46. سوره الأحقاف

مشخصات کتاب

سرشناسه:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،1388 عنوان و نام پدیدآور:قرآن مجید به همراه 28 ترجمه و 6 تفسیر/ مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان مشخصات نشر دیجیتالی:اصفهان:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان 1388. مشخصات ظاهری:نرم افزار تلفن همراه و رایانه

موضوع:معارف قرآنی

سوره الأحقاف

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

حم (1)

تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ (2)

ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ الَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ (3)

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ ائْتُونِي بِكِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (4)

وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ (5)

وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ كانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ كانُوا بِعِبادَتِهِمْ كافِرِينَ (6)

وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ هذا سِحْرٌ مُبِينٌ (7)

أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِيضُونَ فِيهِ كَفى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (8)

قُلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما يُوحى إِلَيَّ وَ ما أَنَا إِلاَّ نَذِيرٌ مُبِينٌ (9)

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ كَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَكْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (10)

وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ وَ

إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدِيمٌ (11)

وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا كِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ بُشْرى لِلْمُحْسِنِينَ (12)

إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (13)

أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (14)

وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ (15)

أُولئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ فِي أَصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كانُوا يُوعَدُونَ (16)

وَ الَّذِي قالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما أَ تَعِدانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي وَ هُما يَسْتَغِيثانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَيَقُولُ ما هذا إِلاَّ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ (17)

أُولئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرِينَ (18)

وَ لِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ لِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمالَهُمْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (19)

وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ فِي حَياتِكُمُ الدُّنْيا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ (20)

وَ اذْكُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ (21)

قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِكَنا عَنْ آلِهَتِنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ (22)

قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أُبَلِّغُكُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ وَ لكِنِّي أَراكُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ (23)

فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ رِيحٌ فِيها عَذابٌ أَلِيمٌ (24)

تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لا يُرى إِلاَّ مَساكِنُهُمْ كَذلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ (25)

وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيما إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَ جَعَلْنا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً فَما أَغْنى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِذْ كانُوا يَجْحَدُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (26)

وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا ما حَوْلَكُمْ مِنَ الْقُرى وَ صَرَّفْنَا الْآياتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (27)

فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَ ذلِكَ إِفْكُهُمْ وَ ما كانُوا يَفْتَرُونَ (28)

وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ (29)

قالُوا يا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا كِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَ إِلى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ (30)

يا قَوْمَنا أَجِيبُوا داعِيَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُجِرْكُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ (31)

وَ مَنْ لا يُجِبْ داعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ وَ لَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءُ أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (32)

أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى بَلى إِنَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (33)

وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَ لَيْسَ

هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلى وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ (34)

فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلاَّ ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ (35)

آشنايي با سوره

46- احقاف [نام سرزمين قوم عاد در نزديكى يمن]

در آيه 21 مى خوانيم: «حضرت هود، قوم خودش (عاد) را در سرزمين احقاف، از عذاب خدا بيم داد.» احقاف در قسمت جنوبى عربستان بوده و الآن آثارى از آن باقى نمانده است. هلاكت قوم هود و اقوامى ديگر در پيرامون مكه و نيز ايمان آوردن گروهى از جن، همچنين مطالبى درباره معاد، توحيد و نبوت، از مسائل ديگر اين سوره است. و در پيام پايانى سوره، فرمان صبر و بردبارى به پيامبر مى دهد اين سوره با 35 آيه، در مكه نازل شده است.

شان نزول

كتمان حقيقت

شأن نزول آيه 10 سوره احقاف

عيد يهوديان بود؛ عيد پاك. مغازه ها تعطيل بود و همه براى حضور در اين جشن مذهبى به سوى كنيسه آمده بودند. عده اى زودتر براى خود جا گرفته و عده زيادى از يهوديان نيز بيرون از معبد در انتظار آغاز مراسم نشسته بودند. ناگهان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را ديدند كه از دور نمايان شد. آنان گمان نمى كردند كه پيامبر به آن مكان بيايد. بنابراين، از ديدن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله شگفت زده شدند. عده اى فكر مى كردند اين يك حركت صلح جويانه براى زدودن كينه و كدورت هاى مسلمانان و يهوديان است. با اين كه عده اى به آن واقعه خوش بينانه مى نگريستند، ولى بيش تر يهوديان، نسبت به آن بدبين و از ديدن پيامبر و حضور او در كنيسه ناخشنود بودند، ولى چاره اى جز استقبال از پيامبر نداشتند. همه نگاه ها متوجه رسول خدا بود. آنان منتظر بودند پيامبر لب به سخن بگشايد و هدف خود را بيان كند. پيامبر اكرم9، خطاب به بزرگ يهوديان فرمود: شما دوازده نفر از ميان خود به من

معرفى كنيد كه بر وحدانيت خدا و نبوت من شهادت دهند [و حقيقت را از تورات بيان كنند]. در اين صورت خشم خداوند از همه يهوديان دنيا برداشته خواهد شد.

سكوت بر معبد حكم فرما و نگاه ها به سوى بزرگ كنيسه دوخته شد. تنها او اجازه داشت سخن بگويد و به پيامبر خدا پاسخ دهد، ولى او چيزى نگفت و متحيرانه به پيامبر مى نگريست. شايد مى خواست حقيقت را به نقل از تورات بازگويد، ولى از ديگر يهوديان مى ترسيد و شايد هم بغض و كينه ديرينه او نسبت به پيامبر زيادتر شده بود؛ چون سخنان بر حق و رسواگر پيامبر همواره براى او تحمل ناپذير بود. در هر حال، سكوت او ادامه داشت كه تكرار سخن پيامبر وى را به خود آورد، ولى او هم چنان سكوت را ترجيح داد و چيزى نگفت. پيامبر براى سومين بار خواسته اش را تكرار كرد و يهوديان باز هم سكوت پيشه كردند و خواسته پيامبر را اجابت نكردند. پيامبر كه ديگر نااميد شده بود، خطاب به جمع فرمود: شما حق را كتمان مى كنيد. به خدا سوگند، پيامبرى كه در تورات وعده اش داده شده است، من هستم. حقيقت همين است، گرچه شما ايمان نياوريد و تكذيبم كنيد.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از اين سخنان براى خروج از معبد حركت كرد، ولى هنوز چند قدمى برنداشته بود كه صداى مردى، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را به خود آورد. پيامبر برگشت و مرد جوانى را ديد كه به سويش در حركت است. مرد به پيامبر نزديك شد و گفت: اى محمد! لحظه اى درنگ كن، مى خواهم با تو سخنى بگويم. پيامبر به او اجازه داد. آن جوان رو به يهوديان

ايستاد و گفت: شما مرا چگونه فردى مى دانيد؟ همه گفتند: به خدا سوگند، تو و پدر و جدت از همه به كتاب تورات آگاه تريد. بار ديگر نيز از پيامبر خواست اين سخن را تكرار كند. آن گاه با صداى رسا، به گونه اى كه همه بشنوند، گفت: من شهادت مى دهم كه او همان پيامبرى است كه نام او در تورات و انجيل آمده است. حال بهتر است شما نيز گواهى دهيد و به حقانيت او اعتراف كنيد. يهوديان كه انتظار نداشتند با اين صحنه غافل گير كننده روبه رو شوند، به خشم آمدند و سخنان مرد را تكذيب كردند. آنان گفتند: تو دروغ گويى. در تورات و انجيل، مطلبى دراين باره نيامده است. معلوم مى شود كه محمد تو را فريفته و به سوى خود جلب كرده است. رسول خدا در دفاع از آن جوان فرمود: شما دروغ مى گوييد. انكارتان پذيرفته شده نيست. آن جوان كه بعدها مشخص شد «عبداللّه بن سلام»، است در حضور سران يهود، به توحيد و رسالت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله شهادت داد و مسلمان شد.

آيه 10 سوره احقاف، ستمگرانى را كه بر تكذيب سخنان پروردگار پافشارى مى كنند، نكوهش مى كند:

بگو: به من خبر دهيد، اگر در اين [قرآن] از نزد خدا باشد و شما بدان كافر شده باشيد و شاهدى از فرزندان اسراييل به مشابهت آن [با تورات] گواهى داده و ايمان آورده باشد. شما تكبر كرده باشيد، [آيا باز هم شما ستمكار نيستيد؟] البته خدا قوم ستمگر را هدايت نمى كند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 21، ص 313.

چشم داشت ثروتمندان به قدرت

شأن نزول آيه هاى 11 و 12 سوره احقاف

آيين نجات بخش اسلام با همه فشارها و موانعى كه

مشركان ايجاد مى كردند، از سوى قشرهاى فقير و تهى دست، پذيرفته مى شد. «ابوذر غفارى»، در مكه اسلام آورد و به دنبال او قبيله «بنى غفار» نيز كه باديه نشين و فقير بودند، ايمان آوردند. در اين ميان، يك كنيز رومى به نام «ذى النيره»، دعوت پيامبررا اجابت كرد. جمعى از مردان پاك دل، ولى فقير و تهى دست، هم چون «بلال»، «صهيب» و «عمار»، اسلام را با آغوش باز پذيرفتند. مستكبران مغرور، اين استقبال گرم و پر شور از سوى اين افراد و گروه ها را كه از بزرگ ترين امتيازهاى اين آيين الهى به شمار مى آمد، نقطه ضعفى بزرگ مى شمردند و مى گفتند: اين چه آيينى است كه پيروانش انبوهى باديه نشين فقير و تهى دست و كنيزان و بردگانند؟ اگر اسلام مكتب راستين و عاقلانه اى بود، هرگز نبايد افراد سطح پايين اجتماع از آن استقبال كنند و ما كه افرادى سطح بالا و چشم و چراغ جامعه هستيم، نبايد از پيوستن به آن مكتب بازمانيم. اين گونه انديشيدن نادرست، امروز هم از رايج ترين انديشه ها در ميان ثروتمندان مغرور و هوس بازان مرفه است. آنان مى گويند: مذهب به درد فقرا و پابرهنه ها مى خورد و ما در سطحى بالاتر از اين ها قرار داريم. غافل از اين كه اگر پرده هاى كبر و غرور قلب آنان را نپوشانده بود و فريفته مال و مقام و شهوت نبودند و خود برتربينى و خودمحورى به آنان اجازه تحقيق براى يافتن حق را مى داد، آنان نيز به سرعت جذب اسلام مى شدند. در اين جا آيه 11 و 12 سوره احقاف نازل و نادانى مشركان را يادآور شد:

و كسانى كه كافر شدند، به آنان كه گرويده اند گفتند: اگر [اين دين]

خوب بود، بر ما بدان پيش نمى گرفتند و چون بدان هدايت نيافته اند، به زودى خواهند گفت: اين دروغى كهنه است «» و [حال آن كه] پيش از آن به كتاب موسى، راهبر و [مايه] رحمتى بود و اين [قرآن] كتابى است به زبان عربى كه تصديق كننده [آن] است تا كسانى را كه ستم كرده اند، هشدار دهد و براى نيكوكاران مژده اى باشد. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 21، ص 316.

چشم داشت ثروتمندان به قدرت

شأن نزول آيه هاى 11 و 12 سوره احقاف

آيين نجات بخش اسلام با همه فشارها و موانعى كه مشركان ايجاد مى كردند، از سوى قشرهاى فقير و تهى دست، پذيرفته مى شد. «ابوذر غفارى»، در مكه اسلام آورد و به دنبال او قبيله «بنى غفار» نيز كه باديه نشين و فقير بودند، ايمان آوردند. در اين ميان، يك كنيز رومى به نام «ذى النيره»، دعوت پيامبررا اجابت كرد. جمعى از مردان پاك دل، ولى فقير و تهى دست، هم چون «بلال»، «صهيب» و «عمار»، اسلام را با آغوش باز پذيرفتند. مستكبران مغرور، اين استقبال گرم و پر شور از سوى اين افراد و گروه ها را كه از بزرگ ترين امتيازهاى اين آيين الهى به شمار مى آمد، نقطه ضعفى بزرگ مى شمردند و مى گفتند: اين چه آيينى است كه پيروانش انبوهى باديه نشين فقير و تهى دست و كنيزان و بردگانند؟ اگر اسلام مكتب راستين و عاقلانه اى بود، هرگز نبايد افراد سطح پايين اجتماع از آن استقبال كنند و ما كه افرادى سطح بالا و چشم و چراغ جامعه هستيم، نبايد از پيوستن به آن مكتب بازمانيم. اين گونه انديشيدن نادرست، امروز هم از رايج ترين انديشه ها در ميان ثروتمندان مغرور و هوس بازان مرفه است. آنان مى گويند: مذهب

به درد فقرا و پابرهنه ها مى خورد و ما در سطحى بالاتر از اين ها قرار داريم. غافل از اين كه اگر پرده هاى كبر و غرور قلب آنان را نپوشانده بود و فريفته مال و مقام و شهوت نبودند و خود برتربينى و خودمحورى به آنان اجازه تحقيق براى يافتن حق را مى داد، آنان نيز به سرعت جذب اسلام مى شدند. در اين جا آيه 11 و 12 سوره احقاف نازل و نادانى مشركان را يادآور شد:

و كسانى كه كافر شدند، به آنان كه گرويده اند گفتند: اگر [اين دين] خوب بود، بر ما بدان پيش نمى گرفتند و چون بدان هدايت نيافته اند، به زودى خواهند گفت: اين دروغى كهنه است «» و [حال آن كه] پيش از آن به كتاب موسى، راهبر و [مايه] رحمتى بود و اين [قرآن] كتابى است به زبان عربى كه تصديق كننده [آن] است تا كسانى را كه ستم كرده اند، هشدار دهد و براى نيكوكاران مژده اى باشد. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 21، ص 316.

روشى مؤثر در تبليغ

شأن نزول آيه هاى 29 تا 32 سوره احقاف

پس از درگذشت ابوطالب كه بزرگ ترين پشتيبان برادر زاده اش محمد صلى الله عليه و آلهبه شمار مى آمد، شكنجه و آزار مشركان بر پيامبر فزونى يافت، تا جايى كه زنان و كودكان نيز به او طعنه مى زدند و به سويش سنگ پرتاب مى كردند. پيامبر نيز با سر و صورتى خون آلود نزد همسرش خديجه مى آمد و خديجه همسر وفادار پيامبر، زخم هاى او را مداوا و با او هم دردى مى كرد و به او دلدارى مى داد. روزها مى گذشت و پيامبر نيز صبر و شكيبايى از خود نشان مى داد.

پيامبر تصميم گرفت براى تبليغ، به شهر طايف برود. تا يارانى براى خود بيابد

و آن جا را پايگاه اصلى خود قرار دهد. اشراف طايف، وقتى از حضور پيامبر در شهرشان با خبر شدند، از تيره شدن روابط ديرينه خود با مشركان مكه به هراس افتادند و براى خوشايندِ آنان، از پذيرش پيامبر خوددارى كردند و حتى وى را به عنوان مهمان معمولى نپذيرفتند. آنان عده اى از اوباش را تحريك كردند تا در كوچه هاى طايف، راه را بر پيامبر ببندند و با سنگ به او حمله كنند. در يك لحظه باران سنگ بر سر پيامبر سرازير شد. پيامبر براى جلوگيرى از برخورد سنگ ها، دستانش را سپر سر و صورت خود قرار داده بود، ولى در امان نماند و بدنش زخمى و سر و صورتش پر از خون گرديد و از پاهايش نيز خون جارى شد. غم و اندوه بر دوش پيامبر سنگينى مى كرد و بر رنج سفر مى افزود. پيامبر، رانده شده از شهر طايف، تنها و سرگردان؛ خود را به باغى كه در آن نزديكى بود، رساند و در سايه درخت نخلى نشست. صاحبان باغ دو برادر از ثروتمندان طائف، «عتبه بن ربيعه» و «شيبه بن ربيعه» از دور به باغ نزديك مى شدند. پيامبر آن دو را شناخت و چون از دشمنى آنان آگاه بود، از ديدنشان ناراحت شد، ولى به روى خود نياورد. آن دو كه وضعيت غم انگيز پيامبر را ديدند، غلامشان «عداس» را كه مسيحى بود با ظرفى آب و طبقى از انگور نزد پيامبر فرستادند. پيامبر به عداس فرمود: از كجايى؟ غلام گفت: از نينوا. رسول خدافرمود: از شهر بنده صالح خدا «يونس»؟ عداس با حيرت گفت: شما از كجا يونس را مى شناسيد؟ حضرت محمد صلى الله عليه و آلهفرمود: من

رسول خدا هستم و خداوند اين خبررا به من داده است. عداس كه صداقت را در گفتار و رفتار پيامبر ديد، به حقانيت پيامبر پى برد و در همان جا ايمان آورد و شهادتين را بر زبان جارى ساخت. او سجده كرد و پاى پيامبر را بوسيد. او تنها كسى بود كه در اين سفر به پيامبر ايمان آورد. پيامبر با راهنمايى عداس به مكه بازگشت. عتبه و شيبه، صاحبان باغ، وقتى ديدند غلامشان عداس اسلام اختيار كرده است، سخت برآشفتند و او را سرزنش كردند. عداس در پاسخ آنان گفت: او مرد صالحى بود و مرا از اسرار ناشناخته پيامبرمان، يونس، خبر داد. من به رسالت او يقين كردم و به او ايمان آوردم. آن دو، او را ريشخند كردند و گفتند: مبادا تو را بفريبد، او مردفريبكارى است، ولى اين سخنان بر عداس اثرى نداشت و او با پيامبر راهى مكه شد. پيامبر در راه مكه نزديك نخلى به نماز ايستاد. گروهى از جنّيان كه اهل نصيبين بودند و از آن جا مى گذشتند، وقتى صداى تلاوت قرآن را شنيدند، چون براى آنان تازگى داشت، خوب گوش فرادادند. آنان پس از آشنا شدن با پيامبر خدا به رسالت او پى بردند و ايمان آوردند. پس از آن به سرعت به سراغ طايفه خود آمدند و به تبليغ دين اسلام پرداختند نخست از حقانيت قرآن سخن گفتند و با سه دليل اين مطلب را ثابت كردند. سپس به تشويق مردم قبيله خود پرداختند. و به آنان بشارت دادند كه در سايه ايمان به اين كتاب آسمانى، از عذاب آخرت رها مى شوند. آنان در تبليغ خود هم

بر مسئله «معاد» و هم به ارزش هاى اصيل آخرت در برابر ارزش هاى ناپايدار دنيا، تأكيد كردند. در سومين مرحله، پى آمدهاى ترك ايمان را به آنان گوشزد كردند و همراه با استدلال و دل سوزى به آنان هشدارى دادند و سرانجام انحراف از اين مسير را گمراهى آشكار دانستند. اين روش در تبليغ، بسيار مؤثر است و مى تواند الگوى خوبى براى مبلغان باشد.

آيه هاى زير به ايمان آوردن اين گروه اشاره مى كند:

و چون تنى چند از جن را در به سوى تو روانه كرديم كه قرآن را بشنوند، پس چون بر آن حاضر شدند [به يكديگر] گفتند: گوش فرا دهيد و چون به انجام رسيد، هشدار دهنده، به سوى قوم خود بازگشتند. «» گفتند: اى قوم، ما كتابى را شنيديم كه پس از موسى نازل شده [و] تصديق كننده [كتاب هاى] پيش از خود است و به سوى حق و به راهى راست راهبرى مى كند. «» اى قوم، دعوت كننده خدا را پاسخ [مثبت] دهيد و به او ايمان آوريد تا [خدا] برخى از گناهانتان را بر شما ببخشايد و از عذابى پر درد پناهتان دهد. «»

و كسى كه دعوت كننده خدا را اجابت نكند، در زمين درمانده كننده [خدا] نيست و در برابر او دوستانى ندارد، آنان در گمراهى آشكارى اند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 19.

روشى مؤثر در تبليغ

شأن نزول آيه هاى 29 تا 32 سوره احقاف

پس از درگذشت ابوطالب كه بزرگ ترين پشتيبان برادر زاده اش محمد صلى الله عليه و آلهبه شمار مى آمد، شكنجه و آزار مشركان بر پيامبر فزونى يافت، تا جايى كه زنان و كودكان نيز به او طعنه مى زدند و به سويش سنگ پرتاب مى كردند. پيامبر نيز

با سر و صورتى خون آلود نزد همسرش خديجه مى آمد و خديجه همسر وفادار پيامبر، زخم هاى او را مداوا و با او هم دردى مى كرد و به او دلدارى مى داد. روزها مى گذشت و پيامبر نيز صبر و شكيبايى از خود نشان مى داد.

پيامبر تصميم گرفت براى تبليغ، به شهر طايف برود. تا يارانى براى خود بيابد و آن جا را پايگاه اصلى خود قرار دهد. اشراف طايف، وقتى از حضور پيامبر در شهرشان با خبر شدند، از تيره شدن روابط ديرينه خود با مشركان مكه به هراس افتادند و براى خوشايندِ آنان، از پذيرش پيامبر خوددارى كردند و حتى وى را به عنوان مهمان معمولى نپذيرفتند. آنان عده اى از اوباش را تحريك كردند تا در كوچه هاى طايف، راه را بر پيامبر ببندند و با سنگ به او حمله كنند. در يك لحظه باران سنگ بر سر پيامبر سرازير شد. پيامبر براى جلوگيرى از برخورد سنگ ها، دستانش را سپر سر و صورت خود قرار داده بود، ولى در امان نماند و بدنش زخمى و سر و صورتش پر از خون گرديد و از پاهايش نيز خون جارى شد. غم و اندوه بر دوش پيامبر سنگينى مى كرد و بر رنج سفر مى افزود. پيامبر، رانده شده از شهر طايف، تنها و سرگردان؛ خود را به باغى كه در آن نزديكى بود، رساند و در سايه درخت نخلى نشست. صاحبان باغ دو برادر از ثروتمندان طائف، «عتبه بن ربيعه» و «شيبه بن ربيعه» از دور به باغ نزديك مى شدند. پيامبر آن دو را شناخت و چون از دشمنى آنان آگاه بود، از ديدنشان ناراحت شد، ولى به روى خود نياورد. آن دو كه

وضعيت غم انگيز پيامبر را ديدند، غلامشان «عداس» را كه مسيحى بود با ظرفى آب و طبقى از انگور نزد پيامبر فرستادند. پيامبر به عداس فرمود: از كجايى؟ غلام گفت: از نينوا. رسول خدافرمود: از شهر بنده صالح خدا «يونس»؟ عداس با حيرت گفت: شما از كجا يونس را مى شناسيد؟ حضرت محمد صلى الله عليه و آلهفرمود: من رسول خدا هستم و خداوند اين خبررا به من داده است. عداس كه صداقت را در گفتار و رفتار پيامبر ديد، به حقانيت پيامبر پى برد و در همان جا ايمان آورد و شهادتين را بر زبان جارى ساخت. او سجده كرد و پاى پيامبر را بوسيد. او تنها كسى بود كه در اين سفر به پيامبر ايمان آورد. پيامبر با راهنمايى عداس به مكه بازگشت. عتبه و شيبه، صاحبان باغ، وقتى ديدند غلامشان عداس اسلام اختيار كرده است، سخت برآشفتند و او را سرزنش كردند. عداس در پاسخ آنان گفت: او مرد صالحى بود و مرا از اسرار ناشناخته پيامبرمان، يونس، خبر داد. من به رسالت او يقين كردم و به او ايمان آوردم. آن دو، او را ريشخند كردند و گفتند: مبادا تو را بفريبد، او مردفريبكارى است، ولى اين سخنان بر عداس اثرى نداشت و او با پيامبر راهى مكه شد. پيامبر در راه مكه نزديك نخلى به نماز ايستاد. گروهى از جنّيان كه اهل نصيبين بودند و از آن جا مى گذشتند، وقتى صداى تلاوت قرآن را شنيدند، چون براى آنان تازگى داشت، خوب گوش فرادادند. آنان پس از آشنا شدن با پيامبر خدا به رسالت او پى بردند و ايمان آوردند. پس از آن به سرعت به سراغ طايفه

خود آمدند و به تبليغ دين اسلام پرداختند نخست از حقانيت قرآن سخن گفتند و با سه دليل اين مطلب را ثابت كردند. سپس به تشويق مردم قبيله خود پرداختند. و به آنان بشارت دادند كه در سايه ايمان به اين كتاب آسمانى، از عذاب آخرت رها مى شوند. آنان در تبليغ خود هم بر مسئله «معاد» و هم به ارزش هاى اصيل آخرت در برابر ارزش هاى ناپايدار دنيا، تأكيد كردند. در سومين مرحله، پى آمدهاى ترك ايمان را به آنان گوشزد كردند و همراه با استدلال و دل سوزى به آنان هشدارى دادند و سرانجام انحراف از اين مسير را گمراهى آشكار دانستند. اين روش در تبليغ، بسيار مؤثر است و مى تواند الگوى خوبى براى مبلغان باشد.

آيه هاى زير به ايمان آوردن اين گروه اشاره مى كند:

و چون تنى چند از جن را در به سوى تو روانه كرديم كه قرآن را بشنوند، پس چون بر آن حاضر شدند [به يكديگر] گفتند: گوش فرا دهيد و چون به انجام رسيد، هشدار دهنده، به سوى قوم خود بازگشتند. «» گفتند: اى قوم، ما كتابى را شنيديم كه پس از موسى نازل شده [و] تصديق كننده [كتاب هاى] پيش از خود است و به سوى حق و به راهى راست راهبرى مى كند. «» اى قوم، دعوت كننده خدا را پاسخ [مثبت] دهيد و به او ايمان آوريد تا [خدا] برخى از گناهانتان را بر شما ببخشايد و از عذابى پر درد پناهتان دهد. «»

و كسى كه دعوت كننده خدا را اجابت نكند، در زمين درمانده كننده [خدا] نيست و در برابر او دوستانى ندارد، آنان در گمراهى آشكارى اند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نورالثقلين،

ج 5، ص 19.

روشى مؤثر در تبليغ

شأن نزول آيه هاى 29 تا 32 سوره احقاف

پس از درگذشت ابوطالب كه بزرگ ترين پشتيبان برادر زاده اش محمد صلى الله عليه و آلهبه شمار مى آمد، شكنجه و آزار مشركان بر پيامبر فزونى يافت، تا جايى كه زنان و كودكان نيز به او طعنه مى زدند و به سويش سنگ پرتاب مى كردند. پيامبر نيز با سر و صورتى خون آلود نزد همسرش خديجه مى آمد و خديجه همسر وفادار پيامبر، زخم هاى او را مداوا و با او هم دردى مى كرد و به او دلدارى مى داد. روزها مى گذشت و پيامبر نيز صبر و شكيبايى از خود نشان مى داد.

پيامبر تصميم گرفت براى تبليغ، به شهر طايف برود. تا يارانى براى خود بيابد و آن جا را پايگاه اصلى خود قرار دهد. اشراف طايف، وقتى از حضور پيامبر در شهرشان با خبر شدند، از تيره شدن روابط ديرينه خود با مشركان مكه به هراس افتادند و براى خوشايندِ آنان، از پذيرش پيامبر خوددارى كردند و حتى وى را به عنوان مهمان معمولى نپذيرفتند. آنان عده اى از اوباش را تحريك كردند تا در كوچه هاى طايف، راه را بر پيامبر ببندند و با سنگ به او حمله كنند. در يك لحظه باران سنگ بر سر پيامبر سرازير شد. پيامبر براى جلوگيرى از برخورد سنگ ها، دستانش را سپر سر و صورت خود قرار داده بود، ولى در امان نماند و بدنش زخمى و سر و صورتش پر از خون گرديد و از پاهايش نيز خون جارى شد. غم و اندوه بر دوش پيامبر سنگينى مى كرد و بر رنج سفر مى افزود. پيامبر، رانده شده از شهر طايف، تنها و سرگردان؛ خود را به باغى كه در آن

نزديكى بود، رساند و در سايه درخت نخلى نشست. صاحبان باغ دو برادر از ثروتمندان طائف، «عتبه بن ربيعه» و «شيبه بن ربيعه» از دور به باغ نزديك مى شدند. پيامبر آن دو را شناخت و چون از دشمنى آنان آگاه بود، از ديدنشان ناراحت شد، ولى به روى خود نياورد. آن دو كه وضعيت غم انگيز پيامبر را ديدند، غلامشان «عداس» را كه مسيحى بود با ظرفى آب و طبقى از انگور نزد پيامبر فرستادند. پيامبر به عداس فرمود: از كجايى؟ غلام گفت: از نينوا. رسول خدافرمود: از شهر بنده صالح خدا «يونس»؟ عداس با حيرت گفت: شما از كجا يونس را مى شناسيد؟ حضرت محمد صلى الله عليه و آلهفرمود: من رسول خدا هستم و خداوند اين خبررا به من داده است. عداس كه صداقت را در گفتار و رفتار پيامبر ديد، به حقانيت پيامبر پى برد و در همان جا ايمان آورد و شهادتين را بر زبان جارى ساخت. او سجده كرد و پاى پيامبر را بوسيد. او تنها كسى بود كه در اين سفر به پيامبر ايمان آورد. پيامبر با راهنمايى عداس به مكه بازگشت. عتبه و شيبه، صاحبان باغ، وقتى ديدند غلامشان عداس اسلام اختيار كرده است، سخت برآشفتند و او را سرزنش كردند. عداس در پاسخ آنان گفت: او مرد صالحى بود و مرا از اسرار ناشناخته پيامبرمان، يونس، خبر داد. من به رسالت او يقين كردم و به او ايمان آوردم. آن دو، او را ريشخند كردند و گفتند: مبادا تو را بفريبد، او مردفريبكارى است، ولى اين سخنان بر عداس اثرى نداشت و او با پيامبر راهى مكه شد. پيامبر در راه مكه نزديك

نخلى به نماز ايستاد. گروهى از جنّيان كه اهل نصيبين بودند و از آن جا مى گذشتند، وقتى صداى تلاوت قرآن را شنيدند، چون براى آنان تازگى داشت، خوب گوش فرادادند. آنان پس از آشنا شدن با پيامبر خدا به رسالت او پى بردند و ايمان آوردند. پس از آن به سرعت به سراغ طايفه خود آمدند و به تبليغ دين اسلام پرداختند نخست از حقانيت قرآن سخن گفتند و با سه دليل اين مطلب را ثابت كردند. سپس به تشويق مردم قبيله خود پرداختند. و به آنان بشارت دادند كه در سايه ايمان به اين كتاب آسمانى، از عذاب آخرت رها مى شوند. آنان در تبليغ خود هم بر مسئله «معاد» و هم به ارزش هاى اصيل آخرت در برابر ارزش هاى ناپايدار دنيا، تأكيد كردند. در سومين مرحله، پى آمدهاى ترك ايمان را به آنان گوشزد كردند و همراه با استدلال و دل سوزى به آنان هشدارى دادند و سرانجام انحراف از اين مسير را گمراهى آشكار دانستند. اين روش در تبليغ، بسيار مؤثر است و مى تواند الگوى خوبى براى مبلغان باشد.

آيه هاى زير به ايمان آوردن اين گروه اشاره مى كند:

و چون تنى چند از جن را در به سوى تو روانه كرديم كه قرآن را بشنوند، پس چون بر آن حاضر شدند [به يكديگر] گفتند: گوش فرا دهيد و چون به انجام رسيد، هشدار دهنده، به سوى قوم خود بازگشتند. «» گفتند: اى قوم، ما كتابى را شنيديم كه پس از موسى نازل شده [و] تصديق كننده [كتاب هاى] پيش از خود است و به سوى حق و به راهى راست راهبرى مى كند. «» اى قوم، دعوت كننده خدا را پاسخ

[مثبت] دهيد و به او ايمان آوريد تا [خدا] برخى از گناهانتان را بر شما ببخشايد و از عذابى پر درد پناهتان دهد. «»

و كسى كه دعوت كننده خدا را اجابت نكند، در زمين درمانده كننده [خدا] نيست و در برابر او دوستانى ندارد، آنان در گمراهى آشكارى اند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 19.

روشى مؤثر در تبليغ

شأن نزول آيه هاى 29 تا 32 سوره احقاف

پس از درگذشت ابوطالب كه بزرگ ترين پشتيبان برادر زاده اش محمد صلى الله عليه و آلهبه شمار مى آمد، شكنجه و آزار مشركان بر پيامبر فزونى يافت، تا جايى كه زنان و كودكان نيز به او طعنه مى زدند و به سويش سنگ پرتاب مى كردند. پيامبر نيز با سر و صورتى خون آلود نزد همسرش خديجه مى آمد و خديجه همسر وفادار پيامبر، زخم هاى او را مداوا و با او هم دردى مى كرد و به او دلدارى مى داد. روزها مى گذشت و پيامبر نيز صبر و شكيبايى از خود نشان مى داد.

پيامبر تصميم گرفت براى تبليغ، به شهر طايف برود. تا يارانى براى خود بيابد و آن جا را پايگاه اصلى خود قرار دهد. اشراف طايف، وقتى از حضور پيامبر در شهرشان با خبر شدند، از تيره شدن روابط ديرينه خود با مشركان مكه به هراس افتادند و براى خوشايندِ آنان، از پذيرش پيامبر خوددارى كردند و حتى وى را به عنوان مهمان معمولى نپذيرفتند. آنان عده اى از اوباش را تحريك كردند تا در كوچه هاى طايف، راه را بر پيامبر ببندند و با سنگ به او حمله كنند. در يك لحظه باران سنگ بر سر پيامبر سرازير شد. پيامبر براى جلوگيرى از برخورد سنگ ها، دستانش را سپر سر و صورت خود قرار

داده بود، ولى در امان نماند و بدنش زخمى و سر و صورتش پر از خون گرديد و از پاهايش نيز خون جارى شد. غم و اندوه بر دوش پيامبر سنگينى مى كرد و بر رنج سفر مى افزود. پيامبر، رانده شده از شهر طايف، تنها و سرگردان؛ خود را به باغى كه در آن نزديكى بود، رساند و در سايه درخت نخلى نشست. صاحبان باغ دو برادر از ثروتمندان طائف، «عتبه بن ربيعه» و «شيبه بن ربيعه» از دور به باغ نزديك مى شدند. پيامبر آن دو را شناخت و چون از دشمنى آنان آگاه بود، از ديدنشان ناراحت شد، ولى به روى خود نياورد. آن دو كه وضعيت غم انگيز پيامبر را ديدند، غلامشان «عداس» را كه مسيحى بود با ظرفى آب و طبقى از انگور نزد پيامبر فرستادند. پيامبر به عداس فرمود: از كجايى؟ غلام گفت: از نينوا. رسول خدافرمود: از شهر بنده صالح خدا «يونس»؟ عداس با حيرت گفت: شما از كجا يونس را مى شناسيد؟ حضرت محمد صلى الله عليه و آلهفرمود: من رسول خدا هستم و خداوند اين خبررا به من داده است. عداس كه صداقت را در گفتار و رفتار پيامبر ديد، به حقانيت پيامبر پى برد و در همان جا ايمان آورد و شهادتين را بر زبان جارى ساخت. او سجده كرد و پاى پيامبر را بوسيد. او تنها كسى بود كه در اين سفر به پيامبر ايمان آورد. پيامبر با راهنمايى عداس به مكه بازگشت. عتبه و شيبه، صاحبان باغ، وقتى ديدند غلامشان عداس اسلام اختيار كرده است، سخت برآشفتند و او را سرزنش كردند. عداس در پاسخ آنان گفت: او مرد صالحى بود و

مرا از اسرار ناشناخته پيامبرمان، يونس، خبر داد. من به رسالت او يقين كردم و به او ايمان آوردم. آن دو، او را ريشخند كردند و گفتند: مبادا تو را بفريبد، او مردفريبكارى است، ولى اين سخنان بر عداس اثرى نداشت و او با پيامبر راهى مكه شد. پيامبر در راه مكه نزديك نخلى به نماز ايستاد. گروهى از جنّيان كه اهل نصيبين بودند و از آن جا مى گذشتند، وقتى صداى تلاوت قرآن را شنيدند، چون براى آنان تازگى داشت، خوب گوش فرادادند. آنان پس از آشنا شدن با پيامبر خدا به رسالت او پى بردند و ايمان آوردند. پس از آن به سرعت به سراغ طايفه خود آمدند و به تبليغ دين اسلام پرداختند نخست از حقانيت قرآن سخن گفتند و با سه دليل اين مطلب را ثابت كردند. سپس به تشويق مردم قبيله خود پرداختند. و به آنان بشارت دادند كه در سايه ايمان به اين كتاب آسمانى، از عذاب آخرت رها مى شوند. آنان در تبليغ خود هم بر مسئله «معاد» و هم به ارزش هاى اصيل آخرت در برابر ارزش هاى ناپايدار دنيا، تأكيد كردند. در سومين مرحله، پى آمدهاى ترك ايمان را به آنان گوشزد كردند و همراه با استدلال و دل سوزى به آنان هشدارى دادند و سرانجام انحراف از اين مسير را گمراهى آشكار دانستند. اين روش در تبليغ، بسيار مؤثر است و مى تواند الگوى خوبى براى مبلغان باشد.

آيه هاى زير به ايمان آوردن اين گروه اشاره مى كند:

و چون تنى چند از جن را در به سوى تو روانه كرديم كه قرآن را بشنوند، پس چون بر آن حاضر شدند [به يكديگر] گفتند: گوش فرا

دهيد و چون به انجام رسيد، هشدار دهنده، به سوى قوم خود بازگشتند. «» گفتند: اى قوم، ما كتابى را شنيديم كه پس از موسى نازل شده [و] تصديق كننده [كتاب هاى] پيش از خود است و به سوى حق و به راهى راست راهبرى مى كند. «» اى قوم، دعوت كننده خدا را پاسخ [مثبت] دهيد و به او ايمان آوريد تا [خدا] برخى از گناهانتان را بر شما ببخشايد و از عذابى پر درد پناهتان دهد. «»

و كسى كه دعوت كننده خدا را اجابت نكند، در زمين درمانده كننده [خدا] نيست و در برابر او دوستانى ندارد، آنان در گمراهى آشكارى اند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 19.

اعراب آيات

{بِسْمِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف {الرَّحْمنِ} نعت تابع {الرَّحِيمِ} نعت تابع

{حم}

{تَنْزِيلُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْكِتابِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنَ} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {الْعَزِيزِ} نعت تابع {الْحَكِيمِ} نعت تابع

{ما} حرف نفى غير عامل {خَلَقْنَا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {السَّماواتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْأَرْضَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {بَيْنَهُما} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِلاَّ} حرف استثنا {بِالْحَقِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَأَجَلٍ} (و) حرف

عطف / معطوف تابع {مُسَمًّى} نعت تابع {وَالَّذِينَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَمَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أُنْذِرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {مُعْرِضُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {أَرَأَيْتُمْ} همزه (أ) حرف استفهام / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {تَدْعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {دُونِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَرُونِي} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ن) حرف وقايه / (ي) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {ما} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {ذا} خبر، مرفوع يا در محل رفع {خَلَقُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنَ} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَمْ} حرف عطف {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {شِرْكٌ} مبتدا مؤخّر {فِي} حرف جر {السَّماواتِ} اسم مجرور يا در محل جر {ائْتُونِي} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ن) حرف وقايه

/ (ي) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {بِكِتابٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر {قَبْلِ} اسم مجرور يا در محل جر {هذا} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَوْ} حرف عطف {أَثارَةٍ} معطوف تابع {مِنْ} حرف جر {عِلْمٍ} اسم مجرور يا در محل جر {إِنْ} حرف شرط جازم {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {صادِقِينَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب

{وَمَنْ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {أَضَلُّ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مِمَّنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَدْعُوا} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {دُونِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لا} حرف نفى غير عامل {يَسْتَجِيبُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِلى} حرف جر {يَوْمِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْقِيامَةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَهُمْ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عَنْ} حرف جر {دُعائِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {غافِلُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{وَإِذا} (و) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {حُشِرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {النَّاسُ} نائب

فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَعْداءً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {وَكانُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {بِعِبادَتِهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كافِرِينَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب

{وَإِذا} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تُتْلى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آياتُنا} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بَيِّناتٍ} حال، منصوب {قالَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِلْحَقِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {لَمَّا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {جاءَهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {هذا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {سِحْرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مُبِينٌ} نعت تابع

{أَمْ} حرف عطف {يَقُولُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {افْتَراهُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه)

ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِنِ} حرف شرط جازم {افْتَرَيْتُهُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {فَلا} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف نفى غير عامل {تَمْلِكُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنَ} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {شَيْئاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {هُوَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {أَعْلَمُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تُفِيضُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَفى} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / فاعل محذوف {شَهِيداً} تمييز، منصوب {بَيْنِي} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَبَيْنَكُمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَهُوَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْغَفُورُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الرَّحِيمُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير

{ما} حرف نفى غير عامل {كُنْتُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {بِدْعاً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {الرُّسُلِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَما} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {أَدْرِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يُفْعَلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {بِكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِنْ} حرف نفى غير عامل {أَتَّبِعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {إِلاَّ} حرف استثنا {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يُوحى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِلَيَّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَما} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {أَنَا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِلاَّ} حرف استثنا {نَذِيرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مُبِينٌ} نعت تابع

{قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {أَرَأَيْتُمْ} همزه (أ) حرف استفهام / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {إِنْ} حرف شرط جازم {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير

{مِنْ} حرف جر {عِنْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر كان، محذوف يا در تقدير {وَكَفَرْتُمْ} (و) حاليه / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَشَهِدَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {شاهِدٌ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مِنْ} حرف جر {بَنِي} اسم مجرور يا در محل جر {إِسْرائِيلَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَلى} حرف جر {مِثْلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَآمَنَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَاسْتَكْبَرْتُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لا} حرف نفى غير عامل {يَهْدِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {الْقَوْمَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الظَّالِمِينَ} نعت تابع

{وَقالَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل

رفع و فاعل {لَوْ} حرف شرط غير جازم {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {خَيْراً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {ما} حرف نفى غير عامل {سَبَقُونا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {إِلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَإِذْ} (و) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {لَمْ} حرف جزم {يَهْتَدُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فَسَيَقُولُونَ} (ف) حرف عطف / (س) حرف استقبال / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {هذا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِفْكٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {قَدِيمٌ} نعت تابع

{وَمِنْ} (و) حرف استيناف / حرف جر {قَبْلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {كِتابُ} مبتدا مؤخّر {مُوسى} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {إِماماً} حال، منصوب {وَرَحْمَةً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَهذا} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كِتابٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مُصَدِّقٌ} نعت تابع {لِساناً} حال، منصوب {عَرَبِيًّا} نعت تابع {لِيُنْذِرَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل

نصب {ظَلَمُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَبُشْرى} (و) حرف عطف / معطوف تابع {لِلْمُحْسِنِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور

{إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الَّذِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {رَبُّنَا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {اللَّهُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {ثُمَّ} حرف عطف {اسْتَقامُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فَلا} (ف) حرف زائد / حرف نفى غير عامل {خَوْفٌ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل / خبر إنَّ محذوف {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {هُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَحْزَنُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {أَصْحابُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْجَنَّةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {خالِدِينَ} حال، منصوب {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف {جَزاءً} مفعول لأجله، منصوب {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {يَعْمَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع

به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{وَوَصَّيْنَا} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْإِنْسانَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بِوالِدَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِحْساناً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {حَمَلَتْهُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {أُمُّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كُرْهاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {وَوَضَعَتْهُ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {كُرْهاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {وَحَمْلُهُ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَفِصالُهُ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ثَلاثُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {شَهْراً} تمييز، منصوب {حَتَّى} حرف ابتدا {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {بَلَغَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَشُدَّهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَبَلَغَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه

ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَرْبَعِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {سَنَةً} تمييز، منصوب {قالَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {رَبِّ} منادا، منصوب يا در محل نصب / مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَوْزِعْنِي} فعل امر مبنى بر سكون / (ن) حرف وقايه / (ي) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {أَنْ} حرف نصب {أَشْكُرَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {نِعْمَتَكَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الَّتِي} نعت تابع {أَنْعَمْتَ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {عَلَيَّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَعَلى} (و) حرف عطف / حرف جر {والِدَيَّ} اسم مجرور يا در محل جر / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَنْ} (و) حرف عطف / حرف نصب {أَعْمَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {صالِحاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {تَرْضاهُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {وَأَصْلِحْ} (و) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فِي} حرف جر {ذُرِّيَّتِي} اسم مجرور يا در محل

جر / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنِّي} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ي) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {تُبْتُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / خبر إنَّ محذوف {إِلَيْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَإِنِّي} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ي) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {مِنَ} حرف جر {الْمُسْلِمِينَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف

{أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {نَتَقَبَّلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {عَنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَحْسَنَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {ما} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَمِلُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَنَتَجاوَزُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {عَنْ} حرف جر {سَيِّئاتِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِي} حرف جر {أَصْحابِ} حال، منصوب {الْجَنَّةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَعْدَ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {الصِّدْقِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الَّذِي} نعت تابع {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {يُوعَدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير

متصل در محل رفع، نائب فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{وَالَّذِي} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {قالَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لِوالِدَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أُفٍّ} اسم فعل / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {لَكُما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَتَعِدانِنِي} همزه (أ) حرف استفهام / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (ا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ن) حرف وقايه / (ي) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {أَنْ} حرف نصب {أُخْرَجَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {وَقَدْ} (و) حاليه / حرف تحقيق {خَلَتِ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {الْقُرُونُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مِنْ} حرف جر {قَبْلِي} اسم مجرور يا در محل جر / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَهُما} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَسْتَغِيثانِ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (ا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَيْلَكَ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {آمِنْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {وَعْدَ}

اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {حَقٌّ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {فَيَقُولُ} (ف) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ما} حرف نفى غير عامل {هذا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِلاَّ} حرف استثنا {أَساطِيرُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْأَوَّلِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / خبر (الذي) {حَقَّ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عَلَيْهِمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْقَوْلُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {أُمَمٍ} حال، منصوب {قَدْ} حرف تحقيق {خَلَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {مِنْ} حرف جر {قَبْلِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنَ} حرف جر {الْجِنِّ} اسم مجرور يا در محل جر {وَالْإِنْسِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {إِنَّهُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {خاسِرِينَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب / خبر إنَّ محذوف

{وَلِكُلٍّ} (و) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {دَرَجاتٌ} مبتدا مؤخّر {مِمَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {عَمِلُوا} فعل ماضى، مبنى بر

ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَلِيُوَفِّيَهُمْ} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أَعْمالَهُمْ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَهُمْ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لا} حرف نفى غير عامل {يُظْلَمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{وَيَوْمَ} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {يُعْرَضُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَلَى} حرف جر {النَّارِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَذْهَبْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {طَيِّباتِكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِي} حرف جر {حَياتِكُمُ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الدُّنْيا} نعت تابع {وَاسْتَمْتَعْتُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {بِها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فَالْيَوْمَ} (ف) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تُجْزَوْنَ} فعل

مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {عَذابَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْهُونِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {تَسْتَكْبِرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {بِغَيْرِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْحَقِّ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَبِما} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {تَفْسُقُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{وَاذْكُرْ} (و) حرف استيناف / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {أَخا} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {عادٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {إِذْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أَنْذَرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {قَوْمَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِالْأَحْقافِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَقَدْ} (و) حاليه / حرف تحقيق {خَلَتِ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى /

(ت) تأنيث {النُّذُرُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مِنْ} حرف جر {بَيْنِ} اسم مجرور يا در محل جر {يَدَيْهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَمِنْ} (و) حرف عطف / حرف جر {خَلْفِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَلاَّ} (أن) حرف تفسير / (لا) حرف جزم {تَعْبُدُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلاَّ} حرف استثنا {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {إِنِّي} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ي) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {أَخافُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {عَلَيْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {عَذابَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَوْمٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَظِيمٍ} نعت تابع

{قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَجِئْتَنا} همزه (أ) حرف استفهام / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {لِتَأْفِكَنا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {عَنْ} حرف جر {آلِهَتِنا} اسم مجرور يا در محل جر / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَأْتِنا} (ف) رابط جواب براى

شرط / فعل امر، مبنى بر حذف حرف عله (ى) / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تَعِدُنا} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِنْ} حرف شرط جازم {كُنْتَ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {مِنَ} حرف جر {الصَّادِقِينَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{قالَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِنَّمَا} حرف مكفوف (كافّه و مكفوفه) {الْعِلْمُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عِنْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَأُبَلِّغُكُمْ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {ما} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {أُرْسِلْتُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلكِنِّي} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ي) ضمير متصل در محل نصب، اسم لكن {أَراكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل،

ضمير مستتر (أنا) در تقدير / خبر لكن محذوف {قَوْماً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {تَجْهَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{فَلَمَّا} (ف) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {رَأَوْهُ} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {عارِضاً} حال، منصوب {مُسْتَقْبِلَ} نعت تابع {أَوْدِيَتِهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {هذا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عارِضٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مُمْطِرُنا} نعت تابع / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بَلْ} حرف اضراب {هُوَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مَا} خبر، مرفوع يا در محل رفع {اسْتَعْجَلْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رِيحٌ} بدل تابع {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا مؤخّر {أَلِيمٌ} نعت تابع

{تُدَمِّرُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {كُلَّ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {شَيْءٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {بِأَمْرِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبِّها} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف

اليه {فَأَصْبَحُوا} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم أصبح {لا} حرف نفى غير عامل {يُرى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {إِلاَّ} حرف استثنا {مَساكِنُهُمْ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر أصبح محذوف {كَذلِكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {نَجْزِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {الْقَوْمَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْمُجْرِمِينَ} نعت تابع

{وَلَقَدْ} (و) حرف قسم / (ل) حرف جواب / حرف تحقيق {مَكَّنَّاهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {فِيما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِنْ} حرف نفى غير عامل {مَكَّنَّاكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَجَعَلْنا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {سَمْعاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَأَبْصاراً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَأَفْئِدَةً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {فَما} (ف) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {أَغْنى} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عَنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {سَمْعُهُمْ} فاعل، مرفوع

يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {أَبْصارُهُمْ} معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {أَفْئِدَتُهُمْ} معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنْ} حرف جر زائد {شَيْءٍ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {إِذْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {يَجْحَدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير {بِآياتِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَحاقَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {بِهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ما} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَسْتَهْزِؤُنَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{وَلَقَدْ} (و) حرف عطف / (ل) حرف قسم / حرف تحقيق {أَهْلَكْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {حَوْلَكُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در

محل جر، مضاف اليه {مِنَ} حرف جر {الْقُرى} اسم مجرور يا در محل جر {وَصَرَّفْنَا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْآياتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لَعَلَّهُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم لعل {يَرْجِعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لعل محذوف

{فَلَوْلا} (ف) حرف عطف / حرف توبيخ {نَصَرَهُمُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {اتَّخَذُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {دُونِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {قُرْباناً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {آلِهَةً} بدل تابع {بَلْ} حرف اضراب {ضَلُّوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَذلِكَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِفْكُهُمْ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {يَفْتَرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{وَإِذْ} (و) حرف استيناف

/ ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {صَرَفْنا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلَيْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {نَفَراً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {الْجِنِّ} اسم مجرور يا در محل جر {يَسْتَمِعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْقُرْآنَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَلَمَّا} (ف) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {حَضَرُوهُ} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنْصِتُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَلَمَّا} (ف) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {قُضِيَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَلَّوْا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلى} حرف جر {قَوْمِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مُنْذِرِينَ} حال، منصوب

{قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {يا} (يا) حرف ندا {قَوْمَنا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّا} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ /

(نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {سَمِعْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر إنَّ محذوف {كِتاباً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أُنْزِلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {مُوسى} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مُصَدِّقاً} نعت تابع {لِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {بَيْنَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {يَدَيْهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يَهْدِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِلَى} حرف جر {الْحَقِّ} اسم مجرور يا در محل جر {وَإِلى} (و) حرف عطف / حرف جر {طَرِيقٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مُسْتَقِيمٍ} نعت تابع

{يا} (يا) حرف ندا {قَوْمَنا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَجِيبُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {داعِيَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَآمِنُوا} (و) حرف عطف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَغْفِرْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ}

حرف جر {ذُنُوبِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَيُجِرْكُمْ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {عَذابٍ} اسم مجرور يا در محل جر {أَلِيمٍ} نعت تابع

{وَمَنْ} (و) حرف عطف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {لا} حرف نفى غير عامل {يُجِبْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {داعِيَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فَلَيْسَ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم ليس، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِمُعْجِزٍ} (ب) حرف جر زائد / خبر ليس، منصوب يا در محل نصب {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَلَيْسَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر ليس محذوف {مِنْ} حرف جر {دُونِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَوْلِياءُ} اسم ليس، مرفوع يا در محل رفع {أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {ضَلالٍ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {مُبِينٍ} نعت تابع

{أَوَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / (و) حرف عطف / حرف جزم {يَرَوْا} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (و) ضمير متصل

در محل رفع و فاعل {أَنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم أنّ، منصوب يا در محل نصب {الَّذِي} نعت تابع {خَلَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {السَّماواتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْأَرْضَ} حرف عطف و اسم بعد از آن معطوف {وَلَمْ} (و) حرف عطف / حرف جزم {يَعْيَ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِخَلْقِهِنَّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِقادِرٍ} (ب) حرف جر زائد / خبر أنَّ، مرفوع يا در محل رفع {عَلى} حرف جر {أَنْ} حرف نصب {يُحْيِيَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْمَوْتى} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بَلى} حرف جواب {إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {عَلى} حرف جر {كُلِّ} اسم مجرور يا در محل جر {شَيْءٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {قَدِيرٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع

{وَيَوْمَ} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {يُعْرَضُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَلَى} حرف جر {النَّارِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَلَيْسَ} همزه (أ) حرف استفهام / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا

تقديرى {هذا} اسم ليس، مرفوع يا در محل رفع {بِالْحَقِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر ليس محذوف {قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بَلى} حرف جواب {وَرَبِّنا} (و) حرف قسم / اسم مجرور يا در محل جر / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {قالَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَذُوقُوا} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْعَذابَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {تَكْفُرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{فَاصْبِرْ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {كَما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {صَبَرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {أُولُوا} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الْعَزْمِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنَ} حرف جر {الرُّسُلِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَلا} (و) حرف عطف / حرف جزم {تَسْتَعْجِلْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَأَنَّهُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل

در محل نصب، اسم كأنّ {يَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {يَرَوْنَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يُوعَدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {لَمْ} حرف جزم {يَلْبَثُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كأن محذوف {إِلاَّ} حرف استثنا {ساعَةً} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {مِنْ} حرف جر {نَهارٍ} اسم مجرور يا در محل جر / مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل {بَلاغٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {فَهَلْ} (ف) حرف استيناف / حرف استفهام {يُهْلَكُ} حرف استثنا {إِلاَّ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الْقَوْمُ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الْفاسِقُونَ} نعت تابع

آوانگاري قرآن

Bismi Allahi alrrahmani alrraheemi.

