya bagi salah silap yang engkau lakukan, dan bagi dosa-dosa orang-orang yang beriman - lelaki dan perempuan; dan (ingatlah), Allah mengetahui akan keadaan gerak-geri kamu (di dunia) dan keadaan penetapan kamu (di akhirat). (19)
Dan (kerana gemarkan pahala berjuang menegakkan Islam) orang-orang yang beriman berkata: "Alangkah baiknya sekiranya diturunkan satu surah (dari Al-Quran, yang memerintahkan kami berjuang)?" Maka apabila diturunkan satu surah (dari Al-Quran) yang tegas keterangannya dan tersebut padanya hukum-hukum yang mewajibkan perang Jihad (menentang pencerobohan musuh), sudah tentu engkau akan melihat orang-orang yang ada penyakit (kufur) dalam hatinya memandang kepadamu dengan terbeliak matanya kerana gerun takut menghadapi mati; dengan yang demikian, maka kebinasaanlah lebih hampir kepada mereka. (20)
(Mereka selalu berkata: "Pendirian kami) mematuhi perintah dan memperkatakan perkataan yang baik (yang diredhai Allah)". Dalam pada itu, apabila perkara (peperangan Jihad) itu ditetapkan wajibnya, (mereka tidak menyukainya); maka kalaulah mereka bersifat jujur kepada Allah (dengan mematuhi perintahNya), tentulah yang demikian itu amat baik bagi mereka. (21)
(Kalau kamu tidak mematuhi perintah) maka tidakkah kamu harus dibimbang dan dikhuatirkan - jika kamu dapat memegang kuasa - kamu akan melakukan kerosakan di muka bumi, dan memutuskan hubungan silaturrahim dengan kaum kerabat? (22)
(Orang-orang yang melakukan perkara yang tersebut) merekalah yang dilaknat oleh Allah serta
ditulikan pendengaran mereka, dan dibutakan penglihatannya (23)
(Setelah diterangkan yang demikian) maka adakah mereka sengaja tidak berusaha memahami serta memikirkan isi Al-Quran? Atau telah ada di atas hati mereka kunci penutup (yang menghalangnya daripada menerima ajaran Al-Quran)? (24)
Sesungguhnya orang-orang yang telah berbalik kepada keingkaran mereka sesudah terang nyata kepada mereka kebenaran petunjuk (yang dikemukakan kepadanya), Syaitanlah yang memperdayakan mereka (berlaku demikian), serta memanjangkan angan-angan mereka. (25)
Berlakunya yang demikian ialah: kerana mereka berkata kepada orang-orang yang tidak menyukai perkara yang diturunkan oleh Allah: "Kami akan patuh kepada kamu pada setengah perkara (yang berhubung dengan menentang Muhammad dan pengikutnya) itu"; sedang Allah mengetahui segala (perkataan dan perbuatan) yang mereka sembunyikan. (26)
(Kalaulah mereka terlepas sekarang dari bencana kejahatan mereka) maka bagaimanakah (mereka dapat menolak azab seksa) apabila malaikat mengambil nyawa mereka sambil memukul muka dan punggung mereka? (27)
(Kematian mereka dalam keadaan yang buruk) itu, kerana mereka menurut (serta melakukan) perkara-perkara yang menyebabkan kemurkaan Allah, dan mereka pula membenci perkara-perkara yang diredhaiNya; oleh itu, Allah gugurkan amal-amal mereka (yang baik, yang pernah mereka lakukan). (28)
Patutkah orang-orang (munafik) yang ada penyakit (syak, ragu-ragu) dalam hatinya: menyangka bahawa Allah tidak sekali-kali akan mendedahkan perasaan dendam dan hasad dengki mereka (terhadap Nabi Muhammad s.a.w dan umatnya)? (29)
Dan sekiranya Kami kehendaki, tentulah Kami akan memperkenalkan mereka kepadamu (wahai Muhammad), lalu engkau tetap mengenalinya dengan tanda-tanda (yang menjadi sifat) mereka; dan demi sesungguhnya, engkau akan mengenali mereka dari gaya dan tutur katanya. Dan (ingatlah kamu masing-masing), Allah mengetahui segala yang kamu lakukan. (30)
Dan demi sesungguhnya! Kami tetap
menguji kamu (wahai orang-orang yang mengaku beriman) sehingga ternyata pengetahuan Kami tentang adanya orang-orang yang berjuang dari kalangan kamu dan orang-orang yang sabar (dalam menjalankan perintah Kami); dan (sehingga) Kami dapat mengesahkan (benar atau tidaknya) berita-berita tentang keadaan kamu. (31)
Sesungguhnya orang-orang yang kafir dan menghalangi (dirinya dan orang lain) dari jalan Allah, serta mereka memusuhi Rasul Allah setelah ternyata kepada mereka kebenaran petunjuk (yang dibawanya), mereka tidak sekali-kali akan dapat mendatangkan mudarat kepada Allah sedikitpun, dan (sebaliknya) Allah akan menghampakan perbuatan dan amal-amal mereka. (32)
Wahai orang-orang yang beriman! Taatlah kamu kepada Allah dan taatlah kepada Rasul Allah, dan janganlah kamu batalkan amal-amal kamu! (33)
Sesungguhnya orang-orang yang kafir dan menghalangi (dirinya dan orang lain) dari jalan Allah, kemudian mereka mati dengan keadaan kafirnya, maka Allah tidak sekali-kali akan mengampunkan mereka. (34)
(Apabila kamu telah mengetahui bahawa orang-orang kafir itu dihampakan amalnya dan diseksa oleh Allah) maka janganlah kamu (wahai orang-orang yang beriman) merasa lemah dan mengajak (musuh yang menceroboh) untuk berdamai, padahal kamulah orang-orang yang tertinggi keadaannya, lagi pula Allah bersama-sama kamu (untuk membela kamu mencapai kemenangan), dan Ia tidak sekali-kali akan mengurangi (pahala) amal-amal kamu. (35)
(Ingatlah) bahawa kehidupan dunia (yang tidak berdasarkan iman dan taqwa) hanyalah ibarat permainan dan hiburan; dan jika kamu beriman serta bertaqwa, Allah akan memberikan kamu pahala amal kamu, dan Ia tidak meminta kepada kamu harta benda kamu (melainkan untuk memberikan kamu barang yang lebih baik daripadanya). (36)
(Tabiat kamu wahai manusia) jika Tuhan meminta kepada kamu harta benda kamu serta mendesak kamu memberikanNya, nescaya kamu akan
berlaku bakhil kedekut, dan kebakhilan itu akan melahirkan kemarahan dan kebencian kamu. (37)
(Ingatlah), kamu ini adalah orang-orang yang bertabiat demikian - kamu diseru supaya menderma dan membelanjakan sedikit dari harta benda kamu pada jalan Allah, maka ada di antara kamu yang berlaku bakhil, padahal sesiapa yang berlaku bakhil maka sesungguhnya ia hanyalah berlaku bakhil kepada dirinya sendiri. Dan (ingatlah) Allah Maha kaya (tidak berhajat kepada sesuatupun), sedang kamu semua orang-orang miskin (yang sentiasa berhajat kepadaNya dalam segala hal). Dan jika kamu berpaling (daripada beriman, bertaqwa dan berderma) Ia akan menggantikan kamu dengan kaum yang lain; setelah itu mereka tidak akan berkeadaan seperti kamu. (38)
Kwajina la Mwenyeezi Mungu, Mwingi wa rehema, Mwenye kurehemu
1. Wale waliokufuru na wakazuilia (watu) njia ya Mwenyeezi Mungu, yeye ataviharibu vitendo vyao.
2. Na wale walioamini na wakatenda mema na wakaamini yaliyoteremshwa juu ya Muhammad nayo ni haki itokayo kwa Mola wao, atawafutia makosa yao na atastawisha hali yao.
3. Hayo ni kwa sababu wale waliokufuru walifuta upotovu, lakini wale walioamini wakafuata haki itokayo kwa Mola wao, hivyo ndiyo Mwenyeezi Mungu anavyowaeleza watu hali zao.
4. Basi mnapokutana (vitani) na wale waliokufuru wapigeni shingo mpaka mmewashinda, kisha wafungeni pingu, tena waacheni kwa ihsani au kwa kujikomboa mpaka vita vipoe. Ndivyo hivyo, na lau angelitaka Mwenyeezi Mungu angejilipiza kisasi kwao lakini (vita vimetokea) ili awajaribu baadhi yenu kwa wengine. Na wale waliouawa katika njia ya Mwenyeezi Mungu, basi hataviharibu vitendo vyao.
5. Karibuni atawaongoza na kustawisha hali yao.
6. Na atawaingiza katika pepo aliyowajulisha.
7. Enyi mlioamini! mkimsaidia Mwenyeezi Mungu,
atakusaidieni na ataiimarisha miguu yenu.
8. Na wale waliokufuru, basi kwao ni maangamizo na atavipoteza vitendo vyao.
9. Hayo ni kwa sababu waliyachukia aliyoyateremsha Mwenyeezi Mungu, basi akaviharibu vitendo vyao.
10. Je, Hawakutembea katika ardhi wakaona umekuwaje mwisho wa wale waliowatangulia? Mwenyeezi Mungu atawaangamiza na kwa makafiri itakuwa (adhabu) kama hii.
11. Hayo ni kwa sababu Mwenyeezi Mungu ni Mlinzi wa walioamini, lakini makafiri hawana Mlinzi.
12. Kwa hakika Mwenyeezi Mungu huwaingiza walioamini nawafanyao mema katika bustani ipitayo mito chini yake lakini waliokufuru hustarehe, na Moto ndio makazi yao.
13. Na miji mingapi ilikuwa yenye nguvu zaidi kuliko mji wako uliokutoa, tuliwaangamiza wala hawakuwa na msaidizi.
14. Je, mtu mwenye kuwa na dalili zitokazo kwa Mola wake atakuwa sawa na mtu aliyepambiwa ubaya wa matendo yake? na wakafuata tamaa zao.
15. Mfano wa Pepo waliyoahidiwa wacha Mungu mna mito ya maji yasiyoharibika na mito ya maziwa yasiyogeuka utamu wake, na mito ya pombe yenye ladha kwa wanywaji, na. mito ya asali iliyosafishwa, tena humo watapata matunda ya kila namna, na msamaha kutoka kwa Mola wao. Basi je, hao watakuwa sawa na yule akaaye Motoni? Na watanyweshwa maji yachemkayo yatakayokata matumbo yao.
16. Na wako miongoni mwao wanaokusikiliza hata wanapoondoka kwako wana wauliza wale waliopewa elimu: (Mtume) amesema nini sasa? Hao ndio ambao Mwenyeezi Mungu amewapiga muhuri nyoyoni mwao na wakafuata tamaa zao.
17. Na wale walioongoka huwazidishia muongozo na huwapa ucha Mungu wao.
18. Na hawangojei ila Kiyama kiwafikie kwa ghafla, basi alama zake zimekwisha kuja. Hivyo (utawafaa) wapi ukumbusho wao kitakapowafikia (Kiyama).
19. Basi
jua ya kwamba: Hakuna aabudiwaye ila Mwenyeezi Mungu tu, na omba msamaha kwa dhambi zako na za Waumini wanaume na Waumini wanawake. Na Mwenyeezi Mungu anajua mahala penu pakurudia na mahala penu pakukaa.
20. Na walioamini husema: Mbona haijateremshwa sura? Lakini inapoteremshwa sura thabiti na ndani yake inatajwa vita, utawaona wale wenye maradhi katika nyoyo zao wanakutazama mtazamo wa anayezimia kwa mauti, basi ole wao.
21. (Yanayotakiwa ni) utii na kauli njema, na amri inapoazimiwa, basi kama wakiwa wa kweli kwa Mwenyeezi Mungu bila shaka itakuwa bora kwao.
22. Na kama nyinyi mkipata utawala nikaribu mtaiharibu nchi na mtaukata ujamaa wenu.
23. Na ndio Mwenyeezi Mungu amewalaani na amewatia uziwi na amewapofusha macho yao.
24. Je hawaizingatii Our'an au nyoyo zinakufuli?
25. Kwa hakika wale wanaorudi kwa migongo yao baada ya kuwabainikia muongozo, shetani amewadanganya na kuwachelewesha.
26. Hayo ni kwa sababu wao waliwaambia wale waliochukia yale aliyoyateremsha Mwenyeezi Mungu: Tutakutiini kwa baadhi ya mambo hayo, na Mwenyeezi Mungu ndiye anayejua siri zao.
27. Basi itakuwaje Malaika watakapowafisha? watawapiga nyuso zao na migongo yao.
28. Hayo ni kwa sababu wao waliyafuata yaliyomchukiza Mwenyeezi Mungu na wakachukia yanayomridhisha, basi akaviharibu vitendo vyao.
29. Je, wale wenye maradhi nyoyoni mwao wanadhani kwamba Mwenyeezi Mungu hataidhihirisha bughudha yao?
30. Na kama tungependa tungekuonyesha hao na ungewatambua kwa alama zao, na hasa utawafahamu kwa namna ya usemi wao, na Mwenyeezi Mungu anavijua vitendo vyenu.
31. Na bila shaka tutawajaribuni mpaka tuwajue wanaopigania dini miongoni mwenu na wanaosubiri, nasi tutazifanyia mtihani khabari zenu.
32. Kwa hakika wale waliokufuru na kuzuilia
(watu) njia ya Mwenyeezi Mungu na wakapingana na Mtume, baada ya kuwabainikia muongozo wao hawamdhuru Mwenyeezi Mungu chochote, na ataviharibu vitendo vyao.
33. Enyi mlioamini! Mtiini Mwenyeezi Mungu na mtiini Mtume, wala msiviharibu vitendo vyenu.
34. Hakika wale waliokufuru na kuzuilia (watu) njia ya Mwenyeezi Mungu kisha wakafa nao ni makafiri, Mwenyeezi Mungu hatawasamehe.
35. Basi msilegee na kutaka suluhu, maana nyinyi ndio mtakaoshinda, na Mwenyeezi Mungu yu pamoja nanyi, wala hatakunyimeni (thawabu za ) vitendo vyenu.
36. Hakika maisha ya dunia ni mchezo na upuuzi, na kama mkiamini na kujilinda, atakupeni malipo yenu, wala hatakuombeni mali zenu.
37. Kama akikuombeni hayo na kukushurutisheni mtafanya ubakhili, na atatoa mifundo.
38. Lo! nyinyi ndio mnaitwa ili mtoe (mali) katika njia ya Mwenyeezi Mungu lakini wengine wenu wanafanya ubakhili na afanyaye ubakhili basi hakika anafanya ubakhili kwa (kuidhuru) nafsi yake. Na Mwenyeezi Mungu ni Mkwasi nanyi mafakiri, na kama mkirudi nyuma basi Mwenyeezi Mungu ataleta watu wengine badala yenu, nao hawatakuwa mfano wenu.
صفحه ى 336
(47) سوره محمد مدنى است و سى و هشت آيه دارد (38)
[سوره محمد (47): آيات 1 تا 6] ترجمه آيات به نام خداوند رحمان و رحيم.
كسانى كه كفر ورزيدند و جلوگيرى از راه خدا كردند اعمالشان را نابود مى كند (1).
و كسانى كه ايمان آورده، اعمال صالح انجام مى دهند و به آنچه بر محمد نازل شده كه حق است و به راستى از ناحيه پروردگارشان است ايمان مى آورند خداوند گناهانشان را با مغفرت خود محو مى كند و دلهايشان را اصلاح مى فرمايد (2). ______________________________________________________ صفحه ى 337
و اين بدان جهت است كه آنها كه كافر شدند
باطل را پيروى كردند و آنان كه ايمان آوردند حق را كه از ناحيه پروردگارشان است پيروى نمودند. خداوند براى مردم اين چنين مثل مى زند (3).
وقتى به كفار برخورديد بايد با ايشان بجنگيد تا وقتى كه كشتگانتان زياد شود آن وقت است كه مى توانيد دست از كشتار كشيده اسير بگيريد و در باره اسيران يا اين است كه منت بر آنان نهاده آزادشان مى كنيد و يا اين است كه فديه مى گيريد و آزاد مى كنيد و به اين رفتار خود هم چنان ادامه مى دهيد تا جنگ تمام شود و اين را بدان جهت گفتيم كه اگر خدا مى خواست مى توانست از كفار انتقام بگيرد، و ليكن خواست تا بعضى از شما را به وسيله بعضى ديگر بيازمايد و كسانى كه در راه خدا كشته شدند خداوند هرگز اعمالشان را نابود نمى كند (4).
بلكه بزودى هدايتشان نموده دلهايشان را اصلاح مى فرمايد (5).
و به بهشتى داخلشان مى سازد كه برايشان تعريف كرده (6).
بيان آيات اين سوره كفار را به اوصاف خبيثه و اعمال زشتى كه از خصائص ايشان است توصيف مى كند، و مؤمنين را با صفات طيب و اعمال نيكى كه دارند مى ستايد، آن گاه آثار صفات مؤمنين را كه نعمت و كرامت است، و آثار صفات كفار را كه نقمت و خوارى است، بر مى شمارد. و خلاصه در اين سوره بين دو طائفه مقايسه شده، هم بين صفات و اعمالى كه در دنيا دارند و هم بين آثارى كه در آخرت مترتب بر اعمال آنان مى شود. و در اين ميان بعضى از احكام جهاد و قتال را بيان مى كند. و اين سوره به طورى كه از سياق آياتش استفاده مى شود
در مدينه نازل شده.
" الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ" كلمه" صد" كه مصدر فعل" صدوا" است، به اعراض از راه خدا يعنى اسلام تفسير شده- از بعضى «1» اين طور نقل شده. بعضى «2» ديگر آن را به منع و جلوگيرى مردم از ايمان آوردن به آنچه رسول خدا (ص) ايشان را بدان مى خواند يعنى از ايمان به دين توحيد تفسير كرده اند.
و تفسير دومى با سياق آيات بعدى سازگارتر است، مخصوصا با آياتى كه مؤمنين را به قتال و اسير گرفتن از جلوگيران و مانعين راه خدا و ساير كفار دستور مى دهد بهتر مى سازد.
_______________
(1 و 2) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 36. ______________________________________________________ صفحه ى 338
پس مراد از جمله" الَّذِينَ كَفَرُوا" كفار مكه و ساير كفارى است كه از ايشان پيروى مى كنند، و اين كفار بودند كه مردم را از ايمان آوردن به رسول خدا (ص) منع كرده، و ايشان را وسوسه مى نمودند. و نيز از زيارت مسجد الحرام جلوگيرى مى كردند.
[اضلال و ابطال اعمال كافران، و در مقابل، پرده كشيدن بر سيئات مؤمنان صالح العمل و اصلاح قلب ايشان
" أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ"- يعنى خداوند اعمال ايشان را باطل كرد، در نتيجه، اعمالشان راه به مقصد نمى برد، چون مقصد آنان از اعمالشان اين بود كه حق را باطل و باطل را زنده كنند، و هرگز نمى توانند. پس جمله مورد بحث نظير جمله اى است كه خداى تعالى مكرر خاطرنشان نموده مى فرمايد:" وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ" «1» و خداى تعالى وعده داده كه حق را زنده كند، و باطل را ميرانده و باطل كند، هم چنان كه فرموده:" لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُبْطِلَ
الْباطِلَ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ" «2».
و مراد از ضلالت اعمال كفار، باطل شدن و فساد آن است قبل از اينكه به نتيجه برسد، و خداى تعالى اين معنا را به عنوان استعاره كنايى ضلالت خوانده است.
" وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ..."
ظاهر اينكه صدر آيه مطلق آمده، اين است كه مطلق دارندگان ايمان و عمل صالح منظورند، در نتيجه جمله" وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى مُحَمَّدٍ" كه ايمان آوردن را مختص به يك طائفه مى داند، قيدى احترازى خواهد بود، نه تاكيد كه صرفا به خاطر عنايتى كه به ايمان دارد قيد مزبور را آورده باشد.
" وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ"- اين قسمت، جمله اى است معترضه. و ضمير" هو" راجع به" بِما نُزِّلَ ..." است.
" كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ"- در مجمع البيان گفته: كلمه" بال" به معناى حال و شان است، و بال به معناى قلب نيز مى آيد، مثلا مى گويند:" خطر ببالى كذا- بدلم چنين افتاد" و اين كلمه جمع ندارد، چون از آن دو كلمه ديگر يعنى حال و شان، مبهم تر و كلى تر است «3».
_______________
(1) خدا كافران را هدايت نمى كند. سوره بقره، آيه 264.
(2) تا حق را محقق و باطل را نابود سازد هر چند كه مجرمان نخواهند. سوره انفال، آيه 8.
(3) مجمع البيان، ج 9، ص 96. ______________________________________________________ صفحه ى 339
در اين آيه شريفه، اضلال اعمال كه در آيه قبلى بود با تكفير سيئات و اصلاح بال مقابله شده، در نتيجه معنايش اين مى شود كه: ايمان و عمل صالحشان به سوى غايت سعادتشان هدايت كرد. چيزى كه هست چون اين هدايت
تمام نمى شود مگر با تكفير گناهان، چون با بودن گناهان وصول به سعادت دست نمى دهد، لذا تكفير سيئات را هم ضميمه اصلاح بال نمود.
و معناى آيه اين است كه: خداوند با عفو و مغفرت خود پرده اى بر روى گناهانشان مى كشد، و هم در دنيا و هم در آخرت دلهايشان را اصلاح مى كند، اما در دنيا براى اينكه دين حق دينى است كه با آنچه فطرت انسانى اقتضايش را دارد موافق است، و احكامش مطابق همان فطرتى است كه خداى تعالى بشر را بر آن فطرت آفريده، و فطرت اقتضاء ندارد و نمى طلبد مگر چيزى را كه كمال و سعادت انسان در آنست، و ايمان به آنچه خدا نازل كرده و عمل به آن وضع انسان را در مجتمع دنيايى اش اصلاح مى كند. و اما در آخرت براى اينكه آخرت، عاقبت همين زندگى دنيا است، وقتى آغاز زندگى توأم با سعادت باشد، انجامش نيز سعيد خواهد بود، هم چنان كه قرآن كريم هم فرموده:" وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى «1».
" ذلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ أَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ ..."
اين آيه مطالبى را كه در دو آيه قبل بود- يعنى بى نتيجه كردن اعمال كفار، و اصلاح حال مؤمنين و تكفير گناهانشان- تعليل مى كند.
و اگر كلمه" حق" را مقيد كرد به جمله" مِنْ رَبِّهِمْ" براى اين است كه اشاره كند به اينكه آنچه منسوب به خدا است حق است و هيچ باطلى با خدا نسبت ندارد، و به همين جهت، خودش متصدى اصلاح قلب مؤمنين شده، چون طريق حقى كه مؤمنين مى پيمايند منتسب به خدا است. و اما كفار با آن اعمالى كه
دارند خداى تعالى كارى به كارشان ندارد، چون كارشان منسوب به او نيست. و اما اينكه بى نتيجه كردن كارهاى آنان را به خدا نسبت داده معنايش اين است كه خدا اعمال آنان را به سوى نتيجه خوب و سعيد هدايت نمى كند.
و در اين آيه اشاره اى است به اينكه تنها و تنها ملاك در سعادت و شقاوت انسان پيروى حق و پيروى باطل است، علتش هم اين است كه حق به خدا انتساب دارد و باطل هيچ ارتباط و انتسابى به خدا ندارد.
" كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ"- يعنى خداوند اوصاف آنان را عينا همان طور
_______________
(1) سوره طه، آيه 132. ______________________________________________________ صفحه ى 340
كه هست برايشان بيان مى كند. و اگر اسم اشاره اى را به كار برده كه مخصوص دور است براى بزرگداشت مثلى است كه زده.
[امر به كشتن بسيار كفار در رويارويى و جنگ با آنها، و سپس اسير گرفتن آنان
" فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ ..."
اين آيه نتيجه گيرى از سه آيه قبل است كه مؤمن و كافر را وصف مى كند، گويا فرموده: وقتى مؤمنين اهل حق باشند، و خدا آن انعامها را به ايشان بكند، و كفار، اهل باطل باشند، و خدا اعمالشان را خنثى و گمراه كند، پس مؤمنين بايد در هنگام برخورد با صف كفار با ايشان قتال كنند و اسير بگيرند تا حق كه هدف مؤمنين است زنده شود و زمين از لوث باطلى كه مسير كفار است پاك گردد.
پس مراد از" لقاء" در جمله" فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ" برخورد با كفار است در جنگ. و كلمه" ضرب الرقاب" مفعول مطلق است كه در جاى فعل خود نشسته و
عاملش در تقدير است، و تقدير جمله" فاضربوا ضرب الرقاب" است، يعنى گردنهايشان را بزنيد زدنى كشنده، چون آسانترين و سريع ترين راه كشتن دشمن، زدن گردن آنها است.
" حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ"- در مجمع البيان گفته: كلمه" اثخان" به معناى بسيار كشتن، و غلبه و قهر بر دشمن است، و از همين جهت گفته مى شود:" اثخنه المرض"، يعنى مرضش شديد شد و" اثخنه الجراح" يعنى زخمهاى كارى او بسيار است «1».
و در مفردات گفته:" وثقت به، أثق، ثقة" به معناى اين است كه من دل به او دادم، و به او اعتماد و اطمينان دارم." اوثقته" به معناى اين است كه او را بستم" وثاق" به فتحه واو، همچنين" وثاق" به كسره واو، دو اسمند براى وسيله هايى كه با آنها چيزى را مى بندند «2».
و كلمه" حتى" غايت گردن زدن را معين مى كند. و معناى جمله چنين است: با كفار آن قدر قتال بكنيد تا قتل در آنان زياد شود، آن وقت مشغول به اسير گرفتن و بستن دست و پاى اسراء شويد. پس مراد از" شد وثاق" اسير گرفتن و محكم بستن آنان است، در نتيجه آيه شريفه در اينكه اسير گرفتن را بعد از اثخان قرار داده، در معناى آيه" ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ" «3» است كه مى فرمايد هيچ پيغمبرى حق ندارد اسير بگيرد، مگر وقتى كه در زمين غالب شود.
_______________
(1) مجمع البيان، ج 9، ص 97.
(2) مفردات راغب، ماده" وثق".
(3) سوره انفال، آيه 67. ______________________________________________________ صفحه ى 341
" فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً"- يعنى بعد از آنكه اسيرشان كرديد يا بر آنان منت نهاده آزادشان
مى كنيد يا فديه مى گيريد، يعنى با گرفتن مال و يا آزادى اسيرانى كه در دست آنان داريد، ايشان را آزاد مى كنيد.
" حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها"-" اوزار حرب" به معناى سنگينى هاى جنگى يعنى اسلحه اى است كه جنگجويان با خود حمل مى كنند، و مراد از وضع آن، بطور كنايه تمام شدن جنگ است.
پس، از آنچه در معناى آيه گذشت خواننده عزيز به اشكالى كه متوجه گفتار بعضى «1» از مفسرين هست متوجه مى شود، و آن گفتار اين است كه: آيه مورد بحث ناسخ آيه شريفه" ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ" «2» است چون سوره مورد بحث بعد از سوره انفال نازل شده پس ناسخ آن است.
و اشكال اين است كه: بين دو آيه منافاتى نيست، براى اينكه آيه سوره انفال از اسير گرفتن قبل از اثخان نهى مى كند، و آيه مورد بحث به اسير گرفتن بعد از اثخان امر مى نمايد.
و همچنين اشكالى كه متوجه گفتار بعضى «3» ديگر است كه گفته اند: جمله" فَشُدُّوا الْوَثاقَ ..." به وسيله آيه شريفه" فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ" «4» نسخ شده، گويا پنداشته اند هر جا عامى بعد از خاصى وارد شود ناسخ آن خاص خواهد بود، نه مخصص، در حالى كه حق مطلب خلاف آن است كه اگر كسى بخواهد دليلش را ببيند بايد به علم اصول مراجعه كند، و در آيه شريفه مباحثى مربوط به علم فقه هست كه جايش در همانجا است.
كلمه" ذلك" به معناى" مطلب چنين است" مى باشد، يعنى حكم خدا همان است كه در آيه گفته شد.
" وَ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ"- ضمير جمع به كفار برمى گردد، يعنى اگر خدا بخواهد
از كفار انتقام مى گيرد، هلاكشان مى كند، شكنجه شان مى دهد، بدون اينكه دستور به قتال با ايشان را بدهد.
" وَ لكِنْ لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ"- اين جمله استدراك و استثناء مانندى است از مشيت انتقام، مى فرمايد اگر خدا بخواهد از ايشان انتقام مى گيرد، الا اينكه هنوز نخواسته بگيرد،
_______________
(1) مجمع البيان، ج 9، ص 97.
(2) سوره انفال، آيه 67.
(3) مجمع البيان، ج 9، ص 97.
(4) سوره توبه، آيه 5. ______________________________________________________ صفحه ى 342
بلكه دستورتان داده كه كارزار كنيد تا شما را به وسيله يكديگر امتحان كند، مؤمنين را به وسيله كفار بيازمايد و به جنگ با آنان وادار سازد، تا معلوم شود چه كسى اطاعت كرده و رنج جنگ را به خاطر امر خدا تحمل مى كند، و چه كسى عصيان مى ورزد. و كفار را هم به وسيله مؤمنين امتحان كند تا معلوم شود اهل شقاوت كيست، و موفق به توبه و بازگشت از باطل بسوى حق كيست؟
با اين بيان روشن شد كه جمله" لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ" تعليل حكم در آيه است. و خطاب در" بعضكم" به مجموع مؤمنين و كفار است، ولى روى سخن با مؤمنين است.
" وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمالَهُمْ"- اين گفتار در سياق شرط و حكم در آن عمومى است، مى فرمايد: كسانى كه در راه خدا و در جهاد و قتال با دشمنان دين كشته مى شوند، اعمال صالحشان كه در راه خدا انجام داده اند هرگز باطل نمى شود.
بعضى «1» گفته اند: مراد از جمله" وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ"، شهيدان در جنگ احد است. ليكن اين سخن تخصيصى است بدون دليل و سياق آيه همانطور كه گفتيم عمومى است.
[معناى اينكه خداوند كسانى را كه
در راه او كشته شدند هدايت و اصلاح بال مى نمايد]
" سَيَهْدِيهِمْ وَ يُصْلِحُ بالَهُمْ" ضمير جمع به" الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ..." برمى گردد، در نتيجه آيه شريفه و آيه بعدش در مقام بيان حال شهداء بعد از شهادتشان مى باشد كه مى فرمايد: به زودى خداى تعالى ايشان را بسوى منازل سعادت و كرامت هدايت نموده، با مغفرت و عفو از گناهانشان، حالشان را اصلاح مى كند و شايسته دخول در بهشت مى شوند.
و وقتى اين آيه را با آيه" وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ" «2» ضميمه كنيم، معلوم مى شود مراد از اصلاح بال كشته شدگان راه خدا، زنده كردن ايشان است به حياتى طيب كه شايسته شان كند براى حضور در نزد پروردگارشان، حياتى كه با كنار رفتن پرده ها حاصل مى شود.
در مجمع البيان گفته: علت اين كه در اين چند آيه دو بار از اصلاح بال سخن به ميان آمده اين است كه مراد از اولى اصلاح دل آنان در دين و دنيا و در دومى اصلاح حالشان در نعيم آخرت است، پس در حقيقت اولى سبب نعيم است، و دومى خود نعيم «3».
_______________
(1) مجمع البيان، ج 9، ص 98.
(2) سوره آل عمران، آيه 169.
(3) مجمع البيان، ج 9، ص 98. ______________________________________________________ صفحه ى 343
فرق بين وجه مرحوم طبرسى و وجهى كه ما بيان كرديم اين است كه: بنا به گفته ما، اصلاح بال دومى، نظير عطف تفسيرى است براى جمله" سَيَهْدِيهِمْ"، نه اصلاح در نعيم آخرت، و جمله" وَ يُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ" بنا به گفته او به منزله عطف تفسيرى است براى جمله" وَ يُصْلِحُ بالَهُمْ" نه آنكه ما گفتيم كه
اصلاح حال آنان قبل از دخول جنت است.
" وَ يُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ" اين جمله منتهى اليه هدايت ايشان است. و جمله" عَرَّفَها لَهُمْ" حال از" يُدْخِلُهُمُ" است، يعنى به زودى ايشان را داخل بهشت مى كند در حالى كه بهشت را يا در دنيا و به وسيله وحى انبياء و يا به وسيله بشارت در هنگام قبض روح، يا در قبر، و يا در قيامت، و يا در همه اين مواقف به ايشان شناسانده باشد. اين آن معنايى است كه از سياق استفاده مى شود.
بحث روايتى [(رواياتى در باره اسير گرفتن كفار، و شان نزول آيه:" وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ...")]
در الدر المنثور است كه ابن مردويه از على (ع) روايت كرده كه گفت:
سوره محمد آيه اى است در ما و آيه اى است در بنى اميه «1».
مؤلف: قمى هم در تفسير خود از پدرش از بعضى اصحاب اماميه از امام صادق (ع) مثل آن را روايت كرده «2».
و در مجمع البيان در ذيل جمله" فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ ..." گفته:
از ائمه هدى (ع) روايت شده كه اسيران جنگى دو جورند: گروهى قبل از تمام شدن جنگ دستگير مى شوند با اينكه هنوز تنور جنگ داغ است، امام مسلمين در باره آنان اختيار دارد، اگر خواست به قتل مى رساند و اگر خواست يك دست و يك پايشان را به طور عكس قطع نموده رهايشان مى كند، تا در اثر خونريزى بميرند ولى نمى تواند بدون عوضى و يا با گرفتن عوض رهايشان كند.
قسم دوم از اسيران آنهايند كه بعد از تمام شدن جنگ اسير مى شوند كه امام مسلمين در باره آنان اختيار بيشترى دارد، هم مى تواند بدون
گرفتن فداء آزادشان كند و هم مى تواند فداء پولى و يا انسانى بگيرد، و هم مى تواند آنها را برده كند، و هم مى تواند گردن بزند. و در
_______________
(1) الدر المنثور، ج 6، ص 46.
(2) تفسير قمى، ج 2، ص 301. ______________________________________________________ صفحه ى 344
هر دو حال اگر مسلمان شدند تمامى آن شكنجه ها ساقط شده، حكمشان حكم مسلمين خواهد بود «1».
مؤلف: كافى هم حديثى به اين معنا از امام صادق (ع) روايت كرده «2».
و در الدر المنثور است كه ابن منذر از ابن جريح روايت كرده كه در ذيل آيه" وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمالَهُمْ" گفته اين آيه در باره كسانى از اصحاب رسول خدا (ص) نازل شده كه در جنگ احد كشته شدند «3».
مؤلف: خواننده گرامى به ياد دارد كه گفتيم آيه عام است، اينك باز مى گوييم سياق استقبال در" سَيَهْدِيهِمْ وَ يُصْلِحُ بالَهُمْ"، تنها با عموميت سازگار است، نه با شهدايى خاص. پس، از آيه شريفه برمى آيد كه در صدد بيان يك قاعده كلى است.
اين نيز روايت شده كه آيه" حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ ..." ناسخ آيه" ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى حَتَّى يُثْخِنَ ..." است. و نيز روايت شده كه جمله" فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ" ناسخ آيه" فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً" است «4». و خواننده محترم در سابق توجه فرموده كه اصلا نسخى در كار نيست.
_______________
(1) مجمع البيان، ج 9، ص 97.
(2) كافى، ج 5، ص 32.
(3 و 4) الدر المنثور، ج 6، ص 48.
ترجمه آيات اى كسانى كه ايمان آورده ايد اگر دين خدا را يارى كنيد خداوند شما را يارى كرده، قدمهايتان را
ثابت مى كند (7).
_____________________________________________________ صفحه ى 346
و كسانى كه كفر ورزيدند سقوطى برنخاستنى نصيبشان است و اعمال خود را نابود مى كنند (8).
و اين بدان جهت است كه ايشان از آنچه خدا نازل كرده كراهت دارند خدا هم اعمالشان را بى نتيجه مى كند (9).
آيا نمى شد سيرى در زمين كنند و ببينند عاقبت آنهايى كه قبل از ايشان بودند چگونه بود، خداى تعالى آنچه داشتند بر سرشان خراب كرد و كافران در طول تاريخ همين سرنوشت را دارند (10).
و اين بدان جهت است كه خدا تنها سرپرست مردم با ايمان است و كافران هيچ سرپرستى ندارند (11).
خدا كسانى را كه ايمان آورده اعمال صالح كردند به جنت هايى داخل مى سازد كه از زير آن نهرها روان است و اما كسانى كه كافر شدند سرگرم عيش و نوش دنيايند و مى خورند آن طور كه چارپايان مى خورند و در آخرت جايشان آتش است (12).
و چه بسيار اهالى قريه ها كه از مردم قريه تو كه تو را بيرون كردند نيرومندتر بودند ولى در هنگام نزول عذاب ياورى نداشتند (13).
آيا كسى كه با برهانى روشن پروردگار خود را يافته مثل كسى است كه اعمال زشتش به وسيله شيطان در نظرش جلوه كرده و يكسره هواى نفس خود را پيروى مى كنند؟ (14).
مثل و صفت آن بهشتى كه به مردم با تقوى وعده اش را داده اند اين است كه در آن نهرهايى از آب تازه و نمانده و نهرهايى از شير هست، شيرى كه طعمش تغيير نمى كند. و نهرهايى از شراب است كه براى نوشندگان لذت بخش است و نهرهايى از عسل خالص است و ايشان در بهشت از هر گونه ثمره برخوردارند و مغفرتى از پروردگارشان دارند
آيا چنين كسانى مثل آن كس است كه جاودانه در آتش قرار داشته آبى جوشيده مى نوشند كه اندرونشان را پاره پاره مى كند؟ (15).
بيان آيات سياق اين آيات همان سياقى است كه آيات قبل داشتند.
[معناى اينكه فرمود: اگر خدا را يارى كنيد خدا ياريتان مى كند]
" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ" اين آيه مؤمنين را تحريك مى كند به جهاد، و وعده نصرتشان مى دهد، در صورتى كه خدا را نصرت دهند. و منظور از" نصرت دادن به خدا" جهاد در راه خدا و تنها به منظور تاييد دين او و اعلاى كلمه حق است، نه اينكه جهاد كنند تا در زمين سرورى نمايند، و يا غنيمت به ______________________________________________________ صفحه ى 347
چنگ آرند، و يا شجاعت و هنر خود را نشان دهند.
و مراد از اينكه فرمود:" خدا هم شما را يارى مى كند" اين است كه اسباب غلبه بر دشمن را برايتان فراهم مى سازد، مثلا ترسى از شما در دل كفار مى اندازد، و امور را عليه كفار و به نفع شما جارى مى كند و دلهاى شما را محكم و شجاع مى سازد. بنا بر اين، عطف" يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ" بر نصرت، عطف خاص بر عام مى شود. و اگر تثبيت را اختصاص به" اقدام" داد و در بين انواع نصرت، فقط ثبات قدم را كه كنايه اى است از تشجيع و تقويت دلها ذكر كرد براى اين است كه تقويت دلها روشن ترين مصاديق نصرت است.
" وَ الَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ" اينكه دنبال ذكر حال مؤمنين و نصرت ايشان، حال كفار را ذكر مى كند، براى مقايسه بين حال دو طايفه است.
و كلمه" تعس" به معناى سقوط انسان
و افتادن با صورت و به همين حال ماندن است. در مقابل آن" انتعاش" است كه به معناى سر پا ايستادن و بدين وجه نيفتادن است.
پس معناى" تعسا لهم" اين است كه كفار بيفتند اين قسم افتادن. و اين جمله و جمله بعدش نفرين بر كفار است، نظير جمله" قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ" «1» و آيه" قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَكْفَرَهُ" «2»، و ممكن است نفرين نباشد، بلكه بطور كنايه خبرى باشد از آينده كفار، و اينكه اثر اعمالشان خنثى خواهد شد، چون انسان عاجزترين هنگامش هنگامى است كه با صورت به زمين افتاده باشد.
" ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ" مراد از" ما أَنْزَلَ اللَّهُ" قرآن شريف و شرايع و احكامى است كه خداى تعالى بر پيغمبرش نازل و خلق را مامور به اطاعت و انقياد از آن كرده، و كفار نسبت به آن كراهت داشته و از پيرويش استكبار ورزيدند.
و اين آيه كه معنايش روشن است مضمون آيه قبلى را تعليل مى كند.
" أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لِلْكافِرِينَ أَمْثالُها" كلمه" دمر" ماضى از مصدر" تدمير" است كه به معناى هلاك كردن است.
_______________
(1) سوره توبه، آيه 30.
(2) سوره عبس، آيه 17. ______________________________________________________ صفحه ى 348
مى گويند" دمره اللَّه" يعنى خدا او را هلاك كرد، و يا" دمر اللَّه عليه" يعنى خدا هر چه او داشت بر سرش خراب كرد، حتى خودش و خانواده و خانه و ملكش را. و بنا بر اين، عبارت" دمر عليه" به طورى كه ديگران هم گفته اند «1» بليغ تر از عبارت" دمر" است. و ضمير در" امثالها" به كلمه" عاقبت"
و يا عقوبتى كه از مفاد كلام استفاده مى شود برمى گردد.
و مراد از" كافرين" كفار عهد رسول خدا هستند، و معناى آيه اين است كه: اى محمد آنها كه به تو كفر مى ورزند امثال اين عقوبت ها و يا عاقبت ها را دارند. و اگر به امثال آنها تهديد كرده، با اينكه اگر عقوبتى نازل شود يكى است و مثل است نه امثال، براى اين بوده كه كفار در معرض عقوبتهاى بسيارى هستند،- دنيوى و اخروى- هر چند كه براى نابودى آنان به بيش از يكى نيازى نيست. ممكن هم هست مراد از" كافرين" مطلق كفار باشد و جمله مورد بحث از باب تاسيس قاعده باشد.
[توضيح اينكه در تعليل نصرت مؤمنين و هلاكت كفار فرمود: خدا مولاى مؤمنان است و كافران مولايى ندارند]
" ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى لَهُمْ" كلمه" ذلك" اشاره به مطالب قبل يعنى نصرت مؤمنين و هلاكت و سوء عاقبت كفار است. و نبايد به اين سخن گوش داد كه بعضى «2» گفته اند اشاره است به ثبوت عاقبت و يا عقوبت امت هاى گذشته براى كفار اين زمان. و نه به اين قول كه گفته اند «3» تنها اشاره است به نصرت مؤمنين. براى اينكه آيه شريفه متعرض حال مؤمنين و كفار هر دو است.
و كلمه" مولى"، گويا مصدر ميمى باشد و معناى وصفى از آن اراده شده باشد كه در نتيجه به معناى" ولى" مى شود، چون مولى بر مالك برده اطلاق مى شود، زيرا در امور برده ولايت دارد، و بر ناصر هم اطلاق مى شود، چون در امور منصور دخل و تصرف مى كند، و به آن امور قوت و جان مى دهد.
و خداى سبحان هم از اين جهت مولى است كه مالك بندگان و امور آنان در صراط تكوين است و هم مدبر آن امور است و هر جور بخواهد تدبير مى كند، مى فرمايد:" ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفِيعٍ" «4» و نيز مى فرمايد:" وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ" «5» و هم از اين جهت كه مدبر امور بندگان در صراط سعادت است، ايشان را به سوى سعادتشان و به سوى بهشت هدايت مى نمايد و به اعمال صالح موفقشان مى كند و بر دشمنان ياريشان مى دهد. و مولويت به معناى دومى مختص به مؤمنين است، چون تنها ايشانند كه در
_______________
(1) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 45.
(2 و 3) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 45.
(4) شما غير از خدا ولى نداريد. سوره الم سجده، آيه 4.
(5) به سوى خدا، مولاى حقيقيشان برگردانده مى شوند. سوره يونس، آيه 30. ______________________________________________________ صفحه ى 349
راه عبوديت و پيروى خواسته هاى خدا قرار دارند، نه كفار.
مؤمنين، ولى و مولايى دارند كه خداى سبحان است، هم چنان كه فرموده:" ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا" و نيز فرموده:" اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا" «1» و اما كفار بت ها و يا ارباب را مولاى خود گرفتند، در نتيجه همانها مولاى ايشانند، البته مولاى خيالى، هم چنان كه قرآن بر اساس اين خيال باطل آنان، به نوعى تهكم و تمسخر فرموده:" وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ" «2» و بر اساس واقع و حقيقت امر، اين ولايت خيالى را نفى نموده مى فرمايد:" وَ أَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى لَهُمْ" آن گاه ولايت آنها را بطور مطلق، يعنى هم در تكوين و هم در تشريع نفى نموده
مى فرمايد:" أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ" «3» و نيز فرموده:" إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ" «4».
پس معناى آيه اين است كه: يارى خدا از مؤمنين و تثبيت اقدام آنان و خذلان كفار و اضلال اعمال آنان و عقوبتشان همه به اين علت بود كه خدا مولاى مؤمنين و ولى ايشان است، و كفار مولايى كه ياريشان كند و اعمالشان را بسوى هدف هدايت كند و از عقوبت خدا نجاتشان دهد ندارند.
از آنچه گفتيم ضعف اين نظريه روشن شد كه بعضى «5» گفته اند: كلمه" مولى" در آيه تنها به معناى ناصر است نه مالك، چون اگر به معناى مالك هم باشد، با آيه:" وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ" «6» منافات خواهد داشت، و دليل ضعف آن روشن است.
" إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ" در اين آيه بين دو طائفه مقايسه شده. و اثر ولايت خدا براى مؤمنين و نيز عدم ولايتش براى كفار از حيث عاقبت و آخرت بيان شده است، مى فرمايد مؤمنين داخل بهشت شده، كفار مقيم در آتش خواهند گشت.
_______________
(1) سوره بقره، آيه 257.
(2) سوره بقره، آيه 257.
(3) و يا به غير از خدا ولى گرفته اند، با اينكه تنها خدا ولى است. سوره شورى، آيه 9.
(4) اينها به جز اسمايى نيستند كه شما و پدرانتان بر مشتى سنگ و چوب نهاده ايد. سوره نجم، آيه 23.
(5) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 45.
(6) سوره يونس، آيه 30. ______________________________________________________ صفحه ى 350
و در اين كلام به منشا آثارى كه
ذكر كرده بود اشاره فرموده، چون هر يك از دو طائفه را به بيانى كه مناسب حالش باشد توصيف كرده. در اشاره به صفت مؤمنين فرموده:" الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ" و در وصف كفار فرموده:" يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ" و با اين دو وصف متقابل هم فهمانده مؤمنين در زندگى دنيايى خود رشد مى يابند، و چون به خدا ايمان دارند و اعمال صالح مى كنند، هر چه مى كنند درست و حق است، پس راه رشد را طى كرده، به وظائف انسانيت عمل كرده اند. و اما كفار عنايتى به اين كه به حق برسند ندارند و دلهايشان هيچ اعتنايى به وظائف انسانيت ندارد، بلكه تمام همشان شكم و شهوتشان است و سرگرم لذت گيرى از زندگى دنياى كوتاه مدت اند و مانند چارپايان مى خورند و غير از اين آرزو و هدفى ندارند.
پس اين مؤمنين در تحت ولايت خدا هستند، چون راهى را پيش گرفته اند كه خدايشان خواسته و به سوى آن هدايتشان كرده، و به همين جهت در آخرت داخل بهشتى مى شوند كه از دامنه آن نهرها جارى است. و اما آن دسته ديگر- يعنى كفار- هيچ وليى ندارند و به خودشان واگذار شده اند و به همين جهت جايگاه و منزلشان آتش است.
و اگر خداى تعالى داخل شدن مؤمنين در بهشت را به خود نسبت داده، اما منزل كردن كفار در آتش را به خود نسبت نداده، براى اين است كه حق ولايت مذكور چنين اقتضاء مى كرده. آرى خداى تعالى عنايت خاصى به اولياء خود دارد. اما آنهايى كه از تحت ولايت او بيرون شده اند كارى به كارشان ندارد، در هر وادى هلاك مى شوند بشوند.
" وَ
كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ" مراد از" قريه" اهل قريه است، چون مى فرمايد" ايشان را هلاك كرديم" و مراد از قريه اى كه پيغمبر را بيرون كرد مكه است.
اين آيه شريفه قلب رسول خدا (ص) را تقويت و اهل مكه را تهديد و تحقير مى كند، مى فرمايد خداى تعالى قريه هاى بسيارى را هلاك كرده كه مردمش بسيار از مردم مكه نيرومندتر بودند، با اين حال ياورى پيدا نشد كه ياريشان كند.
" أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ" سياقى كه گفتيم حال مؤمنين را با حال كفار مقايسه مى كند، دلالت دارد بر اينكه مراد از آنهايى كه بينه اى از پروردگار خود دارند، مؤمنين هستند. پس مراد از اينكه بر بينه اى از پروردگار خود هستند، اين است كه دليلى روشن از پروردگار خود دارند كه عقائدشان را ______________________________________________________ صفحه ى 351
يقينى كرده، و آن عبارت است از حجت برهانى. پس مؤمنين همواره پيرو حجت قطعى هستند، حجتى كه راه و روش صحيح را براى انسان بيان مى كند، انسانى كه بايد عقل را به كار بسته و حق را پيروى كند.
و اما آنها كه كافر شدند، دلداده اعمال زشت خود شدند، چون شيطان آن اعمال را در نظرشان جلوه داده و دلهايشان را ربوده. و چقدر فرق است بين آنان و بين مؤمنين.
[وصف بهشتى كه متقين بدان وعده داده شده اند]
" مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ ..."
در اين جمله بين دو فريق از نظر مال كارشان فرق گذاشته و در حقيقت همان بيان گذشته" إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا ..." را توضيح مى دهد. پس
در حقيقت اين آيه توضيح و تفصيل آن آيه است.
" مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ"- كلمه" مثل" بطورى كه گفته اند «1» به معناى صفت است، يعنى صفت بهشتى كه خدا به متقين وعده داده كه در آن داخلشان كند چنين و چنان است. و چه بسا از مفسرين «2» كلمه مذكور را حمل بر همان معناى معروفش كرده و از آن استفاده كرده اند كه بهشت رفيع تر و درجه اش اعلاى از آن است كه بتوان با زبان و توصيف برايش حد معين كرد. و لفظ، تنها مى تواند با آوردن مثل، ذهن را به نوعى به آن نزديك كند، هم چنان كه آيه" فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ" «3»، به اين معنا اشاره كرده است.
در آيه مورد بحث عبارت" آنها كه ايمان آورده و اعمال صالح كردند" كه در آيه قبلى بود، به عبارت" متقون" تبديل شده، تبديل لازم از ملزوم، چون تقوى و پرهيز از خدا مستلزم ايمان و اعمال صالح است.
" فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ"- يعنى آبى كه با زياد ماندنش بو و طعم خود را از دست نمى دهد." وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ" نهرهايى از شير كه مانند شير دنيا طعمش تغيير نمى كند." وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ" يعنى نهرهايى از خمر كه براى نوشندگان لذت بخش است. و كلمه" لذة" يا صفت مشبهه مؤنث و وصف خمر است و يا مصدرى است كه به وسيله آن، خمر با مبالغه توصيف شده است و يا مضافى از آن در تقدير است، كه تقدير آن" من خمر ذات لذة" مى باشد." وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى"، يعنى
عسل خالص و بدون موم و لرد و خاشاك و ساير چيزهايى كه در عسل دنيا هست و آن را فاسد و معيوب مى كند،" و
_______________
(1 و 2) تفسير فخر رازى، ج 28، ص 52.
(3) پس هيچ كس نمى داند كه چه نور چشمى هايى برايش پنهان كرده اند. سوره سجده، آيه 17. ______________________________________________________ صفحه ى 352
لَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ" در اين جمله مطلب را عموميت مى دهد.
" وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ"- آمرزشى كه تمامى گناهان و بديها را محو مى كند و ديگر عيش آنها به هيچ كدورتى مكدر و به هيچ نقصى منقص نيست. و در تعبير از خدا به كلمه" ربهم" اشاره است به اينكه رحمت خدا و رأفت الهيه اش سراپاى آنان را فرا گرفته.
" كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ"- در اين جمله يكى از دو طرف قياس حذف شده، تقديرش اين است كه: آيا كسى كه داخل چنين بهشتى مى شود، مثل كسى است كه او جاودانه در آتش است. و نوشيدنيشان آبى است بسيار بسيار داغ كه روده هايشان را تكه تكه مى كند و اندرونشان را بعد از نوشيدن مى سوزاند؟ و نوشيدنشان هم به كراهت و جبر است، هم چنان كه فرموده:" وَ سُقُوا ماءً حَمِيماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ". بعضى از مفسرين «1» گفته اند: جمله" كَمَنْ هُوَ خالِدٌ ..." بيانى است براى جمله قبلى كه مى فرمود:" كَمَنْ زُيِّنَ ..." ولى اين نظريه درست نيست.
بحث روايتى [(چند روايت در ذيل آيه:" ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ" و بعضى آيات گذشته ديگر)]
در مجمع البيان در ذيل آيه" ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ" مى گويد: امام ابى جعفر فرمود: يعنى از آنچه كه خدا در حق على (ع) نازل كرده كراهت
دارند «2».
و نيز در همان تفسير است كه در ذيل جمله" كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ" از بعضى نقل كرده كه گفته اند: منظور منافقين هستند. و اين مطلب از امام ابى جعفر (ع) روايت شده «3».
مؤلف: احتمال دارد هر دو روايت از باب تطبيق مصداق بر كلى باشد.
و در تفسير قمى در ذيل جمله" كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِيماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ" گفته: كسى كه در چنين بهشتى قرار دارد، مثل كسى نيست كه در چنين آتشى هست، هم چنان كه دشمن خدا مثل ولى خدا نيست «4».
_______________
(1) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 49.
(2 و 3) مجمع البيان، ج 9، ص 99 و 100.
(4) تفسير قمى، ج 2، ص 3. صفحه ى 354
ترجمه آيات و بعضى از آن كفار به تلاوت قرآنت گوش مى دهند ولى همين كه بيرون مى شوند از آنان كه خداوند آگاهيشان داده مى پرسند همين چند لحظه قبل چه گفت؟ اينان كسانى هستند كه خدا بر دلهايشان مهر نهاده و در نتيجه هواهاى نفسانى خود را پيروى مى كنند (16).
و كسانى را كه راه يافته اند هدايتشان را بيشتر مى كند و از مراحل تقوى آنچه را كه اهليت آن را دارند به ايشان مى دهد (17).
آيا اين كفار منتظر آنند كه قيامت ناگهانى بيايد آن وقت ايمان آورند اينك علامت هاى آن آمده، ايمان بياورند و اما خود قيامت اگر بيايد ديگر كجا مى توانند به خود آيند و از تذكر خود بهره مند شوند (18).
پس بدان كه هيچ معبودى جز او نيست و براى گناه خود و مؤمنين و مؤمنات استغفار كن كه خدا به سكونت و انتقال شما آگاه است (19).
و آنهايى كه ايمان
آوردند مى گويند چرا سوره اى جديد نازل نمى شود ولى همين كه سوره اى محكم نازل شد و در آن دستور قتال آمد، آنهايى كه در دل بيمارى دارند آن چنان به تو نگاه مى كنند و خيره مى شوند كه محتضر دم مرگ به اطرافيان خود خيره مى شود و بايد هم چنين نظر كنند (20).
(چون دروغ مى گفتند كه ما ايمان آورديم) و گر نه معناى اينكه گفتند سمعا و طاعتا كه در جاى خود سخنى درست بود اين بود كه بر ما اعتماد كنند و وقتى فرمانى (از ناحيه خدا) داده مى شود خدا را تصديق كنند كه اگر چنين مى كردند برايشان بهتر بود (21).
بايد به ايشان گفت اگر تصديق نكنيد انتظار جز اين از شما نمى رود كه در زمين فساد راه انداخته رحم خود را قطع كنيد (22).
اينان كسانى هستند كه خدا لعنتشان كرده و كر و كورشان ساخته است (23).
چرا در قرآن تدبر نمى كنند، آيا بر دلهايشان قفل زده شده است؟ (24).
كسانى كه بعد از روشن شدن راه هدايت به كفر قبلى خود برمى گردند شيطان اين عمل زشت را در نظرشان زينت داده و به آمالى كاذب آرزومندشان كرده است (25).
و اين را بدان جهت گفتيم كه اين بيماردلان به كفارى كه از آيات خدا كراهت دارند گفتند: ما در ______________________________________________________ صفحه ى 355
پاره اى امور شما را اطاعت خواهيم كرد و خدا بر اسرار نهانشان آگاه است (26).
چطور است حالشان وقتى كه ملائكه جانشان را مى گيرند و به صورت و پشتشان مى كوبند (27).
و براى اين مى كوبند كه همواره دنبال چيزى هستند كه خدا را به خشم مى آورد و از هر چه مايه خشنودى خدا است كراهت دارند، خدا هم
اعمالشان را بى نتيجه و اجر كرد (28).
بلكه اين بيماردلان پنداشته اند كه خدا كينه هاى درونى شان را بيرون نمى كند (29).
و ما اگر بخواهيم تك تك آنان را به تو نشان مى دهيم ولى تو خودت ايشان را هم به علامت هايشان خواهى شناخت و هم به لحن سخنانشان مى شناسى و خدا از اعمال شما اطلاع دارد (30).
و ما به طور قطع همه شما را مى آزماييم تا معلوم كنيم مجاهدين و خويشتن داران چه كسانى هستند و اعمالتان خبر دهد كه در باطن چه داريد (31).
به درستى كسانى كه كافر شدند و از راه خدا جلوگيرى نموده با رسول دشمنى ورزيدند با اينكه هدايت برايشان روشن گرديد، هرگز ضررى به خدا نمى زنند و به زودى اعمالشان بى نتيجه و بى اجر مى شود (32).
بيان آيات سياق اين آيات طبق سياق آيات قبلى جريان يافته و در آن متعرض حال كسانى شده كه منافق و بيمار دلند، و بعد از ايمان به كفر برمى گردند.
" وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً ..."
كلمه" آنفا" اسم فاعل است كه بنا بر ظرفيت منصوب شده. ممكن هم هست نصب آن از اين جهت باشد كه مفعول فيه قرار گرفته و معناى آن" لحظه اى قبل از اين لحظه" است.
بعضى «1» گفته اند: معناى" آنفا" همين ساعت است. به هر حال اين كلمه از واژه" انف- بينى" گرفته شده.
و ضمير در جمله" وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ" به كفار برمى گردد. و مراد از گوش دادنشان به رسول خدا گوش دادن به قرآن خواندن آن جناب و بياناتى است كه در اصول معارف و احكام دين داشته.
_______________
(1) تفسير روح المعانى،
ج 26، ص 50. ______________________________________________________ صفحه ى 356
" حَتَّى إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ"- ضمير در" خرجوا" به كلمه" من- كسى كه" بر مى گردد و اگر آن را جمع آورده، به اعتبار معناى آن است، هم چنان كه اگر" يستمع" را مفرد آورده به اعتبار لفظ آن است. و استفهام در جمله" ما ذا قالَ آنِفاً" به قول بعضى «1» براى به دست آوردن حقيقت مطلب است، چون آنها غرق در كبر و غرور و پيروى هواهاى خود بودند و اين هواها نمى گذاشت سخن حق را بفهمند، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:" فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً" «2». بعضى «3» هم گفته اند: استفهام به منظور استهزاء است.
بعضى «4» گفته اند: براى تحقير است، تو گويى سخن حق در نظرشان پر از اباطيل بوده و اصلا معناى درستى نداشته. و براى هر يك از اين سه قول وجهى است.
" أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ"- اين جمله در مقام معرفى كفار است، و جمله" وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ" تعريفى ديگر و به منزله عطف تفسير است براى تعريف اول و از آن بر مى آيد كه در حقيقت معناى پيروى هواها، إمارت و فرماندهى طبع بر قلب و عقل است، پس قلبى كه محكوم طبع نبوده و بر طهارت فطرى و اصلى خود باقى مانده باشد، در فهم معارف دينى و حقائق الهى درنگى ندارد.
[اثر متفاوت استماع قرآن در كفار مهر بر دل خورده و در مؤمنان هدايت يافته
" وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ" مقابله اى كه بين اين آيه و آيه قبلى به چشم مى خورد، اين نكته را مى فهماند كه مراد از" اهتداء"
معنايى است مقابل ضلالتى كه طبع در قلب ايجاد مى كند. پس اهتداء عبارتست از تسليم شدن و پيروى كردن هر حقى كه فطرت سالم به سوى آن هدايت مى كند، و زيادى هدايت در جمله" و هدايتشان را زياد كرد" عبارت است از اينكه خداى سبحان درجه ايمان او را بالا ببرد. در سابق هم گفتيم كه ايمان و هدايت مراتب مختلفى دارد و مراد از" تقوى" معنايى است مقابل پيروى هواها، كه به صورت پرهيز از محارم الهى و اجتناب از ارتكاب گناهان جلوه مى كند.
با اين بيان روشن شد كه زياد شدن هدايت مربوط به تكميل در ناحيه علم است، و دادن تقوى مربوط به ناحيه عمل است. و نيز با مقابله مذكور روشن مى شود كه اثر طبع بر دلها نتيجه نداشتن كمال علم و پيروى هواى نفس، و نتيجه فقدان عمل صالح و محروميت از آن است. و اين با بيان گذشته ما كه گفتيم جمله" وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ" به منزله عطف تفسيرى _______________
(1) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 50.
(2) چه مى شود اين قوم را كه به هيچ وجه آمادگى ندارند چيزى را بفهمند. سوره نساء، آيه 78.
(3 و 4) مجمع البيان، ج 9، ص 102. ______________________________________________________ صفحه ى 357
است براى جمله" طَبَعَ اللَّهُ ..." منافاتى ندارد.
" فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها ..."
" نظر" كه مصدر" ينظرون" است به معناى انتظار است. و كلمه" أشراط" جمع" شرط" به معناى علامت است. و اصل در معناى شرط همان توقف است، چيزى كه هست از آنجايى كه وجود شرط علامت وجود مشروط است، كلمه مزبور را در معناى علامت نيز استعمال
مى كنند، پس" اشراط قيامت" به معناى علامتهاى آنست.
و چون سياق آيه سياق تهكم است، بايد گفت كانه مردم در موقفى ايستاده اند كه يا از حق پيروى مى كنند و عاقبت به خير مى گردند، و يا منتظر قيامت هستند و به هيچ وظيفه اى عمل نمى كنند تا اين كه مشرف بر آن مى شوند آن گاه يقين به وقوعش پيدا نموده و متذكر مى شوند و ايمان آورده پيرو حق مى گردند. اما امروز گوششان بدهكار پيروى حق نيست و با هيچ محبت و موعظه و يا عبرتى خاضع نمى شوند. اما تذكرى كه بعد از وقوع قيامت برايشان دست مى دهد، هيچ سودى به حالشان ندارد، چون قيامت بدون اطلاع قبلى مى آيد. وقتى علامت هاى آن پيدا مى شود ديگر مهلتشان نمى دهد كه به دنبال آن تذكر و خضوع و ايمان، دست به عملى صالح زنند تا تذكرشان مايه سعادتشان شود. و وقتى قيامت برپا شود ديگر وقت عمل باقى نمانده، چون آن روز، روز جزاء است، نه روز عمل، هم چنان كه قرآن فرموده:
" يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرى يَقُولُ يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي" «1».
[مقصود از اشراط" علامات" قيامت و اينكه فرمود: علامت هاى قيامت آمده است
علاوه بر اين، اشراط و علامتهاى قيامت آمده و محقق شده. و شايد مراد از علامتهاى آن، خلقت انسان و دو نوع بودن آن- نوعى صلحاء و نوعى مفسدين، نوعى متقيان و نوعى فجار- باشد كه خود همين، قيامتى مى خواهد تا بين اين دو نوع جدايى بيندازد. يكى هم مرگ است كه آن نيز از اشراط وقوع قيامت است. بعضى «2» از مفسرين گفته اند: منظور از اينكه فرموده علامتهاى قيامت آمده ظهور رسول خدا (ص)
است كه آخرين انبياء است و در عهد او، شق القمر كه يكى از علامتها است صورت گرفت، و يكى نزول قرآن است كه آخرين كتب آسمانى است.
اين آن معنايى است كه تدبر در آيه به دست مى دهد و به طورى كه ملاحظه مى كنيد در عين اينكه جنبه اتمام حجت دارد حجتى برهانى نيز هست.
_______________
(1) روزى كه انسان متذكر مى شود، و ديگر چه جاى تذكر است، مى گويد: اى كاش براى زندگيم چيزى از پيش مى فرستادم. سوره فجر، آيه 23 و 24.
(2) مجمع البيان، ج 9، ص 102. ______________________________________________________ صفحه ى 358
و بنا بر اين، كلمه" بغتة" حال از آمدن قيامت است كه آن را به منظور بيان واقع آورد، تا جمله" فَأَنَّى لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِكْراهُمْ" را بر آن متفرع كند و از آن نتيجه بگيرد، نه اينكه قيد انتظار باشد تا معنا چنين شود:" كفار منتظر آنند كه قيامت ناگهان بيايد". و به خاطر دفع همين توهم بود كه فرمود:" إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً" و گر نه مى فرمود:" هل ينظرون الا أن تاتيهم الساعة بغتة".
" فَأَنَّى لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِكْراهُمْ"- كلمه" انى" خبرى است كه قبل از مبتداء آمده و كلمه" ذكريهم" مبتدايى است كه مؤخر آمده. و جمله" إِذا جاءَتْهُمْ" جمله اى است معترضه كه بين مبتداء و خبر فاصله شده. و معناى جمله اين است كه: چگونه مى توانند متذكر شوند بعد از آمدن قيامت؟ يعنى چگونه از تذكر خود در آن روز انتفاع مى برند، روزى كه عمل سودى ندارد و فقط روز جزاء است.
مفسرين «1» در معناى جمله هاى آيه و معناى مجموع آن جملات اقوالى مختلف دارند كه از نقل آن صرف نظر
كرديم، اگر كسى بخواهد مى تواند به تفاسير مفصل مراجعه كند.
" فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ ..."
بعضى از مفسرين «2» گفته اند: اين آيه نتيجه اى است كه از همه آيات قبلى گرفته مى شود، يعنى از سعادت مؤمنين و شقاوت كفار. گويا فرموده: حال كه معلوم شد سعادت آن طائفه و شقاوت اين دسته چه دليلى دارد، پس نسبت به علمى كه به وحدانيت خداى سبحان دارى ثابت قدم باش. در نتيجه معناى" فاعلم"،" ثابت در علم باش" است.
ممكن هم هست آيه شريفه تفريع بر دو آيه قبل باشد، يعنى آيه" وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ ... وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ" كه مى فرمايد خداى تعالى مهر مى زند بر دلهاى مشركين و به حال خود رهايشان مى كند تا هر گناهى خواستند بكنند، و نسبت به كسانى كه به راه توحيد و ايمان به او هدايت يافته اند، عكس اين عمل را رفتار مى كند، پس گويا گفته شده: حال كه جريان بدين قرار است، پس توبه علمى كه به وحدانيت اله دارى تمسك بجوى و از گناهت و گناه زنان و مردان مؤمن امتت طلب مغفرت كن، تا از آنهايى نباشى كه خدا بر دلهايشان مهر زده و آنها را به سبب اين كه رهايشان كرده از نعمت تقوى محرومشان ساخته. مؤيد اين وجه ذيل آيه است كه مى فرمايد:" وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَ مَثْواكُمْ".
پس معناى جمله" فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ" به طورى كه سياق هم تاييدش مى كند،
_______________
(1 و 2) روح المعانى، ج 26، ص 52- 55. ______________________________________________________ صفحه ى 359
اين است كه: تو به علمى كه نسبت به" لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ"
دارى تمسك بجوى و آن را رها نكن و براى گناهت طلب مغفرت كن. در سابق در معناى نسبت گناه به رسول خدا (ص) توضيحى گذشت، و نيز به زودى در تفسير اول سوره فتح توضيحى در اين زمينه خواهد آمد.
" وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ"- اين جمله دستور مى دهد به رسول خدا كه براى مؤمنين و مؤمنات از امتش طلب مغفرت كند. و حاشا بر خداى تعالى كه دستور استغفار بدهد و آن استغفار را با مغفرت مواجه نسازد، دستور دعا بدهد و اجابت نكند.
[معناى اينكه خدا متقلب و مثواى شما را مى داند]
" وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَ مَثْواكُمْ"- اين جمله، مطلب اول آيه كه مى فرمود:" فَاعْلَمْ أَنَّهُ" را تعليل مى كند و ظاهرا كلمه" متقلب" مصدر ميمى به معناى انتقال از حالى به حالى باشد، و همچنين كلمه" مثوى" به معناى مصدرى يعنى استقرار و سكونت باشد و مراد اين باشد كه خداى تعالى همه احوال شما را مى داند، هم حال دگرگونگى شما را، و هم ثباتتان را، هم حركتتان را، هم سكونتان را، پس چه بهتر كه بر دين توحيد ثابت باشيد و از او طلب مغفرت كنيد و بترسيد از اينكه مهر بر دلهايتان زده، مهارتان را به دست هواهايتان بسپارد.
بعضى از مفسرين «1» گفته اند: مراد از" متقلب" و" مثوى" تصرف در زندگى و دنيا و استقرار در آخرت است. بعضى «2» ديگر گفته اند:" تقلب" به معناى تصرف در بيدارى، و" مثوى" به معناى محل خواب است. بعضى «3» ديگر گفته اند: تقلب، تصرف در معايش و كار و كسب، و مثوى استقرار در منازل است. ولى آنچه ما اختيار كرديم ظاهرتر و عمومى تر
است.
" وَ يَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ ..."
كلمه" لولا" به معناى كلمه" هلا- چرا" است، مى پرسند: چرا سوره اى نازل نشد و به اين وسيله اظهار رغبت مى كنند به اينكه سوره اى جديد نازل شود و تكاليفى جديد بياورد، تا امتثالش كنند. و مراد از" سوره محكمه" سوره اى است كه بيانش روشن و بدون تشابه باشد. و مراد از اينكه فرمود:" در آن قتال ذكر شود"، اين است كه در آن به قتال امر شود.
و مراد از" الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ" مؤمنينى است كه ايمانشان ضعيف است، نه منافقين، چون آيه صريح است در اينكه اظهار كنندگان مذكور كه آن حرفها را زدند مؤمنين بوده اند، نه منافقين و نه اعم از مؤمنين و منافقين، چون عبارت" الَّذِينَ آمَنُوا" منافقين را شامل _______________
(1) مجمع البيان، ج 9، ص 102.
(2 و 3) روح المعانى، ج 26، ص 66. ______________________________________________________ صفحه ى 360
نمى شود، مگر با نوعى مسامحه كه آن هم لايق به كلام خداى تعالى نيست. پس آيه مورد بحث نظير آيه" أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً" «1» است كه در باره طائفه اى از مؤمنين مى فرمايد وقتى جهاد بر آنان واجب شد، مانند ساير مردم يا بيشتر بترس افتادند.
و معناى جمله" الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ" محتضرى است كه در سكرات مرگ قرار گرفته. و كلمه" غشيه" و" غشاوة" به معناى پوشاندن و پيچيدن چيزى در لفافه است، و چون با صيغه مجهول گفته مى شود" غشى على فلان"، معنايش اين است كه فلانى در اثر عارضه اى
فهمش از كار افتاد. و" نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ" نگاهى است كه محتضر به تو مى افكند بدون اينكه پلك را بهم زند.
در جمله" فَأَوْلى لَهُمْ" احتمال دارد خبرى باشد از مبتدايى محذوف كه تقدير آن" اولى لهم ذلك" است، يعنى سزاوارشان اين است كه اينطور نظر كنند، يعنى به حالت احتضار درآمده بميرند. و از اصمعى «2» نقل شده كه گفته:" اولى لك" كلمه تهديد است، و معنايش به فارسى" شر، يقه ات را گرفت" مى باشد و اين آيه نظير آيه شريفه" أَوْلى لَكَ فَأَوْلى ثُمَّ أَوْلى لَكَ فَأَوْلى «3» است.
و معناى آيه اين است كه: آنهايى كه ايمان آوردند، مى گويند: چرا سوره اى نازل نشد، ليكن وقتى سوره اى محكم و بدون شبهه نازل شد و در آن مامور به قتال و جهاد شدند، مى بينى افراد ضعيف الايمان از ايشان را كه از شدت ترس به تو نظرى مى افكنند كه محتضر به اطرافيان خود مى افكند و سزاوارشان هم همين است.
[معناى آيه:" طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ ..." كه در باره مؤمنان مريض القلبى است كه از عمل به وظيفه قتال و جهاد سرباز مى زدند]
" طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ" جمله" عَزَمَ الْأَمْرُ" به اين معنا است كه مساله جدى و منجز شد و جمله" طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ" گويا خبرى است براى مبتدايى محذوف، كه تقدير آن" أمرنا طاعة ..." و يا" امرهم طاعة ..." و يا" شانهم طاعة ..." و يا" ايمانهم بنا طاعة ..." است، يعنى ايمان آنان به ما، طاعتى است كه بر آن با ما پيمان بستند و قولى معروف و غير منكر است
كه گفتند، و آن اين بود كه اظهار سمع و طاعت كردند. هم چنان كه خداى تعالى در جاى ديگر از ايشان _______________
1) سوره نساء، آيه 77.
(2) تفسير مجمع البيان، ج 9، ص 103.
(3) سوره قيامت، آيه 34 و 35. ______________________________________________________ صفحه ى 361
حكايت كرده، مى فرمايد:" آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ ... وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا" «1».
و بنا بر اين جمله" فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ" كمال اتصال را به ما قبل خود دارد و معنايش اين است كه: امر همان است كه به خدا بر سر آن امر اعتماد كرده و گفتند:" سمعنا و اطعنا"، پس اگر اينان در هنگامى كه تكليف منجز مى شود خدا را در آنچه خود گفتند تصديق نموده و در آنچه دستور داده- كه از آن جمله امر به قتال است- اطاعت كنند، برايشان بهتر است.
احتمال هم دارد كلمه" طاعة ..." خبرى باشد براى ضميرى كه به قتال مذكور بر مى گردد و تقدير چنين باشد: آن قتال كه در اين سوره نامش برده شد طاعتى است از مؤمنين و قولى است معروف، پس اگر ايشان در هنگامى كه تكليف منجز مى شود خدا را در ايمانشان تصديق كنند و او را اطاعت نمايند برايشان بهتر است. اما اينكه رفتن به قتال اطاعتى است از ايشان، روشن است. و اما اينكه قولى است معروف، دليلش اين است كه واجب شدن قتال و امر به دفاع از مجتمع صالح اسلامى به منظور ابطال و خنثى كردن نقشه دشمن نيز قولى است پسنديده كه همه عقلا آن را مى پسندند.
بعضى «2» هم گفته اند: كلمه" طاعة ..." مبتدايى
است كه خبرش حذف شده و تقدير آن" طاعة و قول معروف خير لهم" است، يعنى اطاعت خدا و قول معروف براى آنان بهتر است. بعضى «3» ديگر گفته اند: مبتدايى است كه خبرش" فَأَوْلى لَهُمْ" در آيه قبلى است، پس اين آيه تتمه آيه قبلى است. ولى اين تفسير بسيار ناپسند است و از آن بدتر اين تفسير است كه بعضى «4» گفته اند: كلمه" طاعة ..." صفت براى سوره است، آنجا كه فرموده:" فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ". و وجوهى ديگر نيز گفته اند.
" فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ" خطاب در اين آيه به همان كسانى است كه فرمود: در دلهايشان مرض هست، و از رفتن به جهاد در راه خدا بهانه جويى مى كردند، و به همين جهت خطاب را به ايشان كرد تا توبيخ و سرزنش شديدتر كند، و استفهام در آيه استفهام تقريرى است، مى خواهد بفرمايد شما اين طوريد. و كلمه" تولى" به معناى اعراض است و مراد از آن اعراض از كتاب خدا و
_______________
(1) سوره بقره، آيه 285.
(2 و 3 و 4) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 68. ______________________________________________________ صفحه ى 362
معارف آن و برگشتن به شرك و ترك كردن دين است.
و معناى آيه اين است كه: آيا از شما توقع مى رفت كه از كتاب خدا و عمل به آنچه در آن است كه يكى از آنها جهاد در راه خدا است اعراض نموده و در نتيجه دست به فساد در زمين بزنيد و با قتل و غارت و هتك عرض و به علت تكالب بر سر جيفه دنيا قطع رحم كنيد؟ مى خواهد بفرمايد: در صورتى كه اعراض كنيد توقع
همه اين انحرافها از شما مى رود.
با اين بيان روشن گرديد كه آيه شريفه مى خواهد جمله" لَكانَ خَيْراً لَهُمْ" را كه در آيه قبل بود تعليل كند و به همين جهت در اول آن حرف" فاء" را آورد.
بعضى از مفسرين «1» گفته اند: مراد از" تولى" تصدى حكم و ولايت است و معنايش اين است كه آيا از شما انتظار مى رفت كه اگر به مقام ولايت رسيديد در زمين فساد كنيد و با ريختن خونهاى حرام و گرفتن رشوه، و جور در حكم قطع رحم نماييد. ولى اين معنا از سياق آيه بعيد است.
" أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ" اشاره" اولئك- اينان" به مفسدين در زمين و قطع كنندگان رحم است. ايشان را چنين توصيف كرده كه خدا لعنتشان كرده و كرشان ساخته ديگر سخن حق را نمى شنوند و چشمشان را كور كرده ديگر حق را نمى بينند، چون در واقع ديده آدمى كور نمى شود، بلكه دلهايى كه در سينه ها است كور مى گردد.
" أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها" استفهام در اين جمله توبيخى است. و ضمير جمع در" يتدبرون" به همان نامبردگان در آيه قبل برمى گردد. و اگر كلمه" قلوب" را نكره آورد براى اين است كه- به قول بعضى «2»- دلالت كند بر اينكه مراد، قلوب آنان و امثال ايشان است.
در مجمع البيان گفته: اين آيه دلالت دارد بر بطلان اين سخن كه بعضى گفته اند:
جائز نيست كسى ظاهر قرآن را تفسير كند، مگر به وسيله خبرى كه از ائمه رسيده باشد و يا انسان خودش از امام چيزى شنيده باشد «3».
" إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ
الْهُدَى الشَّيْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلى لَهُمْ" كلمه" ارتداد على الادبار" به معناى برگشتن به عقب بعد از رو آوردن است، و اين _______________
(1) مجمع البيان، ج 9، ص 104.
(2 و 3) مجمع البيان، ج 9، ص 104. ______________________________________________________ صفحه ى 363
استعاره اى است كه منظور از آن ترك كردن بعد از گرفتن است. و كلمه" تسويل" كه مصدر" سول" است، به معناى جلوه دادن چيزى است كه نفس آدمى حريص بر آن است، به طورى كه زشتى هايش هم در نظر زيبا شود. و مراد از" املاء" امداد و يا طولانى كردن آرزو است.
" ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ" اشاره" ذلك" به تسويل شيطان و املاء او است كه آيه قبل آن را بيان مى داشت. و خلاصه اشاره به تسلط شيطان بر مرتدين است. و مراد از" لِلَّذِينَ كَرِهُوا" همان كفارند كه در جمله" وَ الَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ" در اوائل سوره نامشان برده شد و در آنجا هم مى فرمود:" ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ".
جمله" سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ" حكايت گفتارى است كه مرتدين با كفار دارند و به ايشان وعده اطاعت مى دهند. و از اينكه اطاعت خود را مقيد مى كنند به بعضى از امور، پيداست كه مردمى بوده اند كه نمى توانسته اند صريح حرف بزنند، چون خود را در تظاهر به اطاعت مطلق از كفار در خطر مى ديدند، لذا به طور سرى به كفار قول مى دهند كه در پاره اى از امور يعنى تا آن حدى كه خطر نداشته باشد، از آنها اطاعت مى كنند، آن گاه اين سر خود را مكتوم داشته، در انتظار
فرصت بيشترى مى نشينند.
[مقصود از كسانى كه مرتدين به آنها وعده اطاعت مى دادند]
و از اين زمينه گفتار استفاده مى شود كه مرتدين مذكور قومى از منافقين بوده اند كه با كفار سر و سرى داشته اند، و قرآن آن اسرار را در اينجا حكايت كرده. مؤيد اين احتمال جمله" وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ" است.
و اما اينكه اينان چه كسانى بوده اند كه مرتدين به آنان وعده اطاعت مى دادند، مفسرين در آن اختلاف كرده اند: بعضى «1» گفته اند: يهوديان بودند كه به منافقين از مسلمانان وعده مى دادند و مى گفتند اگر كفر خود را علنى كنيد ما ياريتان مى كنيم. بعضى «2» ديگر گفته اند: منافقين و يهوديان بوده اند كه به مشركين وعده مى دادند.
اشكالى كه متوجه اين دو قول است اين است كه گفتار در آيه راجع به مرتدين است كه بعد از ايمان به كفر برگشتند و يهوديان اصلا ايمان نياوردند تا مرتد شوند.
بعضى «3» ديگر گفته اند: منافقين بوده اند كه به يهوديان وعده نصرت مى دادند، هم چنان كه خداى تعالى در جاى ديگر فرموده:
_______________
(1 و 2 و 3) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 75. ______________________________________________________ صفحه ى 364
" أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَ لا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ" «1».
ولى آيه مورد بحث قابل انطباق با اين آيه نيست، ليكن مى شود آن را با يهود كه به مشركين وعده نصرت مى دادند، تطبيق كرد، آنهم به زحمت و با اين توجيه كه در حقيقت يهوديان هم كه علم به صدق رسالت رسول خدا (ص) داشتند مرتد از دين خود بودند، ولى از ناحيه لفظ آيه دليلى بر اين تطبيق
نيست، لذا بايد بگوييم شايد قومى از منافقين بوده اند، نه يهود.
" فَكَيْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ" اين آيه تفريع و نتيجه گيرى از مطالب قبل است و معنايش چنين است: اين است وضع آنان امروز كه بعد از روشن شدن هدايت باز هر چه مى خواهند مى كنند، حال ببين در هنگامى كه ملائكه جانشان را مى گيرند و به صورت و پشتشان مى كوبند چه حالى دارند.
" ذلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ كَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ" ظاهرا مراد از" ما أَسْخَطَ اللَّهَ"، هواهاى نفس و تسويلات شيطان است كه گناهان كشنده را در پى دارد، هم چنان كه فرموده:" وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ" و نيز فرموده:" الشَّيْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلى لَهُمْ".
كلمه" سخط" و" رضا" نام دو صفت از صفات فعلى خدا است. و مراد از اولى، عقاب و از دومى، ثواب او است.
و اشاره" ذلك" به مطالب در آيه قبل است كه از عذاب ملائكه در هنگام گرفتن جان آنان سخن مى گفت. مى فرمايد: سبب عقاب آنان اين است كه اعمالشان به خاطر پيروى از آنچه كه مايه خشم خدا است، و به خاطر كراهتشان از خشنودى خدا، حبط مى شود و چون ديگر عمل صالحى برايشان نمانده قهرا با عذاب خدا بد بخت و شقى مى شوند.
" أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ" راغب مى گويد: كلمه" ضغن" به كسره و به ضمه ضاد به معناى كينه شديد است، كه جمعش" اضغان" مى آيد «2». و مراد از جمله" الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ" اشخاص ضعيف _______________
(1) هيچ مى بينى كه منافقين به برادران كافر خود از اهل كتاب مى گويند: اگر شما را بيرون كنند
ما هم با شما بيرون خواهيم شد، و ابدا احدى را در باره شما اطاعت نمى كنيم، حتى اگر با شما بجنگند ما هم با شما عليه ايشان مى جنگيم، و شما را يارى مى كنيم. سوره حشر، آيه 11.
(2) مفردات راغب، ماده" ضغن". ______________________________________________________ صفحه ى 365
الايمان هستند و شايد كسانى باشند كه از اول با ايمانى ضعيف ايمان آوردند، سپس به سوى نفاق متمايل شده و در آخر بعد از ايمان به سوى كفر برگشته اند.
دقت در تاريخ صدر اسلام اين معنا را روشن مى كند كه مردمى از مسلمانان كه به رسول خدا (ص) ايمان آوردند، چنين وصفى داشته اند، هم چنان كه قومى ديگر از ايشان از همان روز اول تا آخر عمرشان منافق بودند. و بنا بر اين، تعبير از منافقين دسته اول به مؤمنين، به ملاحظه اوائل امرشان بوده است.
و معناى آيه اين است كه: نه، بلكه اين منافقين كه در دل بيمارند گمان كرده اند كه خدا كينه هاى شديدشان را نسبت به دين و اهل دين بيرون نمى ريزد.
[معناى اينكه منافقان بيمار دل به سيمايشان و در لحن قولشان شناخته مى شوند]
" وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ" كلمه" سيما" به معناى علامت است و معناى آيه چنين است: ما اگر بخواهيم اين افراد بيمار دل را به تو معرفى مى كنيم و علامتهايشان را مى گوييم تا آنان را بشناسى.
" وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ"- راغب مى گويد: كلمه" لحن" بيشتر به معناى آن است كه كلام را از سنتهاى جارى اش برگردانى، يا اعراب آن را نگويى و يا نقطه ها و كلمات آن را جابجا كنى، و اين عمل ناپسندى است،
و گاهى هم در سربسته حرف زدن و بطور فحوى و كنايه سخن گفتن استعمال مى شود، كه اين قسم استعمال در بازار شعرا و ادباء بيشتر رواج دارد و در نظر آنان پسنديده و جزء بلاغت است «1».
در نتيجه معناى آن اين مى شود: تو به زودى آنان را از طرز سخن گفتنشان خواهى شناخت، چون سخن ايشان كنايه دار و تعريض گونه است. و اگر" لحن القول" را ظرف براى شناختن قرار داد به نوعى عنايت مجازى بوده است.
" وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ"- يعنى خدا حقايق اعمال شما را مى داند و اطلاع دارد كه مقصود و نيت شما از آن اعمال چيست و به چه منظورى آن را انجام مى دهيد، و بر طبق آن نيات، مؤمنين را پاداش و غير مؤمنين را كيفر مى دهد، پس اين جمله، هم وعده به مؤمنين است و هم تهديد به كفار.
" وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصَّابِرِينَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ" كلمه" بلاء" و" ابتلاء" به معناى امتحان و آزمايش است. و آيه شريفه علت واجب _______________
(1) مفردات راغب، ماده" لحن". ______________________________________________________ صفحه ى 366
كردن قتال بر مؤمنين را بيان مى كند، مى فرمايد: علتش اين است كه خدا مى خواهد شما را بيازمايد، تا برايتان معلوم شود مجاهدين در راه خدا و صابران بر مشقت تكاليف الهى چه كسانى هستند.
" وَ نَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ"- گويا مراد از اخبار، اعمال باشد، از اين جهت كه از صاحب عمل سر مى زند و از او خبر مى دهد. و" اختبار اعمال" آزمودن آنها است تا صالح آنها از طالحش متمايز شود، هم چنان كه" اختبار نفوس" باعث مى شود نفوس صالح خير از ديگر نفوس متمايز شود. در
بحث هاى گذشته گفتيم كه مراد از دانستن خداى تعالى اين نيست كه چيزى را كه نمى داند بداند، بلكه منظور، بر ملا شدن باطن بندگان و به نظرى دقيق تر علم فعلى خداست كه ربطى به ذات او ندارد.
" إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدى لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئاً وَ سَيُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ" مراد از" الَّذِينَ كَفَرُوا" در اينجا رؤساى كفر و ضلالت در مكه است. البته ساير رؤساى كفر نيز به آنها ملحقند و آيه شريفه شامل همه كسانى است كه مانع راه خدا مى شوند و با رسول او دشمنى مى ورزند، چيزى كه هست كفار مكه فعلا مورد بحثند، چون آنها با رسول خدا (ص) به شديدترين وجهى آن هم بعد از آنكه حق و هدايت برايشان روشن گرديد دشمنى ورزيدند.
مى فرمايد: اين كفار هيچ ضررى به خدا نمى زنند، چون كيد ايشان و نقشه هايى كه عليه خدا مى كشند ضررش به خودشان برمى گردد،" وَ سَيُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ" و به زودى اعمالشان را بى نتيجه مى كند و نيرويى كه براى هدم اساس دين مصرف مى كنند و آنچه براى خاموش كردن نور خدا به كار مى بندند هدر مى رود.
بعضى از مفسرين «1» گفته اند: مراد اين است كه اعمال نيكشان حبط گشته، در آخرت اجر نمى برند. ولى معناى اول با سياق آيه سازگارتر است، چون بنا بر معناى اول آيه شريفه در صدد تحريك و تشويق مؤمنين به قتال با مشركين نيز هست. و نيز آنان را دلخوش مى كند به اينكه سرانجام، پيروزى نصيبشان مى شود، هم چنان كه آيات بعد اين نكته را خاطرنشان مى سازند.
_______________
(1) مجمع البيان، ج 9، ص 107. ______________________________________________________ صفحه ى
367
بحث روايتى [(رواياتى در ذيل آيه:" وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ ..." و در باره علائم قيامت، استغفار و صله رحم)]
در مجمع البيان در ذيل آيه شريفه" وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ ..." از اصبغ بن نباته از على (ع) روايت آورده كه فرمود: ما نزد رسول خدا (ص) مى نشستيم و آن جناب از آنچه وحى شده بود به ما خبر مى داد. من و بعضى ديگر از صحابه آيات وحى شده را حفظ مى كرديم و همين كه از مجلس آن جناب برمى خاستيم، صحابه يادشان مى رفت و مى پرسيدند:" ما ذا قالَ آنِفاً"، همين چند لحظه قبل چه گفت؟ «1» و در الدر المنثور است كه احمد، بخارى، مسلم و ترمذى از انس روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا (ص) فرمود: من و قيامت مثل اين دو با هم مبعوث شده ايم. و اشاره كرد به انگشت سبابه و وسطى «2».
مؤلف: اين عبارت از آن جناب به چند طريق ديگر از ابو هريره و سهل بن مسعود نيز روايت شده.
و نيز در همان كتابست كه ابن ابى شيبه، بخارى، مسلم، ابن ماجه و ابن مردويه از ابو هريره روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا (ص) روزى در برابر مردم آشكار شد، مردى به حضورش آمده عرضه داشت: يا رسول اللَّه! قيامت چه وقت است؟
فرمود: مسئول كه منم داناتر از سائل كه تو باشى نيست، ليكن از علامتهايش برايت مى گويم: قيامت وقتى بپا مى شود كه كنيز، خانم خود را بزايد، اين يكى از علامتهايش است. و وقتى كه بى سر و پاها و گوسفندچرانها رؤساى مردم شوند، اين هم يك علامتش. و وقتى كه گوسفندچرانها بر سر بنيان «3» طغيان
كنند، اين هم يكى ديگر «4».
و در علل الشرائع به سندى كه به انس بن مالك دارد از رسول خدا (ص) روايت كرده كه در حديثى طولانى كه در آن به پرسشهاى عبد اللَّه بن سلام پاسخ مى داده، در پاسخ از اينكه علامتهاى قيامت چيست فرمود: اما علامتهاى قيامت آتشى است _______________
(1) مجمع البيان، ج 9، ص 102.
(2) الدر المنثور، ج 6، ص 50.
(3) احتمال دارد منظور اين باشد كه در بناى جامعه و اساس زندگى طغيان كنند. مترجم.
(4) الدر المنثور، ج 6، ص 50. ______________________________________________________ صفحه ى 368
كه مردم را از طرف مشرق به سوى مغرب جمع مى كند «1». مؤلف: شايد مراد آن جناب ظاهر اين عبارت نبوده و خواسته است چيز ديگرى بفهماند. و روايات در علامتهاى قيامت از طريق شيعه و اهل سنت، بيش از حد شمار است، كه در آخر جلد پنجم اين كتاب روايت سلمان از رسول خدا (ص) و روايت حمران از امام صادق (ع) كه دو روايت جامعى است در باب علامتهاى قيامت گذشت «2».
و در مجمع البيان گفته: از حذيفة بن يمان به سندى صحيح روايت شده كه گفت:
من مردى بودم كه نسبت به اهل خود بد زبان بودم، به رسول خدا (ص) عرضه داشتم: مى ترسم اين زبانم مرا داخل آتش كند. فرمود: تو چرا از استغفار استفاده نمى كنى؟ من همه روزه حتما صد بار استغفار مى كنم «3».
و در الدر المنثور است كه: احمد، ابن ابى شيبه، مسلم، ابو داوود، نسايى، ابن حبان و ابن مردويه از اعز مزنى روايت كرده اند كه گفت رسول خدا فرمود: به درستى كه پرده اميال بر قلبم كشيده مى شود و من هر
روز صد مرتبه استغفار مى كنم «4».
و نيز در همان كتاب در ذيل جمله" فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ ..." از بيهقى از جابر بن عبد اللَّه روايت آورده كه گفت: رسول خدا (ص) فرمود: رحم آدمى با زبانى گويا دست به دامن عرش خدا است، مى گويد خدايا هر كس مرا پيوند كند تو با او پيوند كن و هر كس مرا قطع كند، تو او را از رحمت خود قطع كن «5».
مؤلف: روايات در باب صله رحم و قطع رحم بسيار زياد است، در سابق يعنى در اول سوره نساء هم چند روايتى از آن نقل كرديم.
و در مجمع البيان در ذيل جمله" أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ ..." مى گويد: از امام صادق و موسى بن جعفر (ع) روايت شده كه در معناى آن فرموده اند: چرا در قرآن تدبر نمى كنند تا حقى كه به گردن دارند اداء كنند «6».
_______________
(1) نور الثقلين، ج 5، ص 34، به نقل از علل الشرائع.
(2) نور الثقلين، ج 5، ص 34.
(3) مجمع البيان، ج 9، ص 102.
(4) الدر المنثور، ج 6، ص 63.
(5) الدر المنثور، ج 6، ص 64.
(6) مجمع البيان، ج 9، ص 102. ______________________________________________________ صفحه ى 369
و در كتاب توحيد به سندى كه به محمد بن عماره دارد از وى نقل كرده كه گفت: از امام صادق جعفر بن محمد (ع) پرسيدم: يا بن رسول اللَّه! مرا خبر ده بدانم آيا خدا هم راضى و خشمگين مى شود؟ فرمود: بله، ليكن نه آن طور كه مخلوقين مى شوند، بلكه غضب خدا عقاب او و رضايتش ثواب او است «1».
[رواياتى راجع به اينكه در زمان پيامبر (ص) دشمنى با على (ع) علامت نفاق بوده
است
و در مجمع البيان در ذيل جمله" وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ ..." از ابى سعيد خدرى روايت كرده كه گفته است:" لَحْنِ الْقَوْلِ" عبارت است از عداوتى كه با على بن ابى طالب داشتند. مى گويد: ما در زمان رسول خدا (ص) براى شناختن مؤمنين واقعى و منافقين اين محك را در دست داشتيم كه هر كس على را دوست مى داشت او را مؤمن مى دانستيم و هر كس دشمنش مى داشت مى فهميديم كه منافق است «2».
صاحب مجمع البيان سپس مى گويد: نظير اين سخن از جابر بن عبد اللَّه انصارى نيز روايت شده. و باز مى گويد: از عبادة بن صامت روايت شده كه گفت: رسم ما اين بود كه فرزندان خود را با محبت به على بن ابى طالب مى آزموديم، اگر يكى از بچه ها او را دوست نمى داشت، مى فهميديم رشد فكرى ندارد و واقع بين نيست «3».
و در الدر المنثور است كه ابن مردويه از ابن مسعود روايت كرده كه گفت: ما منافقين را در عهد رسول خدا (ص) جز با محك دشمنى با على بن ابى طالب نمى شناختيم «4».
و در امالى طوسى به سندى كه به على بن ابى طالب دارد از آن جناب روايت كرده كه: من چهار كلمه گفته ام كه خداى تعالى هم در كتابش گفته مرا تصديق فرموده: يكى اينكه من گفته ام:" المرء مخبوء تحت لسانه فاذا تكلم ظهر- شخصيت انسان در زير زبانش پنهان است، و همين كه سخن بگويد ظاهر مى شود" خداى تعالى هم در كلامش فرموده:
" وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ" «5».
_______________
(1) نور الثقلين، ج 5، ص 44 به نقل از توحيد.
(2 و 3) مجمع البيان، ج 9، ص
106.
(4) الدر المنثور، ج 6، ص 66.
(5) نور الثقلين، ج 5، ص 44 به نقل از امالى شيخ طوسى.
ترجمه آيات اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خدا و رسول را اطاعت كنيد و اعمال خود را باطل مسازيد (33).
به درستى آنان كه كفر ورزيدند و از راه خدا جلوگيرى كرده، در حال كفر مردند، هرگز خدا ايشان را نمى آمرزد (34).
پس شما مسلمانان سست نشويد، و مشركين را به صلح و صفا دعوت مكنيد در حالى كه شما پيروز و دست بالائيد و خدا با شما است و هرگز پاداش اعمالتان را كم نمى كند (35).
زندگى دنيا چيزى بجز بازيچه و بيهوده نيست (و اما اگر در همين زندگى) ايمان آوريد و تقوى پيشه كنيد خداوند پاداشهايتان را به شما مى دهد و از اموالتان هم نمى خواهد (36).
______________________________________________________ صفحه ى 371
چون اگر به اموال شما طمع كند و از شما بخواهد كه در اختيار او قرار دهيد و خود تهى دست شويد بخل مى ورزيد و كينه هاى درونيتان به بيرون زبانه مى كشد (37).
همين شما وقتى دعوت مى شويد كه در راه خدا انفاق كنيد بعضى از شما بخل مى ورزد و هر كس بخل بورزد از سود بردن خودش بخل ورزيده و خدا احتياجى به شما ندارد، اين شماييد كه سراپا فقيريد و اگر از دعوت اسلام سر برتابيد، خداوند به جاى شما قومى ديگر قرار مى دهد كه اصلا از شما اعراب نباشند و مثل شما هم رفتار نكنند (38).
بيان آيات خداى تعالى بعد از آنكه حال كفار را بيان كرد، و بيان حال بيماردلان و تثاقل آنان در امر قتال و حال مرتدين ايشان را بر آن بيان اضافه كرد، اينك در
اين آيات روى سخن را به مؤمنين برگردانده و بر حذرشان مى دارد از اينكه مثل آن كفار و آن منافقين و آن مرتدين باشند و با مشركين سازش نموده به سوى آنان متمايل شوند، در نتيجه تابع روشى شوند كه خدا را به خشم مى آورد، و يا همانند منافقان از خوشنودى خدا كراهت داشته باشند، و در نتيجه عملشان حبط گردد. البته در اين آيات ايشان را با ترغيب و ترهيب و تطميع و تخويف، موعظه هم مى كند، و با اين بيانات سوره خاتمه مى يابد.
[مقصود از اطاعت خدا و اطاعت رسول (ص) و مفاد جمله:" لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ" در آيه:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ ..."]
" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ" اين آيه اگر چه در مدلول خود مستقل، و از نظر معنا مطلق است، و حتى فقهاء با اين قسمت از آيه كه مى فرمايد" وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ" استدلال كرده اند كه بعد از شروع به نماز جايز نيست آن را باطل كرد، و ليكن اگر آن را با در نظر گرفتن سياقى كه با آيات قبل دارد، مورد دقت قرار دهيم، آياتى كه متعرض مساله قتال بود، و همچنين آيات بعد كه آنها نيز در يك سياق قرار دارند، و مخصوصا با ظاهر تعليلى كه در آيه" إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا ..." است، و با ظاهر تفريعى كه در جمله" فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ ..." به كار رفته، و خلاصه آيه مورد بحث را با سياقش در نظر بگيريم، آن وقت مى فهميم منظورش از اطاعت خدا اطاعت او در احكامى است كه در قرآن
نازل كرده، و منظورش از اطاعت رسول، اطاعت او است در همه آن دستوراتى كه از ناحيه خدا نازل كرده، و آن دستوراتى كه خودش از باب اينكه ولى مسلمين و زمامدار جامعه دينى ايشان است صادر فرموده. و در آخر ايشان را هشدار مى دهد از اينكه از اطاعت اين دو جور دستور سرباز زنند، كه اگر چنين كنند اعمالشان حبط مى شود، هم چنان ______________________________________________________ صفحه ى 372
كه عاقبت مخالفت بعضى از نامبردگان در آيات قبل اين شد كه بعد از روشن شدن هدايت كارشان به ارتداد كشيده شد.
پس مراد از اطاعت خدا به حسب مورد اطاعت او در احكام مربوط به قتال است، و مراد از" اطاعت رسول" اطاعت او است در هر دستورى كه آن جناب مامور به آن و به ابلاغ آن شده، و نيز هر دستوريست كه آن جناب به عنوان مقدمه قتال و به ولايتى كه در آن داشته داده، و مراد از" ابطال اعمال" تخلف از حكم قتال است، آن طور كه منافقان و مرتدين تخلف كردند.
ولى بعضى از مفسرين «1» گفته اند: مراد از" ابطال اعمال" و حبط شدن آن منت نهادن بر خدا و رسول است كه ما ايمان آورديم، و چنين و چنان كرديم، به شهادت اينكه در جاى ديگر فرموده:" يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا- بر تو منت مى گذارند كه اسلام آوردند".
بعضى «2» ديگر گفته اند: منظور از اين ابطال، ابطال به رياء و خودنمايى است. بعضى «3» ديگر گفته اند: ابطال به وسيله عجب و خودپسندى است. بعضى «4» گفته اند: به وسيله كفر و نفاق است. و بعضى «5» گفته اند: مراد تنها ابطال صدقات به وسيله منت و اذيت
است هم چنان كه فرموده:" لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى «6». و بعضى «7» گفته اند: ابطال به وسيله گناهان است. و بعضى «8» ديگر گفته اند: به وسيله گناهان كبيره است.
و اشكالى كه متوجه همه اين گفته ها مى شود- به فرض اينكه هر يك در جاى خود درست باشد- اين است كه هر كدام از آنها يكى از مصاديق آيه است، نه اينكه آيه در خصوص آن نازل شده. تازه اين در صورتى است كه ما از سياق آيه صرف نظر. كنيم و گر نه گفتيم كه سياق تنها با اين معنا سازگار است كه منظور تخلف از جهاد باشد.
" إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ" از ظاهر سياق برمى آيد كه اين آيه تعليل آيه قبل باشد، در نتيجه چنين مى فهماند كه:
اگر شما خدا و رسول را اطاعت نكنيد، و اعمال خود را با پيروى از روشى كه خدا را به خشم مى آورد باطل كنيد، و از رضوان خدا كراهت داشته باشيد، نتيجه اش اين مى شود كه به كفار خواهيد پيوست، كفارى كه سد راه خدايند، و بعد از مردن اين چنينى تا ابد مغفرت ندارند. و مراد از" صد عن سبيل اللَّه" اعراض از ايمان، و يا جلوگيرى مردم است از اينكه ايمان آورند.
_______________
(1 و 2 و 3 و 4 و 5) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 79.
(6) سوره بقره، آيه 264.
(7 و 8) روح المعانى، ج 26، ص 79. ______________________________________________________ صفحه ى 373
[نهى از سازش و متاركه جنگ، و معناى جمله" وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمالَكُمْ"]
" فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ
الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَكُمْ وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمالَكُمْ" اين آيه تفريع بر ما قبل است. و جمله" فَلا تَهِنُوا" به اين معنا است كه سستى و ضعف به خرج ندهيد. و جمله" وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ" عطف است بر" تهنوا" كه چون در زمينه نهى واقع شده، معناى" لا تدعوا الى السلم" را مى دهد. و كلمه" سلم"- به فتحه سين- به معناى صلح است. و جمله" وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ" جمله اى است حاليه. مى فرمايد: تن به صلح ندهيد، در حالى كه شما غالب هستيد. و مراد از" علو" همان غلبه است. و اين خود استفاده اى است معروف.
و جمله" وَ اللَّهُ مَعَكُمْ" عطف است بر جمله" وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ" كه سبب علو و غلبه مؤمنين را بيان و تعليل مى كند. پس مراد از معيت (همراهى) خداى تعالى با مؤمنين، معيت نصرت است، نه معيت قيوميت كه آيه" وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ" «1» بدان اشاره كرده است.
" وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمالَكُمْ"- در مجمع البيان مى گويد ماده" وتر" به معناى ناقص كردن چيزى است، و در حديث هم آمده كه رسول خدا (ص) فرمود:" كسى كه نماز عصرش فوت شود، مثل اين مى ماند كه اهل و مال خود را وتر (ناقص) كرده باشد" «2».
و معناى اصلى اين كلمه قطع است و از مشتقات آن يكى" تره" است كه به معناى قطع به وسيله كشتن است، و يكى هم" وتر" است. و وتر به كسى و چيزى مى گويند كه با جدايى از ديگران منقطع شده باشد «3».
پس معنايش اين مى شود كه: خداوند اعمال شما را ناقص نمى كند، يعنى اجرش را تمام و كمال به شما مى دهد. بعضى «4»
هم گفته اند: معنايش اين است كه: خدا اعمال شما را ضايع نمى كند. و بعضى «5» گفته اند: خدا به شما ظلم نمى كند. ولى همه اين معانى نزديك بهم اند.
و معناى آيه اين است كه: وقتى راه اطاعت نكردن خدا و رسول او و ابطال اعمال شما چنين راهى است، و كار شما را به محروميت ابدى از آمرزش خدا مى كشاند، پس زنهار كه در امر قتال سستى و فتور مكنيد، و هرگز مشركين را به صلح و متاركه جنگ دعوت مكنيد در حالى كه شما غالبيد و خدا ناصر شما عليه ايشان است، و چيزى از اجر شما را كم نمى كند،
_______________
(1) سوره حديد، آيه 4.
(2) جوامع الجامع، ص 451.
(3) مجمع البيان، ج 9، ص 106.
(4 و 5) روح المعانى، ج 26، ص 80. ______________________________________________________ صفحه ى 374
بلكه اجرتان را بطور كامل به شما مى دهد.
و در آيه شريفه، مؤمنين را به غلبه و پيروزى وعده مى دهد، البته به شرطى كه مؤمنين خدا و رسول را اطاعت كنند، پس آيه شريفه از نظر معنا نظير آيه" وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ" «1» مى باشد.
" إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ وَ لا يَسْئَلْكُمْ أَمْوالَكُمْ" در اين آيه با بيان حقيقت زندگى دنيا و آخرت، مؤمنين را ترغيب مى كند به زندگى آخرت، و نسبت به زندگى دنيا بى رغبت و بى ميلى مى كند به اين كه مى فرمايد: زندگى دنيا بازيچه و لهو است، كه بيان آن در سابق گذشت.
" وَ إِنْ تُؤْمِنُوا ..."- يعنى اگر ايمان آوريد، و با اطاعت خدا و رسول تقوى گزينيد، خدا پاداشهايتان را
مى دهد، و به ازاى آنچه به شما مى دهد مالى از شما نمى خواهد. و ظاهر سياق اين است كه مراد از اموال همه اموال باشد، و آيه بعدى هم مؤيد اين معنا است.
" إِنْ يَسْئَلْكُمُوها فَيُحْفِكُمْ تَبْخَلُوا وَ يُخْرِجْ أَضْغانَكُمْ" كلمه" احفاء" كه مصدر" يحفكم" است، به معناى اجهاد و تحميل مشقت است. و مراد از" بخل" به طورى كه گفته اند «2» خوددارى از اعطاء است. و" أضغان" به معناى كينه ها است.
مى فرمايد: مالهايتان را از شما نمى خواهد، چون اگر همه اموال شما را طلب كند مشقت بزرگى به شما تحميل كرده، و آن وقت ديگر حاضر نمى شويد چيزى بدهيد چون اموالتان را دوست داريد، و اين باعث مى شود كه كينه هاى درونيتان بيرون بريزد و گمراه شويد.
[نكوهش بخل ورزندگان از انفاق مال در راه خدا]
" ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ ..."
اين آيه به منزله استشهادى است براى بيان آيه قبلى، گويا فرموده: اگر خدا همه اموال شما را طلب كند، شما دچار بخل خواهيد شد، به شهادت اينكه خود شما وقتى دعوت مى شويد كه در راه خدا انفاق كنيد- با اينكه انفاق پاره اى از مال است- بعضى از شما بخل مى ورزد، پس از اين وضع روشن مى شود كه اگر خدا همه اموال شما را طلب كند بخل _______________
(1) سوره آل عمران، آيه 139.
(2) مجمع البيان، ج 9، ص 107. ______________________________________________________ صفحه ى 375
خواهيد ورزيد.
" وَ مَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّما يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ"- يعنى هر كس بخل بورزد در حقيقت خير را از خودش بريده، چون اگر خدا از ايشان مالى طلب مى كند براى اين نيست كه از آن بهره مند شود، بلكه براى اين
است كه خود صاحب مال بهره مند شود، چون در انفاق خير دنيا و آخرت ايشان است پس اگر از انفاق خوددارى كنند از خير خود مضايقه كرده اند. جمله" وَ اللَّهُ الْغَنِيُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ" نيز به اين معنا اشاره مى كند، و هر دو انحصار در" وَ اللَّهُ الْغَنِيُّ" و" أَنْتُمُ الْفُقَراءُ" قصر قلب است، و معنايش اين است كه" اللَّه هو الغنى دونكم- بى نياز واقعى تنها خداست نه شما"،" و انتم الفقراء دون اللَّه- و نيازمند تنها شماييد نه خدا".
" وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ثُمَّ لا يَكُونُوا أَمْثالَكُمْ"- بعضى از مفسرين «1» گفته اند:
اين جمله عطف است بر جمله" وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا". و معناى مجموع دو جمله اين است كه:
اگر ايمان بياوريد و تقوى پيشه كنيد، پاداشهايتان را مى دهد، و اگر اعراض نموده و پشت كنيد، خداوند به جاى شما قومى ديگر قرار مى دهد، و آنان را موفق به ايمان مى كند و مثل شما نمى باشند، بلكه ايمان مى آورند و تقوى دارند و در راه او انفاق مى كنند.
بحث روايتى [(رواياتى در باره: ابطال اعمال، صلح نكردن با كفار، و استبدال قومى ديگر- وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ...)]
در كتاب ثواب الاعمال از ابى جعفر (ع) روايت آورده كه فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: هر كس بگويد" سبحان اللَّه" خداوند با آن برايش درختى در بهشت مى نشاند. و هر كس بگويد" الحمد للَّه" خداوند با آن برايش درختى در بهشت غرس مى كند. و هر كس بگويد:" لا اله الا اللَّه" خداى تعالى با آن برايش درختى در بهشت مى نشاند، و هر كس بگويد" اللَّه اكبر" خداوند با آن درختى در بهشت برايش
مى كارد.
مردى از قريش گفت: يا رسول اللَّه (ص) پس در بهشت درختان بسيارى داريم، فرمود: بله، و ليكن بپرهيزيد از اينكه آتشى بفرستيد و همه را بسوزاند، چون خداى عز و جل مى فرمايد:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ" «2».
_______________
(1) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 82.
(2) ثواب الاعمال، ص 26، ح 3. ______________________________________________________ صفحه ى 376
و در تفسير قمى در ذيل جمله" وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها" امام فرموده: اين آيه با آيه" فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَكُمْ" نسخ شده «1».
و در الدر المنثور آمده كه: عبد الرزاق، عبد بن حميد، ترمذى، ابن جرير، ابن ابى حاتم، و طبرانى- در كتاب اوسط- و بيهقى- در كتاب دلائل- همگى از ابو هريره روايت كرده اند كه گفت: روزى رسول خدا (ص) اين آيه را تلاوت كرد:" وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ثُمَّ لا يَكُونُوا أَمْثالَكُمْ" مردم پرسيدند: اى رسول خدا اين قوم چه كسانى هستند كه اگر ما پشت به دين كنيم، خداى تعالى آنان را به جاى ما مى گذارد؟
رسول خدا (ص) دست به شانه سلمان زد و فرمود: اين و قوم اين مرد است، به خدايى كه جانم به دست او است، اگر ايمان به خدا را در ثريا آويزان كرده باشند، بالأخره مردمى از فارس آن را به دست مى آورند «2».
مؤلف: الدر المنثور اين روايت را به طرقى ديگر به همين عبارت از ابو هريره نقل كرده است، و همچنين مثل آن را از ابن مردويه از جابر آورده «3».
و در مجمع البيان مى گويد: ابو بصير از امام ابى
جعفر (ع) روايت كرده كه در ذيل جمله" إِنْ تَتَوَلَّوْا" فرمود: اى گروه عرب اگر به دين خدا پشت كنيد" يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ" خداوند به جاى شما قومى ديگر قرار مى دهد، يعنى موالى همين اقوامى كه امروز از آنان برده گيرى مى كنيد «4».
و در همان كتاب از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: به خدا سوگند خدا آن كار را كرد، و به جاى عرب موالى را كه بهتر از ايشان بودند گذاشت «5».
_______________
(1) تفسير قمى، ج 1، ص 279.
(2 و 3) الدر المنثور، ج 6، ص 67.
(4 و 5) مجمع البيان، ج 9، ص 108.
سوره محمد
مقدمه
اين سوره در مدينه نازل شده و 38 آيه است
محتواى سوره محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )
اين سوره كه بخاطر آيه دوم آن كه نام پيامبر اسلام در آن ذكر شده سوره محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نام دارد نام ديگرش سوره ((قتال )) (سوره جنگ ) است ، و در واقع مساءله جهاد و جنگ با دشمنان اسلام مهمترين موضوعى است كه بر اين سوره سايه افكنده ، در حالى كه قسمت مهم ديگرى از آيات اين سوره به مقايسه حال مؤ منان و كفار و ويژگيها و صفات آنها، و همچنين سرنوشتشان در آخرت مى پردازد.
به طور كلى محتواى سوره را مى توان در چند بخش خلاصه كرد:
1 - مساءله ايمان و كفر و مقايسه حال مؤ منان و كافران در اين جهان و جهان ديگر.
2 - بحثهاى گويا و صريحى پيرامون مساءله جهاد و پيكار با دشمنان ، و دستور درباره اسيران جنگى .
3 - قسمت
قابل ملاحظه ديگرى شرح حال منافقان است كه به هنگام نزول اين آيات در مدينه فعاليتهاى تخريبى زيادى داشتند.
4 - بخش ديگر از مساءله ((سير در زمين )) و بررسى سرنوشت اقوام پيشين به عنوان يك درس عبرت سخن مى گويد.
5 - در قسمتى از آيات سوره مساءله آزمايش الهى به تناسب مساءله جنگ مطرح است .
6 - در قسمتى ديگر از مساءله انفاق كه آن نيز نوعى جهاد است و در نقطه مقابل آن مساءله بخل سخن به ميان آمده .
7 - در بعضى از آيات سوره به همين مناسبت مساءله صلح با كفار (صلحى كه مايه شكست و ذلت باشد) مطرح و از آن نهى شده است .
رويهمرفته با توجه به اينكه اين سوره در مدينه به هنگام درگيرى شديد مسلمانان با دشمنان اسلام نازل شده ، و به گفته جمعى از مفسران در بحبوحه جنگ
احد يا كمى بعد از آن بوده است ، مساءله اصلى در آن مساءله جنگ است و بقيه مسائل بر محور آن دور مى زد، جنگى سرنوشت ساز و مشخص كننده صفوف مؤ منان از كافران و منافقان ، جنگى كه پايه هاى اسلام را تقويت مى كرد، و دشمنانى را كه قصد نابودى اسلام و مسلمين داشتند بر سر جاى خود مى نشاند.
فضيلت تلاوت سوره
در حديثى از پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمده است : من قرء سورة محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كان حقا على الله ان يسقيه من انهار الجنة : ((كسى كه سوره محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را تلاوت
كند بر خدا حق است كه او را از نهرهاى بهشت سيراب سازد)). <1>
در كتاب ((ثواب الاعمال )) از امام صادق (عليه السلام ) نيز نقل شده كه فرمود: من قرء سورة الذين كفروا (سورة محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )) لم يرتب ابدا، و لم يدخله شك فى دينه ابدا، و لم يبتله الله بفقر ابدا و لا خوف سلطان ابدا و لم يزل محفوظا من الشرك و الكفر ابدا حتى يموت فاذا مات وكله الله به فى قبره الف ملك يصلون فى قبره و يكون ثواب صلاتهم له و يشيعونه حتى يوقفوه موقف الامن عند الله عز و جل و يكون فى امان الله و امان محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ): ((هر كس سوره محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را بخواند هرگز شك و ترديد در دين به خود راه نمى دهد، و هرگز خداوند او را به فقر در دين مبتلا نمى سازد، و هرگز ترسى از سلطانى نخواهد داشت ، و همواره تا آخر عمرش از شرك و كفر محفوظ و در امان خواهد بود، و هنگامى كه مى ميرد خداوند هزار فرشته را ماءمور مى كند كه در قبرش نماز بخوانند و ثواب نمازهايشان از آن او است ، و اين هزار فرشته همچنان با او هستند تا در عرصه محشر در محل امن و امانى او را متوقف كنند، و پيوسته در امان خدا و محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است )). <2>
روشن است آنها كه محتواى اين آيات را در
جان خود پياده كنند و در پيكار با دشمنان سرسخت و بى رحم و بى منطق ، ترديد و تزلزل بخود راه ندهند، هم پايه هاى دين و ايمانشان قوى مى شود، و هم ترس و ذلت و فقر از آنها برچيده خواهد شد، و هم در قيامت در جوار رحمت الهى متنعمند.
در حديث ديگرى آمده است كه امام (عليه السلام ) فرمود: من اراد ان يعرف حالنا و حال اعدائنا فليقرء سورة محمد فانه يراها آية فينا و آية فيهم : ((هر كس بخواهد حال ما و دشمنان ما را بنگرد سوره محمد را بخواند كه آيه اى درباره ما است و آيه اى درباره آنها))!. <3>
اين حديث را مفسران اهل سنت مانند ((آلوسى )) در ((روح المعانى )) <4> و ((سيوطى )) در ((در المنثور)) <5> نيز نقل كرده اند.
و بيانگر اين واقعيت است كه نمونه اتم ايمان اهل بيت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بودند و نمونه بارز كفر و نفاق بنى اميه درست است كه در اين سوره تصريحى به عنوان اهلبيت نيامده ، و نه به عنوان بنى اميه ، ولى چون از دو گروه مؤ من و منافق و ويژگيهاى آنها بحث شده است قبل از هر چيز اشاره به آن دو مصداق روشن مى كند، و در عين حال مانع از شمول سوره نسبت به ساير افراد مؤ من و منافق نيست .
تفسير:
مؤ منان پيرو حقند و كافران پيرو باطل
اين سه آيه در حقيقت مقدمه اى است براى يك دستور مهم جنگى كه در آيه چهارم داده شده است .
در آيه نخست وضع
حال كافران ، و در آيه دوم وضع حال مؤ منان را بيان كرده ، و در آيه سوم آن دو را با هم مقايسه مى كند، تا با روشن شدن اين خطوط آمادگى براى پيكار مكتبى با دشمنان بيرحم و ستمگر حاصل شود.
نخست مى فرمايد: ((كسانى كه كافر شدند و مردم را از راه خدا بازداشتند خداوند اعمالشان را به نابودى مى كشاند و گم مى كند)) (الذين كفروا و صدوا عن سبيل الله اضل اعمالهم ).
اين اشاره به سردمداران كفر و مشركان مكه است كه آتش افروزان جنگهاى ضد اسلامى بودند، نه تنها خودشان كافر بودند كه ديگران را نيز با انواع حيل و نقشه ها از راه خدا بازمى داشتند.
گر چه بعضى از مفسران مانند زمخشرى در ((كشاف )) ((صد)) را در اينجا به معنى ((اعراض )) از ايمان تفسير كرده اند، در مقابل آيه بعد كه از ايمان سخن مى گويد، ولى با توجه به موارد استعمال اين كلمه در قرآن مجيد بايد معنى اصلى آن را كه همان منع و جلوگيرى است حفظ كرد.
منظور از ((اضل اعمالهم )) اين است كه آن را نابود و حبط مى كند،
زيرا گم كردن كنايه از بى سرپرست ماندن چيزى است كه لازمه آن از بين رفتن است .
به هر حال بعضى از مفسران اين جمله را اشاره به كسانى مى دانند كه در روز جنگ بدر شترهائى را نحر كرده به مردم انفاق كردند، ابو جهل ده شتر، صفوان ده شتر، و سهل بن عمرو ده شتر براى لشكر سر بريدند. <6>
اما چون اين اعمال در طريق شرك و برنامه هاى شيطانى
بود همگى حبط شد.
ولى ظاهر اين است كه محدود به اين معنى نيست ، بلكه تمام اعمالى را كه ظاهرا به عنوان كمك به مستمندان يا ميهمان نوازى يا غير آنها انجام مى دادند به خاطر عدم ايمانشان همگى حبط مى شود.
از اين گذشته اعمالى را كه آنها براى محو اسلام و درهم شكستن مسلمين انجام مى دادند خداوند همه آنها را نيز گم و نابود كرد و از رسيدن به مقصد و هدف بازداشت .
آيه بعد توصيفى است از وضع مؤ منان كه در نقطه مقابل كفارى كه اوصافشان در آيه قبل آمده است قرار دارند مى فرمايد: ((و كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، و به آنچه بر محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نازل شده كه حق است و از سوى پروردگار است نيز ايمان آوردند خداوند گناهانشان را مى بخشد و كارشان را در دنيا و آخرت اصلاح مى كند)) (و الذين آمنوا و عملوا الصالحات و آمنوا بما نزل على محمد و هو الحق من ربهم كفر عنهم سيئاتهم و اصلح بالهم ). <7>
ذكر ايمان به آنچه بر پيغمبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نازل شده بعد از ذكر ايمان
به طور مطلق تاءكيدى است بر برنامه هاى اين پيامبر بزرگ ، و از قبيل ذكر خاص بعد از عام است ، و بيانگر اين واقعيت است كه بدون ايمان به آنچه بر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نازل شده هرگز ايمان به خدا تكميل نمى شود.
اين احتمال نيز وجود دارد كه جمله اول اشاره به
ايمان به خدا است ، و جنبه اعتقادى دارد، و اين جمله اشاره به ايمان به محتواى اسلام و تعليمات آنحضرت است و جنبه عملى دارد.
و به تعبير ديگر ايمان به خدا به تنهائى كافى نيست ، بلكه بايد ايمان به ((ما انزل عليه )) نيز داشته باشند، ايمان به قرآن ، ايمان به جهاد، ايمان به نماز و روزه ، ايمان به ارزشهاى اخلاقى كه بر او نازل شده است .
ايمانى كه مبداء حركت ، و تاءكيدى بر عمل صالح بوده باشد.
قابل توجه اين است كه بعد از ذكر اين جمله مى گويد: ((و هو الحق من ربهم )) ((در حالى كه آنچه بر او نازل شده حق است و از سوى پروردگار)).
يعنى ايمان آنها بى حساب و بى دليل نيست ، چون حق را در آن تشخيص داده اند ايمان آورده اند.
و تعبير من ربهم (از سوى پروردگارشان ) تاءكيدى است بر اين واقعيت كه هميشه حق از سوى پروردگار است ، از او سرچشمه مى گيرد و به او بازمى گردد.
قابل توجه اينكه در مقابل دو كيفرى كه براى كفار بازدارنده از راه خدا ذكر شده بود دو پاداش براى مؤ منان صالح العمل بيان مى كند كه نخستين آنها پوشاندن لغزشها و بخشودگى خطاهائى است كه به هر حال هر انسان غير معصومى از آن خالى نيست ، و ديگر ((اصلاح )) بال است .
((بال )) به معانى مختلفى آمده است به معنى حال ، كار، قلب ، و به گفته راغب در مفردات به معنى ((حالات پر اهميت )) است ، بنابراين ((اصلاح بال )) به معنى
سر و سامان دادن
به تمام شئون زندگى و امور سرنوشت ساز مى باشد كه طبعا هم پيروزى در دنيا را شامل است ، و هم نجات در آخرت را، به عكس سرنوشتى كه كفار دارند كه به حكم ((اضل اعمالهم )) تلاشها و كوششهايشان به جائى نمى رسد و به جز شكست نصيب و بهره اى ندارند.
و مى توان گفت آمرزش گناهان نتيجه ايمان آنها، و اصلاح بال نتيجه اعمال صالح آنها است .
مؤ منان هم داراى آرامش فكرند، و هم پيروزى در برنامه هاى عملى كه اصلاح بال دامنه گسترده اى دارد و همه اينها را شامل است ، و چه نعمتى از اين بالاتر كه انسان روحى آرام و قلبى مطمئن و برنامه هائى مفيد و سازنده داشته باشد.
در آخرين آيه نكته اصلى اين پيروزى و آن شكست را در يك مقايسه فشرده و گويا بيان كرده ، مى فرمايد: ((اين به خاطر آن است كه كافران از باطل پيروى كردند، و مؤ منان از حقى كه از سوى پروردگارشان بود)) (ذلك بان الذين كفروا اتبعوا الباطل و ان الذين آمنوا اتبعوا الحق من ربهم ).
جان مطلب اينجا است كه دو خط ((ايمان )) و ((كفر)) از دو خط ((حق )) و ((باطل )) منشعب مى شود، ((حق )) يعنى واقعيتهاى عينى كه از همه بالاتر ذات پاك پروردگار است ، و به دنبال آن حقائق مربوط به زندگى انسان ، و قوانينى حاكم بر رابطه او با خدا، و روابط آنها با يكديگر است .
((باطل )) يعنى پندارها، خيالها، نيرنگها، افسانه هاى خرافى ، كارهاى بيهوده و بى هدف ، و هر گونه انحراف از
قوانين حاكم بر عالم هستى .
آرى مؤ منان پيروى از حق مى كنند، به همان معنى كه گفته شد و كفار از باطل ، و همين دليل بر پيروزى آنها و شكست اينها است .
قرآن مجيد مى گويد: و ما خلقنا السماء و الارض و ما بينهما باطلا:
آسمان و زمين و آنچه را در ميان آن دو است باطل نيافريده ايم (سوره ص - 27).
بعضى ((باطل )) را به معنى ((شيطان ))، و بعضى به معنى ((بيهوده )) تفسير كرده اند، ولى همانگونه كه گفتيم ((باطل )) معنى وسيعى دارد كه همه اينها و غير آن را شامل مى شود.
و در پايان آيه مى افزايد: ((اينگونه خداوند براى مردم مثلهاى زندگيشان را بيان مى كند)) (كذلك يضرب الله للناس امثالهم ).
يعنى همينگونه كه خطوط زندگى مؤ منان و كفار، و اعتقادات و برنامه هاى عملى و نتائج كار آنها را در اين آيات بيان فرموده ، سرنوشت حيات و عاقبت كار آنها را مشخص مى سازد.
((راغب )) در ((مفردات )) مى گويد: ((مثل )) به معنى سخنى است كه درباره چيزى گفته شود همانند سخنى كه درباره مطلب مشابه آن گفته شده ، تا يكى ديگر را تبيين كند.
از سخنان ديگر او نيز استفاده مى شود كه اين كلمه گاه به معنى ((مشابهت )) به كار مى رود، و گاه به معنى ((توصيف )).
و ظاهرا در آيه مورد بحث منظور معنى دوم است ، يعنى خداوند اينگونه توصيف حال مردم مى كند، همانگو نه كه در آيه 15 سوره محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمده : مثل الجنة التى
وعد المتقون : ((توصيف بهشتى كه به پرهيزكاران وعده داده شده چنين است ...)).
به هر حال از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه هر اندازه به حق نزديكتر باشيم به ايمان نزديكتريم ، و به هر اندازه اعتقاد و عمل ما گرايش به باطل داشته باشد از حقيقت ايمان دورتريم و به كفر نزديكتر!، كه خط ايمان و كفر همان خط حق و باطل است . در ميدان نبرد قاطعيت لازم است
همانگونه كه قبلا گفتيم آيات گذشته مقدمه اى بود براى آماده ساختن مسلمانان براى بيان يك دستور مهم جنگى كه در آيات مورد بحث مطرح شده است ، مى فرمايد: ((هنگامى كه با كافران در ميدان جنگ روبرو مى شويد با تمام قدرت به آنها حمله كنيد و گردنهايشان را بزنيد))! (فاذا لقيتم الذين كفروا فضرب الرقاب ) <8>
بديهى است گردن زدن كنايه از قتل است ، بنابراين ضرورتى ندارد كه جنگجويان كوشش خود را براى انجام خصوص اين امر به كار برند، هدف اين است كه دشمن از پاى درآيد، ولى چون گردن زدن روشنترين مصداق قتل بوده روى آن تكيه شده است .
و به هر حال اين حكم مربوط به ميدان نبرد است زيرا ((لقيتم )) از ماده ((لقاء)) در اين گونه موارد به معنى ((جنگ )) است ، قرائن متعددى در خود اين آيه مانند مساءله ((اسارت اسيران )) و واژه ((حرب )) (جنگ ) و ((شهادت در راه خدا)) كه در ذيل آيه آمده است گواه بر اين معنى است .
كوتاه سخن اين كه ((لقاء)) گاه به معنى هر گونه ملاقات استعمال مى شود، و گاه به
معنى روبرو شدن در ميدان جنگ است ، و در قرآن مجيد نيز در هر دو معنى به كار رفته ، و آيه مورد بحث ناظر به معنى دوم است .
و از اينجا روشن مى شود افرادى كه به منظور تبليغات ضد اسلامى آيه را طورى معنى كرده اند كه اسلام مى گويد: ((با هر كافرى روبرو شدى گردنش را بزن ))! چيزى جز اعمال غرض و سوء نيت نيست ، و گرنه خود اين آيه صراحت در مساءله روبرو شدن در ميدان جنگ دارد.
بديهى است هنگامى كه انسان با دشمنى خونخوار در ميدان نبرد روبرو مى شود اگر با قاطعيت هر چه بيشتر حملات سخت و ضربات كوبنده بر دشمن وارد نكند خودش نابود خواهد شد، و اين دستور يك دستور كاملا منطقى است .
سپس مى افزايد: ((اين حملات كوبنده بايد همچنان ادامه يابد تا به اندازه كافى دشمن را درهم بكوبيد، و به زانو درآوريد، در اين هنگام اقدام به گرفتن اسيران كنيد، و آنها را محكم ببنديد)) (حتى اذا اثخنتموهم فشدوا الوثاق ).
((اثخنتموهم )) از ماده ((ثخن )) (بر وزن شكن ) به معنى غلظت و صلابت است و به همين مناسبت به پيروزى و غلبه آشكار و تسلط كامل بر دشمن اطلاق مى شود.
گر چه غالب مفسران اين جمله را به معنى كثرت و شدت كشتار از دشمن گرفته اند، ولى چنانكه گفتيم اين معنى در ريشه لغوى آن نيست ، اما از آنجا كه گاه جز با كشتار شديد و وسيع دشمن ، خطر بر طرف نمى گردد يكى از مصاديق اين جمله در چنين شرائطى مى تواند مساءله كشتار
بوده باشد نه مفهوم اصلى آن . <9>
به هر حال آيه فوق بيانگر يك دستور حساب شده جنگى است كه پيش از درهم شكستن قطعى مقاومت دشمن نبايد اقدام به گرفتن اسيران كرد، چرا كه پرداختن به اين امر گاهى سبب تزلزل موقعيت مسلمانان در جنگ خواهد شد، و پرداختن به امر اسيران و تخليه آنها در پشت جبهه آنها را از وظيفه اصلى بازمى دارد.
تعبير به ((فشدوا الوثاق )) (با توجه به اين كه ((وثاق )) به معنى طناب يا هر
چيزى است كه با آن مى بندند) اشاره به محكم كارى در بستن اسيران است ، مبادا اسير از فرصت استفاده كند و خود را آزاد ساخته و ضربه كارى وارد سازد.
در جمله بعد حكم اسيران جنگى را بيان مى كند كه بعد از خاتمه جنگ بايد در مورد آنها اجرا شود، مى فرمايد: يا بر آنها منت بگذاريد، و بدون عوض آزادشان كنيد، و يا از آنها فديه و عوض بگيريد و آزاد نمائيد (فاما منا بعد و اما فداء).
و به اين ترتيب اسير جنگى را نمى توان بعد از پايان جنگ به قتل رسانيد، بلكه رهبر مسلمين طبق مصالحى كه در نظر مى گيرد آنها را گاه بدون عوض ، گاه با عوض ، آزاد مى سازد، و اين عوض در حقيقت يك نوع غرامت جنگى است كه دشمن بايد بپردازد.
البته حكم سومى در اين رابطه نيز در اسلام هست كه اسيران را بصورت بردگان درآورند، ولى آن يك دستور الزامى نمى باشد بلكه در صورتى است كه رهبر مسلمين در شرائط و ظروف خاصى آن را لازم ببيند، و
شايد به همين دليل در متن قرآن صريحا نيامده ، و تنها در روايات اسلامى منعكس است .
فقيه معروف ما ((فاضل مقداد)) در ((كنز العرفان )) مى گويد: ((آنچه از مكتب اهلبيت نقل شده اين است كه اگر اسير بعد از پايان جنگ گرفته شود امام مسلمين مخير در ميان سه كار است : آزاد ساختن بى قيد و شرط، و گرفتن فديه و آزاد كردن ، و برده ساختن آنها، و در هر صورت قتل آنها جايز نيست )).
او در جاى ديگر از سخن خود مى گويد: ((مساءله بردگى از روايات استفاده شده نه از متن آيه )). <10>
اين مساءله در ساير كتب فقهى نيز آمده است . <11>
در بحث ((بردگى )) كه ذيل اين آيات خواهد آمد باز به اين بحث اشاره خواهيم كرد.
سپس در دنباله آيه مى افزايد: ((اين وضع بايد همچنان ادامه يابد، و دشمنان را بايد همچنان بكوبيد، و گروهى را به اسارت درآوريد تا جنگ بار سنگين خود را بر زمين نهد)) (حتى تضع الحرب اوزارها). <12>
تنها وقتى دست بكشيد كه توان مقابله دشمن را درهم شكسته باشيد، و آتش جنگ خاموش گردد.
((اوزار)) جمع ((وزر)) به معنى ((بار سنگين )) است ، و گاه بر ((گناهان )) نيز اطلاق مى شود، چرا كه آنهم بار سنگينى بر دوش صاحبش مى باشد.
جالب اينكه اين بارهاى سنگين در آيه ، به ((جنگ )) نسبت داده شده ، مى گويد: ((جنگ بارهاى خود را بر زمين نهد)) اين بارهاى سنگين كنايه از انواع ((سلاحها)) و ((مشكلاتى )) است كه جنگجويان بر دوش دارند، و با آن روبرو هستند، و
تا جنگ پايان نپذيرد اين بار بر دوش آنها است .
اما كى جنگ ميان اسلام و كفر پايان مى گيرد؟ اين سئوالى است كه مفسران پاسخهاى متفاوتى به آن داده اند.
بعضى مانند ابن عباس گفته اند: تا زمانى است كه بت پرستى بر صفحه جهان باقى نماند و آئين شرك برچيده شود.
بعضى ديگر گفته اند: جنگ اسلام و كفر همچنان ادامه دارد تا مسلمانان بر ((دجال )) پيروز شوند، و اين به استناد حديثى است كه از رسول گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نقل شده كه فرمود: و الجهاد ماض مذ بعثنى الله الى ان يقاتل آخر امتى الدجال : ((جهاد همچنان ادامه دارد، از آن روز كه خدا مرا مبعوث كرد تا زمانى كه
آخر امت من با دجال پيكار كنند)). <13>
بحث درباره ((دجال )) بحث دامنه دارى است ، ولى اينقدر معلوم است كه ((دجال )) مرد فريبكار يا مردان فريبكارى هستند كه در آخر زمان براى منحرف ساختن مردم از اصل توحيد و حق و عدالت به فعاليت مى پردازند، و مهدى (عليه السلام ) با قدرت عظيمش آنها را درهم مى كوبد.
و به اين ترتيب تا دجالان بر صفحه زمين زندگى مى كنند پيكار حق و باطل ادامه دارد!
در حقيقت ((اسلام )) با كفر دو نوع پيكار دارد: يكى پيكارهاى مقطعى است مانند غزواتى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) با دشمنان داشت كه بعد از پايان هر جنگ شمشيرها به غلاف مى رفت ، و ديگر پيكار مستمرى است كه با ((شرك و كفر و ظلم و فساد)) دارد، و اين
امرى است مستمر تا زمان گسترش حكومت عدل جهانى به وسيله حضرت مهدى (عليه السلام ).
سپس اضافه مى كند: ((برنامه شما همين گونه است )) (ذلك ). <14>
((و هر گاه خدا مى خواست از طرق ديگر از آنها انتقام مى گرفت )) (و لو يشاء لانتصر منهم ).
از طريق صاعقه هاى آسمانى ، زلزله ها، تندبادها، و بلاهاى ديگر، ولى در اين صورت ميدان آزمايش تعطيل مى شد، ((اما خدا مى خواهد بعضى از شما را با بعضى ديگر بيازمايد)) (و لكن ليبلوا بعضكم ببعض ).
اين در حقيقت فلسفه جنگ و نكته اصلى درگيرى حق و باطل است ، در اين پيكارها صفوف مؤ منان واقعى و آنها كه اهل عملند از اهل سخن جدا مى شوند.
استعدادها شكوفا مى گردد، و نيروى استقامت و پايمردى زنده مى شود، و هدف
اصلى زندگى دنيا كه آزمودگى و پرورش قدرت ايمان و ارزشهاى ديگر انسانى است تاءمين مى گردد.
اگر مؤ منان كنارى مى نشستند و سرگرم زندگى تكرارى روزانه بودند، و هر موقع گروه مشرك و ظالمى قيام مى كرد خداوند با نيروى غيبى و از طريق اعجاز آنها را درهم مى كوبيد، جامعه اى بى ارزش ، خمود، سست ، ضعيف و ناتوان به وجود مى آمد كه از ايمان و اسلام نامى بيشتر نداشت .
خلاصه اينكه خداوند براى استقرار آئينش نيازى به پيكار ما ندارد، اين ما هستيم كه در ميدان مبارزه با دشمن پرورش مى يابيم و نيازمند به اين پيكار مقدسيم .