1.Ha-meem

2.Tanzeelu alkitabi mina Allahi alAAazeezi alhakeemi

3.Ma khalaqna alssamawati waal-arda wama baynahuma illa bialhaqqi waajalin musamman waallatheena kafaroo AAamma onthiroo muAAridoona

4.Qul araaytum ma tadAAoona min dooni Allahi aroonee matha khalaqoo mina al-ardi am lahum shirkun fee alssamawati eetoonee bikitabin min qabli hatha aw atharatin min AAilmin in kuntum sadiqeena

5.Waman adallu mimman yadAAoo min dooni Allahi man la yastajeebu lahu ila yawmi alqiyamati wahum AAan duAAa-ihim ghafiloona

6.Wa-itha hushira alnnasu kanoo lahum aAAdaan wakanoo biAAibadatihim kafireena

7.Wa-itha tutla AAalayhim ayatuna bayyinatin qala allatheena kafaroo lilhaqqi lamma jaahum hatha sihrun mubeenun

8.Am yaqooloona iftarahu qul ini iftaraytuhu fala tamlikoona lee mina Allahi shay-an

huwa aAAlamu bima tufeedoona feehi kafa bihi shaheedan baynee wabaynakum wahuwa alghafooru alrraheemu

9.Qul ma kuntu bidAAan mina alrrusuli wama adree ma yufAAalu bee wala bikum in attabiAAu illa ma yooha ilayya wama ana illa natheerun mubeenun

10.Qul araaytum in kana min AAindi Allahi wakafartum bihi washahida shahidun min banee isra-eela AAala mithlihi faamana waistakbartum inna Allaha la yahdee alqawma alththalimeena

11.Waqala allatheena kafaroo lillatheena amanoo law kana khayran ma sabaqoona ilayhi wa-ith lam yahtadoo bihi fasayaqooloona hatha ifkun qadeemun

12.Wamin qablihi kitabu moosa imaman warahmatan wahatha kitabun musaddiqun lisanan AAarabiyyan liyunthira allatheena thalamoo wabushra lilmuhsineena

13.Inna allatheena qaloo rabbuna Allahu thumma istaqamoo fala khawfun AAalayhim wala hum yahzanoona

14.Ola-ika as-habu aljannati khalideena feeha jazaan bima kanoo yaAAmaloona

15.Wawassayna al-insana biwalidayhi ihsanan hamalat-hu ommuhu kurhan wawadaAAat-hu kurhan wahamluhu wafisaluhu thalathoona shahran hatta itha balagha ashuddahu wabalagha arbaAAeena sanatan qala rabbi awziAAnee an ashkura niAAmataka allatee anAAamta AAalayya waAAala walidayya waan aAAmala salihan tardahu waaslih lee fee thurriyyatee innee tubtu ilayka wa-innee mina almuslimeena

16.Ola-ika allatheena nataqabbalu AAanhum ahsana ma AAamiloo wanatajawazu AAan sayyi-atihim fee as-habi aljannati waAAda alssidqi allathee kanoo yooAAadoona

17.Waallathee qala liwalidayhi offin lakuma ataAAidaninee an okhraja waqad khalati alquroonu min qablee wahuma yastagheethani Allaha waylaka amin inna waAAda Allahi haqqun fayaqoolu ma hatha illa asateeru al-awwaleena

18.Ola-ika allatheena haqqa AAalayhimu alqawlu fee umamin qad khalat min qablihim mina aljinni waal-insi innahum kanoo khasireena

19.Walikullin darajatun mimma AAamiloo waliyuwaffiyahum aAAmalahum wahum la yuthlamoona

20.Wayawma yuAAradu allatheena kafaroo AAala alnnari athhabtum tayyibatikum fee hayatikumu alddunya waistamtaAAtum biha faalyawma tujzawna AAathaba alhooni bima kuntum tastakbiroona

fee al-ardi bighayri alhaqqi wabima kuntum tafsuqoona

21.Waothkur akha AAadin ith anthara qawmahu bial-ahqafi waqad khalati alnnuthuru min bayni yadayhi wamin khalfihi alla taAAbudoo illa Allaha innee akhafu AAalaykum AAathaba yawmin AAatheemin

22.Qaloo aji/tana lita/fikana AAan alihatina fa/tina bima taAAiduna in kunta mina alssadiqeena

23.Qala innama alAAilmu AAinda Allahi waoballighukum ma orsiltu bihi walakinnee arakum qawman tajhaloona

24.Falamma raawhu AAaridan mustaqbila awdiyatihim qaloo hatha AAaridun mumtiruna bal huwa ma istaAAjaltum bihi reehun feeha AAathabun aleemun

25.Tudammiru kulla shay-in bi-amri rabbiha faasbahoo la yura illa masakinuhum kathalika najzee alqawma almujrimeena

26.Walaqad makkannahum feema in makkannakum feehi wajaAAalna lahum samAAan waabsaran waaf-idatan fama aghna AAanhum samAAuhum wala absaruhum wala af-idatuhum min shay-in ith kanoo yajhadoona bi-ayati Allahi wahaqa bihim ma kanoo bihi yastahzi-oona

27.Walaqad ahlakna ma hawlakum mina alqura wasarrafna al-ayati laAAallahum yarjiAAoona

28.Falawla nasarahumu allatheena ittakhathoo min dooni Allahi qurbanan alihatan bal dalloo AAanhum wathalika ifkuhum wama kanoo yaftaroona

29.Wa-ith sarafna ilayka nafaran mina aljinni yastamiAAoona alqur-ana falamma hadaroohu qaloo ansitoo falamma qudiya wallaw ila qawmihim munthireena

30.Qaloo ya qawmana inna samiAAna kitaban onzila min baAAdi moosa musaddiqan lima bayna yadayhi yahdee ila alhaqqi wa-ila tareeqin mustaqeemin

31.Ya qawmana ajeeboo daAAiya Allahi waaminoo bihi yaghfir lakum min thunoobikum wayujirkum min AAathabin aleemin

32.Waman la yujib daAAiya Allahi falaysa bimuAAjizin fee al-ardi walaysa lahu min doonihi awliyaa ola-ika fee dalalin mubeenin

33.Awa lam yaraw anna Allaha allathee khalaqa alssamawati waal-arda walam yaAAya bikhalqihinna biqadirin AAala an yuhyiya almawta bala innahu AAala kulli shay-in qadeerun

34.Wayawma yuAAradu allatheena kafaroo AAala alnnari alaysa hatha bialhaqqi qaloo bala warabbina qala

fathooqoo alAAathaba bima kuntum takfuroona

35.Faisbir kama sabara oloo alAAazmi mina alrrusuli wala tastaAAjil lahum kaannahum yawma yarawna ma yooAAadoona lam yalbathoo illa saAAatan min naharin balaghun fahal yuhlaku illa alqawmu alfasiqoona

ترجمه سوره

ترجمه فارسي استاد فولادوند

به نام خداوند رحمتگر مهربان

حاء، ميم. (1)

فرو فرستادن اين كتاب، از جانب خداى ارجمند حكيم است. (2)

[ما] آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است جز به حق و [تا] زمانى معيّن نيافريديم، و كسانى كه كافر شده اند، از آنچه هشدار داده شده اند رويگردانند. (3)

بگو: «به من خبر دهيد، آنچه را به جاى خدا فرا مى خوانيد به من نشان دهيد كه چه چيزى از زمين [را] آفريده يا [مگر] آنان را در [كار] آسمانها مشاركتى است؟ اگر راست مى گوييد، كتابى پيش از اين [قرآن ]يا بازمانده اى از دانش نزد من آوريد.» (4)

و كيست گمراه تر از آن كس كه به جاى خدا كسى را مى خواند كه تا روز قيامت او را پاسخ نمى دهد، و آنها از دعايشان بى خبرند؟ (5)

و چون مردم محشور گردند، دشمنان آنان باشند و به عبادتشان انكار ورزند. (6)

و چون آيات روشن ما بر ايشان خوانده شود، آنان كه چون حقيقت به سويشان آمد منكر آن شدند، گفتند: «اين سحرى آشكار است.» (7)

يا مى گويند: «اين [كتاب را بربافته است.» بگو: «اگر آن را بربافته باشم؛ در برابر خدا اختيار چيزى براى من نداريد. او آگاه تر است به آنچه [با طعنه در آن فرو مى رويد. گواه بودن او ميان من و شما بس است، و اوست آمرزنده مهربان.» (8)

بگو: «من از [ميان پيامبران، نودرآمدى نبودم و نمى دانم

با من و با شما چه معامله اى خواهد شد. جز آنچه را كه به من وحى مى شود، پيروى نمى كنم؛ و من جز هشداردهنده اى آشكار [بيش نيستم.» (9)

بگو: «به من خبر دهيد، اگر اين [قرآن از نزد خدا باشد و شما بدان كافر شده باشيد و شاهدى از فرزندان اسرائيل به مشابهت آن [با تورات گواهى داده و ايمان آورده باشد، و شما تكبّر نموده باشيد [آيا باز هم شما ستمكار نيستيد؟] البته خدا قوم ستمگر را هدايت نمى كند.» (10)

و كسانى كه كافر شدند، به آنان كه گرويده اند گفتند: «اگر [اين دين خوب بود، بر ما بدان پيشى نمى گرفتند.» و چون بدان هدايت نيافته اند، به زودى خواهند گفت: «اين دروغى كهنه است.» (11)

و [حال آنكه پيش از آن، كتاب موسى، راهبر و [مايه رحمتى بود؛ و اين [قرآن كتابى است به زبان عربى كه تصديق كننده [آن است، تا كسانى را كه ستم كرده اند هشدار دهد و براى نيكوكاران مژده اى باشد. (12)

محققاً كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ايستادگى كردند، بيمى بر آنان نيست و غمگين نخواهند شد. (13)

ايشان اهل بهشتند كه به پاداش آنچه انجام مى دادند جاودانه در آن مى مانند. (14)

و انسان را [نسبت به پدر و مادرش به احسان سفارش كرديم. مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنيا آورد. و باربرداشتن و از شيرگرفتن او سى ماه است، تا آنگاه كه به رشد كامل خود برسد و به چهل سال برسد، مى گويد: «پروردگارا، بر دلم بيفكن تا نعمتى را كه

به من و به پدر و مادرم ارزانى داشته اى سپاس گويم و كار شايسته اى انجام دهم كه آن را خوش دارى، و فرزندانم را برايم شايسته گردان؛ در حقيقت، من به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان پذيرانم.» (15)

اينانند كسانى كه بهترين آنچه را انجام داده اند از ايشان خواهيم پذيرفت و از بديهايشان درخواهيم گذشت؛ در [زمره بهشتيانند؛ [همان وعده راستى كه بدانان وعده داده مى شده است. (16)

و آن كس كه به پدر و مادر خود گويد: «اف بر شما، آيا به من وعده مى دهيد كه زنده خواهم شد و حال آنكه پيش از من نسلها سپرى [و نابود] شدند.» و آن دو به [درگاه خدا زارى مى كنند: «واى بر تو، ايمان بياور. وعده [و تهديد] خدا حق است.» و[لى پسر] پاسخ مى دهد: «اينها جز افسانه هاى گذشتگان نيست.» (17)

آنان كسانى اند كه گفتار [خدا] عليه ايشان -همراه با امتهايى از جنيان و آدميان كه پيش از آنان روزگار به سر بردند- به حقيقت پيوست، بى گمان آنان زيانكار بودند. (18)

و براى هر يك در [نتيجه آنچه انجام داده اند درجاتى است، و تا [خدا پاداش اعمالشان را تمام بدهد؛ و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت. (19)

و آن روز كه آنهايى را كه كفر ورزيده اند، بر آتش عرضه مى دارند [به آنان مى گويند:] «نعمتهاى پاكيزه خود را در زندگى دنيايتان [خودخواهانه صَرف كرديد و از آنها برخوردار شديد؛ پس امروز به [سزاى ]آنكه در زمين بناحق سركشى مى نموديد و به سبب آنكه نافرمانى مى كرديد، به عذاب خفت آور] كيفر مى يابيد.» (20)

و برادر عاديان را به

ياد آور، آنگاه كه قوم خويش را در ريگستان بيم داد -در حالى كه پيش از او و پس از او [نيز] قطعاً هشداردهندگانى گذشته بودند- كه: «جز خدا را مپرستيد؛ واقعاً من بر شما از عذاب روزى هولناك مى ترسم.» (21)

گفتند: «آيا آمده اى كه ما را از خدايانمان برگردانى؟ پس اگر راست مى گويى، آنچه به ما وعده مى دهى [بر سرمان بياور.» (22)

گفت: «آگاهى فقط نزد خداست، و آنچه را بدان فرستاده شده ام به شما مى رسانم، ولى من شما را گروهى مى بينم كه در جهل اصرار مى ورزيد.» (23)

پس چون آن [عذاب را [به صورت ابرى روى آورنده به سوى واديهاى خود ديدند، گفتند: «اين ابرى است كه بارش دهنده ماست.» [هود گفت: «نه،] بلكه همان چيزى است كه به شتاب خواستارش بوديد: بادى است كه در آن عذابى پر درد [نهفته است. (24)

همه چيز را به دستور پروردگارش بنيان كن مى كند.» پس چنان شدند كه جز سراهايشان ديده نمى شد. اين چنين گروه بدكاران را سزا مى دهيم. (25)

و به راستى در چيزهايى به آنان امكانات داده بوديم كه به شما در آنها [چنان امكاناتى نداده ايم، و براى آنان گوش و ديده ها و دلهايى [نيرومندتر از شما] قرار داده بوديم، و[لى چون به نشانه هاى خدا انكار ورزيدند [نه گوششان و نه ديدگانشان و نه دلهايشان، به هيچ وجه به دردشان نخورد، و آنچه ريشخندش مى كردند به سرشان آمد. (26)

و بى گمان، همه شهرهاى پيرامون شما را هلاك كرده و آيات خود را گونه گون بيان داشته ايم، اميد كه آنان بازگردند. (27)

پس چرا آن كسانى را كه غير از خدا،

به منزله معبودانى، براى تقرّب [به خدا] اختيار كرده بودند، آنان را يارى نكردند بلكه از دستشان دادند؟ و اين بود دروغ آنان و آنچه برمى بافتند. (28)

و چون تنى چند از جِن را به سوى تو روانه كرديم كه قرآن را بشنوند؛ پس چون بر آن حاضر شدند [به يكديگر] گفتند: «گوش فرا دهيد.» و چون به انجام رسيد، هشداردهنده به سوى قوم خود بازگشتند. (29)

گفتند: «اى قوم ما، ما كتابى را شنيديم كه بعد از موسى نازل شده [و] تصديق كننده [كتابهاى پيش از خود است، و به سوى حق و به سوى راهى راست راهبرى مى كند. (30)

اى قوم ما، دعوت كننده خدا را پاسخ [مثبت دهيد و به او ايمان آوريد تا [خدا] برخى از گناهانتان را بر شما ببخشايد و از عذابى پر درد پناهتان دهد. (31)

و كسى كه دعوت كننده خدا را اجابت نكند، در زمين درمانده كننده [خدا] نيست و در برابر او دوستانى ندارد. آنان در گمراهى آشكارى اند. (32)

مگر ندانسته اند كه آن خدايى كه آسمانها و زمين را آفريده و در آفريدن آنها درمانده نگرديد؛ مى تواند مردگان را [نيز] زنده كند؟ آرى، اوست كه بر همه چيز تواناست. (33)

و روزى كه كافران بر آتش عرضه مى شوند [از آنان مى پرسند:] «آيا اين راست نيست؟» مى گويند: «سوگند به پروردگارمان كه آرى.» مى فرمايد: «پس به [سزاى آنكه انكار مى كرديد عذاب را بچشيد.» (34)

پس همان گونه كه پيامبران نستوه، صبر كردند، صبر كن، و براى آنان شتابزدگى به خرج مده. روزى كه آنچه را وعده داده مى شوند بنگرند، گويى كه آنان جز ساعتى از روز را [در

دنيا] نمانده اند؛ [اين ابلاغى است. پس آيا جز مردم نافرمان هلاكت خواهند يافت؟ (35)

ترجمه فارسي آيت الله مكارم شيرازي

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر.

«1» حم

«2» اين كتاب از سوى خداوند عزيز و حكيم نازل شده است!

«3» ما آسمانها و زمين و آنچه را در ميان اين دو است جز بحق و براى سرآمد معيّنى نيافريديم؛ امّا كافران از آنچه انذار مى شوند روى گردانند!

«4» به آنان بگو: (اين معبودهايى را كه غير از خدا پرستش مى كنيد به من نشان دهيد چه چيزى از زمين را آفريده اند، يا شركتى در آفرينش آسمانها دارند؟ كتابى آسمانى پيش از اين، يا اثر علمى از گذشتگان براى من بياوريد [كه دليل صدق گفتار شما باشد] اگر راست مى گوييد!)

«5» چه كسى گمراهتر است از آن كس كه معبودى غير خدا را مى خواند كه تا قيامت هم به او پاسخ نمى گويد و از خواندن آنها [كاملا] بى خبر است؟! [و صداى آنها را هيچ نمى شنود!]

«6» و هنگامى كه مردم محشور مى شوند، معبودهاى آنها دشمنانشان خواهند بود؛ حتّى عبادت آنها را انكار مى كنند!

«7» هنگامى كه آيات روشن ما بر آنان خوانده مى شود، كافران در برابر حقّى كه براى آنها آمده مى گويند: (اين سحرى آشكار است!)

«8» بلكه مى گويند: (اين آيات را بر خدا افترا بسته است!) بگو: (اگر من آن را بدروغ به خدا نسبت داده باشم [لازم است مرا رسوا كند و] شما نمى توانيد در برابر خداوند از من دفاع كنيد! او كارهايى را كه شما در آن وارد مى شويد بهتر مى داند؛ همين بس كه خداوند گواه ميان من و شما باشد؛ و او آمرزنده و مهربان است!)

«9» بگو:

(من پيامبر نوظهورى نيستم؛ و نمى دانم با من و شما چه خواهد شد؛ من تنها از آنچه بر من وحى مى شود پيروى مى كنم، و جز بيم دهنده آشكارى نيستم!)

«10» بگو: (به من خبر دهيد اگر اين قرآن از سوى خدا باشد و شما به آن كافر شويد، در حالى كه شاهدى از بنى اسرائيل بر آن شهادت دهد، و او ايمان آورد و شما استكبار كنيد [چه كسى گمراهتر از شما خواهد بود]؟! خداوند گروه ستمگر را هدايت نمى كند!)

«11» كافران درباره مؤمنان چنين گفتند: (اگر [اسلام] چيز خوبى بود، هرگز آنها [در پذيرش آن] بر ما پيشى نمى گرفتند!) و چون خودشان بوسيله آن هدايت نشدند مى گويند: (اين يك دروغ قديمى است!)

«12» و پيش از آن، كتاب موسى كه پيشوا و رحمت بود [نشانه هاى آن را بيان كرده]، و اين كتاب هماهنگ با نشانه هاى تورات است در حالى كه به زبان عربى و فصيح و گوياست، تا ظالمان را بيم دهد و براى نيكوكاران بشارتى باشد!

«13» كسانى كه گفتند: (پروردگار ما اللّه است)، سپس استقامت كردند، نه ترسى براى آنان است و نه اندوهگين مى شوند.

«14» آنها اهل بهشتند و جاودانه در آن مى مانند؛ اين پاداش اعمالى است كه انجام مى دادند.

«15» ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند، مادرش او را با ناراحتى حمل مى كند و با ناراحتى بر زمين مى گذارد؛ و دوران حمل و از شير بازگرفتنش سى ماه است؛ تا زمانى كه به كمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگى بالغ گردد مى گويد: (پروردگارا! مرا توفيق ده تا شكر نعمتى را كه به

من و پدر و مادرم دادى بجا آورم و كار شايسته اى انجام دهم كه از آن خشنود باشى، و فرزندان مرا صالح گردان؛ من به سوى تو بازمى گردم و توبه مى كنم، و من از مسلمانانم!)

«16» آنها كسانى هستند كه ما بهترين اعمالشان را قبول مى كنيم و از گناهانشان مى گذريم و در ميان بهشتيان جاى دارند؛ اين وعده راستى است كه وعده داده مى شدند.

«17» و كسى كه به پدر و مادرش مى گويد: (اف بر شما! آيا به من وعده مى دهيد كه من روز قيامت مبعوث مى شوم؟! در حالى كه پيش از من اقوام زيادى بودند [و هرگز مبعوث نشدند]! و آن دو پيوسته فرياد مى كشند و خدا را به يارى مى طلبند كه: واى بر تو، ايمان بياور كه وعده خدا حق است امّا او پيوسته مى گويد:) اينها چيزى جز افسانه هاى پيشينيان نيست!

«18» آنها كسانى هستند كه فرمان عذاب درباره آنان همراه اقوام [كافرى] كه پيش از آنان از جنّ و انس بودند مسلّم شده، چرا كه همگى زيانكار بودند!

«19» و براى هر كدام از آنها درجاتى است بر طبق اعمالى كه انجام داده اند، تا خداوند كارهايشان را بى كم و كاست به آنان تحويل دهد؛ و به آنها هيچ ستمى نخواهد شد!

«20» آن روز كه كافران را بر آتش عرضه مى كنند [به آنها گفته مى شود:] از طيّبات و لذائذ در زندگى دنيا خود استفاده كرديد و از آن بهره گرفتيد؛ اما امروز عذاب ذلّت بار بخاطر استكبارى كه در زمين بناحق كرديد و بخاطر گناهانى كه انجام مى داديد؛ جزاى شما خواهد بود!

«21» [سرگذشت هود] برادر قوم عاد را ياد كن، آن زمان

كه قومش را در سرزمين (احقاف) بيم داد در حالى كه پيامبران زيادى قبل از او در گذشته هاى دور و نزديك آمده بودند كه: جز خداى يگانه را نپرستيد! [و گفت:] من بر شما از عذاب روزى بزرگ مى ترسم!

«22» آنها گفتند: (آيا آمده اى كه ما را [با دروغهايت] از معبودانمان بازگردانى؟! اگر راست مى گويى عذابى را كه به ما وعده مى دهى بياور!)

«23» گفت: (علم [آن] تنها نزد خداست [و او مى داند چه زمانى شما را مجازات كند]؛ من آنچه را به آن فرستاده شده ام به شما مى رسانم، [وظيفه من همين است!] ولى شما را قومى مى بينيم كه پيوسته در نادانى هستيد!)

«24» هنگامى كه آن [عذاب الهى] را بصورت ابر گسترده اى ديدند كه بسوى درّه ها و آبگيرهاى آنان در حركت است [خوشحال شدند] گفتند: (اين ابرى است كه بر ما مى بارد!) [ولى به آنها گفته شد:] اين همان چيزى است كه براى آمدنش شتاب مى كرديد، تندبادى است [وحشتناك] كه عذاب دردناكى در آن است!

«25» همه چيز را بفرمان پروردگارش در هم ميكوبد و نابود ميكند [آرى] آنها صبح كردند در حالى كه چيزى جز خانه هايشان به چشم نمى خورد؛ ما اين گونه گروه مجرمان را كيفر مى دهيم!

«26» ما به آنها [= قوم عاد] قدرتى داديم كه به شما نداديم، و براى آنان گوش و چشم و دل قرار داديم؛ [امّا به هنگام نزول عذاب] نه گوشها و چشمها و نه عقلهايشان براى آنان هيچ سودى نداشت، چرا كه آيات خدا را انكار مى كردند؛ و سرانجام آنچه را استهزا مى كردند بر آنها وارد شد!

«27» ما آباديهايى را كه پيرامون شما بودند نابود ساختيم،

و آيات خود را بصورتهاى گوناگون [براى مردم آنها] بيان كرديم شايد بازگردند!

«28» پس چرا معبودانى را كه غير از خدا برگزيدند - به گمان اينكه به خدا نزديكشان سازد - آنها را يارى نكردند؟! بلكه از ميانشان گم شدند! اين بود نتيجه دروغ آنها و آنچه افترا مى بستند!

«29» [به ياد آور] هنگامى كه گروهى از جنّ را به سوى تو متوجّه ساختيم كه قرآن را بشنوند؛ وقتى حضور يافتند به يكديگر گفتند: (خاموش باشيد و بشنويد!) و هنگامى كه پايان گرفت، به سوى قوم خود بازگشتند و آنها را بيم دادند!

«30» گفتند: (اى قوم ما! ما كتابى را شنيديم كه بعد از موسى نازل شده، هماهنگ با نشانه هاى كتابهاى پيش از آن، كه به سوى حقّ و راه راست هدايت مى كند.

«31» اى قوم ما! دعوت كننده الهى را اجابت كنيد و به او ايمان آوريد تا گناهانتان را ببخشد و شما را از عذابى دردناك پناه دهد!

«32» و هر كس به دعوت كننده الهى پاسخ نگويد، هرگز نمى تواند از چنگال عذاب الهى در زمين فرار كند، و غير از خدا يار و ياورى براى او نيست؛ چنين كسانى در گمراهى آشكارند!)

«33» آيا آنها نمى دانند خداوندى كه آسمانها و زمين را آفريده و از آفرينش آنها ناتوان نشده است، مى تواند مُردگان را زنده كند؟! آرى او بر هر چيز تواناست!

«34» روزى را به ياد آور كه كافران را بر آتش عرضه مى دارند [و به آنها گفته مى شود:] آيا اين حقّ نيست؟! مى گويند: (آرى، به پروردگارمان سوگند [كه حقّ است]!) [در اين هنگام خداوند] مى گويد: (پس عذاب را بخاطر

كفرتان بچشيد!)

«35» پس صبر كن آن گونه كه پيامبران (اُولو العزم) صبر كردند، و براى [عذاب] آنان شتاب مكن! هنگامى كه وعده هايى را كه به آنها داده مى شود ببينند، احساس مى كنند كه گويى فقط ساعتى از يك روز [در دنيا] توقّف داشتند؛ اين ابلاغى است براى همگان؛ آيا جز قوم فاسق هلاك مى شوند؟!

ترجمه فارسي حجت الاسلام والمسلمين انصاريان

به نام خدا كه رحمتش بى اندازه است و مهربانى اش هميشگى.

حم (1)

اين كتاب نازل شده از سوى خداى تواناى شكست ناپذير حكيم است. (2)

ما آسمان ها و زمين و آنچه را ميان آن دوست، جز به حقّ و تا سرآمدى معين نيافريديم، و كافران از آنچه بيمشان داده اند، روى گردانند. (3)

[به مشركان] بگو: به من خبر دهيد [و نشانم دهيد] معبودانى كه به جاى خدا مى پرستيد چه چيزى از زمين را آفريده اند يا مگر آنان را در آفرينش آسمان ها مشاركتى است؟ اگر راستگو هستيد كتابى پيش از اين قرآن يا بازمانده اى از دانش استوارى [كه ادعاى شما را تصديق كند] براى من بياوريد؛ (4)

و چه كسانى گمراه ترند از كسانى كه به جاى خدا معبودانى را مى خوانند كه تا روز قيامت پاسخشان را نمى دهند و آنان از خواندنشان بى خبرند؟ (5)

و هنگامى كه مردم را [در قيامت] گرد آورند [معبودانشان] با آنان دشمن باشند و پرستش آنان را انكار كنند، (6)

و چون آيات روشن ما را بر آنان بخوانند، كافران درباره حقّى كه به سويشان آمده مى گويند: اين جادويى آشكار است. (7)

بلكه مى گويند: اين قرآن را از نزد خود ساخته و به خدا نسبت داده است. بگو: اگر آن را از نزد خود ساخته و به خدا

نسبت داده باشم [و خدا بخواهد براى اين كار مرا به عذابى سخت گرفتار كند] شما نمى توانيد براى من چيزى از عذاب خدا را دفع كنيد، خدا به باطلى كه در آن فرو مى رويد [و آن طعنه زدن به قرآن و جادو خواندن آن است] داناتر است، و كافى است كه خدا ميان من و شما گواه باشد، و او بسيار آمرزنده و مهربان است. (8)

بگو: از ميان فرستادگان خدا فرستاده اى نوظهور نيستم [كه گفتار و كردارم مخالف گفتار و كردار آنان باشد، بلكه به من هم چون آنان وحى مى شود] و نمى دانم با من و شما [در دنيا و آخرت] چه خواهد شد، من فقط از آنچه به من وحى شده پيروى مى كنم، و من جز بيم دهنده اى آشكار نيستم. (9)

بگو: به من خبر دهيد كه اگر اين قرآن از ناحيه خدا باشد و شما به آن كفر ورزيده باشيد و شاهدى هم از بنى اسرائيل به نظير آن [كه تورات واقعى و تصديق كننده قرآن است] شهادت داده باشد [كه همان طورى كه تورات وحى خداست، قرآن هم وحى خداست و] پس [از شهادتش به قرآن] ايمان آورده باشد و شما از ايمان به آن تكبّر ورزيده باشيد [آيا گمراه نبوده ايد؟] بى ترديد خدا گروه ستمكار را هدايت نمى كند. (10)

و كافران درباره مؤمنان گفتند: اگر [آيين محمّد] بهتر [از آيين ما] بود [آنان در پذيرفتنش] بر ما نسبت به آن پيشى نمى گرفتند [بلكه خود ما زودتر از آنان به اين كتاب ايمان مى آورديم]. و چون [خودشان به خاطر كبر و عنادشان] به وسيله آن هدايت نيافتند، به زودى خواهند گفت: اين

يك دروغ قديمى است. (11)

[چگونه يك دروغ قديمى است] در حالى كه پيش از آن كتاب موسى پيشوا و رحمت بود [و از نزول آن بر پيامبر اسلام خبر داده]، و اين قرآن تصديق كننده [آن] است در حالى كه به زبان عربى [فصيح و گويا]ست تا ستمكاران را بيم دهد، و براى نيكوكاران بشارتى باشد. (12)

بى ترديد كسانى كه گفتند: پروردگار ما الله است، سپس [در ميدان عمل بر اين حقيقت] استقامت ورزيدند، نه بيمى بر آنان است و نه اندوهگين مى شوند. (13)

اينان اهل بهشت اند كه به پاداش اعمال شايسته اى كه همواره انجام مى دادند، در آن جاودانه اند.…. (14)

و انسان را درباره پدر و مادرش به نيكى سفارش كرديم. مادرش او را با تحمل رنج و زحمت باردار شد و با رنج و زحمت او را زاييد. و دوران باردارى و باز گرفتنش از شير سى ماه است، تا زمانى كه به رشد و نيرومندى خود و به چهل سالگى برسد، گويد: پروردگارا! به من الهام كن تا نعمتت را كه بر من و پدر و مادرم عطا كرده اى سپاس گزارم، و كار شايسته اى كه آن را مى پسندى انجام دهم و ذريه و نسل مرا براى من صالح و شايسته گردان كه من به سوى تو بازگشتم و به يقين از تسليم شدگان [به فرمان ها و احكام] توام. (15)

اينانند كسانى كه ما از آنان بهترين اعمالى كه انجام داده اند مى پذيريم، و از گناهانشان در زمره اهل بهشت درمى گذريم؛ [خدا وعده داد] وعده درست و راست كه همواره به آن وعده داده مى شدند؛ (16)

و كسى كه به پدر و مادرش

گفت: اُف بر شما! [من از شما متنفر و دلتنگم]، آيا به من وعده مى دهيد كه [پس از مرگ] زنده خواهم شد، در حالى كه پيش از من اقوام بسيارى در گذشتند، [و هيچ كدام از آنان زنده نشدند]. و آن دو همواره [براى بازگشت فرزندشان] از خدا يارى مى خواهند [و به فرزندشان مى گويند:] واى بر تو ايمان بياور، بى ترديد وعده خدا [درباره سعادت و رستگارى مؤمنان در قيامت و شقاوت و بدبختى كافران] حق است. [ولى او در پاسخشان] مى گويد: اين [وعده ها] جز افسانه هاى گذشتگان نيست!! (17)

اينانند كسانى كه [به خاطر انكار وعده هاى حق] فرمان عذاب درباره آنان در زمره گروه هايى از جن و انس كه پيش از آنان در گذشتند، محقق و ثابت شده است؛ زيرا آنان زيانكار بودند. (18)

براى هر كدام [از گروه مؤمنان و كافران] بر پايه اعمالى كه انجام داده اند درجاتى است [كه در آن قرار مى گيرند]، و تا خدا اعمالشان را به طور كامل به آنان بدهد؛ و آنان مورد ستم قرار نمى گيرند. (19)

و روزى كه كافران را بر آتش عرضه كنند [به آنان گويند:] نعمت هاى پاكيزه خود را [كه مى توانست وسيله آبادى آخرتتان باشد] در زندگى دنيايتان مصرف كرديد و [همانجا] از آن برخوردار شديد؛ بنابراين امروز به سبب اينكه به ناحق در زمين تكبّر مى ورزيديد و در برابر اينكه همواره نافرمانى مى كرديد با عذاب خفّت بار كيفر مى يابيد. (20)

و [سرگذشت هود] برادر قوم عاد را ياد كن، هنگامى كه قومش را در سرزمين احقاف بيم داد، و بى ترديد بيم دهندگانى پيش از او و پس از او [در آن سرزمين] گذشته بودند كه

فقط خدا را بپرستيد؛ زيرا من بر شما از عذاب روزى بزرگ مى ترسم. (21)

گفتند: آيا آمده اى تا ما را از [پرستش] معبودانمان بر گردانى، پس اگر راستگويى عذابى كه ما را تهديد مى كنى بياور! (22)

گفت: آگاهى [به كيفيت عذاب و زمان آمدنش] فقط نزد خداست، و من آيينى را كه به آن فرستاده شده ام به شما ابلاغ مى كنم، ولى من شما را گروهى مى دانم كه همواره نادانى مى كنيد. (23)

پس هنگامى كه عذاب را [در پهنه فضا] به صورت ابرى گسترده ديدند كه به سوى درّه ها و آبگيرهايشان روى آورده، گفتند: اين ابرى باران زا براى ماست. [هود گفت: نه] بلكه اين همان چيزى است كه آن را به شتاب خواستيد، بادى است كه در آن عذابى دردناك است؛ (24)

[چنان بادى است كه] همه چيز را به فرمان پروردگارش در هم مى كوبد و نابود مى كند. پس آنان [به سبب آن عذاب] چنان شدند كه جز خانه هايشان ديده نمى شد. اين گونه مردم گناهكار را كيفر مى دهيم. (25)

همانا ما به آنان در امورى قدرت و تمكن داده بوديم كه شما را در آن امور چنان قدرت و نيرويى نداده ايم، و براى آنان گوش و چشم و دل قرار داده بوديم، ولى گوش و چشم و دلشان چيزى از عذاب را از آنان برطرف نكرد؛ زيرا همواره [با داشتن آن ابزار تشخيص] آيات ما را انكار مى كردند، و سرانجام عذابى كه همواره آن را مسخره مى كردند، آنان را احاطه كرد. (26)

و به راستى ما [اهل] آبادى هايى را كه پيرامون شما [اهل مكه] بودند [به كيفر طغيانشان] هلاك كرديم و آيات خود را به

صورت هاى گوناگون [براى آنان] بيان داشتيم، باشد كه برگردند. (27)

پس چرا معبودانى كه به جاى خدا انتخاب كردند به گمان اينكه آنان را به خدا نزديك كند، آنان را [هنگام نزول عذاب] يارى نكردند بلكه [گم شده] از دستشان رفتند، و اين بود [سرانجام و نتيجه] دروغشان و آنچه را همواره افترا مى زدند. (28)

و [ياد كن] هنگامى كه گروهى از جن را به سوى تو متوجه كرديم كه قرآن را بشنوند، پس وقتى كه نزد قرائت آن حاضر شدند، گفتند: [براى شنيدن قرآن] خاموش باشيد. پس چون قرائت پايان يافت به سوى قومشان در حالى كه گفتند: بيم دهنده بودند، بازگشتند. شنيديم كه (29)

اى قوم ما! به راستى ما كتابى را شنيديم كه پس از موسى نازل شده است، تصديق كننده همه كتاب هاى پيش از خود است، به سوى حق و به سوى راه راست هدايت مى كند. (30)

اى قوم ما! دعوت كننده [به سوى] خدا [پيامبر اسلام] را اجابت كنيد و به او ايمان آوريد تا خدا برخى از گناهانتان را بيامرزد و از عذابى دردناك پناهتان دهد؛ (31)

و آنان كه دعوت كننده خدا را اجابت نكنند نمى توانند [خدا را] در زمين عاجز كنند [تا از دسترس قدرت او بيرون روند] و آنان را در برابر خدا ياورانى نيست [كه عذاب را از آنان دفع كند]، اينان در گمراهى آشكارى هستند. (32)

آيا ندانسته اند خدايى كه آسمان ها و زمين را آفريد و از آفرينش آنها درمانده و خسته نشد، قدرت دارد كه مردگان را زنده كند؟ آرى، او بر هر كارى تواناست؛ (33)

و روزى كه كافران را بر آتش

عرضه مى كنند [از آنان مى پرسند:] آيا اين حق نيست؟ مى گويند: آرى! سوگند به پروردگارمان حق است، [پرسش كننده] مى گويد: پس اين عذاب را براى آنكه همواره كفر مى ورزيديد، بچشيد. (34)

پس صبر كن همان گونه كه پيامبران اولوالعزم صبر كردند، و براى آنان در [نزول عذاب] شتاب مكن، روزى كه آنان آنچه را كه وعده داده مى شوند ببينند، گويى فقط ساعتى از يك روز [در دنيا] درنگ داشتند؛ [اين قرآن] ابلاغى است براى همه؛ پس آيا جز مردم نافرمان هلاك مى شوند؟ (35)

ترجمه فارسي استاد الهي قمشه اي

بنام خداوند بخشنده مهربان

حم قسم به خداى حميد و مجيد (1)

تنزيل اين قرآن عظيم از جانب خداى مقتدر حكيم است (2)

ما آسمانها و زمين و آنچه بين آنها است جز به حق و براى حكمت و مصلحت خلق و جز در وقت معين نيافريده ايم و آنان كه كافرند از هر چه پند و اندرزشان كنند روى ميگردانند (3)

اى رسول ما، مشركان را بگو جز خدا همه آن بتهائى كه به خدائى ميخوانيد به من نشان دهيد كه آيا در زمين چيزى آفريده اند؟ يا شركتى با خدا در خلقت آسمانها دارند يا از كتب آسمانى پيشين دليلى بر خدائى بتان داريد يا كمتر اثر و نشان بر درستى عقيده شرك يافته ايد اگر راست ميگوئيد بر من بياوريد (4)

و كيست گمراه تر از آنكه جز خدا كسى را بپرستد كه هيچ در حوائج تا قيامت او را اجابت نكند و نتواند كرد و از هر چه بخوانندش خود بى خبر باشد؟ (5)

و چون در قيامت خلق محشور شوند آنجا معبودان باطل با مشركان، دشمن و از

پرستش آنها بيزارند (6)

و هرگاه رسولان حق آيات روشن ما را بر مردم تلاوت كنند آنان كه چون آيات الهى آمد به خدا كافر شدند گويند كه اين كتاب سحر آشكارائيست (7)

يا كافران ميگويند كه محمد (ص) خود اين آيات قرآن را فرا بافته است. اى رسول، جواب آنها بگو اگر اين قرآن را من از خود بافته باشم خدا مرا عذاب ميكند و شما از قهر خدا هيچ قدرت بر نجات من نداريد و او به افكارى كه در آن فرو مى رويد و رد و ايراد سخنانى كه بر عليه من ميگوئيد داناتر است و گواه ميانمن و شما هم او كافى است و اوست خداى آمرزنده مهربان (8)

اى رسول ما، امت را بگو من از بين رسولان اولين پيغمبر نيستم كه تازه در جهان آوازه رسالت بلند كرده باشم تا تعجب و انكار كنيد و نميدانم كه با من و شما عاقبت چه ميكنند؟ و خدا در دنيا و عقبى بر ما چه مقدر فرموده است؟ من جز آنچه وحى ميشود پيروى نميكنم و جز آنكه با بيان روشن خلق را آگاه كنم و از خدا بترسانم وظيفه اى ندارم (9)

اى رسول، باز با منكران قرآن بگو چه تصور ميكنيد؟ اگر از جانب خدا باشد و شما به آن كافر شويد در صورتى كه از بنى اسرائيل شاهدى چون عبد الله سلام عالمى بر حق بودن قرآن گواهى دهد و ايمان آرد و شما تكبر ورزيد؟ جز آنكه به عذاب خدا گرفتار ميشويد؟ آرى البته خدا مردم ستمكار را هدايت نخواهد كرد (10)

و كافران با اهل ايمان

گفتند اگر دين اسلام بهتر از بت پرستى بود مردم فقير زبونى از ما در ايمان به آن سبقت نمى گرفتند آنها از لجاج و عناد چون به قرآن هدايت نميشوند خواهند گفت كه اين كتاب وحى خدا نيست بلكه دروغى از گفتار پيشينيان است (11)

و پيش از قرآن كتاب تورات بر موسى كه امام و پيشواى مهربان خلق بود نازل گرديد و اين كتاب قرآن مصدق كتب آسمانى پيشين به زبان فصيح عربى نازل شده تا ستمكاران عالم را از عذاب خدا بترساند و نيكوكاران را بشارت به رحمت ايزد دهد (12)

آنان كه گفتند آفريننده ما خداست و بر اين سخن پايدار و ثابت ماندند بر آنها هيچ ترس و بيمى و حزن و اندوهى در دنيا و عقبى نخواهد بود (13)

آنان اهل بهشتند و به پاداش اعمال نيك هميشه در بهشت ابد مخلد خواهند بود (14)

و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر سفارش كرديم ياد كند كه مادر نه ماه چگونه با رنج و زحمت بار حمل كشيد و باز با درد و مشقت وضع حمل نمود و سى ماه تمام مدت حمل و شيرخوارى بود كه تحمل رنج فراوان كرد تا وقتى كه طفل به حد رشد رسيد آدمى چهل ساله گشت و عقل و كمال يافت آنگاه سزد كه عرض كند بارخدايا مرا بر نعمتى كه به من و پدر و مادر من عطا فرمودى شكر بياموز و به كار شايسته اى كه رضا و خشنودى تو در اوست موفق دار و فرزندان مرا صالح گردان بارالها من به درگاه تو بدعا بازآمدم

و از تسليمان فرمان تو شدم (15)

اين بندگانند كه به نيكوترين اعمال خود مقبول درگاه ما شده و از گناهانشان ميگذريم و داخل اهل بهشت مى گردانيم اين وعده صدقى است كه به آنها در قرآن بشارت داده اند (16)

و چقدر ناخلف است فرزندى كه پدر و مادر را گفت اف بر شما باد به من وعده ميدهيد كه پس از مرگ مرا زنده كرده و از قبر بيرون مى آرند؟ در صورتى كه پيش از منگروه و طوايف بسيارى رفتند و يكى بازنيامد آنگاه پدر و مادر به خدا استغاثه كنند كه پروردگارا تو فرزند ما را هدايت كن و به او گويند واى بر تو به خدا ايمان بيار البته وعده حشر و نشر و دوزخ و بهشت خدا بر حق و حقيقت است باز آن نااهل فرزند گويد اين سخنان جز افسانه و اوهام پيشينيان نيست (17)

اينان در ميان طوايف بسيارى از جن و انس كه از اين پيش به كفر مردند كسانى هستند كه وعده عذاب خدا بر آنها حتم است و اينها به حقيقت زيانكاران عالمند (18)

و براى تمام مردم مومن و كافر به مقتضاى اعمالشان درجاتى معين است در عالم قيامت و همه به پاداش و مزد اعمال خود كاملا ميرسند و هيچ ستمى به آنها نخواهدشد (19)

و روزى كه كافران را بر آتش دوزخ متوجه سازند فرشتگان قهر و عذاب به آنها گويند شما لذات بهشتى و خوشيهايتان را در زندگانى دنيا به شهوت رانى و ظلم و عصياناز بين برديد و بدان لذات دنيوى برخوردار و دلباخته بوديد پس امروز به عذاب

ذلت و خوارى مجازات ميشويد چون در زمين به ناحق ظلم و تكبر كرديد و راه فسق و تبه كارى پيش گرفتيد (20)

و ياد آر اى رسول، حال هود، پيغمبر قوم عاد را كه چون در سرزمين احقاف امتش را وعظ و اندرز كرد و از قهر خدا بترسانيد و پيش از هود و بعد از او هم بسيار پيمبر بر انذار خلق آمد بارى هود قومش را گفت هرگز جز خداى عالم كسى را نپرستيد كه من بر شما از عذاب روز بزرگ قيامت ميترسم چون آن روز مشركان به عذابى سخت گرفتارند (21)

قوم هود در پاسخ گفتند آيا تو آمده اى ما را از پرستش بتان كه خدايان ما هستند منع كنى هرگز اين نتوانى پس تو زود وعده عذابى كه به ما بر بت پرستى ميدهى بيار اگر راست ميگوئى كه ما دست از بتان خود هرگز برنميداريم (22)

هود در جواب گفت من آگه نيستم كه وعده عذاب كى خواهد بود؟ عملش نزد خداست و من آنچه را كه بر آن رسالت داشتم به شما ابلاغ كردم و ليكن شما را بسيار مردم بدبخت نادانى مى بينم (23)

پس چون آن عذاب را به شكل ابرى ديدند كه بر رودخانه هاشان روى آورد شادمان شدند و گفتند اين ابرى است كه بر ما باران رحمت ميبارد هود به آنها گفت چنين نيست بلكه اثر عذابيست كه به تعجيل درخواستيد اين باد سختى است كه در آن شما را عذاب دردناك است (24)

اين باديست كه هر چيزى را به امر خدا نابود و هلاك ميسازد پس شبى صبح كردند

كه همه قوم عاد هلاك باد شدند و جز خانه هاى ويرانه آنها اثرى از آنان نماند. بلى ما بدينگونه قوم بدكار را مجازات ميكنيم (25)

و به آن قوم عاد تمكين و قوتى داديم كه شما امت را چنان نيروى بدنى نداديم و با آنكه بر آنها حواس ظاهر و باطن از گوش و چشم و قلب مدرك قرار داديم تابا قواى ادراكى خداشناس شوند هيچ اين قواى مدركه خدا را نشناخت و آنها رااز عذاب نرهانيد بدين جهت كه آيات خدا را از عناد نكار ميكردند و آن عذابى را كه استهزاء كردند به آنها فرا رسيد و همه هلاك شدند (26)

و ما چه بسيار اهل شهر و ديار را كه در اطراف شما بودند به كيفر كفر همه را هلاك كرديم و آيت عبرت براى مردم گردانيديم تا مگر در آنها بنگرند و از كفر و گناه به درگاه خدا بازگردند (27)

پس چرا جز خدا معبودانى كه به آنها تقرب مى جستند هيچ آنها را يارى نكردند؟ بلكه از نظرشان محو و نابود شدند و خدائى آن بتها سخنان بى حقيقت و دروغى بود كه خود مى بافتند (28)

اى رسول ما، ياد آر وقتى را كه ما تنى چند از جنيان را متوجه تو گردانيديم تا استماع آيات قرآن كنند چون نزد رسول رسيدند با هم گفتند گوش فرا دهيد تا آيات خدا بشنويد چون قرائت تمام شد ايمان آوردند و كتاب خدا دانستند و به سوى قومشان براى تبليغ و هدايت بازگرديدند (29)

و گفتند اى طايفه ما گروه جنيان ما آيات كتابى را شنيديم كه پس از

موسى نازلشده بود در حالى كه كتب آسمانى تورات و نجيل را كه در مقابل او بود به راستى تصديق ميكرد و خلق را به سوى حق و طريق راست هدايت مى فرمود (30)

اى طايفه ما شما هم مانند ما دعوت خدا را اجابت كنيد و به او ايمان آريد تا خدا از گناهانتان درگذرد و شما را از عذاب دردناك قيامت نگاه دارد (31)

و هر كه داعى حق محمد مصطفى (ص) را اجابت نكند در زمين مفر و پناهى از قهرخدا نتواند يافت و جز او هيچ يار و ياورى نخواهد داشت و چنين كسان كه به راه حق نيايند دانسته در ضلالت و گمراهى هستند (32)

آيا كافران نديدند خدائى كه آسمانها و زمين را آفريد و هيچ فرونماند البته هم او قادر بر آنست كه مردگان را باز زنده كند و روز جزا نيك و بد خلق راپاداش دهد كه البته او بر هر چيز قادر است (33)

و روزى كه كافران را بر آتش دوزخ عرضه كنند و آنان آتش را به چشم ببينند به آنها گويند آيا اين وعده دوزخ حقيقت نبود گويند بلى پروردگارا حق بود فسوس كه ما از جهالت ايمان نياورديم خدا گويد پس امروز به كيفر كفرتان سختى عذابدوزخ را بچشيد (34)

اى رسول ما، تو هم مانند پيغمبران اولوالعزم در تبليغ دين خدا و تحمل اذيتامت صبور باش و بر امت به عذاب تعجيل مكن تا روزى كه آنچه وعده داده شده به چشم ببينند آن روز پندارند كه در دنيا به جز ساعتى از روز درنگ نداشتند. اين قرآن و آيات وعد

و وعيدش تبليغ رسالت و اتمام حجتى است بر تمام خلق تامردم از شهوت و معصيت به راه طاعت و عبادت بازآيند پس آيا به قيامت جز مردمشهوت پرست فاسق هيچكس هلاك خواهد شد؟ ابدا نخواهد شد (35)

ترجمه فارسي حجت الاسلام والمسلمين قرائتي

به نام خداوند بخشنده ى مهربان.

حا، ميم. (1)

نزول (اين) كتاب از طرف خداوند عزيز و حكيم است. (2)

ما آسمان ها و زمين و آنچه را ميان آنهاست، جز بر اساس حق و زمان بندى مشخص نيافريديم، و(لى) كسانى كه كفر ورزيدند، از آنچه بدان هشدار داده شده اند روى گردانند. (3)

بگو: آيا آنچه را به جاى خداوند مى خوانيد، ديده ايد؟ به من نشان دهيد كه چه چيزى را از زمين آفريده اند، يا در (آفرينش) آسمان ها چه مشاركتى داشته اند؟ اگر راستگو هستيد، كتابى پيش از اين (قرآن) يا نشانه اى علمى (بر ادّعاى خود) براى من بياوريد. (4)

و كيست گمراه تر از كسى كه به جاى خداوند، كسانى را مى خواند كه تا روز قيامت پاسخش را نمى دهند و حتّى از خوانده شدن خود بى خبرند. (5)

و آنگاه كه مردم محشور شوند، آنها دشمن شان خواهند بود و عبادتشان را انكار خواهند كرد. (6)

و هرگاه آيات روشنگر ما بر آنان خوانده شود، كسانى كه كفر ورزيدند، در باره حقى كه برايشان آمده، گويند: اين سحر آشكار است. (7)

يا اينكه مى گويند: (آنچه را پيامبر آورده) افتراست. بگو: اگر من آن را به دروغ به خدا بسته باشم، (در آن هنگام) شما در برابر قهر خداوند نمى توانيد از من دفاع كنيد. خداوند به آنچه در آن وارد مى شويد (و به گفتگو و جدال مى پردازيد) آگاه تر است. براى گواه به ميان من و شما

خداوند كافى است و اوست بسيار آمرزنده و مهربان. (8)

بگو: من در ميان پيامبران بى سابقه نيستم و نمى دانم با من و شما چگونه عمل خواهد شد و جز آنچه به من وحى مى شود از چيز ديگرى پيروى نمى كنم و من جز هشدار دهنده اى آشكار نيستم. (9)

بگو: اگر (اين قرآن) از نزد خدا باشد و شما به آن كفر ورزيد، در حالى كه گواهى از بنى اسرائيل، بر همانند آن (يعنى تورات) گواهى داده و ايمان آورده، ولى شما (همچنان) تكبّر ورزيده ايد، آيا (عاقبت كار را) ديده ايد؟ همانا خداوند قوم ستمگر را هدايت نمى كند. (10)

و كسانى كه كفر ورزيدند، درباره كسانى كه ايمان آورده اند، گويند: اگر (اسلام) خوب بود، آنان در پذيرفتن آن بر ما سبقت نمى گرفتند. و چون خود هدايت نيافتند، به زودى خواهند گفت: اين دروغى سابقه دار است. (11)

و پيش از قرآن، كتاب موسى امام و رحمت بود و اين كتاب كه به زبان عربى است، تصديق كننده (كتاب هاى آسمانى) است تا به ظالمان هشدار دهد و براى نيكوكاران بشارت باشد. (12)

همانا كسانى كه گفتند: پروردگار ما خداست، سپس (بر ايمان و گفته خود) پايدارى كردند، هيچ بيمى بر آنان نيست و اندوهگين نخواهند شد. (13)

آنان به خاطر آنچه (از كارهاى نيك) انجام مى دادند، اهل بهشتند و همواره در آن خواهند ماند. (14)

و ما انسان را سفارش كرديم كه به والدين خود نيكى كند، مادرش او را با سختى حمل كرد و با سختى به دنيا آورد و دوران حمل تا از شير گرفتنش سى ماه (به طول كشد)، تا آنگاه كه به رشد كامل رسد و چهل ساله

شود، گويد: پروردگارا! مرا توفيق ده تا نعمتى را كه بر من و والدين من لطف كردى شكرگزارى كنم و عمل شايسته اى انجام دهم كه تو آن را بپسندى و فرزندانم را براى من شايسته گردان، همانا من به سوى تو بازگشته و از مسلمين و تسليم شدگانم. (15)

آنانند كسانى كه بهترين آنچه را انجام داده اند، از آنان مى پذيريم و از بدى هايشان درمى گذريم، در حالى كه در زمره بهشتيانند. (اين بهشت، همان) وعده راستى است كه همواره به آنان وعده داده مى شدند. (16)

و آنكه به والدين خود گفت: اُف بر شما، آيا به من وعده مى دهيد كه (پس از مرگ از گور) خارج گردم، در حالى كه نسل هاى بسيارى پيش از من گذشته اند (و هرگز زنده نشده اند). ولى والدين او، خدا را به فريادرسى مى خوانند (و به او مى گويند:) واى بر تو، ايمان بياور قطعاً وعده خداوند حق است، امّا او مى گويد: اين (وعده ها) جز افسانه پيشينيان نيست. (17)

آنان كسانى هستند كه در ميان اقوام كافرى از جن و انس كه پيش از آنان بودند، عذاب خدا بر آنان قطعى شده است، حتماً آنان زيانكارانند. (18)

و براى هر يك (از جن و انس، گذشتگان و آيندگان،) از آنچه انجام داده اند، درجاتى است (كه به آن خواهند رسيد) و (خداوند) جزاى كارهايشان را كامل بدهد و آنان مورد ستم قرار نگيرد. (19)

و (ياد كن) روزى كه كافران بر آتش عرضه شوند. (به آنان گفته شود:) شما در زندگى دنيا، نعمت هاى دل پسندتان را تلف كرديد و از آنها كامياب شديد (و براى امروزتان چيزى ذخيره نكرديد) پس امروز به خاطر استكبار

ناحقى كه در زمين داشتيد و پيوسته مرتكب گناه مى شديد به عذاب خواركننده كيفر داده مى شويد. (20)

و سرگذشت برادر قوم عاد (حضرت هود) را ياد كن آنگاه كه قومش را در منطقه احقاف هشدار داد. در حالى كه پيش از او و پس از او هشدار دهندگانى آمده بودند. (او به مردم گفت:) جز خدا را نپرستيد كه من از عذاب روز بزرگ بر شما مى ترسم. (21)

(قوم عاد به حضرت هود) گفتند: آيا به سراغ ما آمده اى تا ما را از خدايانمان برگردانى؟ پس اگر از راستگويانى آنچه را وعده مى دهى براى ما بياور. (22)

هود گفت: علم (به زمان وقوع قيامت) تنها نزد خداست و من آنچه را بدان فرستاده شده ام به شما ابلاغ مى كنم ولى (متأسفانه) شما را گروهى جاهل مى بينم. (23)

پس چون آن توده ى ابر را ديدند كه به سمت سرزمين آنان روى آورده است، گفتند: اين ابر باران زاست، (هود گفت: چنين نيست) بلكه آن عذابى است كه به شتاب خواستارش بوديد. بادى كه در آن عذابى دردناك نهفته است. (24)

(آن باد) به فرمان پروردگارش همه چيز را در هم مى كوبد. پس صبح كردند در حالى كه چيزى جز خانه هايشان ديده نمى شد، اينگونه، تبه كاران را جزا مى دهيم. (25)

و همانا به قوم عاد چنان امكاناتى داديم كه به شما (اهل مكّه) نداديم و به آنان گوش و چشم و دل داديم ولى گوش و چشم و دل آنان به حالشان سودى نبخشيد، زيرا پيوسته آيات خدا را انكار مى كردند و (بالاخره) عذابى كه آن را به مسخره مى گرفتند آنان را فراگرفت. (26)

و همانا آبادى هايى را كه

در اطراف شما (اهل مكّه) بود، نابود كرديم و آيات خود را گونه گونه بيان كرديم تا شايد (از راه باطل خود) باز گردند. (27)

پس چرا معبودانى كه به جاى خداوند براى تقرّب برگزيده بودند، آنان را يارى نكردند؟ بلكه از نزد آنان محو شدند و اين بود (سرانجام) انحراف آنان و آنچه كه مى بافتند. (28)

و آنگاه كه گروهى از جن را به سوى تو روانه ساختيم تا قرآن را بشنوند، پس چون نزد آن حاضر شدند، گفتند: خاموش باشيد (و گوش فرا دهيد) پس چون (شنيدن آيات) به انجام رسيد به سوى قوم خود باز گشتند تا آنان را هشدار دهند. (29)

گفتند: اى قوم ما! همانا ما (آيات) كتابى را شنيديم كه بعد از موسى نازل شده و كتاب هاى پيش از خود را تصديق مى كند. مردم را به سوى حق و به سوى راه راست هدايت مى نمايد. (30)

اى قوم ما! دعوت گر الهى را اجابت كنيد و به او ايمان آوريد تا خداوند از گناهانتان بر شما ببخشد و از عذاب دردناك امانتان دهد. (31)

و هر كه دعوت گر الهى را پاسخ نگويد، پس نمى تواند (عوامل قهر الهى) در زمين را عاجز كند و جز خداوند هيچگونه ياورى نخواهد داشت، آنان در گمراهى آشكارند. (32)

آيا نديده اند كه خداوندى كه آسمان ها و زمين را آفريده و در آفرينش آنها درنمانده، مى تواند مردگان را زنده كند، آرى، او بر هر كارى بسيار تواناست. (33)

و روزى كه كافران بر آتش عرضه شوند (به آنان گفته شود:) آيا اين (جهنّم) حق نيست؟ گويند: به پروردگارمان سوگند كه چنين است. (خداوند به آنان) گويد:

پس به خاطر كفرتان، عذاب را بچشيد. (34)

پس (اى پيامبر،) صبر كن همان گونه كه پيامبران اولوا العزم صبر كردند و براى (عذاب) آنان شتاب نكن. روزى كه آنچه را وعده داده شده اند بنگرند گويى جز ساعتى از روز (در دنيا) نمانده اند (اين) ابلاغى است (براى همگان) پس آيا جز گروه بدكار هلاك مى گردند؟ (35)

ترجمه فارسي استاد مجتبوي

به نام خداى بخشاينده مهربان

حا، ميم. (1)

فرو فرستادن اين كتاب از سوى خداى تواناى بى همتا و داناى با حكمت است. (2)

ما آسمانها و زمين و آنچه را ميان آنهاست نيافريديم مگر بحق و [تا] سرآمدى نامبرده، و كسانى كه كافر شدند از آنچه بيم داده شدند روى گردانند. (3)