همين معنى در آيات ديگر قرآن به صورتهاى ديگر بازگو شده است ، در سوره آل عمران آيه 142 مى خوانيم
: ام حسبتم ان تدخلوا الجنة و لما يعلم الله الذين جاهدوا منكم و يعلم الصابرين : ((آيا چنان پنداشتيد كه شما با ادعاى ايمان وارد بهشت خواهيد شد در حالى كه هنوز خداوند مجاهدان شما و صابران را مشخص نساخته است ))؟
و در آيه قبل از آن آمده : و ليمحص الله الذين آمنوا و يمحق الكافرين : ((هدف اين است كه خداوند (در سايه اين پيكارها) افراد با ايمان را خالص گرداند و كافران را نابود سازد)).
در آخرين جمله آيه مورد بحث از شهيدانى كه در اين پيكارها جان شيرين خود را از دست مى دهند، و حق بزرگى بر جامعه اسلامى دارند، سخن به ميان آورده مى گويد: ((كسانى كه در راه خدا كشته شدند خداوند اعمالشان را هرگز نابود نمى كند)) (و الذين قتلوا فى سبيل الله فلن يضل اعمالهم ).
زحمات و رنجها و ايثارهاى آنها از ميان نمى رود، همه در پيشگاه خدا محفوظ است ، در اين دنيا نيز آثار فداكاريهاى آنها باقى مى ماند، هر بانگ ((لا اله
الا الله )) به گوش مى رسد محصول زحمات آنها است ، و هر مسلمانى در پيشگاه خدا سر به سجده مى نهد از بركت فداكارى آنان است ، زنجيرهاى اسارت با زحمات آنها درهم شكسته شده و آبرو و عزت مسلمين مرهون آنها است .
اين يكى از مواهب الهى در مورد شهيدان است .
و سه موهبت ديگر در آيات بعد به آن مى افزايد.
نخست مى گويد: ((خداوند آنها را هدايت مى كند)) (سيهديهم ).
هدايت به مقامات عاليه ، و فوز بزرگ ، و رضوان الله .
ديگر اينكه ((وضع حال آنها
را اصلاح مى نمايد)) (و يصلح بالهم ).
آرامش روح و اطمينان خاطر و نشاط معنويت و روحانيت به آنها مى بخشد، و هماهنگ با صفا و معنويت فرشتگان الهى كه با آنها همدمند مى سازد.
و در جوار رحمتش آنها را به ضيافت خويش دعوت مى كند.
و آخرين موهبت اينكه : ((آنها را در بهشت جاويدانش كه اوصافش را براى آنان بازگو كرده است وارد مى كند)) (و يدخلهم الجنة عرفها لهم ).
بعضى از مفسران گفته اند نه تنها اوصاف كلى بهشت برين و روضه رضوان را براى آنها بيان كرده بلكه اوصاف و نشانه هاى قصرهاى بهشتى آنها را نيز مشخص مى سازد به گونه اى كه وقتى وارد بهشت مى شوند يكسر به سوى قصرهاى خويش مى روند!. <15>
بعضى نيز ((عرفها)) را از ماده ((عرف )) (بر وزن فكر) به معنى ((عطر و بوى خوش )) تفسير كرده اند، يعنى خداوند آنها را وارد بهشتى مى كند كه سراسر آن را براى ميهمانانش معطر ساخته .
ولى تفسير اول مناسبتر به نظر مى رسد.
بعضى نيز گفته اند كه اگر اين آيات را با آيه و لا تحسبن الذين قتلوا فى سبيل الله امواتا (آل عمران - 169) ضميمه كنيم روشن مى شود كه منظور از ((اصلاح بال )) همان حيات جاودانى است كه شهيدان در سايه آن آماده حضور نزد پروردگار، با كنار رفتن حجابها و پرده ها مى شوند. <16>
1 - مقام والاى شهيدان
در تاريخ ملتها روزهائى پيش مى آيد كه بدون ايثار و فداكارى و دادن قربانيان بسيار خطرات بر طرف نمى شود، و اهداف بزرگ و مقدس محفوظ نمى ماند،
اينجا است كه گروهى مؤ من و ايثارگر بايد به ميدان آيند، و با نثار خون خود از آئين حق پاسدارى كنند، در منطق اسلام به اينگونه افراد شهيد گفته مى شود.
اطلاق ((شهيد)) از ماده ((شهود)) بر آنها يا به خاطر حضورشان در ميدان نبرد با دشمنان حق است ، يا به خاطر اينكه در لحظه شهادت فرشتگان رحمت را مشاهده مى كنند، و يا به خاطر مشاهده نعمتهاى بزرگى است كه براى آنها آماده شده ، و يا حضورشان در پيشگاه خداوند است آنچنان كه در آيه شريفه و لا تحسبن الذين قتلوا فى سبيل الله امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون (آل عمران - 169) آمده است .
در اسلام كمتر كسى به پايه ((شهيد)) مى رسد، شهيدانى كه آگاهانه و با اخلاص نيت به سوى ميدان نبرد حق و باطل رفته ، و آخرين قطرات خون پاك خود را نثار مى كنند.
درباره مقام شهيدان روايات عجيبى در منابع اسلامى ديده مى شود كه حكايت از عظمت فوق العاده ارزش كار شهيدان مى كند.
در حديثى از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : ان فوق كل بر برا حتى يقتل الرجل شهيدا فى سبيل الله : ((در برابر هر نيكى ، نيكى بهترى وجود دارد تا به شهادت در راه خدا رسد كه برتر از آن چيزى متصور نيست )). <17>
در حديث ديگرى از آنحضرت نقل شده است : المجاهدون فى الله قواد اهل الجنة !: ((مجاهدان راه خدا رهبران اهل بهشتند))!. <18>
در حديث ديگرى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم : ما من
قطرة احب الى الله من قطرة دم فى سبيل الله ، او قطرة من دموع عين فى سواد الليل من خشية الله ، و ما من قدم احب الى الله من خطوة الى ذى رحم ، او خطوة يتم بها زحفا فى سبيل الله !:
((هيچ قطرهاى محبوبتر در پيشگاه خدا از قطره خونى كه در راه او ريخته مى شود، يا قطره اشكى كه در تاريكى شب از خوف او جارى مى گردد، نيست ، و هيچ گامى محبوبتر در پيشگاه خدا از گامى كه براى صله رحم برداشته مى شود، يا گامى كه پيكار در راه خدا با آن تكميل مى گردد نمى باشد)). <19>
اگر تاريخ اسلام را ورق زنيم مى بينيم ، قسمت مهمى از افتخارات را شهيدان آفريده اند، و بخش عظيمى از خدمت را آنان كرده اند.
نه تنها ديروز، امروز نيز فرهنگ سرنوشت ساز ((شهادت )) است كه لرزه بر اندام دشمنان مى افكند، و آنها را از نفوذ در دژهاى اسلام ماءيوس مى كند، و چه پر بركت است فرهنگ شهادت براى مسلمانان ، و چه وحشتناك است براى دشمنان اسلام .
ولى بدون شك ((شهادت )) يك هدف نيست ، هدف پيروزى بر دشمن و پاسدارى از آئين حق است ، اما اين پاسداران بايد آنقدر آماده باشند كه اگر در اين مسير ايثار خون نيز لازم شود از آن دريغ ندارند، و اين است معنى امت شهيدپرور، نه اينكه شهادت را به عنوان يك هدف طلب كنند.
روى همين جهت در آخر حديث مفصلى كه از امير مؤ منان (عليه السلام ) از رسول خدا (صلى اللّه عليه و
آله و سلّم ) درباره مقام شهيدان نقل شده مى خوانيم : پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) سوگند ياد كرد: و الذى نفسى بيده لو كان الانبياء فى طريقهم لترجلوا لهم لما يرون من بهائهم و يشفع الرجل منهم سبعين الفا من اهل بيته و جيرته : ((سوگند به كسى كه جانم در دست او است كه وقتى شهيدان وارد عرصه محشر مى شوند اگر پيامبران در مسير آنها سوار بر مركب باشند پياده مى شوند، به خاطر نور و ابهت آنان و هر يك از آنها هفتاد هزار نفر را از خاندان و همسايگان خود شفاعت مى كند))!. <20>
اين نكته نيز قابل توجه است كه شهادت در فرهنگ اسلام دو معنى متفاوت دارد: معنى ((خاص )) و ديگرى معنى گسترده و ((عام )).
معنى خاص شهادت همان كشته شدن در معركه جنگ در راه خدا است كه احكام خاصى در فقه اسلامى دارد، از جمله عدم نياز شهيد به غسل و كفن ، بلكه با همان لباس خونين دفن مى شود!.
اما معنى وسيع شهادت آن است كه انسان در مسير انجام وظيفه الهى كشته شود، يا بميرد. هر كس در حين انجام چنين وظيفه اى به هر صورت از دنيا برود شهيد است .
لذا در روايات اسلامى آمده است كه چند گروه شهيد از دنيا مى روند: 1- از پيامبر گرامى اسلام نقل شده اذا جاء الموت طالب العلم و هو على
هذا الحال مات شهيدا: ((كسى كه در طريق تحصيل علم از دنيا برود شهيد مرده است ))!. <21>
2 - امير مؤ منان على (عليه السلام ) مى فرمايد:
من مات منكم على فراشه و هو على معرفة حق ربه و حق رسوله و اهل بيته مات شهيدا: ((كسى كه در بستر از دنيا رود اما معرفت حق پروردگار و معرفت واقعى پيامبر او و اهلبيتش را داشته باشد شهيد از دنيا رفته است ))!. <22>
3 - در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : من قتل دون ماله فهو شهيد: ((كسى كه براى دفاع از مال خود در برابر مهاجمين ايستادگى كند و كشته شود شهيد است )). <23>
و همچنين كسان ديگرى كه در مسير حق كشته مى شوند يا مى ميرند، و از اينجا عظمت اين فرهنگ اسلامى و گسترش آن روشن مى شود.
اين بحث را با حديثى از امام على بن موسى الرضا (عليه االسلام ) پايان مى دهيم : او از پدرانش از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چنين نقل مى كند: اول من يدخل الجنة الشهيد: ((نخستين كسى كه داخل بهشت مى شود شهيد است )). <24>
2 - اهداف جنگ در اسلام .
جنگ در اسلام هيچگاه به عنوان يك ((ارزش )) تلقى نمى شود، بلكه از اين نظر كه مايه ويرانى و اتلاف نفوس و نيروها و امكانات است يك ((ضد ارزش )) محسوب مى شود، لذا در بعضى از آيات قرآن در رديف عذابهاى الهى قرار گرفته ، در سوره
انعام آيه 65 مى خوانيم : قل هو القادر على ان يبعث عليكم عذابا من فوقكم و من تحت ارجلكم او يلبسكم شيعا و يذيق بعضكم باس بعض : ((بگو خداوند قادر است عذابى از طرف بالا
(همچون صاعقه ) يا از زير پاى شما (همچون زلزله ) بر شما بفرستد، يا شما را به صورت دسته هاى پراكنده قرار دهد، و طعم جنگ و خونريزى را به گروهى از شما وسيله گروه ديگر بچشاند))!.
در اينجا جنگ چيزى در رديف ((صاعقه )) و ((زلزله )) و بلاهاى زمينى و آسمانى شمرده شده است .و به همين دليل در اسلام تا آنجا كه امكان دارد از جنگ پرهيز مى شود.
ولى آنجا كه موجوديت امتى به خطر مى افتد، يا اهداف والاى مقدسش در معرض سقوط قرار مى گيرد، در اينجا جنگ يك ارزش مى شود و عنوان ((جهاد فى سبيل الله )) به خود مى گيرد.
به همين دليل در اسلام انواعى از جهاد وجود دارد: ((جهاد ابتدائى آزادى بخش ))، ((جهاد دفاعى ))، ((جهاد براى خاموش كردن آتش فتنه و شرك و بت پرستى )) كه شرح آنها را در جاى ديگر گفته ايم <25>
بنابراين جهاد اسلامى بر خلاف آنچه دشمنان معاند تبليغ مى كنند هرگز به معنى تحميل عقيده نيست ، و اصولا عقيده تحميلى در اسلام ارزشى ندارد، بلكه جهاد مربوط به مواردى است كه دشمن جنگ را بر امت اسلامى تحميل مى كند، يا آزاديهاى خداداد را از او مى گيرد، يا مى خواهد حقوق او را پايمال كند، و يا ظالمى گلوى مظلومى را مى فشارد كه بر مسلمانان فرض است به يارى مظلوم بشتابند، هر چند منجر به درگيرى با قوم ظالم شود.
در آيات گذشته در يك عبارت ظريف و كوتاه نيز اين معنى منعكس شده است آنجا كه مى گويد كسانى كه كافر شدند از باطل
پيروى مى كنند و مؤ منان
پيرو حقند، و به اين ترتيب جنگ ، جنگ حق و باطل است ، نه وسيله اى براى كشورگشائى و توسعه طلبى و غارت كردن سرمايه هاى ديگران و زورگوئى و قلدرى .
و نيز به همين دليل در روايتى كه در تفسير آيات آورديم خوانديم كه آتش جنگ در جامعه انسانى خاموش نمى شود مگر آن زمان كه دجالان درهم كوبيده شوند و محيط روى زمين از لوث وجود آنان پاك گردد.
اين نكته قابل توجه است كه در اسلام مساءله همزيستى مسالمت آميز با پيروان اديان آسمانى ديگر مورد تاءكيد قرار داده شده ، و در آيات و روايات و فقه اسلامى بحثهاى مشروحى در اين زمينه تحت عنوان ((احكام اهل ذمه )) آمده است .
اگر اسلام طرفدار تحميل عقيده ، و توسل به زور و شمشير براى پيشرفت اهدافش بود قانون اهل ذمه و همزيستى مسالمت آميز چه معنى داشت ؟
3 - احكام اسراى جنگى
گفتيم مسلمانان هيچگاه پيش از شكست كامل دشمن در ميدان نبرد نبايد به فكر گرفتن اسيران باشند كارى كه به هر حال خطرات سنگينى در بر دارد.
ولى لحن آيات مورد بحث گواهى مى دهد كه بعد از پيروزى بر دشمن بايد بجاى كشتن آنها اقدام به اسارت آنان كرد، لذا مى گويد: ((هنگامى كه با دشمن روبرو شديد ضربات سنگين خود را بر آنها وارد كنيد)).
سپس مى افزايد: هنگامى كه به قدر كافى نيروى آنها را درهم كوبيديد به گرفتن و بستن آنها به پردازيد ((فاذا لقيتم الذين كفروا فضرب الرقاب حتى اذا اثخنتموهم فشدوا الوثاق )).
به اين ترتيب بعد از غلبه بايد بجاى كشتن
آنها را اسير كرد، كارى كه گريزى از آن نيست ، چرا كه اگر دشمن رها شود باز ممكن است نيروى خود را تجديد سازمان دهد و حمله مجددى را آغاز نمايد.
اما بعد از اسارت صحنه دگرگون مى شود، و اسير با تمام جناياتى كه مرتكب شده است به صورت يك امانت الهى در دست مسلمين درمى آيد كه بايد حقوق بسيارى را درباره او رعايت كرد.
قرآن مجيد از كسانى كه ايثار كردند و غذاى خود را به اسيرى دادند تجليل و احترام به عمل مى آورد، و مى گويد: و يطعمون الطعام على حبه مسكينا و يتيما و اسيرا: ((ابرار و نيكان غذاى خود را با آنكه به آن علاقه و نياز دارند به فقير و يتيم و اسير مى دهند)) (اين آيه طبق روايت معروف در مورد حضرت على و فاطمه و حسن و حسين (عليه االسلام ) نازل شده كه روزه دار بودند و غذاى افطار خود را به مسكين و يتيم و اسير دادند).
حتى در مورد اسيرانى كه استثنائا به خاطر خطرناك بودنشان يا به علل ارتكاب جرائم خاصى اعدام مى شوند دستور داده شده قبل از اجراى حكم با آنها نيكى شودچنانكه در حديثى از على (عليه السلام ) مى خوانيم : اطعام الاسير و الاحسان اليه حق واجب و ان قتلته من الغد: ((غذا دادن به اسير و نيكى نسبت به او حق واجبى است هر چند بنا باشد كه فردا او را اعدام كنى )). <26>
و احاديث در اين زمينه بسيار است . <27>
حتى در حديثى از امام ((على بن الحسين )) (عليه االسلام ) آمده
است كه فرمود: اذا اخذت اسيرا فعجز عن المشى و ليس معك محمل فارسله ، و لا تقتله ،
فانك لا تدرى ما حكم الامام فيه : ((هنگامى كه اسيرى گرفتى و او را با خود مى آورى اگر از راه رفتن ناتوان شد و مركبى براى حمل او ندارى او را رها كن ، و به قتل مرسان ، چرا كه نمى دانى هنگامى كه او را نزد امام آوردى چه حكمى درباره او خواهد كرد. <28>
حتى در حالات پيشوايان اسلام در تاريخ آمده است كه آنها از همان غذائى كه خودشان تناول مى كردند به اسيران مى دادند.
اما حكم اسير همانگونه كه در تفسير آيات گفتيم بعد از خاتمه جنگ يكى از سه چيز است : آزاد كردن بى قيد و شرط ، آزاد كردن مشروط به پرداخت فديه (غرامت ) و برده ساختن او، و البته انتخاب يكى از اين سه امر منوط به نظر امام و پيشواى مسلمين است . و او هم با در نظر گرفتن شرائط اسيران و مصالح اسلام و مسلمين از نظر داخل و خارج آنچه را شايسته تر باشد برمى گزيند و دستور اجرا مى دهد.
بنابراين نه غرامت گرفتن جنبه الزامى دارد نه برده گرفتن ، بلكه اينها تابع مصالحى است كه امام مسلمين پيش بينى مى كند، هر گاه مصلحت نباشد از آن چشم مى پوشد و اسيران را بدون غرامت و بردگى آزاد مى كند.
درباره فلسفه گرفتن فداء در جلد 7 صفحه 250 به بعد مشروحا بحث كرده ايم (ذيل آيه 70 سوره انفال ).
4 - بردگى در اسلام
گر چه در قرآن مجيد
مساءله ((استرقاق )) (برده گيرى و برده دارى ) به عنوان يك دستور حتمى در مورد اسيران جنگى نيامده است ولى انكار نمى توان كرد
كه احكامى در قرآن براى بردگان ذكر شده است كه اصل وجود بردگى را حتى در زمان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و صدر اسلام اثبات مى كند، مانند احكامى كه در مورد ازدواج با بردگان ، يا احكام محرميت يا مساءله مكاتبه (قرارداد براى آزادى بردگان ) كه در آيات متعددى از قرآن در سوره نساء - نحل - مؤ منون - نور - روم و احزاب آمده است .
اينجا است كه بعضى بر اسلام خرده مى گيرند كه چرا اين آئين الهى با آن همه محتوا و ارزشهاى والاى انسانى مساءله بردگى را به كلى الغاء نكرده ، و طى يك حكم قطعى و عمومى آزادى همه بردگان را اعلام ننموده است ؟!.
درست است كه اسلام سفارش زيادى در مورد بردگان كرده ، اما آنچه مهم است آزادى بى قيد و شرط آنها است ، چرا انسانى مملوك انسان ديگرى باشد و آزادى را كه بزرگترين عطيه الهى است از دست دهد؟!
پاسخ :
در يك جمله كوتاه بايد گفت كه اسلام برنامه دقيق و زمانبندى شده براى آزادى بردگان دارد كه بالمال همه آنها تدريجا آزاد مى شوند، بى آنكه اين آزادى عكس العمل نامطلوبى در جامعه به وجود آورد.
ولى پيش از آنكه به توضيح اين طرح دقيق اسلامى بپردازيم ذكر چند نكته را مقدمتا لازم مى دانيم .
1 - اسلام هرگز ابداع كننده بردگى نبوده است اسلام هرگز ابداع كننده بردگى نبوده است ، بلكه
در حالى ظهور كرد كه مساءله بردگى سراسر جهان را گرفته بود، و با تار و پود جوامع بشرى آميخته بود، حتى بعد از اسلام نيز در تمام جوامع مساءله بردگى ادامه يافت ، تا حدود يكصدسال قبل كه ((نهضت آزادى بردگان )) شروع شد، چرا كه
به خاطر دگرگون شدن نظام زندگى بشر مساءله بردگان به شكل قديمى ديگر قابل قبول نبود.
الغاى بردگى نخست از اروپا شروع شد سپس در ساير كشورها از جمله آمريكا و آسيا گسترش يافت .
در انگلستان تا سال 1840 ميلادى ، و در فرانسه تا سال 1848، و در هلند تا سال 1863، و در آمريكا تا سال 1865 بردگى ادامه داشت ، و سپس كنگره ((بروكسل )) ضمن اعلاميه اى تصميم به الغاى بردگى در سراسر جهان گرفت ، و اين در سال 1890 بود (يعنى كمتر از صدسال قبل ).
2 - تغيير شكل بردگى در دنيا امروز: درست است كه غربيها به اصطلاح پيشقدم در الغاى بردگى بودند، اما وقتى دقيقا مساءله را بررسى مى كنيم مى بينيم بردگى نه تنها ريشه كن نشد، بلكه به صورت خطرناكتر و وحشتناكترى يعنى در شكل استعمار ملتها و بردگى مستعمرات آشكار گشت ، بطورى كه هر قدر بردگى فردى رو به ضعف مى گذاشت بردگى دستجمعى و استعمار قوى تر و نيرومندتر مى شد، امپراطورى انگلستان كه پيشقدم در الغاى بردگى بود پيشقدم در امر استعمار نيز محسوب مى شود!.
جناياتى كه استعمارگران غربى در طول مدت استعمار خود انجام دادند نه تنها كمتر از جنايات دوران بردگى نبود، بلكه از شدت و گسترش بيشترى برخوردار بود.
حتى بعد از آزاد شدن
مستعمرات باز بردگى ملتها ادامه يافت چرا كه اين آزادى ، آزادى به اصطلاح سياسى بود، ولى استعمار اقتصادى و فرهنگى هنوز در بسيارى از مستعمرات آزاد شده و غير آن حكمفرما است .
مخصوصا كشورهاى كمونيستى كه براى مساءله الغاى بردگى بيش از همه سينه چاك مى كنند خود گرفتار يكنوع برده دارى شرم آور عمومى هستند،
و مردمى كه در اين كشورها زندگى مى كنند مانند بردگان كمترين اختيارى از خود ندارند، و همه چيز آنها را گردانندگان حزب كمونيست تعيين مى كنند، و اگر كسى اظهار نظر مخالفى كند يا به اردوگاههاى كار اجبارى فرستاده مى شود، يا در سياه چال زندان مى افتد، و يا اگر از دانشمندان باشد به عنوان ((بيمار روانى ))! روانه تيمارستانها مى گردد.
خلاصه اينكه بردگى تابع اسم نيست ، آنچه زشت و ناپسند است مفهوم و محتواى بردگى است ، و مى دانيم اين مفهوم و محتوا در كشورهاى استعمار زده و در ممالك كمونيستى به بدترين اشكال پياده مى شود.
نتيجه اينكه الغاى بردگى در جهان امروز صورى بوده و در حقيقت تنها يك تغيير شكل است !.
3 - سرنوشت دردناك بردگان در گذشته - بردگان در طول تاريخ سرنوشت بسيار دردناكى داشته اند، به عنوان نمونه بردگان اسپارتها را كه به اصطلاح قومى متمدن بودند در نظر مى گيريم ، به قول نويسنده روح القوانين غلامان اسپارتى به قدرى بدبخت بودند كه تنها غلام يك نفر نبودند، بلكه غلام تمام جامعه محسوب مى شدند، و هر كس بدون ترس از قانون مى توانست هر قدر بخواهد غلام خود يا ديگرى را آزار و شكنجه دهد، و در
حقيقت زندگانى آنها از حيوانات نيز بدتر بود.
از زمانى كه بردگان را از كشورهاى عقب افتاده صيد مى كردند تا هنگامى كه در بازارهاى فروش عرضه مى شد بسيارى از آنها مى مردند، و باقيمانده وسيله اى بودند براى بهره گيرى برده فروشان طماع و اندك غذائى كه به آنها مى دادند براى زنده ماندن و كار كردن بود، و به هنگام پيرى و بيماريهاى صعب آنها را به حال خود رها مى كردند تا به شكل دردناكى جان دهند!
لذا نام بردگى در طول تاريخ با انبوهى از جنايات هولناك همراه است .
با روشن شدن اين چند نكته به صورت فشرده به طرح اسلام در زمينه آزادى تدريجى بردگان بازمى گرديم .
4 - طرح اسلام براى آزادى بردگان
آنچه غالبا مورد توجه قرار نمى گيرد اين است كه اگر نظام غلطى در بافت جامعه اى وارد شود ريشه كن كردن آن احتياج به زمان دارد، و هر حركت حساب نشده نتيجه معكوسى خواهد داشت ، درست همانند انسانى كه به يك بيمارى خطرناك مبتلا شده و بيماريش كاملا پيشرفت نموده است ، و يا شخص معتادى كه دهها سال به اعتياد زشت خود خو گرفته ، در اينگونه موارد حتما بايد از ((برنامه هاى زمان بندى )) شده استفاده كرد.
صريحتر بگوئيم : اگر اسلام طبق يك فرمان عمومى دستور مى داد همه بردگان موجود در آن را آزاد كنند، چه بسا بيشتر آنها تلف مى شدند، زيرا گاه نيمى از جامعه را بردگان تشكيل مى دادند، آنها نه كسب و كار مستقلى داشتند، و نه خانه و لانه و وسيله اى براى ادامه زندگى .
اگر در
يك روز و يك ساعت معين همه آزاد مى شدند يك جمعيت عظيم بيكار ظاهر مى گشت كه هم زندگى خودش با خطر مواجه بود و هم ممكن بود نظم جامعه را مختل كند، و به هنگامى كه محروميت به او فشار مى آورد به همه جا حمله ور شود و درگيرى و خونريزى به راه افتد.
اينجا است كه بايد تدريجا آزاد شوند، و جذب جامعه گردند، نه جان خودشان به خطر بيفتد، و نه امنيت جامعه را به خطر اندازند، و اسلام درست اين برنامه حساب شده را تعقيب كرد.
اين برنامه مواد زيادى دارد كه رؤ س مسائل آن به طور فشرده و فهرست وار در اينجا مطرح مى شود و شرح آن نياز به كتاب مستقلى دارد:
ماده اول - بستن سرچشمه هاى بردگى
بردگى در طول تاريخ اسباب فراوانى داشته ، نه تنها اسيران جنگى و بدهكارانى كه قدرت بر پرداخت بدهى خود نداشتند به صورت برده درمى آمدند كه زور و غلبه نيز مجوز برده گرفتن و برده دارى بود، كشورهاى زورمند نفرات خود را با انواع سلاحها به ممالك عقب افتاده آفريقائى و مانند آن مى فرستادند، و گروه ، گروه از آنها را گرفته و اسير كرده و با كشتيها به بازارهاى ممالك آسيا و اروپا مى بردند.
اسلام جلو تمام اين مسائل را گرفت ، تنها در يك مورد اجازه برده گيرى داد و آن در مورد اسيران جنگى بود، و تازه آن نيز جنبه الزامى نداشت ، و به طورى كه در تفسير آيات فوق گفتيم اجازه مى داد طبق مصالح اسيران را بى قيد و شرط يا پس از
پرداخت فديه آزاد كنند.
در آن روز زندانهائى نبود كه بتوان اسيران جنگى را تا روشن شدن وضعشان در زندان نگهداشت ، و راهى جز تقسيم كردن آنها در ميان خانواده ها و نگهدارى به صورت برده نداشت .
بديهى است هنگامى كه چنين شرائطى تغيير يابد هيچ دليلى ندارد كه امام مسلمين حكم بردگى را درباره اسيران بپذيرد مى تواند آنها را از طريق ((من )) و ((فداء)) آزاد سازد، زيرا اسلام پيشواى مسلمين را در اين امر مخير ساخته تا با در نظر گرفتن مصالح اقدام كند، و به اين ترتيب تقريبا سرچشمه هاى بردگى جديد در اسلام بسته شده است .
ماده دوم - گشودن دريچه آزادى
اسلام برنامه وسيعى براى آزاد شدن بردگان تنظيم كرده است كه اگر مسلمانان آن را عمل مى كردند در مدتى نه چندان زياد همه بردگان تدريجا
آزاد و جذب جامعه اسلامى مى شدند.
رؤ وس اين برنامه چنين است :
الف - يكى از مصارف هشتگانه زكات در اسلام خريدن بردگان و آزاد كردن آنها است (توبه - آيه 60) و به اين ترتيب يك بودجه دائمى و مستمر براى اين امر در بيت المال اسلامى در نظر گرفته شده كه تا آزادى كامل بردگان ادامه خواهد داشت .
ب - براى تكميل اين منظور مقرراتى در اسلام وضع شده كه بردگان طبق قراردادى كه با مالك خود مى بندند بتوانند از دسترنج خود آزاد شوند (در فقه اسلامى فصلى در اين زمينه تحت عنوان ((مكاتبه )) آمده است ). <29>
ج - آزاد كردن بردگان يكى از مهمترين عبادات و اعمال خير در اسلام است ، و پيشوايان اسلام در اين مساءله
پيشقدم بودند، تا آنچه كه در حالات على (عليه السلام ) نوشته اند: اعتق الفا من كديده : ((هزار برده را از دسترنج خود آزاد كردند))! <30>
د - پيشوايان اسلام بردگان را به كمترين بهانه اى آزاد مى كردند تا سرمشقى براى ديگران باشد، تا آنجا كه يكى از بردگان امام باقر (عليه السلام ) كار نيكى انجام داد امام (عليه السلام ) فرمود: اذهب فانت حر فانى اكره ان استخدم رجلا من اهل الجنة : ((برو تو آزادى كه من خوش ندارم مردى از اهل بهشت را به خدمت خود درآورم )). <31>
در حالات امام سجاد على بن الحسين (عليه االسلام ) آمده است : ((خدمتكارش آب بر سر حضرت مى ريخت ظرف آب افتاد و حضرت را مجروح كرد، امام (عليه السلام ) سر را
بلند كرد، خدمتكار گفت : و الكاظمين الغيظ حضرت فرمود: ((خشمم را فرو بردم )) عرض كرد: و العافين عن الناس فرمود: ((خدا تو را ببخشد)) عرض كرد: و الله يحب المحسنين فرمود: ((برو براى خدا آزادى )). <32>
ه - در بعضى از روايات اسلامى آمده است : بردگان بعد از هفت سال خود به خود آزاد مى شوند، چنانكه از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : من كان مؤ منا فقد عتق بعد سبع سنين ، اعتقه صاحبه ام لم يعتقه ، و لا يحل خدمة من كان مؤ منا بعد سبعة سنين : ((كسى كه ايمان داشته باشد بعد از هفت سال آزاد مى شود صاحبش بخواهد يا نخواهد و به خدمت گرفتن كسى كه ايمان داشته باشد بعد از هفت سال
حلال نيست . <33>
در همين باب حديثى از پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نقل شده كه فرمود: ما زال جبرئيل يوصينى بالمملوك حتى ظننت انه سيضرب له اجلا يعتق فيه : ((پيوسته جبرئيل سفارش بردگان را به من مى كرد تا آنجا كه گمان كردم به زودى ضرب الاجلى براى آنها مى شود كه به هنگام رسيدن آن آزاد شوند)). <34>
و - كسى كه برده مشتركى را نسبت به سهم خود آزاد كند موظف است بقيه را نيز بخرد و آزاد كند. <35>
و هر گاه بخشى از بردهاى را كه مالك تمام آن است آزاد كند اين آزادى سرايت كرده و خود بخود همه آزاد خواهد شد! <36>
ز - هر گاه كسى پدر يا مادر و يا اجداد و يا فرزندان يا عمو يا عمه يا دائى يا خاله ، يا برادر يا خواهر و يا برادرزاده و يا خواهرزاده خود را مالك شود فورا آزاد مى شوند.
ح - هر گاه مالك از كنيز خود صاحب فرزندى شود فروختن آن كنيز جائز نيست و بايد بعد از سهم ارث فرزندش آزاد شود.
اين امر وسيله آزادى بسيارى از بردگان مى شد، زيرا بسيارى از كنيزان به منزله همسر صاحب خود بودند و از آنها فر زند داشتند.
ط - كفاره بسيارى از تخلفات در اسلام آزاد كردن بردگان قرار داده شده كفاره قتل خطا - كفاره ترك عمدى روزه - و كفاره قسم را به عنوان نمونه در اينجا مى توان نام برد).
ى - پاره اى از مجازاتهاى سخت است كه اگر صاحب برده نسبت به بردهاش
انجام دهد خود به خود آزاد مى شود. <37>
ماده سوم - احياى شخصيت بردگان
در دوران برزخى كه بردگان مسير خود را طبق برنامه حساب شده اسلام به سوى آزادى مى پيمايند اسلام براى احياى حقوق آنها اقدامات وسيعى كرده است ، و شخصيت انسانى آنان را احياء نموده ، تا آنجا كه از نظر شخصيت انسانى هيچ تفاوتى ميان بردگان و افراد آزاد نمى گذارد و معيار ارزش را همان تقوا قرار مى دهد، لذا به بردگان اجازه مى دهد همه گونه پستهاى مهم اجتماعى را عهده دار شوند، تا آنجا كه بردگان مى توانند مقام مهم قضاوت را عهده دار شوند. <38>
در عصر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نيز مقامات برجسته اى از فرماندهى لشكر گرفته تا
پستهاى حساس ديگر به بردگان يا بردگان آزاد شده سپرده شد.
بسيارى از ياران بزرگ پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بردگان بودند و يا بردگان آزاد شده ، و در حقيقت بسيارى از آنها به صورت معاون براى بزرگان اسلام انجام وظيفه مى كردند.
سلمان و بلال و عمار ياسر و قنبر را در اين گروه مى توان نام برد، بعد از غزوه بنى المصطلق پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) با يكى از كنيزان آزاد شده اين قبيله ازدواج كرد و همين امر بهانه اى آزادى تمام اسراى قبيله شد.
ماده چهارم - رفتار انسانى با بردگان
در اسلام دستورات زيادى درباره رفق و مدارا با بردگان وارد شده تا آنجا كه آنها را در زندگى صاحبان خود شريك و سهيم كرده است .
پيغمبر اسلام (صلى اللّه عليه
و آله و سلّم ) مى فرمود: كسى كه برادرش زير دست او است بايد، از آنچه مى خورد به او بخوراند و از آنچه مى پوشد به او بپوشاند، و زيادتر از توانائى به او تكليف نكند. <39>
على (عليه السلام ) به غلام خود ((قنبر)) مى فرمود: ((من از خداى خود شرم دارم كه لباسى بهتر از تو بپوشم ، زيرا رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى فرمود: از آنچه خودتان مى پوشيد بر آنها بپوشانيد و از آنچه خود مى خوريد به آنها غذا دهيد)). <40>
امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد: ((هنگامى كه پدرم به غلامى دستور انجام كارى مى داد ملاحظه مى كرد اگر كار سنگينى بود بسم الله مى گفت و خودش وارد عمل مى شد و به آنها كمك مى كرد)). <41>
خوشرفتارى اسلام نسبت به بردگان در اين دوران انتقالى به اندازه اى
است كه حتى بيگانگان از اسلام نيز روى آن تاءكيد و تمجيد كرده اند.
به عنوان نمونه ((جرجى زيدان )) در تاريخ تمدن خود چنين مى گويد: ((اسلام به بردگان فوق العاده مهربان است پيغمبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) درباره بردگان سفارش بسيار نموده ، از آن جمله مى فرمايد: ((كارى كه برده تاب آن را ندارد به او واگذار نكنيد، و هر چه خودتان مى خوريد به او بدهيد)).
در جاى ديگر مى فرمايد: ((به بندگان خود كنيز و غلام نگوئيد، بلكه آنها را ((پسرم )) و ((دخترم )) خطاب كنيد!
قرآن نيز درباره بردگان سفارش جالبى كرده و مى گويد: ((خدا را بپرستيد، براى او
شريك مگيريد، با پدر و مادر و خويشان و يتيمان و بينوايان همسايگان نزديك و دور و دوستان ، و آوارگان ، و بردگان جز نيكوكارى رفتارى نداشته باشيد، خداوند از خودپسندى بيزار است . <42>
ماده پنجم - بدترين كار انسان فروشى است !
اصولا در اسلام خريد و فروش بردگان يكى از منفورترين معاملات است تا آنجا كه در حديثى از پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمده است : شر الناس من باع الناس ! ((بدترين مردم كسى است كه انسانها را بفروشد)). <43>
همين تعبير كافى است كه نظر نهائى اسلام را در مورد بردگان روشن سازد و نشان دهد جهت گيرى برنامه هاى اسلامى به كدام سو است .
و از اين جالبتر اين كه يكى از گناهان نابخشودنى در اسلام سلب آزادى و حريت از انسانها و تبديل آنها به يك متاع است ، چنانكه در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمده است : ان الله تعالى غافر كل ذنب الا من جحد مهرا، او اغتصب اجيرا اجره ، او باع رجلا حرا: ((خداوند هر گناهى را
مى بخشد جز (سه گناه ): كسى كه مهر همسرش را انكار كند، يا حق كارگرى را غصب نمايد، و يا انسان آزادى را بفروشد))! <45>
طبق اين حديث غصب حقوق زنان ، و حق كارگران ، و سلب آزادى از انسانها سه گناه نابخشودنى است .
همانگونه كه در بالا آورديم اسلام تنها در يك مورد اجازه برده گيرى مى دهد و آن در مورد اسيران جنگى است ، آن هم هرگز جنبه
الزامى ندارد در حالى كه در عصر ظهور اسلام ، و قرنها بعد از آن برده گيرى از طريق زور و حمله به كشورهاى سياه پوستان و دستگير كردن انسانهاى آزاد، و تبديل آنها به بردگان ، بسيار زياد بود، و گاهى در مقياسهاى وحشتناك روى آن معامله مى شد، بطورى كه در اواخر قرن 18 ميلادى دولت انگلستان هر سال دويست هزار برده را معامله مى كرد، و هر سال يكصد هزار نفر را از آفريقا گرفته و به صورت بردگان به آمريكا مى بردند.
كوتاه سخن اينكه كسانى كه به برنامه اسلام در مورد بردگان خود خرده گيرى مى كنند از دور سخنى شنيده اند، و از اصول اين برنامه و جهت گيرى آن كه همان ((آزادى تدريجى و بدون ضايعات بردگان )) است اطلاع دقيقى ندارند، و يا تحت تاءثير افراد مغرضى قرار گرفته اند كه به گمان خود اين را نقطه ضعف مهمى براى اسلام شمرده و روى آن تبليغات دامنه دارى به راه انداخته اند. اگر خدا را يارى كنيد شما را يارى مى كند
اين آيات همچنان ادامه تشويق مؤ منان به مساءله پيكار با دشمنان حق است ، با تعبيرى جالب و رسا آنها را تشويق به ((جهاد)) مى كند مى فرمايد: ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد اگر خدا را يارى كنيد شما را يارى مى كند، و گامهايتان را استوار مى دارد)) (يا ايها الذين آمنوا ان تنصروا الله ينصركم و يثبت اقدامكم ).
تكيه بر مساءله ((ايمان )) اشاره به اين است كه يكى از نشانه هاى ايمان راستين پيكار با دشمنان حق است .
تعبير به يارى كردن
خدا به وضوح به معنى يارى كردن آئين او است ، يارى كردن پيامبر او، و شريعت و تعليمات او، و لذا در بعضى ديگر از آيات قرآن يارى كردن خدا و رسولش در كنار يكديگر قرار داده شده است ، در سوره حشر آيه 8 مى خوانيم : و ينصرون الله و رسوله اولئك هم الصادقون با اينكه قدرت خداوند بى پايان است ، و قدرت مخلوقات در برابر او بسيار ناچيز، ولى باز تعبير به يارى كردن خداوند مى كند، تا اهميت مساءله جهاد و دفاع از آئين حق را روشن سازد، و تعبيرى از اين باعظمت تر براى اين موضوع پيدا نمى شود.
اما ببينيم وعده اى را كه خداوند در برابر دفاع از آئينش به مجاهدان
داده چيست ؟ نخست : مى گويد: ((شما را يارى مى كند)) اما از كدام طريق ؟
از طريق بسيار، در قلب شما نور ايمان و در روح شما تقوا، در اراده شما قدرت ، در فكر شما آرامش مى افكند.
از سوى ديگر فرشتگان را به يارى شما مى فرستد، حوادث را به نفع شما تغيير مسير مى دهد، قلوب مردم را به شما متمايل مى كند، سخنانتان را نافذ، فعاليتهايتان را پر ثمر مى سازد، آرى يارى خدا جسم و جان و درون و برون را احاطه مى كند.
اما در ميان تمام اشكال يارى كردن روى مساءله ((ثبات قدم )) تاءكيد مى كند، چرا كه ايستادگى در برابر دشمن مهمترين رمز پيروزى است ، و برندگان جنگها آنها هستند كه ثبات و استقامت بيشترى نشان مى دهند.
و لذا در داستان پيكار ((طالوت ))، فرمانده بزرگ بنى اسرائيل
، با ((جالوت )) آن زمامدار ستمگر و خونخوار و قوى پنجه ، مى خوانيم : مؤ منان اندكى كه با او بودند به هنگامى كه در برابر انبوه دشمن قرار گرفتند چنين گفتند: ((ربنا افرغ علينا صبرا و ثبت اقدامنا و انصرنا على القوم الكافرين )): ((پروردگارا! صبر و استقامت را بر ما بريز و گامهاى ما را استوار دار و در برابر قوم كافر يارى فرما)).
و در آيه بعد از آن مى خوانيم : فهزموهم باذن الله ؛ ((ياران ((طالوت )) لشكر نيرومند جالوت را به فرمان خدا شكست دادند)).
آرى نتيجه ثبات قدم پيروزى بر دشمن است .
و از آنجا كه گاهى نيروى متراكم دشمن و انبوه جمعيت و انواع تجهيزات او، فكر مجاهدان راه حق را به خود مشغول مى دارد در آيه بعد مى افزايد: ((و كسانى كه كافر شدند مرگ و سقوط بر آنها و اعمالشان نابود باد)) (و الذين
كفروا فتعسا لهم و اضل اعمالهم ). <46>
((تعس )) (بر وزن نحس ) به معنى لغزيدن و برو در افتادن است و اينكه بعضى آن را به ((هلاكت و انحطاط)) تفسير كرده اند در واقع لازمه آن است .
و در هر حال مقابله ميان اين دو بسيار پر معنى است ، درباره مؤ منان راستين مى فرمايد: ((گامهايشان را استوار مى دارد)) اما درباره كافران مى گويد: ((لغزش و سقوط بر آنها باد)) آنهم به صورت نفرين كه گيراتر و گوياتر باشد.
آرى هنگامى كه افراد بى ايمان لغزش مى كنند كسى نيست زير بازوى آنها را بگيرد، و به آسانى در پرتگاهها سقوط خواهند كرد، اما فرشتگان رحمت الهى به
يارى مؤ منان مى شتابند، و آنها را در لغزشگاهها و پرتگاهها حفظ مى كنند، چنانكه در جاى ديگر مى خوانيم : ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكة (فصلت - 30).
اعمال مؤ منان پر بركت است ، اما اعمال كافران بى بركت و به سرعت محو و گم مى شود.
آيه بعد علت سقوط آنها و نابودى اعمالشان را چنين بيان مى كند: ((اين به خاطر آن است كه از آنچه خدا نازل كرده است كراهت داشتند، لذا خداوند اعمالشان را حبط و نابود كرده است )) (ذلك بانهم كرهوا ما انزل الله فاحبط اعمالهم ).
خداوند قبل از هر چيز آئين توحيد را نازل فرمود اما آنها به آن پشت كرده رو به شرك آوردند، خداوند دستور به حق و عدالت و پاكى و تقوا داد اما آنها
همه را پشت سر افكندند، و به ظلم و فساد روى آوردند، آنها حتى وقتى نام خداى يگانه را مى بردند ابراز تنفر مى كردند.و اذا ذكر الله وحده اشمازت قلوب الذين لا يؤ منون بالاخرة (زمر - 45).
آرى هنگامى كه آنها از اين امور نفرت داشتند طبعا گامى در اين مسير برنمى داشتند و تمام تلاشها و كوششهايشان در مسير باطل بود، و طبيعى است كه چنين اعمالى حبط و نابود گردد.
در حديثى از امام باقر (عليه السلام ) آمده است : كرهوا ما انزل الله فى حق على : آنها آنچه را كه خداوند در حق على (عليه السلام ) نازل كرده بود كراهت داشتند. <47>
البته تعبير ((ما انزل الله )) معنى گسترده اى دارد كه يكى از مصداقهاى روشنش مساءله ولايت
امير مؤ منان على (عليه السلام ) است ، نه اينكه منحصر در آن باشد.
و از آنجا كه قرآن مجيد در بسيارى از موارد نمونه هاى حسى را به ظالمان سركش ارائه مى دهد در اينجا نيز آنها را به مطالعه احوال اقوام گذشته دعوت كرده مى فرمايد: ((آيا آنها سير در زمين نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه قبل از آنها بودند چگونه بود؟ همانها كه راه كفر و طغيان را پيش گرفتند و خداوند آنها را درهم كوبيد و هلاك كرد)) (ا فلم يسيروا فى الارض فينظروا كيف كان عاقبة الذين من قبلهم دمر الله عليهم ).
سپس براى اينكه آنها گمان نكنند سرنوشت دردناكى كه براى امتهاى طغيانگر پيشين بود جنبه خصوصى داشت مى افزايد: ((و براى مشركان و كافران نيز امثال اين مجازاتها خواهد بود)) (و للكافرين امثالها). <48>
آنها انتظار نداشته باشند كه با انجام اعمال مشابه آنها از كيفرهاى مشابه
مصون و بركنار بمانند، بروند آثار گذشتگان را بنگرند و آينده خود را در آئينه زندگى آنان ببينيد.
قابل توجه اين كه ((دمر)) از ماده ((تدمير)) در اصل به معنى هلاك كردن است ، اما هنگامى كه با على ذكر مى شود به معنى نابود كردن همه چيز حتى فرزندان و خانواده و اموال مخصوص انسان است <49> و به اين ترتيب اين تعبير بيان مصيبت دردناكترى است ، مخصوصا با توجه به اين كه لفظ ((على )) معمولا در مورد سلطه به كار مى رود، مفهوم جمله اين مى شود كه خداوند هلاك و نابودى را بر سر اين اقوام و اموال و آنچه مورد علاقه آنها بود فرو ريخت
!.
در مورد ((سير در ارض )) كه قرآن مجيد به عنوان يك برنامه آگاه كننده بارها روى آن تكيه كرده است بطور مشروح در جلد سوم صفحه 102 به بعد بحث كرده ايم (ذيل آيه 137 سوره آل عمران ) و در جلد 16 صفحه 458.
آخرين آيه مورد بحث به ذكر دليل حمايت همه جانبه پروردگار از مؤ منان و نابودى كافران طغيانگر پرداخته مى گويد: ((اين بخاطر آن است كه خداوند مولا و سرپرست مؤ منان است اما كافران مولائى ندارند)) (ذلك بان الله مولى الذين آمنوا و ان الكافرين لا مولى لهم ). <50>
((مولى )) به معنى ((ولى و سرپرست و يار و ياور)) است ، و به اين ترتيب خداوند ولايت و سرپرستى و يارى مؤ منان را بر عهده گرفته ، اما كافران را از زير چتر ولايت خود خارج ساخته است ، روشن است كسانى كه تحت ولايت ذات پاك او باشند هم در مشكلات يارى مى شوند، و هم ثبات قدم دارند، و سرانجام به مقصود خود نائل مى شوند، اما آنها كه از زير اين پوشش خارجند اعمالشان حبط و نابود
و عاقبت كارشان هلاكت است .
در اينجا سؤ الى پيش مى آيد كه در آيه مورد بحث خداوند فقط به عنوان مولاى مؤ منان ذكر شده در حالى كه در بعضى ديگر از آيات قرآن مانند آيه 30 سوره يونس حتى مولاى كافران معرفى شده است : و ردوا الى الله مولاهم الحق و ضل عنهم ما كانوا يفترون .
((آنها به سوى خداوند مولاى حقيقى خود بازمى گردند، و بتهائى را كه به دروغ شريك خدا مى
پنداشتند گم و نابود مى شود)).
پاسخ اين سؤ ال با توجه به يك نكته روشن مى شود و آن اين كه ولايت عامه خداوند كه همان مساءله خالقيت و تدبير او است همگان را فرا مى گيرد، ولى ولايت خاصه و عنايت مخصوص او كه تواءم با انواع حمايتها است تنها شامل حال مؤ منان است . <51>
بعضى گفته اند اين آيه اميدبخشترين آيات قرآن است ارجى آية فى القرآن چرا كه همه مؤ منان را اعم از عالم و جاهل ، زاهد و راغب ، كوچك و بزرگ ، زن و مرد، و پير و جوان ، تحت حمايت و عنايت خاص پروردگار معرفى مى كند، حتى مؤ منان گنهكار را استثنا نمى كند، او در حوادث سخت و مصائب جانكاه نمونه هاى حمايت خويش را نشان مى دهد كه هر كس در طول عمر خود اين معنى را احساس كرده است و در تواريخ نيز شواهد فراوان دارد.
در حديثى آمده است كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بعد از يكى از غزوات زير درختى تنها نشسته بود، مشركى با شمشير برهنه بطور غافلگيرانه به حضرت حمله كرد و گفت : من يخلصك منى : ((الان چه كسى مى تواند تو را از چنگال من نجات دهد))؟!.
پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: ((الله )) و در اين هنگام پاى مشرك لغزيد و بر زمين
خورد، و شمشير از دستش فرو افتاد، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) شمشير را برداشت و فرمود: الان تو بگو چه كسى تو را از دست من رهائى
مى بخشد؟!.
در جواب عرض كرد: لا احد!: ((هيچ كس ))! و سپس ايمان آورد. <52>
آرى مولاى همه مؤ منان او است و كافران مولا و پناهگاهى ندارند. سرنوشت مؤ منان و كفار
از آنجا كه آيات گذشته پيرامون پيكار مستمر حق و باطل و ايمان و كفر سخن مى گفت آيات مورد بحث در يك مقايسه روشن سرنوشت مؤ منان و كفار را تشريح مى كند، تا روشن شود كه اين دو گروه تنها در زندگى دنيا متفاوت نيستند بلكه در آخرت نيز فوق العاده با هم متفاوتند مى فرمايد: ((خداوند كسانى را كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند وارد باغهائى از بهشت مى كند كه نهرها از زير درختان و قصرهايش جارى است )) (ان الله يدخل الذين آمنوا و عملوا الصالحات جنات تجرى من تحتها الانهار).
((در حالى كه كافران از متاع زودگذر اين دنيا بهره مى گيرند، و همچون چهارپايان مى خورند و سرانجام دوزخ جايگاه آنهاست ))! (و الذين كفروا يتمتعون و ياكلون كما تاكل الانعام و النار مثوى لهم ).
درست است كه هر دو گروه در دنيا زندگى مى كنند و از مواهب آن بهره مند مى شوند، ولى تفاوت اينجا است كه مؤ منان هدفشان انجام اعمال صالح است ، اعمالى مفيد و سازنده و براى جلب خشنودى پروردگار.
ولى كافران تمام هدفشان همين خوردن و خوابيدن تمتع بردن از لذات حيات است .
مؤ منان حركتى آگاهانه دارند و كافران بى هدف زندگى مى كنند، و بى هدف مى ميرند، درست مانند چهارپايان !
مؤ منان در بهره گيرى از مواهب حيات قيد و شرط فراوان قائلند، و در مشروعيت
و طرق تحصيل آن و چگونگى مصرفش دقيقا مى انديشند، اما كافران
چون چهارپايانند كه براى آنها تفاوت نمى كند اين علف از زمين صاحب آنها است يا غصب ؟ حق يتيم و بيوه زنى است يا نه ؟
مؤ منان با استفاده از هر يك از مواهب مادى به بخشنده اين مواهب مى انديشند آيات او را در آنها مى نگرند و حق شكر منعم را بجا مى آورند، در حالى كه كافر غافل و بى خبر به هيچ يك از اينها نمى انديشد، و پيوسته بار خود را از ظلم و گناه سنگينتر مى كند، خود را به هلاكت نزديكتر مى سازد، همانگونه كه گوسفندان پروارى هر قدر بيشتر مى خورند و فربه تر مى شوند به ذبح نزديكتر مى گردند.
بعضى تفاوت بين اين دو گروه را چنين گفته اند: ان المؤ من لا يخلو اءكله عن ثلاث : الورع عند الطلب ، و استعمال الا دب ، و الا كل للسبب ، و الكافر يطلب للنهمة و ياكل للشهوة و عيشه فى غفلة . ((مؤ من خوردنش از سه برنامه خالى نيست ورع در به دست آوردن ، و ادب در به كار بردن ، و هدف در مصرف كردن ، ولى كافر طلبش بى قيد و شرط و خوردنش براى شهوت و زندگيش سراسر غفلت است ))!.
قابل توجه اينكه در مورد مؤ منان مى گويد خداوند آنها را وارد باغهاى بهشت مى كند اما در مورد كافران مى گويد: آتش جايگاه آنها است كه تعبير اول احترام و اعتنائى است نسبت به مقام اهل ايمان ، و تعبير دوم تحقير و بى اعتنائى
نسبت به كفار است كه از تحت ولايت او بيرون رفته اند.
بعضى از مفسران از جمله : و النار مثوى لهم (آتش جايگاه آنها است ) چنين استفاده كرده اند كه آنها هماكنون در آتشند، زيرا جمله به صورت فعل مضارع و مستقبل نيست ، بلكه خبر از حال مى دهد، و در حقيقت چنين است ، چرا كه اعمال و افكار آنها خود آتش است كه در آن گرفتارند، و جهنم هم اكنون از هر سو آنها را احاطه كرده ، هر چند اين حيوانصفتان غافلند. چنانكه در آيه 49 سوره توبه مى خوانيم : و ان جهنم لمحيطة بالكافرين : ((جهنم كافران را احاطه
كرده است ))!.
در بعضى ديگر از آيات قرآن نيز اين دوزخيان به چهارپايان تشبيه شده اند بلكه از چهارپايان بدتر: اولئك كالانعام بل هم اضل اولئك هم الغافلون (اعراف - 169) كه شرح مبسوط آنرا در جلد هفتم صفحه 19 به بعد آورده ايم .
در آيه بعد براى تكميل اين هدف مقايسه اى در ميان مشركان مكه و بت پرستان پيشين مى كند و با عبارتى گويا آنها را شديدا مورد تهديد قرار مى دهد و در ضمن روى بعضى از جرائم بزرگ آنها كه دليلى بر جواز جنگ با آنها است تكيه كرده ، مى فرمايد: ((چه بسيار شهرهائى كه از شهرى كه تو را بيرون كرد قويتر و نيرومندتر بود، ما همه آنها را نابود كرديم و ياورى نداشتند)) (و كاين من قرية هى اشد قوة من قريتك التى اخرجتك اهلكناهم فلا ناصر لهم ).
آنها گمان نبرند كه چند روزى دنيا به كامشان است ، و آنقدر جسور
شده اند كه بزرگترين فرستاده الهى را از مقدسترين شهرها بيرون مى كنند هميشه اين وضع ادامه خواهد يافت ، اينها در مقايسه با قوم عاد و ثمود و فراعنه و لشكر ابرهه موجوداتى ضعيف و ناتوانند، خداوندى كه آنها را به آسانى درهم كوبيد درهم شكستن آنها نيز براى او بسيار ساده است .
در روايتى از ابن عباس آمده است كه چون پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) از مكه به سوى غار (ثور) رفت ، صورت به سوى مكه بازگرداند، و گفت : انت احب البلاد الى الله و انت احب البلاد الى و لو لا المشركون اهلك اخرجونى لما خرجت منك : ((تو محبوبترين شهرها نزد خدا و محبوبترين بلاد نزد منى ، و هر گاه ساكنان مشرك تو مرا خارج ننموده بودند به ميل خود از تو خارج نمى شدم )).
در اينجا آيه فوق نازل گشت (به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بشارت نصرت الهى و دشمنان
را تهديد به مجازات كرد).
مطابق اين شاءن نزول اين آيه در مكه نازل شده است ، ولى به نظر مى رسد كه اين شاءن نزول مربوط به آيه 85 سوره قصص است كه بسيارى از مفسران آنرا در آنجا ذكر كرده اند، و تناسب بيشترى نيز با همان آيه دارد، كه مى فرمايد: ان الذى فرض عليك القرآن لرادك الى معاد: ((آن كس كه قرآن را بر تو فرض كرد تو را به جايگاهت (زادگاهت ) باز مى گرداند.
قابل توجه اينكه در اينجا خارج كردن را به شهر مكه نسبت مى دهد، در حالى كه منظور اهل شهر
است ، اين كنايه لطيفى است كه سلطه يك گروه را بر آن شهر مشخص مى كند و نظير آن در موارد ديگرى از قرآن مجيد نيز آمده است . ضمنا تعبير به ((قرية )) همانگونه كه بارها گفته ايم به هر گونه شهر و آبادى اطلاق مى شود و به معنى روستا نيست .
آخرين آيه مورد بحث از مقايسه ديگرى بين مؤ منان و كفار سخن مى گويد، از دو گروه متفاوت در همه چيز كه يكى داراى ايمان و عمل صالح است و ديگرى داراى يك زندگى به تمام معنى حيوانى ، از دو گروهى كه يكى در زير چتر ولايت پروردگار قرار گرفته ، و ديگرى بى مولى و سرپرست ، مى فرمايد:
((آيا كسى كه دليل روشنى از سوى پروردگارش دارد، همانند كسى است كه زشتى اعمالش در نظرش تزيين شده ، و از هواى نفس پيروى مى كند))؟! (افمن كان على بينة من ربه كمن زين له سوء عمله و اتبعوا اهوائهم ).
گروه اول در مسير خود از شناخت صحيح و يقين و دليل و برهان قطعى
برخوردارند، راه و هدف خود را به روشنى مى بيند و به سرعت پيش مى روند. اما گروه دوم گرفتار سوء تشخيص و عدم درك واقعيت و تاريكى مسير و هدف شده ، در ظلمات اوهام سرگردانند، و عامل اين سرگردانى همان پيروى از هوى و هوسهاى سركش است ، چرا كه هوا و هوس پرده بر روى عقل و فكر انسان مى افكند، زشتيها را زيبا و زيبائيها را زشت نشان مى دهد، آنچنان كه گاهى به اعمال شرم آور و ننگين خود فخر
و مباهات مى كند، چنانكه در آيه 103 سوره كهف آمده است : قل هل ننبئكم بالاخسرين اعمالا الذين ضل سعيهم فى الحياة الدنيا و هم يحسبون انهم يحسنون صنعا اولئك الذين كفروا بايات ربهم و لقائه فحبطت اعمالهم فلا نقيم لهم يوم القيامة وزنا: ((بگو آيا به شما خبر دهيم كه زيانكارترين مردم كيانند؟ آنها هستند كه تلاشهايشان در زندگى دنيا گم و نابود شده با اينحال گمان مى كنند كار نيكى انجام مى دهند، آنها كسانى هستند كه به آيات پروردگارشان و لقاى او كافر شدند، به همين دليل اعمالشان حبط و نابود مى شود و روز قيامت ميزانى براى آنها برپا نخواهيم كرد))! (چرا كه عمل وزندارى ندارند).
((بينة )) به معنى دليل آشكار است و در اينجا اشاره به قرآن و معجزات پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و دلائل عقلى ديگر است .
روشن است استفهام در جمله افمن كان ... ((استفهام انكارى )) است ، يعنى هرگز اين دو گروه يكسان نيستند.
در اينكه چه كسى اعمال سوء هواپرستان را در نظرشان تزيين مى كند؟ خداوند، يا خود آنها، يا شياطين ؟ بايد گفت : همه اينها صحيح است ، چرا كه در آيات قرآن به هر سه نسبت داده شده است ، در آيه 4 سوره نمل مى فرمايد: ان الذين لايؤ منون بالاخرة زينا لهم اعمالهم : ((كسانى كه ايمان به آخرت نمى آورند اعمالشان را در نظرشان زينت مى دهيم )) و در آيات متعددى
از جمله 38 عنكبوت آمده است : و زين لهم الشيطان اعمالهم ، و در آيه مورد بحث با توجه به
جمله ((و اتبعوا اهوائهم )) به ظاهر اين است كه اين تزيين ناشى از پيروى هوى و هوس است ، و اين معنى كاملا قابل درك است كه هوى و هوس حس تشخيص و درك صحيح واقعيتها را از انسان مى گيرد.
البته نسبت دادن آن به ((شيطان )) نيز صحيح است چرا كه او به هوا و هوسها دامن مى زند و پيوسته انسان را وسوسه مى كند.
و اگر به خداوند نسبت داده شده نيز به خاطر اين است كه او مسبب الاسباب است ، و هر سببى اثرى دارد از ناحيه او است ، او به آتش سوزندگى داده ، و به هوى و هوس تاءثير پرده پوشى بر حقائق ، و قبلا هم اين تاءثير را اعلام نموده است و به اين ترتيب ريشه اصلى مسؤ ليت به خود انسان بازمى گردد
بعضى جمله ((من كان على بينة من ربه )) را اشاره به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و جمله بعد را ناظر به كفار مكه مى دانند، ولى ظاهر اين است كه آيه معنى گسترده اى دارد كه اينها از مصاديق آن است . توصيف ديگرى از بهشت
اين آيه همچنان توصيفى است براى سرنوشت دو گروه كافر و مؤ من كه يكى داراى اعمال صالح و ديگرى اعمال زشت و ننگينى است كه در نظرش تزيين شد
در اين آيه از شش نوع مواهب بهشتيان ، و دو نوع كيفرهاى سخت و دردناك دوزخيان ، پرده برداشته و عاقبت كار اين دو گروه را مشخص مى كند.
در ميان نعمتهاى بهشتيان از چهار نهر كه هر كدام مايع و محتوائى
مخصوص به خود دارد نام مى برد، و سپس سخن از ميوه هاى بهشتى است ، و سرانجام از بعضى مواهب معنوى سخن مى گويد
نخست مى فرمايد: ((بهشتى كه به پرهيزگاران وعده داده شده در آن نهرهائى است از آب صاف و خالص كه هيچگونه دگرگونى در بوى آن حاصل نشده است )) (مثل الجنة التى وعد المتقون فيها انهار من ماء غير آسن ). <56>
((آسن )) به معنى ((بدبو)) است ، بنابراين ((ماء غير آسن )) يعنى آبى كه بر اثر طول ماندن يا غير آن بوى آن دگرگون نشده است ، اين نخستين قسمت از نهرهاى بهشتى است كه در آن صرفا آب زلال خوشبو و خوش طعم جارى است .
سپس مى افزايد: و نهرهائى از شير كه طعم آن دگرگون نگشته است (و انهار من لبن لم يتغير طعمه ).
اصولا آنجا جاى فساد و تباهى نيست و مواد غذائى بهشتى با گذشت زمان دگرگون نمى شود، اين عالم دنيا است كه به خاطر وجود انواع ميكربهاى مخرب مواد غذائى به سرعت به سوى فساد مى رود.
بعد به سراغ سومين قسمت از نهرهاى بهشتى رفته ، مى گويد: ((و نهرهائى از شراب طهور كه مايه لذت نوشندگان است ))! (و انهار من خمر لذة للشاربين ).
و بالاخره چهارمين و آخرين قسمت از نهرهاى بهشتى را به اين صورت بيان
مى كند: ((و نهرهائى از عسل مصفا)) (و انهار من عسل مصفى ).
علاوه بر اين نهرهاى گوناگون كه هر كدام به منظورى آفريده شده در پنجمين موهبت سخن از انواع ميوه هاى بهشتى به ميان آورده مى افزايد: ((و براى آنها در بهشت از
تمام انواع ميوه ها موجود است )) (و لهم فيها من كل الثمرات ) <57> ميوه هاى رنگارنگ با طعمها و عطرهاى متفاوت ، آنچه در تصور بگنجد يا انواعى كه امروز حتى تصورش براى ما ممكن نيست ، همه در اختيار آنها است .
و بالاخره در ششمين موهبت كه برخلاف مواهب مادى قبلى ، جنبه معنوى و روحانى دارد مى گويد و براى آنها است آمرزشى از سوى پروردگارشان (و مغفرة من ربهم ).
رحمتى عظيم و گسترده كه تمام لغزشهاى آنها را مى پوشاند، و به آنها اطمينان و آرامش مى بخشد، و محبوب درگاه حق مى كند، و مصداق : رضى الله عنهم و رضوا عنه ذلك الفوز العظيم هم خدا از آنها راضى است و هم آنها از خدا راضى و اين پيروزى بزرگى است (مائده - 119) مى شوند.
و به اين ترتيب مؤ منان پاكدل و صالح از انواع مواهب مادى و معنوى در بهشت جاويدان در جوار رحمت الهى برخوردارند.
اكنون ببينيم گروه مقابل آنها چه سرنوشتى خواهند داشت ؟ در دنباله آيه مى فرمايد: ((آيا اين گروه همانند كسانى هستند كه در آتش دوزخ خلود دارند، و از آب جوشان و سوزانى نوشانيده مى شوند كه امعاء آنها را از هم متلاشى مى كند))؟!
(كمن هو خالد فى النار و سقوا ماء حميما فقطع امعائهم ). <58>
((امعاء)) جمع ((معى )) (بر وزن سعى ) و ((معا)) (بر وزن غنا) به معنى روده است و گاه به تمام آنچه در درون شكم وجود دارد نيز گفته مى شود و پاره شدن آنها اشاره به شدت سوزندگى و حرارت اين نوشابه وحشتناك
دوزخى است .
1 - نهرهاى چهارگانه بهشتى
از آيات قرآن مجيد به خوبى استفاده مى شود كه در بهشت نهرها و چشمه هاى گوناگونى است كه هر كدام داراى فايده و لذتى است كه چهار نمونه آن در آيه فوق آمده و نمونه هاى ديگرى نيز در سوره دهر است كه به خواست خدا در تفسير آن خواهد آمد.
تعبير به ((انهار)) در مورد اين چهار نوع نشان مى دهد كه از هر كدام آنها يك نهر نيست بلكه نهرها است .
بارها گفته ايم نعمتهاى بهشتى چيزى نيست كه با الفاظ روزمره زندگى دنيا بتوان درباره آن سخن گفت ، اين الفاظ كوچكتر از آن است كه بتواند ترسيم كامل و گويائى از آن بكند، بلكه تنها مى تواند شبحى كم رنگ از آن حقايق بزرگ در اذهان ما ترسيم كند.
در آيه مورد بحث به نهرهاى آب و شير و شراب طهور و عسل اشاره شده كه ممكن است اولى براى رفع تشنگى است ، دومى تغذيه ، سومى نشاط، و چهارمى لذت و قوت مى آفريند.
جالب اين كه از آيات ديگر قرآن استفاده مى شود كه همه بهشتيان از همه اين نوشيدنيها نمى نوشند بلكه سلسله مراتبى دارند كه به تناسب آن بهره مند مى شوند در سوره مطففين آيه 28 مى خوانيم : عينا يشرب بها المقربون : ((چشمه اى است كه مقربان درگاه خدا از آن مى نوشند)).
2 - شراب طهور
ناگفته پيدا است كه خمر و شراب بهشتى هيچگونه ارتباطى با خمر و شراب آلوده دنيا ندارد، همانگونه كه قرآن در توصيف آن در جاى ديگر گفته است : لا فيها غول و لا
هم عنها ينزفون : ((آن خمر و شراب نه مايه فساد عقل است و نه موجب مستى مى شود و جز هوشيارى و نشاط و لذت روحانى چيزى در آن نيست )) (صافات - 47).
3 - نوشابه هاى فاسد نشدنى
در توصيف نهرهاى بهشتى در يك مورد با ((غير آسن )) (بوى آن تغيير نيافته ) و در مورد ديگر ((لم يتغير طعمه )) (طعم آن دگرگون نشده ) آمده است و اين نشان مى دهد كه نوشابه ها و غذاهاى بهشتى هميشه به همان طراوت و تازگى روز نخست است ، چرا چنين نباشد؟ در حالى كه دگرگونى مواد غذائى و تغيير يا فساد آنها بر اثر تاءثير ميكروبهاى فاسد كننده است ، و اگر اينها نبودند در اين دنيا نيز همه به همان حالت نخست باقى مى ماندند، اما چون در بهشت جائى براى موجودات فاسد كننده نيست همه چيز آن هميشه صاف و پاك و سالم و تازه است .
4 - چرا ميوه ها
در آيه مورد بحث و بسيارى ديگر از آيات قرآن از ميان غذاهاى بهشتى بيشتر روى ميوه ها تكيه شده است ميوه هاى متنوعى كه باب همه ذائقه ها است
و اين نشان مى دهد كه ميوه مهمترين غذاى بهشتى است ، حتى بهترين و سالمترين غذاى انسان در اين دنيا نيز ميوه است .
5 - تعبير به ((سقوا)) (نوشانيده مى شوند) به صورت فعل مجهول بيانگر اين واقعيت است كه آب سوزان حميم را به زور، و نه به دلخواه ، به آنها مى نوشانند كه بجاى سير آب شدن در آن آتش سوزان ، امعاء آنها را متلاشى مى
كند و همانطور كه طبيعت دوزخ است باز به حال اول برمى گردد چرا كه در آنجا مرگى نيست !. نشانه هاى رستاخيز ظاهر شده !