بگو: مرا گوييد كه آنچه جز خدا مى خوانيد به من بنماييد كه چه چيز از اين زمين - يا كدام بخش زمين - را آفريده اند يا مگر در [آفرينش] آسمانها شركت داشته اند؟! اگر راستگوييد، براى من [دليلى از] كتابى كه پيش از اين [قرآن] آمده باشد يا بازمانده اى از دانش [پيشينيان] بياريد. (4)

و كيست گمراه تر از كسى كه به جاى خدا كسى - يا چيزى - را مى خواند كه تا روز رستاخيز او را پاسخ نمى دهد و آنها از خواندن اينان بى خبرند (5)

و چون مردم [در رستاخيز] برانگيخته و فراهم شوند، [پرستيدگان] دشمن آنان - پرستندگان - باشند و پرستش ايشان را انكار كنند. (6)

و چون آيات روشن ما بر آنان خوانده شود، كافران [سخن] حق - قرآن - را آنگاه كه بديشان آيد، گويند: اين جادويى است آشكار. (7)

بلكه مى گويند كه آن (قرآن) را بربافته است، بگو: اگر من آن را بربافته باشم

پس [به عذابى گرفتار شوم كه] شما در برابر خدا چيزى را براى من در توان نداريد. او داناتر است بدانچه درباره آن گفت وگو مى كنيد - طعن مى زنيد و آن را جادو مى ناميد -، او ميان من و شما گواهى بسنده است، و او آمرزگار و مهربان است. (8)

بگو: من نو آمده اى از پيامبران نيستم - نخستين پيامبرى نيستم كه مبعوث شده ام، پيش از من پيامبران بوده اند -، و نمى دانم كه با من و با شما چه خواهند كرد. پيروى نمى كنم مگر آنچه را كه به من وحى مى شود، و من جز بيم دهنده اى آشكار نيستم. (9)

بگو: مرا گوييد كه اگر آن (قرآن) از نزد خدا باشد و شما بدان كافر شويد و گواهى از فرزندان اسرائيل بر مانند آن - يعنى بر قرآن - گواهى دهد - كه اين قرآن از نزد خداست - پس ايمان آورد و شما بزرگى و گردن كشى نماييد [آيا گمراه و ستم كار نيستيد؟] همانا خدا مردم ستم كار را راه ننمايد. (10)

و كافران درباره مومنان گفتند: اگر [دين مسلمانى] بهتر بود [اينان] به سوى آن بر ما پيشى نمى گرفتند - بلكه ما پيشى مى گرفتيم - و چون به آن راه نيافته اند خواهند گفت كه اين دروغى است كهن. (11)

و حال آنكه پيش از آن، كتاب موسى راهنما و رحمت بود، و اين كتابى است باور دارنده [آن] به زبان تازى تا كسانى را كه ستم كردند بيم دهد و نيكوكاران را نويد باشد. (12)

همانا كسانى كه گفتند: پروردگار ما خداى يكتاست و سپس [بر آن] استوار و پايدار ماندند پس نه بيمى بر آنهاست و نه

اندوهگين شوند. (13)

اينان اهل بهشتاند كه در آن جاودانه اند، به پاداش آنچه مى كردند. (14)

و آدمى را به نيكوكارى با پدر و مادر خويش سفارش كرديم [بويژه مادر، زيرا كه] مادرش او را به دشوارى بار برداشت و به دشوارى بنهاد، و بار برداشتن و از شير گرفتن او سى ماه شد. تا آنگاه كه به نيروى جوانى خود رسيد و به چهل سالگى رسيد، گفت: پروردگارا، بر دلم افكن - مرا الهام كن و توفيق ده - تا نعمت تو را كه بر من و بر پدر و مادرم ارزانى داشتى سپاس گزارم و تا كارى نيك و شايسته كنم كه بپسندى، و براى من در فرزندانم شايستگى پديد آر، همانا من سوى تو بازگشتم و همانا من از مسلمانانم - از گردن نهادگان و فرمانبردارانم -. (15)

اينانند كه از ايشان نيكوترين آنچه را كرده اند مى پذيريم و از بدى هاشان درمى گذريم، در زمره بهشتيان، وعده راستى است كه به آنها داده مى شد. (16)

و آن كه به پدر و مادرش [آنگاه كه او را به ايمان به آخرت مى خواندند] گفت: اف بر شما، آيا به من وعده مى دهيد كه [از گور] بيرون آورده شوم و حال آنكه پيش از من مردمان بسيار بگذشته اند [و كسى باز نيامده است]؟! و آن دو از خدا فرياد مى خواستند [و به فرزند كافر خود مى گفتند:] واى بر تو، ايمان بيار، همانا وعده خدا - روز رستاخيز - راست است، و او مى گفت: اين [وعده] جز افسانه هاى پيشينيان نيست (17)

اينانند كه آن گفتار - وعده عذاب - بر آنان در زمره گروه هايى از پريان و آدميان كه

پيش از آنها بگذشتند سزا گشت، همانا ايشان زيان كار بودند. (18)

و هر كدام [از دو گروه مومن و كافر] را پايه هايى است از آنچه كرده اند [تا عدل خدا درباره آنها آشكار شود] و تا به آنان [پاداش] كارهايشان را تمام بدهد و به ايشان ستم نخواهد شد. (19)

و روزى كه كافران را بر آتش عرضه كنند، [به آنان گفته شود:] خوشى ها و لذتهاى خود را در زندگى دنياتان برديد و بدانها بهره مند شديد، پس امروز عذاب خوارى پاداش داده مى شويد به سزاى آنكه در زمين به ناروا گردن كشى مى نموديد و به كيفر آنكه از فرمان [حق] بيرون مى شديد. (20)

و ياد كن برادر قوم عاد - هود - را آنگاه كه قوم خود را در سرزمين احقاف بيم مى داد - و پيش از او و پس از او بيم كنندگان بگذشتند - كه جز خداى را نپرستيد، كه من بر شما از عذاب روزى بزرگ مى ترسم. (21)

گفتند: آيا نزد ما آمده اى تا ما را از خدايانمان بگردانى؟ پس آنچه را به ما وعده مى دهى بيار اگر راستگويى. (22)

گفت: همانا دانش [اين كه عذاب كى خواهد بود] نزد خداست، و من آنچه را بدان فرستاده شده ام به شما مى رسانم، وليكن شما را مردمى مى بينم كه نادانى مى كنيد. (23)

پس چون آن [ابر عذاب] را ديدند كه روى به وادى هاى آنها نهاده، گفتند: اين براى ما ابرى باران زاست. [نه،] بلكه اين همان [عذابى] است كه به شتاب مى خواستيد، بادى است كه در آن عذابى دردناك است (24)

كه به فرمان پروردگارش هر چيز را [كه بر آن بگذرد] هلاك مى كند، پس چنان گشتند

كه بجز خانه هايشان ديده نمى شد. اينچنين مردم بزه كار را كيفر مى دهيم. (25)

و هرآينه آنان (قوم عاد) را در چيزهايى جايگاه و توان داديم كه شما - كافران مكه - را در آنها آن توانايى نداده ايم، و براى آنها گوش و ديدگان و دلها قرار داديم، ولى گوش و ديدگان و دلهاشان چيزى را از آنها كفايت نكرد و به كارشان نيامد، زيرا آيات خدا را انكار مى كردند و آنچه بدان استهزا، مى كردند آنان را فرو گرفت. (26)

و هرآينه [مردم] آبادى هايى را كه پيرامون شما - اهل مكه - بودند هلاك ساختيم، و آيات را گونه گون بيان كرديم شايد كه باز گردند. (27)

پس چرا آنهايى - خدايانى - كه به جاى خدا براى تقرب [به خدا] به خدايى گرفتند آنان را يارى نكردند؟ بلكه از آنان گم شدند، و اين بود [سرانجام] دروغ و بافته هاى آنان. (28)

و [ياد كن] آنگاه كه گروهى از پريان را به سوى تو روانه كرديم كه قرآن را مى شنيدند، و چون نزدش حاضر آمدند گفتند: خاموش باشيد و گوش فراداريد، و چون [خواندن قرآن] به پايان رسيد، براى بيم دادن به سوى قوم خود بازگشتند. (29)

گفتند: اى قوم ما، همانا ما كتابى را شنيديم كه پس از موسى فرو فرستاده شده، باور دارنده كتابهايى است كه در پيش آن است، به حق و به راه راست راه مى نمايد (30)

اى قوم ما، خواننده [به سوى] خدا - پيامبر - را اجابت كنيد و به او ايمان آوريد تا [خدا] برخى از گناهانتان را بيامرزد و شما را از عذابى دردناك پناه دهد (31)

و هر

كه خواننده خداى را اجابت نكند، پس [بداند كه] در زمين ناتوان كننده [خداى از عذاب كردن] نيست، و او را جز او (خدا) دوستان كارسازى نباشد، اينان در گمراهى آشكارند. (32)

آيا نديده ايد - ندانسته اند - كه آن خداى كه آسمانها و زمين را آفريد و در آفريدن آنها ناتوان و وامانده نشد تواناست بر اينكه مردگان را زنده كند؟ آرى، او بر هر چيزى تواناست. (33)

و روزى كه كافران را بر آتش دوزخ عرضه كنند [به آنها گويند:] آيا اين حق نيست - كه شما آن را انكار مى كرديد -؟ گويند: آرى، به پروردگارمان سوگند [كه حق است، خداى] گويد: پس بچشيد عذاب را به سزاى آنكه كفر مى ورزيديد. (34)

پس شكيبايى كن، همچنان كه پيامبران اولوا العزم - خداوندان آهنگ استوار و جد و پايدارى، يا صاحبان شريعت و كتاب - شكيبايى كردند و براى آنها [عذاب را] به شتاب مخواه. آن روز كه آنچه را وعده داده مى شوند ببينند چنان است كه گويى جز ساعتى از يك روز - در دنيا - درنگ نكرده اند. [اين قرآن] رسانيدن پيام [خدا] است، پس آيا جز مردم بدكار نافرمان هلاك مى شوند (35)

ترجمه فارسي استاد آيتي

به نام خداي بخشاينده مهربان

حا، ميم. (1)

نازل شدن اين كتاب از جانب خداي پيروزمند و حكيم است. (2)

ما آسمانها و زمين و آنچه را كه در ميان آن دوست جز به حق و در مدتي معين نيافريده ايم. و كافران از آنچه بيمشان مي دهند اعراض مي كنند. (3)

بگو: از آنهايي كه جز الله به خدايي مي خوانيد خبر دهيد. به من نشان دهيد كه از اين زمين

چه چيز را آفريده اند؟ يا در خلقت آسمانها شركت داشته اند؟ اگر راست مي گوييد، براي من كتابي كه پيش از اين قرآن آمده باشد يا اگر دانشي از پيشينيان مانده است، بياوريد. (4)

و كيست گمراه تر از آن كه به جز الله چيزي را به خدايي مي خواند كه تا روز قيامت به او جواب نمي دهد، كه بتان از دعاي بتپرستان بي خبرند. (5)

و چون در قيامت مردم را گرد آرند، بتان با پرستندگان خويش دشمن باشند و عبادتشان را انكار كنند. (6)

چون آيات ما به روشني بر آنان خوانده شود، كافران حقيقتي را كه برايشان نازل شده است، گويند: جادويي آشكار است. (7)

يا مي گويند: اين كتاب، دروغي است كه خود بافته است. بگو: اگر من آن را چون دروغي به هم بافته باشم، شما نمي توانيد خشم خدا را از من بازداريد. خدا از آن طعنها كه بدان مي زنيد آگاه تر است. و شهادت او ميان من و شما كافي است. و اوست آمرزنده مهربان. (8)

بگو: من از ميان ديگر پيامبران بدعتي تازه نيستم و نمي دانم كه بر من، يا بر شما چه خواهد رفت. من از چيزي جز آنچه به من وحي مي شود، پيروي نمي كنم و من جز بيمدهنده اي آشكار نيستم. (9)

بگو: چه مي كنيد اگر قرآن از جانب خدا باشد و شما بدان ايمان نياوريد؟ يكي از بني اسرائيل بدان شهادت داد و ايمان آورد. ولي شما گردنكشي مي كنيد. خدا مردم ستمكار را هدايت نمي كند. (10)

كافران مومنان را گفتند: اگر در آن خيري مي

بود، اينان در پذيرفتنش بر ما سبقت نمي گرفتند. و چون بدان راه نيافته اند خواهند گفت كه اين دروغي ديرينه است. (11)

و پيش از آن كتاب موسي راهنما و رحمت بود. و اين، كتابي است تصديقكننده آن، به زبان عربي ، تا ستمكاران را بيمي و نيكوكاران را مژده اي باشد. (12)

هر آينه آنان كه گفتند كه پروردگار ما الله است و سپس پايداري ورزيدند، بيمي بر آنها نيست و اندوهگين نمي شوند. (13)

اينان به پاداش اعمالشان اهل بهشتند و در آنجا جاودانه اند. (14)

آدمي را به نيكي كردن با پدر و مادر خود سفارش كرديم. مادرش بار او را به دشواري برداشت و به دشواري بر زمين نهاد. و مدت حمل تا از شير باز گرفتنش سي ماه است تا چون به سن جواني رسد و به چهل- سالگي درآيد، گويد: اي پروردگار من، به من بياموز تا شكر نعمتي كه بر من و بر پدر و مادرم ارزاني داشته اي به جاي آرم. كاري شايسته بكنم كه تو از آن خشنود شوي و فرزندان مرا به صلاح آور. من به تو بازگشتم و از تسليم شدگانم. (15)

اينان كساني هستند كه كارهاي نيكشان را مي پذيريم و از گناهشان در مي گذريم. در زمره اهل بهشتند. هر وعده اي كه به آنها داده شده راست است. (16)

و آن كه به پدر و مادرش گفت: اف بر شما، آيا به من وعده مي دهيد كه از گورم برخيزانند و حال آنكه مردمي پيش از من بوده اند كه برنخاسته اند؟ و آن دو به درگاه خدا استغاثه مي

كنند و گويند: واي بر تو ايمان بياور كه وعده خدا حق است. مي گويد: اينها چيزي جز همان افسانه پيشينيان نيست. (17)

درباره اينان همان سخن كه درباره امتهاي پيشين از جن و انس گفته شده بود به حقيقت مي پيوندد. اينان زيان كنندگانند. (18)

و هر يك را نسبت به كاري كه كرده است درجتي است تا خدا پاداش كارهايشان را به تمامي بدهد و به آنان ستم نمي شود. (19)

و روزي كه كافران را بر آتش عرضه كنند: در زندگي دنيوي از چيزهاي پاكيزه و خوش بهره مند شديد، امروز به عذاب خواري پاداشتان مي دهند. و اين بدان سبب است كه در زمين بي هيچ حقي گردنكشي مي كرديد و عصيانگري پيش گرفته بوديد. (20)

برادر قوم عاد را به ياد بياور كه چون قوم خود را در احقاف بيم داد -و پيش از او پيامبراني بودند و رفتند و پس از او پيامبراني آمدند- كه جز خداي يكتا را نپرستيد كه من از عذاب روزي بزرگ بر شما بيمناكم. (21)

گفتند: آيا آمده اي تا ما را از خدايانمان رويگردان سازي ؟ اگر راست مي گويي ، هر چه به ما وعده داده اي بياور. (22)

گفت: اين را خدا مي داند و من آنچه را بدان مبعوث شده ام به شما مي رسانم. ولي مي بينم كه مردمي نادان هستيد. (23)

چون ابري ديدند كه از جانب رودخانه هاشان مي آيد، گفتند: اين ابري باران زاست. نه ، اين همان چيزي است كه آن را به شتاب مي طلبيديد. باد است و در آن باد عذابي دردآور (24)

به فرمان پروردگارش همه چيز را هلاك مي كند. چنان شدند كه اكنون جز خانه هاشان را نبيني . و ما مجرمان را اينسان پاداش مي دهيم. (25)

به آنها چنان مكانتي داده بوديم كه به شما نداده ايم. برايشان گوش و چشم و دل قرار داديم. ولي گوش و چشم و دلشان به حالشان هيچ سود نكرد، زيرا آيات خدا را انكار مي كردند تا آنچه به مسخره اش مي گرفتند آنها را فرو گرفت. (26)

ما همه قريه هايي را كه اطراف شما بوده اند هلاك كرده ايم و آيات را گونه گون بيان كرديم، باشد كه باز گردند. (27)

از چه روي آن خداياني كه سواي الله براي تقرب، به خدايي گرفته بودند ياريشان نكردند، بلكه از نظرشان گم شدند؟ اين است دروغ و افترايشان. (28)

و گروهي از جن را نزد تو روانه كرديم تا قرآن را بشنوند. چون به حضرتش رسيدند گفتند: گوش فرا دهيد. چون به پايان آمد، همانند بيمدهندگاني نزد قوم خود بازگشتند. (29)

گفتند: اي قوم ما، ما كتابي شنيديم كه بعد از موسي نازل شده ، كتابهاي پيشين را تصديق مي كند و به حق و راه راست راه مي نمايد. (30)

اي قوم ما، اين دعوت كننده به خدا را پاسخ گوييد و به او ايمان بياوريد تا خدا گناهانتان را بيامرزد و شما را از عذابي دردآور در امان دارد. (31)

و هر كس كه به اين دعوت كننده جواب نگويد نمي تواند در روي زمين از خداي بگريزد و او را جز خدا هيچ ياوري نيست و در گمراهي آشكاري است. (32)

آيا

نمي بينيد كه خداي يكتاست آن كه آسمانها و زمين را بيافريد و در آفريدن آنها در نماند. او مي تواند مردگان را زنده كند. بلي او بر هر كاري تواناست. (33)

روزي كه كافران به آتش عرضه شوند: آيا اين حقيقت نيست؟ گويند: بلي ، به پروردگارمان سوگند. گويد: به خاطر كفري كه مي ورزيده ايد، اينك عذاب را بچشيد. (34)

پس پايداري كن، همچنان كه پيامبران اولوالعزم پايداري كرده بودند. و در عقوبتشان شتاب مكن. آن روز كه آن وعده اي را كه به آنها داده شده بنگرند، پندارند كه جز به قدر ساعتي از روز در گور درنگ نكرده اند. اين تبليغ رسالت است. آيا جز نافرمانان به هلاكت مي رسند (35)

ترجمه فارسي استاد خرمشاهي

به نام خداوند بخشنده مهربان

حم (حا. ميم) (1)

كتابى است فروفرستاده از سوى خداوند پيروزمند فرزانه (2)

آسمانها و زمين و آنچه در ميان آنهاست، جز به حق و سرآمدى معين نيافريده ايم و كافران از آنچه هشدار مى يابند رويگردانند (3)

بگو آيا شريكانى را كه به جاى خداوند قائل هستيد، نگريسته ايد، به من بنمايانيد كه چه چيزى را در زمين آفريده اند، يا آيا در [آفرينش] آسمانها شركتى داشته اند، اگر راست مى گوييد كتابى پيش از اين [كتاب]، يا نشانه اى از علم بياوريد (4)

و كيست گمراه تر از كسى كه موجودى را به دعا خواند كه تا روز قيامت پاسخش را ندهد، و ايشان از دعاى آنان بى خبرند (5)

و چون مردم گرد آورده شوند، [آن معبودان باطل] دشمنان ايشان باشند، و عبادتشان را منكر شوند (6)

و چون آيات روشنگر ما بر آنان خوانده شود، كافران درباره حق چون فراز

آيدشان گويند، اين جادوى آشكار است (7)

يا گويند آن را بر ساخته است. بگو اگر آن را برساخته باشم، در برابر خداوند چيزى به سود من نداريد، او به آنچه به آن مى پردازيد آگاه تر است، خداوند در ميان من و شما گواه بس، و او آمرزگار مهربان است (8)

بگو [من] پديده اى نو ظهور در ميان پيامبران نيستم، و نمى دانم بر من و بر شما چه خواهد رفت، جز از وحيى كه به من مى شود، از چيزى پيروى نمى كنم، و من جز هشداردهنده اى آشكار نيستم (9)

بگو بينديشيد اگر [قرآن] از سوى خداوند باشد و سپس به آن انكار ورزيد، [آيا ستمگر نيستيد؟] و گواهى از بنى اسرائيل بر همانند آن گواهى داده است، آنگاه او ايمان آورده و شما استكبار ورزيديد، بى گمان خداوند قوم ستمكاران را هدايت نمى كند (10)

و كافران در حق مومنان گويند اگر خير بود آنان بر ما در زمينه آن پيشى نمى گرفتند، و چون به آن راهياب نشدند، گويند اين برساخته اى كهن است (11)

و پيش از آن كتاب موسى رهنما و رحمت بود، و اين كتابى است همخوان [با آن]، به زبان عربى [/ شيوا]، تا ستمپيشگان [مشرك] را هشدار دهد، و بشارتى براى نيكوكاران باشد (12)

بى گمان كسانى كه گفتند پروردگار ما خداوند است، سپس [در اين راه] پايدارى ورزيدند، نه بيمى بر آنان است و نه اندوهگين مى شوند (13)

اينان بهشتيانند كه جاودانه در آنند، كه پاداش كارى است كه كرده اند (14)

و به انسان سفارش كرده ايم كه در حق پدر و مادرش نيكى كند [چرا كه] مادرش به دشوارى او را آبستن بوده و به

دشوارى او را زاده است، و [دوران] بارگرفتن و از شير گرفتن او سى ماه است، تا آنكه به كمال رشدش برسد و به چهل سالگى برسد گويد پروردگارا مرا توفيق ده كه نعمتى را كه بر من و بر پدر و مادرم ارزانى داشتى سپاس بگزارم، و كارهاى شايسته اى كنم كه آن را بپسندى، و زاد و رود مرا نيز به صلاحآور، من به درگاه تو توبه كرده ام و من از مسلمانانم (15)

اينانند كه نيكوترين كارى را كه كرده اند، از ايشان مى پذيريم، و در ميان بهشتيان از گناهانشان در مى گذريم، [اين] وعده راستينى است كه به آنان نويد داده شده است (16)

و كسى كه به پدر و مادرش مى گفت اف بر شما آيا به من وعده مى دهيد كه [از گور زنده] بيرون آورده شوم، حال آنكه نسلهاى [بسيارى] پيش از من بوده اند [و زنده نشده اند]، و آن دو به درگاه خداوند استغاثه مى كنند [و به او مى گويند] واى بر تو، ايمان بياور بى گمان وعده الهى راست است، و [او] گويد اين جز افسانه هاى پيشينيان نيست (17)

اينانند كه در ميان امتهاى جن و انس كه پيش از ايشان بوده اند، حكم [عذاب] بر آنان تعلق گرفته است، اينانند كه زيانكارند (18)

و هر يك را بر حسب آنچه كرده اند درجاتى است، و تا سرانجام جزاى اعمالشان را به تمام و كمال بدهد، و بر ايشان ستم نرود (19)

و روزى كه كافران را به نزديك آتش [دوزخ] بدارند [و گويند] خير و خوشى هايتان را در زندگانى دنيويتان به پايان برديد، و از آن بهره مند شديد، پس امروز به خاطر آنكه در روى زمين

به ناحق استكبار مى ورزيديد و به خاطر آنكه نافرمانى مى كرديد، عذاب خواركننده را كيفر بريد (20)

و از برادر عاديان [هود] ياد كن كه قومش را در احقاف هشدار داد، و پيشاپيش وى و پس از وى هشداردهندگانى به ميان آمده بودند [و گفت] جز خداوند را مپرستيد، كه من بر شما از عذاب روزى سهمگين مى ترسم (21)

گفتند آيا به سراغ ما آمده اى كه ما را از خدايانمان باز دارى، پس اگر از راستگويان هستى، آنچه به ما وعده داده اى به ميان بياور (22)

گفت همانا علم نزد خداوند است، و من رسالتم را به شما مى رسانم، ولى شما را قومى مى بينم كه نادانى مى كنيد (23)

آنگاه چون آن [عذاب] را به هيئت ابرى ديدند كه رو به [دشت و] دره هايشان نهاده بود، گفتند اين ابرى است بارنده بر ما، نه بلكه آن چيزى است كه به شتابش مى خواستيد، بادى است كه در آن عذابى دردناك است (24)

كه به فرمان پروردگارش همه چيز را نابود مى كند، و چنان شدند كه چيزى جز خانه هايشان ديده نمى شد، بدينسان قوم گناهكاران را كيفر مى دهيم (25)

و به راستى به آنان در چيزهايى تمكن داده بوديم كه شما را آن تمكن نداده بوديم، و براى آنان گوشها و چشمها و دلها آفريده بوديم، اما گوشها و چشمها و دلهايشان سودى به حالشان نداد، چرا كه آيات الهى را انكار مى كردند و آنچه ريشخندش مى كردند، ايشان را فروگرفت (26)

و به راستى چه بسيار از شهرهايى را كه پيرامونتان بود، نابود كرديم و آيات [خود] را گونه گون بيان كرديم، باشد كه بازآيند (27)

پس چرا كسانى كه

به جاى خداوند به پرستششان گرفته بودند، كه مايه تقربشان شود، يعنى آن خدايان ياريشان ندادند؟ بلكه از ديد آنان گم و گور شدند، و اين است افتراى ايشان و آنچه بر مى ساختند (28)

و چنين بود كه گروهى از جن را متوجه تو ساختيم كه به قرآن گوش سپارند، و چون نزد او حضور يافتند گفتند خاموش باشيد [و گوش دهيد]، و چون سپرى شد، هشدارگر به سوى قومشان بازگشتند (29)

گفتند اى هم قومان ما، [آيات] كتابى را شنيديم كه پس از موسى فروفرستاده شده، [و] همخوان [كتابهاى] پيشاپيش خويش است، و به حق و راهى راست رهنمون است (30)

اى هم قومان ما دعوتگر الهى را بپذيريد و به او ايمان آوريد، تا از گناهانتان درگذرد و شما را از عذابى دردناك در امان دارد (31)

و هر كس دعوتگر الهى را نپذيرد، بداند كه در [اين سر] زمين گزير و گريزى ندارد، و در برابر او سرورانى ندارد، اينانند كه در گمراهى آشكارند (32)

آيا نينديشيده اند كه خداوندى كه آسمانها و زمين را آفريده است، و در آفرينش آنها در نمانده است، تواناى آن است كه مردگان را زنده بدارد، آرى او بر هر كارى تواناست (33)

و روزى كه كافران را به نزديك آتش [دوزخ] بدارند [و از ايشان بپرسند] آيا اين [وعده] حق نيست؟ گويند چرا سوگند به پروردگارمان. گويد پس عذاب را به خاطر آنكه [انكار و] كفر مى ورزيديد بچشيد (34)

پس همان گونه كه پيامبران نستوه، صبر كردند، صبر كن، و براى آنان [عذاب را] به شتاب مخواه. زيرا روزى كه آنچه وعده شان داده شده است، بنگرند،

گويى جز ساعتى از يك روز به سر نبرده اند، [اين] پيامى است، پس به نابودى كشانده نخواهند شد جز قوم نافرمانان (35)

ترجمه فارسي استاد معزي

بنام خداوند بخشاينده مهربان

حم (1)

فرستادن كتاب از خداوند عزّتمند حكيم (2)

نيافريديم آسمانها و زمين و آنچه ميان آنها است جز به حقّ و سرآمدى نامبرده و آنان كه كفر ورزيدند هستند از آنچه بيم داده شدند روى گردانان (3)

بگو آيا ديديد آنچه را خوانيد جز خدا بنمائيدم چه چيز آفريدند از زمين يا ايشان را است شركتى در آسمانها بياريدم به كتابى از پيش از اين يا بازمانده اى از دانش اگر هستيد راستگويان (4)

و كيست گمراه تر از آنكه خواند جز خدا آن را كه نپذيرد برايش تا روز رستاخيز و ايشانند از خواندن آنان ناآگاهان (5)

و گاهى كه گردآورده شوند مردم باشند ايشان را دشمنانى و باشند به پرستش ايشان كافران (6)

و گاهى كه خوانده شود بر ايشان آيتهاى ما روشن گويند آنان كه كفر ورزيدند به حقّ گاهى كه بيامدشان اين است جادوئى آشكار (7)

يا گويند به دروغش آوردى بگو اگر دروغش آرم دارا نباشيد براى من از خدا چيزى را او داناتر است بدانچه فرورويد در آن بس است او گواهى ميان من و شما و او است آمرزگار مهربان (8)

بگو نيستم من نوظهورى (تازه درآمدى) از پيغمبران و ندانم چه كرده مى شود به من و نه به شما پيروى نكنم جز آنچه را وحى شود بسويم و نيستم من جز ترساننده آشكار (9)

بگو آيا ديديد اگر باشد از نزد خدا و كفر ورزيديد بدان و گواهى دهد گواهى از بنى اسرائيل بر

مانند آن پس ايمان آورد و شما كبر ورزيديد همانا خدا رهبرى نكند گروه ستمگران را (10)

و گفتند آنان كه كفر ورزيدند بدانان كه ايمان آوردند اگر خوبى مى بود پيشى نمى گرفتند از ما بدان و چون رهبرى نشدند بدان زود است گويند آن است دروغى كهن (11)

و از پيشش كتاب موسى پيشوا و رحمتى و اين است كتابى تصديق كننده به زبان عربى تا بترساند آنان را كه ستم كردند و مژده است براى نكوكاران (12)

همانا آنان كه گفتند پروردگار ما خدا است و سپس پايدار ماندند نيست بيمى بر ايشان و نه اندوهگين شوند (13)

آنانند ياران بهشت جاودانان در آن پاداشى برابر آنچه بودند مى كردند (14)

و پند داديم انسان را در باره پدر و مادرش به نيكى بارور شد بدو مادرش به ناخواه و بنهادش به ناخواه و باروريش و از شير گرفتنش سى ماه تا گاهى كه رسيد نيروهاى خود را و رسيد به چهل سال گفت پروردگارا رهنمونم باش تا سپاس گزارم نعمتت را آن را كه ارزانى داشتى به من و به پدر و مادرم و تا كنم كردارى شايسته كه بپسنديش و اصلاح كن برايم در فرزندانم همانا بازگشتم بسوى تو و همانا منم از اسلام آرندگان (15)

آنانند كه پذيريم از ايشان بهتر آنچه را كردند و درگذريم از بدى هاى ايشان در ياران بهشت وعده راستى كه بودند وعده داده مى شدند (16)

و آن كه گفت به پدر و مادر خويش واى بر شما (آوخ از شما) آيا وعده دهيدم (بيم دهيدم) كه برون آورده شوم حالى كه گذشتند قرنها پيش از من و آنان (پدر

و مادر) به فرياد مى خواندند خدا را كه واى بر تو ايمان آر زيرا وعده خدا است حق پس گفت نيست اين جز افسانه هاى پيشينيان (17)

آنانند كه راست آمد (فرود آمد) بر ايشان سخن در ملّتهائى كه گذشتند پيش از ايشان از پرى و آدمى كه ايشانند همانا زيانكاران (18)

و هر كدام را پايه هائى است از آنچه عمل كردند و تا سراسر دهد بديشان كردارهاى ايشان را و ايشان ستم نشوند (19)

و روزى كه عرضه شوند آنان كه كفر ورزيدند بر آتش برديد (به پايان رسانيديد) خوشى هاى خويش را در زندگانى دنياى خويش و كامياب شديد بدانها پس امروز كيفر داده شويد عذاب خوارى را بدانچه بوديد برترى مى جستيد در زمين به ناروا و بدانچه بوديد نافرمانى مى كرديد (20)

و ياد كن برادر عاد را گاهى كه ترسانيد قومش را در اَحقاف و هر آينه گذشته بودند ترسانندگان از پيش رويش و از پشت سرش كه پرستش نكنيد جز خدا را همانا مى ترسم بر شما از عذاب روزى بزرگ (21)

گفتند آيا آمدى ما را تا فريب دهى ما را از خدايان ما پس بيار ما را آنچه بيم دهى ما را اگر هستى از راستگويان (22)

گفت جز اين نيست كه دانش نزد خدا است و مى رسانم به شما آنچه فرستاده شدم بدان و ليكن بينم شما را گروهى نادانان (23)

تا گاهى كه نگريستندش ابرى روى آرنده بسوى درّه هاشان گفتند اين است ابرى بارنده بر ما بلكه آن است آنچه شتاب مى خواستيد بدان بادى است در آن عذابى دردناك (24)

سرنگون سازد هر چيز را به فرمان پروردگار خويش پس بامداد

كردند ديده نمى شد جز نشيمنهاى آنان بدينگونه پاداش دهيم به گروه گنهكاران (25)

و هر آينه فرمانرواشان ساختيم در آنچه فرمانروا نساختيم شما را در آن و قرار داديم براى ايشان گوشى و ديدگانى و دلهائى پس بى نياز نكرد از ايشان گوششان و نه ديدگانشان و نه دلهاشان چيزى را گاهى كه بودند برابرى (پايمال) كردند آيتهاى خدا را و فرود آمد بديشان آنچه بودند بدان مسخره مى كردند (26)

و همانا نابود ساختيم آنچه پيرامون شما است از شهرها و گردانيديم (زير و رو كرديم) آيتها را باشد آنان بازگردند (27)

پس چرا ياريشان نكردند آنان كه برگرفتند جز خدا براى نزديك شدن به خدا خدايانى بلكه گم شدند از ايشان و اين است دروغ ايشان (تهمت ايشان) و آنچه بودند دروغ مى آوردند (28)

و گاهى كه روى آور ساختيم بسويت تنى چند از پريان كه قرآن را شنوند پس هنگامى كه نزدش آمدند (حضورش را دريافتند) گفتند خموش باشيد تا گاهى كه پايان يافت بازگشتند بسوى قوم خويش بيم دهندگان (29)

گفتند اى قوم ما همانا شنيديم كتابى را فرستاده شده بود پس از موسى تصديق كننده آنچه پيش روى آن است رهبرى كند بسوى حقّ و بسوى راهى راست (30)

اى قوم ما بپذيريد دعوت كننده خدا را و ايمان آريد بدو بيامرزد براى شما از گناهان شما و پناه دهد شما را از عذابى دردناك (31)

و آنكه اجابت نكند دعوت خدا را پس نيست عاجزكننده در زمين و نيستش جز او دوستانى آنانند در گمراهى آشكار (32)

آيا نديدند آنكه خداوندى كه آفريد آسمانها و زمين را و خسته نگرديد از آفريدن آنها توانا است

كه زنده كند مُردگان را بلى همانا او است بر همه چيز توانا (33)

و روزى كه عرضه شوند كافران بر آتش آيا نيست اين حقّ گفتند بلى سوگند به پروردگار ما گفت پس بچشيد عذاب را بدانچه بوديد كفر مى ورزيديد (34)

پس شكيبا شو چنانكه شكيبا شدند دارندگان عزم از پيمبران و شتاب نخواه براى ايشان گوئيا ايشان روزى كه بنگرند آنچه را وعده داده شوند نمانده اند جز ساعتى از روز ابلاغى (رساندنى) است پس آيا نابود شوند جز گروه نافرمانان (35)

ترجمه انگليسي قرائي

In the Name of Allah, the All-beneficent, the All-merciful.

1 Ha, Meem.

2 The [gradual] sending down of the Book is from Allah, the All-mighty, the All-wise.

3 We did not create the heavens and the earth and whatever is between them except with reason and for a specified term. Yet the faithless are disregardful of what they are warned.

4 Say, ‘Tell me about what you invoke besides Allah. Show me what [part] of the earth have they created. Do they have any share in the heavens? Bring me a scripture [re-vealed] before this, or some vestige of [divine] knowledge, should you be truthful.’

5 Who is more astray than him who invokes besides Allah such as would not respond to him until the Day of Resurrection, and who are oblivious of their invocation?

6 When mankind are mustered [on Judgement’s Day] they will be their enemies, and they will disavow their worship.

7 When Our manifest signs are recited to them, the faithless say of the truth when it comes

to them: ‘This is plain magic.’

8 Do they say, ‘He has fabricated it?’ Say, ‘Should I have fabricated it, you would not avail me anything against Allah. He best knows what you gossip concerning it. He suffices as a witness between me and you, and He is the All-forgiving, the All-merciful.’

9 Say, ‘I am not a novelty among the apostles, nor do I know what will be done with me, or with you. I just follow whatever is revealed to me, and I am just a manifest warner.’

10 Say, ‘Tell me, if it is from Allah and you disbelieve in it, and a witness from the Children of Israel has testified to its like and believed [in it], while you are disdainful [of it]?’ Indeed Allah does not guide the wrongdoing lot.

11 The faithless say about the faithful, ‘Had it been [anything] good, they would not have taken the lead over us toward [accepting] it.’ And since they could not find the way to it, they will say, ‘It is an ancient lie.’

12 Yet before it the Book of Moses was a guide and a mercy, and this is a Book which confirms it, in the Arabic language, to warn those who do wrong, and is a [bearer of] good news for the virtuous.

13 Indeed those who say, ‘Our Lord is Allah,’ and then remain steadfast, they will have no fear, nor will they grieve.

14 They shall be the inhabitants of paradise, remaining in it [forever]—a reward for

what they used to do.

15 We have enjoined man to be kind to his parents. His mother has carried him in travail, and bore him in travail, and his gestation and weaning take thirty months. When he comes of age and reaches forty years, he says, ‘My Lord! Inspire me to give thanks for Your blessing with which You have blessed me and my parents, and that I may do righteous deeds which may please You, and invest my descendants with right-eousness. Indeed I have turned to you in penitence, and I am one of the muslims.’

16 Such are the ones from whom We accept the best of what they do, and overlook their misdeeds, [who will be] among the inhabitants of paradise—a true promise which they had been given.

17 As for him who says to his parents, ‘Fie on you! Do you promise me that I shall be raised [from the dead] when generations have passed away before me?’ And they in-voke Allah’s help [and say]: ‘Woe to you! Believe! Indeed Allah’s promise is true.’ But he says, ‘These are nothing but myths of the ancients.’

18 Such are the ones against whom the word became due concerning the nations that have passed away before them of jinn and humans. They were indeed the losers.

19 For each [person] there will be degrees [of merit] pertaining to what he has done, that He may recompense them fully for their works, and they will not be wronged.

20 The day when the

faithless are exposed to the Fire, [they will be told,] ‘You have exhausted your good things in the life of the world and enjoyed them. So today you will be requited with a humiliating punishment for your acting arrogantly in the earth unduly, and because you used to transgress.’

21 And mention [Hud] the brother of ‘Aad, when he warned his people at Ahqaf—and warners have passed away before and after him—saying, ‘Do not worship anyone but Allah. Indeed I fear for you the punishment of a tremendous day.’

22 They said, ‘Have you come to turn us away from our gods? Then bring us what you threaten us with, should you be truthful.

23 He said, ‘The knowledge is with Allah alone. I communicate to you what I have been sent with. But I see that you are a senseless lot.’

24 When they saw it as a cloud advancing toward their valleys, they said, ‘This cloud brings us rain.’ ‘Rather it is what you sought to hasten: a hurricane carrying a painful punishment,

25 destroying everything by its Lord’s command.’ So they became such that nothing could be seen except their dwellings. Thus do We requite the guilty lot.

26 Certainly We had granted them power in respects that We have not granted you, and We had vested them with hearing and sight and hearts. But neither their hearing availed them nor did their sight, nor their hearts, in any way when they used to impugn the signs of Allah. So they were

besieged by what they used to deride.

27 Certainly We destroyed towns that were around you, and We have paraphrased the signs so that they may come back.

28 So why did not those [false gods] help them whom they had taken, besides Allah, as gods, as means of nearness [to Him]? Rather they forsook them; and that was their lie and what they used to fabricate.

29 When We dispatched toward you a team of jinn listening to the Qur’an, when they were in its presence, they said, ‘Be silent!’ When it was finished, they went back to their people as warners.

30 They said, ‘O our people! Indeed we have heard a Book which has been sent down after Moses, confirming what was before it. It guides to the truth and to a straight path.

31 O our people! Respond to Allah’s summoner and have faith in Him. He will forgive you some of your sins and shelter you from a painful punishment.’

32 Those who do not respond to Allah’s summoner cannot thwart [Allah] on the earth, and they will not find any protectors besides Him. They are in manifest error.

33 Do they not see that Allah, who created the heavens and the earth and [who] was not exhausted by their creation, is able to revive the dead? Yes, indeed He has power over all things.

34 The day when the faithless are exposed to the Fire, [He will say,] ‘Is this not a fact?’ They will say, ‘Yes, by our

Lord!’ He will say, ‘So taste the punishment because of what you used to disbelieve.’

35 So be patient just as the resolute among the apostles were patient, and do not seek to hasten [the punishment] for them. The day when they see what they are promised, [it will be] as though they had remained only an hour of a day. This is a proclamation. So shall anyone be destroyed except the transgressing lot?

ترجمه انگليسي شاكر

Ha Mim. (1)

The revelation of the Book is from Allah, the Mighty, the Wise. (2)

We did not create the heavens and the earth and what is between them two save with truth and (for) an appointed term; and those who disbelieve turn aside from what they are warned of. (3)

Say: Have you considered what you call upon besides Allah? Show me what they have created of the earth, or have they a share in the heavens? Bring me a book before this or traces of knowledge, if you are truthful. (4)

And who is in greater error than he who calls besides Allah upon those that will not answer him till the day of resurrection and they are heedless of their call? (5)

And when men are gathered together they shall be their enemies, and shall be deniers of their worshipping (them). (6)

And when Our clear communications are recited to them, those who disbelieve say with regard to the truth when it comes to them: This is clear magic. (7)

Nay! they say: He has forged it.

Say: If I have forged it, you do not control anything for me from Allah; He knows best what you utter concerning it; He is enough as a witness between me and you, and He is the Forgiving, the Merciful. (8)

Say: I am not the first of the messengers, and I do not know what will be done with me or with you: I do not follow anything but that which is revealed to me, and I am nothing but a plain warner. (9)

Say: Have you considered if it is from Allah, and you disbelieve in it, and a witness from among the children of Israel has borne witness of one like it, so he believed, while you are big with pride; surely Allah does not guide the unjust people. (10)

And those who disbelieve say concerning those who believe: If it had been a good, they would not have gone ahead of us therein. And as they do not seek to be rightly directed thereby, they say: It is an old lie. (11)

And before it the Book of Musa was a guide and a mercy: and this is a Book verifying (it) in the Arabic language that it may warn those who are unjust and as good news for the doers of good. (12)

Surely those who say, Our Lord is Allah, then they continue on the right way, they shall have no fear nor shall they grieve. (13)

These are the dwellers of the garden, abiding therein: a reward for

what they did. (14)

And We have enjoined on man doing of good to his parents; with trouble did his mother bear him and with trouble did she bring him forth; and the bearing of him and the weaning of him was thirty months; until when he attains his maturity and reaches forty (15)

These are they from whom We accept the best of what they have done and pass over their evil deeds, among the dwellers of the garden; the promise of truth which they were promised. (16)

And he who says to his parents: Fie on you! do you threaten me that I shall be brought forth when generations have already passed away before me? And they both call for Allah's aid: Woe to you! believe, surely the promise of Allah is true. But he says: Th (17)

These are they against whom the word has proved true among nations of the jinn and the men that have already passed away before them; surely they are losers. (18)

And for all are degrees according to what they did, and that He may pay them back fully their deeds and they shall not be wronged. (19)

And on the day when those who disbelieve shall be brought before the fire: You did away with your good things in your life of the world and you enjoyed them for a while, so today you shall be rewarded with the punishment of abasement because you were unju (20)

And mention the brother of Ad; when he

warned his people in the sandy plains,-- and indeed warners came before him and after him-- saying Serve none but Allah; surely I fear for you the punishment of a grievous day. (21)

They said: Have you come to us to turn us away from our gods; then bring us what you threaten us with, if you are of the truthful ones. (22)

He said: The knowledge is only with Allah, and I deliver to you the message with which I am sent, but I see you are a people who are ignorant. (23)

So when they saw it as a cloud appearing in the sky advancing towards their valleys, they said: This is a cloud which will give us rain. Nay! it is what you sought to hasten on, a blast of wind in which is a painful punishment, (24)

Destroying everything by the command of its Lord, so they became such that naught could be seen except their dwellings. Thus do We reward the guilty people. (25)

And certainly We had established them in what We have not established you in, and We had given-- them ears and eyes and hearts, but neither their ears, nor their eyes, nor their hearts availed them aught, since they denied the communications of Allah, and (26)

And certainly We destroyed the towns which are around you, and We repeat the communications that they might turn. (27)

Why did not then those help them whom they took for gods besides Allah to draw (them) nigh (to Him)?

Nay! they were lost to them; and this was their lie and what they forged. (28)

And when We turned towards you a party of the jinn who listened to the Quran; so when they came to it, they said: Be silent; then when it was finished, they turned back to their people warning (them). (29)

They said: O our people! we have listened to a Book revealed after Musa verifying that which is before it, guiding to the truth and to a right path: (30)

O our people! accept the Divine caller and believe in Him, He will forgive you of your faults and protect you from a painful punishment. (31)

And whoever does not accept the-Divine caller, he shall not escape in the earth and he shall not have guardians besides Him, these are in manifest error. (32)

Have they not considered that Allah, Who created the heavens and the earth and was not tired by their creation, is able to give life to the dead? Aye! He has surely power over all things. (33)

And on the day when those who disbelieve shall be brought before the fire: Is it not true? They shall say: Aye! by our Lord! He will say: Then taste the punishment, because you disbelieved. (34)

Therefore bear up patiently as did the messengers endowed with constancy bear up with patience and do not seek to hasten for them (their doom). On the day that they shall see what they are promised they shall be as if they

had not tarried save an hour of (35)

ترجمه انگليسي ايروينگ

In the name of God, the Mercy-giving, the Merciful!

(1) H.M.

(2) The revelation of the Book [occurs] through God, the Powerful, the Wise.

(3) We have only created Heaven and Earth, and whatever lies between them for the Truth and for a specific period, while those who disbelieve are dodging what they have been warned about.

(4) SAY: "Have you ever seen what you appeal to instead of to God? Show me what part of earth they have created! Have they any partnership in Heaven? Bring me a book previous to this one or any other trace of knowledge if you are so truthful."

(5) Who is further off the track than someone who appeals to something which will not respond to him until Resurrection Day, instead of to God [Alone]? They are oblivious [of the fact] that they are being appealed to.

(6) When mankind is summoned, they will become enemies of theirs and renounce their own worship.

(7) When Our clear signs are being recited to them, those who disbelieve will remark about the Truth once it comes to them: "This is sheer magic!"

(8) Or do they say: "He has invented it"? SAY: "Even if I have invented it, yet do you control anything from God for me? He is quite Aware of what you are engaged in; He suffices as a Witness between me and you. He is the Forgiving, the Merciful."

(9) SAY: "I am no upstart among messengers. I do

not know what will happen to me nor to you. I only follow what has been inspired in me, and am merely a plain warner."

(10) SAY: "Have you considered whether it [comes] from God's presence, while you disbelieve in it? A witness from the Children of Israel has testified concerning something similar to it; he has believed while you are too proud to. God does not guide wrongdoing folk."

(11) The ones who disbelieve tell the ones who believe: "If it were any good, they would not have gotten so far ahead of us on the way toward it." Yet since they are not guided by it, they will say: "This is an old swindle!"

(12) Before it, Moses' book served as a model and a mercy, while this is a Book which confirms such in the Arabic tongue, so as to warn those who do wrong, and [it forms] an announcement to those who act kindly.

(13) The ones who say: "Our Lord is God [Alone]," then proceed straight ahead, will find no fear afflict them nor will they ever be saddened.

(14) Those will become inhabitants of the Garden, remaining there forever as a reward for what they have been doing.

(15) We have instructed everyman to be kind to both his parents. His mother bears him with reluctance, and gives birth to him painfully. Bearing him and weaning him last thirty months, until when he attains his full growth and reaches forty years [of age], he says: "My Lord, train me

to be grateful for Your favor which you have shown to me and to both my parents, and to act honorably so You may approve of it. Improve my offspring for me: I have turned toward You (in repentance) and am one of those who are committed to (live in) peace [with God and society]."

(16) Those are the ones from whom We will accept the best out of whatever they do, while We will overlook their evil deeds since it concerns the occupants of the Garden, as a true promise which has been made to them.

(17) Anyone who says to his parents: "Phooey on you! Do you promise me that I'll come forth [from my grave] while generations have passed on before me?", -and while they both implore God's help: "It will be too bad for you! Believe: God's promise will come true, "he merely says: "These are only legends about primitive men."

(18) Those are the ones among the nations of sprites and humans who have passed away before them, against whom the Sentence will be justified. They will be the losers.

(19) Each will have rank according to whatever they have done, so He may repay them for their actions and they will not be harmed.

(20) On the day when those who disbelieve are exposed to the Fire [they will be told]: "You used up your wholesome things during worldly life, and enjoyed them. Today you will be rewarded with humiliating punishment because of how proudly you acted on earth

without any right to do so,and because you were misbehaving”.

(21) Remember 'Ad's brother when he warned his folk by the Dunes (warners have passed away both before and after him): "Will you worship only God? I fear the torment of an awful day for you!"

(22) They said: "Have you come to us to turn us against our gods? Bring us what you threaten us with, if you are so truthful."

(23) He said: "Knowledge rests only with God. I am communicating to you what I have been sent with, even though I see you are a folk who act out of ignorance."

(24) When they saw it as a disturbance advancing on their valleys, they said: "This is some storm which will bring us rain." Rather it was what you sought to hasten up for yourselves, a wind containing painful punishment,

(25) which would demolish everything at its Lord's command. They were found next morning with only their dwellings still visible. Thus We reward criminal folk!

(26) We had set them up with something We have not established you with, and granted them hearing, eyesight and vital organs; yet their hearing, eyesight and vital organs did not help them out at all. Once they repudiated God's signs, what they had been making fun of engulfed them.

(27) We have wiped out some towns around you; while We have arranged signs so that they may return.

(28) If only those whom they have adopted as gods in order to gain access [to Heaven] instead

of [trusting] God, had supported them! Instead they left them in the lurch. That was because of their shamming and of what they had invented.

(29) Once We detailed a platoon of sprites for you so they might listen to the Qur'an. When they were present at it, they said: "Hush!" When it was finished, they went back to their folk as warners.

(30) They said: "Our people, we have just heard a Book sent down after Moses to confirm what came before it. It guides one to Truth and to a Straight Road.

(31) Our people, answer God's herald and believe in him! He will forgive you some of your offences and protect you from painful torment."

(32) Anyone who does not answer God's herald will never escape on earth, nor will he have any patrons besides Him. Such people are in obvious error.

(33) Have they not considered that God, Who created Heaven and Earth, has not been worn out through creating them since [He is] Able to revive even the dead? Indeed He is Capable of everything!

(34) Some day when those who disbelieve are exposed to the Fire [and asked]: "Is this not real?"; they will say: "Indeed, by our Lord!" He will say: "Well, taste torment since you were disbelieving."

(35) Be patient just as those messengers who were steadfast were patient. Do not try to hurry [things] up for them, since they will seem to have lingered for only an hour of daylight on the day when they shall

see what they have been promised! [It is] a decree! Yet will only immoral folk be wiped out?

ترجمه انگليسي آربري

In the Name of God, the Merciful, the Compassionate

Ha Mim (1)

The sending down of the Book is from God, the All-mighty, the All-wise. (2)

We have not created the heavens and the earth, and what between them is, savewith the truth and a stated term; but the unbelievers are turning away fromthat they were warned of. (3)

Say: `Have you considered that you call upon apart from God? Show me whatthey have created of the earth; or have they a partnership in the heavens?Bring me a Book before this, or some remnant of a knowledge, if you speaktruly.' (4)

And who is further astray than he who calls, apart from God, upon such a oneas shall not answer him till the Day of Resurrection? Such as are heedlessof their calling, (5)

and when mankind are mustered, shall be enemies to them, and shall deny theirservice. (6)

And when Our signs are recited to them, clear signs, the unbelievers say tothe truth when it has come to them, `This is manifest sorcery.' (7)

Or do they say, `He has forged it'? Say: `If I have forged it, you have nopower to help me against God. He knows very well what you are pressing upon;He suffices as a witness between me and you; He is the All-forgiving,the All-compassionate.' (8)

Say: `I am not an innovation among the Messengers, and I know not whatshall be done with me

or with you. I only follow what is revealed to me;I am only a clear warner.' (9)

Say: `Have you considered? If it be from God, and you disbelieve in it, anda witness from among the Children of Israel bears witness to its like, andbelieves, and you wax proud, God guides not the people of theevildoers.' (10)

The unbelievers say, as regards the believers, `If it had been aught good,they had not outstripped us to it.' And since they are not guided by it,certainly they will say, `This is an old calumny!' (11)

Yet before it was the Book of Moses for a model and a mercy; and this isa Book confirming, in Arabic tongue, to warn the evildoers, and good tidingsto the good-doers. (12)

Surely those who say, `Our Lord is God' and then go straight, no fear shallbe on them, neither shall they sorrow. (13)

Those are the inhabitants of Paradise, therein dwelling forever, as arecompense for that they have been doing. (14)

We have charged man, that he be kind to his parents; his mother bore himpainfully, and painfully she gave birth to him; his bearing and his weaningare thirty months. Until, when he is fully grown, and reaches forty years,he says, `O my Lord, dispose me that I may be thankful for Thy blessingwherewith Thou hast blessed me and my father and mother, and that I may dorighteousness well-pleasing to Thee; and make me righteous also in my seed.Behold, I repent to Thee, and am among those that surrender.' (15)

Those

are they from whom We shall accept the best of what they have done, andWe shall pass over their evil deeds. They are among the inhabitants ofParadise--the promise of the very truth, which they were promised. (16)

But he who says to his father and his mother, `Fie upon you! Do you promiseme that I shall be brought forth, when already generations have passed awaybefore me?' while they call upon God for succour--`Woe upon thee! Believe;surely God's promise is true'; then he says, `This is naught but the fairy--tales of the ancients'-- (17)

such men are they against whom has been realized the Word concerning nationsthat passed away before them, men and jinn alike; they were losers. (18)

All shall have their degrees, according to what they have wrought, and thatHe may pay them in full for their works, and they not being wronged. (19)

Upon the day when the unbelievers are exposed to the Fire: `You dissipatedyour good things in your present life, and you took your enjoyment in them;therefore today you shall be recompensed with the chastisement of humiliationfor that you waxed proud in the earth without right, and for yourungodliness.' (20)

And remember the brother of Ad, when he warned his people beside the sand-dunes--and already warners had passed away alike before him and behind him--saying, `Serve none but God! Truly I fear for you the chastisement of adreadful day.' (21)

They said, `What, hast thou come to pervert us from our gods? Then bring usthat thou promisest us, if indeed thou

speakest truly.' (22)

He said, `Knowledge is only with God, and I deliver to you the Message withwhich I was sent; but I see you are an ignorant people.' (23)

Then, when they saw it as a sudden cloud coming towards their valleys, theysaid, `This is a cloud, that shall give us rain!' `Not so; rather it is thatyou sought to hasten--a wind, wherein is a painful chastisement, (24)

destroying everything by the commandment of its Lord.' So in the morningthere was naught to be seen but their dwelling-places. Even so do Werecompense the people of the sinners. (25)

And We had established them in that wherein We have not established you,and We appointed for them hearing, and sight, and hearts; and yet theirhearing, their sight and their hearts availed them nothing, since they deniedthe signs of God, and they were encompassed by that they mocked at. (26)

And We destroyed the cities about you, and We turned about the signs, thathaply they would return. (27)

Then why did those not help them that they had taken to themselves asmediators, gods apart from God? Not so; but they went astray from them,and that was their calumny, and what they had been forging. (28)

And when We turned to thee a company of jinn giving ear to the Koran; andwhen they were in its presence they said, `Be silent!' Then, when it wasfinished, they turned back to their people, warning. (29)

They said, `Our people, we have heard a Book that was sent down after Moses,confirming

what was before it, guiding to the truth and to a straightpath. (30)

O our people, answer God's summoner, and believe in Him, and He will forgiveyou some of your sins, and protect you from a painful chastisement. (31)

Whosoever answers not God's summoner cannot frustrate God in the earth, andhe has no protectors apart from Him; those are in manifest error.' (32)

What, have they not seen that God who created the heavens and earth, notbeing wearied by creating them, is able to give life to the dead? Yesindeed; He is powerful over everything. (33)

Upon the day when the unbelievers are exposed to the Fire: `Is not this thetruth?' They shall say, `Yes, by our Lord!' He shall say, `Then taste thechastisement of your unbelief!' (34)

So be thou patient, as the Messengers possessed of constancy were alsopatient. Seek not to hasten it for them--it shall be as if, on the day theysee that they are promised, they had not tarried but for an hour of a singleday. A Message to be delivered! And shall any be destroyed but the peopleof the ungodly? (35)

ترجمه انگليسي پيكتال

In the name of Allah, the Beneficent, the Merciful.