اين آيات ترسيمى از وضع منافقان در برخوردشان با وحى الهى و آيات و سخنان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و مساءله جنگ و مبارزه با دشمنان اسلام است .
در سوره هاى مدنى سخن از منافقان بسيار آمده در حالى كه در سوره هاى مكى از آنها خبرى نيست ، چرا كه مساءله نفاق بعد از پيروزى اسلام و قدرت و سلطه آن بود، زيرا مخالفان در موضع ضعيفتر قرار گرفتند آنچنانكه مخالفت خود را نمى توانستند آشكارا بيان كنند لذا ظاهرا خود را به لباس اسلام درآورده تا از خشم مسلمين راستين در امان بمانند، ولى در باطن به انواع توطئه ها مشغول بودند، يهود مدينه كه از قدرت نظامى و اقتصادى قابل ملاحظه اى برخوردار بودند نيز پشتوانه اى براى منافقين محسوب مى شدند.
به هر حال آنها در صف مؤ منان راستين جاى داشتند، و در نماز جمعه يا
در محضر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) شركت مى كردند، ولى عكس العملهايشان در برابر آيات قرآن بيانگر قلبهاى بيمارشان بود.
در نخستين آيه مورد بحث مى گويد: ((گروهى از آنان نزد تو مى آيند، به سخنانت گوش فرا مى دهند، اما هنگامى كه از نزد تو بيرون مى روند به مؤ منانى كه خداوند به آنها علم و دانش بخشيده از روى استهزاء و تحقير مى گويند: اين مرد الان چه گفت ))؟! (و منهم من يستمع اليك حتى اذا خرجوا
من عندك قالوا للذين اوتوا العلم ما ذا قال آنفا).
منظورشان از اين مرد پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بود.
تعبير آنها در مورد شخص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و سخنان پر محتواى آن حضرت به قدرى زشت و زننده و تحقيرآميز بود كه نشان مى داد آنها اصلا به وحى آسمانى ايمان نياورده اند.
((آنفا)) از ماده ((انف )) به معنى ((بينى )) است ، و از آنجا كه بينى در صفحه صورت انسان برجستگى خاصى دارد اين كلمه درباره افراد شريف يك قوم به كار مى رود، و نيز در مورد زمان مقدم بر زمان حال اين تعبير به كار رفته ، همانگونه كه در آيه مورد بحث آمده است .
ضمنا تعبير به ((الذين اوتوا العلم )) نشان مى دهد كه يكى از مشخصات مؤ منان داشتن آگاهى كافى است آرى علم است كه سرچشمه ايمان است ، و هم زائيده و محصول ايمان .
ولى قرآن در پايان آيه پاسخ دندانشكنى به آنها گفته ، مى فرمايد: ((سخنان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نامفهوم نبوده و پيچيدگى خاصى ندارد، بلكه كسانى هستند كه خداوند بر قلبهايشان مهر نهاده و از هوا و هوسهايشان پيروى كرده اند لذا چيزى از آن نمى فهمند))! (اولئك الذين طبع الله على قلوبهم و اتبعوا اهوائهم ).
در حقيقت جمله دوم علتى است براى جمله نخست يعنى هواپرستى قدرت ادراك حقائق و حس تشخيص را از آدمى مى گيرد، و پرده بر قلب او مى افكند به طورى كه قلوب هواپرستان همانند ظرفى مى شود كه در آن را
بسته و مهر و موم كرده اند، نه چيزى وارد آن مى شود و نه چيزى از آن خارج مى گردد.
نقطه مقابل آنها مؤ منان راستين هستند كه آيه بعد درباره آنها مى گويد: ((كسانى كه هدايت يافته اند خداوند بر هدايتشان مى افزايد، و روح تقوا و پرهيزكارى به آنها مى بخشد)) (والذين اهتدوا زادهم هدى و آتيهم تقويهم ).
آرى آنها نخستين گامهاى هدايت را شخصا برداشته ، و عقل و خرد و فطرت خويش را در اين راه به كار گرفته اند، سپس خداوند طبق وعده اى كه داده است مجاهدان راهش را هدايت و راهنمائى بيشتر مى كند، نور ايمان به قلب آنها مى افكند، و از شرح صدر و روشن بينى بهره مندشان مى سازد، اين از نظر اعتقاد و ايمان و اما از نظر عمل روح تقوا را در آنها زنده مى كند، آنچنان كه از گناه متنفر مى شوند و به طاعت و نيكى عشق مى ورزند.
آنها در هر دو جنبه درست نقطه مقابل منافقانى هستند كه در آيه قبل به آنها اشاره شده ، از يكسو بر دلهاى آنها مهر است و چيزى نمى فهمند، و از سوى ديگر در عمل همواره پيرو هواى نفسند، اما مؤ منان روز به روز بر هدايتشان افزوده مى شود و در مقام عمل بر تقوايشان .
در آيه بعد به عنوان هشدارى به اين گروه بى ايمان استهزاء كننده ، مى فرمايد: ((آيا آنها جز اين انتظارى دارند كه قيامت ناگهان برپا شود آنگاه ايمان بياورند، در حالى كه هم اكنون نشانه هاى آن آمده است ، اما هنگامى كه قيامت رسما
برپا شود ديگر بيدارى و تذكر و ايمان آنها سودى نخواهد داشت ))!
(فهل ينظرون الا الساعة ان تاتيهم بغتة فقد جاء اشراطها فانى لهم اذا جائتهم ذكراهم ).
آرى آنها آن موقعى كه بايد ايمان بياورند و مفيد است سرسختى و لجاجت به خرج مى دهند، و در برابر حق تسليم نمى شوند، بلكه به سخريه و استهزاء برمى خيزند، ولى آن زمان كه حوادث هولناك و آغاز قيامت جهان را به لرزه درمى آورد اينگونه افراد به وحشت مى افتند، و اظهار خضوع و ايمان مى كنند در حالى كه هيچ سودى به حالشان ندارد.
اين عبارت درست به اين مى ماند كه به ديگرى مى گوئيم آيا انتظار دارى هنگامى كه كار از كار گذشت و بيمارت مشرف بر مرگ شد طبيب و دارو بياورى ؟! پس بيا پيش از آنكه فرصت از دست برود قدمى بردار، قدمى سودمند و مؤ ثر.
((اشراط)) جمع ((شرط)) (بر وزن شرف ) به معنى علامت است ، بنابراين ((اشراط الساعة )) اشاره به نشانه هاى نزديك شدن قيامت است .
در اينكه منظور از نشانه هاى نزديك شدن رستاخيز در اينجا چيست ؟ مفسران بحثهاى فراوانى دارند، و حتى رساله هاى مختصر و مفصلى در اين زمينه نگاشته شده .
اما بسيارى معتقدند منظور از ((اشراط الساعة )) در آيه مورد بحث قيام شخص پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است ، به شهادت حديثى كه از خود آن حضرت نقل شده كه فرمود: بعثت انا و الساعة كهاتين و ضم السبابة و الوسطى : ((بعثت من و قيامت مانند اين دو است اشاره به دو انگشت
مباركش كرد، انگشت اشاره و انگشت وسط كه در كنار يكديگرند)). <59>
و بعضى مساءله ((شق القمر)) و پاره اى ديگر از حوادث عصر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را
نيز جزء ((اشراط الساعة )) شمرده اند.
احاديث متعددى در اين زمينه نيز وارد شده كه مخصوصا شيوع بسيارى از گناهان در ميان مردم به عنوان نشانه هاى نزديك شدن قيامت معرفى شده است .
مانند حديثى كه شيخ مفيد در ((روضة الواعظين )) از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نقل كرده كه فرمود: من اشراط الساعة ان يرفع العلم ، و يظهر الجهل ، و يشرب الخمر و يفشد الزنا: ((از نشانه هاى قيامت برچيده شدن علم ، و آشكار شدن جهل ، و شرب خمر و كثرت زنا است )). <60>
حتى حوادث مهم و مؤ ثرى همانند قيام حضرت مهدى (ارواحنا فداه ) به عنوان ((اشراط الساعة )) شمرده شده است .
اما اين نكته لازم به يادآورى است كه ما گاهى از ((اشراط الساعة )) به طور مطلق بحث مى كنيم كه نشانه هاى نزديك شدن قيامت چيست ؟، و گاه در مورد خصوص آيه .
در مورد آيه مطلب همان است كه گفتيم ، و اما درباره نشانه هاى نزديك شدن قيامت به طور مطلق بحثها و روايات فراوانى است كه در كتب معروف اسلامى آمده است ، و در بحث نكات اشاره خواهيم كرد. <61>
آيا قيام پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) از نشانه هاى نزديكى قيامت است ؟
در اينجا اين سؤ ال پيش مى آيد كه چگونه قيام پيامبر (صلى اللّه
عليه و آله و سلّم ) را از
نشانه هاى نزديكى قيامت شمرده اند؟ در حالى كه 15 قرن مى گذرد و هنوز از قيامت خبرى نيست ؟
پاسخ اين سؤ ال با توجه به يك نكته روشن مى شود و آن اينكه : باقى مانده دنيا را در مقايسه با گذشته آن بايد محاسبه كرد، و در چنين مقايسه اى آنچه از عمر دنيا باقى مانده چيز مهمى نيست ، چنانكه در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمده است كه روزى بعد از عصر و نزديك غروب آفتاب براى يارانش خطبه مى خواند فرمود: و الذى نفس محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بيده مثل ما مضى من الدنيا فيما بقى منها الا مثل ما مضى من يومكم هذا فيها بقى منه ، و ما بقى منه الا اليسير: ((سوگند به كسى كه جان محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به دست او است آنچه از دنيا گذشته نسبت به آنچه باقى مانده مانند مقدارى است كه امروز شما گذشته نسبت به آنچه باقى مانده است و مى بينيد كه جز مقدار كمى باقى نمانده است )). <62>
آخرين آيه مورد بحث به عنوان نتيجه گيرى از گفتگوهائى كه در آيات قبل پيرامون ايمان و كفر و سرنوشت مؤ منان و كافران آمده بود، مى فرمايد: ((پس بدان كه معبودى جز الله نيست )) (فاعلم انه لا اله الا الله ).
يعنى روى خط توحيد محكم بهايست كه داروى شفابخش و بهترين وسيله نجات همين توحيد است كه آثار آن در آيات قبل
بيان شد.
بنابراين مفهوم اين سخن آن نيست كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) از توحيد آگاه نبوده بلكه منظور ادامه اين خط است ، درست شبيه آنچه در تفسير سوره حمد در آيه اهدنا الصراط المستقيم گفته اند كه مفهومش هدايت نيافتن نيست بلكه مفهومش اين است كه ما را بر خط هدايت ثابت بدار.
اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور تفكر بيشتر در امر توحيد، و ارتقاء به مقامات بالاتر است ، چرا كه اين مساءله اى است كه هر چه در آن بيشتر بينديشند و آيات خدا را بيشتر مطالعه كنند به مرحله عاليترى مى رسند، و بررسى آنچه در آيات قبل در مورد ايمان و كفر گفته شد خود عاملى است براى افزايش ايمان و كفر.
سومين تفسير اين است كه منظور از آن جنبه هاى عملى توحيد است يعنى بدان تنها پناهگاه در عالم او است ، به او پناه بر، و حل مشكلاتت را فقط از او بخواه ، و از انبوه دشمنان هرگز وحشت مكن .
اين تفسيرهاى سه گانه منافاتى با هم ندارند و ممكن است در مفهوم آيه جمع شود.
به دنبال اين مساءله عقيدتى باز به سراغ مساءله تقوا و پاكى از گناه رفته ، مى افزايد: ((براى گناه خود و مردان و زنان با ايمان استغفار كن )) (و استغفر لذنبك و للمؤ منين و المؤ منات ).
پيدا است پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به حكم مقام عصمت هرگز مرتكب گناهى نشده ، اينگونه تعبيرها يا اشاره به مساءله ترك اولى و ((حسنات الابرار سيئات المقربين )) است ، و
يا سرمشقى است براى مسلمانان .
در حديثى آمده است كه ((حذيفة يمان )) مى گويد: ((من مرد تندزبانى بودم و نسبت به خانواده ام تندى مى نمودم ، عرض كردم اى رسول خدا! مى ترسم عاقبت زبانم مرا دوزخى كند))! پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: فاين انت من الاستغفار؟ انى لاستغفر الله فى اليوم ماة مرة !: ((از استغفار غفلت مكن ، حتى خود من هر روز يكصد مرتبه استغفار مى كنم ))! (در بعضى از روايات نيز هفتاد مرتبه آمده است ). <63>
اگر ديگران از گناهان و معاصى خود استغفار مى كنند پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) از آن لحظه اى كه از ياد خدا غافل مانده و يا كار خوبترى را رها كرده و به سراغ خوب رفته است .
اين نكته نيز قابل توجه است كه در اينجا خداوند براى مؤ منين و مؤ منات شفاعت كرده ، و دستور استغفار به پيامبرش داده ، تا آنها را مشمول رحمت خود كند، و از اينجا عمق مساءله ((شفاعت )) در دنيا و آخرت ، و همچنين مشروعيت و اهميت مساءله توسل ظاهر مى شود.
و در ذيل آيه به عنوان بيان علت مى فرمايد: ((خداوند محل حركت و قرارگاه شما را مى داند)) (و الله يعلم متقلبكم و مثويكم ).
از ظاهر و آشكار و درون و برون و سر و نجواى شما با خبر است ، و حتى از انديشه ها و نيات شما در حركات و سكونتان كاملا آگاهى دارد، به همين دليل بايد به سوى او برويد و از درگاه او
طلب عفو كنيد.
((متقلب )) به معنى جايگاه رفت و آمد و مثوى به معنى محل استقرار است . <64>
ظاهر اين است كه اين دو كلمه مفهوم وسيعى دارد كه تمام حركات و سكون آدمى را چه در دنيا و چه در آخرت ، چه در دوران جنينى و چه در قبور، را شامل مى شود، هر چند بسيارى از مفسران معانى محدودى براى آن نموده اند.
بعضى گفته اند منظور حركات انسان در روز و سكونت او در شب است .
بعضى ديگر گفته اند منظور مسير انسان در دنيا، و قرارگاه او در آخرت است .
بعضى دگرگونى انتقال انسان را در صلب پدران و رحم مادران ، و ثبات او را در قبر مطرح كرده اند.
و بالاخره بعضى حركات او را در سفر و آرامش او را در حضر عنوان نموده اند.
ولى همانگونه كه گفتيم آيه مفهوم گسترده اى دارد كه همه اينها را شامل مى شود.
اشراط الساعة چيست ؟
همانگونه كه گفتيم ((اشراط)) جمع ((شرط)) به معنى ((علامت )) است ، و ((اشراط الساعة )) نشانه هاى نزديك شدن قيامت را مى گويند كه در منابع شيعه و اهل سنت در روايات بسيارى از آن بحث شده ، و در قرآن مجيد تنها در همين مورد به آن اشاره شده است .
يكى از مشروحترين و جامعترين احاديث در اين زمينه حديثى است كه ابن عباس از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در داستان حجة الوداع نقل كرده كه بسيارى از مسائل را به ما مى آموزد، و حاوى نكات فراوانى است ، و روى همين جهت تمام آنرا ذيلا
مى آوريم :
او مى گويد: ما با پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در ((حجة الوداع )) بوديم (حجة الوداع آخرين حجى است كه پيامبر در سال آخر عمر خود بجا آورد) حضرت حلقه در خانه كعبه را گرفت و رو به ما كرده فرمود: آيا شما را از ((اشراط الساعة )) آگاه كنم ؟ - و سلمان در آنروز از همه به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نزديكتر بود - عرض كرد آرى اى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ).
فرمود: از نشانه هاى قيامت تضييع نماز، پيروى از شهوات ، تمايل به هواپرستى ، گرامى داشتن ثروتمندان ، فروختن دين به دنيا است ، و در اين هنگام است كه قلب مؤ من در درونش آب مى شود، آنچنان كه نمك در آب ، از اينهمه زشتيها كه مى بيند و توانائى بر تغيير آن ندارد.
سلمان گفت آيا چنين امرى واقع مى شود اى رسول خدا.
فرمود: آرى سوگند به آن كس كه جانم به دست او است ، اى سلمان !
در آن زمان زمامدارانى ظالم ، وزرائى فاسق ، كارشناسانى ستمگر، و امنائى خائن بر مردم حكومت مى كنند.
((سلمان )) پرسيد آيا اين امر واقع مى شود اى رسول خدا؟!.
فرمود: آرى سوگند به آن كس كه جانم در دست او است ، اى سلمان ! در آن هنگام زشتيها زيبا، و زيبائيها زشت مى شود، امانت به خيانتكار سپرده مى شود، و امانتدار خيانت مى كند، دروغگو را تصديق مى كنند و راستگو را تكذيب !.
((سلمان )) سؤ ال مى كند: آيا
چنين چيزى واقع مى شود اى رسول خدا؟!
فرمود: آرى سوگند به كسى كه جانم در دست او است ، اى سلمان ! در آن روز حكومت به دست زنان ، و مشورت با بردگان خواهد بود، كودكان بر منابر مى نشينند، و دروغ ، ظرافت ، و زكات ، غرامت ، و بيت المال ، غنيمت محسوب مى شود!.
مردم به پدر و مادر بدى مى كنند، و به دوستانشان نيكى ، و ستاره دنباله دار در آسمان ظاهر مى شود.
سلمان گفت : آيا اين امر واقع مى شود اى رسول خدا؟!
فرمود: آرى سوگند به كسى كه جانم به دست او است ، اى سلمان ! در آن زمان زن با شوهرش شريك تجارت مى شود (و هر دو تمام تلاش خود را در بيرون خانه و براى ثروت اندوزى به كار مى گيرند) باران كم ، و صاحبان كَرم خسيس ، و تهيدستان حقير شمرده مى شوند. در آن هنگام بازارها به يكديگر نزديك
مى گردد، يكى مى گويد چيزى نفروختم ، و ديگرى مى گويد سودى نبردم ، و همه زبان به شكايت و مذمت پروردگار مى گشايند!.
سلمان گفت : آيا اين امر واقع مى شود اى رسول خدا؟!.
فرمود: آرى سوگند به كسى كه جانم در دست اوست ، اى سلمان ! در آن زمان اقوامى به حكومت مى رسند كه اگر مردم سخن بگويند آنها را مى كشند، و اگر سكوت كنند همه چيزشان را مباح مى شمرند، اموال آنها را غارت مى كنند و احترامشان را پايمال و خونهايشان را مى ريزند، و دلها را پر از عداوت و وحشت مى كنند، و
همه مردم را ترسان و خائف و مرعوب مى بينى !
((سلمان )) عرض كرد: آيا اين امر واقع مى شود اى رسول خدا؟!.
فرمود آرى ، قسم به آن كسى كه جانم به دست او است ، اى سلمان ! در آن هنگام چيزى از مشرق چيزى از مغرب مى آورند (قوانينى از شرق و قوانينى از غرب ) و امت من متلون مى گردد! واى در آن روز بر ضعفاى امت از آنها، و واى بر آنها از عذاب الهى ، نه بر صغير رحم مى كنند، نه احترام به كبير مى گذارند، و نه گنهكارى را مى بخشند، بدنهايشان همچون آدميان است اما قلوبشان قلوب شياطين !.
سلمان گفت : آيا اين امر واقع مى شود اى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )؟!.
فرمود: آرى قسم به آن كس كه جانم در دست او است ، اى سلمان ! در آن زمان مردان به مردان قناعت مى كنند، و زنان به زنان ، و بر سر پسران به رقابت برمى خيزند همانگونه كه براى دختران در خانواده هايشان !. مردان ، خود را شبيه زنان و زنان خود را شبيه مردان مى كنند، و زنان بر زين سوار مى شوند (و به خودنمائى مى پردازند) بر آنها لعنت خدا باد!.
((سلمان )) عرض كرد: آيا اين امر واقع مى شود اى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )؟!.
فرمود: آرى سوگند به كسى كه جانم در دست او است ، اى سلمان ! در
آن زمان به تزيين مساجد مى پردازند، آنچنان كه معابد يهود و نصارا را تزيين مى كنند، قرآنها
را مى آرايند (بى آنكه به محتواى آن عمل كنند مناره هاى مساجد طولانى ، و صفوف نمازگزاران فراوان ، اما دلها نسبت به يكديگر دشمن و زبانها مختلف است !.
((سلمان )) گفت : آيا اين امر واقع مى شود اى رسول خدا؟!.
فرمود: آرى سوگند به كسى كه جانم در دست او است ، اى سلمان ! در آن هنگام پسران امت مرا با طلا تزيين مى كنند، و لباسهاى ابريشمين حرير و ديباج مى پوشند، و از پوستهاى پلنگ براى خود لباس تهيه مى كنند!.
((سلمان )) عرض كرد: آيا اين امر واقع شدنى است اى رسول خدا؟!.
فرمود: آرى سوگند به كسى كه جانم به دست او است ، اى سلمان ! در آن هنگام زنا آشكار مى گردد، معاملات با غيبت و رشوه انجام مى گيرد، دين را فرو مى نهند و دنيا را برمى دارند.
((سلمان )) گفت : آيا اين امرى شدنى است اى رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )؟!
فرمود: آرى سوگند به كسى كه جانم به دست او است ، اى سلمان ! در آن هنگام طلاق فزونى مى گيرد، و حدى براى خدا اجرا نمى شود، اما با اين حال به خدا ضرر نمى زنند (خودشان زيان مى بينند).
((سلمان )) عرض كرد: آيا اين امرى شدنى است اى رسول خدا؟!.
فرمود: آرى ، سوگند به كسى كه جانم به دست او است ، اى سلمان ! در آن هنگام زنان خواننده ، و آلات لهو و نوازندگى آشكار مى شود، و اشرار امتم به دنبال آن مى روند
((سلمان )) گفت : آيا اين شدنى است اى رسول خدا؟!
فرمود
آرى سوگند به كسى كه جانم به دست او است ، اى سلمان ! در آن هنگام اغنياى امتم براى تفريح به حج مى روند، و طبقه متوسط براى تجارت ،
و فقراى آنها براى ريا و تظاهر! در آن زمان اقوامى پيدا مى شوند كه قرآن را براى غير خدا فرا مى گيرند، و با آن همچون آلات لهو رفتار مى كنند، و اقوامى روى كار مى آيند كه براى غير خدا علم دين فرا مى گيرند، فرزندان نامشروع فراوان مى شود، و قرآن را به صورت غنا مى خوانند، و براى دنيا بر يكديگر سبقت مى گيرند.
سلمان عرض كرد: آيا اين امر واقع مى شود اى رسول خدا؟!.
فرمود: آرى ، سوگند به كسى كه جانم به دست او است ، اى سلمان ! اين در زمانى است كه پردههاى حرمت دريده مى شود، گناه فراوان ، بدان بر نيكان مسلط مى گيرند، دروغ زياد مى شود، لجاجت آشكار، و فقر فزونى مى گيرد، و مردم با انواع لباسها بر يكديگر فخر مى فروشند، بارانهاى بى موقع مى بارد، قمار و آلات موسيقى را جالب مى شمرند، و امر به معروف و نهى از منكر را زشت مى دانند.
به گونه اى كه مؤ من در آن زمان از همه امت خوارتر است قاريان قرآن و عبادت كنندگان پيوسته به يكديگر بدگوئى مى كنند، و آنها را در ملكوت آسمانها افرادى پليد و آلوده مى خوانند.
((سلمان )) عرض كرد: آيا اين امر واقع مى شود اى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )؟!.
فرمود: آرى ، سوگند به كسى كه جانم در دست او
است ، اى سلمان ! در آن هنگام ثروتمند رحمى بر فقير نمى كند، تا آنجا كه نيازمندى در ميان جمعيت به پا مى خيزد و اظهار حاجت مى كند ، و هيچكس چيزى در دست او نمى نهد!.
((سلمان )) گفت : آيا اين امر شدنى است اى رسول خدا؟!.
فرمود: آرى سوگند به كسى كه جانم به دست او است ، اى سلمان ! در آن هنگام ((رويبضة )) سخن مى گويد!.
سلمان عرض كرد: پدر و مادرم فدايت باد اى رسول خدا! ((رويبضة ))
چيست ؟
فرمود: كسى درباره محروم سخن مى گويد كه هرگز سخن نمى گفت (و كسى اظهار نظر مى كند كه مجال اظهار نظر به او نمى دادند)
در اين هنگام طولى نمى كشد كه فريادى از زمين برمى خيزد، آنچنان كه هر گروهى خيال مى كنند اين فرياد در منطقه آنها است .
باز مدتى كه خدا مى خواهد به همان حال مى مانند، سپس در اين مدت زمين را مى شكافند و زمين پاره هاى دل خود را بيرون مى افكند، فرمود منظورم طلا و نقره است ، سپس به ستونهاى مسجد با دست مباركش اشاره كرد و گفت : همانند اينها! و در آن روز ديگر طلا و نقرهاى به درد نمى خورد (و فرمان الهى فرا مى رسد) اين است معنى سخن پروردگار ((فقد جاء اشراطها)). <65> از نام جهاد نيز وحشت دارند!
در اين آيات موضعگيريهاى مختلف ((مؤ منان )) و ((منافقان )) را در برابر فرمان جهاد روشن مى سازد، و تكميلى است بر بحثهائى كه درباره اين دو گروه در آيات قبل آمد
نخست مى فرمايد: ((مؤ منان پيوسته مى
گويند چرا سوره اى نازل نمى شود))؟! (و يقول الذين آمنوا لو لا نزلت سورة ).
سوره اى كه در آن فرمان جهاد باشد، و تكليف ما را در برابر دشمنان سنگدل و خونخوار و بى منطق روشن سازد، سوره اى كه آياتش نور هدايت بر قلب ما بپاشد، و روح و جان ما را با فروغش روشن نمايد.
اين وضع حال مؤ منان راستين .
و اما منافقان هنگامى كه سوره محكم و استوارى نازل مى گردد كه در آن نامى از جنگ و جهاد است ، منافقان بيماردل را مى بينى كه همچون كسى كه در آستانه مرگ قرار گرفته با نگاهى مات و مبهوت ، و چشمانى كه حدقه آنها از كار ايستاده به تو مى نگرند))! (فاذا انزلت سورة محكمة و ذكر فيها القتال راءيت الذين فى قلوبهم مرض ينظرون اليك نظر المغشى عليه من الموت ).
از شنيدن نام جنگ چنان وحشت و اضطراب سر تا پاى آنها را فرا مى گيرد كه نزديك است قالب تهى كنند! فكرشان از كار مى افتد، سياهى چشم از حركت بازمى ايستد، و همچون كسانى كه نزديك است قبض روحشان شود نگاهى بى حركت و خيره ، بى آنكه پلكهاى چشم بهم خورد، دارند، و اين گوياترين تعبيرى است از حال منافقان ترسو و بزدل !.
چرا برخورد مؤ منان و منافقان اين چنين متفاوت نباشد در حالى كه گروه اول به خاطر ايمان محكمشان هم به لطف و عنايت و يارى پروردگار اميدوارند، و هم از شهادت در راه او پروا ندارند.
ميدان جهاد براى آنها ميدان اظهار عشق به محبوب ، ميدان شرف و فضيلت ،
ميدان شكوفائى استعدادها، و ميدان پايدارى و مقاومت و پيروزى است ، و در چنين ميدانى ترس معنى ندارد.
اما براى ((منافقان )) ميدان مرگ و نابودى و بدبختى است ، ميدان شكست و جدائى از لذات دنيا است ، ميدانى است تاريك و ظلمانى ، با آينده اى وحشتناك و مبهم !.
منظور از ((سورة محكمة )) به عقيده بعضى از مفسران سوره هائى است كه در آن مساءله جهاد مطرح مى شود، ولى دليلى بر اين تفسير در دست نيست ، بلكه ظاهر اين است كه محكم در اينجا به همان معنى مستحكم و استوار و قاطع و خالى از هرگونه ابهام است كه گاه در مقابل آن عنوان متشابه قرار مى گيرد، و البته
آيات جهاد چون معمولا از قاطعيت فوق العاده اى برخوردار است تناسب بيشترى با مفهوم اين واژه دارد، اما منحصر به آن نيست .
تعبير به الذين فى قلوبهم مرض : ((كسانى كه در قلبهايشان بيمارى است )) تعبيرى است كه در لسان قرآن معمولا براى ((منافقين )) به كار مى رود، و اينكه بعضى از مفسران احتمال داده اند منظور افراد ((ضعيف الايمان )) است ، نه با ساير آيات قرآن سازگار مى باشد و نه با آيات قبل و بعد آيه مورد بحث كه همه از منافقان سخن مى گويد.
به هر حال ، در پايان آيه در يك جمله كوتاه مى گويد: ((واى بر آنها كه مرگ و نابودى براى آنها از زندگى بهتر است )) (فاولى لهم ).
جمله ((اولى لهم )) در ادبيات عرب معمولا به عنوان تهديد و نفرين و آرزوى ناراحتى و بدبختى براى كسى مى آيد.
<66>
بعضى نيز آن را به معنى الموت اولى لهم (مرگ براى آنها بهتر است ) تفسير كرده اند، و جمع ميان آنها چنانكه در تفسير آيه آورديم نيز مانعى ندارد
در آيه بعد مى افزايد: ((اگر آنها اطاعت كنند، و از فرمان جهاد سرپيچى نمايند و سخنان نيك و سنجيده و شايسته بگويند براى آنها بهتر است )) (طاعة و قول معروف ). <67>
تعبير به ((قول معروف )) ممكن است در مقابل سخنان ناموزون و منكرى
باشد كه منافقان بعد از نزول آيات جهاد سرمى دادند، گاه مى گفتند: ((لا تنفروا فى الحر)): در اين گرماى شديد به سوى ميدان جهاد نرويد)) (توبه - 81).
و گاه مى گفتند: ((خدا و پيامبرش جز وعده هاى دروغين پيروزى چيزى به ما وعده نداده اند))! ((و اذ يقول المنافقون والذين فى قلوبهم مرض ما وعدنا الله و رسوله الا غرورا)) (سوره احزاب - 12).
و گاه براى سست كردن افراد با ايمان و بازداشتن از ميدان نبرد مى گفتند: هلم الينا ((به سوى ما بيا و خوش باش ))! (احزاب - 18).
نه تنها مردم را تشويق به جهاد نمى كردند بلكه در تضعيف روحيه آنها سخت مى كوشيدند.
سپس مى افزايد: ((اگر آنها هنگامى كه برنامه ها محكم مى شود و فرمان جهاد قطعيت مى يابد به خدا راست گويند و از در صدق و صفا درآيند براى آنها بهتر است )) (فاذا عزم الامر فلو صدقوا الله لكان خيرا لهم ).
هم در اين دنيا باعث سربلندى آنها است ، و هم در آخرت به پاداش و ثواب بزرگ و فوز عظيم نائل مى شوند.
جمله ((عزم الامر)) در اصل اشاره
به محكم شدن كار است ولى به قرينه آيات قبل و بعد منظور از آن ((جهاد)) مى باشد.
در آيه بعد مى افزايد: ((اما اگر راه مخالفت را پيش گيريد، و از فرمان خدا و عمل به كتاب او رويگردان شويد، آيا جز اين انتظارى مى رود كه در زمين فساد كنيد و قطع رحم نمائيد)) (فهل عسيتم ان توليتم ان تفسدوا فى الارض و تقطعوا ارحامكم ). <68>
زيرا اگر از قرآن و توحيد روى گردان شويد قطعا به سوى جاهليت باز مى گرديد، و برنامه هاى جاهلى چيزى جز ((فساد در زمين )) ((قتل و غارت و خونريزى ))، ((كشتن خويشاوندان و دختران )) نبود.
اين در صورتى است كه ((توليتم )) از ماده ((تولى )) به معنى رويگردان شدن باشد، ولى بسيارى از مفسران اين احتمال را داده اند كه از ماده ((ولايت )) به معنى ((حكومت )) است ، يعنى اگر زمام حكومت به دستتان بيفتد چيزى جز تباهى و خونريزى و قطع رحم از شما انتظار نمى رود.
گويا جمعى از منافقان براى فرار از ميدان جهاد اين بهانه را درست كرده بودند كه ما چگونه قدم به ميدان نبرد بگذاريم و خونريزى كنيم و خويشاوندان خود را به قتل برسانيم ((و مفسد فى الارض )) باشيم ؟!.
قرآن در پاسخ آنها مى گويد: ((مگر آنروز كه حكومت در دست شما بود جز فساد و خونريزى و قطع رحم كار داشتيد؟! اينها بهانه است ، هدف از جنگ در اسلام خاموش كردن آتش فتنه است ، نه فساد و تباهى در زمين ، هدف برچيدن بساط ظلم و ستم است نه قطع رحم .
در
بعضى از روايات كه در منابع اهل بيت (عليهمالسلام ) آمده است مى خوانيم : ((اين آيه درباره بنى اميه است كه وقتى زمام حكومت را به دست گرفتند نه بر صغير رحم كردند و نه بر كبير، حتى خويشاوندان خود را به خاك و خون كشيدند))!. <69>
روشن است كه بنى اميه از ابوسفيان گرفته تا فرزندان و نواده هاى او همه مصداق روشن اين آيه بودند، منظور از روايت نيز همين است در حالى كه آيه مفهوم گسترده اى دارد كه همه منافقان ظالم و مفسد را شامل مى شود.
در آيه بعد سرنوشت نهائى اين گروه منافق و بهانه جوى مفسد را چنين
بيان مى كند: ((آنها كسانى هستند كه خداوند از رحمت خويش دورشان ساخته ، گوشهايشان را كر و چشمهايشان را كور نموده است ))، نه حقيقتى را مى شنوند و نه واقعيتى را مى بينند (اولئك الذين لعنهم الله فاصمهم و اعمى ابصارهم ).
آنها جهاد اسلامى را كه بر معيار حق و عدالت است قطع رحم و فساد فى الارض مى پندارند، اما آنهمه جناياتى را كه در جاهليت مرتكب شدند و خونهاى بى گناهانى را كه در دوران حكومتشان ريختند و نوزادان معصومى را كه با دست خود زير خاك پنهان كردند مطابق با حق و عدالت !، لعنت خدا بر آنها باد كه نه گوش شنوا دارند و نه چشم بينا!.
در روايتى از امام على بن الحسين (عليهماالسلام ) مى خوانيم كه به فرزندش امام باقر (عليه السلام ) فرمود: ((اياك و مصاحبة القاطع لرحمة ، فانى وجدته ملعونا فى كتاب الله عز و جل فى ثلاث
مواضع : قال الله عز و جل فهل عسيتم …)): ((فرزندم از دوستى با افرادى كه پيوند خويشاوندى را قطع كرده و نسبت به ارحام خود بدرفتارى مى كنند بر حذر باش كه من آنها را در سه آيه از قرآن ملعون يافتم ، سپس آيه مورد بحث را تلاوت فرمود ….)) <70>
((رحم )) در اصل به معنى ((جايگاه جنين )) در شكم مادر است ، سپس اين تعبير به تمام خويشاوندان اطلاق شده است به خاطر اينكه از رحم واحدى نشاءت گرفته اند.
در حديث ديگرى از رسول خدا مى خوانيم : ثلاثة لا يدخلون الجنة مدمن خمر و مدمن سحر و قاطع رحم : ((سه گروهند كه هرگز داخل بهشت نمى شوند، شرابخواران ، ساحران و قاطعان رحم )). <71>
ناگفته پيدا است لعن و طرد خداوند نسبت به اين گروه ، و همچنين گرفتن قدرت درك حقايق از آنها، هرگز مستلزم جبر نيست ، چرا كه اينها مجازات اعمال خود آنها و واكنش كردار و رفتارشان است .
در آخرين آيه مورد بحث به ذكر علت واقعى انحراف اين قوم نگونبخت پرداخته ، مى گويد: ((آيا آنها در آيات قرآن تدبر نمى كنند (تا حقيقت را دريابند و وظائف خود را انجام دهند) يا بر دلهاى آنها قفل نهاده شده است ))؟!. (افلا يتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها).
آرى عامل بيچارگى آنها يكى از دو چيز است يا در قرآن ، اين برنامه هدايت الهى و اين نسخه كامل شفابخش ، تدبر نمى كنند، و يا اگر تدبر مى كنند بر اثر هواپرستى و اعمالى كه از قبل انجام داده اند قفلها بر
دلهاى آنها است ، به گونه اى كه هيچ حقيقتى در آن نفوذ نمى كند.
و به تعبير ديگر اگر كسى راه خود را در ظلمات گم مى كند، يا چراغى به دست ندارد و يا چشمش نابينا است كه اگر هم چراغ باشد و هم چشم بينا يافتن راه همه جا آسان است .
((اقفال )) جمع ((قفل )) در اصل از ماده ((قفول )) به معنى بازگشت كردن يا ((قفيل )) به معنى اشياء خشك است ، و از آنجا كه وقتى در را به بندند و بر آن قفل زنند هر كس بيايد از آنجا بازمى گردد، و همانند موجود خشك و صلب چيزى در آن نفوذ نمى كند اين كلمه به اين ابزار مخصوص گفته شده است .
1 - قرآن كتاب انديشه و عمل
آيات مختلف قرآن اين حقيقت را فاش مى گويد كه اين كتاب بزرگ آسمانى تنها براى تلاوت نيست ، بلكه هدف نهائى از آن ((ذكر)) (يادآورى )
((تدبر)) (بررسى عواقب و نتائج كار) ((انذار))، ((خارج كردن انسانها از ظلمات به نور)) و ((شفا و رحمت و هدايت )) است .
در آيه 50 سوره انبياء مى خوانيم : و هذا ذكر مبارك انزلنا: اين يادآورى پر بركتى است كه ما نازل كرده ايم )).
در آيه 29 سوره (ص ) مى خوانيم : كتاب انزلناه اليك مبارك ليدبروا آياته : ((اين كتاب پربركتى است كه بر تو نازل كرده ايم تا در آياتش تدبر كنند)).
و در آيه 19 سوره انعام آمده است : و اوحى الى هذا القرآن لانذركم به و من بلغ : ((اين قرآن به من وحى شده است تا شما
و تمام كسانى را كه اين پيام به آنها مى رسد به وسيله آن انذار كنم )).
و در آيه 1 سوره ابراهيم مى فرمايد: كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور: ((اين كتابى است كه بر تو نازل كرديم تا مردم را به وسيله آن از ظلمتها به سوى نور خارج سازى )).
و بالاخره در آيه 82 سوره اسراء آمده است : و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤ منين : ((آياتى از قرآن نازل مى كنيم كه مايه شفا و رحمت براى مؤ منان است )).
و به اين ترتيب بايد قرآن مجيد در متن زندگى مسلمانان قرار گيرد و آنرا قدوه و اسوه خويش قرار دهند دستوراتش را مو به مو اجرا كنند، و تمام خطوط زندگى خويش را با آن هماهنگ سازند.
اما متاءسفانه برخورد گروهى از مسلمانان با قرآن برخورد با يك مشت اوراد نامفهوم است ، تنها به تلاوت سرسرى مى پردازند، و در نهايت به تجويد و مخارج حروف و زيبائى صوت اهميت مى دهند، و بيشترين بدبختى مسلمانان از همينجاست كه قرآن را از شكل يك برنامه جامع زندگى خارج ساخته و تنها
به الفاظ آن قناعت كرده اند.
قابل توجه اينكه در آيات مورد بحث با صراحت مى گويد اين منافقان بيماردل در قرآن تدبر نكردند كه به اين روز سياه افتادند.
((تدبر)) از ماده ((دبر)) (بر وزن ابر) به معنى بررسى نتائج و عواقب چيزى است ، به عكس تفكر كه بيشتر به بررسى علل و اسباب چيزى گفته مى شود، و به كاربردن هر دو تعبير در قرآن مجيد پر معنى است .
اما نبايد فراموش
كرد كه بهره گيرى از قرآن نياز به يك نوع خودسازى دارد، هر چند خود قرآن نيز به خودسازى كمك مى كند، چرا كه اگر بر دلها قفلها باشد، قفلهائى از هوى و هوس ، كبر و غرور، لجاجت و تعصب ، اجازه ورود نور حق به آن نمى دهد، در آيات مورد بحث به همين امر نيز اشاره شده است .
و چه زيبا مى گويد: امير مؤ منان على (عليه السلام ) در خطبه اى كه پيرامون صفات پرهيزگاران فرموده : اما الليل فصافون اقدامهم ، تالين لاجزاء القرآن يرتلونها ترتيلا، يحزنون به انفسهم ، و يستثيرون به دواء دائهم ، فاذا مروا باية فيها تشويق ركنوا اليها طمعا، و تطلعت نفوسهم اليها شوقا، و ظنوا انها نصب اعينهم ، و اذا مروا باية فيها تخويف اصغوا اليها مسامع قلوبهم ، و ظنوا ان زفير جهنم و شهيقها فى اصول آذانهم :
((آنها شب هنگام برپا ايستاده ، قرآن را شمرده و با تدبر تلاوت مى كنند، و جان خود را با آن محزون مى سازند، داروى درد خود را از آن مى گيرند، هر گاه به آيه اى رسند كه در آن تشويق است با علاقه فراوان به آن روى مى آورند، و چشم جانشان با شوق بسيار در آن خيره مى شود، و آن را همواره نصب العين خود مى سازند، و هر گاه به آيه اى رسند كه در آن بيم و انذار است گوشهاى دل خود را براى شنيدنش باز كرده ، فكر مى كنند صداى ناله آتش سوزان دوزخ و به هم خوردن زبانه هايش در گوش جانشان طنين
انداز است )).
2 - حديثى از امام صادق (عليه السلام )
در تفسير جمله ((ام على قلوب اقفالها)) از امام صادق (عليه السلام ) چنين آمده است : ان لك قلبا و مسامع ، و ان الله اذا اراد ان يهدى عبدا فتح مسامع قلبه ، و اذا اراد به غير ذلك ختم مسامع قلبه ، فلا يصلح ابدا و هو قول الله عز و جل : ام على قلوب اقفالها: ((براى تو قلبى است و گوشهائى كه (راه نفوذ در آن است ) و خداوند هرگاه بخواهد بنده اى را (بخاطر تقوايش ) هدايت كند، گوشهاى قلب او را مى گشايد، و هنگامى كه غير از اين بخواهد بر گوشهاى قلبش مهر مى نهد، به گونه اى كه هرگز اصلاح نخواهد شد، و اين معنى سخن خداوند است )) ((ام على قلوب اقفالها)). چرا در قرآن تدبر نمى كنند؟!
اين آيات همچنان به بحث پيرامون منافقان و موضعگيريهاى مختلف آنها ادامه مى دهد، مى فرمايد: ((كسانى كه بعد از روشن شدن حق بازگشتند و پشت كردند، شيطان اعمال زشتشان را در نظرشان زينت داده ، و آنها را به آرزوهاى دور و دراز فريفته است )) (ان الذين ارتدوا على ادبارهم من بعد ما تبين لهم الهدى الشيطان سول لهم و املى لهم ).
گر چه بعضى احتمال داده اند كه اين آيه پيرامون جمعى از كفار اهل كتاب سخن مى گويد كه قبل از قيام پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نشانه هاى او را بر اساس كتب آسمانيشان مى شمردند و سخت در انتظار او بودند، اما بعد از قيام او
و روشن شدن اين نشانه ها به او پشت كردند و شهوات و منافع مادى ، مانع ايمانشان شد.
ولى قرائنى كه در آيات قبل و بعد است به خوبى نشان مى دهد اين آيه نيز درباره منافقان سخن مى گويد كه نزديك آمدند و دلائل حقانيت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را به وضوح ديدند و شنيدند، ولى به خاطر هواپرستى و تسويلات شيطانى به آن پشت كردند.
((سول )) از ماده ((سؤ ل )) (بر وزن قفل ) به معنى حاجتى است كه نفس آدمى نسبت به آن حريص است <74> و ((تسويل )) معنى ترغيب و تشويق نسبت به امورى كه
به آن حريص است ، و نسبت اين امر به شيطان به خاطر وسوسه هائى است كه او در جان انسان مى كند، و مانع هدايت او مى شود.
جمله و املى لهم از ماده ((املاء)) به معنى ايجاد طول امل و آرزوهاى دور و دراز است كه انسان را به خود مشغول داشته و از حق بازمى دارد.
آيه بعد علت اين تسويلات و تزيينات شيطانى را چنين شرح مى دهد: ((اين بخاطر آن است كه آنها به كسانى كه از نزول وحى الهى به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) اسلام ناراحت بودند گفتند ما در بعضى از امور از شما پيروى مى كنيم )) (ذلك بانهم قالوا للذين كرهوا ما نزل الله سنطيعكم فى بعض الامر).
كار منافق همين است كه به دنبال افراد سرخورده و مخالف مى گردد، و اگر در تمام جهات با او قدر مشترك نداشته باشد به همان مقدار كه وجوه مشترك موجود
است همكارى ، بلكه اطاعت مى كند.
منافقان مدينه نيز به سراغ يهود آمدند، يهود ((بنى نضير)) و ((بنى قريظه )) كه پيش از بعثت پيامبر از مبلغان اسلام بودند، اما بعد از ظهورش بخاطر حسد و كبر و به خطر افتادن منافعشان ظهور اسلام را ناخوشايند دانستند، و از آنجا كه مخالفت با پيامبر اسلام و توطئه ضد او قدر مشتركى در ميان منافقان و يهود بود قول همكارى به آنها دادند.
تعبير ((فى بعض الامر)) شايد اشاره به اين است كه ما تنها در اين قسمت با شما همكارى مى كنيم ، ولى شما با بت پرستى مخالفيد، و معتقد به رستاخيز هستيد، ما در اين امور با شما همراه نيستيم . <75>
اين سخن شبيه چيزى است كه در آيه 11 سوره حشر آمده : ا لم تر الى
الذين نافقوا يقولون لاخوانهم الذين كفروا من اهل الكتاب لئن اخرجتم لنخرجن معكم و لا نطيع فيكم احدا ابدا و ان قوتلتم لننصرنكم : ((آيا نديديد منافقان را كه به برادران كافرشان از اهل كتاب مى گويند اگر شما از اين بلاد كوچ كنيد ما هم با شما مى آئيم ، و از هيچكس در مخالفت با شما اطاعت نخواهيم كرد، و اگر با شما پيكار كنند ياريتان خواهيم كرد))!
در پايان آيه آنها را با عبارتى كوتاه تهديد كرده ، مى گويد: ((خداوند مخفى كاريها و اسرار آنها را مى داند)) (و الله يعلم اسرارهم ).
هم از كفر باطنى آنها و نفاقشان آگاه است ، و هم از توطئه چينها با كمك يهود، و به موقع آنها را مجازات خواهد كرد.
و نيز از آنچه يهود از
حسادت و دشمنى و عناد مخفى مى داشتند آگاه است آنها طبق گواهى كتابشان چنان از نشانه هاى پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آگاه بودند كه او را همچون فرزند خود مى شناختند، و اين نشانه ها را قبلا برملا مى گفتند، ولى بعد از ظهورش همه را مخفى و پنهان كردند خدا از اين پنهانكارى آگاه است .
در حديثى از امام باقر و امام صادق (عليه السلام ) آمده است كه منظور از ((كرهوا ما نزل الله )) بنى اميه هستند كه نزول فرمان خداوند را درباره ولايت على (عليه السلام ) ناخوش داشتند. <76>
روشن است كه اين نوعى تطبيق و بيان مصداق است نه انحصار مفهوم آيه .
آيه بعد در حقيقت توضيحى است براى اين تهديد سربسته مى فرمايد: ((حال آنها چگونه خواهد بود هنگامى كه فرشتگان مرگ روحشان را قبض
مى كنند در حالى كه بر صورت و پشت آنها مى زنند)) (فكيف اذا توفتهم الملائكة يضربون وجوههم و ادبارهم ). <77>
آرى اين فرشتگان ماءمورند كه در آستانه مرگ مجازات آنها را شروع كنند تا طعم تلخ كفر و نفاق و لجاجت و عناد را بچشند، به صورت آنها مى كوبند، براى اين كه رو به سوى دشمنان خدا رفته اند، و بر پشت آنها مى زنند بخاطر اين كه به آيات الهى و پيامبرش پشت كردند.
اين معنى شبيه چيزى است كه در آيه 50 سوره انفال درباره كفار و منافقين آمده است : و لو ترى اذ يتوفى الذين كفروا الملائكة يضربون وجوههم و ادبارهم و ذوقوا عذاب الحريق : ((اگر ببينى كافران را
هنگامى كه فرشتگان مرگ جان آنها را مى گيرند، و بر صورت و پشت آنها مى زنند، و مى گويند: بچشيد عذاب سوزنده را….)).
در آخرين آيه مورد بحث باز به بيان علت اين عذاب الهى در آستانه مرگ آنها پرداخته مى گويد: ((اين عذاب و كيفر به خاطر آن است كه آنها از آنچه خداوند را به خشم مى آورد پيروى كردند، و آنچه را موجب خشنودى او است كراهت داشتند، لذا خداوند اعمالشان را حبط و نابود كرد)) (ذلك بانهم اتبعوا ما اسخط الله و كرهوا رضوانه فاحبط اعمالهم ).
چرا كه شرط قبولى اعمال و هر گونه تلاش و كوشش رضاى خدا است ، بنابراين طبيعى است كه اعمال كسانى كه اصرار در خشم خدا دارند و مخالف با رضاى او هستند نابود گردد، و با دست خالى ، و كوله بار عظيمى از گناهان اين جهان را وداع گويند.
حال اين گروه درست مخالف وضعى است كه مؤ منان دارند كه فرشتگان
رحمت در آستانه مرگ به استقبال آنها مى آيند، با روى گشاده به آنها مى گويند: سلام بر شما باد، هم اكنون وارد بهشت شويد بخاطر اعمالى كه انجام مى داديد: ((الذين تتوفاهم الملائكة طيبين يقولون سلام عليكم ادخلوا الجنة بما كنتم تعملون )). (نحل - 33).
قابل توجه اين كه در مورد خشم الهى جمله به صورت فعليه آمده است (ما اسخط الله ) و در مورد خشنودى او به صورت اسميه (رضوانه ).
بعضى از مفسران گفته اند اين تفاوت تعبير لطيفه اى در بردارد، و آن اينكه خشم خدا گاهگاه است ، و رضا و رحمتش مستمر است و مدام .
اين نكته
نيز روشن است كه خشم و غضب و سخط در مورد خداوند به معنى تاثر نفسانى نيست ، همانگونه كه رضاى او نيز به معنى انبساط روح نمى باشد، بلكه همانگونه كه در حديث امام صادق (عليه السلام ) آمده ((غضب الله عقابه و رضاه ثوابه )): ((خشم خدا عقاب او است ، و رضاى او ثواب او)). <78> منافقان را از لحن گفتارشان مى توان شناخت
در اين آيات باز هم به بحثى ديگر از صفات و نشانه هاى منافقين اشاره مى كند.
و مخصوصا بر اين معنى تاءكيد دارد كه اينها تصور نكنند براى هميشه مى توانند چهره درونى خود را از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و مؤ منان مكتوم دارند، و خود را از رسوائى بزرگ برهانند.
نخست مى گويد: ((آيا كسانى كه در دلهايشان بيمارى است گمان كردند خدا كينه هاى شديدشان را ظاهر نمى سازد))؟! (ام حسب الذين فى قلوبهم مرض ان لن يخرج الله اضغانهم ). <79>
((اضغان )) جمع ((ضغن )) (بر وزن حرص ، و همچنين بر وزن عقد) به معنى كينه شديد است .
آرى آنها در درون دل كينه شديدى نسبت به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و مؤ منان داشته و هميشه منتظر فرصتى بودند كه ضربه اى بر آنها وارد كنند، قرآن به آنان هشدار مى دهد، تصور نكنند هميشه مى توانند چهره واقعى خود را مكتوم دارند.
لذا در آيه بعد مى افزايد: ((اگر بخواهيم آنها را به تو نشان مى دهيم ، تا آنها را با قيافه هايشان بشناسى ))! (و لو نشاء لاريناكهم فلعرفتهم بسيماهم ).
در
چهره هاى آنها علامتى مى گذاريم كه با مشاهده آن علامت از نفاقشان آگاه شوى ، و به ((راءى العين )) آنها را ببينى .
سپس مى افزايد: ((هر چند الان هم مى توانى از طرز سخنانشان آنها را بشناسى )) (و لتعرفنهم فى لحن القول ).
((راغب )) در ((مفردات )) مى گويد: ((لحن )) عبارت از اين است كه سخن را از قواعد و سنن خود منحرف سازند، يا اعراب خلافى به آن دهند، و يا از صورت صراحت به كنايه و اشاره بكشانند، و منظور در آيه مورد بحث همان معنى
سوم است يعنى اين منافقان بيماردل را از كنايه ها و نيشها و تعبيرات موذيانه و منافقانه شان مى توان شناخت .
هر جا سخن از جهاد است آنها به نحوى در تضعيف اراده مردم مى كوشند، هر جا سخن از حق و عدالت است آن را به سوى ديگرى منحرف مى سازند، و آنجا كه از نيكان و پاكان و پيشگامان اسلام سخن به ميان مى آيد به نحوى مى كوشند آنها را لكه دار و كم اعتبار كنند.
لذا در حديث معروفى از ((ابو سعيد خدرى )) نقل شده است كه مى گويد: لحن القول بغضهم على بن ابى طالب ، و كنا نعرف المنافقين على عهد رسول الله ببغضهم على بن ابى طالب : ((منظور از ((لحن القول )) بغض على بن ابى طالب (عليه السلام ) است ، و ما منافقان را در عصر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) از طريق عداوت با على (عليه السلام ) مى شناختيم )). <80>
آرى اين يكى از نشانه هاى بارز
منافقان بود كه نسبت به اولين مؤ من از ميان مردان ، و نخستين پيشگام جانباز اسلام عداوت مى ورزيدند.
اصولا ممكن نيست انسان چيزى را در دل داشته باشد و بتواند براى مدت طولانى آن را چنان مكتوم دارد كه حتى در كنايات و اشارات و لحن كلام او ظاهر نشود، لذا در حديثى از امير مؤ منان على (عليه السلام ) مى خوانيم : ما اضمر احد شيئا
الا ظهر فى فلتات لسانه و صفحات وجهه : ((هيچكس چيزى را در دل پنهان نمى كند مگر اينكه در سخنانى كه از دهان او ناآگاه مى پرد و صفحه صورتش آشكار مى شود)). <81>
در آيات ديگر قرآن سخنان موذيانه منافقان كه مصداق اين لحن القول است ، يا حركات مشكوك آنها، نقل شده است ، و شايد به همين دليل بعضى از مفسران گفته اند كه بعد از نزول آيه مورد بحث ديگر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به خوبى منافقان را از نشانه هاى آنها مى شناخت .
شاهد گوياى اين سخن اينكه به آن حضرت دستور داده شد كه هر گاه يكى از آنها از دنيا برود بر او نماز نخواند، و كنار قبرش براى دعا و طلب آمرزش نايستد: ((و لا تصل على احد منهم مات ابدا و لا تقم على قبره )) (توبه - 84).
مخصوصا از مواقعى كه منافقان به خوبى چهره واقعى خود را آشكار مى كردند موقع جهاد بود، قبل از جنگ به هنگام جمع آورى كمكها و آماده شدن براى ميدان نبرد، و در ميدان جنگ به هنگام حملات شديد دشمن ، و بعد از
جنگ به هنگام تقسيم غنائم كه در آيات فراوانى از قرآن مجيد مخصوصا در سوره توبه و احزاب به آنها اشاره شده است ، و كار به جائى رسيده بود كه حتى افراد عادى مسلمانان نيز منافقان را در اين صحنه ها مى شناختند.
امروز هم شناختن منافقان از لحن قول و موضعگيريهاى خلافشان در مسائل مهم اجتماعى ، و مخصوصا در بحرانها يا جنگها كار مشكلى نيست و با كمى دقت از گفتار و رفتارشان شناسائى مى شوند.و چه خوب است مسلمانان بيدار باشند و از اين آيه الهام گيرند و اين گروه خطرناك و كينه توز را بشناسند و افشا كنند.
در پايان آيه مى افزايد: ((خداوند اعمال همه شما را مى داند)) (و الله يعلم
اعمالكم ).
هم اعمال مخفى و آشكار مؤ منان ، و هم اعمال منافقان را، به فرض كه بتوانند چهره اصلى خود را از مردم پنهان دارند آيا از خدا كه در ظاهر و باطن و خلوت و جلوت با آنها است مى توانند مكتوم دارند؟!
در آيه بعد براى تاءكيد بيشتر و نشان دادن طرق شناخت مؤ منان از منافقان مى افزايد: ((ما همه شما را قطعا آزمايش مى كنيم ، تا معلوم شود مجاهدان واقعى شما و صابران كيانند)) و مجاهدنماها و سست عنصران منافق كيان ؟! (و لنبلونكم حتى نعلم المجاهدين منكم و الصابرين ).
گر چه اين آزمايش دامنه وسيع و گسترده اى دارد و صبر و شكيبائى در انجام همه وظائف را شامل مى شود ولى به تناسب كلمه مجاهدين ، و آيات قبل و بعد بيشتر منظور آزمايش در ميدان جهاد است ، و راستى ميدان جهاد
ميدان آزمايش بزرگ و سختى است ، و كمتر كسى مى تواند چهره واقعى خود را در چنين ميدانهائى از نظرها مستور دارد.
و در ذيل آيه مى فرمايد: علاوه بر اينكه شما را مى آزمائيم ((اخبار شما را نيز آزمايش مى كنيم )) (و نبلوا اخباركم ).
بسيارى از مفسران گفته اند كه مراد از ((اخبار)) در اينجا اعمال انسانها است ، چرا كه وقتى عملى از انسان سرمى زند به صورت ((خبر)) در ميان مردم پخش مى شود، بعضى نيز گفته اند منظور از ((اخبار)) در اينجا اسرار درونى است ، چرا كه اعمال مردم از اين اسرار خبر مى دهد.
اين احتمال نيز وجود دارد كه ((اخبار)) در اينجا به معنى خبرهائى است كه مردم از وضع خود يا از تعهدات خويش مى دهند، مثلا منافقان با پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) عهد كرده بودند كه پشت به ميدان نبرد نكنند در حالى كه عهد و پيمان
خود را شكستند: و لقد كانوا عاهدوا الله من قبل لا يولون الادبار (احزاب - 15).
و نيز ((بعضى از آنها از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) اجازه بازگشت از ميدان جهاد مى طلبيدند و مى گفتند خانه هاى ما بدون حفاظ است در صورتى كه بدون حفاظ نبود هدفشان اين بود كه فرار كنند))! و يستاذن فريق منهم النبى يقولون ان بيوتنا عورة و ما هى بعورة ان يريدون الا فرارا (احزاب - 13).
به اين ترتيب خداوند هم اعمال انسانها را مى آزمايد و هم گفتار و اخبار آنها را.
مطابق اين تفسير اين دو جمله در آيه مورد بحث دو
معنى متفاوت دارد، در حالى كه طبق تفسيرهاى قبل تاءكيد يكديگر است .
به هر حال اين نخستين بار نيست كه خداوند به مردم اعلام مى كند كه شما را مى آزمائيم تا صفوفتان از هم مشخص شود، و مؤ منان راستين از ضعيف الايمانها و منافقان شناخته شوند، در آيات فراوانى از قرآن اين مساءله ابتلاء و امتحان مطرح شده است .
مسائل مربوط به آزمايش الهى را در جلد اول ذيل آيه 155 بقره (صفحه 524 تا 535) بحث كرده ايم و همچنين در جلد 16 آغاز سوره عنكبوت مشروحا آمده است .
ضمنا جمله : ((حتى نعلم المجاهدين منكم )) (تا مجاهدان شما را بشناسيم ) به اين معنى نيست كه خداوند از اين گروه آگاهى ندارد بلكه منظور تحقق اين معلوم الهى است و مشخص شدن اين گونه افراد است ، يعنى تا اين علم الهى تحقق خارجى يابد و عينيت حاصل كند و صفوف مشخص شود. آنها كه در حال كفر بميرند هرگز بخشوده نخواهند شد
بعد از بحثهاى گوناگونى كه پيرامون وضع منافقان در آيات گذشته بيان شد، اين آيات پيرامون جمع ديگرى از كفار بحث مى كند، و مى فرمايد: ((كسانى كه كافر شدند و مردم را از راه خدا بازداشتند و بعد از روشن شدن حق به مخالفت با رسول خدا برخاستند، هرگز زيانى به خدا نمى رسانند، و اعمالشان را حبط و نابود مى كند)) (حتى اگر كار خيرى هم انجام داده اند چون با ايمان قرين نبوده حبط مى شود) (ان الذين كفروا و صدوا عن سبيل الله و شاقوا الرسول من بعد ما تبين لهم الهدى لن
يضروا الله شيئا و سيحبط اعمالهم ).
اين گروه ممكن است همان مشركان مكه باشند، و يا كفار يهود مدينه ، و يا هر دو، زيرا تعبير به ((كفر)) و ((صد عن سبيل الله )) (بازداشتن مردم از راه خدا) و ((شاقوا الرسول )) (مخالفت و دشمنى با پيامبر) در مورد هر دو گروه در آيات قرآن آمده است .
تعبير به ((تبيين هدايت )) در مورد مشركان مكه از طريق معجزات بود، و در مورد كفار اهل كتاب از طريق كتاب آسمانيشان .
حبط اعمال آنها يا اشاره به كارهاى نيكى است كه احيانا انجام مى دادند، مانند ميهمان نوازى ، انفاق و كمك به ابن السبيل ، و يا اشاره به عقيم ماندن نقشه هاى آنها بر ضد اسلام است .
به هر حال اين گروه داراى سه وصف بودند ((كفر)) و ((صد عن سبيل الله )) و ((دشمنى و عداوت با پيامبر)) كه يكى مخالفت با خدا بود، و ديگرى با بندگان خدا، و ديگرى با رسول خدا.
در آيه بعد روى سخن را به مؤ منان كرده ، و بعد از بيان خطوط منافقين
و كفار خط آنها را نيز چنين تبيين مى كند: ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اطاعت كنيد خدا و اطاعت كنيد رسول خدا را، و اعمال خود را باطل مسازيد)) (يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و لا تبطلوا اعمالكم ).
در حقيقت برنامه مؤ منان در همه چيز نقطه مقابل گروه كافر و منافق است آنها مخالفت فرمان خدا مى كنند، و اينها اطاعت ، آنها به عداوت و دشمنى با پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم
) برمى خيزند و اينها فرمانبردارند، آنها اعمالشان بر اثر كفر و ريا و منت و مانند آن نابود مى شود اما اينها با ترك اين امور پاداش اعمالشان در پيشگاه خدا محفوظ است .
به هر حال لحن آيه نشان مى دهد كه در ميان مؤ منان آن روز نيز افرادى بوده اند كه در مساءله اطاعت خداوند و رسول و حفظ اعمالشان از باطل شدن كوتاهى هائى داشته اند كه خداوند با اين آيه به آنها اخطار مى كند.
شاهد اين سخن شان نزولى است كه بعضى از مفسران درباره اين آيه نقل كرده اند كه ((بنى اسد)) اسلام آوردند و خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) عرضه داشتند ما تو را بر خود مقدم داشته ايم ، و جان و خانواده خويش را در اختيار تو گذارده ايم ، ولى از لحن گفتارشان يك نوع منت گذارى استفاده مى شد، آيه فوق نازل گشت و به آنها در اين زمينه هشدار داد.
بعضى از فقها به جمله اخير (و لا تبطلوا اعمالكم ) براى حرمت شكستن نماز استدلال كرده اند، ولى همانگونه كه آيات قبل و بعد، و خود آيه مورد بحث گواهى مى دهد مربوط به اين معنى نيست ، بلكه هدف عدم ابطال از طريق شرك و رياء و منت و امثال آن است .
آخرين آيه مورد بحث توضيح و تاءكيدى است براى آنچه در آيات قبل پيرامون كفار آمده است ، و در ضمن راه بازگشت را به آنها كه مايل باشند نشان
مى دهد، مى فرمايد: ((كسانى كه كافر شدند و مردم را نيز از پيمودن راه
خدا باز داشتند سپس در همان حال كفر از دنيا رفتند خدا هرگز آنها را نخواهد بخشيد))! (ان الذين كفروا و صدوا عن سبيل الله ثم ماتوا و هم كفار فلن يغفر الله لهم ).
چرا كه با مرگ درهاى توبه بسته مى شود، اينها بار سنگين كفر خودشان و اضلال و گمراهى ديگران را هر دو بر دوش مى كشند، چگونه امكان دارد خداوند آنها را ببخشد؟.
و به اين ترتيب در مجموع اين آيات ، از سه گروه سخن به ميان آمده است : منافقان ، كفار، و مؤ منان ، و صفات هر كدام و سرنوشت هر يك مشخص شده است .
عوامل نابودى ثواب عمل
از نكات حساسى كه در آيات مختلف قرآن از جمله آيه مورد بحث ، به آن هشدار داده شده اين است كه مؤ منان مراقب باشند كه اعمالشان همچون كفار حبط و نابود نشود.
و به تعبير ديگر اصل عمل مطلبى است ، و نگاهدارى آن مطلبى مهمتر، يك عمل پاك و سالم و مفيد عملى است كه از آغاز سالم و بى عيب باشد و محافظت و مراقبت از آن تا پايان عمر بشود.
عواملى كه اعمال آدمى را به خطر مى افكند يا نابود مى سازد بسيار است از جمله :
1 - ((منت گذاردن و آزار دادن است ))، چنانكه قرآن مى گويد: يا ايها الذين آمنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى كالذى ينفق ماله
رئاء الناس و لا يؤ من بالله و اليوم الاخر: ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد انفاقها و بخشش هاى خود را با منت و آزار باطل نسازيد، همانند كسى كه مال خود را براى
نشان دادن به مردم انفاق مى كند و ايمان به خدا و روز قيامت ندارد)) (بقره - 264).
در اينجا دو عامل بطلان عمل يكى ((منت و آزار)) و ديگرى ((ريا و كفر)) مطرح شده است كه اولى بعد از عمل مى آيد، و دومى مقارن آن ، و اعمال نيك را به آتش مى كشند.
2 - ((عجب )) عامل ديگرى است براى نابودى آثار عمل ، چنانكه در حديث آمده است العجب ياكل الحسنات كما تاكل النار الحطب : ((عجب حسنات انسان را مى خورد همانگونه كه آتش هيزم را))!. <82>
3 - ((حسد)) نيز يكى از اين گونه اعمال است كه درباره آن نيز تعبيرى شبيه به ((عجب )) آمده كه همچون آتش ، حسنات را نابود مى كند، پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: اياكم و الحسد فان الحسد ياكل الحسنات كما تاكل النار الحطب . <83>
اصولا همانگونه كه حسنات ، سيئات را از بين مى برد (ان الحسنات يذهبن السيئات ) (سوره هود - 114) همچنين گاهى سيئات ، حسنات را به كلى از اثر مى اندازد.
4 - مساءله حفظ ايمان تا پايان عمر مهمترين شرط بقاى آثار عمل است چرا كه قرآن به صراحت مى گويد: ((كسانى كه بى ايمان از دنيا بروند تمام اعمالشان حبط و نابود مى شود)). <84>
از اينجا است كه به اهميت و مشكلات مساءله نگهدارى اعمال پى مى بريم ، و لذا در حديثى از امام باقر (عليه السلام ) آمده كه فرمود: الا بقاء على العمل اشد من العمل ، قال و ما الابقاء على العمل ؟
قال يصل الرجل بصلة و ينفق نفقة لله وحده و لا شريك له ، فكتب له سرا ثم يذكرها فتمحى فتكتب له علانية ، ثم يذكرها فتمحى و تكتب له رياء!:
((نگهدارى عمل از خود عمل سختتر است )).
راوى سؤ ال مى كند منظور از نگهدارى عمل چيست .
پاسخ فرمود انسان بخششى مى كند و يا انفاقى در راه خداوند يكتا و به عنوان يك انفاق پنهانى براى او ثبت مى شود، سپس در جائى آنرا مطرح مى كند اين انفاق پنهانى حذف مى شود و بجاى آن انفاق آشكار نوشته مى شود، دگر بار در جائى ديگر آنرا مطرح مى كند باز حذف مى شود و به عنوان رياء نوشته مى شود!. <85>
آيه مورد بحث اشاره سربستهاى به همه اين امور كرده مى گويد: و لا تبطلوا اعمالكم . <86> صلح بيجا و ذلت بار!
در تعقيب آيات گذشته پيرامون مسئله جهاد اين آيه به يكى از نكات مهم پيرامون ((جهاد)) اشاره مى كند و آن اينكه افراد سست و ضعيف الايمان براى فرار از زير بار جهاد و مشكلات ميدان جنگ غالبا مساءله صلح را مطرح مى كنند، مسلما صلح بسيار خوب است اما در جاى خود، صلحى كه تاءمين اهداف والاى اسلامى كند، و حيثيت و عظمت و آبروى مسلمين را حفظ نمايد، نه صلحى كه آنها را به خوارى و ذلت كشاند.
لذا مى فرمايد: ((اكنون كه دستورهاى گذشته را شنيديد سست نشويد و دشمنان را دعوت به صلح نكنيد در حالى كه شما برتريد)) (فلا تهنوا و تدعوا الى السلم و انتم الاعلون ). <87>
يعنى حالا كه نشانه هاى پيروزى و
برترى شما آشكار شده چگونه با پيشنهاد صلح كه مفهومش عقب نشينى و شكست است پيروزيهاى خود را عقيم مى گذاريد؟ اين در حقيقت صلح نيست ، اين تسليم و سازشى است كه از سستى و زبونى سرچشمه
مى گيرد، اين يك نوع عافيت طلبى زشتى است كه عواقب دردناك و خطرناك به بار مى آورد.
و در ذيل آيه براى تقويت روحيه مسلمين مجاهد مى افزايد: ((و خدا با شما است ، و ثواب اعمالتان را هرگز نمى كاهد)) (و الله معكم و لن يتركم اعمالكم )
كسى كه خدا با او است همه عوامل پيروزى را در اختيار دارد، هرگز احساس تنهائى نمى كند، ضعف و سستى به خود راه نمى دهد، به نام صلح ، تسليم دشمن نمى شود، و فراورده هاى خونهاى شهيدان را در لحظات حساس به باد نمى دهد.
((لن يتركم )) از ماده ((وتر)) (بر وزن سطر) به معنى منفرد است ، و لذا به كسانى كه بعضى از بستگان نزديكشان كشته مى شود و آنها تنها مى مانند ((وتر)) (بر وزن فكر) مى گويند، و به معنى نقصان و كمبود نيز آمده است و در آيه مورد بحث كنايه زيبائى از اين مطلب است كه خداوند شما را تنها نمى گذارد و اجر و پاداش اعمالتان را همراه شما مى كند.
به خصوص اينكه مى دانيد هر گامى در راه جهاد برداريد براى شما ثبت مى شود، نه تنها چيزى از پاداشتان را كم نمى گذارد كه از فضل و كرمش نيز بر آن مى افزايد.
از آنچه گفتيم روشن شد كه آيه مورد بحث هيچ تضادى با آيه 61 سوره انفال ندارد،
آنجا كه مى فرمايد و ان جنحوا للسلم فاجنح لها و توكل على الله انه هو السميع العليم : ((اگر آنها تمايل به صلح نشان دهند تو نيز از در صلح درآ، و بر خدا تكيه كن كه او شنوا و دانا است )) تا يكى را ناسخ ديگرى قرار دهيم .
بلكه هر يك از اين دو ناظر به مورد خاصى است ، يكى اشاره به ((صلح معقول )) و ديگرى ((صلح نابجا)) است ، يكى صلحى است كه منافع مسلمين را
كاملا تاءمين مى كند، و ديگرى صلحى است كه از ناحيه مسلمانان ضعيف و سست در آستانه پيروزيها مطرح مى گردد.
و لذا به دنبال آيه سوره انفال مى گويد: و ان يريدوا ان يخدعوك فان حسبك الله : ((اما اگر آنها بخواهند با مطرح كردن صلح تو را فريب دهند و نيرنگى در كار باشد هرگز تسليم مشو، و نگرانى به خود راه مده ، چرا كه خداوند پشتيبان تو است .
امير مؤ منان على (عليه السلام ) در فرمان مالك اشتر به هر دو قسم از صلح اشاره كرده ، مى فرمايد: و لا تدفعن صلحا دعاك اليه عدوك و لله فيه رضا: هر گاه دشمن تو را به صلحى دعوت كند كه رضاى خدا در آن بوده باشد پيشنهاد صلح را رد مكن <88> مطرح شدن صلح از ناحيه دشمن از يكسو و توام بودن با رضاى خدا از سوى ديگر، تقسيم شدن صلح را به دو قسم كه در بالا گفتيم نشان مى دهد.
به هر حال امراى مسلمين بايد در تشخيص موارد صلح و جنگ كه از پيچيده - ترين و
ظريفترين مسائل سرنوشت ساز است فوق العاده دقيق و هوشيار باشند، چرا كه كمترين اشتباه محاسبه در اين جهت عواقب مرگبارى را به دنبال دارد. اگر سرپيچى كنيد اين رسالت را به گروه ديگرى مى دهد
گفتيم سوره ((محمد)) (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) سوره ((جهاد)) است ، از مساءله جهاد آغاز شده و با مساءله جهاد پايان مى گيرد.
آيات مورد بحث كه آخرين آيات اين سوره است نيز به يكى ديگر از مسائل زندگى انسانها در اين رابطه مى پردازد، و براى تشويق و تحريك هر چه بيشتر مسلمانان در زمينه اطاعت خداوند عموما و مساءله جهاد خصوصا بى ارزش بودن زندگى دنيا را مطرح مى كند، زيرا يك عامل مهم بازدارنده از جهاد، سرگرم شدن و دلبستگى به زندگى مادى دنيا است .
مى فرمايد: ((زندگى دنيا تنها بازى و سرگرمى است )) (انما الحياة الدنيا لعب و لهو).
((لعب )) (بازى ) به كارهائى گفته مى شود كه داراى يكنوع نظم خيالى براى وصول به يك هدف خيالى است ، و لهو (سرگرمى ) به هر كارى گفته مى شود كه انسان را به خود مشغول داشته و از مسائل اصولى منحرف سازد.
و به راستى زندگى دنيا ((بازى )) و ((سرگرمى )) است ، نه از آن كيفيتى حاصل مى شود و نه حالى ، نه دوامى دارد و نه بقائى ، لحظاتى است زودگذر، و لذاتى است ناپايدار و تواءم با انواع دردسر!
به دنبال آن مى افزايد: ((و اگر ايمان آوريد و تقوا پيشه كنيد خداوند پاداشهاى شما را به نحو كامل و شايسته مى دهد، و در برابر آن اموال
شما را نمى طلبيد)) (و ان تؤ منوا و تتقوا يؤ تكم اجوركم و لا يسئلكم اموالكم ). <89>
نه خداوند در برابر هدايت و راهنمائى و آنهمه پاداشهاى عظيم در دنيا و آخرت مالى از شما مى طلبد، و نه پيامبرش ، اصولا خدا نيازى ندارد، و نياز پيامبرش نيز فقط به خدا است .
و اگر مقدار ناچيزى از اموالتان به عنوان زكات و حقوق شرعى ديگر گرفته مى شود آنهم براى خود شما مصرف مى گردد، براى نگهدارى يتيمان و مستمندان و ابن السبيل شما، و براى دفاع از امنيت و استقلال كشورتان و برقرارى نظم و آرامش و تاءمين نيازمنديها و عمران و آبادى شهر و ديار شما است .
بنابراين همين مقدار نيز براى خود شما است كه خدا و پيامبرش از همگان بى نيازند، و به اين ترتيب تناقضى بين مفهوم آيه و آيات انفاق و زكات و مانند آن وجود ندارد.
در تفسير جمله و لا يسئلكم اموالكم و رفع تناقض احتمالات متعدد ديگرى نيز داده اند:
بعضى گفته اند: در برابر هدايت و پاداش چيزى از اموالتان را طلب نمى كند.
بعضى ديگر گفته اند: كل اموال شما را نمى طلبيد، و تنها قسمتى از آن را مى خواهد.
بعضى نيز گفته اند: اين جمله اشاره به اين است كه اموال همه از آن خدا است گر چه چند روزى اين امانت نزد ما است .
ولى از همه مناسبتر همان تفسير اول است .
به هر حال نبايد فراموش كرد كه بخشى از جهاد، ((جهاد با اموال )) است و اصولا هر گونه نبرد با دشمن نياز به هزينه هائى دارد كه بايد
از سوى مسلمانان با ايمان و پرهيزگار و آنها كه وابسته و دلبسته به دنيا نيستند گردآورى شود و آيات مورد بحث در حقيقت زمينه هاى فكرى و فرهنگى را براى اين مساءله
آماده مى كند.
در آيه بعد براى نشان دادن ميزان دلبستگى غالب مردم به اموال و ثروتهاى شخصى مى افزايد: ((هر گاه اموال شما را مطالبه كند، و حتى اصرار ورزد بخل مى كنيد، بلكه از آن بالاتر كينه ها و خشم شما را آشكار مى سازد))! (ان يسئلكموها فيحفكم تبخلوا و يخرج اضغانكم ).
((يحفكم )) از ماده احفاء به معنى اصرار در مطالبه و سؤ ال است ، و در اصل از حفا به معنى پابرهنه راه رفتن است . اين تعبير كنايه از كارهائى است كه انسان تا آخرين حد آنرا پيگيرى مى كند، لذا ((احفاء شارب )) به معنى اصلاح كردن سبيل در كوتاهترين حد است .
و ((اضغان )) جمع ((ضغن )) چنانكه قبلا هم اشاره كرديم به معنى ((كينه شديد)) است .
خلاصه اينكه آيه بيانگر دلبستگى شديد بسيارى از مردم به مسائل مالى است و در حقيقت يكنوع ملامت و سرزنش آنها و در عين حال تشويق به ترك اين وابستگى است ، تا آنجا كه اگر خدا نيز از آنها مطالبه كند خشم و كينه او را به دل مى گيرند!
و به اين ترتيب با اين تازيانه ملامت روح خفته انسانها را بيدار مى سازد، تا زنجير اسارت و بردگى اموال را از گردن خويش بردارند و آنچنان شوند كه در راه دوست از همه چيز بگذرند، و همه را بر پاى او نثار كنند، در عوض ايمان
و تقوا و رضا و خشنودى او را بطلبند.
آخرين آيه مورد بحث كه آخرين آيه سوره محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است تاءكيد ديگرى است بر آنچه در آيات گذشته پيرامون مسائل مادى و دلبستگيهاى مردم به آن
و انفاق در راه خدا آمده است .
مى فرمايد: بدانيد شما همان جمعيتى هستيد كه دعوت براى انفاق در راه خدا مى شويد، بعضى از شما اين فرمان الهى را اطاعت مى كنند در حالى كه بعضى بخل مى ورزند (ها انتم هؤ لاء تدعون لتنفقوا فى سبيل الله فمنكم من يبخل ).
در اينجا اين سؤ ال مطرح مى شود كه در آيات قبل گفته شد خداوند اموال شما را مطالبه نمى كند چگونه در اين آيه دستور به انفاق فى سبيل الله داده شده است ؟
ولى دنباله خود آيه در حقيقت به اين سؤ ال از دو راه پاسخ مى دهد: نخست مى گويد: ((كسى كه در انفاق بخل كند نسبت به خود بخل كرده است )) (و من يبخل فانما يبخل عن نفسه ). <90>
چرا كه نتيجه انفاقها هم در دنيا به خود شما بازمى گردد، زيرا فاصله هاى طبقاتى كم مى شود آرامش و امنيت در جامعه حكمفرما مى گردد، محبت و صفا و صميميت جاى كينه و عداوت را مى گيرد اين پاداش دنيوى شما است .
و هم در آخرت در برابر هر درهم و دينارى مواهب و نعمتهائى به شما ارزانى مى دارد كه هرگز به فكر بشرى خطور نكرده است ، بنابراين هر قدر بخل كنيد به خودتان بخل كرده ايد!
به تعبير ديگر مساءله انفاق در اينجا
بيشتر ناظر به انفاق براى جهاد است و تعبير به فى سبيل الله نيز تناسب با همين معنى دارد، و واضح است كه هر گونه كمك به پيشرفت امر جهاد ضامن حفظ موجوديت و استقلال و شرف يك جامعه است .
پاسخ ديگر اينكه ((خداوند غنى و بى نياز است و شما همه نيازمنديد)) (و الله الغنى و انتم الفقراء).
او هم از انفاق شما بى نياز است ، و هم از اطاعتتان ، اين شما هستيد كه در دنيا و آخرت نياز به لطف و رحمت و پاداش او داريد.
اصولا موجودات امكانيه و ما سوى الله سر تا پا فقر و نيازند، و غنى بالذات تنها خدا است ، آنها حتى در اصل وجودشان دائما وابسته به اويند، و لحظه به لحظه از منبع لا يزال فيض وجود او مدد مى گيرند كه اگر يك لحظه از آنها قطع فيض كند هستى همه بر باد مى رود ((و فرو ريزند قالبها))!
آخرين جمله هشدارى است به همه مسلمانان كه قدر اين نعمت بزرگ و موهبت عظيم را بدانيد كه خداوند شما را پاسدار آئين پاكش قرار داد تا حاميان دين و ياوران پيامبر او باشيد، اگر به اين نعمت بزرگ ارج ننهيد ((و اگر رويگردان شويد اين ماءموريت را به گروه ديگرى مى سپارد گروهى كه همانند شما نخواهند بود))! (و ان تتولوا يستبدل قوما غيركم ثم لا يكونوا امثالكم ).
آرى اين بار هرگز بر زمين نمى ماند، اگر شما به اهميت موقفتان پى نبريد، و اين رسالت عظيم را ناديده بگيريد، خداوند قوم ديگرى را برمى انگيزد و اين رسالت عظيم را بر دوش آنها مى
افكند، قومى كه در ايثار و فداكارى و بذل جان و مال و انفاق فى سبيل الله به مراتب از شما برتر و بالاتر باشند!
اين تهديد بزرگى است كه نظير آن در آيه 54 سوره مائده نيز آمده است : يا ايها الذين آمنوا من يرتد منكم عن دينه فسوف ياتى الله بقوم يحبهم و يحبونه اذلة على المؤ منين اعزة على الكافرين يجاهدون فى سبيل الله و لا يخافون لومة لائم :
((اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هر كس از شما از آئين خود بازگردد (به خدا زيانى نمى رساند) خداوند در آينده جمعيتى را مى آورد كه آنها را دوست
دارد و آنها نيز خدا را دوست دارند، در برابر مؤ منان متواضع ، و در برابر كافران نيرومند و شكست ناپذير، مردانى كه در راه خدا جهاد مى كنند و هرگز از سرزنش سرزنش كنندگان هراسى به خود راه نمى دهند)) (مائده - 53).
جالب توجه اين كه اكثر مفسران در ذيل آيه مورد بحث نقل كرده اند كه بعد از نزول اين آيه جمعى از اصحاب رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) عرض كردند: من هؤ لاء الذين ذكر الله فى كتابه : ((اين گروهى كه خداوند در اين آيه به آنها اشاره كرده كيانند))؟!
در اين هنگام سلمان نزديك پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نشسته بود، پيامبر دست بر پاى سلمان (و طبق روايتى بر شانه سلمان ) زد و فرمود: هذا و قومه ، و الذى نفسى بيده لو كان الايمان منوطا بالثريا لتناوله رجال من فارس : ((منظور اين مرد و قوم او
است ، سوگند به آن كس كه جانم به دست او است اگر ايمان به ثريا بسته باشد گروهى از مردان فارس آنرا به چنگ مى آورند))!
اين حديث و مشابه آن را محدثان معروف اهل سنت مانند محدث معروف بيهقى و ترمذى در كتب معروف خود آورده اند، و مفسران معروف شيعه و اهل سنت بر آن اتفاق دارند، مانند: نويسنده تفسير قرطبى ، روح البيان ، و مجمع البيان و فخر رازى و مراغى و ابوالفتوح رازى و مانند آنها.
در تفسير ((درالمنثور)) در ذيل همين آيه نيز چندين حديث در همين زمينه آورده است . <91>
حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده كه مكمل حديث فوق است فرمود: و الله ابدل بهم خيرا منهم ، الموالى : ((به خدا سوگند كه خداوند به اين وعده خود وفا كرده و گروهى را از غير عرب بهتر از آنها جانشين آنها فرمود)). <92>
اگر با دقت و خالى از هر گونه تعصب به تاريخ اسلام و علوم اسلامى بنگريم ، و سهم عجم ، و مخصوصا ايرانيان را در ميدانهاى جهاد و مبارزه با دشمنان از يكسو، و تنقيح و تدوين علوم اسلامى را از سوى ديگر بنگريم به واقعيت اين حديث پى خواهيم برد و شرح اين سخن بسيار است .
خداوندا! ما را در مسير جهاد و ايثار و فداكارى در طريق آئين پاكت استوار و ثابت قدم بدار.
بارالها! اين افتخار بزرگى را كه به ما مرحمت فرمودى كه داعيان آئين پاك تو باشيم هرگز از ما سلب مكن .
پروردگارا! در اين هنگام كه طوفانهاى شديد از شرق و غرب براى
محو آثار آئين پاكت درگرفته ، به ما قدرت بيشتر، ايمان محكمتر، ايثار فزونتر و اخلاص فراوانتر مرحمت فرما!
آمين يا رب العالمين
آشنايى با سوره محمد(ص)
اين سوره، چهل وهفتمين سوره از قرآن شريف است. پيش از آغاز ترجمه و تفسير آيات آن، براى آشنايى با شناسنامه اش به نكاتى چند مى نگريم:
1- فرودگاه اين سوره به باور مفسران اين سوره مباركه در مدينه بر قلب مصفاى پيامبر مهر و عدالت فرود آمده است، امّا پاره اى برآنند كه يك آيه از اين سوره در مكّه و در كنار كهن ترين معبد توحيد و تقوا و به هنگامه هجرت پيامبر بر آن حضرت فرود آمد.
آرى، آن پيشواى نجات و رستگارى از فشار تاريك انديشان و استبدادگران آماده حركت به سوى مدينه بود كه به عنوان وداع چشم به كعبه دوخت و باران اشك از ديدگان فرو باراند و غمى گران از دورى يار و ديار بر قلب نازنين اش فشار آورد و سنگينى كرد...
درست در همان حال بود كه فرشته وحى فرود آمد و اين آيه را آورد كه:
و كاين من قرية هى اشدّ من قريتك التى اخرجتك اهلكناهم...(175)
و چه بسيار شهرها كه پرتوانتر از آن شهرى بود كه تو را اى پيامبر ما! از خود بيرون راند، كه ما آن شهرها را نابود ساختيم و براى آنها يار و ياورى نبود تا نجاتشان دهد.
2- نام اين سوره واژه مقدس و الهام بخش محمد(ص) نام بلند و پرشكوه پيامبر خداست و به خاطر اين كه اين واژه مبارك در دوّمين آيه از آيات اين سوره آمده است، نام اين سوره را به همين نام
مقدس آراسته اند. با اين بيان نام اين سوره از دومين آيه آن برگرفته شده است.
نام ديگر اين سوره، «قتال» است، چرا كه عنصر بارز دفاع از حقوق و آزادى و پيكار با كفر و بيداد و فرمان موضع گيرى قدرتمندانه به منظور توسعه آزادى و گسترش عدل و داد و ايجاد فضاى سالم و ساختن دنياى آزاد و آباد از پيشانى اين سوره و آيات آن هويدا است.
3- شمار آيه ها و واژه هاى آن در مورد شمار آيات اين سوره سه نظر آمده است:
1- به باور قاريان و مفسران بصرى، شمار آيات اين سوره به چهل آيه مى رسد،
2- امّا به باور قاريان پيشين كوفه به سى و هشت آيه.
3- و برخى نيز برآنند اين سوره سى و هشت آيه دارد.
دليل اين تفاوت ديدگاه آن است كه گروه نخست دو آيه پنجم و پانزدهم را چهار آيه شمرده اند.
گفتنى است كه اين سوره از 539 واژه و از 2339 حرف ساخته شده است.
4- پاداش تلاوت شايسته آن از پيامبر گرامى در مورد پاداش تلاوت اين سوره آورده اند كه فرمود:
من قراءَ سورة محمد(ص) كان حقاً على الله ان يسقيه من انهار الجنة(176)
هركس سوره محمد(ص) را آن گونه كه شايسته است تلاوت كند و در مفاهيم و معارف آن تدبر نمايد و بدان عمل كند، بر خداى فرزانه است كه او را از جويبارهاى بهشت سيراب سازد.
از ششمين امام نور حضرت صادق(ع) آورده اند كه فرمود:
من قرأها لم يدخله شك فى دينه ابداً، و لم يزل محفوظاً من الشرك والكفر ابداً حتى يموت، فاذا مات و كل الله به
فى قبره الف ملك يصلون فى قبره، و يكون ثواب صلواتهم له و يشيعونه حتى يوقفوه موقف الأمن عندالله، و يكون فى امان الله و أمان محمد(ص)(177)
هركس سوره محمد را تلاوت كند و براى عمل به رهنمودهاى آن، در مفاهيم و معارف انسان سازش تدبر نمايد، چنين كسى هرگز در دين و آيين خويش دستخوش ترديد نمى گردد، و هماره از آفت تباهگر شرك و كفر محفوظ خواهد بود تا جهان را با ايمان بدرود گويد؛ آن گاه پس از مرگش خداى مهربان يكهزار فرشته را گسيل مى دارد تا در قبرش نماز گزارند و پاداش نمازشان را به او هديه كنند و آنان هميشه به همراه او هستند تا او را به بارگاه خدا و جايگاه امنى برند و او هماره در امان خدا و پيامبرش محمد(ص) خواهد بود.
و نيز از آن حضرت آورده اند كه فرمود:
من اراد ان يعرف حالنا و حال اعدائنا فليقرأ سورة محمد(ص) فانّه آية فينا و آية فيهم(178)
هركس مى خواهد حال ما و دشمنان ما را بداند بايد سوره محمد(ص) را تلاوت كند و در آن تفكر نمايد، چرا كه در اين سوره آيه اى در مورد ما و آيه اى در مورد دشمنان ما خواهد يافت.
5- دورنمايى از معارف و محتواى اين سوره به گونه اى كه گذشت اين سوره مباركه در مدينه، و به هنگام درگيرى اسلام با كفر، يا اوج پيكار «اُحُد» بر قلب پاك پيامبر عدالت و آزادى فرود آمد؛ به همين دليل هم عنصر مبارزه براى بقا و حيات و دفاع از كيان و موجوديت جامعه نوپاى اسلامى و حراست از حقوق و آزادى و امنيت
انسانها و پايدارى و پايمردى و شجاعت در برابر كفر و بيداد و استبداد و انحصار، از پيشانى آن به روشنى هويداست.
امّا در كنار اين موضوع اصلى كه بر جوّ اين سوره و فضاى آن سايه افكنده است، با اين مطالب و عناوين نيز روبه رو مى گرديم:
1- موضوع توحيد و شرك يا ايمان و كفر.
2- وصف ايمان داران و سبك و سيره آنان.
3- برخى از خصلت هاى نكوهيده كفرگرايان.
4- سرنوشت ايمانداران و كفرگرايان در دنيا و آخرت.
5- پرتوى از نعمت هاى خدا بر شايسته كرداران.
6- نمونه هايى از كيفرها و عقوبت هاى وارده بر كافران و ظالمان.
7- مقايسه اى روشنگر ميان دو اردوگاه حق و باطل يا آزادى و استبداد در دنيا و آخرت.
8- عملكرد تخريبى نفاقگرايان.
9- موضوع گردش در زمين و زمان و نگرش عبرت آموز و عبرت انگيز بر عملكرد جامعه ها و سرنوشت آنها.
10- اصل ابتلا و آزمايش در زندگى انسان.
11- انفاق يا جهاد مالى.
12- خصلت نكوهيده بخل و تنگ نظرى.
13- پديده شهادت و مقام والاى شهيدان.
14- يارى حق و پاداش شكوهبار آن.
15- رستاخيز و نشانه هاى آن... و ديگر مفاهيم و معارف و نكات انسان سازى كه خواهد آمد. . آن كسانى كه [خود] كفر ورزيدند و [ديگران را ]از راه خدا بازداشتند، [خداى فرزانه كارهاى آنان را [تباه و ]بى اثر خواهد ساخت.
2. و آنان كه ايمان آوردند و [در زندگى خويش ]كارهاى شايسته انجام دادند، و به آنچه بر [قلب مصفاى محمد(ص) فرو فرستاده شده است - و آن خود حق و از سوى پروردگار آنان است - ايمان آوردند، [بى ترديد خدا] بديهايشان را از
آنان زدوده و كارشان را به سامان خواهد آورد.
3. اين [تفاوت سرنوشت ، بدان سبب است كه آنان كه كفر ورزيدند، از باطل [و بيداد] پيروى نمودند و كسانى كه ايمان آوردند، حق را - كه از سوى پروردگار آنان است - پيروى كردند؛ خدا اين گونه براى [نجات و رستگارى مردم مثال هايشان را مى زند.
4. پس [شما اى توحيدگرايان!] هنگامى كه [در ميدان كارزار، ]با كسانى كه كفر ورزيده اند روبه رو شديد، گردنها[ى آنان ]را [به كيفر تجاوزكاريشان بزنيد؛ تا آن گاه كه آنان را زمين گير ساختيد، بندها را [بر دست و پاى اسيران استوار سازيد؛ سپس يا [بر آنان منت گذاريد [و آزادشان سازيد] و يا [در برابر آزاديشان عوض و] فديه دريافت داريد؛ تا در پيكار، سلاح بر زمين گذاشته شود [و كارزار به سود صلح و آزادى به پايان رسد]. اين است [فرمان خدا]! و اگر خدا مى خواست خود از آنان انتقام مى ستاند، امّا [كار را به جهاد و دفاع وانهاد ]تا پاره اى از شما را به وسيله پاره اى [ديگر] بيازمايد، و آن كسانى كه در راه خدا كشته شده اند، هرگز [خداى فرزانه ]كارهايشان را تباه نخواهد ساخت.
5. [بلكه به زودى آنان را [به اوج رستگارى و نيك بختى راه مى نمايد و كارشان را به سامان مى آورد.
6. و به بهشتى كه آن را برايشان وصف فرموده است، آنان را درمى آورد.
نگرشى بر واژه ها
«بال»: اين واژه به مفهوم حال و روز، و نيز به معناى قلب آمده است؛ با اين بيان هنگامى كه گفته مى شود: «خطر ببالى كذا» منظور اين است كه: اين گونه
به خاطر رسيد.
«اثخان»: از ريشه «ثخن» به مفهوم خشونت و صلابت آمده، كه در آيه مورد نظر به معناى كشتار فراوان و پيروزى بر دشمن است...
«وثاق»: به مفهوم بند و طناب، يا به معناى به بند كشيدن اسير آمده است.
«اوزار»: اين واژه، جمع «وزر» به مفهوم «بار گران» و سلاح هاى جنگى آمده است. گاه در مورد «گناهان» بزرگ و بسيار نيز به كار مى رود؛ چرا كه آنها نيز بر دوش گناهكاران سنگينى مى كنند، و به همين تناسب به سلاح نيز بدان جهت كه بر دوش كشيده مى شود، «وزر» مى گويند.
تفسير شناخت پيروان حق و باطل در نخستين آيه اين سوره مباركه، قرآن در ترسيم حال و روز كفرگرايان و ظالمان و عملكرد زشت و گمراهگرانه آنان و آن گاه سرنوشت تيره و تارشان مى فرمايد:
الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ آن كسانى كه در زندگى كفر ورزيدند، و با خداى يكتا معبود ديگرى را به خدايى گرفتند و پرستيدند، و مردم را از راه ايمان و اسلام بازداشته و به شرك و انكار وحى و رسالت وسوسه كردند، خداى فرزانه كارهاى چنين كسانى را بى اثر و تباه مى سازد.
در آيه شريفه منظور از كفر، انكار يكتايى خدا و پرستش خداى ديگرى به جاى ذات پاك و بى همتاى او، يا به همراه اوست.
شرك گرايان عصر رسالت افزون بر اين گناه بزرگ، مردم را نيز از اسلام و ايمان بازمى داشتند و راه نجات و رستگارى را بر آنان مى بستند و با انواع شگردها و دجّالگريها آنان را به دروغ شمردن وحى و رسالت و قرآن و پيامبر وامى داشتند.
آنان در
كنار آفت كفرگرايى و بازداشتن مردم از راه خدا، گاه بردگانى نيز آزاد مى ساختند و يا به پرداختن صدقه و يا مهمان نوازى دست مى زدند، تا به پندار خويش با اين كارها به خدا تقرب جويند و سود برند، غافل از اينكه اين كارهايشان تباه و بى اثر است، به گونه اى كه گويى انجام نداده اند و در سراى آخرت نيز پاداشى نخواهند داشت.
با اين بيان منظور از «اضل اعمالهم» اين است كه خدا اين تلاش بيهوده آنان را تباه و نابود مى سازد.
به باور پاره اى از مفسران اين آيه، در مورد ده تن از سردمداران شرك، نظير «ابوجهل»، «صفوان» و «سهل بن عمرو»، كه در جنگ «بدر» هركدامشان يك روز سپاه كفر و استبداد را غذا دادند، فرود آمد.(179)
* * *
آن گاه در ترسيم موقعيت و عملكرد ايمان آوردگان مى فرمايد:
وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ و آن كسانى كه به يكتايى خدا ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام دادند، و نيز به قرآن شريف و مقررات و راه و رسم آن - كه بر محمد(ص) فرو فرستاده شده است و كران تا كران آن حق و از سوى پروردگارشان مى باشد - به راستى دل بسته اند و ايمان آورده اند، خداوند گناهانشان را مى بخشد.
در آيه مورد بحث بدان دليل ايمان به پيامبر به طور جداگانه مورد تأكيد قرار مى گيرد كه از آن حضرت تجليل به عمل آيد و مقام والايش گرامى داشته شود. و نيز بدان دليل كه پيروان كتاب هاى آسمانى با اين بهانه كه به پيامبران و كتاب هاى آسمانى خود ايمان آورده اند، از
ايمان به برترين و والاترين پيام آور و پرشكوه ترين كتاب آسمانى سرباز نزنند.
در تفسير جمله «و هوالحق من ربّهم» دو نظر آمده است:
1- به باور گروهى منظور اين است كه: و آنچه بر پيامبر گرامى، حضرت محمد(ص) فرو فرستاده شده، حق است و از جانب پروردگارتان آمده است؛ چرا كه راه و رسم آسمانى او آخرين برنامه آسمان به زمينيان است و ناسخ همه اديان پيش از خود مى باشد.
2- امّا به باور گروهى ديگر منظور اين است كه: و محمد(ص) به راستى پيامبر خداست و همان پيشواى بزرگى است كه نويد آمدنش را پيامبران پيشين داده بودند. و بدين وسيله پندار پاره اى از بدانديشان را كه آن حضرت را آخرين پيام آور خدا نمى شمردند نفى مى كند.
وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ با اين بيان كسانى كه به خدا و پيام آور او و نيز كتاب پرشكوهى كه به آن حضرت فرو فرستاده شده است ايمان آورند، گناهان و لغزش هاى آنان و كيفر و عذابى را كه به خاطر دست يازيدن به آنها، در خور آن گشته اند، همه و همه را خداى فرزانه مى بخشايد و كارشان را به سامان مى آورد.
به باور «قتاده» منظور اين است كه: و كار آنان را در زندگى اين جهان سروسامان مى بخشد.
امّا به باور پاره اى از مفسران منظور اين است كه: و خدا كار آنان را در اين سرا و سراى آخرت به سامان مى آورد؛ چرا كه آنان را در دنيا بر دشمنانشان پيروز ساخته و در آخرت نيز به بهشت پرنعمت و زيبا درمى آورد.
راز پيروزى حق طلبان در ادامه سخن درباره دو گروه اصلاح طلب و آزاديخواه و گروه استبدادگر و
باطل گرا، به ترسيم راز پيروزى گروه نخست و دليل خفت و خوارى گروه دوّم پرداخته و روشنگرى مى كند كه چرا خدا مردم را به دو گروه تقسيم فرموده و چنين كارى انجام داده است.
در اين مورد مى فرمايد:
ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ اين بى اثر و نابود ساختن عملكرد زشت و ظالمانه كافران، و آن پيروزى بخشيدن به ايمان آوردگان و اصلاح كارشان، بى دليل نيست؛ بلكه راز اين كار آن است كه آن گروه از باطل و بيداد پيروى نموده و شيطان را مى پرستند، امّا اينان آگاهانه و خالصانه سر در خط بندگى خداى يكتا نهاده و از حق و عدل و توحيد و تقوا پيروى نموده و قرآن و مفاهيم بلند و معارف انسان ساز و رهايى بخشش را برنامه زندگى ساخته اند و بدان وفادار و صادق بودند.
كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ خدا اين گونه براى بيدارى و هدايت مردم مثال هاى آنان را مى زند و سرگذشت برخى را ترسيم مى كند.
از ديدگاه «زجاج» منظور اين است كه: خداى فرزانه همان گونه كه در اين چند آيه روشنگرى كرد، مثال و نمونه كارهاى شايسته ايمان آوردگان و كمال جويان، و گناه و زشت كردارى كفرگرايان و ظالمان را، براى هدايت انسانها - بيان مى كند(180) و به تابلو مى برد تا هوشمندان، رمز پيروزى و رستگارى آنان و راز شكست و گرفتارى اينان را دريابند و درس گيرند.
امّا از ديدگاه برخى ديگر منظور اين است كه خدا در همين آيه مورد بحث انسان كفرگرا را در پيروى از باطل و بيداد، بسان كسى ترسيم مى كند كه باطل او را به
سوى خود مى خواند و او آن وسوسه را مى پذيرد؛ و انسان باايمان را نيز در پيروى از حق بسان كسى نشان مى دهد كه حق و عدالت او را به سوى خود فرا مى خواند و او در آن راه گام مى سپارد.
و به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: همان گونه كه فرجام كار ايمان آوردگان و كفرگرايان را به روشنى بيان كرديم و پاداش و كيفر هر گروه، و راز سرفرازى و سرافكندگى هركدام را ترسيم نموديم، درست همان گونه براى مردم مثال ها و نمونه هايى مى آوريم تا بدان استدلال كنند و بر آگاهى و رشد و پندآموزيشان بيفزايند و راه كمال و ترقى را از بيراهه هاى انحطاط و ارتجاع بازشناسند.
لازم به يادآورى است كه ضمير «هم» بدان دليل به واژه امثال پيوند خورده است كه اين نمونه ها و مثال ها براى همان مردم است.
* * *
در آياتى كه گذشت قرآن شريف از سويى موقعيت دو گروه توحيدگرا و شرك گرا، يا آزاديخواه و بيدادپيشه را ترسيم فرمود، و از دگرسو به راز پيروزى آنان و شكست اينان اشاره كرد، اينك مى فرمايد:
فَإِذا لَقِيتُمْ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ پس هنگامى كه در ميدان كارزار با كفرگرايان تجاوزكار و حق ستيز روبه رو شديد، با شهامت و قدرت و در دفاع از حقوق و آزادى خويش گردن آنان را بزنيد و نابودشان سازيد.
مخاطب آيه شريفه ايمان آوردگان هستند و خدا به آنان دستور مى دهد كه متجاوزان را به هنگام تجاوز و در ميدان پيكار، با قدرت كيفر كنيد و تن به تحمل بيداد و خشونت و تجاوز نسپاريد. روشن است كه «زدن گردن»، كنايه از كشتن آنان
است، به همين دليل به ديگر جاى بدن آنان نيز فرود آوردن ضربت و به خاك هلاك افكندن آنان رواست.
حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ و هم چنان آنان را در هم بكوبيد و از پا درآوريد تا قامت تجاوز و بيداد شكسته شود؛ و آن گاه به گرفتن اسير دست يازيد و آنان را به بند كشيد.
به باور پاره اى منظور اين است كه: هنگامى كه با كفرگرايان در ميدان پيكار روبه رو شديد گردن هايشان را بزنيد تا با كشته و زخمى ساختن انبوهى از آنان، طليعه پيروزى شما دميده شود و آنان را ناتوان سازيد، و آن گاه به گرفتن اسير اقدام كنيد و آنان را به بند كشيد تا تجاوز و بيداد در هم شكسته شود.
امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: تا آن گاه كه انبوهى از آنان را از پا درآوريد و از تجاوز و بيداد ناتوانشان سازيد...
با اين بيان فرمان خدا در اين مورد اين است كه: به هنگام رويارويى با كفرگرايانِ تجاوزكار بايد با قدرت و صلابت بر آنان تاخت و چنان ضربات سهمگين و مرگبارى بر پيكر آنان وارد آورد كه انبوهى كشته و زخمى گردند و با پيدايش نشانه هاى شكست بازماندگان نيز تسليم و اسير شوند و فتنه مهار گردد.
اين مفهوم در آيه ديگرى نيز آمده است كه مى فرمايد: «ما كان لنبى اَنْ يكون له اسرى حتى يثخن فى الارض»(181) هيچ پيامبرى را نسزد كه براى گرفتن غرامت و بهاى آزادى از دشمنان تجاوزكار اسيرانى بگيرد و آنان را به بند كشد، مگر اينكه از آنان سخت كشتار كند و قامت ستم
و تجاوز را در هم شكند...
فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً
آن گاه پس از پايان يافتن جنگ و فتنه و اسارت تجاوزكاران، يا بر آنان منّت بگذاريد و بدون دريافت سربها و عوض، آزادشان كنيد، و يا در برابر دريافت غرامت و فديه و يا چيزهاى ديگر آنان را رها سازيد.
در مورد اسيران و سرنوشت آنها پس از جنگ ديدگاه ها متفاوت است:
1- به باور «شافعى» و «ابويوسف» و «محمدبن اسحاق»، گرفتن اسير نخست به وسيله آيه 67 از سوره انفال تحريم شده بود و با فرود آيه مورد بحث بر پيامبر گرامى، آن حكم برداشته شد و روا گرديد؛ چرا كه اين سوره پس از سوره انفال فرود آمد و روشنگرى فرمود كه: هرگاه در پيكار با كفرگرايان تجاوزكار اسيرانى به دست توحيدگرايان افتاد، در آن صورت پيشواى مسلمانان مى تواند بر آنان منت گذارد و بدون دريافت غرامت آزادشان سازد و يا با اسيران مسلمان مبادله نمايد و يا در برابر دريافت غرامت آزاد كند و يا آنان را تبعيد نموده و يا بكشد.
3- امّا به باور برخى پيشواى مسلمانان مى تواند پس از پايان پيكار، اسيران كفر و تجاوز را يا منت گذارد آزاد سازد و يا غرامت دريافت كند و آنان را رها كند و يا تبعيدشان نمايد، امّا حق كشتن آنان را ندارد.(182)
به نظر مى رسد در آيه مورد بحث تقديم و تأخيرى انجام گرفته و در اصل اين گونه است:
فضرب الرقاب حتى تضع الحرب اوزارها حتى اذا اثخنتموهم... چرا كه ترتيب منطقى در جنگ، نخست در هم كوبيدن دشمن است، آن گاه تسليم شدن آنان و بر
زمين نهادن اسلحه، و از پى آن گرفتن اسير.
3- از «قتاده»، «سدى»، و «ابن جريح» آورده اند كه: فرمان اين آيه شريفه در مورد اسير كه اجازه كشتن او را نداده، با آيه ديگرى نسخ شده است؛ چرا در يك آيه مى فرمايد: «اقتلوا المشركين حيث وجدتموهم»(183) شرك گرايان را هر كجا يافتيد بكشيد. و مى فرمايد: فأَمّا تثفنهم فى الحرب فشرّد بهم من خلفهم...(184) پس اگر در ميدان كارزار بر آنان دست يافتى با كيفر سخت آنان، كسانى را كه در پى آنان و پشتيبان آنان هستند، همه را تار و مار نما، باشد كه عبرت آموزند و دگرباره هوس تجاوز و تهاجم نكنند.
4- ابن عباس و ضحاك برآنند كه: حكم گرفتن غرامت كه در اين آيه آمده، نسخ شده است.
5- امّا گروهى برآنند كه اين حكم ثابت است، چرا كه پيامبر گرامى با عمل به اين آيه و حكم آن به برخى از اسيران «بدر» منت نهاد و بدون گرفتن چيزى آزادشان ساخت و گروهى را با دريافت غرامت و «عقبةبن ابى محيط» را نيز به كيفر جنايت هاى بى شمارش محكوم به مرگ كرد.
6- و از روايات رسيده از امامان نور در اين مورد چنين دريافت مى گردد كه اسيران جنگى بر دو گروه قابل تقسيم اند:
الف - گروهى از آنان، اسيرانى هستند كه در گرماگرم پيكار به اسارت درمى آيند كه در اين صورت پيشواى عادل مسلمانان مى تواند آنان را به مرگ محكوم سازد و در دم نابودشان كند، و يا به دستور او دست و پايشان را به صورت مخالف ببرند تا بميرندو به هر صورت تا جنگ و تجاوز دشمن برقرار است آنان آزاد
نخواهند شد.
ب - امّا اسيرانى كه پس از پيروزى مسلمانان دستگير مى گردند، آنان را پيشواى مسلمانان مى تواند با دريافت غرامت يا بدون آن، يا در برابر آزادى اسيران مسلمان يا امتيازات ديگر آزاد سازد، و يا آنان را گردن زند و يا به بردگى محكوم سازد؛ امّا اگر در هر دو صورت اسلام آورند، همه اين احكام ساقط و بسان ديگر مسلمانان خواهند بود.
در ادامه آيه شريفه مى افزايد:
حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا
و تجاوزكاران را بايد هم چنان در هم كوبيد و به اسارت گرفت تا پيكار، بار سنگين خود را بر زمين نهد و سپاه دشمن اسلحه را به دور افكند و تسليم گردد.
به باور «ابن عباس» منظور اين است كه: تا آن گاه كه ديگر از تجاوزكاران كسى باقى نماند.
امّا به باور «مجاهد» منظور اين است كه: تا آن گاه كه جز اسلام دين و آيينى نماند.
با اين بيان پيام آيه اين است كه: و تجاوزكاران را هم چنان در هم بكوبيد تا تسليم حق و عدالت گردند و سلاح خود را بر زمين نهند و دست از شرارت و بت پرستى و اصلاح ستيزى بردارند و جز اسلام كه بهترين اديان آسمانى است، هيچ دين و آيينى باقى نماند.
لازم به يادآورى است كه اين بيان و اين پيام آيه، در اين روايت آمده است كه پيامبر گرامى فرمود:
«والجهاد مافى مذ بعثنى الله الى اَن يقاتل آخر امتّى الدجّال»
جهاد در راه حق و عدالت از هنگامه برانگيخته شدن من از سوى خدا، هم چنان ادامه دارد تا آن گاه كه آخرين نسل امت من با دجّال به پيكار برخيزند و
براى حقوق و آزادى و امنيت خويش جهاد كنند.
در ادامه آيه مى افزايد:
ذَلِكَ برنامه شما همين گونه است كه ترسيم گرديد.
وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ و اگر خدا بخواهد مى تواند اين كفرگرايان و تجاوزكاران را خودش كيفر كند و گرفتار عذابشان سازد.
وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ امّا او به شما دستور فداكارى و از جان گذشتگى مى دهد تا برخى از شما را با برخى ديگر بيازمايد و فرمانبردار و گناهكار را مشخّص سازد. به بيان ديگر منظور اين است كه: اگر هدف خدا تنها نابود ساختن كفر و بيداد بود، خودش مى توانست با انواع وسائل و عذابها چنين كند؛ امّا چنين نكرد، چرا كه اراده فرمود تا بندگانش با جهاد و پيكار خويش در خور پاداش گردند و با دفاع از حقوق و كرامت خويش؛ پايدارى و استقامت و به جان خريدن رنجها، شايستگى خود را نشان دهند.
وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ و آن كسانى كه در راه خدا كشته شدند، هرگز خداى فرزانه كارهاى آنان را بى اثر و نابود نمى سازد، بلكه ضمن گراميداشت كارهايشان، بهشت پرطراوت و زيبا را به عنوان پاداشى شكوهبار و جاودانه به آنان مى دهد.
به باور «قتاده» منظور از كسانى كه كشته شدند، آنانى هستند كه در جنگ «اُحُد» به شهادت نايل آمدند.
پاره اى واژه «قُتلوا» را، «قاتلوا» قرائت كرده اند، كه در آن صورت منظور اين است كه: و آن كسانى كه جهاد كردند، چه به شهادت رسيده باشند يا نه، خداى فرزانه هرگز كارهايشان را تباه نمى سازد.
سَيَهْدِيهِمْ بلكه به زودى آنان را به سوى پاداش پرشكوه و بهشت
پرطراوت و زيباى خود راه خواهد نمود.
وَيُصْلِحُ بَالَهُمْ و كارشان سامان مى بخشد و در اين جهان و جهان ديگر باران نعمت خويش را بر آنان مى باراند.
وَيُدْخِلُهُمْ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ در تفسير اين جمله ديدگاه ها متفاوت است:
1- به باور گروهى از مفسران پيشين منظور اين است كه: خدا مجاهدان و مبارزان فداكار و با اخلاص را به بهشت زيبا درمى آورد و آنجا را به صورتى به آنان مى شناساند كه هركدام جايگاه و قرارگاه پرشكوه خود را مى شناسند؛ درست همان گونه كه در دنيا راه خانه خويشتن را مى دانستند.
2- امّا به باور برخى منظور اين است كه: خدا به گونه اى بهشت پرنعمت و زيبا را براى آنان وصف مى كند كه با شور و عشق به سوى آن مى شتابند و براى رسيدن به آن از هيچ فداكارى فروگذار نمى كنند.
3- و از ديدگاه «ابن عباس» منظور اين است كه: و خداى فرزانه بهشت پرنعمت و پرطراوت را به مردم با ايمان آن گونه كه بايد وصف مى كند و مى شناساند.
واژه «عَرَّفَ» از «عِرْف» به مفهوم «عِطر» و بوى خوش آمده كه در اين صورت منظور اين است كه: و خدا آنان را به بهشتى درمى آورد كه كران تا كران آن عطرآگين و خوشبو است.
. هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر خدا را يارى كنيد [او هم ]شما را يارى مى كند و گامهايتان را استوار مى سازد.
8. و آن كسانى كه كفر ورزيدند، نابودى [و نگونسارى ]بر آنان باد! و [خدا] كارهايشان را بى اثر ساخته است.
9. اين بدان جهت است كه آنان آنچه را خدا فرو فرستاده است ناخوش داشتند، و
[خداى فرزانه نيز] كارهايشان را تباه ساخت.
10. پس آيا در زمين به گردش نپرداخته اند تا بنگرند كه فرجام كسانى كه پيش از آنان بودند به كجا انجاميده است؟! خدا آنان را [در هم كوبيد و] نابود ساخت؛ و براى [ديگر ]كفرگرايان [و تبهكاران نيز] همانند همان [كيفرهاى تكان دهنده و عبرت انگيز] خواهد بود.
نگرشى بر واژه ها
«تعس»: به مفهوم لغزش و انحطاط و سقوط آمده و «تعساً» مفعول مطلق مى باشد. و واژه هاى «عثار» و «استعاس» و «ازلال» و «ادحاض»، همه به يك مفهوم آمده است.
«دمّر»: از ريشه «تدمير» به مفهوم در هم كوبيدن و هلاك ساختن آمده است.
تفسير يك قانون جهان شمول در آيات پيش سخن از جهاد و دفاع و ايثار و فداكارى در راه حق و عدالت بود، اينك به منظور دميدن روح شجاعت و شهامت بر دل ها و جان هاى مردم حق طلب و عدالت پيشه مى فرمايد:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اگر در راه دين خدا و يارى رسانى به پيام آور او با كفرگرايان و ظالمان به جهاد و فداكارى برخيزيد و بدين وسيله هدف هاى خدا را يارى كنيد، خدا نيز شما را يارى مى رساند و بر دشمنانتان پيروز مى سازد.
وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ و به شما قوت قلب و شهامت و شجاعت ارزانى مى دارد و گام هايتان را در اين راه استوارى مى بخشد.
به باور برخى منظور اين است كه: و خدا شما را در سراى آخرت يارى مى رساند و گامهايتان را به هنگامه حسابرسى و عبور از آن گذرگاه سختِ «پل صراط» استوارى مى بخشد.
امّا به باور برخى ديگر، و خدا شما را
در اين جهان و جهان ديگر يارى مى دهد و گام هايتان در هر دو سرا استوارى مى بخشد.
«قتاده» با نگرشى بر اين آيه مى گويد: بر خداست كه هركس دين و آيين او را يارى كرد، او را يارى دهد، چرا كه خود در قرآن اين وعده را داده و اين سنّت را مقرر داشته است.
و نيز بر او لازم است كه بر نعمت انسان سپاسگزار بيفزايد، چرا كه خود فرموده است كه «و لئن شكرتم لَأزيدنكم»(185) اگر مرا سپاس گزاريد بر نعمت هايتان خواهم افزود.
و نيز بر ذات پاك و بى همتاى اوست كه هركس او را ياد كرد خدا نيز وى را ياد كند، چرا كه خود فرموده است كه: «اذكرونى اذكركم»(186) مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم.
و نيز بر اوست كه هركس به عهدش با خدا وفا نمود، او نيز وفا كند، چرا كه فرموده است كه: «و اوفوا بعهدى اوفى بعهدكم»(187) به عهدتان با من وفا نماييد تا بعهدتان وفا كنم.
* * *
در دوّمين آيه مورد بحث مى افزايد:
وَالَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْسًا لَهُمْ و آن كسانى كه كفر ورزيدند نابودى و نگونسارى بر آنان و عملكردشان باد.
به باور پاره اى منظور اين است كه: و آن كسانى كه كفر و بيداد پيشه ساخته اند، خدا آنان را نابود مى سازد.
امّا به باور «ابن عباس» منظور اين است كه: و آن كسانى كه كفر ورزيده اند، خدا آنان را در اين جهان گرفتار تيره بختى و نگونسارى نموده و در آن جهان به آتش دوزخ سرنگون مى سازد.
وَأَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ و خدا كارهايشان را نابود ساخته است.
* * *
در ادامه
سخن در اين مورد، در اشاره به راز سقوط و نگونسارى كفرگرايان و ظالمان مى فرمايد:
ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ اين نابودى كفرگرايان و پوچى و پوكى كارهايشان به خاطر آن است كه آنان از آنچه خدا بر قلب پيامبرش از آيات قرآن و معارف و مفاهيم آن فرو فرستاد كراهت داشتند، و در حالى كه به فرمانبردارى خدا و رعايت مقررات او فرمان يافته بودند، نافرمانى مى نمودند و با پيامبر خدا سر ناسازگارى داشتند.
امام باقر(ع) فرمود:
كرهوا ما انزل الله فى حق على(ع)(188)
آنان آنچه را خدا در مورد امير مؤمنان فرو فرستاد ناخوش مى داشتند و درست به همين سبب هم كارهايشان تباه گرديد.
فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ آرى، بدان دليل بود كه خدا كارهايشان را پوچ و تباه ساخت؛ چرا كه اين كارها هماهنگ با مقررات خدا و به انگيزه فرمانبردارى از او انجام نپذيرفته بود.
به فرجام عبرت انگيز خودكامگان بنگريد!
در ادامه آيات قرآن شريف انسان هاى هوشمند را به گردش در زمين و زمان و نگرش به فرجام عبرت انگيز خودكامگان و نيز جامعه هاى سركش و ستمكار توجّه مى دهد و به منظور اثبات درستى دعوت خود به توحيدگرايى و يكتاپرستى و اخلاص در پرستش خداى يكتا و بى همتا مى فرمايد:
أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ پس آيا در زمين و زمان گردش نكرده اند تا بنگرند كه فرجام آن كسانى كه پيش از اينان بودند چگونه شد و سرنوشت شان به كجا انجاميد؟! همان كسانى كه خداى مهربان برايشان پيامبرانى برانگيخت و كتاب هاى آسمانى فرو فرستاد و به سوى توحيد و تقوا و يكتاپرستى
و اخلاص در پرستش و بندگى دعوت شدند، امّا آنان نپذيرفتند و نافرمانى كردند و بر حق ستيزى و بيداد خويش پافشارى كردند، و خدا نيز آنان را به كيفر بيدادشان در هم نورديد و نابود ساخت. راستى چرا آنان در زمين و زمان به گردش نپرداختند و از سرنوشت ستمكاران و بدانديشان درس عبرت نگرفتند؟ اى كاش مى رفتند و از سرنوشت و فرجام كار آنان آگاه مى شدند.
وَلِلْكَافِرِينَ أَمْثَالُهَا
و براى شرك گرايان و ظالمانِ ديگر نيز نظير اين كيفرها و عذابها خواهد بود.
11. اين بدان جهت است كه خدا سررشته دار كسانى است كه ايمان آورده اند، امّا كفرگرايان سررشته دار [و ياورى ]نخواهند داشت.
12. بى گمان خدا آن كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، به بوستان هايى [از بهشت پرنعمت و زيبا ]كه از زير [درختان آن نهرها روان است، درمى آورد؛ و آن كسانى كه كفر ورزيده اند، [از نعمت هاى زندگى براى مدتى ]بهره مى برند، و همانسان كه چارپايان مى خورند، [آنان نيز ]مى خورند؛ و آتش [شعله ور دوزخ براى آنان [بد] منزلگاهى است.
13. و چه بسيار [از] شهرهايى كه نيرومندتر از شهرهايى بودند كه تو را [به جرم آزاديخواهى و مبارزه با شرك و بيداد از خود ]بيرون راند [و ما] آنها را نابود ساختيم و براى آنها [در برابر كيفر ما] هيچ [يار و] ياورى نبود.
14. با اين بيان آيا كسى كه بر دليلى روشن از پروردگار خويش است، بسان كسى است كه عملكرد بد [و ظالمانه ا]ش براى او آراسته شده است و از هوس هايشان پيروى نموده اند؟
15. وصفِ [دل انگيز] بهشتى كه به پرواپيشگان وعده داده شده، [بسان بوستانى
پرطراوت و زيباست كه در آن نهرهايى از آبى [صاف و] تغييرناپذير، و نهرهايى از شيرى كه مزه آن دگرگون نگردد، و نهرهايى از باده اى كه براى نوشندگان مايه لذتى [وصف ناپذير] است، و جويبارهايى از عسلى ناب [و خالص ؛ و [نيز] در آنجا از همه ميوه ها براى آنان آماده است و [از همه پرشكوه تر اين است كه آمرزشى از سوى پروردگارشان [خواهند داشت؛ اينك آيا مردمى كه از اين نعمت هاى ارجدار بهره ورند] بسان كسانى هستند كه در آتش [شعله ور دوزخ ماندگارند و آبى جوشان به آنان خورانده مى شود كه روده هايشان را پاره پاره مى كند؟!
نگرشى بر واژه ها
«مثوى»: جايگاه و منزلگاه.
«أَمعا»: اين واژه جمع «معى» به مفهوم روده آمده است.
«آسن»: بدبو و گندزده.
تفسير فرجام كار توحيدگرايان و حق ناپذيران در آيات پيش قرآن شريف ضمن توجّه دادن انسان هاى هوشمند و آزادانديش به فرجام كار حق ستيزان و حق گرايان، روشنگرى كرد كه خدا حمايتگر توحيدگرايان و حق طلبان است و دشمن حق ستيزان و كافران؛ اينك در ترسيم دليل اين سبك و سنّت خدا مى فرمايد:
ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا
اين حمايتِ از حق گرايان و كيفر حق ستيزان بدان جهت است كه خدا دوستدار و سررشته دار ايمان آوردگان است و آنان را يارى مى كند و از آنان حمايت مى نمايد.
وَأَنَّ الْكَافِرِينَ لَا مَوْلَى لَهُمْ امّا كفرگرايان دوستدار و حمايتگرى ندارند كه بتوانند آنان را در دنيا و آخرت يارى رساند و نجات بخشد.
* * *
آن گاه در ترسيم سرنوشت عبرت انگيز دو گروه توحيدگرا و شرك گرا مى فرمايد:
إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ
خدا آن
كسانى را كه به راستى ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، به بوستان هايى از بهشت پرنعمت و زيبا - كه از زير درختان آنها جويبارها روان است - درمى آورد.
وَالَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ
امّا آن كسانى كه راه كفر و حق ستيزى را در پيش گرفته اند، از نعمت هاى فناپذير اين جهان، بى حساب و بى برنامه بهره مى برند و بسان چهارپايان مى خورند و لذت هاى حيوانى و زودگذر را بر معنويت و كمال ترجيح مى دهند و از عبرت آموزى و توجه به حق روى مى گردانند.
وَالنَّارُ مَثْوًى لَهُمْ و سرانجام جايگاه آنان آتش شعله ور دوزخ است.
* * *
سپس روى سخن را به پيامبر گرامى مى كند و در هشدارى سخت به ستمكاران و شرك گرايان مى فرمايد:
وَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْنَاهُمْ
هان اى پيامبر ما! چه بسيار از شهرهايى كه پرتوانتر و نيرومندتر از شهرى بودند كه تو را به جرم توحيدگرايى و دعوت به حق و عدالت از خود بيرون راند...
منظور از شهر پيامبر، مكّه است كه حاكمان استبدادپيشه و خودكامه و اصلاح ناپذير آن، پيامبر آزادى و سرفرازى را از خانه و كاشانه اش بيرون كردند؛ به همين جهت منظور اين است كه چه بسيار حاكمان و ساكنان و مردمان شهرهايى كه از حاكمان مكّه زورمندتر و داراى امكانات بيشترى بودند، امّا ما همه آنان را به كيفر كفر و بيدادشان نابود ساختيم.(189)
فَلَا نَاصِرَ لَهُمْ و براى آنان در برابر عذاب سهمگين ما هيچ يار و ياورى نبود.
آرى، آنان به هنگامه فرود عذاب، نه ياورى داشتند كه از آنان حمايت كند و
از عذاب نجاتشان دهد و نه پناهگاهى كه به آن پناه برند؛ چرا كه اگر ما بخواهيم جامعه و مردمى را كيفر كنيم هيچ قدرتى نمى تواند به آنان امان دهد.
* * *
در چهارمين آيه مورد بحث قرآن در نكوهش كفرگرايان و حق ناپذيران مى فرمايد:
أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ
آيا كسى كه در گزينش دين و آيين خويش و در دين باورى و ديندارى اش، دليل روشنى از سوى پروردگار خويش دارد و به نعمت يقين آراسته است، بسان آن انسان تيره بخت و حق ستيزى است كه شيطان عملكرد زشت و ظالمانه اش را براى او آراسته و او را گمراه ساخته است؟
وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ و از هوس هاى خويش پيروى مى كند.
در مورد طرف ديگر اين مقايسه ميان مفسران پيشين بحث است:
1- به باور گروهى منظور از اين گروه كه با توحيدگرايان و مردم شايسته كردار مقايسه مى گردند، گروه شرك گرا و حق ستيزند و آنان هستند كه كارهاى زشت و ظالمانه آنان برايشان آراسته شده و زشتى و گناه را زيبا مى نگرند و از هوس هاى خويش پيروى مى كنند.
2- امّا به باور «ابن زيد» اين خصلت هاى نكوهيده از نفاق گرايان است و طرف مقايسه آنانند.
از حضرت باقر نيز در اين مورد آورده اند كه فرمود: منظور نفاقگرايان هستند.
پرتوى از وصفِ بهشت پرطراوت و زيبا
در آخرين آيه مورد بحث در ترسيم پرتوى از وصفِ بهشت پرطراوت و زيبايى كه به پرواپيشگان وعده داده شده است، مى فرمايد:
مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ وصفِ بهشت پرنعمت و پرشكوهى كه به مردم پرواپيشه و شايسته كردار وعده داده شده است، اين گونه است:
فِيهَا
أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ در آنجا جويبارهايى است از آب صاف و خالص و تماشايى كه هرگز بسان آبهاى اين جهان بر اثر ماندن، دگرگون نمى شود و بو و مزه و رنگ آن نامطلوب نمى گردد.
وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ و نيز جويبارهايى است از شير پاك و نشاطبخش و پرانرژى كه نه طعم آن تغيير مى كند و نه عوارضى چون ترش شدن و بد رنگ گشتن و ديگر آفت ها به آن مى رسد.
وَأَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ و نيز نهرهايى است از باده اى كه نه تنها آفت شراب و باده اين جهان را ندارد كه سخت لذت بخش و گوارا است و نوشندگان را نشاط و شادابى مى بخشد و عوارضى چون بدمستى و سردرد نيز در پى ندارد.
وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى و نيز در آنجا جويبارهايى است از عسل خالص و ناب؛
وَلَهُمْ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ و نيز براى پرواپيشگان و شايسته كرداران در آنجا، نه تنها از هر نوع ميوه اى كه بخواهند آماده است، بلكه ميوه هايى موجود است كه نه آنها را ديده اند و نه وصف آنها را شنيده اند،
وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ افزون بر اين نعمت هاى گوناگون مادى و ظاهرى و وصف شدنى كه به آنان ارزانى شده است، در آنجا آنان با آمرزشى از سوى پروردگارشان روبه رو مى گردند و خداى پرمهر لغزش ها و گناهانشان را از پرونده زندگى شان مى زدايد و به لطف او خودشان نيز كارهاى نارواى خود را در دنيا فراموش مى كنند تا بهشت پرطراوت و زيبا و نعمت هاى وصف ناپذيرش بر آنان ناگوار جلوه نكند، و در نگرانى و دلهره نباشند.
كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي
النَّارِ
آيا اين گروه پرواپيشه و درست انديش با اين نعمت هاى گوناگونى كه در بهشت پرنعمت و زيبا به آنان ارزانى مى گردد، همانند كسانى هستند كه در آتش شعله ور دوزخ ماندگارند؟!
وَسُقُوا مَاءً حَمِيمًا
و از آبى جوشان و مرگبار به آنان مى نوشانند؛
فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ آب جوشان و پرحرارتى كه وقتى به ناگزير سر مى كشند و بر شكم شان وارد مى گردد، روده هاى آنان را فرو مى پاشد و آنچه در شكم آنهاست، همه را متلاشى مى كند؟! آيا به راستى اين دو گروه در سرنوشت و فرجام كار با هم يكسانند؟
پاره اى برآنند كه جمله «كمن هو خالدُ فى النّار»، به جمله «كمن زيّن له سوء عمله»، در آيه پيش، عطف شده است و آيه در حقيقت اين گونه است: «كمن زيّن له سوء عمله و من هو خالد فى النار» آيا كسى كه در دين باورى و ديندارى خويش دليلى روشن از پروردگار خويش دارد، بسان كسى است كه زشتى عملكردش در نظرش آراسته شده و در آتش دوزخ ماندگار است؟!
16. و پاره اى از آنان كسانى هستند كه به [دعوت و پيام ]تو گوش فرا مى دهند، امّا آن گاه كه از نزد تو بيرون مى روند، [به انگيزه تمسخر و عيب جويى به كسانى كه [نعمت ]دانش به آنان ارزانى شده است، مى گويند: هم اكنون [اين مرد ]چه گفت؟! اينان همان كسانى هستند كه خدا بر دل هايشان مهر نواخته و از هوس هاى خويش پيروى نموده اند.
17. امّا آن كسانى كه راه يافته اند، [خداى فرزانه بر هدايت آنان افزوده و [در ميدان عمل توفيق پروايشان را به آنان داده است.
18. پس آيا [كفرگرايان جز اين انتظار را مى برند كه
ناگهان رستاخيز بر آنان در رسد؟ و اينك نشانه هاى آن پديد آمده است؛ پس هنگامى كه [رستاخيز] بر آنان فرا رسد، ديگر اندرز گرفتن آنان چگونه سودشان خواهد داد؟!
19. پس بدان كه جز خداوند [يكتا و بى همتا] هيچ خدايى نيست؛ و براى گناه خويش و براى مردان و زنان باايمان آمرزش بخواه؛ و خداست كه جايگاه رفت و آمد شما و قرارگاهتان را مى داند.
20. و كسانى كه ايمان آورده اند مى گويند: چرا [از سوى خدا ]سوره اى [ديگر] فرو فرستاده نشده است؟! پس هنگامى كه سوره اى [با مقرراتى صريح [و روشن فرو فرستاده شود، و در آن از كارزار سخن رود، كسانى كه در دل هايشان مرضى هست، خواهى ديد كه بسان نگريستن كسى كه بر اثر [فرا رسيدن مرگ دستخوش بيهوشى شده است، به تو نظاره مى كنند؛ پس واى بر آنان!
نگرشى بر واژه ها
«اهواء»: اين واژه جمع «هوا» به مفهوم هوس و خواست دل است.
«أَشراط»: جمع «شرط» به مفهوم علامت و نشانه مى باشد و در آيه شريفه منظور نشانه هاى رستاخيز است.
به پليس نيز بدان جهت «شُرطه» گفته مى شود كه لباس هايى نشاندار مى پوشد و شرط در «بيع» نيز بدان دليل گفته شده است كه نشانى است ميان فروشنده و خريدار.
تفسير ترسيمى از رفتار ناهنجار نفاقگرايان در اين آيات پيش از هر چيز قرآن پاره اى از گفتار و رفتار زشت و ظالمانه نفاقگرايان را ترسيم مى كند تا هشدارى باشد به همه بازيگران و دروغپردازان، بدان اميد كه خويشتن را بسازند.
نخست مى فرمايد:
وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ هان اى پيامبر! پاره اى از اين كفرگرايان و حق ناپذيران كه در آيات
پيش از آنان سخن رفت، كسانى هستند كه نزد تو مى آيند و به دعوت توحيدى و آزادمنشانه ات گوش مى دهند...
حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قَالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ آنِفًا
امّا هنگامى كه پس از شنيدن دعوت و پيام آسمانى تو از حضورت بيرون مى روند، به مردم با ايمان و توحيدگرايى كه خدا نعمت دانش و بينش به آنان داده است، از روى تمسخر و عيب جويى مى گويند: اين مرد اينك چه گفت؟!
منظور از صاحبان دانش و كمال در آيه، دانشمندان و فرهيختگان و روشنفكران با ايمان و پرواپيشه اند.
«ابن عباس» آورده است كه اميرمؤمنان در تفسير اين آيه مى فرمود:
انا ممن اوتوا العلم بالقران من از كسانى هستم كه دانش قرآن به من ارزانى شده است.
و «اصبغ» آورده است كه فرمود: ما نزد پيامبر بوديم كه آن حضرت از فرود آيات به ما گزارش مى داد، و ما آنها را فرا مى گرفتيم، امّا هنگامى كه از حضور آن بزرگوار بيرون مى آمديم، پاره اى از حق ناپذيران خود را به كج فهمى و تاريك انديشى مى زدند و مى گفتند: راستى اين مرد اينك چه مى گفت و چه پيامى آورده بود؟
در تفسير اين فراز از آيه ديدگاه ها يكسان نيست:
1- به باور گروهى نفاقگرايان و حق ستيزان اين سخن را به انگيزه تمسخر و تحقير بر زبان مى آوردند.
2- امّا به باور پاره اى منظور آنان اين بود كه ما، در شنيدن گفتار پيامبر دقت نكرديم و در دريافت پيام او نكوشيديم.
3- برخى برآنند كه: آنان روح پيام و سخن پيامبر را نمى فهميدند، از اين رو مى پرسيدند كه او اينك چه گفت؟!
4- امّا برخى ديگر برآنند كه: هدف
آنان تحقير دعوت پيامبر بود و مى خواستند چنين سمپاشى كنند كه آن حضرت معارف و مفاهيم مفيد و سودمندى نياورده است.
5- و از ديدگاه گروهى ممكن است كه اين پرسش آنان از روى رياكارى و به اين معنا بود كه: ما همه سخنان پيامبر را با جان و دل گوش سپرديم و تنها همين بخش آخر و يا آخرين آيه را فراموش كرديم، پس شما آن را بازگو كنيد تا همه درس هاى انسان سازِ آن حضرت را داشته باشيم و عمل كنيم. در ادامه آيه شريفه مى فرمايد:
أُوْلَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ نه، هرگز دعوت و پيام پيامبر صريح و روشن بود و در سخنان آن حضرت ابهامى نبود، بلكه اين گروه كسانى هستند كه خدا به كيفر بدانديشى و رفتار زشت شان بر دل هاى آنان مهر نهاده و آنان را به حال خود رها ساخته است.
وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ آرى، اينان كسانى هستند كه به جاى خردورزى و خردمندى از هوس هاى خويش پيروى مى كنند و در انديشه دليل و برهان و دانش و منطق نيستند.
* * *
آن گاه در وصف مردم حق طلب و با ايمان مى فرمايد:
وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى و آن مردم درست انديش و حق طلبى كه با شنيدن دعوت انسان ساز پيامبر هدايت شدند، خدا با لطف و مهر خويش به وسيله تلاوت قرآنِ پيامبر بر هدايت آنان مى افزايد.
از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: و آن كسانى كه راه ايمان و تقوا را يافتند و در آن گام سپردند، تمسخر و هوچى گرى نفاقگرايانه و ظالمان نه تنها آنان را در پيمايش راهشان سست نمى كند كه بر ايمان و آگاهى
و بينش آنان مى افزايد و درستى دعوت پيامبر را بيشتر گواهى مى كنند و به او اقتدا مى نمايند.
وَآتَاهُمْ تَقْواهُمْ و در ميدان عمل توفيق تقوا و پرواى بيشترى را به آنان ارزانى مى دارد.
به باور پاره اى از مفسران پيشين همچون «سعيدبن جبير» منظور اين است كه: و پاداش تقوايشان را نيز به آنان ارزانى مى دارد.
امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: و به آنان روشنگرى مى كند كه چگونه تقوا داشته باشند و در پرتو آن واجبات را به انجام رسانند و به وظايف و مسئوليت هاى خويش عمل كنند.
هشدار به گناهكاران در اين آيه در قالب هشدارى سخت به گناهكاران و حق ناپذيران مى فرمايد:
فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً
آيا آنان جز اين انتظار را مى برند كه رستاخيز به ناگاه بر آنان دررسد؟ و آن گاه ايمان آورند؟
در اين فراز از آيه، «اَنْ يأتيهم» بدل از «الساعة» مى باشد و در اصل اين گونه است: «الاّ الساعة ايتانها بغتة» آيا جز اين انتظار مى برند كه رستاخيز به يكباره بر آنان در رسد؟
فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا
و اين در حالى است كه هم اكنون نشانه هاى آن پديد آمده است.