Ha. Mim. (1)

The revelation of the Scripture from Allah the Mighty, the Wise. (2)

We created not the heavens and the earth and all that is between them save with truth, and for a term appointed. But those who disbelieve turn away from that whereof they are warned. (3)

Say (unto them, O Muhammad): Have ye thought on all

that ye invoke beside Allah? Show me what they have created of the earth. Or have they any Portion the heavens? Bring me a Scripture before this (Scripture), or some vestige of knowledge (in support of what ye say), if ye are truthful. (4)

And who is further astray than those who, instead of Allah, pray unto such as hear not their prayer until the Day of Resurrection, and are unconscious of their prayer, (5)

And when mankind are gathered (to the Judgment) will become enemies for them, and will become deniers of having been worshipped. (6)

And when Our clear revelations are recited unto them, who disbelieve say of the Truth when it reacheth them: This is mere magic. (7)

Or say they: He hath invented it? Say (O Muhammad): If I have invented it, still ye have no power to support me against Allah. He is best aware of what ye say among yourselves concerning it. He sufficeth for a witness between me and you And He is the Forgiving, the Merciful. (8)

Say: I am no new thing among the messengers (of Allah), nor know I what will be done with me or with you. I do but follow that which is inspired in me, and I am but a plain warner. (9)

Bethink you: If it is from Allah and ye disbelieve therein, and a witness of the Children of Israel hath already testified to the like thereof and hath believed, and ye are too proud (what plight is yours)? Lo!

Allah, guideth not wrong doing folk. (10)

And those who disbelieve say of those who believe: If it had been (any) good, they would not have been before us in attaining it. And since they will not be guided by it, they say: This is an ancient lie; (11)

When before it there was the Scripture of Moses, an example and a mercy; and this is a confirming Scripture in the Arabic language, that it may warn those who do wrong and bring good tidings for the righteous. (12)

Lo! those who say: our Lord is Allah, and thereafter walk aright, there shall no fear come upon them neither shall they grieve. (13)

Such are rightful owners of the Garden, immortal thereafter as a reward for what they used to do. (14)

And We have commended unto man kindness toward parents. His mother beareth him with reluctance, and bringeth him forth with reluctance, and the bearing of him and the weaning of him is thirty months, till, when he attaineth full strength and reacheth forty years, he saith: My Lord! Arouse me that I may give thanks for the favor wherewith Thou hast favored me and my parents, and that I may do right acceptable unto Thee. And be gracious unto me In the matter of my seed. Lo! I have turned unto Thee repentant, and lo! I am of those who surrender (unto Thee). (15)

Those are they from whom We accept the best of what they do, and overlook their evil deeds. (They

are) among the owners of the Garden. This is the true promise which they were promised (in the world). (16)

And whoso saith unto his parents: Fie upon you both! Do ye threaten me that I shall be brought forth (again) when generations before me have passed away? And they twain cry unto Allah for help (and say): Woe unto thee! Believe! Lo! the promise of Allah is true. But he saith: This is naught save fables of the men of old: (17)

Such are those on whom the Word concerning nations of the Jinn and mankind which have passed away before them hath effect. Lo! they are the losers. (18)

And for all there will be ranks from what they do, that He may pay them for their deeds! and they will not be wronged. (19)

And on the day when those who disbelieve are exposed to the Fire (it will be said): Ye squandered your good things in the life of the world and sought comfort therein. Now this day ye are rewarded with the doom of ignominy because ye were disdainful in the land without a right and because ye used to transgress. (20)

And make mention (O Muhammad) of the brother of Aad when he warned his folk among the wind curved sand hills and verily warners came and went before and after him saying: Serve none but Allah. Lo! I fear for you the doom of a tremendous Day. (21)

They said; Hast come to turn us away from our

gods? Then bring upon us that wherewith thou threatenest us, if thou art of the truthful. (22)

He said: The knowledge is with Allah only. I convey unto you that wherewith I have been sent, but I see you are a folk that know not. (23)

Then when they beheld it a dense cloud coming toward their valleys, they said; Here is a cloud bringing us rain. Nay, but it is that which ye did seek to hasten, a wind wherein is painful torment, (24)

Destroying all things by commandment of its Lord. And morning found them so that naught could be seen save their dwellings. Thus do We reward the guilty folk. (25)

And verily We bad empowered them with that where with We have not empowered you, and had assigned them ears and eyes and hearts; but their ears and eyes and hearts availed them naught since they denied the revelations of Allah; and what they used to mock befell them. (26)

And verily We have destroyed townships round about you, and displayed (for them) Our revelation, that haply they might return. (27)

Then why did those whom they had chosen for gods as a way of approach (unto Allah) not help them? Nay, but they did fail them utterly. And (all) that was their lie, and what they used to invent (28)

And when We inclined toward thee (Muhammad) certain of the Jinn, who wished to hear the Quran and, when they were in its presence, said: Give ear! and, when it

was finished, turned back to their people, warning. (29)

They said: O our people! Lo! we have heard a Scripture which hath been revealed after Moses, confirming that which was before it, guiding unto the truth and a right road. (30)

O our people! respond to Allah's summoner and believe in Him. He will forgive you some of your sins and guard you from a painful doom. (31)

And whoso respondeth not to Allah's summoner he can nowise escape in the earth, and ye (can find) no protecting friends instead of Him. Such are in error manifest. (32)

Have they not seen that Allah, Who created the heavens and the earth and was not wearied by their creation, is Able to give life to the dead? Aye, He verily is Able to do all things. (33)

And on the day when those who disbelieve are exposed to the Fire (they will be asked): Is not this real? They will say: Yea, by our Lord. He will say: Then taste the doom for that ye disbelieved. (34)

Then have patience (O Muhammad) even as the stout of heart among the messengers (of old) had patience, and seek not to hasten on the doom for them. On the day when they see that which they are promised (it will seem to them) as though they had tarried but an hour of daylight. A clear message. Shall any be destroyed save evil living folk? (35)

ترجمه انگليسي يوسفعلي

In the name of Allah Most Gracious Most Merciful.

Ha Mim. (1)

The

revelation of the Book is from Allah the Exalted in Power Full of Wisdom. (2)

We created not the heavens and the earth and all between them but for just ends and for a term appointed: but those who reject Faith turn away from that whereof they are warned. (3)

Say: "Do ye see what it is ye invoke besides Allah? Show me what it is they have created on earth or have they a share in the heavens? Bring me a Book (revealed) before this or any remnant of knowledge (ye may have) if ye are telling the truth!" (4)

And who is more astray than one who invokes besides Allah such as will not answer him to the Day of Judgement and who (in fact) are unconscious of their call (to them)? (5)

And when mankind are gathered together (at the Resurrection) they will be hostile to them and reject their worship (altogether)! (6)

When Our Clear Signs are rehearsed to them the Unbelievers say of the Truth when it comes to them: "This is evident sorcery!" (7)

Or do they say "He has forged it"? Say: "Had I forged it then can ye obtain no single (blessing) for me from Allah. He knows best of that whereof ye talk (so glibly)! Enough is He for a witness between me and you! And He is Oft-Forgiving Most Merciful." (8)

Say: "I am no bringer of new-fangled doctrine among the apostles nor do I know what will be done with me or with you.

I follow but that which is revealed to me by inspiration: I am but a Warner open and clear." (9)

Say: "See ye? If (this teaching) be from Allah and ye reject it and a witness from among the Children of Israel testifies to its similarity (with earlier scriptures) and has believed while ye are arrogant (how unjust ye are!) truly Allah guides not a people unjust." (10)

The Unbelievers say of those who believe: "If (this Message) were a good thing (such men) would not have gone to it first before us!" and seeing that they guide not themselves thereby they will say "This is an (old) old falsehood!" (11)

And before this was the Book of Moses as a guide and a mercy; and this Book confirms (it) in the Arabic tongue; to admonish the unjust and as Glad Tidings to those who do right. (12)

Verily those who say "Our Lord is Allah" and remain firm (on that Path) on them shall be no fear nor shall they grieve. (13)

Such shall be Companions of the Garden dwelling Therein (for aye): a recompense for their (good) deeds. (14)

We have enjoined on man Kindness to his parents: in pain did his mother bear him and in pain did she give him birth. The carrying of the (child) to his weaning is (a period of) thirty months. At length when he reaches the age of full strength and attains forty years he says "O my Lord! grant me that I may be grateful

for Thy favor which Thou hast bestowed upon me and upon both my parents and that I may work righteousness such as Thou mayest approve; and be gracious to me in my issue. Truly have I turned to Thee and truly do I bow (to Thee) in Islam." (15)

Such are they from whom We shall accept the best of their deeds and pass by their ill deeds: (they shall be) among the Companions of the Garden: a promise of truth which was made to them (in this life). (16)

But (there is one) who says to his parents "Fie on you! Do ye hold out the promise to me that I shall be raised up even though generations have passed before me (without rising again)? " And they two seek Allahs aid (and rebuke the son): "Woe to thee! have Faith! For the promise of Allah is true." But he says "This is nothing but tales of the ancients!" (17)

Such are they against whom is proved the Sentence among the previous generations of Jinns and men that have passed away; for they will be (utterly) lost. (18)

And to all are (assigned) degrees according to the deeds which they (have done) and in order that (Allah) may recompense their deeds and no injustice be done to them. (19)

And on the Day that the Unbelievers will be placed before the Fire (it will be said to them): "Ye received your good things in the life of the world and ye took your pleasure

out of them: but today shall ye be recompensed with a Penalty of humiliation: for that ye were arrogant on earth without just cause and that ye (ever) transgressed." (20)

Mention (Hud) one of `Ads (own) brethren: behold he warned his people about the winding Sand-tracts: but there have been Warners before him and after him: "Worship ye none other than Allah: truly I fear for you the Penalty of a Mighty Day." (21)

They said: "Hast thou come in order to turn us aside from Our gods? Then bring upon us the (calamity) with which thou dost threaten us if thou art telling the truth!" (22)

He said: "The Knowledge (of when it will come) is only with Allah: I proclaim to you the mission on which I have been sent: but I see that ye are a people in ignorance!"... (23)

Then when they saw the (Penalty in the shape of ) a cloud traversing the sky coming to meet their valleys they said "This cloud will give us rain!" "Nay it is the (calamity) ye were asking to be hastened! a wind wherein is a Grievous Penalty! (24)

"Everything will it destroy by the command of its Lord!" Then by the morning they nothing was to be seen but (the ruins of) their houses! Thus do We recompense those given to sin! (25)

And We had firmly established them in a (prosperity and) power which We have not given to you (ye Quraish!) and We had endowed them with (faculties of) hearing

seeing heart and intellect: but of no profit to them were their (faculties of) hearing sight and heart and intellect when they went on rejecting the Signs of Allah; and they were (completely) encircled by that which they used to mock at! (26)

We destroyed aforetime populations round about you; and We have shown the Signs in various ways that they may turn (to Us). (27)

Why then was no help forthcoming to them from those whom they worshipped as gods besides Allah as a means of access (to Allah)? Nay they left them in the lurch: but that was their Falsehood and their invention. (28)

Behold We turned towards thee a company of Jinns (quietly) listening to the Quran: when they stood in the presence thereof they said "Listen in silence!" When the (reading) was finished they returned to their people to warn (them of their sins). (29)

They said "O our people! We have heard a Book revealed after Moses confirming what came before it: it guides (men) to the Truth and to a Straight Path. (30)

"O our people hearken to the one who invites (you) to Allah and believe in him: He will forgive you your faults and deliver you from a Penalty Grievous. (31)

"If any does not hearken to the one who invites (Us) to Allah he cannot frustrate (Allahs Plan) on earth and no protectors can he have besides Allah such men (wander) in manifest error." (32)

See they not that Allah Who created the heavens and the

earth and never wearied with their creation is able to give life to the dead? Yea verily He has power over all things. (33)

And on the Day that the Unbelievers will be placed before the Fire (they will be asked) "Is this not the Truth? " They will say "Yea by our Lord!" (One will say:) "Then taste ye the Penalty for that ye were wont to deny (Truth)!" (34)

Therefore patiently persevere as did (all) apostles of inflexible purpose; and be in no haste about the (Unbelievers). On the Day that they see the (Punishment) promised them (it will be ) as if they had not tarried more than an hour in a single day. (Thine but) to proclaim the Message: but shall any be destroyed except those who transgress? (35)

ترجمه فرانسوي

Au nom d'Allah, le Tout Miséricordieux, le Très Miséricordieux.

1. Ha, Mim.

2. La révélation du Livre émane d'Allah, Le Puissant, Le Sage.

3. Nous n'avons créé les cieux et la terre et ce qui est entre eux qu'en toute vérité et [pour] un terme fixé. Ceux qui ont mécru se détournent de ce dont ils ont été avertis.

4. Dis: ‹Que pensez-vous de ceux que vous invoquez en dehors d'Allah? Montrez-moi donc ce qu'ils ont créé de la terre! Ou ont-ils dans les cieux une participation avec Dieu? Apportez-moi un Livre antérieur à celui-ci (le Coran) ou même un vestige d'une science, si vous êtes véridiques›.

5. Et qui est plus égaré que celui qui invoque en dehors d'Allah, celui qui

ne saura lui répondre jusqu'au Jour de la Résurrection? Et elles [leurs divinités] sont indifférentes à leur invocation.

6. Et quand les gens seront rassemblés [pour le Jugement] elles seront leurs ennemies et nieront leur adoration [pour elles].

7. Et quand on leur récite Nos versets bien clairs, ceux qui ont mécru disent à propos de la vérité, une fois venue à eux: ‹C'est de la magie manifeste›.

8. Ou bien ils disent: ‹Il l'a inventé!› Dis: ‹Si je l'ai inventé, alors vous ne pourrez rien pour moi contre [la punition] d'Allah. Il sait parfaitement ce que vous propagez (en calomnies contre le Coran): Allah est suffisant comme témoin entre moi et vous. Et c'est Lui le Pardonneur, le Très Miséricordieux›.

9. Dis: ‹Je ne suis pas une innovation parmi les messagers; et je ne sais pas ce que l'on fera de moi, ni de vous. Je ne fais que suivre ce qui m'est révélé; et je ne suis qu'un avertisseur clair›.

10. Dis: ‹Que direz-vous si [cette révélation s'avère] venir d'Allah et vous n'y croyez pas, qu'un témoin parmi les fils d'Israël en atteste la conformité [au Pentateuque] et y croit pendant que vous, vous le repoussez avec orgueil... En vérité Allah ne guide pas les gens injustes!›

11. Et ceux qui ont mécru dirent à ceux qui ont cru: ‹Si ceci était un bien, ils (les pauvres) ne nous y auraient pas devancés›. Et comme ils ne seront pas laissés guider par lui ils diront: ‹Ce n'est qu'un vieux mensonge!›

12. Et avant

lui, il y avait le Livre de Moïse, comme guide et comme miséricorde. Et ceci est [un livre] confirmateur, en langue arabe, pour avertir ceux qui font du tort et pour faire la bonne annonce aux bienfaisants.

13. Ceux qui disent: ‹Notre Seigneur est Allah› et qui ensuite se tiennent sur le droit chemin. Ils ne doivent avoir aucun crainte et ne seront point affligés.

14. Ceux-là sont les gens du Paradis où ils demeureront éternellement, en récompense de ce qu'ils faisaient.

15. Et Nous avons enjoint à l'homme de la bonté envers ses père et mère: sa mère l'a péniblement porté et en a péniblement accouché; et sa gestation et sevrage durant trente mois; puis quand il atteint ses pleines forces et atteint quarante ans, il dit: ‹ش Seigneur! Inspire-moi pour que je rende grâce au bienfait dont Tu m'as comblé ainsi qu'à mes père et mère, et pour que je fasse une bonne oeuvre que Tu agrées. Et fais que ma postérité soit de moralité saine, Je me repens à Toi et je suis du nombre des Soumis›.

16. Ce sont ceux-là dont Nous acceptons le meilleur de ce qu'ils oeuvrent et passons sur leurs méfaits, (ils seront) parmi les gens du Paradis, selon la promesse véridique qui leur était faite.

17. Quant à celui qui dit à ses père et mère: ‹Fi de vous deux! Me promettez-vous qu'on me fera sortir de terre alors que des générations avant moi ont passé?› Et les deux, implorant le secours d'Allah, [lui dirent]: ‹Malheur à

toi! Crois. Car la promesse d'Allah est véridique›. Mais il (répond): ‹Ce ne sont que des contes d'Anciens›.

18. Ce sont ceux-là qui ont mérité la sentence [prescrite] en même temps que des communautés déjà passées avant eux parmi les djinns et les hommes. Ils étaient réellement perdants.

19. Et il y a des rangs [de mérite] pour chacun, selon ce qu'ils ont fait, afin qu'Allah leur attribue la pleine récompense de leurs oeuvres; et ils ne seront point lésés.

20. Et le jour où ceux qui mécru seront présentés au Feu (il leur sera dit): ‹vous avez dissipé vos [biens] excellents et vous en avez joui pleinement durant votre vie sur terre: on vous rétribue donc aujourd'hui du châtiment avilissant, pour l'orgueil dont vous vous enfliez injustement sur terre, et pour votre perversité.

21. Et rappelle-toi le frère des Aad (Hud) quand il avertit son peuple à Al-Ahqaf - alors qu'avant et après lui, des avertisseurs sont passés - [en disant]: ‹N'adorez qu'Allah. Je crains pour vous le châtiment d'un jour terrible›.

22. Ils dirent: ‹Es-tu venu à nous détourner de nos divinités? Eh bien, apporte-nous ce que tu nous promets si tu es du nombre des véridiques›.

23. Il dit: ‹La science n'est qu'auprès d'Allah. Je vous transmets cependant le message avec lequel j'ai été envoyé. Mais je vois que vous êtes des gens ignorants›.

24. Puis, voyant un nuage se dirigeant vers leurs vallées, ils dirent; ‹Voici un nuage qui nous apporte de la pluie›. Au contraire! c'est cela même que vous

cherchiez à hâter: C'est un vent qui contient un châtiment douloureux,

25. détruisant tout, par le commandement de son Seigneur›. Puis, le lendemain on ne voyait plus que leurs demeures. Ainsi rétribuons-Nous les gens criminels.

26. En effet, Nous les avions consolidés dans des positions que Nous ne vous avons pas données. Et Nous leur avions assigné une ouïe, des yeux et des coeurs, mais ni leur ouïe, ni leurs yeux, ni leurs coeurs ne leur ont profité en quoi que ce soit, parce qu'ils niaient les signes d'Allah. Et ce dont ils se moquaient les cerna.

27. Nous avons assurément fait périr les cités autour de vous; et Nous avons diversifié les signes afin qu'ils reviennent (de leur mécréance).

28. Pourquoi donc ne les secourent pas, ceux qu'ils avaient pris, en dehors d'Allah, comme divinités pour [soi-disant] les rapprocher de Lui? Ceux-ci, au contraire, les abandonnèrent; telle est leur imposture et voilà ce qu'ils inventaient comme mensonges.

29. (Rappelle-toi) lorsque Nous dirigeâmes vers toi une troupe de djinns pour qu'ils écoutent le Coran. Quand ils assistèrent [à sa lecture] ils dirent: ‹Ecoutez attentivement›... Puis, quand ce fut terminé, ils retournèrent à leur peuple en avertisseurs.

30. Ils dirent: ‹ش notre peuple! Nous venons d'entendre un Livre qui a été descendu après Moïse, confirmant ce qui l'a précédé. Il guide vers la vérité et vers un chemin droit.

31. ش notre peuple! Répondez au prédicateur d'Allah et croyez en lui. Il [Allah] vous pardonnera une partie de vos péchés et vous protégera contre un châtiment

douloureux.

32. Et quiconque ne répond pas au prédicateur d'Allah ne saura échapper au pouvoir [d'Allah] sur terre. Et il n'aura pas de protecteurs en dehors de Lui. Ceux- là sont dans un égarement évident.

33. Ne voient-ils pas qu'Allah qui a créé les cieux et la terre, et qui n'a pas été fatigué par leur création, est capable en vérité de redonner la vie aux morts? Mais si. Il est certes Omnipotent.

34. Et le jour où seront présenté au Feu ceux qui ont mécru (on leur dira): ‹Ceci n'est-il pas la vérité?› Ils diront: ‹Mais si, par notre Seigneur›. Il dira: ‹Eh bien, goûtez le châtiment pour votre mécréance›.

35. Endure (Muhammad) donc, comme ont enduré les messager doués de fermeté; et ne te montre pas trop pressé de les voir subir [leur châtiment]. Le jour où ils verront ce qui leurs est promis, il leur semblera qu'ils n'étaient restés [sur terre] qu'une heure d'un jour. Voilà une communication. Qui sera donc anéanti sinon les gens pervers?

ترجمه اسپانيايي

1. hm.

2. La revelación de la Escritura procede de Alá, el Poderoso, el Sabio.

3. No hemos creado sino con un fin los cielos, la tierra y lo que entre ellos está, y por un período determinado. Pero los infieles se desvían de las advertencias que se les han dirigido.

4. Di: «¿Qué os parece lo que invocáis en lugar de invocar a Alá? ¡Mostradme qué han creado de la tierra o si tienen participación en los cielos! Si es verdad lo que decís, ¡traedme

una Escritura anterior a ésta o un rastro de conocimiento!»

5. ¿Hay alguien que esté más extraviado que quien, en lugar de invocar a Alá, invoca a quienes no van a escucharle hasta el día de la Resurrección, indiferentes a sus invocaciones,

6. que, cuando los hombres sean congregados, serán sus enemigos y renegarán de que les hayan servido?

7. Cuando se les recitan a los infieles Nuestras aleyas como pruebas claras, dicen de la Verdad que viene a ellos: «¡Esto es manifiesta magia!»

8. O dicen: «Él lo ha inventado». Di: «Si yo lo he inventado, no podéis hacer nada por mí contra Alá. Él sabe bien lo que divulgáis a este propósito. Basta Él como testigo entre yo y vosotros. Él es el Indulgente, el Misericordioso».

9. Di: «Yo no soy el primero de los enviados. Y no sé lo que será de mí, ni lo que será de vosotros. No hago más que seguir lo que se me ha revelado. Yo no soy más que un monitor que habla claro».

10. Di: «¿Qué os parece? Si procede de Alá y vosotros no creéis en él, mientras que un testigo de entre los Hijos de Israel atestigua su conformidad y cree, en tanto que vosotros sois altivos... Alá no dirige a la gente impía».

11. Los infieles dicen de los creyentes: «Si hubiera sido algo bueno, no se nos habrían adelantado en ello». Y, como no son dirigidos por él, dicen: «¡Es una vieja mentira!»

12. Antes de él, la Escritura de Moisés

servía de guía y de misericordia. Y ésta es una Escritura que confirma, en lengua árabe, para advertir a los impíos y anunciar la buena nueva a quienes hacen el bien.

13. Quienes dicen: «¡Nuestro Señor es Alá!» y se portan correctamente no tienen que temer y no estarán tristes.

14. Esos tales morarán en el Jardín eternamente, como retribución a sus obras.

15. Hemos ordenado al hombre que se porte bien con sus padres. Su madre le llevó con molestia y con molestia le dio a luz. El embarazo y la lactancia duran treinta meses. Hasta que, al alcanzar la madurez y cumplir cuarenta años, dice: «¡Señor! Permíteme

16. Éstos son aquéllos de cuyas obras aceptaremos lo mejor y pasaremos por alto sus malas obras. Estarán entre los moradores del Jardín, promesa de verdad que se les hizo.

17. En cambio, quien diga a sus padres -mientras éstos imploran a Alá y dicen: «¡Ay de ti! ¡Cree! ¡Lo que Alá promete es verdad!»-: «¡Uf! ¿Vais a prometerme que me sacarán, cuando han pasado tantas generaciones anteriores a mí?» y diga: «Éstas no son sino

18. en ésos será en quienes se cumpla la sentencia aplicada a las comunidades precedentes de genios y de mortales. Ésos serán los que pierdan.

19. Todos tendrán su propia categoría, según sus obras. Les retribuirá plenamente sus acciones y no serán tratados injustamente.

20. El día que los infieles sean expuestos al Fuego: «Disipasteis vuestros bienes en vuestra vida de acá y gozasteis de ellos. Hoy se os va

a retribuir con un castigo degradante por haberos conducido altivamente en la tierra sin razón y por haber sido per

21. Y recuerda al hermano de los aditas, que advirtió a su pueblo en al- Ahqaf -y hubo otras advertencias antes y después de él-. «¡No sirváis sino a Alá! Temo por vosotros el castigo de un día terrible».

22. Dijeron: «¿Has venido a nosotros para desviarnos de nuestros dioses? ¡Tráenos, pues, aquello con que nos amenazas, si es verdad lo que dices!»

23. Dijo: «Sólo Alá tiene conocimiento de ello. Yo os comunico el objeto de mi misión, pero veo que sois gente ignorante».

24. Cuando lo vieron como una nube que se dirigía a sus valles, dijeron: «Es una nube que nos trae la lluvia». «¡No! Es más bien aquello cuya venida reclamabais, un viento que encierra un castigo doloroso,

25. que va a destruirlo todo a una orden de su Señor». A la mañana siguiente, no se veía más que sus viviendas. Así retribuimos a la gente pecadora.

26. Les habíamos dado un poderío como no os hemos dado a vosotros. Les habíamos dado oído, vista, intelecto. Pero ni el oído, ni la vista, ni el intelecto les sirvieron de nada, pues negaron los signos de Alá. Y les cercó aquello de que se burlaban.

27. Hemos destruido las ciudades que había alrededor de vosotros. Les habíamos expuesto los signos. Quizás, así, se convirtieran.

28. ¿Por qué no les auxiliaron aquéllos a los que, en lugar de tomar a Alá, habían tomado

como dioses para que les acercaran? Al contrario, les abandonaron. Ésa fue su mentira y su invención.

29. Y cuando te llevamos un grupo de genios para que escucharan la Recitación. Cuando estaban presentes a ella, dijeron: «¡Callad!» Y, cuando se terminó, regresaron a los suyos para advertirles.

30. Dijeron: «¡Pueblo! Hemos oído una Escritura revelada después de Moisés, en confirmación de los mensajes anteriores, que dirige a la Verdad y a una vía recta».

31. ¡Pueblo! Aceptad al que llama a Alá y creed en Él, para que os perdone vuestros pecados y os preserve de un castigo doloroso.

32. Los que no acepten al que llama a Alá no podrán escapar en la tierra, ni tendrán, fuera de Él, amigos. Esos tales están evidentemente extraviados.

33. ¿No han visto que Alá, Que ha creado los cielos y la tierra sin cansarse por ello, es capaz de devolver la vida a los muertos? Pues sí, es omnipotente.

34. El día que los infieles sean expuestos al Fuego: «¿No es esto la Verdad?» Dirán: «¡Claro que sí, por nuestro Señor!» Dirá: «¡Gustad, pues, el castigo debido a vuestra incredulidad!»

35. Ten, pues, paciencia, como la tuvieron otros enviados resueltos. Y no reclames para ellos el adelantamiento. El día que vean aquello con que se les amenaza, les parecerá no haber permanecido más de una hora de día. Éste es un comunicado. Y ¿quién será

ترجمه آلماني

Im Namen Allahs, des Gnنdigen, des Barmherzigen.

1. Hل Mيm.

2. Die Offenbarung des Buches ist von Allah, dem Allmنchtigen, dem

Allweisen.

3. Wir haben die Himmel und die Erde und das, was zwischen beiden ist, nicht anders erschaffen als in Weisheit und auf eine bestimmte Zeit; die aber nicht daran glauben, wovor sie gewarnt wurden, sie wenden sich ab.

4. Sprich: «Wiكt ihr, was das ist, was ihr anruft statt Allah? Zeigt mir, was sie von der Erde erschaffen haben. Oder haben sie einen Anteil an den Himmeln? Bringt mir ein Buch herbei, das vor diesem (offenbart worden), oder eine Spur von Wissen, wenn ihr wahrhaftig seid.»

5. Und wer ist irrender als jene, die statt zu Allah zu solchen beten, die sie nicht erhِren werden bis zum Tage der Auferstehung und die ihres Gebets nicht achten?

6. Und wenn die Menschen versammelt werden, werden sie ihre Feinde sein und ihre Anbetung verleugnen.

7. Und wenn ihnen Unsere deutlichen Zeichen vorgetragen werden, sagen die Unglنubigen von der Wahrheit, wenn sie zu ihnen kommt: «Das ist offenkundige Zauberei.»

8. Sagen sie: «Er hat es erdichtet»? Sprich: «Wenn ich es erdichtet habe, ihr kِnnt mir nichts nützen wider Allah. Er weiك am besten, in was für Reden ihr euch ergeht. Er genügt als Zeuge zwischen mir und euch. Und Er ist der Allverzeihende, der Barmherzige.»

9. Sprich: «Ich bin keine neue Erscheinung unter den Gesandten, und ich weiك nicht, was mit mir oder mit euch geschehen wird. Ich folge bloك dem, was mir offenbart ward; und ich bin nur ein aufklنrender Warner.»

10. Sprich: «Saget mir, wenn dies von Allah ist, und ihr lehnt es ab, und

ein Zeuge von den Kindern Israels hat Zeugnis abgelegt von jemandem wie er. Er hat geglaubt, ihr aber seid allzu hoffنrtig!» Allah weist dem ungerechten Volk nicht den Weg.

11. Und die Unglنubigen sagen von den Glنubigen: «Wنre er (der Koran) etwas Gutes, sie hنtten ihn nicht vor uns erlangt.» Und da sie sich nicht leiten lassen durch ihn, sagen sie: «Dies ist eine alte Lüge.»

12. Und vor ihm war schon das Buch Moses', Führung und Barmherzigkeit; und dies hier ist ein Buch der Bestنtigung in arabischer Sprache, die zu warnen, die freveln, und eine frohe Botschaft denen, die Gutes tun -

13. Die da sprechen: «Unser Herr ist Allah», und danach fest bleiben - keine Furcht soll über sie kommen, noch sollen sie trauern.

14. Sie sind des Gartens Bewohner; darin sollen sie weilen auf immer: eine Belohnung für das, was sie zu tun pflegten.

15. Wir haben dem Menschen Güte gegen seine Eltern zur Pflicht gemacht. Seine Mutter trug ihn mit Schmerzen, und mit Schmerzen gebar sie ihn. Und ihn zu tragen und ihn zu entwِhnen erfordert dreiكig Monate, bis dann, wenn er seine Vollkraft erlangt und vierzig Jahre erreicht hat, er spricht: «Mein Herr, sporne mich an, dankbar zu sein für Deine Gnade, die Du mir und meinen Eltern erwiesen hast, und Rechtes zu wirken, das Dir wohlgefallen mag. Und laك mir meine Nachkommenschaft rechtschaffen sein. Siehe, ich wende mich zu Dir; und ich bin einer der Gottergebenen.»

16. Das sind die, von denen Wir die guten Werke annehmen, die sie

getan, und deren üble Werke Wir übersehen - unter den Bewohnern des Gartens, in Erfüllung der wahrhaftigen Verheiكung, die ihnen verheiكen ward.

17. Der aber zu seinen Eltern spricht: «Pfui über euch! Verkündet ihr mir, daك ich auferstehen soll, obwohl Geschlechter schon vor mir dahingegangen sind?» Und sie rufen beide zu Allah um Hilfe (und sprechen): «Wehe dir, glaube! denn die Verheiكung Allahs ist wahr.» Er aber antwortet: «Das sind nichts als Fabeln der Alten.»

18. So sind die, gegen welche der Spruch (der Strafe) fنllig ward, zusammen mit den Scharen der Dschinn und der Menschen, die vor ihnen hingingen. Fürwahr, sie sind die Verlierenden gewesen.

19. Und für alle sind Stufen gemنك dem, was sie tun, auf daك Er ihnen ihre Taten voll vergelte; und kein Unrecht soll ihnen widerfahren.

20. Und an dem Tage, wenn die Unglنubigen dem Feuer ausgesetzt werden: «Ihr habt eure guten Dinge im Leben hienieden aufgezehrt, und ihr hattet Genuك daran. Heute nun sollt ihr mit der Strafe der Schmach belohnt werden, weil ihr hoffنrtig wart auf Erden ohne alles Recht, und weil ihr Empِrer wart.»

21. Und gedenke des Bruders der ہd, da er sein Volk warnte bei den windgewellten Sandhügeln - und Warner sind schon vor ihm gewesen und nach ihm - (und sprach): «Dienet Allah allein, denn ich fürchte für euch die Strafe am Groكen Tag.»

22. Sie sprachen: «Bist du zu uns gekommen, um uns von unseren Gِttern abwendig zu machen? So bring über uns, was du uns androhst, wenn du der Wahrhaftigen einer bist.»

23. Er sprach: «Das Wissen (darüber) ist einzig bei Allah. Ich richte euch nur das aus, womit ich gesandt ward, jedoch ich sehe, ihr seid ein unwissendes Volk.»

24. Dann aber, als sie sahen, wie es sich ihren Tنlern nنherte gleich einer Wolke, sprachen sie: «Das ist eine Wolke, die uns Regen geben wird.» «Nein, es ist vielmehr das, was ihr zu beschleunigen trachtetet - ein Wind, in dem eine schmerzliche Strafe ist.

25. Er wird alles zerstِren nach dem Befehl seines Herrn.» Und am Morgen wurden sie so, daك nichts mehr blieb als ihre Wohnungen. Also belohnen Wir das schuldige Volk.

26. Wir hatten ihnen Gewalt gegeben über das, worüber Wir euch keine gegeben haben; und Wir hatten ihnen Ohren und Augen und Herzen gegeben. Aber weder ihre Ohren noch ihre Augen noch ihre Herzen nützten ihnen im geringsten, da sie die Zeichen Allahs leugneten; und das, worüber sie zu spotten pflegten, fiel auf sie.

27. Wir haben bereits Stنdte rings um euch zerstِrt; und Wir haben die Zeichen von allen Seiten gezeigt, damit sie sich bekehren.

28. Warum haben ihnen denn die nicht geholfen, die sie sich zu Gِttern genommen hatten statt Allah (und die sie Ihm) nahe bringen sollten? Nein, sie entglitten ihnen. Das war ihre Lüge und was sie zu erfinden pflegten.

29. Und (gedenke der Zeit) da Wir eine Schar Dschinn dir zuwandten, die den Koran zu vernehmen wünschten; und als sie in seiner Gegenwart waren, sprachen sie: «Schweiget (und hِret zu)», und als er zu Ende war, kehrten sie

warnend zurück zu ihrem Volk.

30. Sie sprachen: «O unser Volk, wir haben ein Buch gehِrt, das nach Moses herabgesandt ward, das bestنtigend, was schon vor ihm da ist; es leitet zur Wahrheit und zu dem geraden Weg.

31. O unser Volk, hِret auf Allahs Rufer und glaubet an Ihn. Er wird euch eure Sünden vergeben und euch vor qualvoller Strafe schützen.

32. Und wer nicht auf Allahs Rufer hِrt, der kann nicht auf Erden entrinnen, noch kann er Beschützer haben auكer Ihm. Solche sind in offenkundigem Irrtum.»

33. Haben sie nicht gesehen, daك Allah, Der die Himmel und die Erde erschuf und nicht müde ward durch ihre Erschaffung, auch vermag, die Toten lebendig zu machen? Ja, wahrlich, Er vermag alle Dinge zu tun.

34. Und an dem Tage, wenn die Unglنubigen dem Feuer ausgesetzt werden: «Ist dies nicht die Wahrheit?» Sie werden sprechen: «Ja, bei unserem Herrn.» Er wird sprechen: «So kostet nun die Strafe dafür, daك ihr unglنubig wart.»

35. Gedulde dich denn, wie es die Gesandten taten, die standhaft waren und hochgesinnt; und sei nicht in Hast ihretwegen. An dem Tage, an dem sie das schauen, was ihnen angedroht ward, wird ihnen sein, als hنtten sie nur eine Stunde von einem Tag verweilt. Eine Ermahnung! und niemand soll vernichtet werden als das frevelnde Volk.

ترجمه ايتاليايي

In nome di Allah, il Compassionevole, il Misericordioso

1. Hâ', Mîm .

2. La rivelazione del Libro proviene da Allah, l'Eccelso, il Saggio.

3. Non creammo i cieli e la terra e quel che vi è frammezzo se

non con verità e fino ad un termine stabilito, ma i miscredenti non badano a ciò di cui sono stati avvertiti.

4. Di': « Guardate coloro che invocate all'infuori di Allah? Mostratemi quel che hanno creato della terra. Oppure è nei cieli che sono associati [ad Allah] ? Se siete sinceri, portate una Scrittura anteriore a questa, o una traccia di scienza».

5. E chi è più sviato di colui che invoca, all'infuori di Allah, chi non saprà rispondergli fino al Giorno della Resurrezione? Essi non hanno neppure coscienza dell'invocazione che viene loro rivolta,

6. e quando gli uomini saranno riuniti, saranno loro nemici e rinnegheranno la loro adorazione.

7. Quando vengono recitati loro i Nostri versetti espliciti, i miscredenti dicono della verità che viene ad essi: « E' magia evidente».

8. Oppure dicono: « L'ha inventato lui». Di': « Se l'avessi inventato io, non potreste fare nulla per me contro [la punizione di] Allah. Egli ben conosce quello che propalate ed è testimone sufficiente tra me e voi». Egli è il Perdonatore, il Misericordioso.

9. Di': « Non costituisco un'innovazione rispetto agli inviati né conosco quel che avverrà a me e a voi . Non faccio che seguire quello che mi è stato rivelato. Non sono che un ammonitore esplicito».

10. Di': « Ma non vedete? Se esso viene da Allah e voi non credete in esso, mentre un testimone dei Figli di Israele conferma la sua conformità e crede, mentre voi lo rifiutate per orgoglio...? In verità Allah non guida gli ingiusti.

11.

I miscredenti dicono ai credenti: «Se esso fosse un bene, costoro non ci avrebbero preceduto» . Siccome non sono affatto guidati , diranno: «Questa non è che una vecchia menzogna».

12. Prima di esso c'era la Scrittura di Mosè, guida e misericordia. Questo Libro ne è la conferma, in lingua araba, per ammonire gli ingiusti ed essere lieta novella per coloro che fanno il bene.

13. Sì, coloro che dicono: «Il nostro Signore è Allah!» e agiscono rettamente non avranno nulla da temere e non saranno afflitti.

14. Essi saranno i compagni del Giardino, in cui rimarranno in perpetuo, compenso per quel che avranno fatto.

15. Abbiamo ordinato all'uomo la bontà verso i genitori: sua madre lo ha portato con fatica e con fatica lo ha partorito. Gravidanza e svezzamento durano trenta mesi. Quando raggiunge la maturità ed è giunto ai quarant'anni dice: «Signore, dammi modo di renderti grazia del favore di cui hai colmato me e i miei genitori, affinché compia il bene di cui Ti compiaci e concedimi una discendenza onesta. Io mi volgo pentito a Te e sono uno dei sottomessi.

16. Accetteremo le loro azioni più belle e sorvoleremo sui loro misfatti. [Saranno] tra i compagni del Giardino. Promessa veritiera fatta a loro.

17. Quanto invece a colui che dice ai sui genitori: «Uffa a voi; vorreste promettermi che sarò fatto risorgere, quando già passarono molte generazioni prima di me?»,essi invocheranno l'ausilio di Allah [dicendo]: « Guai a te! Credi, ché la promessa di Allah è veritiera». Risponderà: « Sono le

favole degli antichi» .

18. Essi sono coloro contro i quali si realizza la sentenza, [come si realizzò] fra le comunità di uomini e di démoni che li precedettero: in verità saranno i perdenti.

19. Ci saranno gradi [di merito] per ciascuno di loro in base a quello che avranno fatto. [Allah] li compenserà pienamente delle loro opere e non subiranno alcun torto.

20. Nel Giorno in cui i miscredenti saranno condotti al Fuoco, [sarà detto loro]: «Avete dissipato i vostri beni nella vita terrena e ne avete goduto. Oggi siete compensati con un castigo avvilente, per l'orgoglio che, senza alcun diritto, manifestavate sulla terra e per la vostra perversione.

21. E ricorda il fratello degli 'Âd , quando ammonì il suo popolo presso Al -'Ahqâf ; vennero prima di lui e dopo di lui gli ammonitori . Disse: «Non adorate altri che Allah. Temo per voi il castigo di un Giorno terribile».

22. Dissero: « Sei venuto per allontanarci dai nostri dèi? Fa' venire ciò di cui ci minacci, se sei sincero».

23. Disse: « La Scienza è solo presso Allah. Io vi comunico ciò con cui sono stato inviato, ma vedo che siete gente ignorante».

24. Quando videro una densa nuvola dirigersi verso le loro valli, dissero: «Ecco una nuvola, sta per piovere». No, è proprio quello che cercavate di affrettare, è un vento che porta seco un doloroso castigo,

25. che tutto distruggerà per ordine del suo Signore». Al mattino non erano visibili che [i resti delle] loro case. Così compensiamo i

malvagi.

26. Avevamo dato loro mezzi che a voi non abbiamo dato. Avevamo donato loro l'udito, gli occhi e i cuori, ma il loro udito i loro occhi e i loro cuori non giovarono loro, perché negavano i segni di Allah. Li avvolse ciò di cui si burlavano.

27. Già annientammo le città attorno a voi, eppure avevamo mostrato loro i Nostri segni affinché ritornassero [a Noi pentiti].

28. Perché mai non li soccorsero coloro che si erano presi come intermediari e dèi, all'infuori di Allah? Anzi, li abbandonarono, non erano altro che calunnie e menzogne.

29. E [ricorda] quando ti conducemmo una schiera di démoni affinché ascoltas- sero il Corano; si presentarono dicendosi: «[Ascoltate in] silenzio». Quando poi [la lettura] fu conclusa, fecero ritorno al loro popolo per avvertirlo .

30. Dissero: «O popolo nostro, in verità abbiamo sentito [la recitazione] di un Libro rivelato dopo [quello di] Mosè, a conferma di quello che lo precede: guida alla verità e alla retta via.

31. O popolo nostro, rispondete all'Araldo di Allah e credete in Lui, affinché Egli vi perdoni una [parte dei] vostri peccati e vi preservi dal doloroso castigo.

32. Quanto a colui che non risponde all'Araldo di Allah, non potrà diminuire [la Sua potenza] sulla terra e non avrà patroni all'infuori di Lui. Costoro sono in manifesto errore.

33. Non vedono che Allah ha creato i cieli e la terra, che non Si è stancato della loro creazione ed è capace di ridare la vita ai morti? Si, in verità Egli è

l'Onnipotente».

34. E il Giorno in cui i miscredenti saranno condotti al Fuoco [verrà chiesto loro]: « Non è questa la verità?». Diranno: «Sí, per il nostro Signore! ». Dirà [Allah]: « Gustate allora il castigo della vostra miscredenza».

35. Sopporta con pazienza, come sopportarono i messaggeri risoluti . Non cercare di affrettare alcunché per loro. Il Giorno in cui vedranno quel che è stato promesso loro, sarà come se fossero rimasti solo un'ora del giorno . [Questo è solo un] annuncio: chi altri sarà annientato se non i perversi?

ترجمه روسي

Bo имя Aллaxa Милocтивoгo, Милocepднoгo!

1. Xa мим

2. Hиcпocлaниe книги oт Aллaxa, Слaвнoгo, Мyдpoгo.

3. Mы нe coздaли нeбeca и зeмлю и тo, чтo мeждy ними, инaчe кaк пo иcтинe и нa oпpeдeлeнный cpoк. A тe, кoтopыe нe вepyют, yклoняютcя oт тoгo, в чeм иx yвeщaют.

4. Cкaжи: "Bидeли ли вы тo, к чeмy взывaeтe пoмимo Aллaxa? Пoкaжитe мнe, чтo oни coздaли из зeмли, или y ниx ecть кoмпaния в нeбecax? Пpинecитe мнe книгy бoлee paнюю, чeм этa, или кaкoй-нибyдь cлeд знaния, ecли вы пpaвдивы!

5. Kтo бoлee зaблyждaeтcя, чeм тoт, ктo пpизывaeт пoмимo Aллaxа тex, чтo нe oтвeтят им дo дня вocкpeceния; oни нeбpeгyт иx зoвoм.

6. A кoгдa coбpaны бyдyт люди, oни oкaжyтcя им вpaгaми и бyдyт oткaзывaтьcя oт пoклoнeния им.

7. A кoгдa им читaютcя нaши знaмeния яcнo излoжeнными, гoвopят тe, кoтopыe нe yвepoвaли в иcтинy пocлe тoгo, кaк oнa пpишлa к ним: "Этo - кoлдoвcтвo явнoe".

8. Moжeт быть, oни cкaжyт: "Измыcлил oн eгo!" Cкaжи: "Ecли я измыcлил eгo, тo

вы нe влacтны ни нaд чeм oт Aллaxa для мeня. Oн лyчшe знaeт тo, o чeм вы paзглaгoльcтвyeтe. Дoвoльнo Eгo cвидeтeлeм мeждy мнoю и вaми! Oн - Пpoщaющий, Милocтивый".

9. Cкaжи: "Я - нe нoвинкa cpeди пocлaнникoв, и нe знaю я, чтo бyдeт cдeлaнo co мнoй и c вaми. Я лишь cлeдyю зa тeм, чтo мнe внyшeнo; я - тoлькo явный yвeщeвaтeль".

10. Cкaжи: "Пoдyмaли ли вы, ecли oн oт Aллaxa, a вы нe yвepoвaли в нeгo нo cвидeтeль из cынoв Иcpa'илa зacвидeтeльcтвoвaл o eмy пoдoбнoм, и oн yвepoвaл), a вы вoзгopдилиcь?" Пoиcтинe, Aллax нe вeдeт пpямo нapoд нeпpaвeдный!

11. Гoвopят тe, кoтopыe нe вepyют, тeм, кoтopыe yвepoвaли: "Ecли бы oн был блaгoм, нac бы нe oпepeдили к нeмy". И paз oни нe нaшли пyти c ним, oни cкaжyт: "Этo - дaвняя лoжь!"

12. И дo нeгo ниcпocлaнa книгa Mycы - имaмoм и милocтью. A этo - книгa, пoдтвepждaющaя иcтиннocть нa apaбcкoм языкe, чтoбы yвeщeвaть тex, кoтopыe нeпpaвeдны, и кaк paдocтнaя вecть для дoбpoдeющиx.

13. Пoиcтинe, тe, кoтopыe гoвopят: "Гocпoдь нaш - Aллax", - a пoтoм cтoят пpямo, - нeт cтpaxa нaд ними и нe бyдyт oни oпeчaлeны.

14. Эти - oблaдaтeли paя, oни в нeм вeчнo пpeбывaют в вoздaяниe зa тo, чтo oни дeлaли.

15. Mы зaвeщaли чeлoвeкy блaгoдeтeльcтвoвaть cвoим poдитeлям; мaть нocит eгo c тягocтью и пpoизвoдит c тягocтью; (и вынaшивaниe eгo и oтлyчeниe - тpидцaть мecяцeв), a кoгдa oн дocтигнeт кpeпocти (и дocтигнeт copoкa лeт), oн гoвopит: "Гocпoди, внyши мнe блaгoдapить зa Tвoю милocть, кoтopyю Tы oкaзaл мнe и мoим poдитeлям; внyши

дeлaть дoбpo, yгoднoe Teбe, и ycтpoй для мeня блaгoe в мoeм пoтoмcтвe! Я oбpaтилcя к Teбe, я - из чиcлa пpeдaвшиxcя".

16. Te, oт кoтopыx Mы пpинимaeм лyчшee, чтo oни cдeлaли, и пpoщaeм иx пpeгpeшeния, - cpeди oбитaтeлeй paя, пo oбeщaнию иcтины, кoтopoe былo им oбeщaнo.

17. A ecть и тaкoй, кoтopый гoвopит cвoим poдитeлям: "Tьфy нa вac! Heyжeли вы oбeщaeтe мнe, чтo я бyдy извeдeн? - вeдь yжe пpoшли пoкoлeния дo мeня!" Oни жe взывaют зa пoмoщью к Aллaxy: "Гope тeбe! Увepyй, вeдь oбeщaниe Aллaxa - иcтинa!" Oн гoвopит: "Hичтo этo, кaк cкaзки дpeвниx!"

18. Этo - тe, нa кoтopыx oпpaвдaлocь cлoвo oтнocитeльнo нapoдoв, пpoшeдшиx дo ниx из джиннoв и людeй; пoиcтинe, oни ocтaлиcь в yбыткe.

19. У кaждoгo - cтeпeни в тoм, чтo oн coвepшил, дaбы Oн пoлнocтью вoздaл зa иx дeяния, - и oни нe бyдyт oбижeны.

20. И в тoт дeнь, кaк бyдyт пpивeдeны тe, кoтopыe нe вepoвaли, к oгню... Bы cвoи блaгa пpoвeли в жизни близкoй и нacлaдилиcь ими, a ceгoдня бyдeтe вoзнaгpaждeны нaкaзaниeм yнижeния зa тo, чтo вы pacпyтничaли.

21. Bcпoмни пpo бpaтa aдитoв. Boт, вoзвecтил oн cвoeмy нapoдy в aл-Axкaф, кoгдa пpoшли yжe yвeщaния и дo нeгo и пocлe нeгo: "Пoклoняйтecь тoлькo Aллaxy, я бoюcь для вac нaкaзaния дня вeликoгo!"

22. Oни cкaзaли: "Heyжeли ты пpишeл, чтoбы лoжью oтвpaтить нac oт нaшиx бoгoв? Пpивeди жe нaм тo, чтo ты oбeщaeшь, ecли ты из чиcлa гoвopящиx пpaвдy".

23. Oн cкaзaл: "Beдь знaниe - y Aллaxa, a я пepeдaю вaм тo, c чeм пocлaн; нo я вижy, чтo вы нapoд

нeвeдyщий".

24. И кoгдa oни yвидeли, чтo этo - oблaкo, нaпpaвляющeecя к иx дoлинaм, oни cкaзaли: "Этo oблaкo, кoтopoe пpoльeт нaм дoждь". - Heт, этo - тo, c чeм вы тopoпили, виxpь - в нeм мyчитeльнoe нaкaзaниe.

25. Oнo гyбит вcякyю вeщь пo пoвeлeнию cвoeгo Гocпoдa. И нayтpo oкaзaлocь, чтo видны тoлькo жилищa иx. Taк Mы вoздaeм нapoдy гpeшнoмy!

26. Mы yкpeпили иx в тoм, в чeм нe yкpeпили вac; Mы ycтpoили им cлyx, зpeниe и cepдцa. Ho нe cпacли иx ни cлyx, ни зpeниe, ни cepдцa ни oт чeгo, тaк кaк oни oтpицaли знaмeния Aллaxa, и пocтиглo иx тo, нaд чeм oни издeвaлиcь.

27. Mы пoгyбили yжe кpyгoм вac ceлeния и pacпpeдeлили знaмeния: мoжeт быть, oни oбpaтятcя!

28. Oтчeгo жe нe пoмoгли им тe, кoтopыx oни взяли вмecтo Aллaxa бoгaми кaк cpeдcтвo пpиближeния? - Oни oтoшли oт ниx. Taкoвa иx лoжь и тo, чтo oни измышляли!

29. Boт, Mы нaпpaвили к тeбe тoлпy из джиннoв, чтoбы oни выcлyшaли Kopaн. Koгдa жe oни явилиcь к этoмy, oни cкaзaли: "Bнимaйтe!" Koгдa былo зaвepшeнo, oни oбpaтилиcь к cвoeмy нapoдy c yвeщaниeм.

30. Oни cкaзaли: "O нapoд нaш! Mы cлышaли книгy, ниcпocлaннyю пocлe Mycы, пoдтвepждaщyю иcтиннocть тoгo, чтo ниcпocлaнo дo нeгo; oнa вeдeт к иcтинe и к пpямoмy пyти.

31. O нapoд нaш! Oтвeчaйтe пpизывaющeмy Aллaxa и yвepyйтe в Heгo: Oн пpocтит вaм вaши гpexи и зaщитит вac oт нaкaзaния мyчитeльнoгo.

32. A ктo нe oтвeтит пpизывaющeмy Aллaxa, тoт нe избaвитcя oт Heгo нa зeмлe, и нeт eмy пoмимo Heгo зaщитникoв. Эти - в явнoм зaблyждeнии!"

33. И

paзвe oни нe видeли, чтo Aллax, кoтopый coтвopил нeбeca и зeмлю и нe ocлaб в иx твopeнии, в cocтoянии oживить мepтвыx? Дa, пoиcтинe, Oн - мoщeн нaд вcякoй вeщью!

34. И в тoт дeнь, кoгдa бyдyт пpeдcтaвлeны тe, кoтopыe нe вepoвaли, пpeд oгнeм... Paзвe этo нe пo пpaвy? Oни cкaжyт: "Дa, клянeмcя нaшим Гocпoдoм!" Oн cкaжeт: "Bкycитe жe нaкaзaниe зa тo, чтo вы нe вepoвaли!"

35. Tepпи жe, кaк тepпeли oблaдaтeли твepдocти из пocлaнникoв, и нe тopoпи в yгoдy им! B тoт дeнь, кoгдa oни yвидят тo, чтo oбeщaнo, кaк бyдтo бы oни пpoбыли тoлькo чac дня. Boзвeщeниe! Paзвe ж гyбят кoгo-нибyдь, кpoмe нapoдa нeчecтивoгo?

ترجمه تركي استانبولي

Rahman ve rahîm Allah adiyle.

1- Hâ mîm.

2- Bu kitap, üstün ve her eyi bilen Allah tarafndan indirilmi tir.

3- Gِkleri ve yeryüzünü ancak gerçek olarak ve muayyen bir zaman için yarattk ve kâfir olanlarsa korkutulduklar eylerden yüz çevirirler.

4- De ki: Allah'tan ba ka taptklarnz, gِsterin bana, ne yarattlar yeryüzünde, yoksa gًِü idarede bir ortaklklar m var? Doًru sِylüyorsanz bundan ِnceki bir kitab, yahut bir bilgi eserini getirin bana.

5- Allah' brakp da kyâmet günü, kendisine cevap vermeyecek olan ve kendisine tapanlardan haberleri bile bulunmayan eylere tapandan daha sapk kimdir ki?

6- Ve insanlarn toplandً zaman onlar, dü man kesilirler ve kendilerine tapanlarn kulluklarn da inkâr ederler.

7- Onlara apaçk âyetlerimiz okundu mu gerçeًi inkâr edenler, gerçek, onlara gelince bu derler, a ikâr bir büyü.

8- Yoksa bunu, kendisi uyduruyor mu derler? De ki: Ben uyduruyorsam Allah'n azâbndan hiçbir eyi gideremezsiniz benden; o, Kur’ân hakknda neler dediًinizi daha iyi bilir; benimle sizin

aranzda tank olarak o yeter ve odur suçlar ِrten, rahîm.

9- De ki: فlk gِnderilen peygamber deًilim ben ve bana ne yaplacaًn da bilmem, size ne yaplacaًn da; ancak bana vahyedilene uyarm ve ben, apaçk bir korkutucudan ba ka bir ey de deًilim.

10- De ki: Ne dersiniz, Allah katndansa ve siz onu inkâr ettiyseniz; فsrailoًullarndan bir tank, onun gerçek olup Allah'tan geldiًine tanklk etti de inand, halbuki gene de siz ululandnz, kibirinize yediremediniz; üphe yok ki Allah, zulmeden topluluًu doًru yola sevketmez.

11- Kâfir olanlar, inananlara dediler ki: Eًer bir hayr olsayd onlar, bizi geçemezlerdi ve Kur’ân'la doًru yolu bulmadklar için de diyecekler ki bu, çok eski bir yalan.

12- Ve bundan ِnce de Mûsâ'nn kitab, uyulan bir kitapt ve rahmetti ve bu da bir kitaptr ki onu gerçekle tirir, Arap diliyledir, zulmedenleri korkutmak içindir ve müjdedir iyilik edenlere.

13- قüphesiz, onlar ki Rabbimiz Allah'tr dediler de sonra doًru hareket ettiler, artk onlara ne bir korku vardr, ne de kederlenir onlar.

14- Onlardr cennet ehli, ebedî kalrlar orada, yaptklarna kar lk.

15- Ve biz, insana, anasna-babasna iyilik etmesini emrettik; anas, onu zahmetle ta m tr ve zahmetle doًurmu tur ve gebelik müddetiyle sütten kesilme müddeti, otuz ay tutar; sonunda ergenlik çaًna gelmi tir ve krk ya na ermi tir de demi tir ki: Rabbim, bana da, anama-babama da verdiًin nîmetine kar ükretmeyi nasîp ve müyesser et bana ve soyumdan gelenleri de doًru ve düzgün ki iler yap da ho nut ol benden; üphe yok ki tِvbe ettim sana ve üphe yok ki teslîm olanlardanm, emrine uyanlardanm ben.

16- ضyle ki ilerdir onlar ki yaptklarnn en güzelini kabûl

ederiz ve kِtülüklerinden geçeriz, cennet ehlinin içindedir bunlar; dosdoًru bir vaittir ki vaadedilmi tir onlara.

17- Ve ِbürü de, anasna-babasna, uf sizden, tekrar kabirden çkacaًm m sِylüyor, buna inanmaya m çaًryorsunuz beni? Ve benden ِnce nice nesiller gelip-geçti demi tir ve onlar da Allah'a yalvarrlar da yazk sana derler, inan, üphe yok ki Allah'n vaadi gerçektir, derken o, bu der, eskilerin masallarndan ba ka bir ey deًil.

18- Bunlar, ِyle ki ilerdir ki, onlardan ِnce cinden ve insanlardan gelip geçen ümmetler içinde, onlara da, azâba uًrayacaklarna dâir sِylenen sِz hak olmu tur; üphe yok ki onlar, ziyana uًram lardr.

19- Ve herkesin, yaptً i lere gِre dereceleri var ve yaptklarnn kar lًn elbette tamâmyla ِder ve onlara zulmedilmez.

20- Ve o gün, kâfir olanlar, ate e arzedilirler, dünyâ ya ay nzda bütün temiz eylerinizi kaybettiniz denir ve orada, bunlarla geçinip gitmi tiniz, bugünse, yeryüzünde, haksz yere ululuk sattًnzdan ve buyruktan çktًnzdan dolay a aًlanma azâbyla cezâlanrsnz.

21- Ve an آd'n karde ini, hani kavmini Ahkaaf'ta korkutmu tu ve ondan ِnce ve ondan sonra gelip geçen korkutucular da, ancak Allah'a kulluk edin diye korkutmu lard; o da ِyle demi ve üphe yok ki ben demi ti, o pek büyük günün azâbna uًrayacaًnzdan korkuyorum.

22- Onlar, sen demi lerdi, bizi mâbutlarmzdan vaz geçirmeye mi geldin, doًru sِyleyenlerdensen bize vaadettiًini getir ba mza artk.

23- Demi ti ki: Azâbn ne vakit geleceًine dâir bilgi, ancak Allah katndadr ve ben neyle gِnderilmi sem onu tebliً ediyorum size ve fakat gِrüyorum ki siz, bilgisiz bir topluluksunuz.

24- O bulutun, vâdilerine doًru gelmekte olduًunu gِrünce bu demi lerdi, bize yaًmur getiren bulut. Hayr, o, çarçabuk gelmesini istediًiniz ey, bir yel ki onda elemli

bir azap var.

25- Bir azap var ki Rabbinin emriyle her eyi mahvedip gider, derken hepsi de helâk olup gitti, ِyle bir güne erdiler ki evlerinden ba ka hiçbir ey gِrülmez oldu. ف te bِylece cezâlandrrz mücrim topluluًu.

26- Ve andolsun ki biz onlara, size vermediًimiz gücü-kuvveti vermi tik ve onlara kulak, gِz ve gِnül vermi tik; derken Allah'n delillerini, bile-bile inkâr ettikleri zaman onlara gelen azâb, ne kulaklar menedebilmi ti ve ne gِzleri ve ne gِnülleri ve alay ettikleri, ba larna gelmi ti.

27- Ve andolsun ki çevrenizdeki ehirleri de helâk ettik ve tuttuklar yoldan dِnsünler diye de delilleri tekrar-tekrar açklamadayz, bildirmedeyiz.

28- Peki, Allah' brakp da mâbud olarak kabûl ettikleri ve Tanrya yakla mak için tapndklar putlar, ne diye yardm etmedi onlara? Hayr, hattâ kaybolup gittiler gِzlerinden ve bu, onlarn yalanyd ve onlarn iftirâs.

29- An o zaman ki hani cinlerin bir bِlüًünü, Kur’ân dinlesinler diye senin bulunduًun tarafa yollam tk; oraya gelince birbirlerine, susun demi lerdi; okunu u bitince de korkutmak için kavimlerine dِnmü lerdi de.

30- Ey kavmimiz demi lerdi, gerçekten de biz, Mûsâ'dan sonra indirilmi bir kitap duyduk ki ِnceki kitaplar gerçeklemede, gerçeًi ve doًru yolu gِstermede.

31- Ey kavmimiz, icâbet edin Allah'a çaًrana ve inann ona da suçlarnzn bir ksmn ِrtsün ve sizi korusun elemli azaptan.

32- Ve kim icâbet etmezse Allah'a çaًrana, artk o, yeryüzünde Allah' âciz brakamaz ve ondan ba ka yardmclar da yoktur ona; bu çe it ki ilerdir apaçk sapklًa dü enler.

33- Gِrmezler mi ki üphe yok, Allah, ِyle bir mâbuttur ki gِkleri ve yeryüzünü yaratm tr ve onlar yaratrken yorulmayann, âciz kalmayann, elbette ِlüyü de diriltmeye gücü yeter; evet, üphe yok

ki her eye gücü yeter onun.

34- Ve o gün, kâfir olanlar, ate e arz edilirler de bu gerçek deًil mi denir, evet derler, andolsun Rabbimize; der ki: فnkâr ettiًinizden dolay artk tadn azâb.

35- Artk, peygamberlerden azim ve irâde sâhipleri nasl sabrettilerse sen de sabret ve azâba uًramalar için acele etme. Onlara vaadedilen azâb gِrdükleri gün sanrlar ki dünyâda bir günün bir ân kadar kalm lar; bu, bir tebliًdir, buyruktan çkan topluluktan ba kas helâk m olur?

ترجمه آذربايجاني

Mərhəmətli, rəhmli Allahın adı ilə!

1. Ha, Mim!

2. Kitabın (Qur'anın) nazil edilməsi yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibi Allah tərəfindəndir!

3. Biz göyləri, yeri və onların arasında olanları ancaq haqq olaraq və (qiyamət günü sona çatacaq) müəyyən bir müddət üçün yaratdıq. Kafirlərin qorxudulduqları şeylərdən (qiyamətdən, imana də'vət edən öyüd-nəsihətdən) üz döndərdilər.

4. (Ya Peyğəmbər! Bu müşriklərə) de: "Mənə bir xəbər verin görüm, sizin Allahdan başqa ibadət etdikləriniz yer üzündə (yaxud yerdən və ona bənzər şeylərdən) nə yaratmışlar?! Yoxsa onların göylərdə (Allahla) bir şərikliyi var?! Əgər doğru deyirsinizsə, (dediyinizi sübut etmək üçün) mənə bundan (bu Qur'andan) əvvəl (Allahdan sizə nazil olmuş) bir kitab, yaxud (əvvəlki peyğəmbərlərdən, ümmətlərdən sizə gəlib çatmış) elmdən qalan bir şey (əsər) gətirin!

5. Allahı qoyub qiyamətədək özünə cavab verə bilməyən bütlərə ibadət edən kimsədən daha çox (haqq yoldan) azmış kim ola bilər?! Halbuki bunlar (bu bütlər) onların (bütpərəstlərin) ibadətindən xəbərsizdirlər!

6. İnsanlar məhşərə toplanacaqları zaman bunlar (bu bütlər) onlara (müşriklərə) düşmən olacaq və onların ibadətini inkar edəcəklər.

7. Ayələrimiz onlara açıq-aydın olaraq oxunduqda (və ya: açıq-aydın ayələrimiz onlara söylənildikdə) kafirlər özlərinə gələn (Qur'an) barəsində: "Bu, aşkar bir

sehrdir!" - deyirlər.

8. Yoxsa onlar: "(Muhəmməd) onu (özündən) uydurmuşdur!" - deyirlər. (Ya Peyğəmbər!) De: "Əgər mən onu (özümdən) uydurmuşamsa, siz məni Allahdan (Allahın əzabından) qurtara bilməzsiniz. O sizin (Qur'an) barəsindəki dedi-qodularınızı daha yaxşı bilir. Mənimlə sizin aranızda Onun şahid olması kifayətdir. O, bağışlayandır, rəhm edəndir!"

9. De: "Mən peyğəmbərlərin birincisi deyiləm. (Rəbbimin) mənimlə və sizinlə nə edəcəyini bilmirəm (başqa peyğəmbərlər kimi şəhid olacağımı, ölkəmdən qovulacağımı, yaxud küfrə davam etdiyiniz təqdirdə sizə nə cəza veriləcəyini, hansı fəlakətlərə uğrayacağınızı deyə bilmərəm, çünki qeybi ancaq Allah bilir). Mən yalnız mənə vəhy olunana tabe oluram. Mən ancaq (sizi Allahın əzabı ilə) açıq-aşkar qorxudan bir peyğəmbərəm!"

10. De: "Bir deyin görək, əgər (bu Qur'an) Allah dərgahından olsa, siz onu inkar etsəniz, İsrail oğullarından da bir şahid (Qur'anın həqiqiliyinə) onun özü kimisi (Tövrat) ilə şəhadət verib iman gətirsə və siz (yenə ona qarşı) təkəbbür göstərsəniz (zalım olmazsınızmı)? Allah zalımları doğru yola müvəffəq etməz!"

11. Kafir olanlar iman gətirənlər barəsində deyirlər: "Əgər (Qur'an, islam dini) yaxşı bir şey olsaydı, (mö'minlər) bu işdə bizdən qabağa düşə bilməzdilər (biz onlardan daha əvvəl) iman gətirərdik. Onlar (Qur'anla) doğru yola gəlmədikləri üçün: "Bu, köhnə yalandır!" - deyəcəklər.

12. Ondan (Qur'andan) əvvəl Musanın (İsrail oğullarına, mö'minlərə) rəhbər və mərhəmət olan kitabı (Tövrat) var idi. Bu (Qur'an özündən əvvəlki ilahi kitabları) ərəb dilində təsdiq edən, zalımları (Allahın əzabı ilə) qorxutmaq və yaxşı əməl sahiblərinə (Cənnətlə) müjdə vermək üçün olan bir Kitabdır!

13. Şübhəsiz: "Rəbbimiz Allahdır!" - deyənlərin, sonra da (sözünün üstündə) möhkəm duranların (qiyamət günü) heç bir qorxusu yoxdur və onlar qəm-qüssə də görməyəcəklər!

14. Belələri cənnətlikdirlər,

onlar (dünyada) etdikləri (yaxşı) əməllərin əvəzi olaraq orada əbədi qalacaqlar!

15. Biz insana ata-anasına yaxşılıq etməyi (valideynlərilə gözəl davranmağı, onlara yaxşı baxmağı) tövsiyə etdik. Cünki anası onu (doqquz ay bətnində) zəhmətlə gəzdirmiş, əziyyətlə doğmuşdur. Onunla (ana bətnində) daşınma və (süddən) kəsilmə müddəti otuz aydır. Nəhayət, (insan) kamillik həddinə yetişib qırx yaşa çatdıqda belə deyər: "Ey Rəbbim! Mənə həm mənim özümə, həm də ata-anama əta etdiyin ne'mətə şükür etmək və Sənə xoş gedəcək yaxşı əməl etmək üçün ilham ver, nəslimi əməlisaleh et. Mən (günahlardan) Sənə tövbə etdim və şübhəsiz ki, mən müsəlmanlardanam! (?zümü cani-dildən Allaha təslim edənlərdənəm!)"

16. Belələri (dünyadakı) yaxşı əməllərini qəbul edəcəyimiz, günahlarından keçəcəyimiz və onlara verilmiş doğru və'də görə cənnət əhli içərisində olacaq kimsələrdir!

17. (?zünü Allaha, axirət gününə iman gətirməyə də'vət edən) ata-anasına: "Tfu sizə! Məndən əvvəl neçə-neçə nəsillər gəlib-getdiyi (öləndən sonra dirilmədiyi) halda, siz mənə (qiyamət günü dirildilib qəbirdən) çıxarılacağımımı və'd edirsiniz?! - deyən kimsəyə, (valideynləri) Allahdan mədəd diləyərək: "Vay halına! (Ay yazıq) inan, Allahın və'di haqdır!" - deyərlər. O isə: "Bu (dedikləriniz) qədimlərin əfsanələrindən (yalan sözlərdən) başqa bir şey deyildir!" - deyə cavab verər.

18. Belələri özlərindən əvvəl gəlib getmiş və insanlardan ibarət (kafir) ümmətlərlə birlikdə haqlarında əzab sözünün (hökmünün) gerçəkləşdiyi kimsələrdir. Onlar, doğrudan da, ziyana uğrayanlardır!

19. Hamının (mö'minlərin və kafirlərin) etdiyi əməllərə görə (Cənnətdə və Cəhənnəmdə) dərəcələri vardır ki, (qiyamət günü) Allah onlara (dünyadakı) əməllərinin əvəzini (layiqincə) versin. Onlara əsla haqsızlıq edilməz.

20. Kafir olanlar cəhənnəm oduna göstəriləcəkləri (cəhənnəm odunun üzündən pərdə götürülüb kafirlərin gözünə görünəcəyi, yaxud cəhənnəm əzabını dadacaqları) gün (onlara məzəmmətlə belə deyiləcəkdir): "Siz dünyada həyatınızda

(bütün ne'mətləri görüb daddınız və onlardan ləzzət aldınız (dünyada sizin üçün gözəl olan hər şeyi xərclədiniz, axirətə bir şey qalmadı). Bu gün isə yer üzündə nahaq yerə təkəbbür göstərdiyinizə və (Allahın itaətindən çıxmış) fasiqlər olduğunuza görə həqarətli əzabla cəzalandırılacaqsınız!"

21. (Ya Rəsulum!) Ad qövmünün qardaşını (Hudu) da xatırla! Bir zaman o özündən əvvəl də, sonra da peyğəmbərlər gəlib-getmiş Əhqafda (yüksək qumsal təpələrdə) olan qövmünə belə demişdi: "Allahdan başqasına ibadət etməyin. Mən böyük günün (qiyamət gününün) sizə üz verəcək əzabından qorxuram!"

22. Onlar: "Sən bizi tanrılarımızdan döndərməyəmi gəldin? Əgər doğru danışanlardansansa, bizə və'd etdiyini (əzabı) gətir görək!" - deyə cavab vermişdilər.

23. (Hud) demişdi: "(Əzabın nə vaxt gələcəyini) ancaq Allah bilir. Mən sizə yalnız mənimlə göndərilənləri (risaləti, Allahın əmrlərini) təbliğ edirəm. Ancaq mən sizin cahil bir qövm olduğunuzu görürəm!"

24. Onu (özlərinə və'd olunmuş əzabı) vadilərinə tərəf üz tutub gələn bir bulud (şəklində) gördükləri zaman: "Bu bizə yağış yağdıracaq buluddur!" - dedilər. (Hud isə onlara belə dedi: ) "Xeyr, bu sizin tez gəlməsini istədiyiniz şeydir, bir küləkdir ki, onda şiddətli əzab vardır!

25. O öz Rəbbinin əmri ilə hər şeyi məhv edər!" Onlar (ertəsi gün) səhər çağı elə bir vəziyyətə düşdülər ki, evlərindən başqa heç bir şey görünmədi (hamısı məhv oldu). Biz günahkar qövmü belə cəzalandırırıq!

26. (Ey Məkkə əhli!) And olsun ki, Biz onlara verdiyimiz imkanı (var-dövləti, qüdrəti) sizə verməmişdik. Biz onlara qulaq, göz və qəlb vermişdik, lakin nə qulaqları, nə gözləri, nə də qəlbləri onlara heç bir fayda vermədi. Cünki onlar Allahın ayələrini (bilə-bilə) inkar edirdilər. Onları istehza etdikləri (əzab) sardı.

27. And olsun

ki, Biz sizin ətrafınızda olan məmləkətləri (Səmud, Lut tayfalarının yurdlarını) məhv etdik. Bəlkə, (haqqa, imana) qayıdalar deyə, ayələri onlara cürbəcür şəkildə bəyan etdik (təkrar-təkrar göstərdik).

28. Bəs nə üçün Allahı qoyub (Ona) yaxınlaşmaq məqsədilə tanrı qəbul etdikləri (bütlər) onlara kömək etmədi? Əksinə, (o tanrılar) onlardan uzaqlaşıb qeyb oldular. Bu, (Allaha yaxınlaşmaq məqsədilə bütlərə sitayiş etmək) onların öz yalanları və öz uydurmalarıdır.

29. (Ya Peyğəmbər!) Onu da xatırla ki, bir zaman bir dəstə (ona qədər) cini Qur'anı dinləmək üçün sənin yanına göndərmişdik. Onlar onu dinləməyə (yaxud sənin yanında) hazır olduqda (bir-birinə): "Qulaq asın!" - dedilər və (Qur'an oxunub) qurtardıqdan sonra (həmcinslərini Allahın əzabı ilə) qorxudanlar sifətilə öz qövmlərinin yanına qayıtdılar. (İşə bax ki, cinlər Qur'anı eşidib ona iman gətirdikləri halda, bu müşriklər hələ də ondan üz döndərirlər).

30. Onlar dedilər: "Ey qövmümüz! Biz Musadan sonra nazil edilmiş, özündən əvvəlkiləri (Tövratı, İncili, Zəburu və səhifələri) təsdiq edən, (Allahın bəndələrini) haqqa və düz yola (islam dininə) yönəldən bir Kitab dinlədik!

31. Ey qövmümüz! Allahın carçısını (Muhəmməd əleyhissəlamı) qəbul edin və ona iman gətirin. Allah (qiyamət günü) günahlarınızdan keçər və sizi şiddətli əzabdan xilas edər!

32. Allahın carçısını qəbul etməyən (bilsin ki) yer üzündə qaçıb canını Ondan (Onun əzabından) qurtara bilməz və ona Allahdan başqa kömək edən dostlar da tapılmaz. Belələri açıq-aşkar (haqq yoldan) azmışlar!"

33. Məgər onlar göyləri və yeri yaratmış və onları yaratmaqdan yorulmamış Allahın ölüləri də diriltməyə qadir olduğunu görüb anlamırlarmı? Bəli, O, hər şeyə qadirdir!

34. Kafirlər cəhənnəm oduna göstəriləcəkləri (cəhənnəm əzabını dadacaqları) gün (onlardan soruşulacaqdır): "Məgər bu (daddığınız əzab) doğru deyilmi?!" Onlar: "Bəli, Rəbbimizə

and olsun (ki, doğrudur)!" - deyə cavab verəcəklər. (Allah) buyuracaqdır: "Elə isə (dünyada) küfr etdiyinizə görə dadın əzabı!"

35. (Ya Rəsulum!) Peyğəmbərlərdən əzm (və səbat, şəriət) sahibləri olanların səbr etdiyi kimi, sən də (Allah yolunda çətinliklərə, əziyyətlərə) səbr et. (Müşriklərə) tez (əzab) gəlməsini istəmə. Onlar və'd olunduqlarını (əzabı) görəcəkləri gün gündüzün ancaq bir saatı qədər (dünyada) qaldıqlarını sanacaqlar. (Bu Qur'an Allah dərgahından sizə olan) bir xəbərdarlıqdır. Fasiq bir qövmdən başqası da heç məhv edilərmi?! (Əzab gəldikdə ancaq Allahın itaətindən çıxmış fasiqlər məhv ediləcəklər!)

ترجمه اردو

شروع خدا كا نام لے كر جو بڑا مہربان نہايت رحم والا ہے

1. حٰم

2. (يہ) كتاب خدائے غالب (اور) حكمت والے كي طرف سے نازل ہوئي ہے

3. ہم نے آسمانوں اور زمين كو اور جو كچھ ان دونوں ميں ہے مبني برحكمت اور ايك وقت مقرر تك كے لئے پيدا كيا ہے۔ اور كافروں كو جس چيز كي نصيحت كي جاتي ہے اس سے منہ پھير ليتے ہيں

4. كہو كہ بھلا تم نے ان چيزوں كو ديكھا ہے جن كو تم خدا كے سوا پكارتے ہو (ذرا) مجھے بھي تو دكھاؤ كہ انہوں نے زمين ميں كون سي چيز پيدا كي ہے۔ يا آسمانوں ميں ان كي شركت ہے۔ اگر سچے ہو تو اس سے پہلے كي كوئي كتاب ميرے پاس لاؤ۔ يا علم (انبياء ميں) سے كچھ (منقول) چلا آتا ہو (تو اسے پيش كرو)

5. اور اس شخص سے بڑھ كر كون گمراہ ہوسكتا ہے جو ايسے كو پكارے جو قيامت تك اسے جواب نہ دے سكے اور ان كو ان كے پكارنے ہي كي خبر

نہ ہو

6. اور جب لوگ جمع كئے جائيں گے تو وہ ان كے دشمن ہوں گے اور ان كي پرستش سے انكار كريں گے

7. اور جب ان كے سامنے ہماري كھلي آيتيں پڑھي جاتي ہيں تو كافر حق كے بارے ميں جب ان كے پاس آچكا كہتے ہيں كہ يہ تو صريح جادو ہے

8. كيا يہ كہتے ہيں كہ اس نے اس كو از خود بنا ليا ہے۔ كہہ دو كہ اگر ميں نے اس كو اپني طرف سے بنايا ہو تو تم خدا كے سامنے ميرے (بچاؤ كے) لئے كچھ اختيار نہيں ركھتے۔ وہ اس گفتگو كو خوب جانتا ہے جو تم اس كے بارے ميں كرتے ہو۔ وہي ميرے اور تمہارے درميان گواہ كافي ہے۔ اور وہ بخشنے والا مہربان ہے

9. كہہ دو كہ ميں كوئي نيا پيغمبر نہيں آيا۔ اور ميں نہيں جانتا كہ ميرے ساتھ كيا سلوك كيا جائے گا اور تمہارے ساتھ كيا (كيا جائے گا) ميں تو اسي كي پيروي كرتا ہوں جو مجھ پر وحي آتي ہے اور ميرا كام تو علانيہ ہدايت كرنا ہے

10. كہو كہ بھلا ديكھو تو اگر يہ (قرآن) خدا كي طرف سے ہو اور تم نے اس سے انكار كيا اور بني اسرائيل ميں سے ايك گواہ اسي طرح كي ايك (كتاب) كي گواہي دے چكا اور ايمان لے آيا اور تم نے سركشي كي (تو تمہارے ظالم ہونے ميں كيا شك ہے)۔ بيشك خدا ظالم لوگوں كو ہدايت نہيں ديتا

11. سورة الأحقاف ركوع (4/2) اور كافر مومنوں سے كہتے ہيں كہ اگر يہ (دين) كچھ بہتر

ہوتا تو يہ لوگ اس كي طرف ہم سے پہلے نہ دوڑ پڑتے اور جب وہ اس سے ہدايت ياب نہ ہوئے تو اب كہيں گے كہ يہ پرانا جھوٹ ہے

12. اور اس سے پہلے موسيٰ كي كتاب تھي (لوگوں كے لئے) رہنما اور رحمت۔ اور يہ كتاب عربي زبان ميں ہے اسي كي تصديق كرنے والي تاكہ ظالموں كو ڈرائے۔ اور نيكوكاروں كو خوشخبري سنائے

13. جن لوگوں نے كہا كہ ہمارا پروردگار خدا ہے پھر وہ (اس پر) قائم رہے تو ان كو نہ كچھ خوف ہوگا اور نہ وہ غمناك ہوں گے

14. يہي اہل جنت ہيں كہ ہميشہ اس ميں رہيں گے۔ (يہ) اس كا بدلہ (ہے) جو وہ كيا كرتے تھے

15. اور ہم نے انسان كو اپنے والدين كے ساتھ بھلائي كرنے كا حكم ديا۔ اس كي ماں نے اس كو تكليف سے پيٹ ميں ركھا اور تكليف ہي سے جنا۔ اور اس كا پيٹ ميں رہنا اور دودھ چھوڑنا ڈھائي برس ميں ہوتا ہے۔ يہاں تك كہ جب خوب جوان ہوتا ہے اور چاليس برس كو پہنچ جاتا ہے تو كہتا ہے كہ اے ميرے پروردگار مجھے توفيق دے كہ تو نے جو احسان مجھ پر اور ميرے ماں باپ پر كئے ہيں ان كا شكر گزار ہوں اور يہ كہ نيك عمل كروں جن كو تو پسند كرے۔ اور ميرے لئے ميري اولاد ميں صلاح (وتقويٰ) دے۔ ميں تيري طرف رجوع كرتا ہوں اور ميں فرمانبرداروں ميں ہوں

16. يہي لوگ ہيں جن كے اعمال نيك ہم قبول كريں گے اور ان كے گناہوں سے درگزر

فرمائيں گے اور (يہي) اہل جنت ميں (ہوں گے)۔ (يہ) سچا وعدہ (ہے) جو ان سے كيا جاتا ہے

17. اور جس شخص نے اپنے ماں باپ سے كہا كہ اُف اُف! تم مجھے يہ بتاتے ہو كہ ميں (زمين سے) نكالا جاؤں گا حالانكہ بہت سے لوگ مجھ سے پہلے گزر چكے ہيں۔ اور وہ دونوں خدا كي جناب ميں فرياد كرتے (ہوئے كہتے) تھے كہ كم بخت ايمان لا۔ خدا كا وعدہ تو سچا ہے۔ تو كہنے لگا يہ تو پہلے لوگوں كي كہانياں ہيں

18. يہي وہ لوگ ہيں جن كے بارے ميں جنوں اور انسانوں كي (دوسري) اُمتوں ميں سے جو ان سے پہلے گزر چكيں عذاب كا وعدہ متحقق ہوگيا۔ بيشك وہ نقصان اٹھانے والے تھے

19. اور لوگوں نے جيسے كام كئے ہوں گے ان كے مطابق سب كے درجے ہوں گے۔ غرض يہ ہے كہ ان كو ان كے اعمال كا پورا بدلہ دے اور ان كا نقصان نہ كيا جائے

20. اور جس دن كافر دوزخ كے سامنے كئے جائيں گے (تو كہا جائے گا كہ) تم اپني دنيا كي زندگي ميں لذتيں حاصل كرچكے اور ان سے متمتع ہوچكے سو آج تم كو ذلت كا عذاب ہے، (يہ) اس كي سزا (ہے) كہ تم زمين ميں ناحق غرور كيا كرتے تھے۔ اور اس كي بدكرداري كرتے تھے

21. سورة الأحقاف ركوع (4/3) اور (قوم) عاد كے بھائي (ہود) كو ياد كرو كہ جب انہوں نے اپني قوم كو سرزمين احقاف ميں ہدايت كي اور ان سے پہلے اور پيچھے بھي ہدايت كرنے والے گزرچكے تھے كہ

خدا كے سوا كسي كي عبادت نہ كرو۔ مجھے تمہارے بارے ميں بڑے دن كے عذاب كا ڈر لگتا ہے

22. كہنے لگے كيا تم ہمارے پاس اس لئے آئے ہو كہ ہم كو ہمارے معبودوں سے پھير دو۔ اگر سچے ہو تو جس چيز سے ہميں ڈراتے ہو اسے ہم پر لے آؤ

23. (انہوں نے) كہا كہ (اس كا) علم تو خدا ہي كو ہے۔ اور ميں تو جو (احكام)دے كر بھيجا گيا ہوں وہ تمہيں پہنچا رہا ہوں ليكن ميں ديكھتا ہوں كہ تم لوگ ناداني ميں پھنس رہے ہو

24. پھر جب انہوں نے اس (عذاب كو) ديكھا كہ بادل (كي صورت ميں) ان كے ميدانوں كي طرف آرہا ہے تو كہنے لگے يہ تو بادل ہے جو ہم پر برس كر رہے گا۔ (نہيں) بلكہ (يہ) وہ چيز ہے جس كے لئے تم جلدي كرتے تھے يعني آندھي جس ميں درد دينے والا عذاب بھرا ہوا ہے

25. ہر چيز كو اپنے پروردگار كے حكم سے تباہ كئے ديتي ہے تو وہ ايسے ہوگئے كہ ان كے گھروں كے سوا كچھ نظر ہي نہيں آتا تھا۔ گنہگار لوگوں كو ہم اسي طرح سزا ديا كرتے ہيں

26. اور ہم نے ان كو ايسے مقدور ديئے تھے جو تم لوگوں كو نہيں ديئے اور انہيں كان اور آنكھيں اور دل ديئے تھے۔ تو جب كہ وہ خدا كي آيتوں سے انكار كرتے تھے تو نہ تو ان كے كان ہي ان كے كچھ كام آسكے اور نہ آنكھيں اور نہ دل۔ اور جس چيز سے استہزاء كيا كرتے تھے اس نے

ان كو آ گھيرا

27. سورة الأحقاف ركوع (4/4) اور تمہارے اردگرد كي بستيوں كو ہم نے ہلاك كر ديا۔ اور بار بار (اپني) نشانياں ظاہر كرديں تاكہ وہ رجوع كريں

28. تو جن كو ان لوگوں نے تقرب (خدا) كے سوا معبود بنايا تھا انہوں نے ان كي كيوں مدد نہ كي۔ بلكہ وہ ان (كے سامنے) سے گم ہوگئے۔ اور يہ ان كا جھوٹ تھا اور يہي وہ افتراء كيا كرتے تھے

29. اور جب ہم نے جنوں ميں سے كئي شخص تمہاري طرف متوجہ كئے كہ قرآن سنيں۔ تو جب وہ اس كے پاس آئے تو (آپس ميں) كہنے لگے كہ خاموش رہو۔ جب (پڑھنا) تمام ہوا تو اپني برادري كے لوگوں ميں واپس گئے كہ (ان كو) نصيحت كريں

30. كہنے لگے كہ اے قوم! ہم نے ايك كتاب سني ہے جو موسيٰ كے بعد نازل ہوئي ہے۔ جو (كتابيں) اس سے پہلے (نازل ہوئي) ہيں ان كي تصديق كرتي ہے (اور) سچا (دين) اور سيدھا رستہ بتاتي ہے

31. اے قوم! خدا كي طرف بلانے والے كي بات قبول كرو اور اس پر ايمان لاؤ۔ خدا تمہارے گناہ بخش دے گا اور تمہيں دكھ دينے والے عذاب سے پناہ ميں ركھے گا

32. اور جو شخص خدا كي طرف بلانے والے كي بات قبول نہ كرے گا تو وہ زمين ميں (خدا كو) عاجز نہيں كرسكے گا اور نہ اس كے سوا اس كے حمايتي ہوں گے۔ يہ لوگ صريح گمراہي ميں ہيں

33. كيا انہوں نے نہيں سمجھا كہ جس خدا نے آسمانوں اور زمين كو پيدا كيا اور

ان كے پيدا كرنے سے تھكا نہيں۔ وہ اس (بات) پر بھي قادر ہے كہ مردوں كو زندہ كر دے۔ ہاں ہاں وہ ہر چيز پر قادر ہے

34. اور جس روز آگ كے سامنے كئے جائيں گے (اور كہا جائے گا) كيا يہ حق نہيں ہے؟ تو كہيں گے كيوں نہيں ہمارے پروردگار كي قسم (حق ہے) حكم ہوگا كہ تم جو (دنيا ميں) انكار كيا كرتے تھے (اب) عذاب كے مزے چكھو

35. پس (اے محمد) جس طرح اور عالي ہمت پيغمبر صبر كرتے رہے ہيں اسي طرح تم بھي صبر كرو اور ان كے لئے (عذاب) جلدي نہ مانگو۔ جس دن يہ اس چيز كو ديكھيں گے جس كا ان سے وعدہ كيا جاتا ہے تو (خيال كريں گے كہ) گويا (دنيا ميں) رہے ہي نہ تھے مگر گھڑي بھر دن۔ (يہ قرآن) پيغام ہے۔ سو (اب) وہي ہلاك ہوں گے جو نافرمان تھے

ترجمه پشتو

$ (1)

$ (2)

$ (3)

$ (4)

$ (5)

$ (6)

$ (7)

$ (8)

$ (9)

$ (10)

$ (11)

$ (12)

$ (13)

$ (14)

$ (15)

$ (16)

$ (17)

$ (18)

$ (19)

$ (20)

$ (21)

$ (22)

$ (23)

$ (24)

$ (25)

$ (26)

$ (27)

$ (28)

$ (29)

$ (30)

$ (31)

$ (32)

$ (33)

$ (34)

$ (35)

ترجمه كردي

$ (1)

$ (2)

$ (3)

$ (4)

$ (5)

$ (6)

$ (7)

$ (8)

$ (9)

$ (10)

$ (11)

$ (12)

$ (13)

$ (14)

$ (15)

$ (16)

$ (17)

$ (18)

$ (19)

$ (20)

$ (21)

$ (22)

$ (23)

$ (24)

$ (25)

$ (26)

$ (27)

$ (28)

$ (29)

$ (30)

$ (31)

$ (32)

$ (33)

$ (34)

$ (35)

ترجمه اندونزي

Dengan menyebut nama Allah Yang Maha Pemurah lagi Maha Penyayang.

Haa Miim (1)

Diturunkan Kitab ini dari Allah Yang Maha Perkasa lagi Maha Bijaksana(2)

Kami tiada menciptakan langit dan bumi dan apa yang ada antara keduanya melainkan dengan (tujuan) yang benar dan dalam waktu yang ditentukan. Dan orang- orang yang kafir berpaling dari apa yang diperingatkan kepada mereka(3)

Katakanlah:" Terangkanlah kepadaku tentang apa yang kamu sembah selain Allah; perlihatkan kepada- Ku apakah yang telah mereka ciptakan dari bumi ini atau adakah mereka berserikat (dengan Allah) dalam (penciptaan) langit Bawalah kepada- Ku Kitab yang sebelum (Al Quran) ini atau peninggalan dari pengetahuan (orang- orang dahulu) , jika kamu adalah orang- orang yang benar"(4)

Dan siapakah yang lebih sesat daripada orang yang menyembah sembahan- sembahan selain Allah yang tiada dapat memperkenankan (doa) nya sampai hari kiamat dan mereka lalai dari (memperhatikan) doa mereka(5)

Dan apabila manusia dikumpulkan (pada hari kiamat) niscaya sembahan- sembahan itu menjadi musuh mereka dan mengingkari pemujaan- pemujaan mereka(6)

Dan apabila dibacakan kepada mereka ayat- ayat Kami yang menjelaskan, berkatalah orang- orang yang mengingkari kebenaran ketika kebenaran itu datang kepada mereka:" Ini adalah sihir

yang nyata".(7)

Bahkan mereka mengatakan:" Dia (Muhammad) telah mengada- adakannya (Al Quran) ", Katakanlah:" Jika aku mengada- adakannya, maka kamu tiada mempunyai kuasa sedikit pun mempertahankan aku dari (azab) Allah itu. Dia lebih mengetahui apa- apa yang kamu percakapkan tentang Al Quran itu. Cukuplah Dia menjadi saksi antaraku dan antaramu dan Dia- lah Yang Maha Pengampun lagi Maha Penyayang".(8)

Katakanlah:" Aku bukanlah rasul yang pertama di antara rasul- rasul dan aku tidak mengetahui apa yang akan diperbuat terhadapku dan tidak (pula) terhadapmu. Aku tidak lain hanyalah mengikuti apa yang diwahyukan kepadaku dan aku tidak lain hanyalah seorang pemberi peringatan yang menjelaskan".(9)

Katakanlah:" Terangkanlah kepadaku, bagaimanakah pendapatmu jika Al Quran itu datang dari sisi Allah, padahal kamu mengingkarinya dan seorang saksi dari Bani Israel mengakui (kebenaran) yang serupa dengan (yang disebut dalam) Al Quran lalu dia beriman, sedang kamu menyombongkan diri. Sesungguhnya Allah tiada memberi petunjuk kepada orang- orang yang lalim".(10)

Dan orang- orang kafir berkata kepada orang- orang yang beriman:" Kalau sekiranya dia (Al Quran) adalah suatu yang baik, tentulah mereka tiada mendahului kami (beriman) kepadanya. Dan karena mereka tidak mendapat petunjuk dengannya maka mereka akan berkata:" Ini adalah dusta yang lama".(11)

Dan sebelum Al Quran itu telah ada kitab Musa sebagai petunjuk dan rahmat. Dan ini (Al Quran) adalah kitab yang membenarkannya dalam bahasa Arab untuk memberi peringatan kepada orang- orang yang lalim dan memberi kabar gembira kepada orang- orang yang berbuat baik. (12)

Sesungguhnya orang- orang yang mengatakan:" Tuhan kami ialah Allah", kemudian mereka tetap istiqamah maka tidak ada kekhawatiran terhadap mereka dan

mereka tiada (pula) berduka cita.(13)

Mereka itulah penghuni- penghuni surga, mereka kekal di dalamnya; sebagai balasan atas apa yang telah mereka kerjakan.(14)

Kami perintahkan kepada manusia supaya berbuat baik kepada dua orang ibu bapaknya, ibunya mengandungnya dengan susah payah, dan melahirkannya dengan susah payah (pula) . Mengandungnya sampai menyapihnya adalah tiga puluh bulan, sehingga apabila dia telah dewasa dan umurnya sampai empat puluh tahun ia berdoa:" Ya Tuhanku, tunjukilah aku untuk mensyukuri nikmat Engkau yang telah Engkau berikan kepadaku dan kepada ibu bapakku dan supaya aku dapat berbuat amal yang saleh yang Engkau ridai; berilah kebaikan kepadaku dengan (memberi kebaikan) kepada anak cucuku. Sesungguhnya aku bertobat kepada Engkau dan sesungguhnya aku termasuk orang- orang yang berserah diri".(15)

Mereka itulah orang- orang yang Kami terima dari mereka amal yang baik yang telah mereka kerjakan dan Kami ampuni kesalahan- kesalahan mereka, bersama penghuni- penghuni surga, sebagai janji yang benar yang telah dijanjikan kepada mereka.(16)

Dan orang yang berkata kepada dua orang ibu bapaknya:" Cis bagi kamu keduanya, apakah kamu keduanya memperingatkan kepadaku bahwa aku akan dibangkitkan, padahal sungguh telah berlalu beberapa umat sebelumku lalu kedua ibu bapaknya itu memohon pertolongan kepada Allah seraya mengatakan," Celaka kamu, berimanlah! Sesungguhnya janji Allah adalah benar". Lalu dia berkata:" Ini tidak lain hanyalah dongengan orang- orang yang dahulu belaka".(17)

Mereka itulah orang- orang yang telah pasti ketetapan (azab) atas mereka bersama umat- umat yang telah berlalu sebelum mereka dari jin dan manusia. Sesungguhnya mereka adalah orang- orang yang merugi.(18)

Dan bagi masing- masing mereka derajat menurut apa yang telah mereka kerjakan

dan agar Allah mencukupkan bagi mereka (balasan) pekerjaan- pekerjaan mereka sedang mereka tiada dirugikan.(19)

Dan (ingatlah) hari (ketika) orang- orang kafir dihadapkan ke neraka (kepada mereka dikatakan) :" Kamu telah menghabiskan rezekimu yang baik dalam kehidupan duniawimu (saja) dan kamu telah bersenang- senang dengannya; maka pada hari ini kamu dibalasi dengan azab yang menghinakan karena kamu telah menyombongkan diri di muka bumi tanpa hak dan karena kamu telah fasik".(20)

Dan ingatlah (Hud) saudara kaum Ad yaitu ketika dia memberi peringatan kepada kaumnya di Al Ahqaaf dan sesungguhnya telah terdahulu beberapa orang pemberi peringatan sebelumnya dan sesudahnya (dengan mengatakan) :" Janganlah kamu menyembah selain Allah, sesungguhnya aku khawatir kamu akan ditimpa azab hari yang besar".(21)

Mereka menjawab:" Apakah kamu datang kepada kami untuk memalingkan kami dari (menyembah) tuhan- tuhan kami Maka datangkanlah kepada kami azab yang telah kamu ancamkan kepada kami jika kamu termasuk orang- orang yang benar".(22)

Ia berkata:" Sesungguhnya pengetahuan (tentang itu) hanya pada sisi Allah dan aku (hanya) menyampaikan kepadamu apa yang aku diutus dengan membawanya tetapi aku lihat kamu adalah kaum yang bodoh".(23)

yang menghancurkan segala sesuatu dengan perintah Tuhannya, maka jadilah mereka tidak ada Maka tatkala mereka melihat azab itu berupa awan yang menuju ke lembah- lembah mereka, berkatalah mereka:" Inilah awan yang akan menurunkan hujan kepada kami". (Bukan) ! bahkan itulah azab yang kamu minta supaya datang dengan segera (yaitu) angin yang mengandung azab yang pedih,(24)

yang kelihatan lagi kecuali (bekas- bekas) tempat tinggal mereka. Demikianlah Kami memberi balasan kepada kaum yang berdosa.(25)

Dan sesungguhnya Kami telah meneguhkan kedudukan mereka

dalam hal- hal yang Kami belum pernah meneguhkan kedudukanmu dalam hal itu dan Kami telah memberikan kepada mereka pendengaran, penglihatan dan hati; tetapi pendengaran, penglihatan dan hati mereka itu tidak berguna sedikit jua pun bagi mereka, karena mereka selalu mengingkari ayat- ayat Allah dan mereka telah diliputi oleh siksa yang dahulu selalu mereka memperolok- olokkannya.(52) (26)

Dan sesungguhnya Kami telah membinasakan negeri- negeri di sekitarmu dan Kami telah mendatangkan tanda- tanda kebesaran Kami berulang- ulang supaya mereka kembali (bertobat).(27)

Maka mengapa yang mereka sembah selain Allah sebagai Tuhan untuk mendekatkan diri (kepada Allah) tidak dapat menolong mereka. Bahkan tuhan- tuhan itu telah lenyap dari mereka Itulah akibat kebohongan mereka dan apa yang dahulu mereka ada- adakan.(28)

Dan (ingatlah) ketika Kami hadapkan serombongan jin kepadamu yang mendengarkan Al Quran, maka tatkala mereka menghadiri pembacaan (iya) lalu mereka berkata:" Diamlah kamu (untuk mendengarkannya) ". Ketika pembacaan telah selesai mereka kembali kepada kaumnya (untuk) memberi peringatan..(29)

Mereka berkata:" Hai kaum kami, sesungguhnya kami telah mendengarkan kitab (Al Quran) yang telah diturunkan sesudah Musa yang membenarkan kitab- kitab yang sebelumnya lagi memimpin kepada kebenaran dan kepada jalan yang lurus.(30)

Hai kaum kami, terimalah (seruan) orang yang menyeru kepada Allah dan berimanlah kepada- Nya, niscaya Allah akan mengampuni dosa- dosa kamu dan melepaskan kamu dari azab yang pedih.(31)

Dan orang yang tidak menerima (seruan) orang yang menyeru kepada Allah maka dia tidak akan melepaskan diri dari azab Allah di muka bumi dan tidak ada baginya pelindung selain Allah. Mereka itu dalam kesesatan yang nyata".(32)

Dan apakah mereka tidak memperhatikan bahwa

sesungguhnya Allah yang menciptakan langit dan bumi dan Dia tidak merasa payah karena menciptakannya, kuasa menghidupkan orang- orang mati Ya (bahkan) sesungguhnya Dia Maha Kuasa atas segala sesuatu.(33)

Dan (Ingatlah) hari (ketika) orang- orang kafir dihadapkan kepada neraka, (dikatakan kepada mereka) :" Bukankah (azab) ini benar" Mereka menjawab:" Ya benar, demi Tuhan kami". Allah berfirman:" Maka rasakanlah azab ini disebabkan kamu selalu ingkar”.(34)

Maka bersabarlah kamu seperti orang- orang yang mempunyai keteguhan hati dari rasul- rasul telah bersabar dan janganlah kamu meminta disegerakan (azab) bagi mereka. Pada hari mereka melihat azab yang diancamkan kepada mereka (merasa) seolah- olah tidak tinggal (di dunia) melainkan sesaat pada siang hari. (Inilah) suatu pelajaran yang cukup, maka tidak dibinasakan melainkan kaum yang fasik.(35)

ترجمه ماليزيايي

Dengan nama Allah, Yang Maha Pemurah, lagi Maha Mengasihani

Haa, Miim. (1)

Diturunkan Al-Quran ini, dari Allah Yang Maha Kuasa, lagi Maha Bijaksana. (2)

(Ingatlah), tidaklah Kami menciptakan langit dan bumi serta segala yang ada di antara keduanya melainkan dengan ada gunanya yang benar dan dengan ada masa penghujungnya yang tertentu (yang padanya dijalankan pembalasan); dan orang-orang yang kafir berpaling dari menerima peringatan yang diberikan kepada mereka mengenainya. (3)

Katakanlah (wahai Muhammad kepada orang-orang musyrik yang menentangmu): "Sudahkah kamu mengetahui kekuasaan dan kelayakan makhluk - makhluk yang kamu seru dan sembah yang lain dari Allah? Tunjukkanlah kepadaku apakah yang mereka ciptakan dari bahagian bumi ini? Atau adakah mereka mempunyai sebarang perkongsian (dengan Allah) dalam mencipta dan menguruskan langit? Bawalah kamu kepadaku sebuah Kitab (dari Allah) yang lain dari Al-Quran ini, atau sebarang keterangan yang berdasarkan ilmu

(peninggalan orang-orang yang telah lalu) kalau betul kamu orang-orang yang benar (tentang dakwaan kamu itu)!" (4)

Dan tidak ada yang lebih sesat daripada orang yang menyembah sesuatu yang lain dari Allah, yang tidak dapat menyahut atau memberikan sebarang pertolongan kepadanya (dari dunia) hinggalah ke hari kiamat, sedang makhluk-makhluk yang mereka sembah itu tidak dapat menyedari atau memberi layanan baik kepada permohonan mereka. (5)

Dan apabila manusia dihimpunkan (untuk dihitung amalnya pada hari akhirat), menjadilah segala yang disembah itu musuh kepada orang-orang yang menyembahnya, dan segala yang disembah itu juga tidak mengakui serta mendustakan penyembahan mereka kepadanya. (6)

Dan apabila dibacakan kepada mereka (yang kafir) ayat-ayat Quran kami yang jelas nyata, berkatalah mereka terhadap kebenaran (Al-Quran) bila sahaja disampaikan kepada mereka: "Ini ialah sihir yang nyata!". (7)

(Bukan setakat itu sahaja mereka katakan) bahkan mereka menuduh dengan berkata: "Muhammad telah merekakan Al-Quran itu." Katakanlah (Wahai Muhammad): "Kalau aku merekakan Al-Quran itu (maka tentulah aku tidak terlepas dari azab kesalahan itu) kerana kamu (dan juga yang lain dari kamu) tidak berkuasa memberikan daku sebarang perlindungan dari (azab) Allah. Allah lebih mengetahui akan (tuduhan-tuduhan yang tidak berasas) yang kamu perkatakan itu; cukuplah Allah menjadi saksi antaraku dengan kamu, dan Dia lah jua Yang Maha Pengampun, lagi Maha Mengasihani." (8)

Katakanlah lagi: "Bukanlah aku seorang Rasul pembawa ugama yang berlainan dari ugama yang dibawa oleh Rasul-rasul (yang telah lalu), dan aku tidak mengetahui apa yang akan dilakukan kepadaku dan kepada kamu. Aku tidak melakukan sesuatu melainkan menurut apa yang diwahyukan kepadaku, dan aku tidak lain hanyalah seorang Rasul pemberi

amaran yang jelas nyata" (9)

Katakanlah lagi: "Bagaimana fikiran kamu jika Al-Quran ini (yang datangnya) dari Allah dan kamu mengingkarinya, pada hal ada seorang saksi dari Bani Israil memberi keterangan mengakui (sahnya Kitab) yang sama seperti Al-Quran ini, lalu ia percayakan (Al-Quran ini dari Allah), sedang kamu dengan sombong angkuh mengingkarinya? (Tidakkah dengan yang demikian kamu bersifat zalim)? Sesungguhnya Allah tidak memberi hidayah petunjuk kepada orang-orang yang zalim (yang degil dalam kekufurannya)". (10)

Dan (kerana sombong angkuhnya orang-orang kafir itu) mereka berkata tentang kepercayaan orang-orang yang beriman: "Kalaulah (apa yang dibawa oleh Muhammad) itu perkara yang baik tentulah mereka tidak mendahului kami mempercayainya (kerana kamilah yang sepatutnya menerima segala kebaikan)!" Dan setelah mereka tidak dapat menerima petunjuk Al-Quran itu, (mereka memusuhinya) lalu mereka mencacinya dengan berkata: "Al-Quran ini ialah rekaan dusta yang sudah lama". (11)

(Bagaimana mereka tergamak mengatakan Al-Quran ini rekaan dusta yang telah lama?) Pada hal telah ada sebelumnya Kitab Nabi Musa yang menjadi ikutan dan rahmat (kepada umatnya); dan Al-Quran pula sebuah Kitab - yang mengesahkan kebenaran (kitab-kitab yang telah lalu), - diturunkan dalam bahasa Arab untuk memberi amaran kepada orang-orang yang zalim, dan berita gembira bagi orang-orang yang berbuat kebaikan. (12)

Sesungguhnya orang-orang yang menegaskan keyakinannya dengan berkata: "Tuhan kami ialah Allah", kemudian mereka tetap teguh di atas jalan yang betul (dengan pengakuan iman dan tauhidnya itu), maka tidak ada kebimbangan (dari sesuatu yang tidak baik) terhadap mereka, dan mereka pula tidak akan berdukacita. (13)

Merekalah ahli Syurga, tetap kekalah mereka di dalamnya, sebagai balasan bagi amal-amal soleh yang mereka telah

kerjakan. (14)

Dan Kami wajibkan manusia berbuat baik kepada kedua ibu bapanya; ibunya telah mengandungnya dengan menanggung susah payah dan telah melahirkannya dengan menanggung susah payah. Sedang tempoh mengandungnya beserta dengan tempoh menceraikan susunya ialah dalam masa tiga puluh bulan. Setelah ia besar sampai ke peringkat dewasa yang sempurna kekuatannya dan sampai ke peringkat umur empat puluh tahun, berdoalah ia dengan berkata: "Wahai Tuhanku, ilhamkanlah daku supaya tetap bersyukur akan nikmatmu yang engkau kurniakan kepadaku dan kepada ibu bapaku, dan supaya aku tetap mengerjakan amal soleh yang Engkau redai; dan jadikanlah sifat-sifat kebaikan meresap masuk ke dalam jiwa zuriat keturunanku. Sesungguhnya aku bertaubat kepadamu, dan sesungguhnya aku dari orang-orang Islam (yang tunduk patuh kepadamu)". (15)

Mereka (yang bersifat dengan sifat-sifat yang terpuji seperti itu) ialah orang-orang yang Kami terima dari mereka amalnya yang baik yang mereka telah kerjakan, dan Kami ampunkan kesalahan-kesalahannya; (mereka akan dimasukkan) dalam kumpulan ahli Syurga, sebagai memenuhi janji yang benar, yang telah dijanjikan kepada mereka. (16)

Dan (sebaliknya amatlah derhakanya) orang yang berkata kepada kedua ibu bapanya (ketika mereka mengajaknya beriman): "Ah! Bosan perasaanku terhadap kamu berdua! Patutkah kamu menjanjikan kepadaku bahawa aku akan dibangkitkan keluar dari kubur, padahal berbagai umat sebelumku telah berlalu (masih lagi belum kembali)? " Sambil mendengar kata-katanya itu - ibu bapanya merayu memohon pertolongan Allah (menyelamatkan anak mereka) serta berkata (kepada anaknya yang ingkar itu): "Selamatkanlah dirimu! Berimanlah (tentang hidup semula menerima balasan amal)! Sesungguhnya janji Allah tetap benar". Lalu ia menjawab (dengan angkuhnya): "Semuanya itu hanyalah cerita-cerita dongeng orang-orang dahulu kala!" (17)

Mereka (yang ingkar

derhaka seperti itu) ialah orang-orang yang tetap menerima hukuman (azab) bersama-sama dengan umat-umat yang terdahulu daripada mereka - dari kalangan jin dan manusia; kerana sesungguhnya mereka telah menyebabkan diri mereka menjadi orang-orang yang rugi. (18)

Dan bagi mereka masing-masing (dari puak jin dan manusia - yang berbuat baik dan yang berbuat jahat) disediakan berbagai peringkat (balasan) yang sesuai dengan apa yang mereka telah kerjakan, dan (ketetapan yang demikian ialah) supaya Allah menyempurnakan bagi mereka balasan amal-amal mereka, sedang mereka tidak dirugikan (sedikitpun). (19)

Dan (ingatlah), semasa orang-orang kafir didedahkan kepada neraka (serta dikatakan kepada mereka): "Kamu telah habiskan nikmat-nikmat kesenangan kamu dalam kehidupan dunia kamu, dan kamu telah bersenang-senang menikmatinya; maka pada hari ini kamu dibalas dengan azab yang menghina kerana kamu berlaku sombong takbur di muka bumi dengan tidak berdasarkan alasan yang benar, dan kerana kamu sentiasa berlaku fasik" (20)

Dan ingatlah peristiwa (Nabi Hud) saudara kaum Aad, ketika ia memberi amaran kepada kaumnya yang tinggal di lembah "Al-Ahqaaf", - sedang (amarannya itu samalah seperti) amaran-amaran yang telah diberikan oleh Rasul-rasul yang terdahulu daripadanya dan yang datang sesudahnya - (dengan berkata): "Janganlah kamu menyembah melainkan Allah, sesungguhnya aku bimbang kamu akan beroleh azab hari yang besar (huru-haranya)". (21)

Mereka menjawab: "Adakah engkau datang kepada kami untuk memesongkan kami dari menyembah tuhan-tuhan kami? Maka bawalah azab seksa yang engkau janjikan kepada kami itu jika betul engkau dari orang-orang yang benar!" (22)

Nabi Hud berkata: "Sesungguhnya ilmu pengetahuan (tentang kedatangan azab itu) hanya ada di sisi Allah, dan (tugasku hanya) menyampaikan kepada kamu apa yang aku

diutuskan membawanya, tetapi aku lihat kamu satu kaum yang jahil (akan tugas Rasul)!" (23)

Maka apabila mereka melihat azab itu sebagai awan yang menghala ke lembah-lembah mereka, mereka berkata: "Ini ialah awan yang akan membawa hujan kepada kita!" (Mendengarkan kata-kata yang demikian, Nabi Hud berkata): "Tidak! Bahkan itulah (azab) yang kamu minta disegerakan kedatangannya, iaitu angin yang membawa azab seksa yang tidak terperi sakitnya; (24)

"Yang menghancur leburkan segala-galanya dengan izin Tuhannya". (Setelah azab itu menimpa mereka) maka menjadilah mereka (punah ranah) - tidak ada yang kelihatan melainkan tempat-tempat tinggal mereka. Demikianlah Kami membalas kaum yang berdosa. (25)

Dan demi sesungguhnya! Kami telah meneguhkan kedudukan mereka (dengan kekuasaan dan kemewahan) yang tidak Kami berikan kamu menguasainya (wahai kaum musyrik Makkah), dan Kami telah jadikan bagi mereka pendengaran dan penglihatan serta hati; dalam pada itu, pendengaran dan penglihatan serta hati mereka tidak memberikan faedah sedikitpun kepada mereka, kerana mereka sentiasa mengingkari ayat-ayat keterangan Allah; dan (dengan yang demikian) mereka diliputi oleh azab yang mereka telah ejek-ejek itu. (26)

Dan demi sesungguhnya! Kami telah binasakan negeri-negeri yang ada di sekeliling (negeri) kamu (wahai kaum musyrik Makkah), dan Kami telah menerangkan tanda-tanda (kekuasaan Kami) dengan berbagai cara, supaya mereka kembali (bertaubat). (27)

Maka sepatutnya mereka dibela oleh segala yang mereka sembah yang lain dari Allah sebagai penyembahan untuk mendekatkan diri (kepada Allah)? (Tetapi tidak), bahkan segala yang mereka sembah itu telah hilang lenyap dari mereka. Dan demikianlah akibat penyelewengan mereka dan kepercayaan yang mereka telah ada-adakan. (28)

Dan (ingatkanlah peristiwa) semasa Kami menghalakan satu rombongan jin datang kepadamu

(wahai Muhammad) untuk mendengar Al-Quran; setelah mereka menghadiri bacaannya, berkatalah (setengahnya kepada yang lain): "Diamlah kamu dengan sebulat-bulat ingatan untuk mendengarnya!" Kemudian setelah selesai bacaan itu, kembalilah mereka kepada kaumnya (menyiarkan ajaran Al-Quran itu dengan) memberi peringatan dan amaran. (29)

Mereka berkata: "Wahai kaum kami! Sesungguhnya kami telah mendengar Kitab (Al-Quran) yang diturunkan (oleh Allah) sesudah Nabi Musa, yang menegaskan kebenaran Kitab-kitab Suci yang terdahulu daripadanya, lagi, memandu kepada kebenaran (tauhid) dan ke jalan yang lurus (ugama Islam) (30)

"Wahai kaum kami! Sahutlah (seruan) Rasul (Nabi Muhammad) yang mengajak ke jalan Allah, serta berimanlah kamu kepadanya, supaya Allah mengampunkan sebahagian dari dosa-dosa kamu, dan menyelamatkan kamu dari azab seksa yang tidak terperi sakitnya. (31)

"Dan sesiapa tidak menyahut (seruan) Rasul yang mengajaknya ke jalan Allah, maka ia tidak akan dapat melepaskan diri (dari balasan azab walau ke mana sahaja ia melarikan diri) di bumi, dan ia tidak akan beroleh sesiapapun - yang lain dari Allah - sebagai pelindung-pelindung yang membelanya; mereka (yang demikian sifatnya) adalah dalam kesesatan yang nyata". (32)

Masihkah mereka ingkar dan tidak mahu memikir serta mengetahui bahawa sesungguhnya Allah yang telah menciptakan langit dan bumi dengan tidak mengalami kesukaran dalam menciptakannya - berkuasa menghidupkan makhluk-makhluk yang telah mati? Sudah tentu berkuasa! Sesungguhnya Ia Maha Kuasa atas tiap-tiap sesuatu. (33)

Dan (ingatlah) hari orang-orang yang kafir didedahkan kepada neraka, (lalu dikatakan kepada mereka): "Bukankah (azab) neraka ini benar?" Mereka menjawab: "Ya, benar, demi Tuhan kami!" (Setelah itu) dikatakan lagi (kepada mereka): "Maka sekarang rasalah azab seksa dengan sebab kamu kufur ingkar di dunia

dahulu. " (34)

(Jika demikian akibat orang-orang kafir yang menentangmu wahai Muhammad) maka bersabarlah engkau sebagaimana sabarnya Rasul-rasul "Ulil-Azmi" (yang mempunyai keazaman dan ketabahan hati) dari kalangan Rasul-rasul (yang terdahulu daripadamu); dan janganlah engkau meminta disegerakan azab untuk mereka (yang menentangmu itu). Sesungguhnya keadaan mereka semasa melihat azab yang dijanjikan kepada mereka, merasai seolah-olah mereka tidak tinggal (di dunia) melainkan sekadar satu saat sahaja dari siang hari. (Penerangan yang demikian) cukuplah menjadi pelajaran (bagi orang-orang yang mahu insaf). Maka (ingatlah) tidak dibinasakan melainkan kaum yang fasik - derhaka. (35)

ترجمه سواحيلي

Kwajina la Mwenyeezi Mungu, Mwingi wa rehema, Mwenye kurehemu

1. H'A MIM

2. Uteremsho wa Kitabu umetoka kwa Mwenyezi Mungu, Mwenye nguvu, Mwenye hikima.

3. Hatukuziumba mbingu na ardhi wala yaliyomo baina yake ila kwa haki na kwa muda maalumu. Na walio kufuru wanayapuuza yale wanayo onywa.