به باور «ابن عباس» منظور اين است كه: و اينك نشانه هاى فرارسيدن رستاخيز آمده است و بعثت آخرين پيام آور خدا از جمله آن نشانه هاست، چرا كه پيامبر گرامى فرمود:
«بعثت انا والساعة كهاتين و ضم السبابة والوسطى»(190)
برانگيخته شدن من به رسالت، و فرارسيدن رستاخيز، همانند اين دو انگشت، به هم نزديك است، و آن گاه به دو انگشت، اشاره و وسط خود، اشاره نمود كه در كنار هم قرار دارند.
و
«مقاتل» مى گويد: از نشانه هاى نزديك شدن رستاخيز، شكافته شدن ماه، بعثت پيامبر، فرود آخرين كتاب آسمانى و پاره اى ديگر از حوادث و رويدادهاى عصر پيامبر است.
فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ امّا هنگامى كه رستاخيز در رسيد ديگر بيدارى و توبه و ايمان و اسلام سودى به حال آنان نخواهد داشت.
به بيان ديگر منظور اين است كه: اين كفرگرايان و ظالمان، اگر ايمان نياورند، هنگامى كه رستاخيز در رسيد چگونه مى توانند نجات يابند، چرا كه با آمدن رستاخيز ديگر ايمان و اسلام و پذيرش حق و انجام كارهاى شايسته سودى نمى بخشد و فرصت از دست رفته است و آنجا سراى عمل و انجام وظيفه نيست.
* * *
آن گاه خدا روى سخن را به پيامبر گرامى نموده و در حالى كه هدف سخن همه انسانها هستند مى فرمايد:
فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ پس بدان كه هيچ خدايى جز خداى يكتا و بى همتا نيست.
«زجاج» مى گويد منظور از اين بيان مى تواند اين باشد كه: هان اى پيامبر! بر اين آگاهى و دانشى كه به تو ارزانى شده استوار و پايدار باش و آنچه را كه در آينده خواهى دانست، هم اكنون در پرتو وحى و رسالت بدان.
از پيامبر گرامى نيز روايتى رسيده است كه گواه درستى اين تفسير و اين دريافت از آيه است كه مى فرمايد:
«من مات و هو يعلم انّه لا اله الا الله دخل الجنة»(191)
هركس در حالى جهان را بدرود گويد كه با همه وجود مى داند و ايمان دارد كه خدايى جز خداى يكتا نيست، وارد بهشت پرطراوت و زيباى خدا مى شود.
پاره اى برآنند كه «فاعلم انّه...»
به پيش از خود تعلق دارد و منظور اين است كه: «اذجاءَتهم الساعة فاعلم انّه لا اله الا الله» هنگامى كه رستاخيز در رسيد آگاه باش كه فرمانروايى و اقتدار تنها از آن خداى يكتاست و همه قدرت ها و حكومت ها و فرمانروايى ها هيچ و پوچ مى گردد.
و پاره اى ديگر بر اين باورند كه: اين فراز و اين خطاب به پيامبر نوعى خبر از رحلت آن حضرت بوده است از اين رو منظور اين است كه: اى پيامبر! آن زنده و پاينده اى كه جاودانه است و نخواهد مرد تنها خداى يكتا و بى همتاست.
و به باور برخى از مفسران هم، از آنجايى كه پيامبر گرامى بر اثر حق ناپذيرى و آزار زورمداران جامعه و مردم عصر خويش اندوه زده و دلتنگ بود، به او پيام رسيد كه: هان اى پيامبر! هيچ كسى جز خداى يكتا نمى تواند غم و اندوه دلت را برطرف ساخته و به تو آرامش خاطر بخشد.
در ادامه آيه مى افزايد:
وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ بنابراين براى گناه خويش از بارگاه خدا آمرزش بخواه.
گرچه روى سخن با پيامبر گرامى است، امّا منظور جامعه و امت اوست؛ و آنان هستند كه بايد از لغزش هاى خويش توبه كنند و براى گناهانشان از بارگاه خدا آمرزش بخواهند؛ و بدان دليل پيامبر مخاطب قرار مى گيرد كه جامعه و مردم از او سرمشق گيرند و او را نمونه و الگو بدانند.
امّا پاره اى برآنند كه: آمرزش خواهى در اينجا، به مفهوم گسستن از همه چيز و همه كس و پيوستن به سوى حق است كه اين خود عبادت و پرستشى گرانقدر و در خور پاداش است، نه آمرزش براى بخشوده شدن گناهان.
در اين مورد «حذيفه» آورده است كه: من در زندگى خانوادگى خويش بدزبان بودم، به همين جهت در مقام خودسازى و چاره انديشى به حضور پيامبر رفتم و گفتم: انّى لأخشى اَنْ يدخلنى لسانى فى النار.
هان اى پيامبر خدا، از اين مى ترسم كه زبانم مرا به دوزخ بكشاند، شما به من بگوييد چكنم؟
آن حضرت فرمود:
«فانى انت من الاستغفار؟ انى لا ستغفر الله فى اليوم مأة مرة»(192)
چاره اش توبه و آمرزش خواهى واقعى و تصميم بر كنترل زبان خويش است؛ چرا از خدا آمرزش نمى خواهى؟ خود من با اينكه پيامبر شما هستم، هر روز يكصد بار از بارگاه خدا آمرزش مى خواهم و بدين وسيله او را ستايش و عبادت مى كنم.
وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ و نيز براى گناه مردان و زنان با ايمان آمرزش بخواه.
خداى پر مهر بدين وسيله مردم توحيدگرا و با ايمان را مورد تكريم و تجليل قرار مى دهد و به پيامبرش فرمان مى دهد كه براى گناهان آنان آمرزش بخواهد و مى دانيم كه آن حضرت شفاعتگر گرانقدر و بزرگى است كه دعايش در مورد مردم با ايمان به هدف اجابت مى رسد و خدا آنان را به خاطر گراميداشت پيامبرش مى بخشد.
در ادامه آيه شريفه خداى فرزانه در اشاره به دانش بى كران خويش از حال و روز بندگان و فرجام كارشان مى فرمايد:
وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ و خداست كه از جايگاه آمد و شد و قرارگاه شما آگاه است.
به باور «ابن عباس» منظور اين است كه: و خدا از كار و عملكرد شما در زندگى و فرجام كارتان در سراى آخرت كه به بهشت خواهد انجاميد و يا دوزخ و آتش شعله ور آن آگاه
است.
امّا به باور «عكرمه» منظور اين است كه: و خدا از حركت شما در صلب پدران و رحم مادران و اقامت شما در زمين آگاه است.
پاره اى برآنند كه: و خدا از گردش شما از پشت به رو و اقامتگاه و آرامگاه شما آگاه است.
و پاره اى ديگر برآنند كه: و خدا از گردش شما در روز، از اقامتگاه شما در روى زمين، از خوابگاه تان در شب ها و هنگامه استراحت آگاه است و از حال و روز و رفتار و كردار شما چيزى بر او پوشيده نيست.
واكنش ها در برابر فرود آيات در آخرين آيه مورد بحث در اشاره به آرزوى قلبى مردم با ايمان و واكنش هاى حق طلبان و باطل گرايان در برابر فرود آيات قرآن مى فرمايد:
وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ
و آن كسانى كه ايمان آورده اند مى گويند: چرا از سوى خدا سوره اى جديد و آياتى ديگر بر قلب مصفاى پيامبر فرو فرستاده نمى شود؟
ايمان آوردگان راستين بدان دليل اين پرسش را طرح مى كردند كه با فرود تدريجى آيات قرآن انس و الفت يافته بودند؛ به همين جهت هنگامى كه فرود وحى اندكى ديرتر مى شد دستخوش ترس و اندوه مى شدند و از خدا مى خواستند تا مقررات خويش را در مورد آنان فرو فرستد تا آنان فرمان هاى خدا را دريابند و به كار بندند.
اين انديشه و موقعيت مردم با ايمان در مورد فرود قرآن و آيات و سوره هاى آن.
فَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَذُكِرَ فِيهَا الْقِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنْ الْمَوْتِ
امّا نفاقگرايان اين گونه اند كه وقتى سوره اى با مقرراتى روشن و صريح بر پيامبر
فرو فرستاده شود، و در آن از كارزار و حق دفاع از حقوق و آزادى و حرمت انسان سخن رود آنان را خواهى ديد كه بسان كسى كه در آستانه مرگ و در حالت احتضار است، بهت زده به تو نظاره مى كنند و روشن است كه آن را خوش نمى دارند.
در مورد «سوره محكمه» ديدگاه ها متفاوت است:
1- به باور مفسران منظور از «سوره محكمه» سوره اى است كه همه آيات آن از نظر مفاهيم و معارف و مقررات و قوانين صريح و روشن است و تشابه و تأويلى در آنها نيست.
2- به باور پاره اى منظور اين است كه: پس هنگامى كه سوره اى فرود آمد كه در آيات آن، تخفيف قبلى در حكم جهاد نسخ شده است...
3- امّا به باور «قتاده» منظور سوره اى است كه در آن از جهاد سخن رفته باشد؛ آن گاه است كه فرود آن براى منافقان سخت ناخوشايند و مرگبار است.
4- از ديدگاه برخى «سوره محكمه» سوره اى است كه در آن از عذاب و كيفر سخن رفته و به مردم هشدار داده شود، نظير اين آيه كه مى فرمايد: «إلا تنفروا يعذبكم عذاباً أليماً...»(193) اگر به سوى ميدان كارزار كوچ نكنيد و از حقوق و آزادى و امنيت خويش دفاع ننماييد، خدا شما را به عذابى دردناك كيفر خواهد كرد.
5- و از ديدگاه برخى ديگر منظور سوره اى است كه واژه هاى به كار رفته در آن صريح و روشن است كه در اين صورت همه سوره هاى قرآن چنين است.
6- و پاره اى نيز برآنند كه: سوره محكم، سوره اى است كه مفاهيم و معارف آن صريح و روشن است، به گونه اى كه
در تفسير و تأويل آيات آن، نه اختلاف مى شود و نه از پى احكام و مقررات آن نفسى ديگرى مى آيد.
«ابن مسعود» در قرائت خويش واژه «محكمه» را «محدثه» خوانده است كه در اين صورت منظور اين است كه: هنگامى كه سوره اى جديد و تازه فرو فرستاده مى شود و در آن جهاد و دفاع، واجب اعلان مى گردد، آن گاه است كه اى پيامبر! نفاقگرايان را همچون كسى كه در آستانه مرگ است و با چشمانى بهت زده و از حدقه درآمده به تو خيره مى گردند، مى نگرى...
در آخرين فراز از آيه شريفه مى فرمايد:
فَأَوْلَى لَهُمْ پس واى بر آنان كه مرگ و نابودى برايشان زيبنده است.
اين جمله كوتاه، نوعى هشدار و وعده عذاب مى باشد و در تفسير آن ديدگاه ها متفاوت است:
1- به باور پاره اى اين جمله به عنوان هشدار به كار مى رود و منظور اين است كه: چيزى كه باعث رنج و ناراحتى آنان باشد قرين و همدمشان باد.
2- امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: عذاب و كيفر خدا بر آنان باد.
با اين بيان واژه «اولى» براى تهديد و هشدار مى باشد و «اولى لهم» بصورت مبتدا و خبر آمده است.
3- برخى برآنند كه تقدير آيه مى تواند اين گونه باشد: «اولى لهم طاعة الله و رسوله...» اگر آن دعوت خدا و فرمان او را اجابت و پيروى مى كردند، اين فرمانبردارى و اجابت دعوت حق براى آنان شايسته بود...
21. فرمانبردارى [از خدا و پيامبر] و گفتارى شايسته [براى آنان زيبنده تر است ؛ و هنگامى كه كار به تصميم گيرى رسد، [آنان از حق، روى برمى تابند؛ در حالى كه
اگر با خدا از در راستى وارد مى شدند برايشان بهتر بود.
22. پس [شما اى نفاقگرايان!] اگر [از حق رويگردان شديد، آيا از شما جز اين اميد مى رود كه [اگر به قدرت رسيديد،] در زمين تبهكارى نماييد و پيوندهاى خويشاوندى خود را بگسليد؟!
23. [آرى،] آنان كسانى هستند كه خدا از [مهر و] رحمت خود دورشان ساخته و ناشنوايشان گردانيده و ديدگانشان را نابينا كرده است.
24. پس آيا [در آيات قرآن نمى انديشند، يا بر دل هاى آنان قفل هايى قرار دارد؟
25. بى ترديد آن كسانى كه پس از روشن شدن راه هدايت [و رستگارى بر آنان، [باز هم به حق پشت نمودند [و آن را نپذيرفتند]، شيطان آنان را فريب داد [و حق ستيزى را برايشان زيبا جلوه داد] و آرزوها را برايشان دور و دراز گردانيد.
تفسير ره آورد حق ستيزى و بيداد
در آيات پيش سخن از جهاد و دفاع بود، اينك در نخستين آيه مورد بحث در تكميل همان موضوع مى افزايد:
طَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَعْرُوفٌ فرمانبردارى از خدا و پيامبر و سخنى شايسته و سنجيده براى آنان بهتر و زيبنده تر است.
از ديدگاه گروهى از مفسّران اين فراز از آيه به پيش از خود پيوند دارد و تقدير آن مى تواند اين گونه باشد «اولى لهم طاعة الله و رسوله و قول معروف بالاجابة» اگر آنان خدا و پيامبرش را فرمان مى بردند و دعوت او را اجابت مى كردند، اين كار براى آنان زيبنده تر و شايسته تر بود.
و به باور گروهى مى تواند مبتداى خبر محذوف باشد كه اين گونه است «طاعة و قول معروف امثل و اليق من احوال هؤلاءِالمنافقين» فرمانبردارى خدا و گفتار
شايسته براى آنان شايسته تر و زيبنده تر از عملكرد و رفتار نارواى منافقان است.
و به باور «حسن» منظور اين است كه: «طاعة و قول معروف خير لهم من جزعهم عند نزول قرض الجهاد» اطاعت و فرمانبردارى از خدا و گفتار شايسته براى شما مردم توحيدگرا و پرواپيشه بهتر از ناآرامى و حق ناپذيرى آنان به هنگام فرود آيات و واجب شدن جهاد است.
امّا از ديدگاه گروهى ديگر اين فراز از آيه خبر مبتداى محذوف است و مى تواند اين گونه باشد: «امرنا طاعة و قول معروف» فرمان ما، فرمانبردارى شايسته و گفتارى زيبنده است كه هيچ شنونده خردمندى آن را انكار نخواهد كرد.
«مجاهد» مى گويد: اين فرمان، فرمانى است كه خداى فرزانه به نفاقگرايان داده است.
از ديدگاه پاره اى اين دستور گفتار كسانى است كه اين جمله را به زبان مى آوردند و دليل آن ادامه آيه شريفه است كه با آن تناسب دارد و مى فرمايد: «فلو صدقوا الله لكان خيراً لهم» پس اگر آنان از در راستى وارد مى شدند برايشان بهتر بود.
در ادامه آيه شريفه مى فرمايد:
فَإِذَا عَزَمَ الْأَمْرُ
و هنگامى كه كار به تصميم گيرى رسد، آنان از حق و عدالت روى برمى تابند.
به باور مفسران منظور اين است كه: و هنگامى كه تصميم جدى گردد و زمان واجب شدن جهاد در رسد، آنان از فرمان خدا روى برمى تابند.
واژه «عزم» به مفهوم تصميم گيرى در انجام كارى با اراده و اختيار است؛ با اين بيان هنگامى كه تصميم گيرنده آماده انجام كارى مى گردد، گفته مى شود: «عزم الأمر» و اين نكته اى است ادبى در بلاغت و زيبايى الفاظ و رسايى مفهوم؛ و جواب «اذا» نيز حذف شده
است كه ادامه آيه شريفه روشنگر آن است و در تقدير اين گونه است: «فاذا عزم الأمر فكلوا و كذبوا فيها و عدواالله من انفسهم فلو صدقوالله لكانى خيراً لهم»
پس هنگامى كه آهنگ جهاد شد و فرمان حركت رسيد، آنان كوتاه آمدند و در وعده اى كه به خدا داده بودند كه در راه حق و عدالت جان خويش را در طبق اخلاص گذارند، دروغ گفتند؛ آرى، اگر آنان در انجام فرمان خدا راست مى گفتند و فرمان حق را به انجام مى رساندند براى دين و دنياى آنان بهتر بود و به آفت دورويى و نفاق گرفتار نمى شدند.
فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ پس اگر آنان به هنگام رسيدن فرمان خدا از در راستى درآيند، برايشان بهتر و شايسته تر است.
* * *
آن گاه روى سخن را به مدعيان دروغين اسلام و ايمان مى كند و مى فرمايد:
فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ پس شما اى گروه نفاگرا و فريبكار! اگر در برابر فرمان خدا راه مخالفت پيش گيريد و از حق و عدالت روى برتابيد، آيا از شما جز اين اميد مى رود كه اگر به قدرت و حكومت رسيديد در روى زمين دست به ستم و تباهى و خشونت زنيد؟
وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ و پيوندهاى خويشاوندى و دوستانه و عادلانه را بگسليد و همه چيز را بهم بريزيد؟
به باور مفسران منظور اين است كه: اگر از سوى خدا و يا بندگان او قدرت ملّى و امانت حكومت و زمامدارى به شما واگذار گرديد، براساس حق و عدالت و در چهارچوب قوانين و مقررات رفتار مى كنيد يا با غارت و
رشوه خوارى و ريختن خون بى گناهان و كشتار و خشونت و گسستن پيوندهاى عادلانه و انسانى با بستگان و آشنايان و همنوعان و همدينان، به ستم و تباهى دست مى يازيد و بسان قريش و بنى هاشم به جان يكديگر مى افتيد؟(194)
امّا به باور پاره اى منظور اين است كه: اگر از كتاب خدا و عمل به آن روى برتابيد در آن صورت به راه و رسم جاهليت بازمى گرديد و آن گاه دست به جنايت و كشتار و غارت و خونريزى مى زنيد.
از ديدگاه «قتاده» منظور اين است كه: چگونه ديدى آن گروهى را كه از قرآن و مقررات انسان ساز آن روى برتافتند؟ آيا آن گاه نبود كه خون هاى بى گناهان را به زمين ريختند و پيوندها را گسستند و نافرمانى خدا را پيشه ساختند؟
* * *
در سوّمين آيه مورد بحث در اشاره به سرنوشت سياه اين حق ناپذيران و ظالمان مى فرمايد:
أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمْ اللَّهُ آنان كسانى هستند كه خدا آنها را از رحمت و مهر خويش دور ساخته است.
فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ و گوش هايشان را به كيفر كردار ناپسندشان كر، و ديدگانشان را كور نموده است.
به باور «ابومسلم» منظور از اين تعبير آن است كه: اينان مردمى هستند كه پيام آسمان را درنمى يابند و حق را نمى پذيرند و بدان دليل كه آيه ها و نشانه هاى عبرت انگيز و عبرت آموز و انسان ساز را نمى نگرند، چنانند كه گويى نه گوش دارند و نه چشم و موجوداتى كور و ناشنوا هستند.
امّا از ديدگاه «جبايى» اين كورى و كرى هرگز كورى و ناشنوايى ظاهرى نيست، چرا كه اگر منظور آن بود هرگز جاى نكوهش نبود.
در آيه شريفه ناشنوايى
به صورت مطلق آمده، امّا نابينايى به ديدگان قيد شده است و اين بدان جهت است كه ترس جز در مورد گوش به كار نمى رود، امّا نابينايى و كورى گاه در مورد دل نيز به كار مى رود و به همين دليل قيد شده است.
چرا در قرآن نمى انديشند؟
در ادامه آيات در اين مورد قرآن شريف در اشاره اى روشنگر به راز گمراهى و حق ستيزى آنان مى فرمايد:
أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ پس آيا آنان در آيات روشنگر و الهام بخش قرآن نمى انديشند؟
راستى چرا آنان در آيات اين كتاب پرشكوه تدبر نمى كنند تا حق را از باطل و داد را از بيداد و هدايت را از گمراهى و رشد را از عقب ماندگى و انحراف بازشناسند و درس عبرت گيرند؟
از دو امام نور حضرت صادق و كاظم - كه درود خداى بر آنان باد - آورده اند كه: «افلا يتدبرون القرآن فيقضوا ما عليهم من الحق»
پس آيا در قرآن و آيات روشنگر آن نمى انديشند تا آن حقوقى را كه بر آنان هست و آن مسئوليت هايى كه بايد احساس كنند، همه را دريابند؟
أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا
پس آيا در قرآن نمى انديشند يا بر دل ها و قلب هاى آنان قفل نهاده شده است؟
واژه «قلوب» در آيه شريفه بدان جهت به صورت «نكره» آمده است تا نشان دهد كه قلب هاى اين حق ناپذيران و كسانى كه بسان آنان هستند و در آيات قرآن نمى انديشند قفل نهاده شده است.
دو نكته ارزشمند
از آيه شريفه افزون بر آنچه آمد اين دو نكته ارزشمند نيز دريافت مى گردد كه در خور دقت است:
1- نخست اينكه آيه نشان مى دهد كه پندار آن كسانى
كه مى گويند نمى توان در آيات قرآن انديشيد و بدون روايت، آيه اى را تفسير و پيام آن را دريافت كرد، پندارهاى بى اساس است، چرا كه قرآن دعوت به تدبر و تفكّر و انديشيدن در آيات خود مى كند.
2- و نيز نشانگر نادرستى اين سخن است كه پاره اى مى گويند هر روايت و حديثى كه رسيده است - گرچه ناهماهنگ و ناسازگار با اصول و مبانى دينى باشد - بايد آن را نقل كرد؛ چرا كه قرآن دعوت به انديشيدن و انديشاندن در قرآن و آيات آن مى نمايد، و اين كار با عدم تدبر و بينايى و در غلطيدن به وادى نادانى و خرافات سخت در تضاد است.
* * *
در آخرين آيه مورد بحث مى فرمايد:
إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ الْهُدَى الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ
بى گمان آن كسانى كه پس از روشن شدن راه هدايت و رستگارى بر آنان، باز هم به حق پشت نمودند و آن را نپذيرفتند، شيطان آنان را فريب داد و حق ناپذيرى و بيداد را بر آنان زيبا جلوه داد.
منظور از اين گروه كه پس از روشن شدن حق و هدايت باز هم به آن پشت مى كردند، نفاقرگرايانند.
گروهى از مفسران پيشين همچون «ابن عباس»، «سدى» و «ضحاك» آورده اند كه: نفاقگرايان نزد پيامبر گرامى مى آمدند و از اسلام و ايمان سخن مى گفتند و خود را رهرو راه وحى و رسالت اعلام مى كردند، امّا هنگامى كه از حضور آن حضرت بيرون مى رفتند و در محفل خود گرد مى آمدند؛ به كفر و شرك خود بازمى گشتند و آن را اعلام مى نمودند و اين آيه اشاره به بيان و عملكرد
زشت آنان دارد.
امّا از برخى آورده اند كه منظور از اين گروه، نه منافقان بلكه حق ناپذيران اهل كتاب مى باشند كه پس از نويد كتاب هاى آسمانى پيشين از آمدن پيامبر و آشنايى آنان از نام و عنوان و ديگر صفات و ويژگى هاى آن حضرت، باز هم او را انكار و دعوت آسمانى اش را دروغ مى شمردند.
در مورد «تسويل» شيطان و وسوسه او «حسن» مى گويد: منظور اين است كه شيطان گناه و زشتى را در نظر آنان نيك و زيبا و كار شايسته جلوه مى دهد.
امّا «ابومسلم» مى گويد: شيطان آرزوهاى آنان را برمى آورد، چرا كه آن تيره بختان را به سوى چيزهايى كه هماهنگ با هوسها و هواهاى دل آنهاست سوق مى دهد.
وَأَمْلَى لَهُمْ و آرزوها را براى آنان دور و دراز گردانيد تا آنان را فريفت و به تباهى كشيد.
به باور پاره اى منظور اين است كه: و شيطان به آنان وعده هاى پوچ مى داد و از عمرى طولانى و بدون درد و رنج برايشان سخن مى گفت و چنان وسوسه مى كرد كه اگر به او دل سپارند عمرى پاينده و بدون دردسر و ناراحتى خواهند داشت.
26. اين [آسيب پذيرى آنان در برابر شيطان به خاطر آن است كه آنان به كسانى كه آنچه را خدا فرو فرستاده است خوش نمى داشتند، گفتند: ما به زودى در برخى [از ]كارها از شما فرمان خواهيم برد. و خداست كه [از همدلى و هم داستانى آنان آگاه است و] نهان كارى آنان را مى داند.
27. پس چگونه خواهند بود آن گاه كه فرشتگان جان آنان را مى ستانند، در حالى كه بر چهره و پشت آنان [تازيانه ]مى زنند؟!
28. اين [كيفرشان بدان
جهت است كه آنان از چيزى كه خدا را به خشم آورده است پيروى نمودند، و خرسندى او را خوش نداشتند؛ پس [خدا هم كارهاى آنان را تباه ساخت.
29. آيا آن كسانى كه در دل هايشان مرضى هست، [چنين ]پنداشته اند كه خدا هرگز كينه هاى آنان را [نسبت به پيامبر عدالت و آزادى آشكار نخواهد ساخت؟!
30- و اگر بخواهيم آنان را به تو [اى پيامبر!] مى نمايانيم، [و ]آن گاه تو آنان را با نشانه ها [و سيما]يشان خواهى شناخت، و از آهنگ گفتار[شان به [ناراستى و نادرستى آنان پى خواهى بُرد؛ و خداست كه كارهاى شما را مى داند.
نگرشى بر واژه ها
«اضغان»: اين واژه جمع «ضغن» به مفهوم كينه سخت آمده است.
«لحن»: اين واژه در اصل به مفهوم منحرف ساختن گفتار و سخن از قواعد و سنن و جهت آن آمده است.
«سيما»: نشانه و علامت.
تفسير راز آسيب پذيرى در برابر وسوسه هاى شيطان در آيات پيش سخن از حق ناپذيران و كيفر عملكرد آنان بود كه به طور طبيعى گريبانگيرشان مى گردد و قدرت درك و دريافت درست را از آنان سلب و آنان را در برابر وسوسه هاى شيطان و دمدمه هاى شيطان صفتان آسيب پذير مى سازد؛ اينك در اشاره به راز و رمز اين آسيب پذيرى مى فرمايد:
ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ
اين وسوسه هاى شيطان در مورد آنان و آسيب پذيريشان در برابر آن بدان جهت است كه آنان به كسانى كه از فرود وحى به پيامبر گرامى ناخشنود بودند، گفتند: ما در پاره اى از كارها از شما پيروى نموده و با شما همدست و همداستان خواهيم بود.
به
باور برخى از مفسران منظور آنان اين بود كه: ما پاره اى از خواسته هاى شما را برآورده خواهيم ساخت.
از دو امام نور حضرت باقر و صادق - كه درود خداى بر آنان باد - آورده اند كه:
«انّهم بنواميه كرهوا ما نزّل الله فى ولاية على بن ابيطالب»(195)
منظور از اين گمراهان بنى اميه هستند، چرا كه آنان از آنچه خدا در مورد امامت و ولايت راستين على(ع) بر قلب مصفاى پيامبر فرود مى فرستاد بدشان مى آمد و آزرده مى شدند.
وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ و خدا از پندارهاى ناروايى كه در ژرفاى دل نهان مى دارند، و نيز از سخنانى كه آهسته و در نهان مى گويند آگاه است و اسرار آنان را مى داند.
* * *
آن گاه مى افزايد:
فَكَيْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمْ الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ پس آنان چگونه خواهند بود آن گاه كه فرشتگان جان آنان را در حالى مى ستانند كه بر چهره و پشت آنان تازيانه هاى عذاب را مى نوازند؟ اجمال آيه و سربسته و نامعلوم بودن عذاب و كيفر گناهكاران، بدان خاطر است كه شدت و سختى عذاب و سهمگينى كيفر آنان را نشان دهد.
* * *
سپس در اشاره اى هشداردهنده به دليل اين عذاب و كيفر مى افزايد:
ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ اين عذاب و كيفر سهمگين آنان بدان جهت است كه آنها از پى گناهان و زشتكاريها مى رفتند و كارهايى را انجام مى دادند كه باعث خشم خدا مى شد.
وَكَرِهُوا رِضْوَانَهُ و از انجام كارهاى شايسته و خداپسندانه و ايمان به پيامبر و قرآن بدشان مى آمد.
فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ پس خداى فرزانه نيز كارهاى نيك آنان را هم بى اثر ساخت و
نماز و انفاق و روزه و صدقه آنها را نيز تباه كرد؛ چرا كه اين كارها را بدون ايمان و اخلاص و اميد به پاداش سراى آخرت انجام مى دادند.
* * *
در چهارمين آيه مورد بحث مى افزايد:
أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغَانَهُمْ آيا آن كسانى كه در دل هايشان بيمارى شرك و انفاق است، چنين مى پندارند كه خدا كينه توزى ها و دشمنى هاى آنان را نسبت به مردم توحيدگرا و با ايمان آشكار نساخته و پندار و كردار زشت و ظالمانه آنها را به پيامبر نمى نماياند؟!
* * *
و آن گاه مى افزايد:
وَلَوْ نَشَاءُ لَأَرَيْنَاكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيمَاهُمْ اگر بخواهيم آنان را به تو اى پيامبر! و نيز به مردم باايمان نشان مى دهيم و براى شناساندن آنان نشانه هايى مى گذاريم و برمى شماريم تا آنها را با سيماى حقيقى شان بشناسى.
وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ گرچه اكنون هم مى توانى آنان را از شيوه نارواى گفتار و سبك سخنى و محتواى كلامشان بشناسى؛ چرا كه گفتار آنان از باطن نادرست شان خبر مى دهد و پرده از نهان آلوده آنان برمى دارد.
از «ابوسعيد خدرى» آورده اند كه منظور از «لحن القول» يا سبك گفتار حق ناپذيران اين است كه: آنان نسبت به على(ع) كينه و دشمنى در دل نهان مى داشتند و ما در عصر پيامبر اين نفاقگرايان و حق ستيزان را با اين كنيه اى كه نسبت به اميرمؤمنان در دل داشتند و از سبك گفتارشان ظاهر مى شد، مى شناختيم.
«قال: لحن القول بغضهم على بن ابى طالب، و كنّا نعرف المنافقين على عهد رسول الله ببعضهم على بن ابى طالب»(196)
و از «جابربن عبدالله انصارى» نيز نظير اين حديث و اين
بيان روايت شده است.
و نيز «عبادةبن صامت» آورده است كه: ما فرزندان خود را با دوستى و مهر على(ع) مى آزموديم، به گونه اى كه اگر مى ديديم يكى از آنان آن حضرت را دوست نمى دارد درمى يافتيم كه او بى اصل و تبار است.
«انسى» آورده است كه پس از فرود آيه مورد بحث ديگر هيچ منافق و اصلاح ناپذير و دورويى در زمان پيامبر خدا ناشناخته نماند.
وَاللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمَالَكُمْ و خدا از ظاهر و باطن كارهاى شما آگاه است و همه چيز را مى داند.
31. و به راستى شما را مى آزماييم تا [با اين كار] جهادگران و شكيبايان شما را بازشناسيم و گزارش هاى [مربوط به عملكرد ]شما را بيازماييم [و رسيدگى نماييم .
32. بى گمان كسانى كه كفر ورزيدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند و پس از آنكه [راه رشد و] هدايت برايشان آشكار گرديد، [باز هم با پيامبر [عدالت و آزادى درافتادند، هرگز هيچ گزندى به خدا نخواهند رسانيد و [خدا] به زودى كارهاى آنان را تباه خواهد ساخت.
33. هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خدا را فرمان بريد و از پيامبر [او نيز] اطاعت كنيد و كارهاى خود را تباه مسازيد.
34. به يقين كسانى كه كفر ورزيدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند، آن گاه در حال كفر از دنيا رفتند، خدا هرگز آنان را نمى آمرزد.
35. پس سستى نورزيد و در حالى كه شما برتريد و خدا با شماست [تجاوزكارانِ حق ستيز را] به آشتى نخوانيد، و [خدا] هرگز از [پاداش كارهايتان نخواهد كاست.
نگرشى بر واژه ها
«اخبار»: اين واژه جمع «خبر» و گزارش آمده
است، امّا منظور از آن در آيه شريفه عملكرد انسان هاست، چرا كه وقتى كارى از انسان سرمى زند، به صورت خبر در ميان مردم پخش مى گردد.
«يتركم»: از ماده «وتر»، در اصل به مفهوم بريده شده، و منفرد و جدا آمده است. و نيز هنگامى كه گفته مى شود: «وَترَهُ» منظور اين است كه آن را كاست و در آيه مورد بحث كه حرف نفى بر سر آن آمده، منظور اين است كه: و خدا از پاداش كارهاى شما مردم توحيدگرا و شايسته كردار نخواهد كاست. با اين بيان اين واژه به مفهوم كمبود و نقصان و كاستن نيز آمده است.
تفسير سنّت آزمون در نخستين آيه مورد بحث قرآن شريف اصل آزمون و سنت امتحان و ابتلاء را - كه از راه هاى بازشناسى و مشخص ساختن ايمان آوردگان راستين، و نيز در جهت پرورش توانايى هاى و شكوفا ساختن استعدادهاى انسان هاست - طرح مى كند و مى فرمايد:
وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ و بى گمان ما همه شما انسان ها را با مشخص ساختن وظايف و مسئوليت ها مى آزماييم.
حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ تا بدين وسيله جهادگران و شكيبايان شما را بازشناسيم و روشن سازيم كه از ميان شما مردم با ايمان و شايسته كردار چه كسانى در راه خدا جهاد مى كنند و چه كسانى در اين راه شكيبايى مى ورزند.
در تفسير اين فراز دو نظر امده است:
1- به باور گروهى از مفسران منظور اين است كه: و بى گمان ما همه شما را مى آزماييم تا دوستان ما جهادگران و شكيبايان شما را بشناسند. بدان دليل خداى فرزانه شناسايى را به ذات پاك و بى همتاى خود نسبت داده است، كه دوستان شايسته كردار و توحيدگرايش
را گرامى دارد و به آنان عزّت و عظمت بخشد.
نظير اين آيه، در قرآن شريف هست كه خدا در راه گراميداشت مردم توحيدگرا و شايسته كردار، موضوع را به ذات بى همتاى خويش نسبت مى دهد و مى فرمايد: «انّ الّذين يُؤدّون الله و رسوله لعنهم الله...»(197) بى گمان آن كسانى كه خدا و پيامبر او را بيازارند، خدا آنان را در دنيا و آخرت از رحمت و مهر خود دور ساخته و برايشان عذابى خواركننده آماده ساخته است.
با اين بيان در اينجا نيز منظور اين است كه: بى گمان آن كسانى كه دوستان خدا و پيامبرش را بيازارند چنين سرنوشت سياهى خواهند داشت.
2- امّا به باور گروهى ديگر از مفسران منظور اين است كه: بى گمان ما همه شما را مى آزماييم تا توانايى هاى شما شكوفا گردد و به انجام كارهاى شايسته دست زنيد و آن گاه جهاد و اخلاص شما را بنگريم و به آن پاداش دهيم.
در ادامه آيه مى فرمايد:
وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ و افزون بر آزمون خود شما، با كارهايى كه انجام خواهيد داد اسرار نهانى شما را نيز مشخص مى سازيم و باطن شما را نيز آشكار مى كنيم.
آن گاه در اشاره به سرنوشت كفرگرايان و ظالمان مى فرمايد:
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَشَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ الهُدَى لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئًا
بى ترديد آن كسانى كه كفر ورزيدند و از فرمانبردارى خدا و پيروى از دين او سرباز زدند و نيز با زورمدارى و فريبكارى راه رشد و هدايت را بر مردم بستند و آنان را از راه خدا و فرمانبردارى او بازداشتند، و نيز پس از روشن شدن راه
حق و شناخت محمد(ص) و آگاهى از درستى رسالت و آسمانى بودن دعوت آن حضرت باز هم با او درافتادند و راه دشمنى و عناد در پيش گرفتند، آرى، چنين كسانى هرگز نمى توانند زيان و گزندى به خدا برسانند؛ بلكه با اين كارهاى زشت و ظالمانه به خود زيان مى زنند.
وَسَيُحْبِطُ أَعْمَالَهُمْ و كارهاى آنان را تباه خواهد ساخت.
آرى، اگر از اين مردم حق ناپذير كار خوبى هم سر زند، بدان دليل كه همراه ايمان و تقوا و نيت خداپسندانه نيست سودشان نمى بخشد و خدا آن را تباه مى سازد.
از آيه شريفه چنين دريافت مى گردد كه اين مردم كفرگرا و حق ستيز، كسانى هستند كه پس از روشن شدن حق و راه رشد و كمال بر آنان، باز هم با حقيقت درمى افتند و راه حق ستيزى و دشمنى و كوردلى را در پيش مى گيرند و به خدا و پيامبر و دين و آيين زندگى ساز او ايمان نمى آورند.
در اين مورد كه اين كفرگرايان چه كسانى هستند، دو نظر آمده است:
1- به باور گروهى از مفسران اينان گروه هايى از پيروان كتاب هاى آسمانى پيشين هستند كه پس از شناخت پيامبر و درستى دعوت آسمانى و رسالت جهانى او، باز هم حقيقت را نپذيرفتند و ايمان نياوردند.
2- امّا به باور گروهى ديگر آنان سردمداران جاه طلب و خودكامه اند كه در جهت حفظ سلطه ظالمانه و نامشروع خويش، با حق درافتادند و مردم را از شناخت حق و ايمان و عمل شايسته بازداشتند؛ چرا كه در قرآن شريف واژه دشمنى با حق در مورد سردمداران ستم و تباهى به كار مى رود.
هشدار و رهنمود به مردم با ايمان
قرآن پس از هشدار به كفرگرايان و حق ناپذيران، اينك روى سخن را به مردم حق پذير و با ايمان مى كند و مى فرمايد:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ هان اى مردم درست انديشى كه ايمان آورده ايد، خداى يكتا و بى همتا را اطاعت كنيد؛
وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ و با ايمان به رسالت پيامبر و درستى دعوت آسمانى آن حضرت، او را نيز فرمان بريد.
از ديدگاه پاره اى از مفسران منظور اين است كه: با حرمت نهادن به پيامبر و گراميداشت او، خداى يكتا را فرمان بريد و با بزرگداشت فرمان خدا از پيام آور او اطاعت كنيد.
وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ و كارهاى خود را تباه مسازيد.
از ديدگاه «عطاء» منظور اين است كه: و با ترديد و تزلزل عقيدتى و يا نفاق و ناخالصى، كارهاى خود را تباه مسازيد.
امّا به باور «كلبى» منظور اين است كه: و با رياكارى و نيرنگ بازى كارهاى خود را تباه مسازيد.
و از «حسن» آورده اند كه مى گفت: و با دست يازيدن به گناهان كوچك و بزرگ عملكرد شايسته خويشتن را نيز تباه مسازيد.
* * *
در چهارمين آيه مورد بحث دگرباره در مورد سرنوشت كفرگرايان و ظالمان مى فرمايد:
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ مَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ بى گمان آن كسانى كه كفر ورزيدند و مردم را از راه خدا بازداشتند، آن گاه بر كفرگرايى و حق ناپذيرى خويش پافشارى كردند تا در همان كفر و زندقه از دنيا رفتند، خدا هرگز آنان را نخواهد بخشيد و از گناهان شان نخواهد گذشت.
* * *
در آخرين آيه مورد بحث بار ديگر روى سخن را به
مردم با ايمان مى كند و مى فرمايد:
فَلَا تَهِنُوا
پس شما اى مردم با ايمان! مباد در راه حق و عدالت و جهاد و دفاع از حقوق و آزادى و دين و آيين خويش سستى ورزيد و در رويارويى با كفر و بيداد ضعف نشان دهيد.
وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنْتُمْ الْأَعْلَوْنَ و در حالى كه شما از كفرگرايان و حق ستيزان برتريد، مباد آنان را به آشتى ذلّت بار فرا خوانيد و از حقوق و كرامت خويش بگذريد.
به باور «مجاهد» منظور اين است كه: و در حالى كه شما برتريد و پيروز، مباد آنان را به صلح و آشتى بخوانيد و از ترس، آتش بس ذلت بار را بپذيريد.(198)
امّا به باور پاره اى منظور اين است كه: و در حالى كه در پيكار و جهاد، پيروزى از آن شماست مباد كفرگرايان و ظالمان را به آشتى دعوت كنيد.
و از ديدگاه برخى اين فراز از آيه شريفه بيانگر حال مردم با ايمان مى باشد و به آنان روشنگرى مى كند و اميد مى بخشد كه: سرانجام پيروزى و سرفرازى از آن شماست، گرچه در پاره اى از ميدان ها دچار شكست گرديد؛ بنابراين سست نشويد و نترسيد و از حقوق خويش كوتاه نياييد كه شما پيروز خواهيد شد، چرا كه خدا با شماست.
وَاللَّهُ مَعَكُمْ و خدا در هنگامه جهاد و پيكار شما با ستمكاران با شماست و سرانجام با يارى خود پيروزتان خواهد ساخت.
وَلَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمَالَكُمْ و هرگز از پاداش عملكردتان نخواهد كاست.
مجاهد مى گويد: و خدا هرگز نه تنها چيزى از پاداش كارهايتان را نخواهد كاست كه از فضل و كرامت خويش بر آن خواهد افزود.
امّا به
باور گروهى از مفسران پيشين از جمله «ابن عباس» منظور اين است كه: و خدا هرگز به كسى ستم روا نخواهد داشت.
پرتوى از آيات در آيات روشنگر و انسان سازى كه ترجمه و تفسير آنها از نظر شما خواننده گرامى گذشت، اين نكات نيز در خور دقّت است:
الف - راهى براى شناخت چهره ها
راه ها براى شناخت انسان هاى هدفدار و آرمانخواه و ستم ستيز و آزادمنش، از مدعيان ايمان و اخلاص و آزادگى بسيار است و يكى از آنها راه آزمون و آزمايش آنان در ميدان حق طلبى و پيكار همه جانبه با استبداد و انحصار و زورمدارى است؛ در اين ميدان سهمگين است كه هم توانايى ها و استعدادها و ابتكارها و درايت ها و خردورزيها شكوفا مى گردد و گوهر وجود انسان هاى لايق و فضيلت خواه تجلى پيدا مى كند، و هم درجه صداقت و پايمردى و شكيبايى و شجاعت آنان آشكار مى گردد؛ چرا كه كمتر كسى مى تواند در اين فراز و نشيب هاى دشوار و طاقت فرسا چهره حقيقى خويش را پوشيده دارد و يا از خود سيماى دروغين و رياكارانه اى ارائه دهد.
آرى، درست به همين دليل است كه خداى فرزانه مى فرمايد: و بى گمان ما شما را خواهيم آزمود تا جهادگران و شكيبايان شما در راه عدالت و آزادى و مردم سالارى و دفاع از حقوق و امنيت مردم مشخص گردد.(199)
ب - دو مسؤوليت حسّاس در اين آيات، قرآن شريف به مردم با ايمان و شايسته كردار هشدار مى دهد كه هم بايد در زندگى، عملكرد شايسته و كارهاى خداپسندانه داشته باشند، و هم پس از انجام آنها، مراقب باشند كه با دست يازيدن به برخى از لغزش ها و گناهان، آن
كارهاى شايسته را پوچ و پوك و باطل و بيهوده نسازند و پاداش و ثواب عملكرد خود را نابود نكنند. به بيان ديگر نجات و نيك بختى و رستگارى در گرو دو كار بزرگ و حساس است: 1- ايمان آگاهانه و انجام كارهاى شايسته و عدالت و پروا و رعايت حقوق مردم، 2- نگاهدارى كارهاى انجام شده و مراقبت از آنها.
درست در اين راستا است كه پنجمين امام نور مى فرمايد:
«اَلابقاء على العمل اشدّ من العمل»
مراقبت و نگاهدارى كارهاى شايسته اى كه انسان انجام مى دهد از خودِ انجامِ آن كارها، سرنوشت سازتر است.
يكى از ياران پرسيد:
«و ما الاَبقاء على العمل؟»
سرورم، منظور از مراقبت و نگاهدارى كارهاى شايسته چيست؟
آن حضرت فرمود:
«يصل الرّجل بصلةٍ و ينفق نفقةٍ لِلّه وحده لا شريك له، فكتُب له سرّاً، ثم يذكرها فتمحى، فَتكتب له علانيةً، ثم يذكرها فتمحى و تكتب له و ياءً»(200)
گاه انسان در زندگى خويش صله رحمى مى كند، و يا در راه خدا انفاق و بخشش مى نمايد، و اين كارش به دليل نيت شايسته و اخلاص در عمل يك كار نهانى به مثبت مى رسد؛ آن گاه در جايى آن را باز مى گويد و با اين كار آن عمل نهانى حذف و به جايش عمل آشكار نوشته مى شود.
سپس در جاى ديگر آن را باز مى گويد كه اين مرتبه آن هم حذف و به جاى آن، كارش رياكارانه نوشته مى شود و پاداش كارش نابود مى گردد.
ج - شمارى از آفت هاى كارهاى شايسته آفت هاى نابودكننده اى كه كارهاى شايسته انسان را به خطر مى افكند و پاداش و ثواب آن را نابود مى سازد بسيار است، كه براى
نمونه به پاره اى اشاره مى رود:
1- منت گذارى قرآن شريف هشدار مى دهد كه اگر انسان با ايمان در راه خدا انفاق كرد و بخشش نمود نبايد هرگز بر آن كسى كه نيكى كرده است منت گذارد؛ چرا كه منت نهادن پاداش عمل را نابود مى سازد.
قرآن در اين مورد مى فرمايد:
يا ايهاالّذين آمنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمنّ...(201)
هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! مباد انفاق و بخشش هاى خود را با منت نهادن نابود سازيد...
2- آزردن ديگران خصلت نكوهيده ديگر آن است كه انسان به هنگام كمك و دستگيرى از ديگران، آنان را بيازارد. اين كار ناروا نيز پاداش و ثواب كار را نابود مى سازد.
قرآن مى فرمايد:
لا تبطلوا صدقاتكم بالمن والاذى(202)
بخشش و انفاق هاى خويش را با منت گذارى و آزار رساندن به دريافت دارنده كمك نابود نسازيد.
3- رياكارى و خودنمايى اين كار ناپسند نيز آفتى است كه اگر بر خرمن كارهاى شايسته كسى افتاد آن را نابود مى سازد.
قرآن مى فرمايد:
كالذى ينفق ماله رئاءَ الناس...(203)
بسان كسى كه دارايى خويش را براى نشان دادن به مردم انفاق مى كند، كارهاى شايسته خود را نابود نسازيد...
4- خودپسندى يا عجب اين خصلت نكوهيده نيز آفت ديگرى است كه عمل صالح را نابود مى سازد. از پيامبر گرامى آورده اند كه:
العجب يأكل الحسنات كما تأكل النار الحطب.(204)
آفت عجب و خودپسندى بسان آتشى است كه هيزم را نابود مى سازد، كارهاى شايسته را مى خورد.
5- آفت حسدورزى اين خصلت نكوهيده نيز آفت كارهاى شايسته است.
پيامبر گرامى فرمود:
اياكم والحسد فان الحسد يأكل الحسنات كما تأكل النار الحطب(205)
بر شما باد كه از حسد
بپرهيزيد؛ چرا كه اين آفتِ هستى سوز كارهاى شايسته را مى خورد و نابود مى كند؛ درست همان سان كه آتش هيزم را.
6- شرك گرايى پس از ايمان اگر كسى در راه زندگى به افت تزلزل در عقيده گرفتار شود و ايمان خويش را از دست بدهد، كارهاى شايسته اى را كه انجام داده است، همه نابود مى شوند.
و لقد اوحى اليك... لئن اشركت ليحبطنّ عملك...(206)
و بى گمان به تو اى پيامبر! و به كسانى كه پيش از تو بودند وحى شده است كه اگر شرك بورزى كارهايت تباه مى گردد...
7- جلال و پرخاشجويى با پيامبر
و اين كار ناپسند نيز آفت كارهاى شايسته است.
و لا تجهروا له بالفعل... ان تحبط اعمالكم(207)
و آن گونه كه بر سر يكديگر فرياد مى كشيد، بر پيامبر داد نزنيد كه كارهايتان نابود مى شود.
د - يك قانون اميدبخش نكته جالب ديگر اين است كه به صراحت قرآن كريم و دلالت روايات كارهاى شايسته و خالصانه انسان نيز گناهان و بديها و آثار ويرانگر آنها را از ميان مى برد و انسان را رستگار مى كند؛ و اين يك قانون كلّى و اميدبخش است.
قرآن در اين مورد مى فرمايد:
ان الحسنات يذهبن السيئات.(208)
انجام كارهاى شايسته و خالصانه، بديها را نابود مى سازد.
و از پيامبر گرامى نيز آورده اند كه به يكى از ياران فرمود:
«اتق الله حيث كنت و خالق الناس بخلق حسن و اذا عملت سيئة فاعمل حسنة تحوها»(209)
در هر حال و هر كجا هستى پرواى خدا را پيشه ساز، و با مردم با خلق و خوى شايسته و خوش رفتار نما؛ و هرگاه كار ناپسندى انجام دادى، پس از آن كار
نيكى انجام بده تا اثر ويرانگر گناه را نابود سازد.
36. زندگى اين جهان تنها بازى و سرگرمى است، و اگر ايمان بياوريد و پروا پيشه سازيد، [خداى فرزانه پاداش [عملكرد]تان را به شما مى دهد و دارايى هايتان را از شما نمى خواهد.
37. اگر آن [دارايى تان را از شما بخواهد و اصرار ورزد، [شما ]بخل مى ورزيد و او كينه هاى شما را آشكار مى سازد.
38. هان! اين شما هستيد كه فرا خوانده مى شويد تا در راه خدا انفاق نماييد، امّا پاره اى از شما بخل مى ورزند؛ و هركس بخل ورزد، جز اين نيست كه در حق خود بخل مى ورزد، و خدا بى نياز است و شما نيازمند هستيد؛ و اگر روى برتابيد گروهى جز شما را جايگزين [شما] خواهد ساخت و آنان همانند شما نخواهند بود.
نگرشى بر واژه ها
«يحضكم»: اين واژه از «احفاء» به مفهوم اصرار در خواستن چيزى آمده است؛ و نيز به همين تناسب به معناى پا برهنه راه رفتن نيز آمده است.
«اضغان»: اين واژه جمع «ضغن» به مفهوم كينه سخت آمده است.
«يبخل»: اين واژه از ريشه «بخل»، به مفهوم دريغ نمودن از پرداختن حقوق واجب آمده است.
تفسير زندگى اين جهان در اين آيات كه آخرين آيات اين سوره مباركه است، قرآن شريف به ترسيم حقيقت زندگى اين جهان و ارزش هاى مادى پرداخته و روشنگرى مى كند كه يكى از مهم ترين سرچشمه لغزش ها و گناهان در زندگى انسان، همان دنياخواهى و سرگرم شدن به لذت ها و بازى هاى آن است؛ همان گونه كه دل دادن و دل بستن به زر و زيور و زيبايى و لذت هاى آن از عوامل بازدانده از انجام
كارهاى شايسته و روى آوردن به معنويت و ارزش هاى والاى انسانى و آزادگى و پروا و ايمان به خداست. به همين جهت قرآن در راه انگيزش انسان به ايمان به خداست. به همين جهت قرآن در راه انگيزش انسان به ايمان و ديندارى و ساختن سراى آخرت مى فرمايد: انّما الحيوة الدّنيا لعب و لهو
زندگى اين جهان تنها بازى و سرگرمى است، چرا كه همه ارزش هاى مادى آن زودگذر و فناپذير است؛ و روشن است كه هركس نعمت فناپذير و زودگذر را بر نعمت هاى ماندگار و جاودانه برگزينند بى خرد و نادان است.
يكى از مفسران پيشين در اين مورد مى گويد: اين آيه شريفه نشانگر ديدگاه آفريدگار جهان در مورد حقيقت زندگى اين جهان است و روشن است كه ذات پاك و بى همتاى او بهتر از هركس ديگر جهان را مى شناسد، چرا كه او آن را آفريده است.
وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ و اگر ايمان بياوريد و پرواى خدا را پيشه سازيد، او پاداش كارهايتان را در سراى آخرت به شما مى دهد.
روشن است كه منظور از ايمان، ايمان به يكتايى خدا و رسالت پيامبر است و پرواى از خدا نيز عبارت است از ترسيدن از نافرمانى او و انجام گناه مى باشد.
وَلَا يَسْأَلْكُمْ أَمْوَالَكُمْ در اين مورد سه نظر آمده است:
1- به باور پاره اى منظور اين است كه: و خدا همه دارايى شما را به عنوان ماليات از شما درخواست نمى كند، بلكه بخشى را به عنوان زكات قرار مى دهد.
2- امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: و خدا دارايى هاى شما را نمى خواهد؛ چرا كه همه را او به
شما داده است و همه چيز از آنِ اوست.
3- و از ديدگاه برخى منظور اين است كه: و پيامبر خدا در برابر رساندن پيام او به شما بندگان، دارايى هايتان را به عنوان پاداش و مزد كار خويش نمى خواهد.
* * *
إِنْ يَسْأَلْكُمُوهَا فَيُحْفِكُمْ تَبْخَلُوا
اگر خداى فرزانه دارايى هاى شما را بخواهد و با اصرار بسيار آن را طلب كند شما بخل مى ورزيد و از دادن آن دريغ مى داريد.
از ديدگاه «ابومسلم» منظور اين است كه: اگر به هنگام گرفتن زكات نسبت به شما، هم نرمش روا دارد و هم وعده پاداش هاى بزرگى بدهد، باز هم شما از دادن حقوق مالى خويش خوددارى مى ورزيد.
وَيُخْرِجْ أَضْغَانَكُمْ و در آن صورت است كه نه تنها دارايى هايتان را به خدا و پيامبر نمى دهيد، بلكه كينه و خشم شما را برمى انگيزد و دشمنى و عداوتتان نسبت به خدا و پيامبرش زبانه مى كشد؛ و درست به همين خاطر است كه همه ثروت شما را نمى خواهند، بلكه بخشى از آن را به عنوان زكات واجب مى سازند.
* * *
در آخرين آيه مورد بحث كه آخرين آيه اين سوره است مى فرمايد:
هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ
هان اى بندگان خدا! شما همان مردمى هستيد كه براى انفاق و بخششى در راه خدا و هزينه كردن دارايى هايتان در اين راه فرا خوانده مى شويد...
فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ امّا برخى از شما بخل مى ورزند و از پرداخت زكات و حقوق مالى خويش دريغ مى دارند.
وَمَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ
و آن كسى كه در انفاق در راه خدا بخل ورزد، در حقيقت نسبت به خويشتن
بخل ورزيده است؛ چرا كه او با اين كار ناپسند، خود را از پاداش پرشكوه خدا محروم ساخته و كيفرى سخت براى خود فراهم آورده است.
با اين بيان پرداخت كننده زكات يا حقوق مالى بيشتر از گيرنده آن به انجام اين كار شايسته و انفاق خداپسندانه نياز دارد، به همين جهت اگر دريغ ورزد به زيان خويش اقدام كرده است و اين بدترين نوع بخل است.
به باور پاره اى چنين كسى با دست خويش باعث محروميت خويشتن از پاداش پرشكوه سراى آخرت گرديده است.
و پاره اى برآنند كه: انسان هاى بخيلى كه از پرداخت زكات و حقوق مالى خويش دريغ مى ورزند، به خاطر يك انگيزه درونى دست به چنين كارى مى زنند؛ و از آنجايى كه خدا از اين كار ناپسند هشدار مى دهد، اين آفت و اين آفت درونى نه از سوى خدا كه از خود عناصر بخيل و دنياپرست است.
وَاللَّهُ الْغَنِيُّ وَأَنْتُمْ الْفُقَرَاءُ
و خداى يكتا از ثروت ها و دارايى هاى شما بى نياز است، و اين شما هستيد كه به نعمت هاى او نيازمنديد.
با اين بيان قرآن روشنگرى مى كند كه: اين دستور انفاق و زكات و پرداخت حقوق مالى نيز به خاطر رفع نياز شما مردم نيازمند است و براى آن است كه در سراى آخرت پاداش آن را دريافت داريد.
وَإِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ
و اگر از فرمان خدا و پيامبرش روى برگردانيد، خدا مردمى شنواتر و فرمانبردارتر از شما را به جاى شما برمى گزيند؛
ثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ آن گاه آنان بسان شما نخواهند بود، بلكه بهتر از شما مى انديشند و شايسته تر از شما عمل مى كنند و فرمان خدا
را به جان مى خرند و به انجام مى رسانند.
«ابوهريره» در اين مورد آورده است كه: پس از فرود اين آيه بر پيامبر گروهى از ياران كه در كنار آن حضرت بودند، در مورد گروه جايگزين پرسيدند و گفتند: من هؤلا الّذين ذكر الله فى كتابه؟ هان اى پيامبر خدا! اين گروهى كه خدا در اين آيه شريفه بدانها اشاره مى كند، كيانند؟
پيامبر دست مبارك خود را بر پاى سلمان - كه در كنارش نشسته بود - نهاد و فرمود: «هذا و قومه والذى نفسى بيده لو كان الايمان منوطاً بالشر يا لتناوله رجال من فارس»(210) منظور آيه شريفه اين مرد و هموطنان اوست؛ آن گاه افزود:
به آن قدرت بى كرانى كه جانم به دست اوست سوگند كه اگر ايمان به ستاره «ثريا» گره خورده باشد، گروهى از مردم ايران زمين به آن دست خواهند يافت.
از ششمين امام نور آورده اند كه در اين مورد فرمود:
«اِنْ تتولوا يا معشر العرب يستبدل قوماً غيركم يعنى الموالى»(211) هان اى جامعه عرب! اگر از حق و عدالت و عمل به قرآن روى برتابيد، خداى توانا مردمى ديگر را به جاى شما برخواهد گزيد كه از شما نخواهند بود.
و نيز آورده اند كه فرمود:
«واللّه ابدل بهم خيراً منهم»3
به خداى سوگند كه او به وعده اش وفا نموده و گروهى بهتر از عرب را جايگزين آنان خواهد ساخت.
پرتوى از سوره مباركه ترجمه و تفسير چهل و هفتمين سوره از سوره هاى قرآن شريف نيز از نظر شما دوستدار علوم و معارف قرآن شريف گذشت، و اگر لطف و توفيق خدا يار و همراه باشد مشام جان را با
اين مفاهيم و موضوعات عطرآگين ساخته اى ؛ مفاهيم و معارفى چون:
شناخت پيروان حق و باطل،
راز پيروزى حق طلبان،
يك قانون جهانشمول،
به فرجام عبرت انگيز خودكامگان بنگريد!
فرجام خوش توحيدگرايان و حق پذيران،
پرتوى از وصفِ بهشت پرطراوت و زيباى خدا،
ترسيمى از رفتار ناهنجار نفاقگرايان و قانون شكنان،
هشدار به گناهكاران،
واكنش ها در برابر فرود آيات،
ره آورد شوم حق ستيزى و بيداد،
چرا در قرآن نمى انديشند؟
راز آسيب پذيرى در برابر شيطان،
سنت آزمون،
هشدار و رهنمود به مردم با ايمان،
دو مسئوليت حسّاس،
راهى براى شناخت چهره ها،
شمارى از آفت هاى كارهاى شايسته،
منت گذارى،
آزردن ديگران،
رياكارى و خودنمايى،
عجب يا خودپسندى،
آفت حسدورزى،
شرك گرايى پس از ايمان،
جدال و پرخاشجويى با پيامبر،
يك قانون اميدبخش،
زندگى اين جهان،
بارخدايا، به شكوه و معنويت قرآن ما را از شاگردان آگاه و ژرف نگر و درست انديش و شايسته كردارش قرار بده.
سوره محمد ص ، غرض سوره : مقايسه بين همه كافران و مؤمنان از حيث صفات و عاقبت آنها و بيان بعضي از احكام جهاد.
(1) (الذين كفروا وصدوا عن سبيل الله اضل اعمالهم ): (كسانيكه كفر ورزيدند واز راه خدا جلوگيري نمودند خدا اعمالشان را نابود مي كند)
(2) (والذين امنوا وعملوا الصالحات وامنوا بما نزل علي محمد وهو الحق من ربهم كفر عنهم سيئاتهم واصلح بالهم ): (و كسانيكه ايمان آورده و اعمال شايسته انجام دادند و به آنچه بر محمد ص نازل شده و حقي از جانب پروردگارشان است ،ايمان آوردند، خداوند گناهانشان را محو مي كند و شأن آنها را اصلاح مي نمايد)مي فرمايد كفار مكه و ساير كفاري كه از آنها پيروي كرده و هم خود كافر
شدند وهم مانع ديگران شدند و نگذاشتند كه آنها ايمان بياورند، خدا اعمالشان را باطل كرد درنتيجه راهي به مقصد نمي برند. و هيچكس در برابر اعمالشان به آنها پاداش نمي دهد وآنها را نمي پذيرد، درست مانند شتر گم شده اي كه صاحبي ندارد تا از آن مراقبت كند.پس ضلالت عمل به معناي بطلان و فساد آن قبل از وصول به نتيجه است .در آيه دوم به توصيف مؤمنان صالح مي پردازد كه شامل همه مؤمنان مي شود و قيد(امنوا بما نزل علي محمد) قيد احترازي است .مي فرمايد كساني كه حسن عقيده و حسن عمل را با هم قرين نمايند و به دين حقي كه بر رسولخدا ص نازل شده ايمان آورند، خداوند با عفو و مغفرت خود پرده اي برروي گناهانشان مي كشد و هم در دنيا و هم در آخرت دلهايشان و امورشان را اصلاح مي كند كه اصلاح در دنيا بوسيله دين فطري است كه كمال سعادت انسان در آن است واصلاح در آخرت بوسيله حسن عاقبت و كمال رستگاري آنها است .
(3) (ذلك بان الذين كفروا اتبعوا الباطل و ان الذين امنوا اتبعوا الحق من ربهم كذلك يضرب الله للناس امثالهم ): (اين به جهت آنست كه كافران از باطل پيروي كردند و مؤمنان ، حقي را كه از جانب پروردگارشان بود متابعت نمودند، خداوندبراي مردم اين چنين مثلهايشان را بيان مي كند)يعني بي نتيجه كردن اعمال كفار و اصلاح حال مؤمنان و تكفير گناهانشان ، به جهت آنست كه كفار فقط پيرو باطلند و اعمالشان منسوب به خدا نيست . لذا خدا اعمال آنها راباطل و بي اجر
مي كند، اما مؤمنان فقط از حق پيروي مي كنند و حق هم كه منسوب به خداست و هرچه منسوب به اوست عين حق است ، پس خداوند خود، شأن آنها رااصلاح مي نمايد. يعني تنها ملاك در سعادت يا شقاوت انسان پيروي از حق يا پيروي ازباطل است و در انتها مي فرمايد: خداوند اوصاف مردم را همانطور كه هست برايشان بيان مي كند و اعمال آنها را مقايسه مي نمايد.
(4) (فاذا لقيتم الذين كفروا فضرب الرقاب حتي اذا اثخنتموهم فشدوا الوثاق فاما منا بعد و اما فداء حتي تضع الحرب اوزارها ذلك ولو يشاء الله لانتصر منهم ولكن ليبلوا بعضكم ببعض والذين قتلوا في سبيل الله فلن يضل اعمالهم ): (پس وقتي كه به كفار برخورديد، بايد با آنها بجنگيد و گردن هايشان را بزنيد تا وقتي كه كشتگان شما زياد شود، آنوقت مي توانيد دست از كشتار كشيده و اسير بگيريد، كه اسيران را يا منت نهاده و آزاد مي كنيد و يا فديه مي ستانيد و رهايشان مي كنيد، تا وقتي كه جنگ تمام شود، و اگر خدا مي خواست از كفار انتقام مي گرفت ، اما مي خواهد بعضي ازشما را بوسيله بعضي ديگر آزمايش كند و كسانيكه در راه خدا كشته شدند خدا هرگزاعمالشان را باطل نمي كند)
(5) (سيهديهم ويصلح بالهم ): (بزودي آنها را هدايت نموده و شأنشان را اصلاح مي نمايد)
(6) (ويدخلهم الجنه عرفها لهم ): (و آنها را وارد بهشتي مي سازد كه برايشان تعريف كرده )(ضرب رقاب ) به معناي گردن زدن است كه آسانترين راه كشتن دشمن مي باشد. و(اثخان ) به معناي بسيار
كشتن و غلبه بردشمن است ،و (وثاق ) يعني وسيله بستن ودربند نمودن .و (تضع الحرب اوزارها) يعني جنگ سنگيني هاي خود را وانهد كه كنايه از اتمام جنگ مي باشد.به هرحال مي فرمايد بدليل اوصافي كه از كفار برشمرديم ، شما مؤمنان هرجا با كفاربرخورد كرديد، با آنها بجنگيد و گردنهايشان را بزنيد، تا وقتي كه بسياري از آنها راهلاك كنيد و غلبه شما قطعي شود، آنوقت مشغول اسير گرفتن و بستن دست و پاي اسراءشويد.(22) و بعد از اسير گرفتن ، يا برآنها منت نهاده و آزادشان مي كنيد و يا فديه مي گيريدو با گرفتن مالي ، آنها را آزاد مي كنيد. و اين رويه را ادامه دهيد تا وقتي كه جنگ تمام شود و جنگجويان اسلحه هاي خود را زمين بگذارند.در ادامه مي فرمايد: حكم خدا همان است كه گفته شد و اگر خدا بخواهد از كفارانتقام مي گيرد و هلاكشان مي كند يا عذابشان مي دهد بدون اينكه به شما دستور جهاد باآنها را بدهد و جهاد را بر شما واجب كند تا بوسيله شما آنها را هلاك كند، اما خدادستور داده تا شما با آنها جهاد كنيد و آنها را از سر راه حق كنار بزنيد، تا شما را بوسيله يكديگر امتحان كند يعني مؤمنان را بوسيله كفار بيازمايد تا معلوم شود چه كسي از حكم خدا اطاعت كرده و رنج جنگ را تحمل مي كند و چه كسي عصيان مي ورزد، و كفار راهم بوسيله مؤمنان امتحان مي كند تا معلوم شود چه كسي اهل شقاوت ابدي است و چه كسي موفق به توبه و بازگشت بسوي حق
مي شود؟و در خاتمه براي تشويق به جهاد مي فرمايد: كسانيكه در راه جهاد با دشمنان دين ودر راه خدا كشته شوند اعمال صالحشان هرگز باطل نمي شود و اجرشان در نزد خدامحفوظ است و به زودي خداي تعالي آنها را بسوي منازل سعادت و كرامت هدايت كرده و با مغفرت و عفو گناهانشان ، حال آنها را اصلاح مي كند تا شايسته دخول دربهشت شوند و مراد از (اصلاح بال ) زنده كردن آنها به حياتي طيب است بطوريكه شايسته حضور در مقام قرب الهي گردند و در نهايت وبه عنوان غايت هدايتشان خداوندآنها را داخل بهشتي مي كند كه در دنيا بوسيله وحي انبياء يا با بشارت در هنگام مرگ ويا در قبر و يا در قيامت ، آن را به ايشان معرفي كرده و شناسانده اند و همه اين درجات درصورتي است كه قتال و جهاد آنها در راه اعتلاي كلمه توحيد خدا و برقراري پرچم اسلام باشد (نه در راه تعصب و قوميت و دفاع از گروهي خاص يا در راه سرزمين يا درراه برپا داشتن عقايدي كه خداوند هيچ حجتي در تأييد آن نازل نكرده .)
(7) (يا ايها الذين امنوا ان تنصروا الله ينصركم و يثبت اقدامكم ): (اي كسانيكه ايمان آورده ايد اگر دين خدا را ياري كنيد، خداوند شما را ياري كرده وقدمهايتان را استوار مي سازد)در اين آيه به قصد تشويق و تحريك به جهاد، به مؤمنان وعده نصرت مي دهد، ومي فرمايد اگر با جهاد در راه خدا و به منظور تأييد دين او و اعتلاي كلمه حق ، خدا رانصرت دهيد، خدا هم شما را
ياري مي كند و اسباب غلبه بر دشمن را برايتان فراهم مي سازد و به شما شجاعت داده و دلهايتان را تقويت مي كند تا در برابر دشمن ثابت قدم باشيد و برآنها غلبه بيابيد و اين وعده نصرت قطعي و حتمي است و حال كه امر چنين است ، پس بر مؤمن واجب است كه جان خود را در راه نصرت دين خدا هديه كند.
(8) (والذين كفروا فتعسا لهم واضل اعمالهم ): (و كسانيكه كفر ورزيدند سقوطي هميشگي برايشان خواهد بود و خدا اعمالشان را نابود مي كند)(تعس ) يعني سقوط انسان و افتادن با صورت و باقي ماندن به همان حال ، اين آيه نفرين بر كفار است و شايد هم خبري از آينده آنان باشد، به هرصورت مي خواهدبفرمايد كافران سقوط كرده و ديگر برنخواهند خاست و اين كنايه از نهايت عجزآنهاست و نيز مي فرمايد اعمال آنها هم خنثي خواهد شد و نمي توانند حق را زايل كنند.
(9) (ذلك بانهم كرهوا ما انزل الله فاحبط اعمالهم ): (و اين به جهت آنست كه آنها از آنچه خدا نازل كرده كراهت دارند، پس خدا هم اعمالشان را بي نتيجه و باطل مي كند)يعني اين سقوط كفار و گمراهي اعمالشان به جهت آنست كه آنها از قرآن شريف واحكام و شرايعي كه خدا توسط پيامبرش به مردم ابلاغ كرده ، كراهت ورزيده و از قبول آن استكبار نمودند، به همين دليل هم خدا اعمال آنها را بي نتيجه و خنثي مي سازد.
(10) (افلم يسيروا في الارض فينظروا كيف كان عاقبه الذين من قبلهم دمرالله عليهم وللكافرين امثالها): (آيا در زمين سير نمي كنند
تا ببينند عاقبت كساني كه قبل از اينها بودند چگونه بود، خدا آنچه را داشتند بر سرشان خراب كرد و كافران هميشه چنين سرنوشتي خواهند داشت )يعني اي رسول ما اين كفار زمان تو نيز امثال اين عقوبتها در انتظارشان است چون سرنوشت همه كافران و مكذبان و مستكبران يكسان است همانطور كه خدا همه امتهاي مكذب سابق را هلاك نمود، اينها را نيز نابود خواهد كرد.
(11) (ذلك بان الله مولي الذين امنوا وان الكافرين لا مولي لهم ): (اين به جهت آنست كه خدا سرپرست مردم با ايمان است و كافران هيچ سرپرستي ندارند)يعني نصرت مؤمنان و هلاكت و سوء عاقبت كفار بدليل آنست كه خداوند مولا وسرپرست و متصرف مطلق در امور مؤمنان و يار و ياور آنهاست و آنها را به سوي سعادت ابدي هدايت مي كند و به اعمال صالح موفق مي نمايد، چون فقط مؤمنان هستندكه در راه بندگي و پيروي از خدا قرار دارند، اما كافران هيچ مولي و سرپرست و ياوري ندارند، تا اعمالشان را بسوي هدف هدايت كند و آنها را از عقوبت خدا نجات دهد. نقل شده كه ابوسفيان در روز احد فرياد مي زد: روز احددر برابر روز بدر و جنگي در برابرجنگي ، همانا ما عزي داريم و شما نداريد. پيامبر ص به اصحاب خود فرمودند: شمابگوييد: الله مولاي ماست و شما مولايي نداريد و جنگ دو حالت دارد يا شما ما رامي كشيد كه در اين صورت ما زنده جاويد بوده و نزد پروردگارمان روزي مي خوريم ويا ما شما را مي كشيم كه در اين صورت شما در آتش دوزخ معذب خواهيد
شد.
(12) (ان الله يدخل الذين امنوا وعملوا الصالحات جنات تجري من تحتهاالانهار والذين كفروا يتمتعون و ياكلون كماتاكل الانعام والنار مثوي لهم ): (خداكساني را كه ايمان آورده و اعمال صالح كردند به بهشتهايي وارد مي كند كه از زير آن نهرها روان است و كسانيكه كفر ورزيدند سرگرم عيش و نوش دنيايند و مي خورندهمانطور كه چهارپايان مي خورند و در آخرت جايگاهشان آتش است )در اينجا اثر ولايت خدا بر مؤمنان و نيز تأثير عدم ولايتش براي كفار از حيث عاقبت و آخرت بيان شده و مي فرمايد: مومنان صالحي كه راه رشد و هدايت را بپيمايند و به وظايف انساني خود عمل كنند، داخل در ولايت خدا هستند و به همين دليل خدا آنان را در آخرت وارد بهشتهايي مي سازد كه از دامنه آن نهرها جاريست ، اما كفاري كه دردنيا هيچ اعتنايي به اقامه وظايف انساني نداشته و تنها هم و غمشان شكم و شهوت بوده وسرگرم بهره گرفتن از لذات دنياي فاني بوده اند و مانند چهارپايان زندگي كرده اند، هيچ وليي ندارند و به همين جهت خداوند اعتنايي به امر آنها ندارد و عاقبتشان هلاكت وشقاوت است و در آتش دوزخ مستقر مي شوند كه چه جايگاه و محل استقرار بديست .
(13) (وكاين من قريه هي اشد قوه من قريتك التي اخرجتك اهلكناهم فلاناصر لهم ): (و چه بسيار اهالي آباديهايي كه از اهل آبادي تو كه تو را بيرون كردند،نيرومندتر بودند، ولي ما آنها را هلاك كرديم و هيچ ياوري نداشتند)مراد از قريه تو، شهر مكه است كه اهالي آن در اثر آزار و اذيت ، پيامبر
ص را واداربه مهاجرت از آنجا كردند، در اين آيه قلب رسولخدا ص را تقويت و اهل مكه راتهديد و تحقير مي كند و مي فرمايد، اهل مكه نمي توانند خدا را به عجز آورند چون خداقريه هايي بسيار نيرومندتر از اينها را هلاك نموده ، در حاليكه هيچ ياوري نداشتند كه آنها را در برابر عذاب خدا ياري كند.
(14) (افمن كان علي بينه من ربه كمن زين له سوء عمله واتبعوا اهواء هم ):(آيا كسي كه بر برهان آشكاري از جانب پروردگارش مي باشد، مانند كسي است كه عمل زشتش برايش زينت يافته و از هواي نفس خود پيروي مي كند؟)مراد از كساني كه بينه اي از پروردگارشان دارند، مؤمنين هستند و مراد از بينه ، دلايل روشن از ناحيه پروردگار است كه عقايد آنها را يقيني كرده و همواره با دليل و حجت ،راه حق را مي پيمايند و از حق پيروي مي كنند، اما كساني كه كافر شدند، شيطان اعمال زشتشان را برايشان زينت داد و آن اعمال را نيكو و حسن ديدند و لذا از اعمال پليد وهواهاي نفساني خود پيروي كردند و مسلما وضعيت اين دو طائفه يكسان نيست .
(15) (مثل الجنه التي وعد المتقون فيها انهار من ماء غير اسن و انهار من لبن لم يتغير طعمه و انهار من خمر لذه للشاربين و انهار من عسل مصفي ولهم فيها من كل الثمرات ومغفره من ربهم كمن هو خالد في النار وسقوا ماء حميما فقطع امعاء هم ):(مثل و صفت آن بهشتي كه به مردم باتقوي وعده داده شده اين است ، كه در آن نهرهايي از آب تازه
و نهرهايي از شير هست كه طعمش تغيير نمي كند و نهرهايي از شراب در آن است كه براي نوشندگان لذت بخش است و نيز نهرهايي از عسل خالص در آنجاست وآنها در بهشت از هر گونه ثمره و ميوه برخوردارند و مغفرتي از پروردگارشان دارند، آياچنين كساني مثل آن كسي هستند كه جاودانه در آتش قرار دارد و آبي جوشان مي نوشند كه اندرونشان را پاره پاره مي كند؟)اين آيه توضيح و تفصيل آيه سابق است و بهشتي را كه مؤمنان وعده داده شده اند،توصيف مي كند به اين كه بهشت آن چنان رفيع و بلندمرتبه است كه قابل توصيف نيست و تنها مي توان با آوردن مثالي ذهن را به نوعي به آن نزديك كرد، به هر حال مي فرمايددر اين بهشت نهرهايي از آب تازه و راكد نشده و نهرهايي از شير خوش طعم فاسدنشدني و نهرهايي از شرابي لذت بخش كه مستي و سستي نمي آورند و نهرهايي از عسل خالص و بدون موم و خلاصه از همه نوع ميوه ها و مشتهياتي كه آرزو كنند، وجود داردو بالاتر از همه اينها آمرزشي از جانب پروردگارشان است كه تمام گناهان و بديهاي آنهارا محو مي كند و رأفت و رحمت الهي سراپاي آنها را دربر مي گيرد. با اين حال آيا كسي كه وارد چنين بهشتي مي شود مثل كسي است كه جاودانه در آتش دوزخ است ونوشيدني ايشان آبي بسيار داغ و جوشان است كه روده هايشان را تكه تكه مي كند؟ البته اينها با هم يكسان نيستند.
(16) (و منهم من يستمع اليك حتي اذا خرجوا من عندك قالوا للذين
اوتواالعلم ماذا قال انفا اولئك الذين طبع الله علي قلوبهم واتبعوا اهواءهم ): (وبعضي از آنها به تلاوت قرآن تو گوش مي دهند ولي همينكه بيرون مي روند از كساني كه خدا به آنها علم داده مي پرسند، او چند لحظه قبل چه گفت ؟ اينها كساني هستند كه خدابر دلهايشان مهر نهاده و از هواهاي نفساني خود پيروي مي كنند)مي فرمايد بعضي از اين كفار در ظاهر به قرآن خواندن تو و اصول معارف و احكامي كه برايشان بيان مي كني گوش مي دهند اما همين كه از نزد تو بيرون مي رفتند، به جهت غرور و تكبري كه داشتند و حرف حق را درك نمي كردند يا به منظور استهزاء وتحقيراز مؤمناني كه خدا به آنها آگاهي و علم داده بود، مي پرسيدند: اين چند لحظه قبل و يا در اين ساعت ، محمد ص چه گفت ؟ اين رفتار آنها به جهت آنست كه آنهاعهد فطري خود را نقض كرده اند و خدا هم به عنوان مجازات بر قلبهايشان مهر نهاده وبه همين دليل ديگر حق در دلهايشان نفوذي ندارد و فقط از تمايلات نفساني خودپيروي مي كنند، در حقيقت پيروي از هواها نشانه مهر نهاده شدن بر قلب و عقل آنهاست ، لذا قلبي كه مهر نخورده و بر طهارت فطري خود باقي باشد، در فهم حقيقت درنگ نمي كند.
(17) (والذين اهتدوا زادهم هدي و اتيهم تقويهم ): (و كساني كه راه را يافته اندخدا هدايت آنها را بيشتر مي كند و از مراحل تقوي آنچه را كه شايستگي دارند به آنهامي دهد)مراد از (اهتداء) معناي مقابل ضلالتي است كه مهر
نهادن بر قلب براي انسان ايجادمي كند. پس اهتداء يعني تسليم شدن و پيروي از هر حقي كه فطرت سالم به سوي آن هدايت مي كند و زياد كردن هدايت از جانب خدا به معناي اين است كه خداوند درجه ايمان آنها را بالا ببرد كه مربوط به تكميل علم آنهاست .اما (دادن تقوايشان ) به معناي تكميل در ناحيه عمل آنهاست بگونه اي كه با هواي نفس مقابله كرده و از محارم الهي پرهيز نموده و ملازم با اوامر الهي باشند.پس همانطور كه نتيجه مهر نهادن برقلب ، نداشتن كمال علم و پيروي از هواي نفس وفقدان عمل صالح است ، نتيجه اهتداء هم افزايش ايمان و تورع از محارم الهي است .
(18) (فهل ينظرون الا الساعه ان تاتيهم بغته فقد جاء اشراطها فاني لهم اذاجاءتهم ذكريهم ): (آيا اين كفار منتظرند كه قيامت ناگهاني بيايد و آنوقت ايمان بياورند،اينك كه علامتهاي آن آمد ايمان آورند، اما اگر خود قيامت سر برسد، ديگر كجامي توانند به خود آمده و از تذكر خود بهره مند شوند؟)سياق آيه طعنه و تهكم است ، گويا عده اي از مردم به هيچ وظيفه اي عمل نمي كنند وفقط ايستاده اند و منتظر قيامت هستند، تا آنوقت يقين پيدا كنند و ايمان آورند و پيروحق شوند، اما تذكري كه هنگام وقوع قيامت حادث شود هيچ سودي به حالشان ندارد.چون قيامت ناگهاني و بدون اطلاع سر مي رسد و وقتي علائم آن پيدا شود ديگر مهلت داده نخواهند شد تا تذكر بيابند و به دنبال آن خاضع و مؤمن شوند يا عمل صالح بجاآورند، چون قيامت روز جزاست نه روز
عمل همچنانكه مي فرمايد (يومئذ يتذكرالانسان واني له الذكري ،(26) روزي كه انسان متذكر مي شود و ديگر چه جاي تذكراست ؟)به علاوه نشانه هاي قيامت محقق شده (كه عبارتست از مرگ و ظهور پيامبرخاتم ص ظهور قرآن ، وقوع شق القمر و...)به هرحال ايمان در هنگام قيامت سودي ندارد، چون فرصتي براي رجوع از كفر به سوي ايمان و انجام عمل صالح براي كافران نيست . همچنانكه مي فرمايد (يوم لاينفع نفسا ايمانها لم تكن امنت من قبل او كسبت في ايمانها خيرا روزي كه ايمان هيچ نفسي كه قبلا ايمان نياورده ، يا به واسطه ايمانش خيري بدست نياورده ، سودي به حال او ندارد)
(19) (فاعلم انه لا اله الا الله واستغفر لذنبك وللمؤمنين والمؤمنات والله يعلم متقلبكم و مثويكم ): (پس بدان كه هيچ معبودي جز او نيست و براي گناه خود و مردان و زنان مؤمن ، استغفار كن و خدا به محل سكونت و انتقال شما آگاه است )مي فرمايد: تو، به علمي كه نسبت به توحيد داري تمسك بجوي و آن را رها نكن وبراي گناه خود و مردان و زنان مؤمنان استغفار نما، چون خدا همه احوال شما از سكون و دگرگوني و غيره را، مي داند. پس چه بهتر كه بر دين توحيد ثابت قدم باشيد از او طلب آمرزش كنيد و بترسيد از اينكه بر دلهايتان مهر زده و مهارتان را به دست هواي نفستان بسپارد.در مورد گناه پيامبر بايد گفت چون آن حضرت معصوم است ، منظور از گناه ، اشتغال به ضروريات زندگي دنيوي مانند خواب و خوراك و نكاح و... است كه اين
قبيل اموراگرچه لازمه حيات دنيا است اما نسبت به مقام انس و تقربي كه آن حضرت در بارگاه ربوبي دارد، براي آن جناب مصداق ذنب محسوب مي شود و شايد هم مراد از ذنب ،تبعات بديست كه دعوت آن جناب در نزد كفار دارد و بزودي در سوره فتح به اين مسأله خواهيم پرداخت و در مورد گناه امت و امر به استعفار براي آنها بايد گفت حاشاكه خداي تعالي به پيامبرش دستور به استغفار براي مؤمنان بدهد و آن استغفار را بامغفرت قرين نكند و اين امر وعده جميلي براي مؤمنان است .
(20) (ويقول الذين امنوا لولا نزلت سوره فاذا انزلت سوره محكمه و ذكر فيهاالقتال رايت الذين في قلوبهم مرض ينظرون اليك نظر المغشي عليه من الموت فاولي لهم ): (و آنها كه ايمان آوردند مي گويند: چرا سوره اي جديد نازل نمي شود، ولي همينكه سوره اي محكم نازل شد و در آن دستور جهاد آمد، كساني كه در دلشان بيماري دارند مانند شخص محتضر كه به اطرافانيش خيره مي شود، به تو مي نگرند وسزاوارشان هم همين است )مي فرمايد: مؤمنان ادعا مي كنند كه چرا سوره جديدي نازل نمي شود تا تكاليف جديدي بر ما تحميل نمايد تا ما به آن قيام كنيم ؟ اما وقتي سوره اي محكم و بدون شبهه نازل شد و در آن مأمور به جهاد شدند، افراد ضعيف الايمان را مي بيني كه درست مانندشخص محتضر خيره به تو نگاه مي كنند و سزاوار آنها همين است كه به حالت احتضاردرآمده و بميرند و يا به گفته بعضي ، براي آنهابهتر است كه به جاي
اين فضيحت نفوسشان را تطهير كنند و روش سلوكشان را استقامت ببخشند و از حكم خدا اطاعت كنند.
(21) (طاعه و قول معروف فاذا عزم الامر فلو صدقوا الله لكان خيرا لهم ):(طاعت است و گفتار خوب ، لذا آنگاه كه امر لازم شد، پس اگر با خدا راستي ورزيده بودند، هر آينه براي ايشان بهتر بود)يعني اطاعت از خدا و گفتار نيكو برايشان بهتر است و يا ايمان آنها به ما، طاعتي است كه بر آن با ما پيمان بستند و قولي معروف و غيرمنكر است كه گفتند و آن اين بود كه اظهار سمع و اطاعت كردند. پس اگر اينها در هنگامي كه تكليف جهاد قطعي و منجزمي شود، خدا را در آنچه خود گفتند، تصديق نموده و در آنچه دستور داده اطاعت كنند، برايشان بهتر است (چون دفاع از جامعه صالح همان قول معروف و نيكوست و آياممكن است با وجود حاكمي كه راه و روش او منطبق بر شريعت الهي نيست گفتارمعروف در جامعه حاكم باشد؟ و آيا شايسته ترين معروف بر كنار كردن او نيست و آيا باوجود او جامعه صالحي برقرار مي ماند؟(28))
(22) (فهل عسيتم ان توليتم ان تفسدوا في الارض وتقطعوا ارحامكم ): (پس در غير اين صورت انتظاري جز اين نمي رود كه در زمين فساد به راه انداخته و رحم خودرا قطع كنيد)
(23) (اولئك الذين لعنهم الله فاصمهم واعمي ابصارهم ): (آنها كساني هستندكه خدا لعنتشان كرده و آنها را كر و كور ساخته است )
(24) (افلا يتدبرون القران ام علي قلوب اقفالها): (پس چرا در قرآن تدبرنمي كنند آيا بر دلهايشان قفل زده شده ؟)خطاب در
اين آيه با مؤمنان ضعيف الايمان و بيمار دليست كه از رفتن به جهادبهانه جويي مي كردند و استفهام آيه تقريريست ، مي خواهد بفرمايد: شما اين گونه هستيدكه در امر جهاد سستي مي ورزيد و از آن اعراض مي كنيد و با خونريزي و هدر كردن اموال و از بين بردن نواميس و آبروها، در زمين فساد كرده و به علت تكالب بر سر لاشه پوسيده دنيا قطع رحم مي كنيد (و اين رويه همه دولتهاي غيراسلاميست ) مي خواهدبفرمايد در صورتي كه شما هم اعراض كنيد توقع همين امور از شما مي رود، در ادامه مي فرمايد كساني كه در زمين فساد كرده و قطع رحم نمايند خدا آنها را از رحمت خوددور نموده و كور و كرشان ساخته بطوريكه ديگر سخن حق را نمي شنوند و حق رانمي بينند و آنگاه با استفهامي توبيخي مي فرمايد: چرا در قرآن تدبر و انديشه نمي كنند،بلكه بر دلهايشان قفل زده شده و قدرت پذيرش حق را ندارند. همچنان كه فرمود: (فانهالا تعمي الابصار و لكن تعمي القلوب التي في الصدور(29) براستي ديده هايشان كورنيست بلكه دلهايي كه در سينه دارند از درك حق كور است ).
(25) (ان الذين ارتدوا علي ادبارهم من بعد ماتبين لهم الهدي الشيطان سول لهم واملي لهم ): (بدرستي كساني كه بعد از روشن شدن راه هدايت به كفر قبلي خودبازمي گردند، شيطان اين عمل زشت را در نظرشان آراسته و به آرزوهايي كاذب آنها رااميدوار و آرزومند ساخته )مي فرمايد كساني كه بعداز آشكار شدن راه هدايت براي ايشان ، دوباره به عقب روي آورند و هدايت را ترك
كنند، شيطان است كه آرزوهاي نفساني را در نظرشان جلوه داده و زشتترين امور را در صورتي نيكو برايش مي آرايد و آنها را به آرزوهايي دور ودراز اميدوار و آرزومند مي سازد.
(26) (ذلك بانهم قالوا للذين كرهوا ما نزل الله سنطيعكم في بعض الامر والله يعلم اسرارهم ): (اين به جهت آنست كه اين بيماردلان به كفاري كه از آيات خداكراهت دارند گفتند: ما در پاره اي امور از شما اطاعت مي كنيم و خدا بر اسرار نهاني آنهاآگاه است )يعني علت تسويل شيطان و تسلط او بر (مرتدين ) اين است كه ، اين بيماردلان مرتد،به كفار وعده اطاعت مي دهند و مي گويند ما در پاره اي از امور، يعني تا آن حدي كه برايمان خطري نداشته باشد، از شما اطاعت مي كنيم ، و آنگاه اين منافقان سر خود رامكتوم مي دارند و به انتظار فرصت مي نشينند اما خداوند از اين اسرار نهاني آنها آگاه است و بر آنها احاطه دارد، از اين آيه استفاده مي شود كه اطاعت از كافران در هر امري از امور، نشانه نفاق آشكار است .
(27) (فكيف اذا توفتهم الملئكه يضربون وجوههم وادبارهم ): (پس چگونه است حال آنها وقتي كه ملائكه جانشان را مي گيرند و به صورت و پشتشان مي كوبند؟)
(28) (ذلك بانهم اتبعوا ما اسخط الله و كرهوا رضوانه فاحبط اعمالهم ): (اين به جهت آنست كه آنها همواره پيرو چيزي هستند كه خدا را به خشم مي آورد و از هرچه مايه رضايت اوست كراهت دارند، لذا خدا اعمال آنها را باطل و بي اجر مي سازد)مي فرمايد: حال امروز آنها
كه به اين صورت است كه مرتد شده اند و ضلالت را به هدايت ترجيح داده اند پس واي به حالشان در وقتي كه ملائكه آنها را قبض روح مي كنند و با نهايت شدت بر صورت و پشتشان مي كوبند و آنها را خوار و ذليل مي كنند واين عذاب و خواري به جهت آنست كه اينها هميشه بدنبال چيزهايي بودند كه باعث خشم و عقاب خداست و همواره از اموري كه باعث خشنودي و ثواب او مي شد،كراهت داشتند، بنابراين از هواي نفسشان پيروي كرده و تابع وسوسه هاي شيطان شده ومرتد گشتند، لذا خداوند همه اعمال آنها را باطل و بي اجر مي سازد بطوري كه هيچ عملي كه لايق ثواب باشد، در پيشگاه الهي ندارند و به عذاب او گرفتار شقاوت مي شوند.
(29) (ام حسب الذين في قلوبهم مرض ان لن يخرج الله اضغانهم ): (آيا كساني كه در دلهايشان بيماريست پنداشته اند كه خدا كينه هاي دروني آنهارا بيرون نمي كند؟)مي فرمايد بلكه اين اشخاص ضعيف الايمان و بيمار دل كه به سوي نفاق و ارتدادگراييده اند گمان كرده اند، كه خدا كينه هاي شديد آنها را نسبت به دين و اهل دين آشكارو بارز نمي كند و به منصه ظهور نمي رساند و تاريخ صدر اسلام آشكار مي كند كه عده اي از مسلمانان بوده اند كه به رسولخدا گرويده اند و سپس دچار نفاق و ارتداد شده اند،همچنان كه برخي از آنها از همان روز اول تا آخر عمرشان منافق بوده اند.
(30) (ولو نشاء لاريناكهم فلعرفتهم بسيمهم ولتعرفنهم في لحن القول والله يعلم اعمالكم ): (و اگر ما
بخواهيم تك تك آنها را به تو نشان مي دهيم ولي تو خودت هم آنها را از چهره ها و علائم ايشان و لحن سخنانشان مي شناسي و خدا از اعمال شما آگاه است .)(سيما) يعني علامت و (لحن ) به معناي تغيير كلام از سنتهاي جاري آنست و (لحن قول ) در اينجا يعني سخنان تعريض گونه و كنايه دار.مي فرمايد: اگر ما بخواهيم اين افراد منافق و بيمار دل را به تو معرفي مي كنيم وعلائمشان را مي گوييم ، تا تو آنها را بشناسي . و هر آينه تو خودت نيز آنها را از لحن حرف زدن و سخنان نيش و كنايه دارشان بخوبي مي شناسي (30) و به هرحال خدا حقايق اعمال و قصد و نيات شما را مي داند و مطابق آن مقاصد، به شما پاداش مي دهد كه اين كلام در حكم وعده براي مؤمنان و تهديد براي منافقان و كفار است .
(31) (ولنبلونكم حتي نعلم المجاهدين منكم والصابرين ونبلوا اخباركم ): (وهرآينه شما را مي آزماييم تا معلوم كنيم مجاهدين و خويشتنداران چه كساني هستند واعمالتان را آزمايش مي كنيم )در اين آيه علت وجوب جهاد را بيان مي كند و مي فرمايد خدا مي خواهد شما رابيازمايد تا برايتان معلوم شود، مجاهدين در راه خدا و صابران بر مشقت تكاليف الهي چه كساني هستند؟ و اعمال شما را مي آزماييم تا صالح آن از فاسدش ممتاز شود وحالات شما آشكار گردد. و مراد (اخبار) گويا (اعمال ) باشد چون عمل كه از شخصي سرمي زند از باطن او خبر مي دهد و اختيار عمل به معناي آزمودن
و جدا كردن عمل صالح از فاسد است .و همچنانكه بارها گفتيم علمي كه در اينجا به خدا نسبت داده شده علم فعلي است وربطي به مقام ذات ندارد چون خداوند داناي مطلق است پس مراد از دانستن خدا اين نيست كه چيزي را كه نمي دانسته ، بداند، بلكه منظور برملا شدن باطن بندگان است درمرحله عمل .
(32) (ان الذين كفروا وصدوا عن سبيل الله وشاقوا الرسول من بعدما تبين لهم الهدي لن يضروا الله شيئا و سيحبط اعمالهم ): (بدرستي كسانيكه كفر ورزيده و ازراه خدا جلوگيري كرده و با رسول خدا دشمني و مخالفت نمودند، بعد از آنكه هدايت برايشان آشكار شد، هرگز ضرري به خدا نمي زنند و به زودي اعمالشان بي نتيجه وبي اجر مي شود)مراد از كفار در اينجا رؤساي كفر و ضلالت در مكه است ، كه البته ساير كفار وسردمداران ضلالت نيز به آنهاملحقند، مي فرمايد اين كفاري كه بعد از آنكه حق وهدايت برايشان آشكار شد، باز هم از راه خدا جلوگيري كردند و با رسولخدا ص دشمني ورزيدند، به هيچ وجه ضرري به خدا نمي زنند، بلكه مكر و كيد آنها ضررش متوجه خودشان مي شود و به زودي اعمالشان را بي نتيجه مي كند و كوششي كه در راه انهدام اساس دين مي نمايند، همه به هدر مي رود. يعني سرانجام پيروزي از آن حق است و اين كلام در مقام تشويق و تحريك مؤمنان به قتال با آنهاست ، تا بدانند سرانجام پيروزي نصيب ايشان مي شود.
(33) (يا ايها الذين امنوا اطيعوا الله و اطيعواالرسول ولا تبطلوا اعمالكم ):(اي كساني كه ايمان آورده ايد،
از خدا و رسول اطاعت كنيد و اعمال خود را باطل نسازيد)
(34) (ان الذين كفروا وصدوا عن سبيل الله ثم ماتوا و هم كفار فلن يغفر الله لهم ): (بدرستي آنانكه كفر ورزيدند و از راه خدا جلوگيري كرده و در حالت كفر از دنيارفتند، هرگز خدا آنان را نمي آمرزد)مي فرمايد اي مؤمنان از خدا در احكامي كه در قرآن نازل كرده و شرايطي كه قرارداده و خصوصا امور مربوط به جهاد پيروي كنيد، و از پيامبر خدا نيز در همه دستوراتي كه از جانب خدا به او ابلاغ شده و دستوراتي كه آن جناب خودش از باب ولايت برجامعه ديني صادر فرموده ، اطاعت كنيد و بوسيله ارتداد يا تخلف از جهاد، اعمال خودرا باطل و بي اجر نسازيد، چون سرانجام مخالفت با دستورات الهي ، ارتداد و نفاق است .مفسرين درباره اين آيه اقوال مختلف دارند ليكن چون اين آيه در سياق آيات مربوط به جهاد قرار گرفته ، ما آن را به مقتضاي سياق معنا كرديم .در آيه بعدي در مقام تعليل اين آيه مي خواهد بفرمايد: اگر شما خدا و رسول را اطاعت نكنيد و اعمال خود را حبط سازيد نتيجه اش اين مي شود كه به كفار ملحق مي شويد،كفاري كه سد راه خدا هستند و هم خودشان از دين اعراض مي كنند و هم مانع از ايمان مردم مي شوند.و در اين صورت اگر با همين كفر از دنيا برويد تا ابد معفرت و آمرزش خدا شامل حالتان نخواهد شد. از ابي العاليه نقل شده كه : اصحاب رسولخدا ص گمان مي كردند با وجوداعتقاد به توحيد هيچ
گناهي ضرري به فرد نمي زند و با وجود شرك هيچ عملي سودي به حال او ندارد، تا وقتي كه اين آيه نازل شد و آنوقت متوجه شدند كه گناه و مخالفت باخدا و رسول ، اعمال صالح را باطل ميكند.
(35) (فلا تهنوا وتدعوا الي السلم و انتم الاعلون والله معكم ولن يتركم اعمالكم ): (پس سستي نورزيد و مشركين را به صلح دعوت نكنيد، در حالي كه شماپيروز و برتر هستيد و خدا با شماست و هرگز پاداش اعمالتان را نمي كاهد)در مقام نتيجه از آيه قبلي مي فرمايد: وقتي اطاعت نكردن از خدا و رسول كار شما رابه محروميت ابدي مي كشاند، پس مبادا در امر جهاد سستي كنيد و هرگز كفار و مشركين را به صلح و ترك جنگ دعوت نكنيد و حال اينكه شما غالبيد و خدا بر عليه آنها ناصرشماست و چيزي از اجر شما كم نمي كند بلكه اجرش را تمام و كمال مي دهد. لذا امرواجب جهاد را بجا آوريد، چون صلح و سلام در تسليم شدن در برابر پرچم غير اسلام نيست ، بلكه صلح و سلم اين است كه مردم از نعمت حيات طيبه و جامعه اسلامي بهره مند باشند. اين آيه شبيه آيه (و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون ان كنتم مؤمنين (31) سستي نكنيد و اندوهناك نباشيد كه هر آينه شما اگر مؤمن باشيد، غالب هستيد) مي باشد.
(36) (انما الحيوه الدنيا لعب ولهو و ان تؤمنوا وتتقوا يؤتكم اجوركم ولايسئلكم اموالكم ): (همانا منحصرا زندگي دنيا بازيچه و سرگرمي است ولي اگر ايمان بياوريد و تقوي پيشه كنيد، خداوند پاداشهايتان را
به شما مي دهد و از اموالتان هم چيزي نمي خواهد)در اين آيه با معرفي حقيقت زندگي دنيا و آخرت ، مؤمنان را نسبت به آخرت ترغيب و نسبت به دنيا بي رغبت مي نمايد و مي فرمايد: دنيا يك وسيله سرگرمي وبازيچه ايست بنابراين مقصود بالذات نمي باشد بلكه وسيله كسب توشه براي آخرت است . به همين دليل اگر ايمان بياوريد و با اطاعت خدا و رسول تقوي در پيش بگيريد،خداوند پاداشتهايتان را مي دهد و در برابر آن ، مالتان را از شما نمي خواهد، يعني از شمانمي خواهد كه همه اموالتان را در راه او انفاق كنيد.
(37) (ان يسئلكموها فيحفكم تبخلوا ويخرج اضغانكم ): (چون اگر همه اموالتان را از شما بخواهد بطوري كه خودتان تهي دست شويد، بخل مي ورزيد و كينه هاي درونيتان به بيرون زبانه مي كشد)يعني علت اينكه خدا همه اموالتان را از شما طلب نمي كند، اين است كه اگر از شمابخواهد همه اموال خود را انفاق كنيد، مشقت بزرگي را به شما تحميل كرده و آن وقت بخل مي ورزيد و از دادن آن امتناع مي كنيد و اين امر باعث مي شود كه كينه هاي درونيتان آشكار شود و گمراه شويد.
(38) (ها انتم هؤلاء تدعون لتنفقوا في سبيل الله فمنكم من يبخل و من يبخل فانما يبخل عن نفسه والله الغني وانتم الفقراء وان تتولوا يستبدل قوما غيركم ثم لايكونوا امثالكم ): (اينك شما آنهائيد كه وقتي دعوت مي شويد كه در راه خدا انفاق كنيد، بعضي از شما بخل مي ورزند و هر كس بخل بورزد، از سود بردن خود بخل نموده ،
وگرنه خدا احتياجي به شما ندارد، اين شما هستيد كه سراپا فقيريد و اگر از دعوت اسلام سرپيچي كنيد، خداوند به جاي شما قوم ديگري قرار مي دهد كه ابدا مانند شمانباشند)اين آيه استشهاد آيه قبلي است ، در واقع مي فرمايد اينكه گفتيم : اگر همه اموالتان را ازشما طلب كنيم ، شما دچار بخل مي شويد، نمونه اش اين است كه وقتي شما به انفاق درراه خدا دعوت مي شويد _ با اينكه انفاق شامل بخشي از مال شماست _ بعضي از شماخساست به خرج مي دهند،پس قطعادر برابر طلب همه اموال ،شمادچاربخل خواهيدشد.ولي حقيقت اين است كه هر كس بخل بورزد خير را از خودش منع كرده ، چون خداكه احتياجي به مال شما ندارد و او غني بالذات است ، پس طلب انفاق از جانب خدا به جهت اين است كه صاحب مال در دنيا و آخرت از خير بهره مند شود، آنگاه مي فرمايدخداوند غني مطلق است و اين شما هستيد كه سراپا احتياج هستيد و اگر يك لحظه فيض و عنايت خدا از شما منقطع شود، نابود مي شويد(32).در انتها مي خواهد بفرمايد، اگر ايمان آورديد و تقوي پيشه كرديد كه خدا پاداشتان را تمام و كمال مي دهد، ولي اگر اعراض كرده و روي گردانيد خداوند به جاي شما قومي ديگر قرار مي دهد و آنها را موفق به ايمان مي كند در حاليكه آنها مثل شما نيستند، بلكه ايمان مي آورند و تقوي دارند و در راه او انفاق مي كنند. در تفسير الدر المنثور روايت شده كه وقتي اين آيه نازل شد مردم از رسولخدا ص
پرسيدند: يا رسول الله اين چه قومي هستند كه خدا آنها را به جاي ما مي گذارد؟ رسولخدا ص دست به شانه سلمان زد و فرمود: اين مرد و قوم او هستند، قسم به خدايي كه جانم به دست اوست ، اگر ايمان به خدا را در آسمان آويزان كرده باشند، درنهايت مردمي از فارس آن را به دست مي آورند.
در ميان يكصد و چهارده سوره قرآن كريم، در يازده سوره، اولين آيه درباره تهديد يا توبيخ دشمنان است:
1- سوره انعام. «... ثمّ الّذين كفروا بربّهم يعدلون»... امّا كافران براى پروردگارشان شريك قرار مى دهند.
2- سوره توبه. «برائة من اللّه و رسوله» خداوند و رسول او از كفّار برائت دارند.
3- سوره احزاب. «يا ايّها النبىّ اتّق اللّه ولا تطع الكافرين و المنافقين» اى پيامبر! از خداوند پروا كن و از كفّار و منافقان پيروى نكن.
4- سوره محمّد. «الّذين كفروا و صدّوا عن سبيل اللّه»
5 - سوره ممتحنه. «يا ايّها الّذين آمنوا لا تتّخذوا عدوّى و عدوّكم اولياء» اى اهل ايمان! دشمن من و دشمن خودتان را سرپرست خود قرار ندهيد.
6- سوره منافقون. «اذا جاءك المنافقون...» هرگاه منافقين نزد تو آمدند... .
7- سوره معارج. «سئل سائل بعذاب واقع» يكى از منافقان و دشمنان تقاضاى عذاب كرد.
8 - سوره بيّنه. «لم يكن الّذين كفروا من اهل الكتاب والمشركين منفكّين حتّى تأتيهم البيّنة» كفّار از اهل كتاب و مشركين، از كفر و شرك خود دست بردار نيستند، مگر آن كه برايشان شاهد و بيّنه بيايد.
9- سوره فيل. «ألم تر كيف فعل ربّك باصحاب الفيل» آيا نديدى كه پروردگارت با سپاه فيل چه كرد؟
10- سوره كافرون. «قل يا ايّها الكافرون»
اى پيامبر! به كافران بگو.
11- سوره مسد. «تبّت يدا ابى لهب و تب» دستان ابولهب بريده باد.
عبارت «صدّوا عن سبيل اللّه» را دو گونه مى توان معنا كرد:
الف: به معناى اعراض كردن، يعنى خودشان از راه خدا اعراض كردند.
ب: به معناى ممانعت كردن، يعنى مردم را از راه خدا بازداشتند.<81>
عبارت «اضلّ اعمالهم» را نيز دو گونه مى توان معنا كرد:
الف. خداوند اعمال خوب كفّار و مشركان، مانند صدقه و انفاق به فقرا را به دليل كفر و منحرف كردن مردم، باطل و بى اثر مى كند، به گونه اى كه در آخرت در پرونده آنان خبرى از اين چيزها نيست.
ب. خداوند، تلاش هاى آنان براى از بين بردن اسلام و شكست مسلمانان را بى اثر مى سازد تا به مقصد و هدف نائل نشوند.
اعمال كفّار همه تباه است. «اضلّ اعمالهم» اين تباهى با چند تعبير در قرآن كريم آمده است:
«كرماد اشتدّت به الريح فى يوم عاصف»<82>،اعمال كافران چون خاكسترى است كه در روزى طوفانى، بادى سخت بر آن بوزد.
«فحبطت اعمالهم»<83> اعمال كفّار محو مى شود.
«كسراب بقيعة»<84> اعمال كفّار همچون سرابى است كه تشنگان، آن را آب مى پندارند.
1- از نظر روانشناسى تبليغات، گاهى بايد بى مقدّمه سخن گفت. «بسم اللّه الرحمن الرحيم الّذين كفروا...»
2- معمولاً هر انحرافى انحراف ديگر را به دنبال دارد، بعضى ابتدا كفر مى ورزند و آنگاه مانع ايمان ديگران مى شوند. «كفروا و صدوا»
3- تلاش كفّار ناكام مى شود، كوشش آنان عاقبت ندارد و مردم دير يا زود حقيقت را خواهند فهميد. «صدوا... اضل اعمالهم»
4- راه خدا دشمن دارد و دشمنان بيكار نمى نشينند. «صدّوا عن سبيل اللّه»
5 - تباه كردن اعمال، نوعى كيفر الهى براى كفّار است. «كفروا... اضلّ»
كلمه «بال» يا به معناى كار و حالات و شئون است و يا به معناى روح و قلب.
تكرار جمله «آمنوا» نشانه آن است كه بايد ايمان به وحى و دستورات، هم وزنِ ايمان به خدا باشد و خداشناسى و جهان بينى صحيح و رفتارهاى خوب به تنهايى نجات بخش نيست، بلكه ايمان به رسالت پيامبر اسلام و شريعت او نيز لازم است.
مراد از «عملوا الصالحات» انجام تمام كارهاى صالح نيست، زيرا انجام تمام آنها براى انسان ممكن نيست. چنانكه مراد اين نيست كه تمام كارهاى مؤمنان صالح است، زيرا به دنبال آن مى فرمايد: «كفّر عنهم سيئاتهم» بدى هاى آنان را جبران مى كنيم.<85> بلكه مراد انجامارهاى نيك در هر زمينه اى به مقدار توان و امكان است.
مراد از «ما نزّل على محمّد» وحى الهى است كه هم شامل قرآن مى شود و هم شامل سنّت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله. چنانكه در قرآن مى خوانيم: «ما ينطق عن الهوى»<86> سخنان او از روى هوا و هوس نيست.
همان گونه كه تكليف نماز و روزه بر پيامبر نازل شد، دستور تعيين جانشين نيز در حجّةالوداع نازل شد. «يا ايها الرسول بلّغ ما انزل اليك...»<87> بنابراين بشارت در اين آيه مخصوص كسانى است كه به تمام آنچه بر پيامبر نازل شده (نه فقط بخشى از آن)، ايمان داشتهشند. 1- ايمان، درجات و مراحلى دارد و امرى كمال پذير است. «آمنوا... و آمنوا»
2- ايمان و عمل، از يكديگر جدا نمى شوند. «آمنوا و عملوا الصالحات و آمنوا»
3- ايمانى ارزش دارد كه به اطاعت كامل از دستورات الهى بيانجامد. «بما نزّل على محمّد»
4- پيروى از دستورات انبيا، طبق ملاك و معيار حق است. «و هو الحق»
5 - احكام
و شريعت دين، براى رشد و تربيت انسان است. «نزّل... من ربّهم» (به عبارت ديگر، ربوبيّت الهى اقتضا مى كند كه براى رشد و تربيت بندگان، برنامه اى حقيقى و به دور از انحراف فرو فرستاده شود.)
6- معيار حقّ وحقيقت، مطابقت با وحى ودستورات خداست. «هوالحقّ من ربّهم»
7- پيامبر اسلام از پيش خود حرفى نمى زند، آنچه مى گويد وحى است. «نزّل على محمّد... من ربّهم»
8 - براى دريافت الطاف الهى، ايمان به تنهايى كافى نيست، بلكه عمل صالح و پيروى از رسول خدا نيز لازم است. «آمنوا و عملوا الصالحات و آمنوا بما نزّل على محمّد... كفّر عنهم... و اصلح بالهم»
9- ايمان و عمل صالح، گذشته ها را جبران و آينده را بيمه مى كند. «كفّر... اصلح»
10- كفر، سبب تباهى عمل، و ايمان و عمل صالح، سبب اصلاح عمل مى گردد. «الّذين كفروا... اضلّ اعمالهم - الّذين آمنوا و عملوا الصالحات... اصلح بالهم»
11- گناهان و بدى ها مانع اصلاح انسان است، ابتدا بايد آنها برطرف شود تا زمينه اصلاح فراهم گردد. «كفر عنهم سيئاتهم و اصلح بالهم»
12- خداوند با تهديد كفّار «اضلّ اعمالهم» و بشارت به مؤمنين «اصلح بالهم» از پيامبر و اهل ايمان دلجويى مى كند. مقايسه و تفكيك ميان سرانجام كافران و مؤمنان، يكى از شيوه هاى تربيتى قرآن است كه در اين چند آيه مكرّر بيان شده است.
در اين آيه، ايمان و كفر بر اساس حق و باطل از يكديگر جدا شده اند كه بيانگر منطق قرآن در برخورد با مخالفان است. 1- سرنوشت و عاقبت خوب يا بد انسان، تابع افكار و اعمال اوست. «اضلّ اعمالهم... اصلح بالهم - ذلك بانّ الّذين...»
2- باطل گرايى، زمينه گرايش به كفر است. «الّذين كفروا
اتّبعوا الباطل»
3- هر راهى كه در مقابل حقّ قرار گيرد، باطل و بى اساس است و ميان حق و باطل، راه سومى وجود ندارد. «اتّبعوا الباطل... اتّبعوا الحق»
4- باطل، از ناحيه انسان است و به خدا نسبتى ندارد ولى حق از سوى خداوند است و حقايق آسمانى پوچ نيستند. «الحقّ من ربّهم»
5 - مصداق بارز و روشن حقّ، قرآن است. «اتّبعوا الحقّ من ربّهم» (در آيه قبل خوانديم: «ما نزّل على محمّد و هوالحقّ من ربّهم»)
6- استفاده از مثال و بيان عوامل سعادت و شقاوت انسان در قالب تمثيل، از اصول تربيتى قرآن است. «ذلك بانّ... كذلك يضرب اللّه للناس امثالهم» «أثخنتموهم» از «ثخن» به معناى غلبه كامل و زمين گير كردن دشمن است. «وثاق»، وسيله بستن مثل طناب است.
فلسفه جهاد در اسلام، چند امر است:
الف: براى دفاع از خود يا ديگر مظلومان. «اُذن للذّين يقاتلون بانهم ظلموا»<88>، «كما يقاتلونكم كافّة»<89>
ب: به جهت برانداختن فساد و فتنه. «قاتلوهم حتّى لا تكون فتنة»<90>
ج: براى حفظ مراكز توحيدى. «لولا دفع اللّه الناس بعضهم ببعض لهدّمت صوامع و بيع»<91>
د: براى دفاع از احكام و حدود الهى. «قاتلوا الّذين لايؤمنون باللّه و لا باليوم الاخر و لا يحرّمون ما حرّم اللّه و رسوله و لا يدينون دين الحق»<92>
اين آيه مربوط به ميدان نبرد است، يعنى در صحنه ى جنگ كه كافران در برابر شما ايستاده اند و قصد از ميان برداشتن شما را دارند، شما با قاطعيّت و صلابت بجنگيد و آنان را بكشيد و پس از غلبه كامل بر آنان و اطمينان از درهم شكستن قواى دشمن، اسير بگيريد و هرگونهه رهبر اسلامى مصلحت دانست، پس از پايان جنگ، در قبال
گرفتن عوض يا بدون آن، اسيران را آزاد كنيد.
لذا برخى كه گمان كرده اند آيه مى گويد: هر كافرى را هركجا يافتيد بكشيد، به واژه «حرب» به معناى جنگ و مسئله اسارت كه در جنگ پيش مى آيد، توجّهى نكرده اند.
اين آيه، به آزاد كردن اسيران در پايان جنگ، با گرفتن غرامت يا بدون آن فرمان مى دهد. امّا اينكه اسيران را به صورت برده در آورند، الزامى نيست و تنها در صورتى است كه رهبر جامعه اسلامى آن را لازم ببيند.
از پيامبرصلى الله عليه وآله سؤال شد كه شهيد در راه خدا كيست؟ آيا كسى كه با انگيزه به رخ كشيدن شجاعت خود و يا به خاطر تعصّبات خانوادگى و قومى و يا از روى ريا و خودنمايى جنگيده و جان خود را از دست داده، شهيد است؟ حضرت فرمودند: «مَن قاتل لتكون كلمة اللّهى العليا فهو فى سبيل اللّه»<93> شهيد، كسى است كه براى اعتلاى راه خدا جنگيده باشد. 1- از ميان كافران، تنها آنان را كه در برابر شما ايستاده اند، از ميان برداريد. «فاذا لقيتم»
2- رزمنده مسلمان بايد آماده، آموزش ديده و شجاع باشد. «فضرب الرقاب»
3- هدف اصلى در حمله به دشمن، نقاط كليدى و حساس باشد. «الرقاب»
4- تا دشمن از پاى در نيامده و زمين گير نشده، به فكر اسير گرفتن و جمع غنائم نباشيد. «حتّى اذا اثخنتموهم»
5 - در هنگام نبرد محكم كارى كنيد تا دشمن سوء استفاده نكند و اسيران فرار نكنند. «فشدّوا الوثاق»
6- در جبهه بايد اختياراتى به فرمانده تفويض شود. «فاِمّا منّاً بعد و اِمّا فداءً»
7- هدف از جهاد، جلوگيرى از ظلم و يا از بين بردن ظلم و ستم است و لذا
عفو و بخشش اسيران از سفارش هاى اسلام است. «فاِمّا منّاً بعد و اِمّا فداءً»
8 - در جهاد اسلامى هم قدرت لازم است، «فضرب الرقاب» و هم عطوفت و مهربانى. «فاِمّا منّاً بعد و اِمّا فداء»
9- آزاد كردن اسيران، بدون گرفتن عوض، بر آزاد كردن با عوض مقدّم است. «فاِمّا منّا بعد و اِمّا فداء»
10- جنگ و جهاد، يكى از زمينه هاى آزمايش الهى است. «ليبلوا بعضكم ببعض»
11- جهاد در اسلام، براى حفظ دين خداست، نه كشورگشايى، استعمار، تهديد، رقابت، انتقام، حسادت و... . «فى سبيل اللّه»
12- گرچه در جنگ بعضى شهيد مى شوند ولى خداوند اهدافشان را به ثمر مى رساند و زحمات آنان هرگز تباه نمى شود. «قتلوا فى سبيل اللّه فلن يضلّ اعمالهم»
13- جنگ، ميدان آزمايش الهى و كفّار وسيله آزمايش و شهدا، پيروزمندان اين آزمايشند. «ليبلوَا بعضكم ببعض و الّذين قتلوا... فلن يضل اعمالهم» انسان موجودى محدود است و نصرت و يارى او از راه خدا نيز محدود؛ ولى خداوند بى نهايت است و نصرت او برخاسته از قدرت نامحدود.
خداوند چند چيز را در گرو چند چيز بر خود لازم كرده است:
توجّه و يادكردش را در گرو يادكرد مردم. «فاذكرونى اذكركم»<94>
نصرت وياريش را در گرو يارى مردم. «ان تنصروا اللّه ينصركم»
بركت و ازدياد را در گرو سپاسگزارى مردم. «لئن شكرتم لازيدنّكم»<95>
وفاى به عهدش را در گرو وفادارى مردم.<96> «اوفوا بعهدى اوف بعهدكم»<97>
حضرت على عليه السلام مى فرمايد: اگر خدا را يارى كنيد، خداوند شما را يارى مى كند و گام هاى شما را استوار مى سازد... خداوند از روى خوارى و ناچارى از شما نصرت ويارى نمى خواهد... او از شما يارى خواسته در حالى كه خود عزيز و حكيم است
و سپاهيان آسمان ها و زن به فرمان او هستند. نصرت خواهى و استقراض الهى براى آن است كه شما را بيازمايد و بهترين عامل به نيكى ها را مشخص سازد.<98> 1- پاداش و كيفر الهى با عملكرد انسان همگون است. «تنصروا اللّه، ينصركم»
2- هركس با فكر، زبان و عمل خويش، دين اسلام را يارى كند، خداوند نيز او را حمايت مى كند. «ان تنصروا اللّه ينصركم»
3- در ميان امدادهاى الهى، ثابت قدم بودن، برجسته ترين آنهاست. (بعد از نصرت الهى نام پايدارى آمده است.) «ينصركم و يثبّت اقدامكم»
4- پاداش هاى الهى بيش از عملكرد ما است. «ان تنصروا اللّه ينصركم و يثبّت اقدامكم»
5 - جهاد با كفّار محارب، يكى از مصاديق يارى دين خداوند است. «فضرب الرقاب... ان تنصروا اللّه...»
6- لازمه ى ايمان، اقدام عملى در جهت نشر و گسترش دين الهى است. «يا ايها الّذين آمنوا ان تنصروا اللّه...»
7- دريافت الطاف الهى، به تلاش انسان بستگى دارد. «ان تنصروا اللّه ينصركم» (انتظار نصرت خداوند بدون تلاش و كوشش، توقّعى نابجاست.) كلمه «تعس» به معناى لغزيدن، سقوط كردن و به رو افتادن است.
يكى از بهترين راه هاى تربيت، روش مقايسه است. در آيات قبل نسبت به مؤمنان شهيد فرمود: «فلن يضلّ اعمالهم» در اين آيه نسبت به كفّار مى فرمايد: «أضلّ اعمالهم» اين مقايسه، نويدى براى مؤمنان مجاهد است. همچنين در مورد مؤمنان فرمود: «يثبّت اقدامكم» خداوند گامايشان را استوار مى سازد و اين آيه در مورد كافران مى فرمايد: «فتعساً لهم» آنها در لغزشگاه ها و پرتگاه ها سقوط مى كنند. 1- نفرين بر كفّار لجوج رواست. «فتعساً لهم...» (چنانكه در آيه اى ديگر مى فرمايد: «تّبت يدا ابى لهب»)
2- كفر، مايه ى تباهى و نابودى است. «كفروا... اضلّ
اعمالهم»
3- كراهت از دستورهاى الهى، نشانه ى نوعى كفر در وجود انسان است. «والّذين كفروا... كرهوا ما انزل اللّه»
4- كيفرهاى الهى به ميزان كفر و كراهت انسان است. «كفروا... ذلك بانهم...»
5 - كراهت از قرآن و اعراض از آن، موجب حبط و تباهى اعمال خير مى شود. «كرهوا... فاحبط اعمالهم»
6- انگيزه و نشاط، به كارها ارزش مى دهد. كسى كه نسبت به فرمان هاى خداوند ناراضى است، كارهايش ارزشى ندارد. «كرهوا... فاحبط اعمالهم» «دَمّر» از «تدمير» به معناى نابودى، هلاكت و زير و رو كردن است و آنگاه كه در كنار آن، «على» قرار گيرد، شدّت را مى رساند.
نابودى و هلاكت مردم در قرآن، بر اساس عملكرد و خلق و خوى آنان است:
- گروهى به خاطر طغيان هلاك شدند. «اهلكوا بالطاغيه»<99>
- برخى به خاطر انكار. «تدمّر كل شى ء بامر ربّها... اذا كانوا يجحدون»<100>
- عدّه اى به دليل مكر و حيله. «فانظر كيف عاقبة مكرهم انّا دمّرناهم و قومهم اجمعين»<101>
- گروهى به خاطر گناه. «فاهلكناهم بذنوبهم»<102>
- برخى به خاطر ظلم و ستم. «اهلكناهم كما ظلموا»<103> 1- افراد غافل كه از هلاكت گذشتگان عبرت نمى گيرند، قابل توبيخ و سرزنش هستند. «أفلم يسيروا»
2- سير و سياحت و جهانگردى بايد هدفدار و براى بررسى تاريخ ملّت ها و عامل عبرت و رشد باشد. «أفلم يسيروا... فينظروا»
3- مطالعه تاريخ و شناخت سرنوشت ملّت ها، در جهان بينى و ايمان انسان نقش دارد. «افلم يسيروا... فينظروا»
4- جلوه هاى رفاه مهم نيست، پايان و عاقبت كار مهم است. «كيف كان عاقبة»
5 - كارهاى خداوند حكيمانه و قانونمند است. «دمّر اللّه... و للكافرين امثالها»
6- اراده خداوند بر تاريخ و طاغوت ها، غالب و حاكم است. «دمّر اللّه...»
7- قهر الهى در انحصار يك يا
چند نمونه نيست، او مى تواند به شكل هاى گوناگون قهر خود را نشان دهد. «للكافرين امثالها» مراد از «مولى ، دوست و ياور است وگرنه همه ى هستى تحت ولايت خدا مى باشد و در اين جهت، تفاوتى ميان مؤمن و كافر نمى باشد.
مؤمنانى كه در اين دنيا به ظاهر بى يار و ياور بوده و تكيه گاهشان فقط خدا بود، روز قيامت خداوند ياور آنان است. «اللّه مولَى الّذين آمنوا» چنانكه در دنيا نيز چنين است: «اللّه ولىّ الّذين آمنوا»<104> امّا كافران كه در دنيا دوستان و ياورانى داشته اند، «لّذين كفروا اوليائهم الطاغوت»<105> در قيامت مشخص مى شود كه اينان ياور واقعى آنها نيستند. «و انّ الكافرين لا مولى لهم» 1- ايمان، وسيله جلب حمايت هاى الهى و كفر، عامل از دست دادن آنهاست. «اللّه مولى الّذين آمنوا و انّ الكافرين لا مولى لهم»
2- در روز قيامت، هيچ يك از حاميان كفّار و مشركين، كارساز نيستند. «و انّ الكافرين لا مولى لهم» در اين آيه، خوردن كفّار به خوردن چهارپايان تشبيه شده است و اين شباهت مى تواند از چند جهت باشد، از جمله:
الف: تمام همّت حيوانات رسيدن به غذاست. چنانكه حضرت على عليه السلام مى فرمايد: «همّها علفها»<106> همّ و غمّ حيوانات رسيدن به خوارك است. كفّار نيز جز كاميابى اراده اى ندارند. «ولم يرد الاّ الحياة الدنيا»<107>
ب: چهارپايان غافلند، كفّار نيز از قيامت و مسئوليّت غافلند. «اولئك كالانعام بل هم اضل اولئك هم الغافلون»
ج: حيوانات، سرچشمه غذا را كه از حلال است يا حرام نمى دانند. بعضى انسان ها نيز فكر حلال و حرام نيستند و به گفته قرآن همين كه به ارث و مال بى زحمتى رسيدند، بدون توجّه به حقوق ديگران در آن
تصرّف مى كنند. «و تأكلون التراث أكلاً لمّا»<108>
حضرت على عليه السلام مى فرمايد: كسى كه تمام توانش را در راه شكمش قرار داده، ارزشش همان چيزى است كه از او خارج مى شود.<109> 1- وارد ساختن مؤمنان به بهشت، جلوه اى از ولايت الهى است. «بانّ اللّه مولى الّذين آمنوا... ان اللّه يدخل»
2- اهل ايمان و عمل صالح در مقامى هستند كه خداوند خود عهده دار وارد ساختن آنان به بهشت است. «ان اللّه يدخل...»
3- ملاك، پايان كار است وگرنه بهره گيرى هاى مادّى، كم و بيش براى همه هست. «جنّات تجرى... يأكل كما تأكل الانعام»
4- براى تشويق به حقّ، از تمايلات طبيعى مردم استفاده كنيد. (انسان به طور طبيعى از باغ و نهر لذّت مى برد) «جنّات تجرى»
5 - بهره گيرى و كاميابى در چهارچوب مقرّرات الهى جايز است. (آنچه مورد انتقاد قرآن است، كاميابى هاى حيوان گونه است) «يأكلون كما تأكل الانعام»
6- شكم پرستى، برجسته ترين نفسانيّات انسان است. زيرا مقام، مال و شهوت هر چند صباحى به سراغ انسان مى آيد ولى شكم دائماً مزاحم است. (قرآن در كنار عنوان كاميابى، نام خوردن را جداگانه آورده است.) «يتمتّعون و يأكلون»
7- زندگى كفّار، از نظر ماهيّت حيوانى است و از نظر پايان و فرجام، دوزخى. «كما تأكل الانعام و النار مثوى لهم»
8 - در ارزيابى ها، عاقبت كار را هم به حساب آوريد. «النار مثوى لهم» در فرهنگ قرآن، معمولاً به جايى كه مردم آن عارى از معرفت و ايمان باشند و با پيامبران به دشمنى پرداخته باشند، «قريه» و پس از ايمان آوردن به آن «مدينه» گفته شده است.
انبيا علاوه بر شنيدن تهمت هايى از قبيل شاعر، كاهن، ساحر و مجنون، به انواع خطرات نيز تهديد شده اند، مانند:
الف:
قتل. «انّ الملاء يأتمرون بك ليقتلوك»<110> جمعيّت براى كشتن تو به مشورت نشسته اند.
ب: شكنجه. «لتكوننّ من المرجومين»<111> به نوح گفتند: تو از سنگسار شدگانى.
ج: تبعيد و اخراج. «لنخرجنّك يا شعيب»<112> اى شعيب! ما تو را تبعيد خواهيم كرد.
د: زندان. «لاجعلنّك من المسجونين»<113> اى موسى! ما تو را از زندانيان قرار خواهيم داد.
اين آيه به پيامبر دلدارى مى دهد كه ما همه آن اقوام پيشين را هلاك كرديم با آنكه از مردم مكّه بسيار قوى تر بودند.
گرچه پيامبر اسلام با اراده خود هجرت كرد، ولى چون كفّار مكّه شرايط سختى را براى آن حضرت به وجود آورد كه باعث تصميم پيامبر به هجرت شد، لذا خداوند، خروج حضرت را به مردم مكّه نسبت مى دهد. «اخرجتك» 1- آشنايى با تاريخ، انگيزه اى براى مقاومت در برابر ناملايمات است. «و كايّن»
2- اقوام ستمگر هلاك شده در تاريخ زيادند. «و كايّن من قرية... اهلكناهم»
3- از قدرت هاى غير الهى نترسيد كه همه در برابر قدرت الهى هيچ اند. «اشدّ قوّة من قريتك... اهلكناهم»
4- كفّار، گاهى علاوه بر عذاب اخروى، «النار مثوىً لهم» عذاب دنيوى هم دارند. «اهلكناهم»
5 - عاقبت ابرقدرت هاى ظالم، هلاكت و نابودى است. «اشدّ قوّة... اهلكناهم...»
6- چه بسا فشارها و سختى ها كه عامل حركت و بركت مى شود. «اخرجتك...» (گرچه خداوند از عكس العمل مردم مكه در برابر دعوت پيامبر كه باعث هجرت پيامبر شد انتقاد كرده، امّا اين هجرت بركاتى را در پى داشت.)
7- مصلحان و مبلّغان دينى بايد آمادگى كامل براى هر گونه اذيّت و آزارى را از جانب مخالفان داشته باشند. «اخرجتك»
8 - در برابر قهر الهى هيچ ياورى نيست. «فلا ناصر لهم» در فرهنگ قرآن، معمولاً به جايى كه
مردم آن عارى از معرفت و ايمان باشند و با پيامبران به دشمنى پرداخته باشند، «قريه» و پس از ايمان آوردن به آن «مدينه» گفته شده است.
انبيا علاوه بر شنيدن تهمت هايى از قبيل شاعر، كاهن، ساحر و مجنون، به انواع خطرات نيز تهديد شده اند، مانند:
الف: قتل. «انّ الملاء يأتمرون بك ليقتلوك»<110> جمعيّت براى كشتن تو به مشورت نشسته اند.
ب: شكنجه. «لتكوننّ من المرجومين»<111> به نوح گفتند: تو از سنگسار شدگانى.
ج: تبعيد و اخراج. «لنخرجنّك يا شعيب»<112> اى شعيب! ما تو را تبعيد خواهيم كرد.
د: زندان. «لاجعلنّك من المسجونين»<113> اى موسى! ما تو را از زندانيان قرار خواهيم داد.
اين آيه به پيامبر دلدارى مى دهد كه ما همه آن اقوام پيشين را هلاك كرديم با آنكه از مردم مكّه بسيار قوى تر بودند.
گرچه پيامبر اسلام با اراده خود هجرت كرد، ولى چون كفّار مكّه شرايط سختى را براى آن حضرت به وجود آورد كه باعث تصميم پيامبر به هجرت شد، لذا خداوند، خروج حضرت را به مردم مكّه نسبت مى دهد. «اخرجتك» 1- آشنايى با تاريخ، انگيزه اى براى مقاومت در برابر ناملايمات است. «و كايّن»
2- اقوام ستمگر هلاك شده در تاريخ زيادند. «و كايّن من قرية... اهلكناهم»
3- از قدرت هاى غير الهى نترسيد كه همه در برابر قدرت الهى هيچ اند. «اشدّ قوّة من قريتك... اهلكناهم»
4- كفّار، گاهى علاوه بر عذاب اخروى، «النار مثوىً لهم» عذاب دنيوى هم دارند. «اهلكناهم»
5 - عاقبت ابرقدرت هاى ظالم، هلاكت و نابودى است. «اشدّ قوّة... اهلكناهم...»
6- چه بسا فشارها و سختى ها كه عامل حركت و بركت مى شود. «اخرجتك...» (گرچه خداوند از عكس العمل مردم مكه در برابر دعوت پيامبر كه باعث هجرت پيامبر شد انتقاد كرده،
امّا اين هجرت بركاتى را در پى داشت.)
7- مصلحان و مبلّغان دينى بايد آمادگى كامل براى هر گونه اذيّت و آزارى را از جانب مخالفان داشته باشند. «اخرجتك»
8 - در برابر قهر الهى هيچ ياورى نيست. «فلا ناصر لهم» «بيّنه» در اصل به چيزى مى گويند كه ميان دو چيز فاصله و جدايى ايجاد مى كند به گونه اى كه ديگر هيچ گونه ربط و اتصالى با هم نداشته باشند. به همين خاطر به دليل روشن و آشكارى كه حقّ را از باطل جدا مى كند بيّنه مى گويند.<114>
پيامبر با منطق و بيّنه به سراغ مردم مى آيد، ولى مردم با خوب پنداشتن راه خود و پيروى از هوس هاى خويش با او برخورد مى كنند.
رسالت پيامبر اسلام همراه با بيّنه است. آن حضرت از جانب خداوند مأمور است و از پيش خود حرفى ندارد و بر اين امر تأكيد مى ورزد. «انّى على بيّنة من ربّى»<115> 1- تكيه گاه مؤمن، دليل و برهان است، «بيّنة من ربّه» امّا كفّار به پندار و هوس خويش تكيه دارند. «زيّن له سوء عمله»
2- خودمحورى، نقطه مقابل خدامحورى است. كسى كه در برابر دليل و استدلال تواضع نكند، پيرو هوس هاى خود و ديگران خواهد شد. «بيّنة من ربّه... اتّبعوا اهوائهم»
3- انسان فطرتاً با بدى مخالف است و هر كجا مى خواهد دست به كار زشتى بزند، ابتدا آن را رنگ و لعاب زيبا مى زند. «زيّن له سوء عمله»
4- مقتضاى ربوبيّت، نشان دادن دلائل روشن است. «بيّنة من ربّه»
5 - بعضى از كارها داراى قبح ذاتى است. يعنى ذات و حقيقت آن عوض نمى شود گرچه زيباسازى و تقلّب صورت بگيرد. «زيّن له سوء عمله»
6- انسان براى رسيدن به خواسته هاى نفسانى،
كارهاى زشت را به گونه اى توجيه مى كند كه انجام آن زيبا و پسنديده باشد. «زيّن له سوء عمله و اتبعوا اهوائهم» آنچه به اجمال در مورد بهشت در آيه دوازده مطرح شد «جنّات تجرى»، مشروح آن در اين آيه بيان شده است. «فيها انهار... و انهار... و انهار»
انواع نهرهاى بهشتى در اين آيه مطرح شده، لكن براى گروه خاصّى در بهشت چشمه اى ويژه وجود دارد. «عيناً يشرب بها المقرّبون»<116> چشمه اى كه تنها مقرّبان از آن مى نوشند.
براى هر چيزى كمالى است، كمال آب، بو نداشتن و كمال شير، تغيير نكردن مزه آن و كمال نوشيدنى ها، لذيذ بودن و كمال عسل، خالص بودن آن است.
با توجّه به تكرار كلمه «انهار» مى توان فهميد كه هر يك از شير و عسل و شراب و آب، داراى چندين نهر است.
امام حسين عليه السلام فرمود: مغفرتى كه در بهشت نصيب اهل بهشت مى شود، بهترين نعمت براى آنان است و آنگاه به آيه 72 سوره توبه استناد كردند. «و رضوان من اللّه اكبر ذلك هو الفوز العظيم»<117>
ممكن است مراد از مغفرت در بهشت، زدودن ياد لغزشها از خاطر بهشتيان باشد تا به ياد لغزشهاى دنيوى خود نيفتند و خاطرشان ملول نگردد.<118> 1- در برابر جلوه ها و زينت هاى دنيوى كه وسيله ى ارتكاب برخى گناهان مى گردد، با بيان جلوه ها و زيبايى ها و كاميابى هاى بهشت، مردم را به حق دعوت كنيد. «مَثَل الجنّة الّتى وعد المتّقون...»
2- كسانى كه به خاطر تقوا، از كاميابى هاى زودگذر و نامشروع پروا مى كنند، به كاميابى پايدار خواهند رسيد. «وعد المتقون»
3- اميددادن به سرانجامى نيكو، عامل گرايش به حق و تقواست. «وعد المتقون»
4- تعدّد و تنوّع طلبى، خواست طبيعى بشر است. «انهارٌ... انهارٌ»
5
- در بهشت، در كنار نعمت هاى مادّى و جسمانى، نعمت هاى معنوى و روحى نيز هست. «انهارٌ... مغفرة...»
6- نعمت هاى بهشتى از هر گونه آفت و نقص و تغيير به دورند. «غير آسن... لم يتغيّر طعمه... مصفّى»
7- آب و هواى بهشت، نعمت ها را متغيّر و مسموم و بد بو نمى كند. «لم يتغيّر...»
8 - نعمت هايى را كه بهشتيان دريافت مى كنند، در سايه مغفرت پروردگار است. «مغفرة من ربّهم»
9- در بهشت انواع ميوه ها، به مقدار وفور وجود دارد. «كلّ الثمرات»
10- در دوزخ، آب جوشان را با زور و ذلّت به كفّار مى نوشانند. «سقوا»
11- تشويق و تهديد در كنار هم سازنده است. «انهارٌ... ماء حميماً»
12- معاد، جسمانى است. (شير و عسل، نشانه كاميابى جسمانى است، چنانكه قطعه قطعه شدن اندرون كفّار بر آن دلالت دارد.) «فقطّع امعائهم»
13- حساب جسم و بدن انسان در قيامت، با جسم و بدن او در دنيا فرق مى كند. (در دنيا اگر معده قطعه قطعه شود، مرگ انسان حتمى است، ولى در آخرت چنين نيست.) «فقطّع امعائهم» پس از بيان وضعيّت مؤمنان و كافران، اين آيه به شيوه برخورد منافقان با گفتار پيامبر كه برگرفته از وحى آسمان بود اشاره كرده و خطاب به پيامبر مى فرمايد: كافرانى كه در ظاهر مسلمان هستند، در مجالس تو شركت مى كنند و به قرآن گوش مى دهند، امّا چون به حقانيّتو و كتاب تو ايمان ندارند، قادر به درك و پذيرش آن نيستند و لذا هرگاه به پيروانت كه نسبت به سخنان تو علم دارند مى رسند، با تحقير و تمسخر مى گويند: اين چه سخنانى است كه اين مرد مى گويد.