4. Je! Mwawaona wale mnao waomba badala ya Mwenyezi Mungu? Nionyesheni wameumba nini katika ardhi; au hao wanayo shirika katika mbingu? Nileteeni Kitabu kilicho kuwa kabla ya hiki, au alama yoyote ya ilimu, ikiwa mnasema kweli.

5. Na nani mpotofu mkubwa kuliko hao wanao waomba, badala ya Mwenyezi Mungu, ambao hawatawaitikia mpaka Siku ya Kiyama, na wala hawatambui maombi yao.

6. Na ambao watu watakapo kusanywa watakuwa maadui zao, na wataikataa ibada yao.

7. Na wanapo somewa Aya zetu zilizo wazi, walio kufuru husema juu ya haki inapo wajia: Huu ni uchawi dhaahiri.

8. Au wanasema: Ameizua mwenyewe! Sema: Ikiwa nimeizua mimi, basi nyinyi hamwezi kunifaa chochote mbele ya Mwenyezi Mungu. Yeye anajua zaidi hayo mnayo ropokwa; anatosha kuwa

shahidi baina yangu na nyinyi. Na Yeye ndiye Mwenye kusamehe, Mwenye kurehemu.

9. Sema: Mimi si kiroja miongoni mwa Mitume. Wala sijui nitakavyo fanywa wala nyinyi. Mimi nafuata niliyo funuliwa tu kwa Wahyi, wala mimi si chochote ila ni mwonyaji mwenye kudhihirisha wazi.

10. Sema: Mwaonaje yakiwa haya ni kweli yametoka kwa Mwenyezi Mungu, nanyi mmeyakataa, na akashuhudia shahidi miongoni mwa Wana wa Israili juu ya mfano wa haya, na akaamini, na nyinyi mnafanya kiburi? Hakika Mwenyezi Mungu hawaongoi watu wenye kudhulumu.

11. Na walio kufuru waliwaambia walio amini: Lau kuwa hii ni kheri, wasingeli tutangulia. Na walipo kosa kuongoka wakasema: Huu ni uzushi wa zamani.

12. Na kabla yake kilikuwapo Kitabu cha Musa, kuwa chenye uwongozi na rehema. Na hichi ni Kitabu cha kusadikisha na kilicho kuja kwa lugha ya Kiarabu, ili kiwaonye walio dhulumu, na kiwe ni bishara kwa watendao mema.

13. Hakika walio sema: Mola wetu Mlezi ni Mwenyezi Mungu; kisha wakatengenea, hawatakuwa na khofu, wala hawatahuzunika.

14. Hao ndio watu wa Peponi, watadumu humo, kuwa ni malipo kwa waliyo kuwa wakiyatenda.

15. Na tumemuusia mwanaadamu awatendee wema wazazi wake wawili. Mama yake amechukua mimba yake kwa taabu, na akamzaa kwa taabu. Na kuchukua mimba kwake hata kumwachisha ziwa ni miezi thalathini. Hata anapo fika utu uzima wake, na akafikilia miaka arubaini, husema: Mola wangu Mlezi! Niwezeshe nishukuru neema zako ulizo nineemesha mimi na wazazi wangu, na nitende mema unayo yapenda. Na unitengenezee dhuriya zangu. Hakika mimi nimetubu kwako, na mimi ni miongoni mwa Waislamu.

16. Hao ndio tunao wapokelea bora ya

vitendo vyao walivyo vitenda, na tunayasamehe makosa yao. Watakuwa miongoni mwa watu wa Peponi. Miadi ya kweli hiyo walio ahidiwa.

17. Na ambaye amewafyonya wazazi wake na akawaambia: Ati ndio mnanitisha kuwa nitafufuliwa, na hali vizazi vingi vimekwisha pita kabla yangu! Na hao wazazi humwomba msaada Mwenyezi Mungu (na humwambia mtoto wao): Ole wako! Amini! Hakika ahadi ya Mwenyezi Mungu ni kweli. Na yeye husema: Hayakuwa haya ila ni visa vya watu wa kale.

18. Hao ndio ambao imehakikikishwa hukumu juu yao kama mataifa yaliyo kwisha pita kabla yao miongoni mwa majini na watu. Hakika hao wamekuwa wenye kukhasiri.

19. Na wote watakuwa na daraja zao mbali mbali kwa waliyo yatenda, na ili awalipe kwa vitendo vyao, na wala hawatadhulumiwa.

20. Na siku watakapo letwa walio kufuru kwenye Moto wataambiwa: Nyinyi mlitwaa vitu vyenu vizuri katika uhai wa duniani, na mkastareheshwa navyo. Basi leo ndio mnalipwa adhabu ya fedheha kwa mlivyo kuwa mkitakabari katika ardhi bila ya haki, na kwa sababu mlikuwa mkifanya upotovu.

21. Na mtaje ndugu wa kina A'di, alipo waonya watu wake kwenye vilima vya mchanga. Na kwa yakini waonyaji wengi walitokea kabla yake na baada yake kuwaambia: Msimuabudu isipo kuwa Mwenyezi Mungu. Hakika mimi nakukhofieni isikupateni adhabu ya siku iliyo kuu.

22. Wakasema: Je! Umetujia ili ututenge mbali na miungu yetu? Basi tuletee hayo unayo tuahidi ikiwa wewe ni miongoni mwa wasemao kweli.

23. Akasema: Hakika ujuzi uko kwa Mwenyezi Mungu. Mimi nakufikishieni niliyo tumwa. Lakini nakuoneni kuwa nyinyi mnafanya ujinga.

24. Basi walipo liona wingu likielekea kwenye mabonde yao, walisema:

Wingu hili la kutunyeshea mvua! Kumbe sivyo, haya ni hayo mliyo yahimiza, upepo ambao ndani yake imo adhabu chungu!

25. Unaangamiza kila kitu kwa amri ya Mola wake Mlezi. Wakawa hawaonekani ila nyumba zao tu. Hivyo ndivyo tuwalipavyo wakosefu!

26. Na bila ya shaka tuliwaweka vizuri sio kama tulivyo kuwekeni nyinyi; na tuliwapa masikio, na macho, na nyoyo. Na hayakuwafaa kitu masikio yao, wala macho yao, wala nyoyo zao kwa lolote. Kwani hao walikuwa wakizikataa Ishara za Mwenyezi Mungu, na yale waliyo kuwa wakiyafanyia maskhara ndiyo yakawazunguka.

27. Na hakika tuliiangamiza miji ilio jirani zenu, na tulizitumia Ishara ili wapate kurejea.

28. Basi mbona wale walio washika badala ya Mwenyezi Mungu, kuwa ati hao ndio wawakurubishe, hawakuwanusuru? Bali waliwapotea! Na huo ndio uwongo walio kuwa wakiuzua.

29. Na wakati tulipo waleta kundi la majini kuja kwako kusikiliza Qur'ani. Basi walipo ihudhuria walisema: Sikilizeni! Na ilipo kwisha somwa, walirudi kwa kaumu yao kwenda kuwaonya.

30. Wakasema: Enyi kaumu yetu! Sisi tumesikia Kitabu kilicho teremshwa baada ya Musa, kinacho sadikisha yaliyo kuwa kabla yake, na kinacho ongoza kwenye Haki na kwenye Njia Iliyo Nyooka.

31. Enyi kaumu yetu! Muitikieni Mwenye kuitia kwa Mwenyezi Mungu, na muaminini, Mwenyezi Mungu atakusameheni, na atakukingeni na adhabu chungu.

32. Na wasio mwitikia Mwitaji wa Mwenyezi Mungu basi hao hawatashinda katika ardhi, wala hawatakuwa na walinzi mbele yake. Hao wamo katika upotovu ulio dhaahiri.

33. Je! Hawaoni ya kwamba Mwenyezi Mungu, aliye ziumba mbingu na ardhi, na hakuchoka kwa kuziumba, kuwa ni Muweza wa kuwafufua wafu? Kwani? Hakika Yeye ni Muweza wa

kila kitu.

34. Na siku watakapo letwa makafiri Motoni wakaambiwa: Je! Haya si kweli? Watasema: Kwani? Tunaapa kwa Mola wetu Mlezi, ni kweli! Atasema: Basi onjeni adhabu kwa sababu ya kule kukataa kwenu.

35. Basi subiri, kama walivyo subiri Mitume wenye stahmala kubwa, wala usiwafanyie haraka. Siku watakayo yaona waliyo ahidiwa itakuwa kama kwamba hawakukaa ulimwenguni ila saa moja ya mchana. Huu ndio ufikisho! Kwani huangamizwa wengine isipo kuwa walio waovu tu?

تفسير سوره

تفسير الميزان

صفحه ى 281

(46) سوره احقاف مكى است و سى و پنج آيه دارد (35)

[سوره الأحقاف (46): آيات 1 تا 14] صفحه ى 282

ترجمه آيات به نام خداى رحمان رحيم.

حم (1).

اين كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز حكيم (2).

ما آسمانها و زمين را جز به حق و براى مدتى معين نيافريديم و كسانى كه كافر شدند از هر چه انذار مى شوند اعراض مى كنند (3).

بگو به من خبر دهيد و به من نشان بدهيد اين خدايانى كه به جاى خدا مى پرستيد از زمين چه موجودى را خلق كرده اند و يا در آسمانها چه شركتى دارند مدركى از كتب آسمانى قبل از قرآن و يا دليلى علمى بياوريد اگر راست مى گوييد (4).

كيست گمراه تر از كسى كه غير خدا را مى پرستد كسى را كه تا روز قيامت هم يك دعايش را مستجاب نمى كند و اصولا از دعاى پرستندگان خود بى خبرند (5).

و چون مردم محشور شوند همان خدايان دشمن ايشان و به عبادتشان كافر خواهند بود (6).

و چون آيات روشن ما برايشان تلاوت مى شود آنها كه كافر به حق شدند با اينكه حق به سويشان آمد مى گويند اين سحرى است آشكار (7).

بلكه مى گويند به دروغ آن را به

خدا نسبت مى دهد بگو اگر آن را افتراء بسته باشم (لا بد باتكاء شما بسته ام و حال آنكه) شما از ناحيه خدا هيچكارى در باره من نمى توانيد بكنيد او به اين فرورفتگى شما در اباطيل از هر كس ديگر داناتر است و شهادت او بين من و شما مرا كافى است و او آمرزگار رحيم است (8).

بگو من از بين انبياء پيغمبرى نوظهور و استثنايى نيستم و خبر ندارم كه با من و با شما چه معامله مى كنند تنها و تنها آنچه را به من وحى مى شود پيروى مى كنم و خلاصه من جز اينكه به روشنى انذارتان كنم وظيفه اى ندارم (9).

شما به من خبر دهيد آيا اگر فرضا اين قرآن از ناحيه خدا باشد و شما به ناحق بدان كفر ورزيده باشيد با اينكه شاهدى از يهود بر حقانيت مثل آن شهادت داده و ايمان آورده باشد و شما استكبار كرده باشيد باز هم اميد هدايتى در شما هست؟ نه، خدا ستمگران را هدايت نمى كند (10).

و آنان كه كافر شدند به كسانى كه ايمان آوردند گفتند اگر اسلام خوب بود مؤمنين بر ما سبقت نمى گرفتند و چون كفار راه را نيافته اند به زودى خواهند گفت اين قرآن افترايى است قديمى (11). ______________________________________________________ صفحه ى 283

با اينكه قبل از قرآن كتاب موسى بود كه راهبر و رحمت بود و اين قرآن مصدق تورات است، لسانى است عربى تا كسانى را كه ستم كردند انذار كرده نيكوكاران را بشارت باشد (12).

به راستى آنان كه گفتند پروردگار ما اللَّه است و در پاى اين گفته خود استقامت ورزيدند نه ترسى دارند و نه اندوهگين مى شوند (13).

آنان اهل بهشتند كه

در آن جاودانه اند بخاطر آن اعمال نيكى كه مى كردند (14).

بيان آيات [غرض و مفاد كلى سوره مباركه احقاف

غرض اين سوره انذار مشركينى است كه دعوت به ايمان به خدا و رسول و معاد را رد مى كردند. و اين انذار مشتمل است بر عذاب اليم براى كسانى كه آن را انكار نموده، از آن اعراض كنند، و به همين جهت اين سوره با اثبات معاد آغاز شده، مى فرمايد:" ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ" و تا آخر سوره همين مطلب را مكررا خاطرنشان ساخته، يك جا مى فرمايد" وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ ..."، جاى ديگر مى فرمايد" وَ الَّذِي قالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما أَ تَعِدانِنِي أَنْ أُخْرَجَ ..."، و باز جاى ديگر مى فرمايد" وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ ..." و نيز مى فرمايد" وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ ..." و در آخر سوره مى فرمايد:" كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ ...".

و در اين آيات احتجاج بر يگانگى خدا و بر نبوت نيز شده، و اشاره اى هم به هلاكت قوم هود و قريه هاى پيرامون مكه رفته است، و به اين وسيله مردم را انذار مى كند. و نيز از آمدن چند نفر از طائفه جن نزد رسول خدا (ص) خبر مى دهد كه بعد از شنيدن آياتى از قرآن به آن جناب ايمان آورده، به نزد قوم خود بازگشتند، تا ايشان را انذار كنند.

و تمام اين سوره- به جز دو آيه- در مكه نازل شده و در آن دو آيه اختلاف كرده اند كه- ان شاء اللَّه- به زودى در بحث روايتى

به آن اختلاف اشاره خواهيم كرد، و آن دو آيه عبارت است از آيه" أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ ..."، و آيه" قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ...".

" حم- تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ" تفسير اين آيه گذشت.

" ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى ..."

منظور از" سماوات و ارض و ما بين آن دو" مجموع عالم محسوس بالا و پايين است. و ______________________________________________________ صفحه ى 284

حرف" باء" در كلمه" بالحق" باى ملابست است. و مراد از" اجل مسمى" نقطه انتهاى وجود هر چيز است، و مراد از آن نقطه در آيه شريفه، اجل مسماى براى مجموعه عالم است و آن روز قيامت است كه در آن روز آسمان مانند طومار در هم پيچيده گشته، و زمين به زمينى ديگر مبدل مى شود و خلايق براى واحد قهار ظهور مى كند.

و معناى آيه اين است كه: ما عالم مشهود را با همه اجزاى آن، چه آسمانى و چه زمينى، نيافريديم مگر به حق، يعنى داراى غايت و هدفى ثابت، و نيز داراى اجلى معين كه وجودش از آن تجاوز نمى كند، و چون داراى اجلى معين است قهرا در هنگام فرا رسيدن آن اجل فانى مى شود، و همين فانى شدنش هم هدف و غايتى ثابت دارد، پس بعد از اين عالم عالمى ديگر است كه آن عبارت است از عالم بقاء و معاد موعود. و در معناى" به حق بودن خلقت" در سابق مكررا سخن به ميان آمد.

" وَ الَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ"- مراد از" الذين كفروا" مشركين است، به دليل آيه بعدى كه مى فرمايد:" قُلْ أَ رَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ

مِنْ دُونِ اللَّهِ". و ليكن از ظاهر سياق بر مى آيد كه مراد از كفر آنان، تنها كفر به معاد است، نه كفر به يگانگى خدا و ساير عقائد باطله آنان. و كلمه" ما" در" عما" مصدريه، و يا موصوله است، اما احتمال دوم با سياق سازگارتر است در نتيجه معناى جمله چنين مى شود: و مشركين كه منكر معادند از آنچه انذار مى شوند (يعنى از روز قيامت، و عذاب اليمى كه در آن روز مخصوص مشركين به خداست) اعراض مى كنند، و روى برمى گردانند.

[احتجاج عليه پرستش بت ها و معبودهاى زمينى

" قُلْ أَ رَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ..."

كلمه" أ رأيتم" به معناى" مرا خبر دهيد" است. و مراد از آنچه به جاى خدا مى خواندند همان بت هايى است كه مى پرستيدند، و از آنها حاجت مى طلبيدند. و اگر ضمير مخصوص به عقلاء را به آنها برگردانيد، با اينكه سنگ و چوب بودند، بدين مناسبت است كه مشركين كارهاى عقلاء را به آنها نسبت مى دادند. و هر چند گفتيم منظور بت ها است، ليكن حجتى كه در آيه اقامه شده، شامل همه معبودهاى دروغين مى شود.

" أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ"- كلمه" أرونى" نيز به همان معناى" مرا خبر دهيد" است. و كلمه" ما" اسم استفهام است. و كلمه" ذا" زائد است و مجموع" ما ذا" مفعول" خلقوا" است. و كلمه" من الارض" متعلق بدانست.

" أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ"- يعنى چه شركتى در خلقت آسمانها دارند. چون در آيه شريفه از اين سؤال مى كند كه خدايان شما در همه آسمانها و زمين چه موجودى خلق كرده اند. ______________________________________________________ صفحه ى 285

توضيح اينكه: مشركين هر چند خلقت هيچ موجودى را به

خدايان خود نسبت نمى دادند، بلكه تنها تدبير را به آنها مستند مى كردند و خلقت را خاص خدا مى دانستند، هم چنان كه خداى تعالى در اين باره فرموده:" وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ" «1» و نيز فرموده:" وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ" «2».

و ليكن از آنجايى كه خلقت از تدبير جدا نيست، لا جرم اين نكته باعث شده آنكه مدبر است سهمى از خلقت هم داشته باشد، و بدين جهت به پيامبر گرامى خود دستور مى دهد: از ايشان از سهم خدايشان بپرسد كه چقدر از خلقت آسمانها و يا زمين سهم دارند، پس تدبير در عالم بدون خلقت معنا ندارد.

" ائْتُونِي بِكِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ"- كلمه" هذا" اشاره به قرآن است. و مراد از آوردن كتابى قبل از قرآن، آوردن كتابى آسمانى از قبيل تورات است كه از ناحيه خدا نازل شده باشد، و در آن از شركت خدايان مشركين در خلقت آسمانها و زمين خبر داده باشد.

و كلمه" أثارة"- به طورى كه راغب گفته- مصدر و به معناى نقل و روايت است.

وقتى مى گوييم" اثرت العلم" معنايش اين است كه من آن علم را روايت كردم. و مصدر اين فعل همان طور كه" اثاره" مى آيد" اثر" و" اثرة" نيز مى آيد. و اصل معناى اين واژه پيروى و دنبال كردن جاى پاى كسى بوده «3» بنا به گفته وى كلمه" أثارة" هر چند مصدر است، اما مصدر به معناى مفعول- يعنى ماثور- است يعنى: علمى كه نقل و روايت شده باشد و ثابت كند كه خدايان مشركين در خلقت قسمتى از آسمانها و

زمين شريك خدا هستند. ولى غالب مفسرين كلمه مذكور را به معناى" بقيه" معنا كرده اند. اين معنا هم قريب به همان معناى سابق است.

و معناى آيه اين است كه: اگر راست مى گوييد، براى من از كتابهاى آسمانى قبل از قرآن دليلى بياوريد كه دلالت كند بر اينكه خدايان شما در خلقت قسمتى از آسمانها و يا خلقت قسمتى از زمين شركت دارند. و اگر كتابى آسمانى نمى آوريد حد اقل دليل علمى منقولى- و يا بقيه اى از علم موروثى خود- بياوريد كه اين ادعاى شما را اثبات كند.

_______________

(1) اگر از ايشان بپرسى آسمانها و زمين را چه كسى آفريده؟ خواهند گفت خدا. سوره زمر، آيه 38.

(2) اگر از ايشان بپرسى چه كسى خلقشان كرده خواهند گفت خدا. سوره زخرف، آيه 87.

(3) مفردات راغب، ماده" اثر". ______________________________________________________ صفحه ى 286

" وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ ..."

استفهام در اين آيه انكارى است. و اگر مستجاب نشدن دعاى مشركين را به روز قيامت تحديد كرده بدين جهت است كه روز قيامت اجل مسمى و معين شده دنيا است، و محل دعوت تنها دنيا است، و بعد از قيام قيامت ديگر دنيايى نيست.

" وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ"- اين جمله يكى ديگر از صفات آلهه مشركين است، كه بعد از صفت ديگر آنها، يعنى مستجاب نكردن، ذكر شده، نه اينكه تعليل مستجاب نكردن باشد، براى اينكه مستجاب نكردن بت ها معلول اين است كه بت ها نه مالك پرستندگان خود هستند، و نه مالك چيزى از امور آنان، هم چنان كه خداى تعالى فرموده:" قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَمْلِكُ

لَكُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً" «1».

پس همان طور كه گفتيم، جمله مورد بحث صفتى است اضافه بر صفت قبلى، تا مقدمه اى باشد براى آيه بعدى كه مى فرمايد: در قيامت دشمن اين آلهه مى شوند، و به عبادتى كه براى آنها كردند كافر مى گردند. پس مشركين كه در دنيا دست دعا به سوى بت ها دراز مى كردند، روز قيامت مى فهمند كه بت ها از دعاى آنها غافل بوده اند و آن وقت دشمن آنها شده، به پرستش آنها كافر مى شوند.

از آيه شريفه برمى آيد كه تمامى موجودات حتى جمادات هم حيات و شعور دارند، براى اينكه بت ها از جماداتند، و آيه شريفه نسبت غفلت به آنها داده، و غفلت از خواص موجود داراى شعور است، و بر وصفى اطلاق مى شود كه داشتن شعور شان موصوفش باشد.

" وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ كانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ كانُوا بِعِبادَتِهِمْ كافِرِينَ" كلمه" حشر" به معناى آن است كه چيزى را به زور از جاى خود بيرون كنى، و منظور از آن در اينجا مبعوث كردن مردم از قبورشان، و سوق دادن آنها به سوى محشر است، كه در آن روز آلهه آنان دشمنشان شده، و به شرك آنان كافر گشته، از ايشان بيزارى مى جويند، هم چنان كه آيه" تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ" «2» و آيه" فَكَفى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ إِنْ كُنَّا عَنْ عِبادَتِكُمْ لَغافِلِينَ" «3» اين مضامين را حكايت مى كند.

_______________

(1) بگو آيا به جاى خدا چيزى را مى پرستيد كه نه مالك ضررى براى شما است، و نه مالك نفعى؟. سوره مائده، آيه 76.

(2) سوره قصص، آيه 63.

(3) پس در اين ادعا شهادت و حكم خدا ميان ما و شما كفايت كند

كه ما از پرستش شما غافل بوديم. سوره يونس، آيه 29. ______________________________________________________ صفحه ى 287

و در سياق دو آيه مورد بحث اشاره اى است به اينكه سنگ و چوبهاى جماد كه در اين عالم در نظر ما جماد و بى جانند، چون آثار حيات در آنها نمى بينيم، در نشاه آخرت معلوم مى شود كه براى خود جان داشته اند، و آن روز آثار حيات از ايشان بروز مى كند. و ما در اين باره مطالبى در ذيل آيه" قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْ ءٍ" «1» گذرانديم.

" وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ هذا سِحْرٌ مُبِينٌ" اين آيه و آيه بعدش در مقام توبيخ است. و مراد از" آيات بينات" آيات قرآن است كه بر آنان تلاوت مى شد. در اين آيه وقتى مى خواهد از زبان كفار همين آيات بينات را نقل كند كه در باره اش گفتند سحر است، به جاى اين كلمه، كلمه" حق" را مى آورد حقى كه به سويشان آمده، و مى فرمايد:" لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ" با اينكه مقتضاى ظاهر آيه اين بود كه به جاى" للحق" بفرمايد" لها"، و اين بدان جهت است كه بفهماند آيات بينات حق بود كه بر آنان تلاوت مى شد، و هيچ مجوزى نداشتند كه آن را سحر آشكار بخوانند. و خلاصه با علم به اينكه" حق مبين" است آن را" سحر مبين" خواندند پس مردمى زورگو و لجباز و مخالف حق صريح بودند.

" أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئاً ..."

كلمه" أم" در اينجا منقطعه و به معناى" بلكه" است در نتيجه معناى آيه اين مى شود: بلكه كفار مى گويند اينكه قرآن خود را كلام

خدا خوانده، بر خدا افتراء بسته است.

و معناى جمله" قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئاً" اين است كه: اگر من به خاطر شما قرآن را به خدا افتراء بسته باشم، خداى تعالى مرا به عذاب خود خواهد گرفت، و يا در اين گرفتنش شتاب خواهد كرد و آن وقت شما نمى توانيد مانع خواسته خدا شويد. بنا بر اين چگونه ممكن است بر خدا افتراء ببندم و به خاطر شما خود را در معرض عذاب قطعى او قرار دهم؟ و خلاصه مى خواهد بگويد: من مفترى بر خدا نيستم.

با اين معنايى كه كرديم روشن شد كه جزاء شرط در جمله" إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي ..." حذف شده و به جاى آن جمله ديگرى آمده كه به منزله ارتفاع مانع است، و تقدير كلام چنين است:" قل ان افتريته آخذنى بالعذاب او عاجلنى بالعذاب و لا مانع من قبلكم يمنع عنه- بگو اگر قرآن را به خدا افتراء ببندم، مرا به عذاب خواهد گرفت، و يا عذاب افتراء

_______________

(1) سوره فصلت، آيه 21. ______________________________________________________ صفحه ى 288

را كه جايش در قيامت است در همين دنيا بر سرم مى آورد، آن وقت هيچ مانعى از ناحيه شما نمى تواند از آن جلوگير شود". پس اينكه بعضى گفته اند" جمله" فَلا تَمْلِكُونَ ..." از قبيل به كار بردن مسبب در جاى سبب است، درست نيست.

" هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِيضُونَ فِيهِ"-" افاضه در حديث" به معناى خوض و فرو رفتن در آن است. و كلمه" ما" در اين جمله موصوله است، و ضمير" فيه" به آن برمى گردد. ممكن هم هست مصدريه باشد، و مرجع ضمير قرآن باشد. و در صورت موصوله بودن"

ما" معنا چنين مى شود: خداى سبحان داناتر است به آنچه كه در آن فرو رفته ايد، يعنى در تكذيب قرآن و سحر و افتراء شمردن آن. و در صورت مصدريه بودن معنا اينطور مى شود: خدا داناتر است به خوض و فرو رفتن شما در تكذيب قرآن.

" كَفى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ"- اين جمله دومين احتجاج و استدلال است بر نفى افتراء به خدا. احتجاج اول جمله" إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئاً" بود، كه بيانش در چند سطر قبل گذشت. و معناى احتجاج دوم اين است كه: شهادت دادن خدا در كلام خودش به اينكه كلام، كلام او است، نه افتراء بر او از جانب من، كافى است در مفترى نبودن من. و خداى سبحان اين ادعاى مرا تصديق كرده و فرموده:" لكِنِ اللَّهُ يَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَيْكَ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ" «1» و آياتى ديگر كه در اين معنا است و اما اينكه قرآن كلام خداست، در اثباتش همان آياتى كه تحدى مى كند (و مى فرمايد: اگر در آسمانى بودن اين كتاب شك داريد، همه دست به دست هم داده يك سوره مثل آن بياوريد) كافى است.

" وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ"- اينكه در ذيل آيه دو اسم از اسماء كريمه الهى را آورده، به منظور احتجاج عليه لوازمى است كه انكار رسالت متضمن آن است. گويى فرموده: اينكه شما رسالت مرا انكار نموده، و آن را افتراء به خدا مى پنداريد، در حقيقت متضمن دو ادعا است، يكى ادعاى اينكه قرآن كلام خدا نيست، و يكى هم ادعاى اينكه دعوى رسالت من باطل است- كه البته وثنى مذهبان بطور كلى منكر رسالتند.

[احتجاج عليه مشركين كه قرآن

را افتراء به خدا دانسته رسالت پيامبر (ص) را منكر شدند]

اما دعوى اول شما، جواب و ردش اين است كه: اولا اگر من آن را به خدا افتراء بسته باشم، شما نمى توانيد جلو عذاب خدا را بگيريد و مرا از آن نجات دهيد. و ثانيا شهادت خداى تعالى بر اينكه قرآن كلام او است، نه كلام من، كافى است.

_______________

(1) ليكن خدا شهادت مى دهد به آنچه كه بر تو نازل كرده، چون به علم خودش نازل كرده است.

سوره نساء، آيه 166. ______________________________________________________ صفحه ى 289

و اما ادعاى دوم شما جواب و ردش اين است كه خداى سبحان غفور و رحيم است، و حكمت او اقتضاء مى كند كه با خلق خود به مغفرت و رحمت معامله كند و معلوم است كه اين مغفرت و رحمت به جز تائبان را كه به سويش برگشته اند، و صالحان كه عمل خود را اصلاح كرده اند شامل نمى شود. آرى، تنها اين طايفه اند كه خداى تعالى نخست به سوى صراطى كه سلوكش ايشان را به سوى او نزديك كند هدايت مى كند، و سپس مغفرت و رحمتش شامل حالشان مى شود، يعنى گناهانشان را مى ريزد، و در سراى سعادت جاودانه مستقرشان مى سازد.

و اينكه گفتيم حكمت او اينطور اقتضاء مى كند، به خاطر اين است كه انسان استعداد و صلاحيت چنين كمالى را دارد، و او هم جواد و كريم است (قابليت محل كامل، و فاعليت فاعل هم در حد اعلاى از كمال و تماميت است، و اين همان وجوب است).

صلاحيت انسان وجدانى است و دليل نمى خواهد، و اما كرامت وجود خداى تعالى دليلش كلام خود اوست كه مى فرمايد:" وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً" «1» و نيز

فرموده:" وَ عَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ" «2» و سبيل و طريقه اين هدايت همانا دعوت است كه بايد از طريق رسالت انجام گيرد. پس در حكمت خدا واجب مى شود كه رسولى به سوى مردم گسيل دارد تا ايشان را به راه خود هدايت كند، راهى كه ايشان را به مغفرت و رحمت او برساند.

[معنا و مفاد آيه:" قُلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ"]

" قُلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ ..."

كلمه" بدع" به معناى نوظهور و بى سابقه است، چيزى كه نظيرش تا كنون نبوده، و يا گفتار و كردارى كه سابقه نداشته باشد، و به همين جهت بعضى از مفسرين آيه را چنين معنا كرده اند: من اولين رسولى نيستم كه به سوى شما گسيل شده باشم، و قبل از من هيچ رسولى به سوى شما گسيل نشده باشد.

بعضى ديگر گفته اند: معنايش اين است كه افعال و اقوال من افعال و اقوالى نوظهور نيست كه قبل از من هيچ رسولى اين سخنان را نگفته باشد، و اين كارهاى مرا نكرده باشد.

و معناى اول نه با سياق سازگارى دارد و نه با جمله قبل كه مى فرمود." وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ" بلكه با آن معنايى كه ما براى جمله مذكور بيان كرديم، همان معناى دوم سازگارتر است. بنا بر اين معناى آيه چنين مى شود كه: من در بين انبياء پيغمبرى نوظهور نيستم كه _______________

(1) عطاى پروردگارت جلوگير ندارد. سوره أسرى، آيه 20.

(2) راهنمايى به سوى راه وسط بر عهده خدا است. سوره نحل، آيه 9. ______________________________________________________ صفحه ى 290

سخنان و افعالم و

سيرتم و صورتم مخالف با سخنان و افعال و صورت و سيرت آنان باشد، بلكه من نيز مانند آنان فردى از بشر هستم و همان آثار بشريت كه در آنان وجود داشت در من نيز وجود دارد و راه و روش آنان در زندگى همين راه و روش من بوده است.

با اين جمله پاسخ اعتراضهايى كه به رسول خدا (ص) مى كردند داده مى شود، مانند اعتراضى كه قرآن از ايشان حكايت كرده كه:" ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِي الْأَسْواقِ لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً أَوْ يُلْقى إِلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْها" «1».

[نفى علم غيب از پيامبر (ص) در جمله" وَ ما أَدْرِي ..." از جهت بشر بودن او است و با اثبات علم غيب براى آن حضرت از طريق وحى منافات ندارد]

و در جمله" وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ" مى خواهد از خود علم غيب را نفى كند، و همان را خاطرنشان سازد كه آيه" لَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَ ما مَسَّنِيَ السُّوءُ" «2» خاطرنشان مى كند. فرقى كه بين اين دو آيه وجود دارد اين است كه آيه اعراف علم به مطلق غيب را نفى مى كند، و دليلش را اين مى گيرد كه هم خيرى زياد نكرده و هم گرفتارى به او رسيده است. و آيه مورد بحث علم به غيب خاصى را نفى مى كند، و آن حوادثى است كه ممكن است بعدها متوجه آن جناب و يا متوجه مخاطبين او شود، چون مشركين- كه روى سخن با ايشان است- خيال مى كردند كسى كه داراى مقام رسالت مى شود- به فرضى كه چنين

كسى پيدا شود- بايد خودش ذاتا داراى علم به غيب و نهانى ها باشد و قدرتى غيبى مطلق داشته باشد، هم چنان كه اين خيال از كلام آنها كه گفتند" چرا فرشته اى با او نيست ..." و قرآن حكايتش كرده، به خوبى فهميده مى شود، لذا رسول گرامى خود را دستور مى دهد كه صريحا اعتراف كند كه: او هيچ نمى داند كه در آينده بر او و برايشان چه مى گذرد، و در نتيجه علم غيب را از خود نفى كند، و بگويد: كه آنچه از حوادث كه بر او و برايشان مى گذرد خارج از اراده و اختيار خود او است، و او هيچ دخل و تصرفى در آنها ندارد، بلكه ديگرى است كه آن حوادث را پيش مى آورد، و او خداى سبحان است.

پس اينكه فرمود:" وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ" همانطور كه علم به غيب را از خود نفى مى كند، قدرت و دخالت خود را نيز نسبت به حوادثى كه در پس پرده غيب بنا است پيش _______________

(1) اين چه پيغمبرى است كه طعام مى خورد، و در بازارها آمد و شد مى كند؟ اگر پيغمبر است چرا فرشته اى نازل نشد تا با او به كار انذار بپردازد، و يا چرا گنجى در اختيارش قرار ندادند، و يا چرا داراى باغى نشد تا از آن بخورد. سوره فرقان، آيه 7 و 8.

(2) و اگر غيب مى دانستم هم خير بسيارى كسب مى كردم، و هم بديها و گرفتاريها به من نمى رسيد. سوره اعراف، آيه 188. ______________________________________________________ صفحه ى 291

بيايد، از خود نفى مى نمايد.

و اگر در اين آيه علم به غيب را از آن جناب نفى مى كند، منافات با اين

ندارد كه به وسيله وحى عالم به غيب باشد، هم چنان كه در مواردى از كلام خداى تعالى به آن تصريح شده، يك جا مى فرمايد:" ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ" «1» و جاى ديگر مى فرمايد:" تِلْكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيها إِلَيْكَ" «2» و جاى ديگر مى فرمايد:" عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ" «3» و نيز از همين باب است سخن مسيح كه قرآن آن را حكايت نموده، مى فرمايد:" وَ أُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ" «4» و نيز از يوسف حكايت نموده كه به دو رفيق زندانيش گفت:" لا يَأْتِيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُما بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُما" «5».

و وجه منافات نداشتن اين است كه: آياتى كه علم به غيب را از آن جناب و از ساير انبياء (ع) نفى مى كند، تنها در اين مقام است كه اين حضرات از آن جهت كه بشرى هستند و طبيعت بشرى دارند علم به غيب ندارند، و خلاصه طبيعت بشرى و يا طبيعتى كه اعلا مرتبه طبيعت بشرى را دارد، چنين نيست كه علم به غيب از خواص آن باشد به طورى كه بتواند اين خاصه و اثر را در جلب هر منفعت و دفع هر ضرر استعمال كند، همان طور كه ما به وسيله اسباب ظاهر جلب نفع و دفع ضرر مى كنيم.

و اين منافات ندارد كه با تعليم الهى از طريق وحى حقايقى از غيب برايشان منكشف گردد، همان طور كه مى بينيم اگر معجزه مى آورند، بدين جهت نيست كه افرادى از بشر و يا برجستگانى از بشرند، و اين خاصيت خود آنان است، بلكه هر چه از اين

معجزات مى آورند به اذن خداى تعالى و امر او است، هم چنان كه مى بينيم در چند جا در پاسخ آنان كه پيشنهاد آيتى كرده اند مى فرمايد:" قُلْ سُبْحانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا" «6»،

_______________

(1) اين از اخبار غيب است كه به تو وحى مى كنيم. سوره آل عمران، آيه 44. و سوره يوسف، آيه 102.

(2) اين از اخبار غيب است كه به تو وحى مى كنيم. سوره هود، آيه 49.

(3) خداى تعالى عالم غيب است و احدى راى بر غيب خود احاطه نمى دهد مگر رسولى راى كه بپسندد. سوره جن، آيه 27.

(4) و به شما خبر مى دهم از آنچه مى خوريد و آنچه در خانه هاى خود ذخيره مى كنيد. سوره آل عمران، آيه 49.

(5) هيچ جيره طعامى برايتان نيايد مگر آنكه شما راى از تاويل آن خبر مى دهم. سوره يوسف، آيه 37.

(6) بگو منزه است پروردگار من مگر من بجز فردى از بشر هستم. سوره اسراء، آيه 93. ______________________________________________________ صفحه ى 292

" قُلْ إِنَّمَا الْآياتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ" «1»،" وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ" «2».

شاهد اين جمع جمله اى است كه بعد از جمله مورد بحث و متصل به آن آمده كه فرموده:" إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحى إِلَيَّ" براى اينكه اتصال اين جمله به ما قبل مى رساند كه در حقيقت اعراض از آن است، و معناى مجموع دو جمله چنين است: من هيچ يك از اين حوادث را به غيب و از ناحيه خود نمى دانم، بلكه من تنها پيروى مى كنم آنچه را كه از اين حوادث به من وحى مى شود.

" وَ ما أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ

مُبِينٌ"- اين جمله تاكيد همه مطالب قبل در آيه است كه مى فرمود:

" ما كُنْتُ بِدْعاً ..."،" وَ ما أَدْرِي ..." و" إِنْ أَتَّبِعُ ...".

بحثى فلسفى و دفع يك شبهه [(در باره عالم بودن پيامبر (ص) و ائمه (ع) به غيب، و اثر و رابطه آن با زندگى و رفتار ايشان)]

روايات بسيارى از طرق ائمه اهل بيت (ع) رسيده كه خداى سبحان پيامبر اسلام و ائمه (ع) را تعليم داده، و هر چيزى را به ايشان آموخته. و در بعضى از همان روايات اين معنا تفسير شده به اينكه علم رسول خدا (ص) از طريق وحى، و علم ائمه (ع) از طريق رسول خدا (ص) بوده است.

از سوى ديگر به اين روايات اشكال شده كه: تا آنجا كه تاريخ نشان مى دهد سيره اهل بيت چنين بوده كه در طول زندگى خود مانند ساير مردم زندگى مى كرده اند و به سوى هر مقصدى مى رفتند از راه معمولى و با توسل به اسباب ظاهرى مى رفتند، و عينا مانند ساير مردم گاهى به هدف خود مى رسيدند، و گاهى نمى رسيدند، و اگر اين حضرات علم به غيب مى داشتند، بايد در هر مسيرى به مقصد خود برسند، چون شخص عاقل وقتى براى رسيدن به هدف خود، دو راه پيش روى خود مى بيند، يكى قطعى و يكى راه خطا، هرگز آن راهى را كه مى داند خطا است طى نمى كند، بلكه آن راه ديگر را مى رود كه يقين دارد به هدفش مى رساند. در حالى كه مى بينيم آن حضرات چنين نبودند، و در زندگى راههايى را طى _______________

(1) بگو آيات و معجزات تنها و تنها از ناحيه خدا است، و من تنها بيم رسانى آشكارم. سوره

عنكبوت، آيه 50.

(2) هيچ رسولى نمى تواند آيتى بياورد مگر به اذن خدا، و وقتى امر خدا برسد آن وقت به حق داورى شود. سوره مؤمن، آيه 78. ______________________________________________________ صفحه ى 293

مى كردند كه به مصائبى منتهى مى گشت، و اگر علم به غيب مى داشتند بايد بگوييم عالما و عامدا خود را به مهلكه مى افكندند، مثلا رسول خدا (ص) در روز جنگ احد آنچه بر سرش آمد خودش بر سر خود آورد، و يا على (ع) خودش عالما و عامدا در معرض ترور ابن ملجم مرادى ملعون قرار گرفت، و همچنين حسين (ع) عمدا خود را گرفتار مهلكه كربلا ساخت، و ساير ائمه (ع) عمدا غذاى سمى را خوردند. و معلوم است كه القاء در تهلكه يعنى خويشتن را به دست خود به هلاكت افكندن عملى است حرام، و نامشروع.

اساس اين اشكال به طورى كه ملاحظه مى كنيد دو آيه از آيات قرآنى است، يعنى آيه" وَ لَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ" و آيه" وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ".

و اين اشكال يك مغالطه بيش نيست، براى اينكه در اين اشكال بين علوم عادى و علوم غير عادى خلط شده، و علم به غيب علمى است غير عادى كه كمترين اثرى در مجراى حوادث خارجى ندارد.

[بيان اينكه علم غيب اثرى در جريان حوادث خارجى ندارد]

توضيح اينكه: افعال اختيارى ما همان طور كه مربوط به اراده ما است، همچنين به علل و شرائط ديگر مادى و زمانى و مكانى نيز بستگى دارد كه اگر آن علل و شرائط هم با خواست ما جمع بشود، و با آن مساعدت و هماهنگى بكند، آن وقت علت پيدايش و

صدور آن عمل از ما علتى تامه مى شود كه صدور معلول به دنبالش واجب و ضرورى است، براى اينكه تخلف معلول از علت تامه اش محال است.

پس نسبت فعل كه گفتيم معلول است، به علت تامه اش، نسبت وجوب و ضرورت است، مانند نسبتى كه هر حادثه ديگر به علت تامه اش دارد. و اما نسبتش به اراده ما كه جزء علت است، نه تمام علت، نسبت جواز و امكان است، نه ضرورت وجوب تا بگويى تخلفش محال است.

پس روشن گرديد كه تمامى حوادث خارجى كه يكى از آنها افعال اختيارى ما است، وقتى در خارج حادث مى شود كه حدوثش به خاطر تماميت علت، واجب شده باشد، و اين منافات ندارد با اين كه در عين حال صدور افعال ما نسبت به خود ما به تنهايى ممكن باشد، نه واجب.

حال كه معلوم شد هر حادثى از حوادث، و از آن ميان هر فعلى از افعال اختيارى ما در عين اختيارى بودن، معلولى است كه علت تامه اى دارد، و اگر نمى داشت محال بود كه حادث شود، هم چنان كه با فرض نبودن آن علت، محال بود حادث گردد، پس تمامى حوادث ______________________________________________________ صفحه ى 294

عالم، سلسله نظام يافته اى است، كه همگى و مجموعه اش متصف به وجوب است، يعنى محال است يكى از آن حوادث كه به منزله يك حلقه از اين زنجير است از جاى خودش حذف شود، و جاى خود را به چيز ديگر و حادثه اى ديگر بدهد.

و نيز معلوم شد كه پس اين سلسله و زنجير از همان روز اول واجب بوده- چه گذشته هايش و چه حوادث آينده اش- حال اگر فرض كنيم كه شخصى به اين سلسله يعنى

به سراپاى حوادث عالم آن طور كه هست و خواهد بود علم داشته باشد، اين علم نسبت هيچ يك از آن حوادث را هر چند اختيارى هم باشد تغيير نمى دهد و تاثيرى در نسبت آن نمى كند، يعنى با فرض اينكه نسبت وجوب دارد، ممكنش نمى سازد، بلكه هم چنان واجب است «1».

حال اگر بگويى: همين كه علم يقينى در مجراى افعال اختيارى قرار گرفت عينا مانند علم حاصل از طرق عادى مى شود و قابل استفاده مى گردد چون آدمى را بر سر دو راهى بكنم يا نكنم قرار مى دهد به اين معنا كه در آنجا كه با علم حاصل از طرق عادى مخالف باشد نظير علم عادى سبب فعل و يا ترك مى گردد «2».

در پاسخ مى گوييم: خير چنين نيست كه علم يقين به سلسله علل منافات با علم عادى داشته باشد، و آن را باطل سازد، به شهادت اينكه مى بينيم بسيار مى شود كه انسان علم عادى به چيزى دارد، ولى عمل بر خلاف آن مى كند، هم چنان كه قرآن كريم در آيه _______________

(1) توضيح بيشتر اينكه: فرض كنيم كه على (ع) مى دانست كه در روزى معين و ساعتى معين و به دست شخصى معين ترور مى شود، حال با توجه به آنچه گفتيم كه تمام حوادث عالم واجب و ضرورى الوجود است، و ممكن نيست يكى از آنها از سلسله به هم پيوسته حذف شود، علم امام (ع) حادثه ترور خود راى ممكن الوجود نمى كند، چه علم داشته باشد و چه نداشته باشد، اين حادثه حادث شدنى بود، و حال كه علم دارد، اين علم، تكليفى براى آن جناب ايجاد نمى كند، و او راى محكوم به اين حكم

نمى سازد كه امروز به خاطر احساس خطر از رفتن به مسجد خوددارى كن، و يا ابن ملجم راى بيدار مكن، و يا براى خود نگهبانى معين كن، چون اين علم علم به غيب (يعنى شدنى ها) است، نه علم عادى تا تكليف آور باشد. مترجم.

(2) توضيح اينكه: فرض كنيد من به علم عادى يقين كنم كه اين ميوه راى مى خورم، چون هم بسيار ميل به آن دارم و هم خوردنش هيچ مانع بهداشتى و شرعى ندارد، ولى در عين حال علم يقينى دارم كه چنين عملى در سلسله علل و اسباب وجود ندارد، اين ميوه راى نمى خورم، در چنين فرضى علم يقين علم عادى را باطل مى كند، و خودش به جاى آن مى نشيند، و از درجه وجوب خودش نازل شده، به مرتبه امكان پايين مى آيد، يعنى همانطور كه گفتيم آدمى راى در اينكه بكنم يا نكنم متحير مى سازد و همانطور كه گفتيم سبب فعل و يا ترك مى گردد. مترجم. ______________________________________________________ صفحه ى 295

" وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ" «1» مى فرمايد كفار به علم عادى يقين دارند به اينكه با انكار و عناد در برابر حق معذب شدنشان در آتش يقينى است، در عين حال به انكار و عناد خود اصرار مى ورزند، به خاطر اينكه در سلسله علل كه يك حلقه اش هواى نفس خود آنان است، انكارشان حتمى و نظير علم عادى به وجوب فعل است.

با اين بيان اشكال ديگرى هم كه ممكن است به ذهن كسى بيايد دفع مى شود، و آن اين است كه: چگونه ممكن است انسان علم يقينى پيدا كند به چيزى كه خلاف اراده او باشد، چنين علمى اصلا تصور ندارد، و به

همين جهت وقتى مى بينيم علم در اراده ما تاثير نمى كند بايد بفهميم كه آن علم، علم يقينى نبوده، و ما آن را علم يقينى مى پنداشتيم.

وجه دفع اين اشكال اين است كه گفتيم: صرف داشتن علم به چيزى كه مخالف اراده و خواست ما است، باعث نمى شود كه در ما اراده اى مستند به آن علم پيدا شود، بلكه همانطور كه در تفسير آيه 14 سوره نمل گذشت آن علمى ملازم با اراده موافق است كه توأم با التزام قلب نسبت به آن باشد، (و گر نه بسيار مى شود كه انسان يقين و علم قطعى دارد به اينكه مثلا شراب يا قمار يا زنا و يا گناهان ديگر ضرر دارد، و در عين حال مرتكب مى شود، چون التزام قلبى به علم خود ندارد) نظير اين جريان در افعال عنائى به خوبى به چشم مى خورد «2» در

_______________

(1) سوره نمل، آيه 14.

(2) توضيح اينكه: بعضى از كارها از انسان سر مى زند كه نه مى توان آن را مانند كار كبد و معده جبرى و بى اختيار دانست، و نه مانند ساير كارهايى كه به اختيار خود مى كنيم اختياريش خواند، و لا جرم آن را شقى ثالث از كارهاى انسان دانسته اند، و نام آن را" فعل عنائى" نهاده اند.

و اينگونه اعمال از حيوانات نيز سر مى زند. حيوان وقتى خود را در برابر درنده اى مى بيند، از آنجا كه ترس دلش را پر مى كند، ديگر نمى تواند مانند ساير اوقات خود را در بين چهار طرف- جلو و عقب و راست و چپ- مختار ببيند، چون شدت ترس همه راه ها را به روى او مى بندد، و او ديگر نمى تواند باور كند كه از سه جهت

ديگر راه گريز دارد، لا جرم تنها يك راه برايش باقى مى ماند، و آن دهان درنده است، و لذا مى بينيم حيوان با پاى خود به طرف درنده مى رود، و مى گوييم: حيوان" استسباع" شده، يعنى سبع زده شده.

و اما در انسان: انسان نيز گاهى اينطور مى شود، مثلا اگر يك فرد آدمى را بر بالاى درختى و يا برجى بسيار بلند قرار دهند، با اينكه در روى زمين به بيش از جاى يك جفت كفش زمين نمى خواست، تا بتواند روى پاى خود بايستد، و بالاى برج شايد چند برابر آن جا داشته باشد، ولى در عين حال نمى تواند آنجا قرار بگيرد، به محضى كه سقوط خود را تصور كند، آن چنان دلش از ترس پر مى شود كه ديگر باور اينكه مى تواند در آنجا بايستد از او سلب مى شود، و او تنها و تنها يك راه پيش روى خود مى بيند، و آن هم اين است كه خود را پرتاب كند، چنين عملى را نه مى توان گفت عمل ارادى است، براى اينكه عمل ارادى و اختيارى آن عملى است كه فاعلش قادر بر فعل و ترك آن باشد و در مثال ما فاعل قادر بر ترك نيست، و نه عملى است جبرى، براى اينكه عمل جبرى آن عملى است كه بدون اراده انجام گيرد، و سقوط در مثال ما عملى است كه با اراده فاعل انجام مى شود، لذا نام اينگونه اعمال را عمل به عنايت نهاده اند. مترجم. ______________________________________________________ صفحه ى 296

اين گونه اعمال نيز مى بينيم علم قطعى به هلاكت، انسان را به باقى ماندن در بالاى برج وادار نمى كند، چون التزامى به علم قطعى خود ندارد.

بعضى از مفسرين از اين

اشكال پاسخ داده اند به اينكه: رسول خدا (ص) و ائمه، تكاليفى مخصوص به خود دارند، آنها بر خلاف ساير مردم مى توانند خود را به اينگونه مهلكه ها بيفكنند، ولى اين كار بر سايرين حرام است. در بعضى از اخبار هم به اين نكته اشاره شده.

بعضى ديگر چنين جواب داده اند: آن علمى تكليف آور است كه علمى عادى باشد، و اما علم غير عادى تكليف را بر انسان منجز نمى كند.

ممكن است اين دو پاسخ اخير را طورى توجيه كنيم كه با بيان سابق ما سازگار باشند.

[بيان

" قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ كَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَكْبَرْتُمْ ..."

ضمير در" كان" و در" به" و در" مثله"- بطورى كه از سياق برمى آيد- به قرآن بر مى گردد. و جمله" وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ ..." عطف است بر شرط" إِنْ كانَ" و در نتيجه، جزاى اين جمله شرطيه، هم جزاى شرط است و هم جزاء جمله اى كه بر آن عطف شده. و مراد از" مثل قرآن" كتابى است كه از حيث مضمون و معارف الهى شبيه به قرآن باشد، و آن همان تورات اصلى است كه بر موسى (ع) نازل شد. و معناى جمله" فَآمَنَ وَ اسْتَكْبَرْتُمْ" اين است كه آن شاهد ياد شده از بنى اسرائيل، بعد از شهادت ايمان هم بياورد.

و جمله" إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ" تعليل همان جزائى است كه حذف شده، و نيز مى فهماند كه آن جزاء چيست. و ظاهرا آن جزاء عبارت است از" أ لستم ضالين- آيا در اين صورت گمراه نبوده ايد؟" و بعضى جزاء را عبارت دانسته اند

از جمله" أ لستم ظلمتم" و اين درست نيست، براى اينكه تعليل به اينكه خدا ستمكاران را هدايت نمى كند با ضلالت سازگار است، نه با ظلم، هر چند كه متصف به هر دو صفت بوده باشد. ______________________________________________________ صفحه ى 297

و معناى آيه اين است كه: به مشركين بگو به من خبر دهيد اگر اين قرآن از ناحيه خدا باشد و در عين حال شما به كتاب خدا كفر ورزيده باشيد، كتابى كه شاهدى هم از بنى اسرائيل به مثل آن كتاب كه معارف همان كتاب را دارد، شهادت داد و به آن ايمان آورد و شما از پذيرفتن آن سرپيچى و استكبار كرده باشيد، آيا شما مردمانى گمراه نيستيد؟ به درستى كه خدا مردم ستمكار را هدايت نمى كند.

[مقصود از" شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ" در آيه:" قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ كَفَرْتُمْ ..."]

و اما آن كسى كه بر مثل اين كتاب شهادت داده و ايمان آورده، بطورى كه در روايات آمده، عبد اللَّه بن سلام يكى از علماى يهود بوده. و بنا بر اين، آيه شريفه مدنى خواهد بود، نه مكى، براى اينكه عبد اللَّه بن سلام از كسانى است كه در مدينه ايمان آورد.

و بعضى گفته اند: ممكن است تعبير به گذشته در جمله" و شاهدى از بنى اسرائيل شهادت داد و ايمان آورد" به منظور تحقيق وقوع باشد. و به عبارت ساده تر: به اين منظور بوده كه بفهماند هر چند اين جريان در آينده واقع مى شود، اما آن قدر واقع شدنش حتمى است كه بايد آن را واقع شده حساب كنى.

ليكن اين تفسير بى پايه است، براى اينكه با سياق آيه كه

سياق احتجاج عليه مشركين است نمى سازد، چون مشركين رسول خدا (ص) را در آنچه كه از آينده خبر مى داد تصديق نمى كردند.

و در معناى آيه اقوال ديگرى نيز گفته اند، از آن جمله گفته اند: مراد از كسى كه شهادت داد بر مثل قرآن و ايمان هم آورد حضرت موسى (ع) است كه شهادت داد بر حقانيت تورات و به آن ايمان آورد. و اگر اين مفسرين از تفسير قبلى عدول كرده، اين تفسير را پذيرفته اند همه به خاطر اين بوده كه آيه را مكى دانسته و در نتيجه نمى توانستند بگويند منظور عبد اللَّه بن سلام بوده، چون عبد اللَّه در مدينه اسلام آورد.

و اين پندار صحيح نيست، زيرا اولا دليلى نداريم بر اينكه آيه شريفه در مكه نازل شده باشد. و ثانيا از ادب قرآن به دور است كه موسى (ع) را قرين مشركين جلف قرار دهد و اينان را با آن جناب مقايسه نمايد، و بفرمايد: موسى (ع) به كتابى كه بر او نازل شد ايمان آورد، پس چرا شما استكبار مى ورزيد، و به قرآن ايمان نمى آوريد.

بى پايگى اين حرف بر كسى پوشيده نيست.

و از جمله آن اقوال اين است كه گفته اند: كلمه" مثل" در آيه شريفه به معناى خود قرآن است، نه مثل قرآن، هم چنان كه در آيه" لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ" مثل به معناى خدا است نه به معناى مانند او. ______________________________________________________ صفحه ى 298

بعيد بودن اين تفسير هم مثل تفسير سابق است.

[وجوه مختلف در معناى آيه:" وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ ..."]

" وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ ..."

بعضى گفته اند: لام در

كلمه" لِلَّذِينَ آمَنُوا" لام تعليل است، و معنايش" براى خاطر ايمانشان" است. و برگشت معنايش به" فى" است (يعنى در باره ايمان مؤمنين) و ضمير در" كان" و در" اليه" به قرآن برمى گردد بدين جهت كه مؤمنين به آن ايمان دارند.

و معناى آيه اين است كه: آنها كه كافر شدند در باره ايمان مؤمنين به قرآن گفتند:

اگر ايمان به قرآن خير بود، مؤمنين در ايمان آوردن به آن از ما پيشى نمى گرفتند.

بعضى ديگر گفته اند: مراد از" لِلَّذِينَ آمَنُوا" بعضى از مؤمنين است، و مراد از ضميرى كه در جمله" سبقونا" است بعضى ديگر از ايشان، و لام در" للذين" متعلق به كلمه" قال" است، و معناى آيه اين است كه:" كسانى كه كافر شدند به بعضى از مؤمنين- كه حاضر در مجلس بودند- گفتند: اگر اسلام چيز خوبى بود فلان شخص و فلان شخص از مؤمنين- كه در مجلس حاضر نبودند- جلوتر از ما ايمان نمى آوردند" و اين معنايى است كه از سياق آيه به دور است.