امّا اى پيامبر! گمان نكنيد كه سخنان تو قابل درك نيست، بلكه
روحيه عناد و لجاجت آنها باعث گرديده كه خداوند بر دل آنها مُهر نهد و آنها قدرت درك حقيقت را نداشته باشند و فقط تابع هواها و هوس هاى خويش باشند.
از اين كه جمله ى «و اتّبعوا اهوائهم» پس از عبارتِ «طبع اللّه على قلوبهم» آمده مى توان استفاده كرد كه اگر انسان فهم، بينش و عقل خود را رها كند، تحت فرمان هوا، هوس و شهوت قرار مى گيرد.<119> 1- حضور هر قشرى از مردم حتّى كافران و منافقان، نزد پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله آزاد بود. «منهم مَن يستمع اليك»
2- شناخت و افشاى حركات مرموز مخالفان، براى مردم لازم است. «و منهم مَن يستمع اليك...»
3- منافقان در فكر تشكيك و تفرقه در ميان خواصّ اهل حقّ هستند. «يستمع... قالوا للذّين اوتوا العلم»
4- سؤال، اگر بر اساس تخريب و تضعيف و سست كردن ايمان و يا تحقير و استهزا باشد، قابل توبيخ است. «ماذا قال آنفاً»
5 - وحى الهى و سخنان پيامبر صلى الله عليه وآله، علمى و عالم پرور بود. «اوتوا العلم»
6- تشكيك در ميان مسلمانان، نوعى تهاجم فرهنگى است. «ماذا قال آنفاً»
7- انسان، با انگيزه و عمل فاسد و هواپرستى، زمينه مهر شدن دل خود را فراهم مى كند و قابليّت فهم وحى و معارف الهى را از دست مى دهد. «اولئك الّذين طبع اللّه»
8 - به انبوه حاضران و مستمعين مغرور نشويم كه چه بسا پذيراى حق نيستند. «و منهم مَن يستمع اليك... طبع اللّه على قلوبهم»
9- مسخره نمودن وحى و قرآن، موجب كدورت قلب شده و انسان را از درك حقايق باز مى دارد. «ماذا قال آنفاً... طبع اللّه على قلوبهم»
10- اگر بر دلى مهر خورد،
سخنان رسول خدا نيز در او كارساز نخواهد بود. «طبع اللّه»
11- قلب و روح آدمى، فطرتاً حقّ پذير است. عواملى سبب بسته شدن و مهر خوردن بر آن مى شود. (كلمه «طبع»، معمولاً در مواردى بكار مى رود كه ابتدا راه باز بوده و سپس بسته شده است)
12- كسى كه براى تضعيف پيامبر اقدام كند، در حقيقت با خدا طرف شده است. «يستمع اليك... ماذا قال آنفا... طبع اللّه على قلوبهم»
13- هوس ها و خواهش هاى بى پايه بشر متعدّد است. «اتبعوا اهوائهم»
14- هواپرستى با خداپرستى سازگار نيست. «طبع اللّه على قلوبهم و اتبعوا اهوائهم» كلمه «أشراط» جمع «شَرَط» به معناى نشانه و علامت است و مراد از «فقد جاء اشراطها» در اين آيه، بر اساس روايتى از شخص پيامبر صلى الله عليه وآله، بعثتِ آن بزرگوار است.<122> زيرا آخرين رسول و كتاب الهى بر مردم نازل و حجّت خداوند بر مردم، كامل گشته است. پهرگونه گناه، فساد، كفر و انكار، ظهور قيامت را نزديك مى سازد.
گرچه معمولاً كلمه «الساعة» در مورد قيامت بكار مى رود ولى مانعى ندارد كه مراد، زمانِ نزول قهر الهى و هلاكت مردم در همين دنيا باشد كه مقدّمه عذاب قيامت است.
ابن عباس نقل مى كند كه رسول اكرم صلى الله عليه وآله در حجّة الوداع در حالى كه نزديك ترين افراد به آن حضرت، سلمان فارسى بود فرمود: آيا به شما خبر دهم از نشانه هاى قيامت؟ آنگاه فرمود: «اضاعة الصّلوات و اتّباع الشهوات و الميل الى الاهواء و تعظيم اصحاب اال و بيع الدين بالدنيا»<123> بى توجّهى به نماز و پيروى از هوسها و احترام به ثروتمندان و فروختن دين به دنيا.
در برخى روايات، بيش از صد علامت
براى نشانه هاى برپايى قيامت برشمرده اند.<124> 1- كفّارِ سنگدل با مشاهده تمام دلائل، باز ايمان نمى آورند و منتظر سپرى شدن آخرين مهلت اند. «فهل ينظرون الا الساعة»
2- برپايى قيامت و به هلاكت رسيدن كفّار، ناگهانى و غافلگيرانه است. «بغتة»
3- قيامت، نشانه ها و مقدّماتى دارد. «فقد جاء اشراطها»
4- فكر نكنيد كه هميشه راه توبه باز است و مجالى براى بازگشت وجود دارد. «فانّى لهم اذا جائتهم ذكراهم» در آيه قبل خوانديم كه گروهى با اينكه سخنان حق و آيات قرآن را از پيامبر مى شنيدند، امّا حاضر به پذيرش آن نبودند. اين آيه مى فرمايد: گروهى با شنيدن همان آيات و سخنان، رشد يافته و وسعت روحى و معنوى پيدا مى كنند.
عباراتى مانند «زادهم هُدى» و «زدنى علماً»<120> صرفاً فزونى هدايت يا علم را بيان نمى كند، بلكه بيانگر رشد و بالندگى روحى آن كسى است كه از اين هدايت يا علم برخوردار مى شود.
چند چيز باعث ازدياد هدايت مؤمنان مى شود:
الف. آيات و معارفى كه خداوند نازل مى كند.
ب. سخنان و حكمت هاى پيامبر.
ج. صبر و تحمّل آنان در برابر استهزاى منافقان.<121> 1- پذيرش هدايت از طرف انسان، زمينه ساز فزونى هدايت از طرف خداوند است. «اهتدوا زادهم»
2- هدايت، مراحل و مراتبى دارد. «زادهم هدى»
3- هدايت پذيرى، ظرفيّت روحى انسان را توسعه مى دهد. «زادهم» (و نفرمود: «زاد هدايتهم»)
4- يك گام از طرف انسان، چند گام از طرف خدا را به دنبال دارد. «اهتدوا» از طرف انسان، «زادهم... و اتاهم» از طرف خدا.
5 - هدايت واقعى آن است كه انسان را به تقوى برساند. «اهتدوا... اتاهم تقواهم»
6- تقوى، هديه و پاداش الهى براى هدايت پذيران است. «اتاهم تقواهم» كلمه «أشراط» جمع «شَرَط» به معناى نشانه و علامت
است و مراد از «فقد جاء اشراطها» در اين آيه، بر اساس روايتى از شخص پيامبر صلى الله عليه وآله، بعثتِ آن بزرگوار است.<122> زيرا آخرين رسول و كتاب الهى بر مردم نازل و حجّت خداوند بر مردم، كامل گشته است. پهرگونه گناه، فساد، كفر و انكار، ظهور قيامت را نزديك مى سازد.
گرچه معمولاً كلمه «الساعة» در مورد قيامت بكار مى رود ولى مانعى ندارد كه مراد، زمانِ نزول قهر الهى و هلاكت مردم در همين دنيا باشد كه مقدّمه عذاب قيامت است.
ابن عباس نقل مى كند كه رسول اكرم صلى الله عليه وآله در حجّة الوداع در حالى كه نزديك ترين افراد به آن حضرت، سلمان فارسى بود فرمود: آيا به شما خبر دهم از نشانه هاى قيامت؟ آنگاه فرمود: «اضاعة الصّلوات و اتّباع الشهوات و الميل الى الاهواء و تعظيم اصحاب اال و بيع الدين بالدنيا»<123> بى توجّهى به نماز و پيروى از هوسها و احترام به ثروتمندان و فروختن دين به دنيا.
در برخى روايات، بيش از صد علامت براى نشانه هاى برپايى قيامت برشمرده اند.<124> 1- كفّارِ سنگدل با مشاهده تمام دلائل، باز ايمان نمى آورند و منتظر سپرى شدن آخرين مهلت اند. «فهل ينظرون الا الساعة»
2- برپايى قيامت و به هلاكت رسيدن كفّار، ناگهانى و غافلگيرانه است. «بغتة»
3- قيامت، نشانه ها و مقدّماتى دارد. «فقد جاء اشراطها»
4- فكر نكنيد كه هميشه راه توبه باز است و مجالى براى بازگشت وجود دارد. «فانّى لهم اذا جائتهم ذكراهم» در آيه قبل خوانديم كه گروهى با اينكه سخنان حق و آيات قرآن را از پيامبر مى شنيدند، امّا حاضر به پذيرش آن نبودند. اين آيه مى فرمايد: گروهى با شنيدن همان آيات و سخنان، رشد يافته
و وسعت روحى و معنوى پيدا مى كنند.
عباراتى مانند «زادهم هُدى» و «زدنى علماً»<120> صرفاً فزونى هدايت يا علم را بيان نمى كند، بلكه بيانگر رشد و بالندگى روحى آن كسى است كه از اين هدايت يا علم برخوردار مى شود.
چند چيز باعث ازدياد هدايت مؤمنان مى شود:
الف. آيات و معارفى كه خداوند نازل مى كند.
ب. سخنان و حكمت هاى پيامبر.
ج. صبر و تحمّل آنان در برابر استهزاى منافقان.<121> 1- پذيرش هدايت از طرف انسان، زمينه ساز فزونى هدايت از طرف خداوند است. «اهتدوا زادهم»
2- هدايت، مراحل و مراتبى دارد. «زادهم هدى»
3- هدايت پذيرى، ظرفيّت روحى انسان را توسعه مى دهد. «زادهم» (و نفرمود: «زاد هدايتهم»)
4- يك گام از طرف انسان، چند گام از طرف خدا را به دنبال دارد. «اهتدوا» از طرف انسان، «زادهم... و اتاهم» از طرف خدا.
5 - هدايت واقعى آن است كه انسان را به تقوى برساند. «اهتدوا... اتاهم تقواهم»
6- تقوى، هديه و پاداش الهى براى هدايت پذيران است. «اتاهم تقواهم» «متقلَّب»، مصدر ميمى به معناى انقلاب و انتقال و جابجايى و «مثوى نيز مصدر ميمى به معناى محل استقرار و آرامش است.
در آيه 55 سوره غافر نيز همين جمله «واستغفر لذنبك» آمده است كه با توجّه به اينكه همه انبيا معصوم و به دور از گناه مى باشند، اين استغفار و طلب بخشش، براى يكى از چند امر است:
الف: استغفار يك عبادت است، گرچه گناهى در كار نباشد.
ب: استغفار از ترك اولى، يعنى كارهايى كه گناه نبوده، ولى بهتر بود كه شخصى همچون پيامبر انجام نمى داد.
ج: براى آنكه استغفار از گناه، براى مردم يك سنّت و روش شود.
د: استغفار، سبب علوّ درجات پيامبر مى شود.
ه: مراد، استغفار براى گناهانى
است كه مردم نسبت به پيامبر مرتكب شده اند.
و: استغفار هميشه از تقصير نيست، بلكه گاهى از قصور است. بنده وقتى عزّت و عظمت خداوند و حقارت و ذلّت خود را مى بيند، استغفار و طلب بخشش مى كند.<125>
بعضى از مفسّران گفته اند كه «ذَنب» هميشه به معناى عصيان و گناه نيست، بلكه به معناى «ذَنَب فعل» و تبعات افعال و رفتار نيز مى باشد. بنا بر اين معنا، «ذنبِ» پيامبر، همان تبعات دعوت پيامبر به سوى خداوند است كه رسيدن بدى و شر از جانب مخالفان است، مانند هتحرمت، قتل و آزار و اذيّت. هرچه دعوت الهى سنگين تر باشد، ذنب و تبعات آن نيز مشكل تر خواهد بود و استغفار بيشترى را مى طلبد و استغفار از آن به اين معنا است كه از خداى متعال بخواهيم ما را از شرّ مخالفان حفظ كند.<126>
در قرآن، از پيامبران ديگر همچون حضرت داود، موسى و ابراهيم عليهم السلام نيز استغفار نقل شده است.
استغفار بزرگان براى عموم مردم نيز بارها در قرآن مطرح شده است، نظير استغفار حضرت ابراهيم براى پدر و مادر و مؤمنين و حتّى عمويش و استغفار حضرت يعقوب براى فرزندانش، استغفار حضرت موسى براى برادرش و استغفار فرشتگان براى مردم و در اين آيه استغفار پيامبر اسم صلى الله عليه وآله براى مؤمنين و مؤمنات كه اين خود نوعى شفاعت است. 1- اكنون كه ديدى مؤمنان را پاداش و كافران را كيفر مى دهيم، پس بدان كه همه كاره خداست. «فاعلم»
2- ايمان و توحيد بايد آگاهانه باشد. «فاعلم انه لا اله الا اللّه» (تقليد در اصول عقائد جايز نيست.)
3- در نظام الهى، اولياى خداوند واسطه هاى دريافت لطف و مغفرت الهى براى مردم هستند.
با اينكه خداوند قادر است بدون دعاى پيامبر مردم را ببخشد، امّا به آن حضرت فرمان دعا و استغفار مى دهد. «استغفر... للمؤمنين»
4- رهبر بايد نسبت به مردم دلسوز باشد. «استغفر... للمؤمنين و المؤمنات»
5 - زنان و مردان، هر دو مشمول دعاى پيامبرند و ملاك دعاى پيامبر، مؤمن بودن است نه جنسيّت. «للمؤمنين والمؤمنات»
6- تنها به استغفار پيامبر تكيه نكنيد، بلكه خودتان نيز خدا را حاضر و از گناه در محضر او حيا كنيد. «واللّه يعلم متقلّبكم و مثواكم»
7- اصلاح خود بايد قبل از اصلاح ديگران باشد. «و استغفر لذنبك و للمؤمنين...»
8 - همه ى مردم حتّى رسولان الهى نيازمند لطف خداوند هستند. «و استغفر لذنبك و للمؤمنين...»
9- خداوند، خواهان عفو و بخشش مردم است و لذا به پيامبرش فرمان مى دهد تا براى مردم استغفار كند و واسطه شود. «و استغفر لذنبك و للمؤمنين...»
10- احاطه علمى خداوند بر تمام حالات انسان، سبب نگرانى از عقوبت لغزشها و موجب روى آوردن به استغفار مى شود. «استغفر... اللّه يعلم متقلّبكم و مثواكم»
11- علم خداوند محدوديّت ندارد و هيچ چيز از ديد او دور نمى ماند. (حركت يا سكون ما براى خدا فرقى ندارد.) «يعلم متقلّبكم و مثواكم» واژه «سوره» يك اصطلاح قرآنى است، نه آنكه بعداً وضع كرده باشند.
مراد از كسانى كه در قلوبشان مرض است، در اين آيه، منافقان نيستند، زيرا منافقان جزو مؤمنان نيستند و آيه درباره ى مؤمنان است.<127> بنابراين گاهى ايمان وجود دارد ولى قلب از سلامت كامل برخوردار نيست.
مراد از «سورة محكمة»، سوره اى است كه آيات آن محكم و روشن باشد، نه متشابه و مبهم. 1- گروهى از مؤمنان در انتظار فرمان جهادند و اين آمادگى خود
را پيوسته به زبان مى آورند. «يقول الّذين آمنوا...»
2- مؤمنان، روش زندگى خود را در تمام ابعاد، بر پايه دستورات الهى قرار مى دهند. «يقول الّذين آمنوا لولا نزّلت سورة»
3- فرمان جهاد بايد بر اساس وحى و دستورات الهى باشد. «لولا نزلت سورة»
4- جهاد در جايى است كه دلايل لزوم آن، محكم و روشن باشد. «سورة محكمة»
5 - جنگ و جهاد هدف اصلى فرمان هاى الهى نيست، بلكه يكى از احكام است. «ذكر فيها القتال»
6- فرمان جهاد، ميدان آزمايش افراد است. «ذكر فيها القتال رايت الّذين...»
7- با توجّه به نوع نگاه وديد افراد، مى توان آنان را ارزيابى كرد. «رايت... ينظرون اليك»
8 - ترس از جهاد، نشانه بيماردلى است و افراد سست ايمان با فرمان جهاد، مرگ خود را با چشم مى بينند همان گونه كه در حال احتضار، انسان مرگ را مى بيند. «فى قلوبهم مرض ينظرون اليك نظر المغشىّ عليه من الموت»
9- شعار مرگ و مرده باد و تبرّى از ديگران، ريشه قرآنى دارد. «فاولى لهم» مراد از «طاعة»، يك پارچه اطاعت كردن است. عبارتِ «عزم الامر» به معناى پيدا شدن وضعى است كه عزم و اراده اى نافذ مى خواهد و بعضى آن را به معناى شدّت و سخت شدن جنگ دانسته اند.
افراد سست ايمان، به دليل ترس از جهاد، علاوه بر نافرمانى و شانه خالى كردن از جهاد، دست به توجيه و دليل تراشى و گفتن سخنان نامربوط مى زنند. قرآن در آيات متعدّد به بهانه هاى آنان اشاره كرده است كه مى گفتند:
- طاقت و توان جنگيدن نداريم. «لا طاقة لنا»<128>
- خانواده ما امنيّت ندارد و خانه هايمان بى حفاظ و بى پوشش است. «بيوتنا عورة»<129>
- هوا گرم است. «لا تنفروا فى الحَرّ»<130>
- اگر شركت
كنيم، مرتكب گناه مى شويم. در جنگ تبوك بهانه آوردند كه نگاه ما به دختران رومى سبب فتنه مى شود، بنابراين ما به جبهه نمى آييم. امّا قرآن همين فرار از جنگ را فتنه دانست. «ألا فى الفتنة سقطوا»<131>
- اكنون زمان مناسبى براى جنگ نيست، بهتر است به تأخير افتد. «لولا اخّرتنا»<132>
- مى ترسيم گرفتار بلا و ضرر شويم. «نخشى أن تُصيبنا دائرة»<133>
در اين آيه مى فرمايد: اگر به هنگام فرمان جهاد، به جاى اين قبيل بهانه ها، اطاعت كنيد و سخنى نيك بگوييد، بهتر است. 1- مؤمن، در برابر فرمان الهى جهاد، سراپا فرمانبردار است. «طاعة»
2- گفتار و كردار، هر دو بايد صحيح و بجا باشد. «طاعة و قول معروف»
3- در باره فرامين الهى به نيكى و پسنديده سخن بگوييد. «و قول معروف»
4- جهاد و دفاع، از نظر عقل و فطرت پسنديده است. «قول معروف»
5 - ريشه ى ترس از جهاد، آن است كه صادقانه عمل نمى كنيم. «فلو صدقوا اللّه»
6- فرمان خداوند بر جهاد، به نفع انسان است، (نه خدا). «لكان خيراً لهم» مفسّران، «تَولّيتم» را دو گونه معنا كرده اند:
الف. اعراض و پشت كردن به جبهه و سرگرم شدن به خلافكارى و قطع رحم.
ب. ولايت بر مردم را به دست گرفتن و سپس قلع و قمع ديگران.
امّا معناى دوم با سياق آيات سازگار نيست.<134>
آيه خطاب به افراد سست ايمان كه به خاطر حفظ جان از شركت در جهاد اعراض مى كنند، مى فرمايد: گمان نكنيد كه با ترك جهاد محفوظ مى مانيد، زيرا با فرار خود از جنگ، زمينه گسترش فساد و قتل را فراهم مى سازيد كه دامان شما را نيز مى گيرد و همچون دوران جاهليّت، حتكشتن فرزند را براى شما مباح مى سازد. 1-
اعراض از دين و دستورات قرآن، زمينه ساز فساد و تباهى است. «اِن تولّيتم... تفسدوا فى الارض و...»
2- ترك صله رحم و روابط خويشاوندى، گناهى است در رديف فساد در زمين. «تفسدوا فى الارض و تقطّعوا ارحامكم»
3- اگر فساد گسترش يابد، انسان حتّى به بستگان خود نيز رحم نمى كند. «تفسدوا فى الارض و تقطّعوا ارحامكم» در سوره «ص» آيه 29 نيز به مسئله تدبّر در قرآن سفارش شده است. «كتاب انزلناه اليك مبارك ليدبّروا آياته و ليتذكّر اولوا الالباب» قرآن كتاب مباركى است كه ما آن را به سوى تو نازل كرديم تا در آياتش تدبّر شود و خردمندان پند گيرند.
اين آيه، در ادامه آيه قبل، تدبّر نكردن در قرآن را ناشى از كورى و كرى نسبت به حقايق مى داند كه در اثر لعنت الهى، انسان به آن گرفتار گردد. 1- قرآن، تنها كتابى براى تلاوت و تجويد نيست، كتاب انديشه و تدبّر است و تلاوت بايد مقدّمه تدبّر گردد. «أفلا يتدبّرون القرآن»
2- همه مأمور به تدبّر در قرآن هستند و تدبّر، اختصاص به گروه خاصى ندارد. «أفلا يتدبّرون القرآن»
3- كسانى كه تدبّر در قرآن را رها كرده و با قرآن برخوردى سطحى دارند، مورد توبيخ خداوند قرار مى گيرند. «ام على قلوب اقفالها»
4- شرط بهره ورى از مفاهيم عالى وحى و قرآن، سعه صدر و داشتن قلبى باز و سالم و تدبّر در آن است. «... ام على قلوب اقفالها»
5 - يكى از راههاى شناخت، راه دل و قلب است. «ام على قلوب اقفالها»
6- نشانه عقل و قلب سالم، تدبّر در آيات قرآن است. (كل آيه) «سوّل لهم» يا به معناى زيباسازى زشتى ها و وارونه نماياندن
واقعيّات است و يا به معناى «تسهيل» و آسان سازى است، يعنى شيطان راه انحراف را براى انسان آسان جلوه مى دهد.
«أملى يا به معناى مهلت دادن و يا به معناى امداد و يارى رساندن است.
كارهاى سراسر شرّ شيطان در قرآن عبارتند از: وسوسه، امر به فحشا و زشتى ها، زينت دادن كارهاى زشت، ايجاد ترس و وحشت و دشمنى، وعده فقر و تهيدستى، بد قولى و خلف وعده، اسراف و بازداشتن از ياد خدا. البتّه قرآن راه درمان و فرار انسان از شيطان را در دو چيز معرى مى كند: يكى آن كه به ديد دشمن به او بنگرد، «انّ الشيطان لكم عدوّ فاتّخذوه عدوّاً»<135> ديگر آن كه در برابر شرور شيطان، به خداوند پناه ببرد. «و امّا ينزغنّك من الشيطان نزغ فاستعذ باللّه»<136> و گرنه شيطان خارجى، «الشيطان سوّل لهم» و شيطان درونى،ذلك سوّلت لى نفسى»<137> انسان را به هلاكت و نابودى مى رسانند. 1- توجّه به وسوسه هاى شيطان، از آفات ايمان است و سرانجامى جز ارتداد و بد عاقبت شدن ندارد. «انّ الّذين ارتدّوا»
2- ارتداد و بازگشت از حق بعد از روشن شدن آن، عملى ارتجاعى و قابل سرزنش است. «ارتدّوا على ادبارهم من بعد ما تبيّن...»
3- راه حق، روشن و واضح است و آگاهى و درك آن مسئوليّت آور. «من بعد ما تبيّن لهم الهُدى»
4- اگر با جلوه ها و وسوسه ها به جدّيت مبارزه نكنيم، آگاهى و علم به تنهايى كارى از پيش نمى برد. «تبيّن لهم الهُدى الشيطان سوّل لهم»
5 - زيبا جلوه دادن بدى ها و آرزوهاى طولانى، ابزار كار شيطان است. (هر كس زشتى ها را زيبا جلوه دهد، شيطان صفت است) «الشيطان سوّل لهم
و املى لهم» منافق، براى حفظ خود به دنبال افراد مخالف مى گردد و اگر در تمام جهات با او قدر مشترك نداشت، به همان مقدار كه وجوه مشترك دارند، همكارى و بلكه اطاعت مى كند. منافقان مدينه نيز با يهوديان مخالف پيامبر، چنين برخوردى داشتند.<138>
مراد از «للذّين كرهوا ما نزّل اللّه» كافرانى هستند كه در اوايل سوره نامشان برده شد و فرمود: «الّذين كفروا... كرهوا ما انزل اللّه»<139> 1- افراد ناراضى، آسيب پذير و در تيررس توطئه هاى مخالفان هستند. «قالوا للّذين كرهوا... سنطيعكم»
2- افراد منافق به كسانى كه از احكام الهى ناراحت و ناراضى هستند، وعده پشتيبانى و حمايت و حتّى اطاعت مى دهند. «سنطيعكم فى بعض الامر»
3- منافقان با كفّار و دشمنان اسلام همدست مى باشند. «سنطيعكم فى بعض الامر»
4- نشانه ى ارتداد، همدلى با ناراضيان و كفّار است. «ارتدّوا... سنطيعكم»
5 - پيروى از منحرفان حتّى در بعضى امور، قابل سرزنش و توبيخ است. «سنطيعكم فى بعض الامر»
6- بعضى براى حفظ مصالح و منافع خود، منافقانه عمل مى كنند. در برخى امور، همراه مؤمنان و در برخى همراه كافران مى شوند كه مورد سرزنش اند. (گاهى به نعل و گاهى به ميخ مى زنند) «سنطيعكم فى بعض الامر»
7- قرارهاى منافقان و ناراضيان علنى نيست، بلكه نامحسوس و مخفيانه است. «واللّه يعلم اسرارهم»
8 - منافقان به هوش آيند كه خداوند از كارهاى مخفى آنان آگاه است و ممكن است هر لحظه آنان را رسوا كند. «واللّه يعلم اسرارهم»
9- اگر انسان باور داشته باشد كه خداوند تمام كارهاى مخفى و اسرار او را مى داند، توطئه چينى را كنار گذارده و با مردم شفّاف برخورد مى كند. «واللّه يعلم اسرارهم» كلمه «توفّى» به معناى بازگرفتن كامل چيزى است
كه به انسان داده شده. اين واژه در قرآن، در مورد مرگ به كار مى رود، زيرا مرگ در حقيقت، بازگرفتن روح از جسم است.
در آيه 50 سوره انفال نيز، مشابه اين آيه براى نحوه جان دادن كفّار مطرح شده است.
عذاب مرتدّان از ناحيه صورت: «يضربون وجوههم»، تجسّم اقبال و روآوردن به سخط الهى، «اتّبعوا ما اسخط اللّه» و عذاب از ناحيه پشت: «ادبارهم»، تجسّم اِدبار، پشت كردن و ناپسند شمردن رضوان الهى است. «و كرهوا رضوانه» 1- آنان كه ديگران را در برابر حق به مقاومت دعوت مى كنند، با ذلّت و عذاب جان خواهند داد. «فكيف اذا توفّتهم...»
2- مرگ، نابودى نيست بلكه گرفتن كامل روح و جان توسط فرشتگان است. «توفّتهم»
3- كيفر منافقانِ مرتدّ، از لحظه جان دادن آغاز مى شود. «توفّتهم الملائكة»
4- توجّه به عمر محدود دنيا و خط پايانى توطئه ها و گرفتار شدن به عذاب، مى تواند انسان را از توطئه بازدارد. «فكيف اذا توفّتهم... يضربون...»
5 - دشمنى با وحى و قرآن، موجب خشم خداوند و بطلان اعمال انسان مى شود. «ذلك... فاحبط اعمالهم»
6- گرچه كافران در انتخاب راه و روش خود مختارند، «اتبعوا، كرهوا» امّا چاره اى جز پذيرش آثار و پيامدهاى آن را ندارند. «فاحبط اعمالهم»
7- گاهى انسان نيكى ها و آنچه را كاشته است، خود به آتش كشيده و نابود مى كند. «اتّبعوا... كرهوا... فاحبط اعمالهم»
8 - حركت در مسيرى كه رضاى الهى در آن نيست، بيهوده گرايى و قابل توبيخ است. «اتّبعوا... كرهوا... فاحبط اعمالهم» كلمه «ضَغن» به معناى كينه شديد است.
حضرت على عليه السلام مى فرمايد: هر كس چيزى را به راز در دل نگه دارد، در لابلاى سخنان و در چهره اش نمايان مى شود.<140>
هنگامى كه
رسول خداصلى الله عليه وآله در غدير خم، حضرت على عليه السلام را به جانشينى خود منصوب كرد، بعضى گفتند: محمّد در بالا بردن بازوى پسر عمويش (از تعصّب فاميلى و فاميل مدارى) كوتاهى نمى كند. آنگاه اين آيات نازل شد.<141> 1- از ستّار بودن خداوند سوءاستفاده نكنيم. «ام حسب»
2- رسوايى گنهكاران مخصوص قيامت نيست، بلكه در دنيا نيز امكان رسوائى هست. «يخرج اللّه اضغانهم»
3- با افشاگرى، منافقان را رسوا و خواب خوش را از آنان بگيريم. «ولو نشاء لاريناكهم...»
4- حسادت و كينه، از عوامل بروز بيمارى نفاق و دورويى است. «فى قلوبهم مرض... اضغانهم»
5 - خلق و خوى درونى انسان، در قيافه و چهره تأثير گذار است و سيماى انسان تا حدود زيادى بيانگر سيرت اوست. «فلعرفتهم بسيماهم»
6- نه فقط اصل سخن، بلكه لحن سخن نيز بايد مؤدّبانه باشد. بى ادبى منافقان در سخن گفتن، نفاق درونى آنان را آشكار مى سازد. «لتعرفنّهم فى لحن القول» «ابتلاء»، گاهى به معناى آزمايش افراد براى كشف حقيقت است و گاهى به معناى ايجاد زمينه هاى مختلف براى بروز حالات درونى، مانند اين آيه.<142>
جمله «حتّى نعلم» به معناى «معلوم داريم» از ماده «عَلَم» به معناى نشانه و علامت است نه از ماده «عِلم» در برابر جهل. يعنى آزمايش الهى، علامت شناسايى آنان است.
در آيه قبل خوانديم كه خداوند عملكرد ما را مى داند، «و اللّه يعلم اعمالكم» و براى علم و آگاهى خود نياز به آزمايش ندارد. بنابراين آزمايش براى آن است كه مردم كارى انجام دهند و بر اساس آن استحقاق پاداش يا كيفر را پيدا نمايند. همان گونه كه ما شغل افراد راى دانيم، ولى بر اساس دانستن شغل به آنان
مزد نمى دهيم بلكه بايد از آنان كارى انجام پذيرد تا استحقاق دريافت مزد را داشته باشند.
تفكيك انسان ها از يكديگر مراحلى دارد: در مرحله اول، انسان ها با كفر و ايمان جداسازى مى شود و در مرحله دوم، اهل ايمان با جهاد و فرار از جهاد تفكيك مى يابند و در مرحله سوم، جهادگران با صبر و مقاومت بيشتر. بنابراين آزمايش هاى الهى يكى پس از ديگرى ادامهرد.
از آيه 16 تا اينجا، بارها سخن از منافقان و بيماردلان به ميان آمد و سيمايى از آنان ترسيم شد كه به جمع بندى آن اشاره مى كنيم:
1- تحقير گفته هاى پيامبر. «ماذا قال آنفا» (آيه 16)
2- ترس از فرمان جهاد. «ذكر فيها القتال رايت الّذين فى قلوبهم مرض ينظرون اليك نظر المغشىّ عليه» (آيه 20)
3- فساد در زمين و قطع رحم. «تفسدوا فى الارض و تقطّعوا ارحامكم» (آيه 22)
4- ارتداد و برگشت از حق. «ارتدّوا على ادبارهم من بعد ما تبيّن» (آيه 25)
5 - به وعده هاى شيطان فريفته مى شوند. «الشيطان سوّل لهم و املى لهم» (آيه 25)
6- توطئه گرى و اعلام همكارى با ساير مخالفان. «سنطيعكم فى بعض الامر» (آيه 26)
7- پيروى از كارهايى كه سبب خشم الهى است. «اتّبعوا ما اسخط اللّه» (آيه 28)
8 - ناخشنودى از كارهايى كه سبب رضاى الهى است. «كرهوا رضوانه» (آيه 28)
9- كينه توزى. «ام حسب الّذين فى قلوبهم مرض ان لن يخرج اللّه اضغانهم» (آيه 29)
در برابر اين همه خباثت، خداوند نيز آنان را با مُهر زدن بر دلها، لعنت و دورى از رحمت خويش، عذاب و ضربه به صورت و پشت هنگام جان دادن و تباه و حبط شدن اعمالشان تهديد مى نمايد. 1- آزمايش مردم، امرى حتمى
و همگانى و يكى از سنّت هاى الهى است. «و لنبلونكم» (حرف لام و نون تأكيد، نشانه قطعى بودن آن است)
2- يكى از بسترهاى آزمايش و شناسايى انسان ها، ميدان جنگ است. منافقان در جبهه رسوا مى شوند. «حتّى نعلم المجاهدين منكم»
3- در جهاد، صبر واستقامت نقش بسيار مهمى دارد. «المجاهدين منكم والصابرين»
4- ادّعاها و سخنان انسان، در صحنه عمل مورد آزمون الهى قرار مى گيرند. «نبلوا اخباركم»
5 - معيار ارزيابى الهى، موفقيّت در آزمون هاى عملى است. «نبلوا اخباركم» بازداشتن مردم از راه خدا، در قالب هاى متعدّدى مى تواند صورت گيرد از جمله: تحريف قانون الهى، بدعت گذارى در دين، ايجاد شك در باورهاى مردم، (نظير «أتعلمون أنّ صالحاً مرسل»<143>، از كجا مى دانيد كه صالح پيامبر است؟)، تضعيف رهبران الهى (نظير گفتن شاعر،اهن، ساحر و مجنون به پيامبران)، تهديد مردم در صورت ايمان آوردن، سرگرم كردن مردم به مسائل لغو و غير ضرورى، ايجاد جنگ و جدال، وضع قوانين دست و پاگير براى جلوگيرى از كارهاى الهى، در رأس قرار گرفتن نااهلان در امور دينى و ايجاد شايعه براى افراد لايق.
انسان گاهى به جاى حق پذيرى و اقدام در مسير رشد و كمال خود، با حق به ستيز برخاسته و خود را به صورت بدترين عنصر در مى آورد:
- با خدا، دشمنى و لجاجت مى كند. «كفروا... بعد ما تبيّن»
- با پيامبر، مخالفت و سرسختى دارد. «شاقّوا الرسول»
- با مردم، دشمنى كرده و مانع حق پذيرى آنان مى شود. «صدّوا عن...»
- با خود دشمنى كرده و باعث نابوى و هلاكت خويش مى شود. «سيحبط اعمالهم» 1- كفر، سرچشمه ى ظلم به خود، جامعه و پيامبران است. «كفروا... صدّوا... شاقّوا الرسول»
2- خداوند با ارائه راههاى هدايت و
كمال، با مردم اتمام حجّت مى كند. «تبيّن لهم الهُدى» (شناخت حقّ، تكليف و مسئوليّت انسان را بيشتر مى كند)
3- كفر و تلاش منحرفان هيچ گونه لطمه اى به خداوند نمى زند. «لن يضروا اللّه»
4- عناد و لجاجت بعد از آگاه شدن، سبب تباه شدن اعمال است. «سيحبط اعمالهم»
5 - برخى با نحوه عمل خود، تمام اعمالى را كه انجام داده اند، حبط و بى پاداش و بى اثر مى كنند. «سيحبط اعمالهم» در آيات و روايات، برخى اعمال و گفتارها سبب بطلان اعمال معرّفى شده اند، از جمله:
1- منّت گذاشتن و آزار دادن نيازمندان، كه پاداش انفاق را محو مى كند. «لا تبطلوا صدقاتكم بالمنّ و الاذى»<144>
2- بى ادبى نسبت به رهبران الهى، «لا ترفعوا اصواتكم فوق صوت النبى أن تحبط اعمالكم»<145> صداى خود را بر صداى پيامبر برتر قرار ندهيد تا كارهايتان تباه نشود.
3- عُجب و حسد. «الهى عبّدنى لك و لا تفسد عبادتى بالعجب»<146> چنانكه امام صادق عليه السلام فرمودند: «انّ الحسد يأكل الايمان كما تأكل النار الحطب»<147> حسد نيكى ها را نابود مى كند همان گونه كه آتش هيزم را مى سوزاند.
4- شرك به خدا. «لئن اشركت ليحبطنّ عملك»<148> اگر شرك ورزى قطعاً عمل تو را تباه مى كند.
5 - ريا كه گونه اى از شرك است. «الّذين ينفقون اموالهم رئاء الناس...»<149>
در حديث مى خوانيم كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: هركس يك «سبحان اللّه» بگويد، درختى در بهشت براى او كاشته مى شود. شخصى گفت: پس ما (كه همواره به اين ذكر مشغوليم) درختان بسيار زيادى در آنجا داريم!. حضرت آيه فوق را تلاوت كرده و فرمودند: مواظب باشيآتشى پس از آن نفرستيد تا آنها را بسوزاند.<150>
در مورد معناى عبارتِ «لا تبطلوا اعمالكم» با توجّه به صدر
آيه، سه وجه مى توان ذكر كرد:
الف: ايمان خود را حفظ كنيد و مشرك نشويد كه اعمالتان باطل مى شود. زيرا شرك اعمال را تباه مى كند. «لئن اشركت ليحبطنّ عملك»<151>
ب: با ترك اطاعت از رسول خدا، اعمالتان را تباه نسازيد.
ج: با منّت گذاشتن به پيامبر، اعمال خود را تباه نكنيد. چنانكه خداوند مى فرمايد: «يمنّون عليك أن اسلموا قل لا تمنّوا علىّ اسلامكم»<152> 1- گرچه مخاطب قرآن، مؤمنان هستند، امّا ذكر اين عنوان در آغاز برخى آيات، بيانگر شخصيّت دادن و تكريم آنان است. «يا ايها الّذين آمنوا اطيعوا اللّه...»
2- اولويّت ها و سلسله مراتب را مراعات كنيم. در اينجا نام خداوند قبل از پيامبر آمده است. «اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول»
3- لازمه ى ايمان، تسليم بودن و اطاعت از فرامين خدا و رسول است. «يا ايها الّذين آمنوا اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول»
4- دستورات دين، دو نوع است: دستورات ثابت كه از طرف خداوند است. «اطيعوا اللّه» و دستورات متغيّر كه به مقتضاى ضرورت ها و نيازها از طرف حاكم اسلامى صادر مى شود. «اطيعوا الرسول»
5 - پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله معصوم است. فرمان اطاعت از پيامبر بدون هيچ قيد و شرطى، نشانه عصمت او و واجب الاتباع بودن اوست. «اطيعوا الرسول»
6- مؤمنان، به ايمان خود مغرور نشوند كه اعمالشان در معرض خطر است. «الّذين آمنوا... لا تبطلوا اعمالكم» اين آيه در ميان دو آيه قرار گرفته كه خطاب به مؤمنان است و لذا خطر ارتداد مؤمنان را كه به كفر آنان بيانجامد گوشزد مى كند. خطرى كه بسيار بدفرجام است.
با اينكه خداوند همه گناهان را مى بخشد، «انّ اللّه يغفر الذّنوب جميعاً»<153> و راه توبه براى همه و هميشه و
نسبت به هر گناه تا لحظه مرگ باز است، امّا آنان كه در حال كفر از دنيا بروند و يا مرتد شده و باز نگردند و يا منافقان، مشمول مغفرت نمى گردند. «انللّه لا يغفر ان يشرك به و يغفر ما دون ذلك لمن يشاء»<154>، «فلن يغفر اللّه لهم» 1- كفر، مايه ى بطلان اعمال گذشته انسان در دوره ايمان مى گردد. «لا تبطلوا اعمالكم... الّذين كفروا»
2- هنگام مردن مهم است كه انسان مؤمن بميرد يا كافر. «كفروا... ماتوا و هم كفّار»
3- كفر و عناد، عامل بازداشتن ديگران از نيكى ها و خوبى ها مى گردد. «كفروا و صدّوا عن سبيل اللّه»
4- آمرزش الهى، تا لحظه مرگ امكان پذير است. «ماتوا و هم كفّار فلن يغفر اللّه لهم» جمله «يَتِرَكم» از «وتر» به معناى نقصان و كاهش است.
سؤال: قرآن در يك جا مى فرمايد: «و ان جنحوا للسلم فاجنح لها»<155> اگر دشمن آغوش خود را براى صلح باز كرد، شما نيز بال خود را بگشاييد و پيشنهاد صلح را بپذيريد، امّا اين آيه از صلح انتقاد كرده و مى فرمايد: «فلاتَهنوا و تَدعوا الى السّلم» پس تكليف چيستبايد به كدام آيه عمل كرد؟
پاسخ: در پاسخ مى توان گفت: هر آيه نظر به يك جنبه اى دارد، سازش بر اساس ترس و سستى و رعب زدگى ناپسند است، زيرا آرزو و علاقه دشمنان همين است، «ودّوا لو تدهن فيُدهنون»<156> امّا مدارا كه از موضع قدرت و ترحم بر ضعيف است، پسنديده مى باشد. چنانكه آهسته رگاهى بر اساس ضعف جسمى است وگاهى براى همراهى با كودكان و سالمندان كه توان تند رفتن ندارند. اسلام مى فرمايد: شما از نظر روحيه، قدرت و امكانات بايد در مرحله عالى باشيد و
در آن حال اگر دشمن تقاضاى صلح كرد بپذيريد.
مراد از معيّت و همراهى خداوند با مؤمنان «و اللّه معكم»، معيّت عمومى خداوند، كه فرموده است: «هو معكم اين ما كنتم»<157> نيست، بلكه معيّت خاص است كه در اينجا به معناى عزّت و نصرت و هدايت ويژه الهى نسبت به مجاهدان راه اوست.<158> چنانكه در آيات ديگر نبه اين همراهى خاص اشاره شده است: «انّ اللّه لمع المحسنين»<159>
هنگامى كه خداوند متعال خطاب به مؤمنين فرمود: «و انتم الاعلون» امكان داشت كه برخى مؤمنان با ديدن كمى نفرات خودى و كثرت نفرات و تجهيزات و قدرت دشمن دچار ترديد و دودلى شوند، لذا خداوند بلافاصله فرمود: «واللّه معكم».<160> 1- مؤمن، نبايد به خود سستى راه دهد. «يا ايها الّذين آمنوا... فلا تهنوا»
2- صلابت و استحكام جبهه داخلى شرط اساسى پيروزى است. «فلا تهنوا...»
3- پيشنهاد صلح و سازش، از جانب جبهه ايمان مطرح نمى گردد. «فلاتهنوا و تدعوا الى السلم» (ولى اگر دشمنان پيشنهاد دادند و به مصلحت بود پذيرفته مى شود. «و ان جنحوا للسلم فاجنح لها»)
4- به مسلمين روحيه بدهيد و ارزش آنان را به خودشان تذكّر دهيد. «و انتم الاعلون واللّه معكم»
5 - امدادهاى الهى همواره با مؤمنان مجاهد است. «واللّه معكم»
6- خداوند، پاداش مجاهدان را تضمين نموده است. «و لن يتركم اعمالكم» «لَعب» كارى است كه انگيزه واهى داشته باشد و «لَهو» كارى است كه انگيزه ى عاقلانه ندارد.
در آيه قبل، از سستى و سازش با كفّار نهى شد، اين آيه گويا به عامل مهم سستى كه علاقه به دنياست اشاره مى كند و مى فرمايد: دنيا شما را نفريبد.
يوسف عليه السلام در نزد پدر، فرزندى عزيز؛ در ديد
برادران، رقيب؛ در ديد كاروانيان كه او را از چاه بيرون آوردند، برده؛ در ديد زليخا، معشوق و در ديد زندانيان خوابگذار است. دنيا نيز در ديد اكثر مردم، وسيله ى سرگرمى و كاميابى است، ولى در نگاه مؤمنان؛ كلاسداشناسى و همه چيز آن آيات الهى و بازار تجارت عمل صالح و مزرعه آخرت و كسب فضيلت است.
آفرينش الهى بر اساس لهو و لعب نيست، «و ما خلقنا السموات والارض و ما بينهما لاعبين»<161> بلكه اين انسان است كه به خاطر عدم استفاده صحيح، آن را لهو و لعب و وسيله زينت و تفاخر و تكاثر قرار مى دهد. 1- دلدادگى به دنيا و دنياطلبى، از عوامل اساسى سستى و ضعف مؤمنان است. «لا تهنوا... انما الحياة الدنيا»
2- دنيا منهاى ايمان و تقوى، بازيچه است. «لعب و لهو و ان تؤمنوا و تتقوا»
3- تقوى از آثار ايمان و مرحله اى بالاتر است. «تؤمنوا و تتقوا»
4- ايمان و تقوى دو عاملى است كه دنياى انسان را از پوچى خارج مى كند. «لعب و لهو و ان تؤمنوا و تتّقوا يؤتكم اجوركم»
5 - ايمان و تقوى، منافاتى با داشتن ثروت ندارد. «تؤمنوا و تتقوا... لا يسئلكم اموالكم»
6- فرمان انفاق، اطعام، زكات، خمس و صدقه، براى رشد ماست، نه پرداخت مزد هدايت. «لا يسئلكم اموالكم» «يحفكم» از «احفاء» به معناى اصرار در مطالبه و سؤال است و «أضغان» جمع «ضغن» به معناى كينه شديد است.
دلبستگى برخى انسان ها به مال دنيا به قدرى است كه حتّى اگر خداوند هم از آنان چيزى را مطالبه كند، كينه او را به دل مى گيرند. 1- خصلت هاى انسان، در برخورد با اوامر و نواهى الهى هويدا مى شود.
«ان يسئلكموها... تبخلوا»
2- دلبستگى شديد به دنيا و بخل ورزيدن، مورد انتقاد و سرزنش است. «ان يسئلكموها... تبخلوا»
3- خداوند انسان را به امور حرجى و مشقت آور فرمان نداده است. «فيحفكم» (قوانين و فرمان هاى الهى متناسب با استعداد و توان ذاتى انسان هاست، ما نيز قوانين را آنگونه قرار ندهيم كه مردم موضع خصمانه بگيرند.)
4- صفا يا كينه دوستان، به هنگام سخاوت وبخل كشف مى شود.«يخرج أضغانكم» سؤال: در دو آيه قبل فرمود: «لا يسئلكم اموالكم» ما از اموال شما چيزى نمى خواهيم، در حالى كه اين آيه مردم را دعوت به انفاق كرده و از آنان چيزى مى خواهد، اين چند آيه را چگونه در كنار هم جمع نماييم؟
پاسخ: مراد از «لا يسئلكم اموالكم» آن است كه ما در قبال هدايت و ايمانتان چيزى از شما نمى خواهيم و يا براى خودمان نيازى به شما نداريم، ولى دعوت به انفاق در اين آيه، براى ايجاد عدالت اجتماعى و وحدت و نوع دوستى و برطرف كردن كدورت ها و كينه ها و تبعيض هايست كه اگر برطرف نشود، تفاوت طبقاتى به صورت يك عقده و انفجار و انتقام در مى آيد و دعوت به انفاق براى حفظ نظام زندگى خود انسان ها است. لذا خداوند مى فرمايد: هر كس بخل ورزد، به ضرر خودش خواهد بود و خداوند از هر جهت غنى و بى نياز است.
در تفاسير مى خوانيم كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در پاسخ كسى كه پرسيد: آن قوم ديگر كه بخل نمى ورزند كيانند؟ حضرت دستى به شانه سلمان زدند و فرمودند: منظور، قوم سلمان (مردم ايران) است، سوگند به آن كس كه جانم به دست اوست، اگر ايمان به ثريّا بسته با،
گروهى از فارسيان آن را به چنگ مى آورند.<162>
در شيوه تربيت بايد مراحلى طى شود:
الف) هشدار به مخاطب. «ها انتم»
ب) درخواست و دعوت. «تدعون...»
ج) توجيه و استدلال. «مَن يبخل فانّما يبخل عن نفسه»
د) تكرار و قاطعيّت. «واللّه الغنى و انتم الفقراء»
ه) اتمام حجّت و تهديد. «و انّ تتولوا يستبدل...» 1- در تبليغ، گاهى بايد مخاطب را براى شنيدن حساس كرد. «ها انتم...»
2- تا مى توانيد با دست خود انفاق كنيد كه وارثان كارى نخواهند كرد. «لتنفقوا»
3- آنچه مورد دعوت الهى است، كار خالصانه است. «لتنفقوا فى سبيل اللّه»
4- مردم را بايد به انفاق و كمك به ديگران دعوت كرد، امّا بايد آزادشان گذاشت تا با فكر و انتخاب خود گامى بردارند. «فمنكم من يبخل»
5 - كسى كه بخل مى ورزد، گمان مى كند مردم را از مال خود محروم كرده، در حالى كه خودش را از محبوبيّت و عزّت وقرب الهى محروم كرده است. «فانّما يبخل عن نفسه»
6- بخل مربوط به روحيه افراد است و لازمه ى آن ثروتمند بودن نيست، چه بسيارند افرادى كه سرمايه دارند و بخل ندارند. «فمنكم مَن يبخل»
7- دعوت به انفاق، نشانه ى نياز خداوند نيست. «واللّه الغنى»
8 - در تبليغ، مخاطبين را مغرور نكنيم. «تدعون لتنفقوا... انتم الفقراء» (در كنار دعوت به انفاق، بى نيازى خدا و فقر و نيازمندى انسان را يادآور مى شود)
9- در تبليغ و دعوت، از تملّق مردم پرهيز شود و كرامت احكام الهى حفظ گردد. «تدعون لتنفقوا... و ان تتولوا يستبدل»
10- احكام خداوند تعطيل نمى شود، گرچه شما آن را انجام ندهيد. «ان تتولّوا يستبدل قوماً غيركم»
11- همان گونه كه تاريخ گذشته درس عبرت است، آينده نگرى نيز مى تواند سازنده باشد. «يستبدل قوما غيركم»
12-
ترك انفاق به قدرى خطرناك است كه ممكن است خداوند ملّت يا رژيمى را قلع و قمع كند. «و ان تتولّوا يستبدل...»
13- براى تربيت و ترغيب، گاهى بايد از اهرم تهديد استفاده كرد. «و ان تتولوا يستبدل»
14- زمين، هرگز از افراد صالح خالى نخواهد ماند. «يستبدل قوماً غيركم ثمّ لايكونوا امثالكم» (سنّت الهى آن است كه زمين خالى از حجّت نباشد.)
15- آنچه براى خداوند مطرح است بندگان مطيع است، من و شما ندارد. «قوما غيركم ثم لا يكونوا امثالكم» (دين الهى براى بقا و استمرار خود وابسته به هيچ گروه و قوم خاصى نيست.) «والحمدللّه ربّ العالمين»
Good deeds without submission to the will of Allah (Islam) will be rendered null and void on the day of judgement. Total submission implies obedience to all commands of Allah and the Holy Prophet. In addition to the disbelievers, those also who came in the fold of Islam and worshipped Allah in the manner and style shown to them by the Holy Prophet concerning salat, sawm, zakat, hajj etcetera, but went against the commands of Allah and the Holy Prophet by not accepting the wilayah and imamah of Ali ibn abi Talib in order to establish a social order contrary to the principles laid down in the Quran, are not entitled to receive the reward of their deeds. In view of the deviation from and violation of the final and decisive settlement of the viceregency of the Holy Prophet, to be strictly followed by his followers after him, covenanted at Ghadir Khum (see commentary of Ma-idah: 67), they
have forfeited the right to be called true Muslims. This deviation led to harassment, persecution and murder of the children of the Holy Prophet.
As stated above total submission to the will of Allah implies belief in His oneness (tawhid), in His book and in His messenger. A true believer accepts as true every verse revealed to the Holy Prophet, otherwise he will be in the position of a disbeliever. Therefore there is no escape from the consequences of the declaration made by the Holy Prophet at Ghadir Khum when verse 67 of al Ma-idah was revealed to him. Without the belief in Alis wilayah and imamah, the faith is neither complete nor will it be accepted on the day of judgement.
Aqa Mahdi Puya says:
The repeated reference to the belief in the Holy Prophet excludes the people of the book (Jews and Christians) from "the believers", though they may believe in Allah. because they do not believe in the final revelation (the Quran) revealed to the last messenger of Allah, the Holy Prophet.
(see commentary for verse 1)
(see commentary for verse 1)
This verse commands every believer to kill or be killed when he fights disbelievers. If slain the rewards from Allah are many. According to Baqarah: 154 and Ali Imran: 169 to 171 the martyrs are not dead, they are alive, getting sustenance from Allah, rejoicing in the grace and mercy of Allah; and Hajj: 58 and 59 say that they occupy the highest position near Allah. If the believer prevails over the enemies of Allah, he
destroys the power base of evil, disorder and corruption.
Those who deserted the Holy Prophet in the battles of Uhad and Hunayn (see commentary of Bara-at: 25 to 27 and other references mentioned therein) and ran away to save their lives must be identified and condemned in view of this verse.
The ordinance to kill the disbelievers is applicable when they launch an attack on the believers, not when they have surrendered. Islam prescribes effective defence in the event of an unprovoked aggression. Refer to the commentary of Baqarah 190 to 193.
Aqa Mahdi Puya says:
When once the enemy is brought under control, the release of prisoners with or without ransom is recommended. The slaughter of captives was never allowed by Islam. How a believer deals with the captives is a test. Some take ransom, some let them go for the sake of Allah; and some take care of them, shelter them and feed them with no strings attached.
These verses refer to martyrs. See commentary of verse 4.
(see commentary for verse 5)
Study this verse in the light of verses 11 and 12 of Anfal and verse 27 of Ibrahim.
The undertaking to firmly plant the feet of believers is conditional-if the believers serve the cause of Allah. Allah is able to do all things, but He wants to test the mettle of every believer and distinguish his calibre in the eyes of the people. When his qualities are manifested to the highest degrees, he is chosen to carry out and fulfil His will. Those who fail to serve the
cause of Allah, their feet falter and run on the road leading to cowardice, desertion and confusion. See commentary of Bara-at: 25 to 27 and other references mentioned therein.
History is witness to the fact that the feet of the Imams of Ahl ul Bayt were firmly planted in the ground of submission to the will of Allah, so they never deviated or drifted from the right path in lure of worldly gains. Neither persecution nor death could sway them from the way of Allah.
The Holy Prophet said:
"My Ahl ul Bayt are like the ark of Nuh. Whosoever sails on it is saved and whosoever holds back is drowned and lost for ever."
The greatest evidence of steadfastness in the cause of Allah was established by Imam Husayn and his relatives in Karbala and after Karbala.
Aqa Mahdi Puya says:
To preserve and keep alive goodness and righteousness in thought and action in the worst circumstances is the surest sign of firmness in faith. The weak in faith stumble at the slightest hint of inconvenience or by the faintest glimpse of advantage.
As said in the commentary of verses 1 to 3 and 4 of this surah, all good deeds of the disbelievers, hypocrites and deviators are rendered null and void because they have disobeyed the commands of the Holy Prophet which amounts to disobedience to Allah.
Aqa Mahdi Puya says:
Verse 9 says that the good deeds of those who dislike any revelation, or even its part, are rendered null and void.
Tabari has reported the following conversation between Ibn Abbas and
the second caliph:
"The elders of Quraysh did not like prophethood as well as caliphate to be given to the house of Hashim, so they chose their own candidate." said Umar.
Ibn Abbas quoted this verse and said: "No wonder the Quran had already pointed out those who dislike the revelations from Allah. If they had chosen the man whom Allah had chosen, it would have been better for them." See commentary of verse 30.
(see commentary for verse 8)
(see commentary for verse 8)
The word mawla (master and guardian), used for Allah in this verse, has been used in the same sense for the Holy Prophet in Ma-idah: 55 and Ahzab: 6; while the Holy Prophet described himself and Ali as mawla in relation to all the believers at Ghadir Khum (see commentary of Ma-idah: 67) in precisely the similar purport and purpose.
Beasts eat food like human beings but have no higher interest. Men who covet the world exclusively are no better because their pleasures and enjoyments rise no higher than the beasts. They have no desire for spiritual happiness. As the human beings have been endowed with intellectual and spiritual faculties, if they live in this world as the beasts live, their abode will be hell in the hereafter.
Refer to Anfal: 55 and Furqan: 44.
Aqa Mahdi Puya says:
Had Adam continued to live in the garden where he and Hawwa were first lodged, they would have remained satisfied with the physical pleasures and enjoyments available to them there, never knowing what are the intellectual and spiritual challenges man
can face, and rise to the higher realm of spiritual perfection as the Holy Prophet did in the night of ascension (see commentary of Bani Israil: 1).
Makka was the city the pagan dwellers of which drove out the Holy Prophet because he preached the religion of Allah.
Aqa Mahdi Puya says:
This verse was revealed when the Holy Prophet was migrating from Makka to Madina. This conveyed to the idolatrous Makkans clear prediction of their utter rout and annihilation-a great prophecy.
The Holy Prophet, while leaving Makka, said:
"O Makka, I love you dearly. Had I not been persecuted by your idol-worshippers, I would never have left you; and it is also the command of my Lord."
It has repeatedly been mentioned in the Quran that good and evil can never be alike and equal so as to warn people to keep this fact in view when they choose a leader to guide them. See Ma-idah: 100; An-am: 50; Rad: 16; Zumar: 9 and Mumin: 58. Not to lose the right path it is essential to keep ones eyes open to see the traps laid by the false leaders. See commentary of Hud: 17; and Yunus: 35. According to Ankabut: 69 Allah Himself guides every sincere seeker who wants to identify and follow the true guides. The first and the foremost leader is the Holy Prophet and after him Ali ibn abi Talib and the Imams of the Ahl ul Bayt are the true leaders, all of whom have been appointed by Allah after thoroughly purifying them. See commentary of
Fatihah: 6 and 7; Baqarah: 2 to 5, 30 to 39, 124, 143; Ali Imran: 7, 61, 101 to 115, Bara-at (introduction), Yunus: 35, Rad: 7; Maryam: 41 to 50; Anfal: 20 to 25; Bara-at: 41; Bani Israil: 71; Ta Ha: 9 to 98; Ahzab: 33, Fatir: 32; Sad: 86; Shura: 23; Saba: 47, 67 to 79; and Furqan 57 and several other verses.
Refer to Zukhruf: 73 and Saffat: 67.
The word maghfirat used in this verse confirms our interpretation of this word in verse 55 of Mumin. It means protection not pardon, otherwise it must be concluded that the dwellers of paradise will also transgress and sin in the land of eternal bliss and will be pardoned and forgiven by Allah now and again.
Aqa Mahdi Puya says:
Whatever is described in this verse is a figurative presentation of the life of bliss and satisfaction in the hereafter.
Imam Ali said:
"Those who have been given knowledge" refers to us.
Aqa Mahdi Puya says:
Up to verse 15 comparison has been made between the believers and the disbelievers.
From this verse the hypocrites have been described and identified.
All those who saw, heard and lived with the Holy Prophet, though they embraced Islam, were not alike in the degree of submission to Allah. Therefore the theory which propagates that all companions are righteous and guiding stars is contrary to the Quran.
According to Imam Ali there were men of ordinary intelligence and understanding among the companions, and among them were some who opposed the Holy Prophet, and some had no interest at all in
the message he preached.
Refer to An-am: 25, Yunus: 43 and Ankabut: 49.
(no commentary available for this verse)
Refer to Yunus: 107 and Zukhruf: 66
The time is running out and when a wrong or an injustice is done the time for the punishment is drawing near every movement, therefore the time for repentance is right here and now, because when punishment comes, it is too late for repentance and amendment.
According to the Holy Prophet when the following signs manifest in the world Imam Mahdi al Qaim will come to bring order, justice and harmony in the human society by introducing Islamic laws in letter and spirit, and after expiry of his term the world will come to an end. All will die and then they will be brought to life again to face the day of judgement:
Regular praying of salat will be discontinued.
Carnal passions will be enjoyed unabatedly.
Sincere believers will have no control over the lawlessness prevailing among the people.
Evil will be praised as good, and good will be condemned as evil.
The unreliable will be considered dependable and the reliable will be regarded untrustworthy.
The liars will be accepted as the truthful and the truthful will be rejected as the liars.
Teenagers will preach religion from the pulpit.
Fun and frivolity will be a popular pastime among the people.
Spending in the way of Allah will be avoided by the rich as an unjust punishment.
Children will not obey their parents.
Comets will frequently appear.
Droughts will devastate the world now and again.
Those who are in need of help will be looked down as
burden on the society.
The devil will conquer the hearts of the people, even though they may appear as human beings.
Homosexuality will be legalised.
Men will dress like women, and women will attire themselves in mens clothes.
Masjid will be adorned with gold and silver, like the heathens adorn their temples.
People will pose as friends but harbour ill will and hostility in their hearts.
The Muslim men will wear silk and gold.
Usury and bribe will become a mode of daily life.
Musical instruments and games of chance will be the main source of enjoyment.
Irreligiousness will be a sign of distinction.
The rich will go to pilgrimage as a picnic or a pleasure trip, the middle class will use it for making money, and the poor to pose as pious.
The Quran will be studied to show off, not to seek the truth.
There will be a large number of bastards among the people.
Women will abandon hijab (veil) and freely indulge in immorality.
Unseasonal rainfalls will be in abundance.
Adultery will become fashionable.
Due to decline in birthrate there will be one man among fifty women.
Refer to the commentary of Mumin: 55 and verse 15 of this surah for wastaghfir lidhambika. The Holy Prophet is commanded to seek Allahs protection "from falling into errors in future" for the believing men and women so that they may follow his pattern of life. Forgiveness is sought for the sins already committed in the past and protection is sought against the errors (one has not committed) as a precaution that may keep the seekers of protection from falling into the
trap prepared by Shaytan and his comrades.
Every thought or deed influences character formation which will be the main asset at the time of reckoning before the Lord who knows the seen as well as the unseen, therefore every sincere believer must always pray to seek Allahs protection against falling into the trap of sin and evil.
Imam Jafar bin Muhammad as Sadiq said:
"Just as a flutter of wind or a strong shaking brings the dried leaves of a tree on the ground, istighfar helps man to get rid of sins."
Aqa Mahdi Puya says:
Istighfar is a request made to Allah to keep the supplicant free from sinning by His grace and mercy. It is the highest form of worship. Every true servant of Allah uses this means to stay away from falling unintentionally into the pit of sin and evil, but a divinely commissioned leader (Imam) not only prays for himself but also for those who follow him, because their welfare is his responsibility.
The men of faith and loyalty are eager to serve the cause of Allah and wipe out the evil for ever. Refer to the commentary of Baqarah: 214, 215; Ahzab: 1 to 3, 9 to 27; Ali Imran: 13, 121, 122, 128, 140 to 159; Anfal: 5 and 16; Bara-at 25 to 27 for the battles of Badr, Uhad, Khandaq, Hunayn for the decisive role Ali played in the defensive wars the Holy Prophet fought, and for "those in whose hearts is a disease", the deserters, who used to abandon the Holy Prophet and
the cause of Allah at the slightest possibility of defeat because in reality they were hypocrites. The disease is hypocrisy, disloyalty to the cause, want of courage and spirit of self-sacrifice, and lack of true knowledge and conviction.
Aqa Mahdi Puya says:
"If they were true to Allah" proves that they were not sincere and loyal. It is a condemnation. Ibn Abbas had interpreted this verse as such. The command of Allah must be obeyed. There is no room for personal opinions.
If the evil is not destroyed, it is sure to spread all over the world and prevalence of evil will not respect ties of kith and kin.
As in the preceding verse, the reference here is to the Quraysh, not applicable to ansar.
Cursing the hypocrites (tabarra) is a godly act.
Islam is not a blind faith. The religion of Allah is based upon reason, intellect and wisdom. What the study of the history of human society brings to light confirms the inevitability of the laws of Islam as the only source of establishing order and justice.
This verse applies to the hypocrites and those who deviated from the path of Allah in their mad rush for power, pomp and position after the departure of the Holy Prophet from this world.
It is related in Sahih Muslim and other books, from the Holy Prophet, that on the day of judgement a group of his companions will be thrown into the fire because, after his departure, they turned on their heels and became disbelievers, and revolted against Allah and the Holy Prophet.
They exercised authority without permission and thus unleashed forces of corruption and disorder. The history of the so-called followers of the Holy Prophet, at every turn, records the crimes committed against the Ahl ul Bayt and their followers. The tragedy of Karbala is more than enough to condemn and curse the so-called followers of Islam for ever, despite the apologies put forward by their theoreticians, because verse 28 clearly says that all their deeds will be rendered null and void, and wrath of Allah will seize them.
(see commentary for verse 25)
(see commentary for verse 25)
(see commentary for verse 25)
Disease of the heart refers to hypocrisy, because infidelity is a manifest opposition to Allah and His prophet. The hypocrites took cover of Islam to continue opposition so that one day they might turn the table on the true followers of the religion of Allah. In Ali the hypocrites faced an unassailable force not only in the lifetime of the Holy Prophet but also after his departure. Ali and his sons, the Imams of the Ahl ul Bayt, kept the torch of true Islam lighted in all ages. No intrigues, plans and machinations of the hypocrites, even with the unbridled temporal power at their disposal, could corrupt or disfigure the true message of Allah. Every true seeker of truth finds the truth in the teachings and life patterns of the holy Imams who successfully defied and repelled the hatred and hostility of the hypocrites in all ages.
Aqa Mahdi Puya says:
This verse refers to those hypocrites who remained
under cover. Abu Said Khudri says that in the time of the Holy Prophet the believers used to recognise such hypocrites by the tone of their speech. Jabir bin Abdullah Ansari and Obadah ibn Thamit say:
"We used to test our children with the love they had for Ali."
The Holy Prophet said:
"O Ali, loves you not but a believer; and hates you not but a hypocrite."
Ahmad ibn Hanbal says that from verse 22 onwards the reference is to Bani Umayyah.
In my opinion the tribe of Umayyah is included, but it cannot be confined to them, excluding other hypocrites from among the Quraysh who hated and actively opposed Ali on the pretext that risalat and imamat should not be given to the two sons of Bani Hashim.
Reproduced below is a conversation between Ibn Abbas and Umar bin Khattab, recorded by Ibn Athir in his Tarikh al Kamil. Allama Mutazili has also recorded it in his Sharh al Nahj al Balagha, vol. 3, p. 107.
Umar said: "O Ibn Abbas, do you know what made the ummah deprive you (Bani Hashim) of the khilafat after Muhammad?"
"The ummah," he continued, "did not want to see both the prophethood and the caliphate resting with you (Bani Hashim) for fear that you might injure the interests of the nation and trample her at your will. The Quraysh, therefore, chose the caliphate for themselves. They made a right decision and were successful in getting it."
Ibn Abbas said: "Regarding your remarks that the Quraysh chose the caliphate for themselves, that they were right and
were successful in obtaining it, I have to observe that the Quraysh would have been right and none would have questioned their claim to the caliphate or been jealous of them only if they had chosen it for themselves in accordance with the will of Allah. As to the remark that the Quraysh did not want to see both the prophethood and the caliphate resting with us (Bani Hashim), I remind you of the words of Allah, who described a nation that disliked Allahs choice: This is because they disliked what Allah caused to descend and so Allah destroyed all their deeds (Muhammad: 9)."
Umar said: "Woe to you, Ibn Abbas, you have been reported to have said that we deprived you (Bani Hashim) of the caliphate through jealousy, injustice and oppression."
Ibn Abbas said: "As to injustice and oppression, all educated and uneducated persons know it to be so. As to jealousy, there is no wonder if you, as children of Adam, are jealous of us who are (also) his children."
Umar said: "By Allah, you (Bani Hashim) have always been jealous."
Ibn Abbas said: "You should not attribute the impurity of jealousy to the hearts of that group of persons from whom Allah has kept away all sorts of impurities and uncleanliness and purified them with a thorough purification."
To know who is the mujahid (he who strives in the way of Allah) see commentary of verses mentioned in verse 20, which also points out the deserters who used to abandon the Holy Prophet at the slightest hint
of defeat.
See commentary of verses 25 to 28.
It is clearly laid down in this verse that the deeds of those who oppose the Holy Prophet will be rendered null and void.
Doing good deeds is highly commendable and shall be rewarded provided the doer of good is a believer who not only obeys Allah but also carries out the commands of the Holy Prophet. Any deviation from any command of the Holy Prophet would destroy all the good deeds done by the deviator.
Refer to the commentary of Nisa: 65; known as hadith al qartas, to know about the person who not only refused to obey the Holy Prophet but branded him mad and a delirious old man.
(no commentary available for this verse)
(no commentary available for this verse)
Refer to the commentary of An-am: 32 and Ankabut: 64.
Aqa Mahdi Puya says:
"Will not ask for you possessions" is in no way connected with zakat and khums. It refers to the Holy Prophet regarding his return for his mission.
(no commentary available for this verse)
Spending in the way of Allah has been commanded in the overall interest of the people. If they are niggardly they destroy their own souls and create disorder in their own society. Allah is self-sufficient, independent. The whole universe belongs to Him. See commentary of Ma-idah: 54.
Aqa Mahdi Puya says:
The last portion of this verse refers to the non-Arab people who would be more loyal to the true faith.