بعضى ديگر گفته اند: مراد از جمله" لِلَّذِينَ آمَنُوا" همه مؤمنين است، و ليكن در جمله" ما سَبَقُونا" التفاتى به كار رفته، و اصل آن" ما سبقتمونا" بوده، (و معنايش اين است:

آنهايى كه كافر شدند به همه مؤمنين گفتند: اگر ايمان خوب بود شما از ما سبقت نمى گرفتيد). و ليكن اين تفسير هم در دورى از سياق مثل قول سابق است، چون اگر منظور خطاب به مؤمنين بود، جهت نداشت كه بفرمايد" سبقونا" و آوردن صيغه غايب به جاى حاضر به هيچ وجه التفات شمرده نمى شود.

" وَ إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدِيمٌ"- ضمير در" به" به قرآن

برمى گردد، و همچنين كلمه" هذا" نيز اشاره به قرآن است. و كلمه" افك" به معناى افتراء است. و معنايش اين است: از آنجا كه به خاطر استكبارشان از ايمان آوردن به قرآن، از هدايت قرآن، بهره مند نشدند، به زودى خواهند گفت اين (قرآن) افك و افترايى است قديم. و اين همان سخنى است كه در جاى ديگر به عبارت" أساطير الاولين" تعبير شده.

" وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا كِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِيًّا ..."

ظاهرا جمله" و من قبله ..." جمله اى حاليه باشد، و معناى جمله اين است كه: به زودى خواهند گفت: اين افترايى است قديم و سابقه دار، در حالى كه كتاب موسى كه امام و رحمت بود و قرآن هم آن را تصديق دارد، قبل از آمدن قرآن از آمدنش خبر داده بود، و اين قرآن ______________________________________________________ صفحه ى 299

هم كه مصدق تورات است، به زبانى عربى آن را تصديق كرده تا براى ستمكاران بيم رسان و براى نيكوكاران بشارتى باشد، و با اين حال چگونه ممكن است افك بوده باشد.

" امام" و" رحمت" بودن تورات به اين معنا است كه: تورات كتابى است كه مى تواند مقتداى بنى اسرائيل باشد، و بنى اسرائيل بايد در اعمال خود از آن پيروى كنند، بدين جهت امام است، و بدين جهت كه مايه اصلاح نفوس مردم با ايمان است رحمت است.

" إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا ..."

مراد از اينكه گفتند" رَبُّنَا اللَّهُ" اقرار و شهادت به انحصار ربوبيت در خداى سبحان، و يگانگى او در آن است. و مراد از استقامتشان در مقابل شهادت خود، اين است كه از آنچه كه شهادت به

حقانيتش مى دهند منحرف نمى شوند، و رفتارى بر خلاف آن و بر خلاف لوازم آن نمى كنند.

" فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ"- يعنى در پيش روى خود هيچ خطر محتملى ندارند، و هيچ عقابى حتى احتمالى در انتظارشان نيست، و به همين جهت خوف ندارند. و نيز هيچ مكروه قطعى و محققى ندارند و به همين جهت اندوهى نخواهند داشت، چون هميشه خوف جايى پيدا مى شود كه پاى احتمال خطرى در بين باشد، و اندوه وقتى به دل مى آيد كه خطرى واقع شده باشد.

و حرف" فاء" در كلمه" فلا خوف"، اين نكته را مى فهماند كه در جمله بويى از شرط هست، چون معناى جمله اين است:" كسى كه بگويد رب ما اللَّه است و استقامت هم بورزد، خوفى ندارد ...".

" أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ" مراد از اصحاب جنت بودن، آن است كه كسى ملازم بهشت باشد. و جمله" خالِدِينَ فِيها" نيز همين را تاكيد مى كند، و معناى آيه اين است: اينهايند كسانى كه گفتند رب ما اللَّه است و استقامت ورزيدند، و اينان ملازم با بهشتند در حالى كه در آن جاودانند و در حالى كه اين بهشت خالد، جزاى اطاعت ها و كارهايى است كه در دنيا براى تقرب به خدا انجام مى دادند.

بحث روايتى [رواياتى در باره مراد از" أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ" و راجع به نزول آيه:" أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ ..."]

در كافى به سند خود از ابى عبيده روايت كرده كه گفت: از امام ابى جعفر ______________________________________________________ صفحه ى 300

(ع) پرسيدم آيه" ائْتُونِي بِكِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ" چه معنايى دارد؟ فرمود: منظور از كتاب

همانا تورات و انجيل است. و منظور از" أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ" علم اوصياى انبياء است «1».

و در الدر المنثور است كه احمد، ابن منذر، ابن ابى حاتم، طبرانى، و ابن مردويه از طريق ابى سلمة بن عبد الرحمن، از ابن عباس از رسول خدا (ص) روايت كرده كه فرمود: منظور از" أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ" بهره است «2».

مؤلف: شايد منظور از حظ و بهره، كتاب محظوظ يعنى موروث از انبياء و يا علماى گذشته باشد، ليكن در بعضى از رواياتى كه در تفسير آيه وارد شده، آمده كه منظور از" أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ" حظ نيكو است. و در بعضى ديگر آمده كه منظور از آن، جودت و زيبايى حظ است.

ليكن اين معنا از سياق احتجاج آيه به دور است.

و در عيون در باب" مجلس مذاكره مامون با حضرت رضا (ع)" آمده: آن جناب فرمود: پدرم از جدم از پدران بزرگوارش از حسين بن على (ع) روايت كرده كه فرمود مهاجر و انصار نزد رسول خدا (ص) اجتماع كردند، و عرضه داشتند: يا رسول اللَّه (ص) شما با اين همه واردينى كه از اطراف دارى خرجت زياد است، و مال و جان ما همه در اختيار تو است، و ما با كمال رغبت خوشوقت مى شويم كه در آنها تصرف كنى و از خدا مى خواهيم تو را اجر دهد، آنچه دلت مى خواهد از اين اموال خرج كن، هيچ حرجى بر تو نيست.

آن گاه فرمود: در اين مورد بود كه خداى تعالى روح الأمين را بر آن جناب نازل كرد، و وى به رسول خدا عرضه داشت: اى محمد" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى

يعنى من از شما مزدى در برابر رسالتم نمى خواهم، مگر همين را كه بعد از من به اقربايم مودت و دوستى بورزيد. مهاجر و انصار بيرون رفتند، و منافقين گفتند: از تصرف در اموال ما چشم نپوشيد مگر براى اينكه ما را به رعايت خويشاوندانش وادار كند، و اين سخنى عظيم، و افترايى بود كه در مجلس آن جناب گفتند.

و در باره همين افتراء بود كه آيه شريفه" أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِيضُونَ فِيهِ كَفى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ" نازل _______________

(1) كافى، ج 1، ص 426.

(2) الدر المنثور، ج 6، ص 37. ______________________________________________________ صفحه ى 301

شد. پس رسول خدا (ص) كسى به نزد همان جمعيت فرستاد كه مگر پيش آمدى كرده؟ گفتند: بله، و اللَّه، يا رسول اللَّه. بعضى از ما سخنى درشت گفتند: و ما ناراحت شديم. پس رسول خدا (ص) آيه را كه نازل شده بود بر آنان تلاوت كرد، و ايشان سخت بگريستند، به دنبال اين جريان بود كه آيه" وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ وَ يَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ" نازل شد «1».

[روايتى در ذيل جمله:" وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ" و اشكالات آن

و در الدر المنثور است كه ابو داوود در- كتاب ناسخ- از طريقه عكرمه از ابن عباس روايت كرده كه در ذيل آيه" وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ" گفته: ناسخ اين آيه در سوره فتح است «2». ابن عباس سپس مى گويد: پس رسول خدا (ص) بين مردم آمد، و

ايشان را بشارت داد به اينكه گناهان گذشته و آينده اش بخشوده شده. پس مردى از مؤمنين گفت: اى پيامبر خدا، گوارايت باد، اينك فهميدم كه با تو چه معامله اى مى كنند، ليكن نمى دانم با ما چه معامله مى كنند؟ دنبال اين پرسش آيه سوره احزاب نازل شد كه مى فرمايد" وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا كَبِيراً" و نيز مى فرمايد:" لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ يُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ كانَ ذلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِيماً" كه در اين دو آيه براى آنان روشن كرد كه خدا با ايشان چه معامله اى مى كند «3».

مؤلف: اين روايت خالى از اشكال نيست، براى اينكه اولا در تفسير آيه شريفه" وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ" گفتيم كه اين آيه هيچ ارتباطى با علم غيبى كه از طريق وحى باشد ندارد، و نمى خواهد بگويد: من علم غيبى نسبت به آمرزش خود ندارم تا روايت بگويد:

آيه سوره فتح ناسخ اين آيه است.

و ثانيا از ظاهر روايت برمى آيد گناهى كه آيه سوره فتح تصريح به آمرزش آن دارد، گناه به معناى مخالفت امر و نهى مولوى است، در حالى كه در تفسير سوره فتح خواهد آمد كه منظور از گناه در آن آيه چيز ديگرى است.

و ثالثا آياتى كه دلالت دارد بر اينكه مؤمنين داخل بهشت مى شوند بسيار زياد است، هم در سوره هاى مكى، و هم در سوره هاى مدنى، و آيه دلالتى اضافه بر دلالت ساير آيات اين باب ندارد، پس وجهى ندارد كه در روايت بگويد: اين آيه دلالت مى كند بر اينكه مؤمنين _______________

(1) عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 184.

(2) منظور

ابن عباس از آيه سوره فتح اين آيه است:" لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ" سوره فتح، آيه 2.

(3) الدر المنثور، ج 6، ص 38. ______________________________________________________ صفحه ى 302

داخل بهشت مى شوند و مشمول مغفرت مى گردند.

علاوه بر اين، سوره احزاب مدتها قبل از سوره فتح نازل شده و معنا ندارد كه آيات آن، نظرى به آيات سوره فتح داشته باشد.

[روايتى در باره نزول آيه:" وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ ..."]

و نيز در همان كتاب آمده كه: ابو يعلى، ابن جرير، طبرانى و حاكم- وى حديث را صحيح دانسته- به سندى صحيح از عوف بن مالك اشجعى، روايت كرده كه گفت: روزى رسول خدا (ص) به راه افتاد من نيز در خدمتش بودم، تا داخل شديم به معبد يهوديان، و چون روز عيدشان بود، از ورود ما خوششان نيامد. پس رسول خدا (ص) به ايشان فرمود: دوازده نفر يهودى داوطلب شويد شهادت دهيد به يگانگى خدا، و نبوت محمد بن عبد اللَّه تا خداى تعالى عذابى كه شامل حال تمامى يهوديان زير آسمان شده از ايشان بر طرف سازد. يهوديان همه سكوت كردند، همين كه يكى از آنها داوطلب شد رسول خدا (ص) مجددا پيشنهاد خود را تكرار كرد، ولى ديگر كسى پاسخ نداد. بار سوم تكرار كرد، احدى اجابت ننمود. آن گاه رسول خدا (ص) پرسيد: زير بار نمى رويد؟ پس بدانيد به خدا سوگند كه من حاشر و عاقب و مقضى ام، چه ايمان بياوريد و چه تكذيب كنيد.

آن گاه برگشت و من هم با او بودم، همين كه خواستيم از در خارج شويم، مردى از پشت سر آن جناب گفت: اى محمد!

همانجا كه هستى بايست، پس رو كرد به يهوديان و پرسيد: اى مردم يهود تا كنون كه من در بين شما بودم مرا چگونه مردى يافتيد؟ گفتند: به خدا سوگند ما در بين خود مردى داناتر از تو به كتاب خدا، و فقيه تر از تو و از پدرت و از جدت سراغ نداريم. آن مرد بعد از گرفتن اين گواهى و اعتراف گفت: پس بدانيد كه من خدا را شاهد مى گيرم كه اين محمد همان پيغمبرى است كه شما در تورات و انجيل نامش را يافته ايد.

قوم يهود گفتند: اين را دروغ مى گويى. و گواهى او را رد كردند، و به او بد و بيراه هم گفتند. پس رسول خدا (ص) فرمود: شما دروغ گفتيد، و سخن شما هرگز مقبول واقع نمى شود.

آن گاه رسول خدا (ص) و من و آن مرد يهودى كه نامش" ابن سلام" بود بيرون آمديم چيزى نگذشت كه آيه" قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ كَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَكْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ" نازل گرديد «1»

_______________

(1) الدر المنثور، ج 6، ص 39. ______________________________________________________ صفحه ى 303

مؤلف: در اينكه آيه مذكور در باره عبد اللَّه بن سلام نازل شده روايات ديگرى از طريق اهل سنت وارد شده. ولى سياق آيه و مخصوصا جمله" مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ" با اين معنا كه خطاب در آن، متوجه بنى اسرائيل باشد نمى سازد. اشكال ديگرى كه در روايت هست اين است كه در اين روايت كتاب آسمانى انجيل هم جزء كتب آسمانى يهود به شمار رفته، و حال آنكه از كتب ايشان نيست، و يهود

آن را قبول ندارد.

و در بعضى از روايات آمده كه آيه شريفه در باره" ابن يامين" يكى از علماى يهود نازل شده كه شهادت داد و اسلام آورد، و يهود او را تكذيب كرد. اشكال قبلى به اين روايت هم وارد است.

ترجمه آيات ما به انسان سفارش پدر و مادرش را كرديم كه به ايشان احسان كند احسانى مخصوص به آنان،

______________________________________________________ صفحه ى 305

مادرش او را به حملى ناراحت كننده حمل كرد و به وضعى ناراحت كننده بزاييد و حمل او تا روزى كه از شيرش مى گيرد سى ماه است و تا هنگامى كه به حد بلوغ و رشد عقلى برسد هم چنان پدر و مادر مراقبش هستند تا به حد چهل سالگى برسد. آن وقت مى گويد: پروردگارا نصيبم كن كه شكر آن نعمت هايى كه به من و پدر و مادرم انعام فرمودى به جاى آرم و اعمال صالح كه مايه خشنودى تو باشد انجام دهم. پروردگارا ذريه مرا هم برايم اصلاح فرما. پروردگارا من امروز به درگاهت توبه مى آورم و از تسليم شدگانت هستم (15).

اين گونه انسانهايند كه ما بهترين اعمالشان را قبول مى كنيم و از گناهان ايشان هم درمى گذريم آن چنان كه از گناهان اهل بهشت درمى گذريم، و اين وعده صدقى است كه از آغاز خلقت تا به امروز گوشزد انسانها شده است (16).

و آن كس كه به پدر و مادرش مى گفت: اف بر شما تا كى مرا مى ترسانيد از اينكه دوباره زنده شوم اين همه مردم كه قبل از من مردند كدامشان برگشتند. پدر و مادرش به خدا پناه مى برند تا شايد فرزندشان را هدايت كند و به فرزند مى گويند: واى بر تو

به روز جزاء ايمان آور كه وعده خدا حق است، و او هم چنان مى گويد: اينها خرافات عهد قديم است (17).

چنين كسانى عذاب خدا بر آنان حتمى شده است و در زمره امت هاى گذشته از جن و انسند كه زيانكار شدند (18).

و براى هر يك از انسانهاى نامبرده درجاتى است از پاداش و كيفر اعمالشان (و اين اختلافها به خاطر اهدافى است ناگفتنى و يكى از آنها اين است كه) پروردگارشان خود اعمالشان را به ايشان بر مى گرداند تا ظلمى به ايشان نشود (19).

در روزى كه كفار بر آتش عرضه مى شوند به ايشان گفته مى شود: هر سرمايه خيرى داشتيد در زندگى دنيا از دست داديد و با آن عياشى كرديد در نتيجه امروز در برابر استكبارى كه در زمين و بدون حق مى ورزيدند به عذاب خوارى دچار مى شويد، هم به خاطر استكبارتان و هم به خاطر فسقى كه مرتكب مى شديد (20).

بيان آيات بعد از آنكه در جمله" لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ بُشْرى لِلْمُحْسِنِينَ" مردم را به دو قسم" ظالمين" و" محسنين" تقسيم نمود و در آن اشاره كرد به اينكه ظالمان سرنوشتى دارند كه همواره از آن مى ترسند و خود را بر حذر مى دارند، و محسنين سرنوشتى دارند كه همواره برايشان ______________________________________________________ صفحه ى 306

مسرت آور است، اينك در اين فصل از آيات همان مطالب را به طور مفصل شرح مى دهد و مى فرمايد: مردم دو دسته اند: يك دسته تائبين هستند كه همواره به سوى خدا رجوع دارند و در برابر او تسليمند، و ايشان كسانى اند كه اعمال نيكترشان قبول مى شود، و از گناهانشان در مى گذرند، و جزو اصحاب جنتند. دسته ديگر خاسران و زيانكارانند كه همان سرنوشتى

كه امت هاى گذشته از جن و انس بدان گرفتار شدند در باره اينان نيز حتمى شده.

آن گاه طائفه اول را به كسى مثل زده كه ايمان به خدا دارد و تسليم او و نيكوكار به والدين خويش است و همواره از خدا مى خواهد تا شكر بر نعمتهايش را به او الهام كند، نعمتهايى كه به خودش داده، و نعمتهايى كه به پدر و مادرش ارزانى داشته، و نيز مى خواهد كه عمل صالح و اصلاح ذريه اش را به وى الهام كند. و طائفه دوم را به كسى مثل زده كه عاق پدر و مادرش باشد، وقتى او را به سوى ايمان به خدا و روز جزاء مى خوانند مى گويد: اين حرفها جزو خرافات كهنه و قديمى است، و به اين اكتفاء نموده پدر و مادر را تهديد مى كند كه ديگر از اين حرفها نزنند.

[معناى آيه:" وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً ..."]

" وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً ..."

كلمه" وصيت" به طورى كه راغب گفته به معناى آن است كه به ديگرى پيشنهاد كنى كه فلان كار را بكند، و اين پيشنهاد توأم با موعظه و خيرخواهى باشد «1». و كلمه" توصيه" بر وزن تفعيل و از ماده وصيت است، و در قرآن آمده:" وَ وَصَّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ" «2» پس مى توان گفت مفعول دوم اين كلمه كه با حرف" باء" مفعولش مى شود، از قبيل اعمال است (چون هميشه انسان، ديگرى را توصيه مى كند كه عملى را انجام دهد)، در نتيجه توصيه خدا به والدين، توصيه فرزندان است به عملى كه مربوط به والدين باشد كه عبارت است از احسان به آنان.

و بنا بر اين بيان، تقدير كلام" و

وصينا الانسان بوالديه أن يحسن اليهما احسانا" مى باشد، يعنى ما سفارش كرديم انسان را به پدر و مادرش كه به آن دو احسان كند به هر مقدار كه باشد و بتواند. مفسرين در اعراب كلمه" احسانا" اقوالى ديگر دارند. بعضى «3» گفته اند: كلمه مذكور مفعول مطلق است اما بر اين اساس كه كلمه" وصينا" متضمن معناى" احسنا" باشد، و تقدير كلام" وصينا الانسان محسنين اليهما احسانا" است. و بعضى «4» ديگر گفته اند: كلمه مذكور صفت است براى مصدرى كه حذف شده، البته با مضافى كه در تقدير است، و تقدير كلام _______________

(1) مفردات راغب، ماده" وصى".

(2) سوره بقره، آيه 132.

(3 و 4) روح المعانى، ج 26، ص 17. ______________________________________________________ صفحه ى 307

" و وصينا ايصاء ذا احسان" است. بعضى «1» ديگر گفته اند: كلمه مزبور مفعول له است، و تقدير كلام" و وصينا الانسان بوالديه لاحساننا اليهما" است. و نيز وجوهى ديگر از اين قبيل.

و به هر حال" بر به والدين و احسان به ايشان" از احكام عمومى خداست كه همانطور كه در تفسير آيه" قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً" «2» گذشت، در همه شرايع تشريع شده، و به همين جهت فرمود:" وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ" و سفارش را عموميت داد به هر انسانى، نه تنها مسلمانان.

آن گاه دنبال اين سفارش اشاره كرد به ناراحتى هايى كه مادر انسان در دوران حاملگى، وضع حمل و شير دادن تحمل مى كند تا اشاره كرده باشد به ملاك حكم، و عواطف و غريزه رحمت و رأفت انسان را برانگيزد، لذا فرمود:" حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً"

و اما اينكه فرمود:" وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً" بدين حساب است كه به حكم آيه" وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ" «3» و آيه" وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ" «4» دوران شير دادن به فرزند دو سال است، و كمترين مدت حاملگى هم شش ماه است، كه مجموع آن سى ماه مى شود.

و كلمه" فصال" به معناى فاصله انداختن بين طفل و شير خوردن است، و اگر كلمه" دو سال" را ظرف قرار داد براى فصال، به اين عنايت است كه آخرين حد شير دادن دو سال است، و معلوم است كه اين محقق نمى شود، مگر به گذشتن دو سال.

" حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً"-" بلوغ اشد" به معناى رسيدن به زمانى از عمر است كه در آن زمان قواى آدمى محكم مى شود. و ما در تفسير آيه" وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً" «5» اختلافى را كه مفسرين در معناى" بلوغ أشد" دارند نقل كرديم، و گفتيم كه بلوغ چهل سال عادتا ملازم با رسيدن به كمال عقل است.

" قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ"- كلمه" أوزعنى" از مصدر" ايزاع" است كه معناى الهام را مى دهد، و اين الهام،

_______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 17.

(2) سوره انعام، آيه 151.

(3) مادران فرزندان خود را دو سال كامل شير مى دهند. سوره بقره، آيه 233.

(4) از شير گرفتنش در دو سال است. سوره لقمان، آيه 14.

(5) سوره يوسف، آيه 22. ______________________________________________________ صفحه ى 308

الهام آن امورى نيست كه اگر خدا عنايت نكند آدمى به حسب طبع خود علم به آنها پيدا نمى كند،

و آيه" وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها" «1» از آن خبر مى دهد، بلكه الهام عملى و به معناى وادار كردن، و دعوت باطنى به عمل خير و شكر نعمت و بالآخره عمل صالح است.

خداى تعالى در اين آيه آن نعمتى را كه سائل درخواست كرده نام نبرده، تا هم نعمتهاى ظاهرى چون حيات، رزق، شعور و اراده را، و هم نعمتهاى باطنى چون ايمان به خدا اسلام، خشوع، توكل بر خدا و تفويض به خدا را شامل شود. پس جمله" رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ ..." درخواست اين است كه نعمت ثناء بر او را ارزانيش بدارد تا با اظهار قولى و عملى نعمت او را اظهار نمايد. اما قولى كه روشن است. و اما عملى به اينكه نعمت هاى خدا را طورى استعمال كند كه همه بفهمند نعمت وى از خداى سبحان است و خدا آن را به وى داده، و از ناحيه خود او نيست، و لازمه اين گونه استعمال اين است كه عبوديت و مملوكيت اين انسان در گفتار و كردارش هويدا باشد. [دعا و درخواست توفيق شكر نعمت و انجام اعمال صالح و مرضى خدا]

و اينكه كلمه" نعمت" را با جمله" الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ" تفسير كرده مى فهماند كه شكر مذكور هم از طرف خود سائل است، و هم از طرف پدر و مادرش. و در حقيقت فرزند بعد از در گذشت پدر و مادرش زبان ذكر گويى براى آنان است.

" وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ"- اين جمله عطف است بر جمله" أَنْ أَشْكُرَ ..."، و سؤال ديگرى است متمم سؤال شكر، چون شكر نعمت چيزى

است كه ظاهر اعمال انسان را زينت مى دهد، و صلاحيت پذيرفتن خداى تعالى زيورى است كه باطن اعمال را مى آرايد، و آن را خالص براى خدا مى سازد.

" وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي"- اصلاح در ذريه به اين معنا است كه صلاح را در ايشان ايجاد كند و چون اين ايجاد از ناحيه خداست، معنايش اين مى شود كه ذريه را موفق به عمل صالح سازد، و اين اعمال صالح كار دلهايشان را به صلاح بكشاند. و اگر كلمه اصلاح را مقيد كرد به قيد" لى" و گفت" ذريه ام را براى من اصلاح كن" براى اين است كه بفهماند اصلاحى درخواست مى كند كه خود او از اصلاح آنان بهره مند شود، يعنى ذريه او به وى احسان كنند، همانطور كه او به پدر و مادرش احسان مى كرد.

و خلاصه دعاى اين است كه خدا شكر نعمتش و عمل صالح را به وى الهام كند، و او

_______________

(1) سوره شمس، آيه 7 و 8. ______________________________________________________ صفحه ى 309

را نيكوكار به پدر و مادرش سازد، و ذريه اش را براى او چنان كند كه او را براى پدر و مادرش كرده بود. در تفسير آيه 144 از سوره آل عمران و آيه 17 از سوره اعراف گفتيم كه شكر نعمت خدا به معناى حقيقيش اين است كه بنده خدا خالص براى خدا باشد، پس برگشت معناى دعا به درخواست خلوص نيت و صلاح عمل است.

" إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ"- يعنى من به سوى تو برگشتم و از كسانى هستم كه امور را تسليم تو نمودند، به طورى كه تو هيچ اراده اى نكردى مگر آنكه آنان نيز همان را خواستند، بلكه جز

آنچه تو مى خواهى نمى خواهند. اين جمله در مقام بيان علت مطالبى است كه در دعا بوده. اين آيه از آنجا كه دعا را نقل مى كند، و آن را رد ننموده، بلكه با وعده قبولى آن را تاييد مى كند و مى فرمايد:" أُولئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ ..."، اين نكته را روشن مى سازد كه وقتى توبه و تسليم خدا شدن در كسى جمع شد، دنبالش خداوند آنچه را كه باعث خلوص وى مى شود به دل او الهام مى كند، و در نتيجه هم ذاتا از مخلصين- به فتحه لام- مى شود، و هم عملا از مخلصين- به كسره لام-.

اما اينكه توبه و تسليم مؤثر در اخلاص ذات است، در همين نزديكيها بدان اشاره كرديم. و اما تاثير آن در اخلاص عمل براى اينكه عمل به خاطر قبول خدا صالح نمى شود، و به سوى او بالا نمى رود، مگر وقتى كه خالص براى او باشد، هم چنان كه فرمود:" أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ" «1».

[توضيحى در باره قبول بهترين عمل، در مقابل در گذشتن از سيئات

" أُولئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ. عَنْ سَيِّئاتِهِمْ فِي أَصْحابِ الْجَنَّةِ ..."

كلمه" نتقبل" متكلم مع الغير از مضارع باب تفعل است، و تقبل همان معناى قبول را دارد، اما از آن بليغ تر است. و مراد از" أَحْسَنَ ما عَمِلُوا" اطاعتهاى واجب و مستحبّ است، چون اين طاعات است كه پذيرفته مى شود، اما مباحات هر چند هم داراى حسن باشد تقبل نمى پذيرد- صاحب مجمع البيان «2» چنين گفته، و تفسير خوبى است. مؤيد آن اين است كه تقبل بهترين عمل را در مقابل بخشودگى گناهان قرار داده، پس كانه گفته شده اعمال انسان دو

جور است، يا طاعات است، يعنى واجبات و مستحبات، كه بهترين اعمال او است كه ما آن را قبول مى كنيم، و يا گناهان است كه از آن درمى گذريم، و اما آن اعمالى كه طاعت و

_______________

(1) آگاه باش كه دين خالص از آن خداست. سوره زمر، آيه 3.

(2) مجمع البيان، ج 9، ص 87. ______________________________________________________ صفحه ى 310

حسنه نيست نه مقبول است و نه غير مقبول.

و جمله" فِي أَصْحابِ الْجَنَّةِ" متعلق است به جمله" نتجاوز" و معنايش اين است كه: ما از گناهان آنان نيز در جمله كسانى كه گناهانشان بخشوده مى شود و اهل بهشت مى شوند، درمى گذريم. در نتيجه جمله مزبور حال از ضمير" عنهم" خواهد بود.

" وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كانُوا يُوعَدُونَ"- يعنى خداوند با اين كلام خود وعده شان مى دهد وعده اى صدق كه تا كنون به زبان انبياء و رسل وعده داده مى شدند. ممكن هم هست مراد اين باشد كه در قيامت با اين تقبل و تجاوز آن وعده صدقى كه در دنيا داده مى شدند منجز مى شود.

" وَ الَّذِي قالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما أَ تَعِدانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي" بعد از آنكه وضع انسان تائب و تسليم به خدا، و درخواست او براى خلوص و اخلاص و نيكى به والدين، و اصلاح اولادش را ذكر كرد، در مقابل اين انسان، انسان ديگرى را يادآور شده كه به خدا و رسولش و معاد، كفر مى ورزد، و چون پدر و مادرش او را به سوى ايمان دعوت نموده از معاد مى ترسانند عاق پدر و مادر مى شود.

پس اينكه فرمود:" وَ الَّذِي قالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما"، ظاهرش اين است كه مبتدايى است در معناى جمع كه خبرش

جمله" أُولئِكَ الَّذِينَ" است. و كلمه" اف" يك كلمه است ولى دو معنا را اظهار مى دارد، يكى خستگى و يكى هم خشم. و جمله" أَ تَعِدانِنِي أَنْ أُخْرَجَ" استفهامى است توبيخى، و معنايش اين است كه: آيا مرا تهديد مى كنى كه يك بار ديگر از قبرم بيرونم كنند، و براى پس دادن حساب حاضرم سازند، و خلاصه آيا مرا به معاد تهديد مى كنى؟ در حالى كه" وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي" امت هايى كه قبل از من بودند و هلاك شدند، احدى از آنان زنده و مبعوث نشد.

و اين استفهام در حقيقت به پندار آنان حجتى بوده بر نفى معاد، به اين بيان كه اگر در اين ميان احياء و بعثى مى بود، بايد بعضى از افرادى كه تا كنون مرده اند زنده شده باشند، با اينكه مردگان تا امروز بشر، در اين قرنهاى طولانى كه نمى توان آغازش را دقيقا معين كرد، آن قدر زياد بودند كه از حد شمار بيرونند، و از هيچ يك آنها خبر و اثرى نشده. ولى اين نابخردان اينقدر نفهميده اند كه اگر بعضى از مردگان گذشته زنده مى شدند، در دنيا زنده مى شدند، و تهديد و وعيد خداى سبحان اين نيست، بلكه زنده شدن در آخرت و برخاستن در نشاه ديگر است نه در دنيا.

" وَ هُما يَسْتَغِيثانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ"- كلمه" يستغيثان" از مصدر ______________________________________________________ صفحه ى 311

استغاثه است، كه به معناى طلب غوث (پناه) از خدا است. و معناى جمله اين است كه:

در حالى كه پدر و مادرش از خدا طلب مى كنند كه پناهشان دهد، و در اقامه حجت و متمايل كردن دل فرزند به سوى ايمان كمكشان

فرمايد، به فرزندشان مى گويند: واى بر تو! به خدا و به آنچه رسولش آورده كه يكى از آنها وعده به معاد است ايمان بياور، و مطمئن باش كه وعده خدا به معاد كه به وسيله رسولانش داده، وعده اى است حق.

از اينجا روشن مى شود كه مراد آن پدر و مادر از اينكه گفتند" ايمان بياور" اين بوده كه به خدا و رسولش در آنچه رسول از ناحيه خدا آورده ايمان بياور. و اينكه گفت:" إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ" اين بوده كه فرزندشان به معاد ايمان بياورد، و نيز جمله قبلى را كه گفتند" ايمان بياور" تعليل كند و به فرزند مى فهماند اينكه گفتيم ايمان بياور به منظور انذار و تخويف بوده.

" فَيَقُولُ ما هذا إِلَّا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ"- اشاره با كلمه" هذا" به همان وعده و انذارى است كه پدر و مادرش كردند، و يا به همه آن دعوتهايى است كه نمودند. و معنايش اين است كه: اين انسان كه مورد بحث بود به والدين خود مى گويد: اين وعده هايى كه مى دهيد، و اين تهديدهايى كه مرا با آن مى ترسانيد، و يا همه اين دعوتهايى كه مى كنيد چيزى جز خرافات مردم وحشى قرون گذشته نيست.

" أُولئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ ..."

در تفسير آيه 25 سوره حم سجده مطالبى در باره اين جمله گذشت.

[اشاره به اختلاف درجات مؤمنين نيكو كار و كافران بد كار متناسب با اختلاف نفوس و اعمال هر يك

" وَ لِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا ..."

يعنى براى هر يك از نامبردگان كه عبارتند از مؤمنين نيكوكار، و كافران بد كار، منازل و مراتبى مختلف از نظر بلندى و پستى هست. آرى براى بهشت درجاتى و براى

دوزخ هم دركاتى است.

و برگشت اين اختلاف به اختلافى است كه در نفوس آنان است، هر چند كه نفوس در اعمال جلوه مى كند، و بدين جهت فرموده:" براى آنان درجاتى است از آنچه كردند"، و معلوم مى شود درجات مال ايشان است، و منشا آن درجات اعمالشان است.

" وَ لِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمالَهُمْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ"- لام در اول جمله لام غايت است، و جمله مورد بحث عطف بر غايت و يا غايتهايى است كه حذف شده، چون ذكر آنها مورد غرض نبوده. و اگر اين جمله غايت شده براى جمله" و لكل درجات" براى اين است كه جمله مزبور در معناى" ما براى آنها درجات قرار داديم" مى باشد، آن وقت معنا چنين مى شود: ما آنان را درجه بندى كرديم براى اين و اين و براى اينكه اعمالشان تمام و كامل به ايشان برسد، و ظلم نشوند. ______________________________________________________ صفحه ى 312

و معناى توفيه و رساندن مردم به تمام و كمال اعمال اين است كه خدا عين اعمالشان را به خودشان برمى گرداند، پس بدين حساب آيه مورد بحث از آياتى خواهد بود كه بر تجسم اعمال دلالت مى كند. ولى بعضى از مفسرين «1» كلمه" اجور" را در تقدير گرفته، گفته اند معنايش اين است كه: تا خدا اجر آنان را تمام و كامل بدهد.

[وجوهى كه در معناى جمله:" وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ" گفته شده است

" وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ ..."

عرضه كردن آب بر حيوان يا براى حيوان به اين است كه آب را در جايى قرار دهى كه حيوان آن را ببيند، به طورى كه اگر خواست، بتواند بنوشد. و عرضه كردن كالا

براى فروش به اين است كه آن را در جايى قرار دهى كه مانعى براى معامله كردن آن وجود نداشته باشد.

و در جمله مورد بحث بعضى «2» گفته اند: مراد از عرضه كردن كفار بر آتش اين است كه آنان را در آتش عذاب دهند، مثل اينكه مى گويند فلانى عرضه بر شمشير شد يعنى كشته شد و اين تعبير مجازى است معروف و شايع.

ولى اين تفسير با آيه آخر سوره كه مى فرمايد:" وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلى وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ ..." آن طور كه بايد نمى سازد چون در اين آيه چشيدن عذاب بعد از عرضه شدن بر آتش و بعد از گفتگوهايى ديگر آمده، پس معلوم مى شود غير آن است.

بعضى «3» ديگر گفته اند: در آيه قلب (جابجايى كه خود فنى است از كلام) به كار رفته، و اصل آن عرضه كردن آتش است بر كفار، نه عرضه كردن كفار بر آتش، براى اينكه در تحقق معناى" عرض" لازم است" معروض عليه" معروض" را درك كند، و آتش، شعور ندارد، و كفار را درك نمى كند، اين كفارند كه آتش را درك مى كنند، پس به اين دليل، در كلام قلب به كار رفته، و مراد، عرضه كردن آتش بر كفار است (و اين حرف صحيح نيست زيرا از آياتى مانند آيه 30 از سوره ق و آيه 20 از سوره فصلت كه براى همه چيز نطق و گويايى قائل است برمى آيد كه جهنم نيز شعور دارد).

بعضى از مفسرين «4» در اينكه چرا در آيه قلب به كار رفته گفته اند: درست است كه هميشه معروض عليه عرضه بر معروض

مى شود، مثلا آب را عرضه بر حيوان مى كنند، ولى از آنجايى كه كفار به طرف آتش مى روند، لذا قلب كرد تا رعايت اين اعتبار را كرده باشد.

و اين درست نيست: اما اينكه گفتند بايد معروض عليه معروض را درك كند، تا به _______________

(1 و 2 و 3 و 4) روح المعانى، ج 26، ص 22. ______________________________________________________ صفحه ى 313

طرف آن متمايل و يا از آن گريزان شود، و آتش شعور ندارد، صحيح نيست، براى اينكه اولا دليلى بر آن نيست، و بلكه عرضه كالا بر بيع و آيه" إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ" «1» دليل بر خلاف آن است. و ثانيا قبول نداريم كه آتش دوزخ شعور نداشته باشد چون در اخبارى صحيح آمده كه بهشت و دوزخ شعور دارند، و آيه شريفه" يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ" «2» و آياتى ديگر هم بدان اشعار دارد.

و اما اينكه گفتند مناسب اين است كه معروض را نزد معروض عليه ببرند نه بعكس.

در جواب مى گوييم اين را هم قبول نداريم كه همه جا بايد چنين باشد، براى اينكه در آيه 72 از سوره احزاب ديديم كه چنين نبود (چون در آنجا امانت كه يا دين است و يا ولايت نزد آسمانها و زمين و جبال برده نشده).

علاوه بر اين، در كلام خداى تعالى آياتى هست كه دلالت دارد بر آمدن آتش نزد كفار، مانند آيه" وَ جِي ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرى «3».

پس حق همان است كه گفتيم: عرضه عبارت است از اظهار نمودن مانعى كه نگذارد چيزى متلبس به چيزى شود، و اين

معنا يك معناى نسبى است كه همواره دو طرف مى خواهد، چيزى كه هست ممكن است اولى فرع و معروض، و دومى اصل و" معروض عليه" واقع شود، يك بار آتش دوزخ عرضه بر كافران شود، به اين عنايت كه كافر عمل صالح و يا شفيعى ندارد كه مانع داخل شدنش در آتش شود، مانند اين مورد كه فرموده:" وَ عَرَضْنا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكافِرِينَ عَرْضاً" «4»، و يك بار ديگر كفار عرضه بر آتش شوند، به اين عنايت كه هيچ مانعى از ناحيه آتش جلوگير عذاب آنان نيست، مانند اين مورد كه مى فرمايد:" النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا" «5» و اين مورد كه مى فرمايد:" يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ ...".

و بنا بر اين نزديكتر به ذهن اين است كه هر دو عرضه در قيامت صورت مى گيرد، هم عرضه كفار بر جهنم، و هم عرضه جهنم بر كفار. عرضه جهنم بر كفار وقتى است كه خود را براى اولين بار به كفار نشان مى دهد، و عرضه كفار بر جهنم هنگامى است كه به حساب ها

_______________

(1) ما امانت را بر آسمانها و زمين و كوه ها عرضه كرديم. سوره احزاب، آيه 72.

(2) روزى كه به جهنم مى گوييم آيا پر شدى مى گويد آيا باز هم هست. سوره ق، آيه 30.

(3) آن روز جهنم را مى آورند، در آن روز انسانها همه متذكر مى شوند، ولى چه جاى تذكر است.

سوره فجر، آيه 23.

(4) ما جهنم را عرضه كرديم بر كافران عرضه كردنى. سوره كهف، آيه 100.

(5) هر صبح و شام كفار عرضه به جهنم مى شوند. سوره مؤمن، آيه 46. ______________________________________________________ صفحه ى 314

رسيده و تكليف ها را يكسره كرده باشند، در آن موقع كفار را

عرضه بر جهنم مى كنند، و به سوى دوزخ سوقشان مى دهند، هم چنان كه فرموده:" وَ سِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى جَهَنَّمَ زُمَراً" «1».

و در آغاز جمله" أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ فِي حَياتِكُمُ الدُّنْيا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها" كلمه" يقال" در تقدير است، و معنايش اين است كه: به ايشان گفته مى شود طيبات خود را در زندگى دنيا از بين برديد. و كلمه" طيبات" به معناى امورى است كه ملايم با نفس و موافق با طبع آدمى است، و انسان از آنها لذت مى برد. و" اذهاب طيبات" به معناى از بين بردن و مصرف كردن آنها است. و مراد از" استمتاع از طيبات" استعمال و بهره مند شدن از آنها است، به طورى كه اين بهره مندى در نظر، هدف باشد، نه وسيله براى زندگى آخرت و آمادگى براى آن.

و معناى آيه اين است كه: وقتى عرضه بر آتش مى شوند به ايشان گفته مى شود: شما همه آن طيباتى كه بايد امروز از آن لذت ببريد در زندگى دنيا از بين برديد، و همانجا از آنها بهره مند شديد، و ديگر چيزى برايتان نمانده كه امروز در اين عالم از آن لذت ببريد.

" فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ"- اين آيه تفريع و نتيجه گيرى از آيه قبل است كه مى فرمود: طيبات خود را در دنيا از بين برديد. و منظور از" عذاب هون" آن عذابى است كه توأم با خوارى و ذلت است.

و معناى آيه اين است كه: پس امروز شما سزايتان عذابى است كه در آن خوارى و ذلت است، و خوارى آن در مقابل آن استكبارى است كه در دنيا مى كرديد، و زير

بار حق نمى رفتيد، و عذابش در مقابل فسق و اعراض از طاعات شما است. و اين هر دو گناهى است كه يكى مربوط به اعتقاد است كه همان استكبار از حق باشد، و يكى مربوط به عمل است كه همان فسق باشد.

بحث روايتى [رواياتى در باره حد اقل مدت حمل، و مراد از" بلوغ اشد" در ذيل آيه:" حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً ..."]

در الدر المنثور است كه عبد الرزاق، عبد بن حميد و ابن منذر از طريق قتاده از ابى حرب بن ابى الاسود دئلى روايت كرده اند كه گفت: زنى را نزد عمر آوردند كه شش ماهه زائيده بود، عمر از اصحاب رسول خدا حكم وى را پرسيد. على (ع) فرمود نبايد سنگسار شود، مگر نمى بينى خداى تعالى مى فرمايد:" وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً" و از

_______________

(1) كسانى كه كافر شدند دسته دسته به سوى جهنم سوق داده مى شوند. سوره زمر، آيه 71. ______________________________________________________ صفحه ى 315

سوى ديگر مى فرمايد:" وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ"، پس بايد فهميد كه اقل حمل شش ماه است.

پس عمر آن زن را رها كرد. راوى مى گويد: بعدا شنيديم كه آن زن درست در آخر شش ماه وضع حمل كرده بوده «1».

مؤلف: اين داستان را مفيد هم در ارشاد نقل كرده «2».

و نيز در الدر المنثور است كه ابن منذر و ابن ابى حاتم از بعجة بن عبد اللَّه جهنى روايت كرده كه گفت: مردى از قبيله ما، با زنى كه او نيز از جهنيه بود ازدواج نمود، و آن زن درست بعد از شش ماه از ازدواجش فرزندى آورد، همسرش نزد عثمان بن عفان رفت، و داستان را گفت. عثمان

دستور داد زن را سنگسار كنند، جريان به على (ع) رسيد، نزد عثمان رفت، كه اين چه دستورى است كه داده اى؟ عثمان گفت او ششماهه زائيده، و مگر چنين چيزى ممكن است؟ حضرت فرمود: مگر نشنيده اى كه خداى تعالى مى فرمايد:" وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً"، و از سوى ديگر مدت شير دادن را دو سال تمام دانسته، و فرموده:" حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ" دو سال از سى ماه كسر شود چقدر مى ماند، مگر بيش از شش ماه باقى مى ماند؟

عثمان گفت: به خدا سوگند متوجه اين نكته نبودم. برويد زن را بياوريد، وقتى آوردند ديدند از حكم اعدام سخت ترسيده، بخواهرش گفته بوده از اين ماجرا غصه مخور (و مپندار كه من براى قبيله ننگى آورده ام)، به خدا سوگند احدى غير از شوهرم با من نزديكى نكرده.

راوى سپس مى گويد: آن كودك بزرگ شد، و پدرش اعتراف كرد كه او فرزند من است، چون شبيه ترين مردم به پدر خود بود. و باز مى گويد: من آن مرد را ديدم كه در آخر بيمار شد و تكه هاى بدنش در بستر مى ريخت. «3»

و در تهذيب به سند خود از عبد اللَّه بن سنان از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: نزد پدرم بودم كه مردى از آن جناب پرسيد منظور از" بلوغ اشد" در كلام خداى عز و جل كه مى فرمايد:" حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ" چيست؟ فرمود: رسيدن به حد احتلام «4».

و در خصال از ابى بصير روايت آورده كه گفت: امام صادق (ع) فرمود:

وقتى بنده خدا سى ساله شد به حد بلوغ اشد رسيده، و چون به سن چهل سالگى برسد، به منتهاى بلوغ رسيده، و همين كه پا به

چهل و يك سالگى بگذارد رو به نقصان گذاشته، و اما

_______________

(1) الدر المنثور، ج 6، ص 40.

(2) ارشاد مفيد، فى قضاياه فى زمن امارة العمر، ص 110.

(3) الدر المنثور، ج 6، ص 40.

(4) نور الثقلين، ج 5، ص 13. ______________________________________________________ صفحه ى 316

كسى كه پنجاه ساله شده بايد خود را مثل كسى بداند كه در حال جان كندن است «1».

مؤلف: اين روايت خالى از اين اشعار و اشاره نيست كه بلوغ اشد مراتب مختلفى دارد و اولين مرتبه آن كه غالبا در سن شانزده سالگى است احتلام است، و مرتبه دوم آن گذشتن شانزده سال ديگر است كه مى شود سى و سه سالگى. و در نظير اين آيه كه در سوره يوسف بود اخبارى ديگر نقل شد.

اين را هم بايد دانست كه در تفسير آيه اخبارى «2» نقل شده كه آيه را با حسين بن على (ص) و ولادتش در شش ماهگى تطبيق كرده اند كه البته اين روايات همان جنبه تطبيق را دارند، نه اينكه بخواهند نزول آيه را در باره آن جناب بدانند.

[روايتى راجع به شان نزول آيه:" وَ الَّذِي قالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما ..."]

و در الدر المنثور است كه ابن ابى حاتم و ابن مردويه از عبد اللَّه روايت آورده اند كه گفت: من در هنگامى كه مروان مشغول خطبه بود در مسجد بودم، و شنيدم كه گفت: خدا خواب خوشى به امير المؤمنين (يعنى معاويه) در باره فرزندش يزيد ارائه داده، و آن اين است كه او را جانشين خودش كند، هم چنان كه ابو بكر عمر را جانشين خود كرد. عبد الرحمن پسر ابو بكر صدا زد مگر حكومت اسلام هم مانند امپراطورى روم

هرقلى و وراثتى است. اگر ابو بكر اين كار را كرد در باره هيچ يك از فرزندانش و از اهل بيتش نكرد، و معاويه به خاطر عرق پدر فرزندى نمى خواهد چنين كرامتى را نسبت به فرزندش بكند.

مروان گفت: مگر تو همان نيستى كه به پدر و مادرش گفت:" اف لكما" (منظور مروان اين بود كه تو فرزند ناخلفى هستى). عبد الرحمن گفت: مگر تو فرزند همان ملعون نيستى كه رسول خدا (ص) پدرت را لعنت كرد؟

عبد اللَّه، ناقل جريان، مى گويد: عايشه اين توهين مروان به برادرش را شنيد، گفت:

اى مروان اين تو بودى به عبد الرحمن چنين و چنان گفتى، به خدا سوگند دروغ گفتى، آيه" أُفٍّ لَكُما" در باره او نازل نشده، بلكه در باره فلان بن فلان نازل شد «3».

و نيز در همان كتاب آمده كه ابن جرير از ابن عباس روايت كرده كه در باره آن كسى كه به پدر و مادرش گفته بود:" أُفٍّ لَكُما ..." گفته: اين آيه در باره يكى از فرزندان ابو بكر نازل شده «4».

مؤلف: اين معنا از قتاده و سدى هم نقل شده «5». و داستان مروان و تكذيب گفتار او

_______________

(1) نور الثقلين، ج 5، ص 14 به نقل از خصال.

(2) نور الثقلين، ج 5، ص 14.

(3 و 4 و 5) الدر المنثور، ج 6، ص 41 و 42. ______________________________________________________ صفحه ى 317

توسط عايشه معروف است. در روح المعانى بعد از آنكه روايت مروان را رد مى كند مى گويد: بعضى از علماى اسلام مانند سهيلى در كتاب" الاعلام" با نظريه مروان و اينكه آيه در باره عبد الرحمن نازل شده موافقت كرده اند. و به فرضى كه تسليم اين

معنا شويم ديگر سرزنش او آن هم از ناحيه مروان معنا ندارد، براى اينكه عبد الرحمن مسلمان شده و از افاضل صحابه و شجاعان ايشان بود، و در دوران مسلمانى اش در روز يمامه و غير آن آوازه اى داشت، اسلام هم كه اعمال ناشايست قبل را پاك مى كند، و طبق اين حكم كافر وقتى مسلمان شد، ديگر نبايد ملامتش كرد كه تو در زمان كفرت چنين و چنان گفتى «1».

و اين سخن از او درست نيست براى اينكه اگر روايت صحيح باشد، چاره اى نيست جز اينكه بگوييم اسلام عبد الرحمن سودى به حالش نداشته چون ذيل آيه شهادت مى دهد كه شخص مورد نظر آيه، اهل عذاب و جزو زيانكاران است، چون مى فرمايد:" أُولئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ ... إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرِينَ" و با چنين شهادتى ديگر مدافعات سهيلى سودى به حال او ندارد.

و در تفسير قمى در ذيل آيه" وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا ... وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها" آمده كه امام (ع) فرموده: يعنى در دنيا خورديد و نوشيديد و سوارى كرديد، و اين آيه در باره بنى فلان نازل شد. و در باره جمله" فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ" فرمود: مقصود از آن عطش است «2».

[دو روايت در باره كيفيت زندگى پيامبر (ص) در ذيل آيه:" أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ فِي حَياتِكُمُ الدُّنْيا"]

و در كتاب محاسن به سند خود از ابن القداح از امام صادق از آباء گرامى اش (صلوات اللَّه عليهم أجمعين) روايت كرده كه فرمودند: روزى براى رسول خدا (ص) خبيصى (نوع حلوا) آوردند، حضرت از خوردن آن امتناع ورزيد، پرسيدند آيا خبيص را تحريم كرده اى؟ فرمود: نه، و ليكن من بدم مى آيد از اينكه دلم نسبت

به خوردن آن بى اختيار شود، آن گاه اين آيه را تلاوت كرد:" أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ فِي حَياتِكُمُ الدُّنْيا" «3».

و در مجمع البيان در ذيل همين آيه گفته: در حديث آمده كه عمر بن خطاب گفت:

من از رسول خدا (ص) وقت ملاقات گرفته بودم، در آن ساعت در باغ ام ابراهيم خدمت آن جناب رسيدم، ديدم روى حصيرى از ليف خرما دراز كشيده، و قسمتى از بدنش روى خاك قرار گرفته، و زير سرش بالشى پر از ليف خرما بود، سلام كردم و سپس _______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 20.

(2) تفسير قمى، ج 2، ص 298.

(3) نور الثقلين، ج 5، ص 15، به نقل از محاسن برقى. ______________________________________________________ صفحه ى 318

نشستم. عرضه داشتم: يا رسول اللَّه! شما پيامبر خدايى، برگزيده و انتخاب شده از بين همه خلق اويى، و كسرى و قيصر بر تخت طلايى و فرش حرير و ديبا قرار دارند، و شما روى اين حصير خوابيده اى؟! فرمود: آنها كسانى هستند كه خدا طيباتشان را در دنيا كه سر انجام تمام شدنى است داده، و طيبات ما را براى آخرتمان ذخيره كرده «1».

مؤلف: اين روايت در الدر المنثور به چند طريق از عمر نقل شده است «2».

_______________

(1) مجمع البيان، ج 5، ص 88.

(2) الدر المنثور، ج 6، ص 42.

ترجمه آيات به ياد آر برادر عاد (هود پيغمبر) را (كه در جنوب شبه جزيره عرب در سرزمينى) به نام احقاف قوم خود را انذار مى كرد در حالى كه پيامبران زيادى قبل از او در گذشته هاى دور و نزديك آمده بودند و همه ______________________________________________________ صفحه ى 320

گفتند كه غير خدا را نپرستيد كه من بر شما مى ترسم از عذاب

روزى عظيم (21).

گفتند آيا به سراغ ما آمده اى تا با دروغهايت ما را از خدايانمان منصرف كنى؟ اگر راست مى گويى آن عذابى كه ما را از آن مى ترسانى بياور (22).

هود گفت: علم تنها نزد خداست و آنچه من مى گويم تنها رسالتى است كه مامورم به شما ابلاغ كنم اما اين را هم بدانيد كه من شما را مردمى جاهل مى دانم (23).

و چون آن عذاب را ديدند كه از كرانه افق نزديك مى شود گفتند اين ابرى است كه مى خواهد بر ما ببارد. هود گفت: و ليكن اين همان عذابى است كه در آمدنش شتاب مى كرديد و آن بادى است كه عذابى دردناك همراه دارد (24).

هر چه سر راه خود ببيند به اذن پروردگارش ويران مى كند. چيزى نگذشت كه يك روز صبح جز خانه هايشان به چشم نمى خورد همه هلاك شده بودند و ما اين طور مردم مجرم را كيفر مى دهيم (25).

با اينكه به آنان مكنت هايى داده بوديم كه به شما نداده ايم به آنها نيز گوش و چشم و فهم داده بوديم اما نه گوششان به دردشان خورد و نه از چشم و دل خود كمترين بهره اى بردند، چون آيات خدا را انكار مى كردند و همان عذابى كه مسخره اش مى كردند بر سرشان بيامد (26).

اين آثار كه پيرامون سرزمين خود مى بينيد همه اقوامى بودند كه ما آيات خود را نشانشان داديم بلكه برگردند ولى برنگشتند و ما هلاكشان كرديم (27).

كسى نيست از آنان بپرسد چرا پس آن خدايانى كه به جاى خداى تعالى معبود خود گرفته بودند تا به خداى تعالى نزديكشان سازند ياريشان نمى كردند بلكه در روز گرفتارى غيبشان زد و اين بود نتيجه اعراض و افتراءهايشان (28).

بيان

آيات بعد از آنكه مردم را به دو قسمت تقسيم كرد، و رشته كلام به مساله انذار كشيده شد، اينك در اين آيات به دو داستان اشاره مى كند: يكى از قوم عاد، و هلاكت ايشان و در ضمن اشاره به هلاكت قراى پيرامون مكه. و يكى هم از ايمان آوردن قومى از جن، كه خداى تعالى به سوى رسول خدا (ص) متوجهشان كرد، و با شنيدن قرآن ايمان آوردند و براى انذار به سوى قوم خود برگشتند. و منظور از نقل اين دو داستان اين است كه هر كس بخواهد از سرگذشت آنان عبرت بگيرد، و آيات فوق تنها مربوط به داستان اول است.

" وَ اذْكُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ ______________________________________________________ صفحه ى 321

خَلْفِهِ ..."

[اقوال مختلف در باره اينكه" احقاف" در كجا واقع است؟، و توضيح گفتگوى هود (ع) با قوم عاد]

كلمه" اخا عاد- برادر عاد" به معناى هر كسى است كه از طرف پدر به اين قوم نسبت داشته باشد. و منظور از اين برادر، هود پيغمبر (ع) است. و كلمه" احقاف" نام سرزمينى است كه قوم عاد در آن زندگى مى كرده اند، و آنچه يقين به نظر مى رسد اين است كه اين سرزمين در جنوب جزيرة العرب بوده، ولى امروز هيچ اثرى از آن قوم در آن باقى نمانده. و در اينكه در چه نقطه از جنوب واقع بوده اختلافست. بعضى «1» گفته اند در بيابانى بوده بين عمان و مهرة. و بعضى «2» گفته اند ريگزارى است كه بين عمان و حضرموت واقع شده، بعضى «3» ديگر گفته اند ماسه هاى لب درياى قريه شجره است، و

شجره محلى است در سرزمين يمن. بعضى «4» ديگر چيزهايى ديگر گفته اند.

" وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ"- كلمه" نذر" جمع" نذير" است، و مراد از آن به طورى كه از سياق برمى آيد رسولان خدا است. و اما اينكه بعضى «5» از مفسرين كلمه" نذر" را به معناى رسولان و علماء كه نائبان رسولانند گرفته اند، تفسير درستى نيست.

مفسرين «6» جمله" مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ" را به كسانى كه قبل از او بودند، و جمله" وَ مِنْ خَلْفِهِ" را به كسانى كه بعد از او آمدند تفسير كرده اند. البته عكس اين نيز ممكن است، و مى شود گفت مراد از" بَيْنِ يَدَيْهِ" بيم رسانان زمان او، و از" من خلفه" بيم رسانان قبل از او باشند. و بنا بر احتمال اول بهتر آن است كه بگوييم گذشتن بيم رسانان در" مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ" و در" مِنْ خَلْفِهِ" كنايه باشد از اينكه اين دو طائفه در زمان فترت و نبودن انبياء به سوى مردم آمدند و بيم رساندند.

" أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ"- اين جمله، كلمه" انذار" در جملات قبل را تفسير مى كند، و اشاره دارد به اينكه اساس دين آن جناب كه زير بناى تمامى جزئيات دينى او است توحيد بوده است.

" إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ"- اين جمله دعوت انبياء را به توحيد تعليل مى كند، و ظاهرا مراد از روز عظيم روز عذاب انقراض باشد، نه روز قيامت، به دليل اينكه به زودى مى فرمايد:" فَأْتِنا بِما تَعِدُنا- اگر راست مى گويى وعيدى كه به ما مى دهى بياور" و نيز مى فرمايد:" بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ- اين همان عذابى است كه در باره اش عجله مى كرديد".

و بقيه الفاظ آيه روشن است.

_______________

(1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6) روح المعانى، ج 26، ص 24. ______________________________________________________ صفحه ى 322

" قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِكَنا عَنْ آلِهَتِنا ..."

اين جمله پاسخى است كه قومش در مقابل تهديد آن جناب داده اند. و در جمله" لِتَأْفِكَنا عَنْ آلِهَتِنا"" افك" كه عبارت است از دروغ و افتراء، متضمن معناى صرف و منحرف كردن است (چون با حرف" عن" متعدى شده)، و در نتيجه چنين معنا مى دهد: آيا به سراغ ما آمده اى كه ما را به دروغ و افتراء از آلهه و خدايانمان منحرف كنى؟

" فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ"- اينكه مى گويند آن عذابى را كه به ما وعده كرده اى بياور، مى خواهند بگويند تو از آوردن آن عاجز، و در تهديدت دروغگو، و در انذارت فريب كارى.

" قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أُبَلِّغُكُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ ..."

اين قسمت پاسخ هود از گفتار ايشان و رد آن است. پس اينكه فرمود:" إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ" خواسته است علم به اينكه عذاب چه وقت نازل مى شود را منحصر در خداى تعالى كند، چون اين علم يكى از مصاديق علم به غيب است كه حقيقت آن را غير از خداى عز و جل كسى نمى داند. و جمله مذكور اين اشاره را هم دارد كه هود (ع) علم به اينكه آن عذاب چيست و چگونه است؟ و چه وقت است؟ ندارد و بدين جهت دنبال آن جمله گفت:" وَ أُبَلِّغُكُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ- من تنها آنچه را مامور به ابلاغ آنم به شما ابلاغ مى كنم" يعنى از اين گذشته ديگر علمى به اينكه آن عذاب كه مامور

شده ام شما را از آن بيم دهم چيست و چگونه و چه وقت است؟ ندارم، و قدرتى هم نسبت به آن ندارم.

" وَ لكِنِّي أَراكُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ"- اين جمله، اعراض از آن چيزى است كه گفتار قبلى بر آن دلالت داشت، و مى فهماند كه او از ناحيه خود هيچ علمى ندارد، و معنايش اين است:

درست است كه من علمى به آن عذاب كه در آمدنش عجله مى كنيد ندارم، اما اين مقدار مى دانم كه شما مردمى جاهليد، و نفع و ضرر خود و خير و شرتان را تشخيص نمى دهيد، براى اينكه دعوت خدا را رد و آيات او را تكذيب مى كنيد، و عذابى را كه از آن تهديدتان مى كند استهزاء مى كنيد.

" فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا ..."

اين آيه نشانه هاى نزول عذاب را كه در آغاز نزولش ظاهر مى شود شرح مى دهد.

و كلمه" عارض" به معناى ابرى است كه ناگهان بر كرانه افق پيدا گشته، و به تدريج همه آسمان را مى پوشاند، و اين يكى از نشانه هاى آن عذاب است كه ضمير در" رأوه" هم به آن برمى گردد، البته لفظ آن ابر، در آيه نيامده، ليكن از سياق فهميده مى شود. و جمله ______________________________________________________ صفحه ى 323

" مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ" دومين صفت آن است. كلمه" أودية" جمع" وادى" است. و معناى" قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا" اين است كه وقتى آن ابر را مى بيند به يكديگر بشارت مى دهند كه اين ابرى است كه بر ما خواهد باريد، آرى چنين مى پندارند.

" بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ رِيحٌ فِيها عَذابٌ أَلِيمٌ"- اين جمله رد كلام كفار است كه گفتند:" هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا" كه از آن با كلمه" بل" اعراض نموده.

ثانيا حقيقت حال را بيان مى كند. اما در اعراضش مى فرمايد كه اين همان عذابى است كه در باره اش عجله مى كرديد و مى گفتيد اگر راست مى گويى آن عذاب را بياور. و اما در بيان حقيقتش مى فرمايد اين ابر، بادى است كه در آن عذابى دردناكست.

اين قسمت از كلام خداى تعالى گفتار خود خداى تعالى است. بعضى «1» هم گفته اند گفتار هود پيغمبر (ع) است.

[عذاب قوم عاد و انقراض آنان

" تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لا يُرى إِلَّا مَساكِنُهُمْ كَذلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ ..."

كلمه" تدمر" مضارع از مصدر" تدمير" است كه به معناى هلاك كردن مى باشد، و هر چند هلاك كردن را نسبت به تمامى اشياء داده، و فرموده اين عذاب هر چيزى را هلاك مى كند، ليكن سياق آن را مختص به مثل انسان و جنبندگان و اموال مى سازد. پس معنايش اين مى شود كه: باد مذكور، بادى است كه هر چيزى را كه در سر راهش واقع شده باشد هلاك مى كند، چه انسان، چه جنبندگان و چه اموال.

" فَأَصْبَحُوا لا يُرى إِلَّا مَساكِنُهُمْ"- اين جمله نتيجه نزول عذاب را بيان مى كند. و جمله" كَذلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ" ضابطه اى كلى در مجازات مجرمين به دست مى دهد، و كلى اين ضابطه را به يك فرد كه آيه مشتمل بر آن بود تشبيه مى كند، البته اين تشبيه تنها از نظر شدت مجازات است، مى خواهد بفرمايد سنت ما در جزاء دادن به مجرمين، به آن گونه كه در اين داستان ديديد شديد است. پس جمله مورد بحث نظير آيه" وَ كَذلِكَ أَخْذُ رَبِّكَ إِذا أَخَذَ الْقُرى وَ هِيَ ظالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِيمٌ شَدِيدٌ" «2» است.

" وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيما

إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِيهِ ..."

اين جمله كفار مكه را با نتيجه گيرى از داستان فوق نصيحت مى كند.

_______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 26.

(2) و گرفتن پروردگار تو وقتى مى خواهد اهل قراء را به جرم ظلم گرفتار كند اين طور دردناك و شديد است. سوره هود، آيه 102. ______________________________________________________ صفحه ى 324

[معناى اينكه فرمود قوم عاد متمكن بودند و سمع و ابصار و افئده آنان و نيز آلهه اى كه مى پرستيدند در جلوگيرى از عذاب سودشان نبخشيد]

كلمه" مكنا" ماضى از مصدر" تمكين" است كه به معناى پايدار كردن، و ثابت كردن چيزى است در مكان. و اين تعبير كنايه است از دادن قدرت و استطاعت در تصرف. و كلمه" ما" در" فيما" موصوله و يا موصوفه است. و حرف" ان" نافيه است. و معنايش اين است كه: ما قوم هود را در آن چنان وضعى- و يا در وصفى- از درشتى هيكل و نيروى بدنى و قدرت جنگى و نيروى ملى قرار داديم كه شما كفار مكه و پيرامونتان را در آن وضع قرار نداديم.

" وَ جَعَلْنا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً"- يعنى ما آن اقوام را به وسائلى مجهز كرديم كه با آن آنچه سودشان مى داد، و آنچه مايه ضررشان بود تشخيص مى دادند و از هم جدا مى كردند، و در نتيجه تا مى توانستند براى جلب منافع و دفع مضار خود حيله ها بكار مى بردند، همان طور كه شما به كار مى بريد.

" فَما أَغْنى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَيْ ءٍ إِذْ كانُوا يَجْحَدُونَ بِآياتِ اللَّهِ"- كلمه" ما" در جمله" ما أغنى" نافيه است، نه استفهامى، و كلمه" اذ" ظرفى است متعلق به آن نفى كه در"

ما أغنى" بود.

و حاصل معنا چنين است: آن اقوام از نظر تمكن در وضعى بودند كه شما نيستيد، و نيز به وسائل درك و تشخيص و همه انحاء حيله كه هر انسانى براى دفع ناملايمات و پرهيز از حوادث مهلك و خانمان برانداز متوسل به آنها مى شود مجهز بودند ولى نه آن مكنت ها و نه آن وسائل درك و تشخيص و نه آن حيله ها، هيچ يك دردى از آنان را دوا نكرد، با اين حال اگر شما به جرم انكار آيات خدا گرفتار آن حوادث شويد، چه داريد كه از عذاب خدا ايمنتان دهد.

بعضى «1» در معناى آيه گفته اند:" ما آنان را در چيزها و يا در اوصافى از نيرو و استطاعت، مكنت داديم كه شما را در آن، مكنت نداديم، و براى آنان سمع و بصر و دلهايى قرار داديم تا آن نيروها را در مصرفى كه براى آن مصرف خلقش كرده ام مصرف كنند و كلمه حق را بشنوند و آيات خدا را ببينند و با تفكر خود در عبرت ها نظر نموده عبرت گيرند، و با نيروى تعقل صحيح بر مساله مبدأ و معاد استدلال كنند ولى نه سمع و بصرشان سودشان داد و نه از نيروى تعقل خود استفاده نموده، در راه خداى سبحان به كار بستند". ولى معنايى كه ما كرديم با سياق سازگارتر است.

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 91. ______________________________________________________ صفحه ى 325

البته در مفردات آيه وجوهى احتمال داده اند كه چون فايده اى در نقل آن نديديم از نقلش صرفنظر كرديم.

در آياتى كه تعبيرى چون" سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً" آمده، گفتيم اين كه كلمه سمع را مفرد آورده، با اينكه مراد

از آن جمع است، بدين جهت است كه كلمه" سمع" مصدر است، بخلاف" بصر" كه به معناى چشم است، نه به معناى ديدن. و قاعده كلى چنين است كه مصدر در جمع و مفرد، مفرد مى آيد، مانند: ضيف و قربان و جنب، كه در آيات زير مفرد آمده، با اينكه منظور جمع است" ضَيْفِ إِبْراهِيمَ الْمُكْرَمِينَ" «1»" إِذْ قَرَّبا قُرْباناً" «2»" وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً" «3».

و جمله" وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ" عطف است بر جمله" فَما أَغْنى عَنْهُمْ ...".

" وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا ما حَوْلَكُمْ مِنَ الْقُرى اين آيه به منظور انذار و بيم رساندن، هلاكت اقوام گذشته را تذكر مى دهد، و نتيجه گيرى از جمله" وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ ..." است. پس مى توان گفت عطف بر همان جمله است، نه بر جمله" وَ اذْكُرْ أَخا". سياق هم همين را مى رساند.

" وَ صَرَّفْنَا الْآياتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ"- يعنى ما آيات را مختلف كرديم: يا معجزاتى بود كه با آنها انبياء را تاييد نموديم و يا به صورت وحى بود كه بر آنان نازل مى كرديم، و يا نعمتهايى كه با آنها ايشان را رزق داديم تا به وسيله آن آيات متذكر شوند، و يا عذابهايى بود كه امت هاى انبياء را بدان مبتلا نموديم تا توبه كنند، و از ظلم خود برگردند و دست از پرستش غير خداى سبحان برداشته به عبادت خدا بپردازند.

و ضمير در جمله" لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ" به قرى برمى گردد، و مراد از قرى، اهل قرى است.

" فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً آلِهَةً ..."

از ظاهر سياق برمى آيد كه كلمه" الهه" مفعول دوم" اتخذوا" و مفعول اول آن ضميرى باشد كه به

موصول" الذين" برمى گردد. و كلمه" قربان" به معناى هر چيزى است كه به وسيله آن تقرب جسته مى شود. و زمينه اين كلام زمينه تهكم (طعنه زدن) است كه _______________

(1) ميهمانان محترم ابراهيم. سوره ذاريات، آيه 24.

(2) آن هنگام كه دو پسران آدم قربانى تقديم داشتند. سوره مائده، آيه 27.

(3) و اگر جنب بوديد. سوره مائده، آيه 6. ______________________________________________________ صفحه ى 326

مى فرمايد: چرا آن خدايان موهوم كه اينان به خدايى خود گرفتند، ياريشان نكردند با اينكه يك عمر به درگاه آن خدايان عبادت كردند تا ايشان را به خدا نزديك كنند. هم چنان كه خودشان مى گفتند:" ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى يعنى ما اين بت ها را نمى پرستيم، مگر به اين منظور كه ما را قدمى به خدا نزديك كنند.

" بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ"- يعنى آلهه از نظر اهل قرى گم شد، و رابطه الوهيت و عبوديتى كه مى پنداشتند بريده شده. آرى مشركين اميد داشتند آلهه بپاداش يك عمر پرستش در هنگام شدائد و سختيها ايشان را يارى كنند، پس ضلالت آلهه از مشركين، كنايه است از اينكه پندار و اميدشان باطل مى شود.

" وَ ذلِكَ إِفْكُهُمْ وَ ما كانُوا يَفْتَرُونَ"- كلمه" ذلك" مبتدا و كلمه" افكهم" خبر آن است. و اسم اشاره" ذلك" اشاره است به گم شدن آلهه شان، و مراد از" افك" اثر افك است، البته ممكن هم هست كلمه اثر را به عنوان مضاف در تقدير بگيريم. و كلمه" ما" مصدريه است، و معناى جمله اين است كه: اين ضلالت آلهه اثر افترايى است كه به خدا مى بستند.

و ممكن هم هست كلام را به صورتى معنا كرد كه نه احتياج به تقدير مضاف داشته

باشد، و نه مجازى ارتكاب شود، به اين منظور كلمه" ذلك" را اشاره مى گيريم به هلاك كردن مشركين بعد از تصريف آيات، و ضلالت يافتن آلهه بعد از هلاكت آنان كه در اين صورت معنا چنين مى شود:" اين كه گفتيم عاقبت مشركين به جرم افتراء به كجا انجاميد، درست حقيقت همان پندارى است كه در باره آلهه خود داشتند كه آلهه شفاعتشان را مى كند، و به خدا نزديكشان مى سازد" و همانطور كه گفتيم زمينه كلام تهكم و طعنه زدن است.

ترجمه آيات و به ياد آر آن زمان را كه عده اى از افراد جن را بسوى تو متوجه كرديم تا صداى تلاوت قرآن را بشنوند همين كه در آن مجلس حاضر شدند به يكديگر گفتند: خاموش باشيد ببينيم چه مى گويد و چون تمام شد به سوى قوم خود برگشتند و به انذار آنان پرداختند (29).

خطاب به قوم خود گفتند: ما كتابى را به گوش خود شنيديم كه بعد از حضرت موسى نازل شده و

______________________________________________________ صفحه ى 328

كتب آسمانى قبل را تصديق مى نمايد و به سوى حق و طريق مستقيم هدايت مى كند (30).

اى قوم ما دعوت اين داعى به سوى خدا را بپذيريد و به وى ايمان آوريد تا خداوند گناهانتان را بيامرزد و از عذابى دردناك پناهتان دهد (31).

و بدانيد كه اگر كسى دعوت داعى به سوى خدا را اجابت نكند نمى تواند خداى را در زمين عاجز كند و به جز خدا هيچ ولى و سرپرستى ندارد و چنين كسانى در ضلالتى آشكارند (32).

آيا فكر نمى كنند خدايى كه آسمانها و زمين را بيافريد و در خلقت آنها خسته نشد مى تواند مردگان را زنده كند؟ بله مى تواند، چون

او به هر چيزى قادر است (33).

و روزى كه كفار بر آتش عرضه مى شوند (به ايشان گفته مى شود) آيا اين كه مى بينيد وعده اش حق نبود؟ مى گويند بله به پروردگارمان سوگند. خطاب مى رسد پس بچشيد عذاب را به كيفر كفرى كه مى ورزيديد (34).

پس تو (اى پيامبر) در برابر تكذيب قومت صبر كن آن چنان كه پيامبران اولوا العزم صبر كردند و در نفرين آنان عجله مكن براى اينكه آن قدر وعده خدا نزديك است كه وقتى مى رسد به نظرشان مى آيد كه گويا بيش از يك ساعت از روز در دنيا نزيسته اند، و اين قرآن بلاغ است، و آيا به جز مردم تبهكار كسى هلاك مى شود؟ (35).

بيان آيات اين آيات داستان دومى را بعد از داستان قوم عاد بيان مى كند تا امت اسلام از آن عبرت گيرد، اگر بگيرد. و در اين آيات به مشركين طعنه مى زند كه چگونه به آن جناب و به كتابى كه بر او نازل شده كفر ورزيدند با اينكه كتاب مزبور به زبان خود آنان نازل شده، و خوب مى دانند آيتى معجزه است، و با اين حال آن را از نوع كتابهاى بشرى معرفى مى كنند، و به آن كتابها تشبيه مى نمايند، و با اينكه جن وقتى بدان گوش فرا دادند ايمان آوردند، و به سوى قوم خود برگشتند تا آنان را هم انذار كنند.

[بيان آياتى كه استماع قرآن به وسيله عده اى از جن و بازگشتشان بسوى جنيان و دعوت كردنشان بسوى پيامبر اسلام (ص) را حكايت مى كند]

" وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ ..."

كلمه" صرف" كه فعل" صرفنا" ماضى آن است به معناى برگرداندن چيزى از حالى به حالى

ديگر، يا از جايى به جايى ديگر است. و كلمه" نفر"- به طورى كه راغب گفته «1»- به معناى عده اى از رجال است كه كوچ كردن برايشان ممكن باشد، و اين كلمه اسم _______________

(1) مفردات راغب، ماده" نفر". ______________________________________________________ صفحه ى 329

جمع است كه بر بالاتر از سه مرد يا زن اطلاق مى شود، چه از جنس آدمى باشند، و چه از جنس جن، هم چنان كه در آيه مورد بحث در جن استعمال شده است. و جمله" يستمعون القران" صفت است براى كلمه" نفر" و معناى آيه چنين است: به ياد آر آن زمان را كه ما عده اى از جن را متوجه به سوى تو كرديم، عده اى كه مى شنيدند قرآن را.

" فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا"- ضمير در" حَضَرُوهُ" به قرآن برمى گردد، البته قرآن به معناى حدثى، يعنى قرائت قرآن. و كلمه" انصات" كه مصدر" أَنْصِتُوا" است به معناى سكوت براى گوش دادن است. و معناى جمله اين است كه: وقتى حاضر شدند در جايى كه قرآن تلاوت مى شد، به يكديگر گفتند: ساكت باشيد تا آن طور كه بايد خوب بشنويم.

" فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ"- ضمير در" قضى" به قرآن برمى گردد، البته به اعتبار قرائت آن. و" توليه" كه مصدر" ولوا" است به معناى برگشتن است. و كلمه" منذرين" حال از ضمير جمع در كلمه" ولوا" است. و معنايش اين است كه: وقتى قرائت قرآن تمام شد و پيامبر از آن فارغ گشت به سوى قوم خود برگشتند، در حالى كه بيم رسان ايشان از عذاب خدا بودند.

" قالُوا يا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا كِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ ..."

اين جمله حكايت دعوت

جنيان است در برابر قومشان كه ايشان را به اسلام مى خواندند و انذار مى كردند. و مراد از كتاب نازل بعد از موسى، قرآن كريم است، و اين كلام اشعار و بلكه دلالت دارد بر اين كه جنيان مذكور مؤمن به دين موسى (ع) و كتاب آن جناب بوده اند. و مراد از اينكه فرمود:" مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ" اين است كه قرآن، تورات و يا همه كتابهاى قبل را تصديق مى كند.

" يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَ إِلى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ"- يعنى كتاب آسمانى قرآن پيروان خود را به سوى صراط حق و طريق مستقيم هدايت مى كند. رهروان اين طريقه از حق منحرف نمى شوند، نه در عقائد و نه در عمل.

" يا قَوْمَنا أَجِيبُوا داعِيَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُجِرْكُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ" منظور از" داعِيَ اللَّهِ" رسول خدا (ص) است، هم چنان كه در جاى ديگر قرآن فرموده:" قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ" «1». ولى بعضى «2» گفته اند

_______________

(1) بگو اين راه من است كه با بصيرت به سوى خدا دعوت مى كنم. سوره يوسف، آيه 108.

(2) تفسير روح المعانى، ج 26 ص 32. ______________________________________________________ صفحه ى 330

مراد از آن همان آياتى است كه از قرآن شنيدند، ولى اين احتمال بعيد است.

و ظاهرا كلمه" من" در جمله" مِنْ ذُنُوبِكُمْ" براى تبعيض باشد، و منظور اين باشد كه: ايمان بياوريد تا خدا بعضى از گناهان شما را- يعنى آن گناهانى كه قبل از ايمان داشتيد- بيامرزد، هم چنان كه در جاى ديگر قرآن فرموده:" إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ" «1».

بعضى «2» ديگر گفته اند: مراد از اين بعض، گناهانى است كه تنها جنبه

حق اللَّه داشته باشد، و اما آنچه جنبه حقوق الناس دارد بخشوده نمى شود، و توبه بردار نيست. ولى اين تفسير صحيح نيست چون اسلام همه گناهان قبل را محو مى كند.

" وَ مَنْ لا يُجِبْ داعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ وَ لَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءُ ..."

يعنى هر كس ايمان نياورد به داعى خدا، او نمى تواند خدا را در زمين به تنگ آورد، و به غير از خدا، اوليائى ندارد كه ياريش كنند، و در اين باب مددش برسانند. و خلاصه كلام اينكه: كسى كه داعى خدا را در دعوتش اجابت نكند به خودش ظلم كرده و نمى تواند خدا را عاجز كند، نه خودش مستقلا مى تواند خدا را با اين سركشيها عاجز سازد، و نه به كمك و يارى ديگر اولياء خود، چون غير از خدا اوليائى ندارد. و اين معنا را با جمله" أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ" تمام كرده است.

" أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ ..."

اين آيه و آيه بعدش تا آخر سوره متصل است به ما قبل كه مى فرمود:" وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ ...". و در اين آيات مطالبى كه در اين سوره مربوط به انذار مى شود تتميم مى كند، و چيزى كه انذار را تتميم مى كند- همانطور كه در بيان گذشته گفتيم- مساله معاد و رجوع به خداست.

و مراد از ديدن در جمله" أَ وَ لَمْ يَرَوْا" علم با بصيرت است. و مصدر" عى" كه كلمه" يعى" از آن مشتق است، به معناى ناتوانى و تعب است، و البته به طورى كه گفته اند «3» معناى اول (ناتوانى) فصيح تر است.

و حرف" باء" در كلمه" بقادر" زائد است و فقط به اين منظور آورده شده كه جمله در موقعيتى قرار داشت كه در آن شائبه نفى بود، گويا فرموده:

" أ ليس اللَّه بقادر- آيا خدا قادر نيست".

_______________

(1) اگر دست بردارند، آنچه در گذشته مرتكب شده اند بخشوده مى شود. سوره انفال، آيه 38.

(2) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 32.

(3) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 33. ______________________________________________________ صفحه ى 331

و معناى آيه چنين است: آيا هنوز نفهميده اند كه آن خدايى كه آسمانها و زمين را خلق كرد و از خلقت آنها عاجز نشد- و يا خسته نگشت- قادر است كه مردگان را زنده كند؟

- چون خداى تعالى مبدء هستى و حيات هر چيز است. بله او قادر است، براى اينكه او بر هر چيز قدير است. و ما اين برهان را در سابق در چند مورد توضيح داده ايم.

" وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ ..."

اين آيه، حجت مذكور در آيه قبلى را تاييد مى كند، و خبر مى دهد از آن سرنوشتى كه به زودى منكرين معاد در روز قيامت بدان گرفتار مى شوند. و معناى آيه روشن است.

" فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ ..."

اين آيه تفريع و نتيجه گيرى از حقانيت معاد است كه هم حجت عقلى بر آن دلالت دارد، و هم خداى سبحان از آن خبر داده، و شك و ترديد را از آن نفى كرده است.

و معنايش اين است كه: تو در برابر انكار اين كفار صبر كن، و از اينكه به معاد ايمان نمى آورند حوصله به خرج ده، همان طور كه رسولان اولوا العزم چنين

كردند و در طلب عذاب براى آنان عجله مكن كه به زودى آن روز را با عذابهايى كه دارد ديدار خواهند كرد، چون روز قيامت خيلى دور نيست، هر چند كه اينان آن را دور مى پندارند.

" كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ"- اين آيه نزديكى قيامت را به ايشان و به زندگى دنيايشان بيان مى كند چون وقتى آن روز را مشاهده مى كنند و وعده هايى را كه خدا از آن روز داده مى بينند، و آن عذابهايى كه برايشان آماده شده مشاهده مى كنند، حالشان حال كسى است كه گويا بيش از ساعتى از يك روز در زمين درنگ نكرده اند.

" بَلاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ"- يعنى اين قرآن با بيانهايى كه دارد تبليغى است از جانب خدا از طريق نبوت، و با اين حال آيا تصور دارد كه با اين هلاكتى كه او خبر داده، غير از فاسقان كه از زى بندگى خارجند كسى ديگر هلاك شود.

[معناى" اولوا العزم" و اقوال مختلف در باره تعداد انبياى اولوا العزم (عليهم السلام) و اينكه چه كسانى هستند]

در اين آيه خداى سبحان پيامبر گرامى اش را دستور مى دهد كه صبر كند، هم چنان كه پيامبران اولوا العزم صبر كردند، و اين خود اشاره به اين معنا است كه او نيز از اولوا العزم است، پس بايد مانند آنان صبر كند. و معناى عزم در اينجا يا صبر است، هم چنان كه بعضى از مفسرين «1» گفته اند و به آيه" وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ" «2» استشهاد كرده اند. و يا

_______________

(1) روح المعانى، ج 26، ص 34.

(2) سوره شورى، آيه 43. ______________________________________________________ صفحه ى

332

به معناى عزم بر وفاى به عهد است، عهدى كه از انبياء گرفته شده، هم چنان كه آيه" وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً" «1» به آن اشاره دارد. و يا به معناى عزيمت يعنى حكم و شريعت است.

و بنا بر معناى سوم كه حق هم همانست و در روايات «2» ائمه اهل بيت (ع) به اين معنا تفسير شده، صاحبان حكم و شريعت پنج نفرند: نوح، ابراهيم، موسى، عيسى و محمد (ص)، براى اينكه قرآن صاحبان شريعت را همين پنج نفر دانسته مى فرمايد:" شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى «3» كه تقريب و بيان معنايش گذشت.

و از پاره اى مفسرين «4» نقل شده كه گفته اند: تمامى رسولان الهى اولوا العزم هستند و قهرا كلمه" من الرسل" را بيان" أُولُوا الْعَزْمِ" گرفته اند. و از بعضى «5» ديگر نقل شده كه گفته اند: اولوا العزم هيجده رسولى است كه نامشان در آيه 83 تا آيه 90 سوره انعام آمده، چون خداى تعالى بعد از ذكر نام ايشان فرموده:" فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ- به هدايت آنان اقتداء كن".

ولى اين تفسير درست نيست، براى اينكه خداى تعالى بعد از شمردن نام آنان از آباء و ذريات و برادران آنها ياد كرده و فرموده:" وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ" و آن گاه جمله" فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ" را آورده. بله اگر اين جمله را بلافاصله بعد از ذكر نام آنان آورده بود وجهى براى اين تفسير بود.

و از بعضى «6» ديگر نقل شده كه گفته اند: انبياء اولوا العزم نه نفرند:

نوح، ابراهيم، اسماعيل ذبيح، يعقوب، يوسف، ايوب، موسى، داوود و عيسى و از بعضى «7» ديگر نقل شده كه گفته اند: هفت نفرند: آدم، نوح، ابراهيم، موسى، داوود، سليمان و عيسى. و از بعضى «8» ديگر نقل شده كه انبياء نامبرده را شش نفر دانسته اند، و اين شش نفر همانهايند كه مامور جنگ بوده اند، يعنى نوح، هود، صالح، موسى، داوود و سليمان. و بعضى «9» ديگر اين شش نفر را عبارت دانسته اند از: نوح، ابراهيم، اسحاق، يعقوب، يوسف و ايوب. بعضى «10» ديگر آنان را پنج نفر دانسته اند: نوح، هود، ابراهيم، شعيب و موسى. از بعضى «11» ديگر نقل شده كه گفته اند:

_______________

(1) ما به آدم، از پيش عهد بستيم ولى عزمى در او نديديم. سوره طه، آيه 115.

(2) تفسير برهان، ج 4، ص 178.

(3) سوره شورى، آيه 13.

(4 و 5) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 34.

(6 و 7 و 8 و 9 و 10 و 11) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 34 و 35. ______________________________________________________ صفحه ى 333

چهار نفرند نوح، ابراهيم، موسى و عيسى. بعضى «1» ديگر اين چهار نفر را عبارت دانسته اند از:

نوح، ابراهيم، هود و محمد (ص).

و اين اقوال يا اقوالى است كه هيچ استدلالى به همراه ندارد، و يا ادله اى كه به آن استدلال كرده اند بر آن دلالت ندارد، و به همين جهت از نقل آن ادله چشم پوشيديم. در ابحاث نبوت در جلد دوم اين كتاب پاره اى مطالب در باره انبياء اولوا العزم گذشت، اگر خواستيد بدانجا مراجعه فرماييد.

بحث روايتى [(رواياتى در باره استماع قرآن بوسيله جن و ايمان آوردنشان و ...، و در باره انبياى اولوا العزم)]

در تفسير قمى در

ذيل آيه شريفه" وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ ..." فرموده: سبب نزول اين آيات اين بود كه رسول خدا (ص) از مكه بيرون شد و به بازار عكاظ رفت، زيد بن حارثه هم با آن جناب بود، و آن حضرت مردم را به اسلام دعوت مى كرد، ولى حتى يك نفر هم دعوتش را اجابت نكرد، و احدى را نيافت كه دين او را بپذيرد، ناچار به مكه برگشت.

همين كه به محلى به نام" وادى مجنه" «2» رسيد عبادت شبانه خود را تلاوت قرآن قرار داد، چند نفر از طائفه جن از كنارش مى گذشتند، همين كه صداى قرائت رسول خدا (ص) را شنيدند گوش دادند، و چون قرآن او را شنيدند به يكديگر گفتند: ساكت، ببينيم چه مى خواند. همين كه خواندنش تمام شده به سوى قوم خود برگشتند و به انذار آنان پرداخته، گفتند:" يا قَوْمَنا ..."

آن گاه نزد رسول خدا (ص) آمده اسلام و ايمان آوردند، و رسول خدا (ص) معالم و شرايع اسلام را به ايشان تعليم كرد. پس خداى تعالى اين آيات را بر پيامبرش نازل فرمود." قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ"- تا آخر سوره- و در آن، كلام جنيان را حكايت كرده. رسول خدا (ص) يك نفر از آنان را امير ايشان كرد و همواره نزد آن جناب برمى گشتند و رسول خدا (ص) امير المؤمنين را مامور كرد تا معالم دين را به ايشان بياموزد، پس جنيان هم (مانند انسانها)

_______________

(1) تفسير روح المعانى، ج 26، ص 34 و 35.

(2) محل جن. ______________________________________________________ صفحه ى 334

مؤمن و كافر دارند، ناصبى و يهودى و نصارى و مجوسى دارند، و (همانطور

كه انسانها فرزند آدمند) ايشان فرزند جان اند «1».

مؤلف: روايات در باب قصه اين چند نفر جنى كه آمدند و به صداى قرائت قرآن گوش فرا دادند بسيار زياد و سخت مختلف است، به طورى كه به هيچ وجه نمى شود متن آنها را با قرآن و يا قرائنى مورد اعتماد تصحيح كرد، و به همين جهت تنها به اين يك حديث اكتفاء نموديم، و به زودى بعضى ديگر از آنها در تفسير سوره جن خواهد آمد- ان شاء اللَّه تعالى.

و نيز در همان كتاب است كه از عالم (ع) پرسيدند آيا مؤمنين جنى هم داخل بهشت مى شوند؟ فرمود: نه، ليكن براى خداى تعالى حظيره هايى بين بهشت و دوزخ هست كه مؤمنين از جن و فساق از شيعه در آنجا قرار داده مى شوند «2».

مؤلف: نظير اين مضمون در بعضى از روايات كه آخر سندش سقط شده از طرق اهل سنت نقل شده، و روايت قمى هم سند ندارد، و علاوه بر آن نام امام را نبرده، و به جاى آن گفته از" عالم سؤال كردند" حال اگر با اين دو اشكالى كه در آن هست پذيرفته شود، ناگزير بايد حظيره ها به پائين ترين مراتب بهشت حمل شود، و بايد گفت حظيره هاى كذايى هم جزء بهشت اند، چون عمومات كتاب دلالت دارد بر اينكه ثوابهاى بهشتى شامل تمامى مطيعين از انس و جن است.

و در كافى به سندى كه به ابن ابى يعفور دارد از او نقل كرده كه گفت: از امام صادق (ع) شنيدم كه فرمود: سادات انبياء و مرسلين پنج نفرند و آنها رسولان اولوا العزم هستند كه محور گردونه شريعتند: نوح، ابراهيم، موسى، عيسى و محمد (ص)

«3».

و نيز به سند خود از عبد الرحمن بن كثير از ابى جعفر (ع) روايت كرده كه فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: اولين كسى كه در روى زمين وصى پيغمبر شد، هبة اللَّه فرزند آدم بود، و هيچ يك از انبياء گذشته بدون وصى نبوده اند.

و عدد انبياء صد و بيست هزار نفر است، كه از آنان پنج نفر اولوا العزمند: نوح، ابراهيم، موسى، عيسى و محمد (ص) ... «4»

_______________

(1) تفسير قمى، ج 2، ص 299.

(2) تفسير قمى، ج 2، ص 300.

(3) اصول كافى، ج 1، ص 175، ح 3.

(4) نور الثقلين، ج 5، ص 23 به نقل از كافى. ______________________________________________________ صفحه ى 335

مؤلف: پنج نفر بودن انبياء اولوا العزم از جمله مطالبى است كه روايات آن از ائمه اهل بيت بسيار فراوان است كه به طرق بسيارى هم از رسول خدا (ص) نقل شده و هم از امام باقر و امام صادق و امام على بن موسى الرضا.

و از روضة الواعظين، نوشته مرحوم شيخ مفيد حكايت شده كه او نقل كرده كه شخصى از رسول خدا (ص) پرسيد: بين دنيا و آخرت چقدر فاصله است؟

فرمود: يك چشم بر هم زدن، هم چنان كه خداى عز و جل فرموده:" كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ ..." «1».

_______________

(1) نور الثقلين، ج 5، ص 25 به نقل از روضة الواعظين.

تفسير نمونه

سوره احقاف

مقدمه

اين سوره در مكه نازل شده و داراى 35 آيه است

محتواى سوره احقاف

اين سوره از سوره هاى مكى است (هر چند جمعى از مفسران نزول بعضى از آيات آن را در مدينه تاءييد كرده اند كه در شرح آن آيات بحث خواهيم

كرد) و به حكم شرائط زمان و مكان نزولش كه زمان مبارزه با شرك ، و دعوت به توحيد و معاد و مسائل زير بنائى اسلام بوده ، در همين محورها سخن مى گويد، و در يك جمعبندى فشرده مى توان گفت اين سوره اهداف زير را تعقيب مى كند:

1 - بيان عظمت قرآن .

2 - مبارزه قاطع بر ضد هر گونه شرك و بت پرستى .

3 - توجيه مردم در مساءله معاد و دادگاه عدل پروردگار.

4 - ضمنا به عنوان هشدار به مشركان و مجرمان گوشه اى از داستان قوم عاد را كه ساكن سرزمين احقاف بودند بيان مى دارد (نام سوره نيز از همينجا گرفته شده است ).

5 - اشاره به گسترش و عموميت دعوت پيامبر اسلام تا آنجا كه غير از انسانها يعنى طايفه جن را نيز شامل مى شود.

6 - تشويق مؤ منان و انذار كافران و ايجاد مبادى خوف و رجاء.

7 - دعوت پيامبر اسلام به صبر و استقامت هر چه بيشتر و اقتدار به سيره انبياى بزرگ پيشين .

فضيلت اين سوره

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در فضيلت اين سوره آمده است : من قراء سورة الاحقاف اعطى من الاجر بعدد كل رمل فى الدنيا عشر حسنات ، و محى عنه عشر سيئات ، و رفع له عشر درجات : ((هر كس سوره احقاف را بخواند به ازاء هر دانه شن كه در اين دنيا است ده حسنه به او داده مى شود، و ده سيئه

محو مى گردد، و ده درجه بر درجات او افزوده مى شود)). <1>

از آنجا

كه ((احقاف )) جمع ((حقف )) (بر وزن رزق ) به معنى شنهاى روان است كه بر اثر وزش باد در بيابانها به صورت مستطيل و كج و معوج روى هم انباشته مى شود، و سرزمين قوم عاد را از اين جهت ((احقاف )) مى گفتند كه ريگستانى به اين صورت بود تعبير حديث فوق ناظر به همين معنى است .

بديهى است اينگونه حسنات و درجات تنها به خاطر تلاوت الفاظ نيست بلكه تلاوتى است سازنده و بيدارگر در مسير ايمان و تقوى ، و محتواى سوره احقاف به راستى چنين اثرى را دارد، اگر انسان طالب حقيقت و آماده عمل باشد.

در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام ) آمده است : من قراء كل ليلة او كل جمعة سورة الاحقاف لم يصبه الله عز و جل بروعة فى الحياة الدنيا، و آمنه من فزع يوم القيامة ان شاء الله : ((هر كس سوره احقاف را هر شب ، يا هر جمعه ، بخواند خداوند وحشت دنيا را از او برمى دارد، و از وحشت روز قيامت نيز در امان مى دارد)). <2>

تفسير:

آفرينش اين جهان بر اساس حق است

اين سوره آخرين سوره از سوره هاى هفتگانه ((حم )) است كه مجموعا ((حواميم )) نام دارد.

در تفسير ((حروف مقطعه )) عموما، و ((حم )) خصوصا، مطالب زيادى در آغاز سوره هاى ((بقره )) و ((آل عمران )) و ((اعراف )) و سوره هاى گذشته ((حم )) داشتيم

نيازى به تكرار ندارد.

همين قدر مى گوئيم كه اين آيات تكاندهنده و حركت آفرين و پرمحتواى قرآن از حروف ساده الفبا، از حا و ميم ، و

مانند آن ، تركيب يافته ، و در عظمت خداوند همين بس كه چنان تركيب عظيمى را از چنين مفردات ساده اى به وجود آورده كه اگر تا دامنه قيامت در اسرار آن انديشه كنند باز هم مطالب ناگفته بسيار دارد.

و شايد به همين جهت بلافاصله مى افزايد: - اين كتاب از سوى خداوند عزيز و حكيم (قادر و توانا) نازل شده است )) (تنزيل الكتاب من الله العزيز الحكيم ).

اين همان تعبيرى است كه در آغاز سه سوره از سوره هاى ((حم )) آمده است (مؤ من و جاثيه و احقاف ).

مسلم است قدرتى شكست ناپذير و حكمتى بيكران لازم است تا چنين كتابى را نازل كند.

سپس از كتاب ((تدوين )) به كتاب ((تكوين )) پرداخته ، و از عظمت و حقانيت آسمانها و زمين سخن مى گويد، و مى فرمايد: ((ما آسمانها و زمين و آنچه را ميان اين دو است جز به حق نيافريديم )) (ما خلقنا السموات و الارض و ما بينهما الا بالحق ).

نه در كتاب آسمانيش كلمه اى بر خلاف حق است ، و نه در مجموعه عالم خلقتش چيزى ناموزون و مخالف حق يافت مى شود، همه موزون ، همه سنجيده ، و همه همراه و تواءم با حق است .

اما اين آفرينش همانگونه كه سرآغازى داشته سرانجامى نيز دارد، و لذا

در دنباله آيه مى افزايد: ((ما براى آن سرآمد معينى قرار داديم )) (و اجل مسمى ).

كه با فرارسيدن آن دنيا فانى مى شود، و چون اين جهان تواءم با حق و داراى هدف است ، طبعا بايد به دنبال آن جهانى ديگر كه نتائج اعمال در

آن بررسى مى شود وجود داشته باشد، بنابراين حقانيت اين جهان خود دليل بر وجود معاد است ، و گرنه پوچ و بيهوده بود و تواءم با ظلم و ستم فراوان .

اما با اينكه قرآن حق است ، و آفرينش جهان نيز حق ((كافران لجوج از آنچه انذار شده اند رويگردان هستند)) (و الذين كفروا عما انذروا معرضون ).

از يك سو آيات قرآن پى در پى آنها را انذار و بيم مى دهد كه دادگاه بزرگى در پيش داريد، و از سوى ديگر جهان آفرينش با نظامات خاص خود نيز هشدار مى دهد كه حسابى در كار است ، اما اين غافلان بيخبر نه به اين توجهى مى كنند، و نه به آن .

تعبير به ((معرضون )) از ماده ((اعراض )) اشاره به اين است كه اگر با آيات تكوين و تدوين روبرو و مواجه شوند حقايق را درك مى كنند اما آنها صورت خود را برمى گردانند، و از حق گريزانند مبادا در روند تقاليد و تخيلات و هوى و هوس آنها دگرگونى ايجاد كند. گمراهترين مردم ؟

در آيات گذشته سخن از آفرينش آسمانها و زمين در ميان بود كه همه اينها از خداوند عزيز و حكيم است ، لازمه اين سخن آن است كه جز او معبودى در جهان نيست چرا كه تنها كسى شايسته عبوديت است كه خالق و مدبر عالم باشد، و اين دو در ذات پاك او جمع است .

و براى تكميل اين بحث در آيات مورد بحث روى سخن را به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كرده ، مى فرمايد: ((به اين مشركان بگو: به

من خبر دهيد معبودهائى را كه غير از خدا پرستش مى كنيد نشان دهيد چه چيز از زمين را آفريده اند))؟! (قل ا رايتم ما تدعون من دون الله ارونى ما ذا خلقوا من الارض ).

((يا اينكه شركتى در آفرينش آسمانها و مالكيت و تدبير آنها دارند)) (ام لهم شرك فى السموات ).

هنگامى كه شما قبول داريد بتها هيچگونه دخالتى نه در آفرينش موجودات زمينى دارند، و نه در آفرينش خورشيد و ماه و ستارگان و موجودات عالم بالا، و خودتان با صراحت مى گوئيد ((خالق همه اينها الله است )). <3>

با اينحال چگونه براى حل مشكلات يا جلب بركات دست به دامن ((بتها)) اين موجودات بى خاصيت و فاقد عقل و شعور مى زنيد؟!

و اگر فرضا مى گوئيد آنها شركتى در امر خلقت و آفرينش داشته اند ((كتابى از كتب آسمانى پيشين كه گفتار شما را تصديق كند، يا آثارى علمى از علماى گذشته كه گواهى بر اين معنى دهد براى من بياوريد اگر راست مى گوئيد)) (ايتونى بكتاب من قبل هذا او اثارة من علم ان كنتم صادقين ).

كوتاه سخن اينكه : دليل يا جنبه نقلى دارد و از طريق وحى آسمانى است يا عقلى و منطقى ، و يا شهادت و گواهى دانشمندان ، شما كه در ادعاهاى خود در مورد بتها نه متكى به وحى و كتاب آسمانى هستيد، و نه مى توانيد شركت آنها را در آفرينش آسمان و زمين اثبات كنيد، تا از اين دليل عقلى براى الوهيت آنها استفاده نمائيد، و نه اثرى از علوم پيشينيان گفته شما را تاءييد مى كند، پس معلوم مى

شود آئين و مسلك شما چيزى جز مشتى از خرافات زشت و پندارهاى دروغين نيست .

بنابراين جمله ((ارونى ما ذا خلقوا من الارض …)) اشاره به دليل عقل و جمله ((ايتونى بكتاب من قبل هذا)) اشاره به وحى آسمانى و تعبير به ((اثارة من علم )) اشاره به سنت انبياى گذشته و اوصياى آنان يا آثار دانشمندان پيشين است . <4>

علماى لغت و مفسران براى ((اثارة )) (بر وزن حلاوة ) چند معنى ذكر كرده اند: ((باقيمانده چيزى )) ((روايت )) و ((علامت )) ولى ظاهر اين است كه همه به يك معنى بازمى گردد، و آن اثرى است كه از چيزى باقى مى ماند، و دليل بر وجود آن است .

شبيه همين گفتگو و مؤ اخذه و محاكمه بت پرستان در آيه 40 سوره فاطر آمده است ، آنجا كه مى گويد: قل اء راءيتم شركائكم الذين تدعون من دون الله ارونى ما ذا خلقوا من الارض ام لهم شرك فى السموات ام آتيناهم كتابا فهم على بينة منه بل ان يعد الظالمون بعضهم بعضا الا غرورا.

قابل توجه اينكه در مورد زمين مى گويد: ما ذا خلقوا من الارض (چه

چيز از زمين را آفريده اند؟) و در مورد آسمانها مى گويد: ام لهم شرك فى السموات (يا اينكه در آفرينش آسمانها شركتى دارند؟) يعنى در هر دو جا سخن از شركت است ، زيرا شرك در عبادت بايد از شرك در خالقيت و تدبير نشات گيرد.

در اينجا اين سؤ ال پيش مى آيد كه اگر مشركان معمولا امر خلقت را منحصرا مربوط به الله مى دانستند مطالبه يكى از اين دلائل سه

گانه از آنها براى چيست ؟.

در پاسخ مى توان گفت كه اين مطالبه از گروه اندكى است كه احتمالا در ميان بتپرستان بوده اند و بتان را سهيم در آفرينش مى دانستند، يا اينكه مساءله به صورت فرضى مطرح شده ، يعنى اگر فرضا به فكر چنين ادعائى در زمينه شركت بتها در آفرينش جهان بيفتيد هيچگونه دليل عقلى و نقلى و عقلائى بر ادعاى خود نداريد.

سپس براى بيان عمق گمراهى اين مشركان مى افزايد: ((چه كسى گمراه تر است از آنها كه موجودى غير از خدا را پرستش مى كنند كه اگر تا قيامت هم آنان را بخوانند پاسخشان نمى گويند))؟ (و من اضل ممن يدعوا من دون الله من لا يستجيب له الى يوم القيامة ).

نه تنها پاسخ آنها را نمى دهند، اصلا سخنانشان را نمى شنوند ((و از دعا و نداى آنها غافلند))! (و هم عن دعائهم غافلون ).

بعضى از مفسران مرجع ضمير را در اين آيه بتهاى بيجان دانسته اند به تناسب اينكه بيشترين معبودهاى مشركان عرب همين بتها بودند، و بعضى اشاره به فرشتگان و انسانهائى كه معبود واقع شدند مى دانند، چرا كه عبادت كنندگان فرشتگان و جن در ميان عرب كم نبودند، تعبيرات مختلف اين آيه كه مناسب ذوى العقول است اين معنى را تاءييد مى كند.

ولى هيچ مانعى ندارد كه آيه را به مفهوم گسترده اش تفسير كنيم و تمام اين معبودها اعم از بيجان و جاندار، ذوى العقول و غير ذوى العقول در مفهوم آيه جمع باشد، و تعبيرهاى مناسب ذوى العقول به اصطلاح از باب ((تغليب )) است .

اينكه مى گويد تا

روز قيامت به سخن آنها پاسخ نمى گويند مفهومش اين نيست كه در قيامت جوابشان را مى دهند - آنچنانكه بعضى پنداشته اند - بلكه اين يك تعبير رائج است كه براى نفى ابد به كار مى رود، فى المثل مى گوئيم : اگر تا روز قيامت هم به فلانكس اصرار كنى به تو وام نمى دهد يعنى هرگز چنين كارى انجام نخواهد شد، نه اينكه در قيامت خواسته تو را عملى مى كند.

نكته آن نيز معلوم است ، زيرا هرگونه فعاليت و تلاش و كوشش و اجابت دعوت در اين دنيا مفيد است ، هنگامى كه دنيا پايان مى گيرد زمينه همه اين امور كلا برچيده مى شود.

و از آن اسفبارتر اينكه : ((هنگامى كه مردم مشرك در قيامت محشور مى شوند معبودهاى آنها دشمنان آنها خواهند بود حتى عبادت آنها را انكار مى كنند))! (و اذا حشر الناس كانوا لهم اعداء و كانوا بعبادتهم كافرين ).

معبودهائى كه عقل دارند رسما به دشمنى برمى خيزند، حضرت مسيح (عليه السلام ) از عابدان خود بيزارى مى جويد، و فرشتگان نيز تبرى مى جويند، حتى شياطين و جن نيز اظهار تنفر مى كنند، و آنها كه بى عقل بودند خداوند حيات و عقل به آنها مى بخشد تا به سخن درآيند و مراتب دشمنى و نفرت خود را از اين عابدان اظهار كنند.

نظير اين معنى در آيات ديگر قرآن نيز آمده است ، از جمله در آيه 14 سوره فاطر، خطاب به مشركان ، مى خوانيم : ان تدعوهم لا يسمعوا دعائكم و لو سمعوا ما استجابوا لكم و يوم القيامة يكفرون بشرككم و لا ينبئك

مثل خبير:

((هر گاه آنها را بخوانيد صداى شما را نمى شنوند و اگر بشنوند اجابت نمى كنند و روز قيامت شرك و عبادت شما را انكار مى كنند و هيچكس چون خداوند آگاه ، تو را باخبر نمى سازد))!

در اينجا نيز تمام مسائلى كه در آيات مورد بحث آمده با تفاوت مختصرى تكرار شده است .

اما چگونه معبودان عبادت عابدان را انكار مى كنند در حالى كه جاى انكار نيست ؟

ممكن است اشاره به اين باشد كه آنها در حقيقت هواى نفس خويش را مى پرستيدند نه معبودان را چرا كه سرچشمه ((بت پرستى )) ((هوى پرستى )) است .

اين نكته نيز قابل توجه است كه عداوت و دشمنى معبودها نسبت به عابدان در قيامت مطلبى نيست كه تنها در اينجا روى آن تكيه شده باشد، در آيه 25 سوره عنكبوت از قول ابراهيم (عليه السلام ) قهرمان بتشكن نيز مى خوانيم : و قال انما اتخذتم من دون الله اوثانا مودة بينكم فى الحياة الدنيا ثم يوم القيامة يكفر بعضكم ببعض و يلعن بعضكم بعضا: ((ابراهيم گفت شما غير از خدا بتهائى براى خود برگزيده ايد كه مايه دوستى ميان شما در زندگى دنيا باشد، اما در قيامت هر يك به ديگرى كافر مى شويد و يكديگر را لعن مى كنيد))!.

در آيه 82 سوره مريم نيز آمده است كلا سيكفرون بعبادتهم و يكونون عليهم ضدا: ((به زودى آنها عبادت عابدان را انكار مى كنند و بر ضد آنها خواهند بود)). بگو من پيامبر نوظهورى نيستم

اين آيات همچنان از وضع مشركان گفتگو مى كند، و به چگونگى برخورد آنها با آيات الهى اشاره كرده

، مى گويد: ((هنگامى كه آيات روشن ما بر آنها خوانده مى شود كافران در مورد حقى كه به سوى آنها آمده است مى گويند اين سحر آشكار است )) (و اذا تتلى عليهم آياتنا بينات قال الذين كفروا للحق لما جائهم هذا سحر مبين ).

آنها از يكسو نمى توانند نفوذ سريع و عميق و جاذبه عجيب قرآن را در اعماق دلها انكار كنند، و از سوى ديگر حاضر نيستند در برابر حقانيت و عظمت آن سر فرود آورند، لذا اين نفوذ را با يك تفسير انحرافى به عنوان ((سحر آشكار)) مطرح مى كنند كه خود اعتراف ضمنى روشنى است به تاءثير فوق العاده قرآن در قلوب انسانها!

بنابراين ((حق )) در آيه فوق اشاره به همان ((آيات قرآن )) است ، هر چند

بعضى آن را به معنى ((نبوت )) يا ((اسلام )) يا ((معجزات ديگر پيامبر)) (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) تفسير كرده اند، اما با توجه به آغاز آيه تفسير اول مناسبتر به نظر مى رسد.

ولى آنها تنها به اين تهمت قناعت نمى كنند، پا را از آن فراتر نهاده ، با صراحت ((مى گويند: اين آيات را بر خدا افترا بسته )) (ام يقولون افتراه ).

در اينجا خداوند به پيامبرش دستور مى دهد كه با دليل روشنى به آنها پاسخ گويد مى فرمايد: ((به آنها بگو: اگر مطلب آنطور باشد كه شما مى پنداريد و من اين سخن را افترا بسته ام بر او لازم است كه مرا رسوا كند، و شما نمى توانيد در برابر خداوند از من دفاع كنيد)) (قل ان افتريته فلا تملكون لى من الله شيئا).

<5>

چگونه ممكن است خداوند اين ((آيات بينات )) و اين معجزه جاودانى را بر دست دروغگوئى ظاهر سازد؟! اين از حكمت و لطف خداوند دور است .

همانگونه كه در آيه 44 تا 47 سوره ((حاقه )) آمده است : و لو تقول علينا بعض الاقاويل لاخذنا منه باليمين ثم لقطعنا منه الوتين فما منكم من احد عنه حاجزين ((اگر او (پيامبر اسلام ) نسبتهاى ناروائى به ما دهد ما او را با قدرت خود مى گيريم ، و رگ قلب او را قطع مى كنيم ، و احدى از شما نمى تواند مانع اين كار گردد و از او دفاع كند)).

بنابراين چگونه ممكن است من به خاطر شما دست به چنين كار خطرناكى بزنم ؟، و چگونه باور مى كنيد من چنين دروغى را بگويم و خدا مرا زنده بگذارد، و معجزات بزرگى در اختيارم قرار دهد؟

سپس به عنوان تهديد مى افزايد: ((اما خداوند بهتر از هر كس كارهائى را

كه شما در آن وارد مى شويد مى داند)) و به موقع شما را سخت كيفر مى دهد (هو اعلم بما تفيضون فيه ). <6>

آرى او اين نسبتهاى ناروا را كه به من مى دهيد، و در برابر فرستاده او قيام كرده ايد، و با سمپاشى مردم را از ايمان به حق بازمى داريد، همه را مى داند.

و در جمله بعد به عنوان تاءكيد بيشتر تواءم با برخوردى مؤ دبانه مى افزايد: ((همين بس كه خداوند ميان من و شما گواه باشد)) (كفى به شهيدا بينى و بينكم ).

او صدق دعوت من ، و تلاش و كوششهايم را در ابلاغ رسالت مى داند،

و دروغ و افترا و كارشكنى شما را نيز مى بيند، و همين براى من و شما كافى است .

و براى اينكه راه بازگشت را نيز به آنها نشان دهد در پايان آيه مى افزايد: ((او غفور و رحيم است )) (و هو الغفور الرحيم ).

توبه كاران را مى بخشد، و آنها را مشمول رحمت واسعه خود مى سازد.

در آيه بعد مى افزايد: ((بگو من پيامبر نوظهورى نيستم كه با ساير پيامبران متفاوت باشم )) (قل ما كنت بدعا من الرسل ).

((و نمى دانم خداوند با من چه مى كند، و با شما چه خواهد كرد))؟! (و ما ادرى ما يفعل بى و لا بكم ).

((تنها از آنچه بر من وحى مى شود پيروى مى كنم )) (ان اتبع الا ما يوحى الى ).

((و جز بيم دهنده آشكارى نيستم )) (و ما انا الا نذير مبين ).

اين جمله هاى كوتاه و پرمعنى ، پاسخى است به بسيارى از ايرادات مشركان ، از جمله اينكه گاه از بعثت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به عنوان اينكه يك بشر چگونه ممكن است با خدا ارتباط پيدا كند تعجب مى كردند.

گاه مى گفتند: چرا او غذا مى خورد و در كوچه و بازار راه مى رود؟

گاه تقاضاى معجزات عجيب و غريب داشتند، و هر يك تمنائى مى نمودند.

گاه انتظار داشتند كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كانونى از علم غيب باشد و همه حوادث آينده را براى آنها بازگو كند.

و بالاخره گاه از اينكه او دعوت به توحيد و يگانگى معبود مى كند تعجب مى كردند.

اين آيه اشاره اى اجمالى

به پاسخ همه اين گفتگوها و بهانه جوئيها است .

مى گويد: من نخستين پيامبر نيستم كه دعوت به توحيد كرده ام ، پيش از من پيامبران زيادى آمدند كه همه آنها از جنس بشر بودند، لباس مى پوشيدند و غذا مى خوردند، هيچيك از آنها مدعى علم غيب مطلق نبود، بلكه مى گفتند: ما از حوادث غيب آن مقدار مى دانيم كه خدا به ما تعليم داده است .

و هيچيك از آنها در برابر ((معجزات اقتراحى )) و پيشنهادهاى هوس آلود مردم تسليم نشدند.

تا همگان بدانند پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نيز بنده اى است از بندگان خدا، علم و قدرت او نيز محدود است به آنچه خدا مى خواهد، علم و قدرت مطلق تنها از آن پروردگار است ، اينها واقعيتهائى است كه مى بايست مردم بدانند تا به ايرادهاى نابجا پايان دهند.

اينها همه به دنبال بحثى است كه در آيات قبل آمد كه گاه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را به سحر متهم مى ساختند، و گاه به افتراء، كه سرچشمه اين نسبتهاى ناروا نيز

همان توهماتى بودند كه با اين آيه به آن پاسخ گفته شد.

و از اينجا روشن مى شود كه مفاد اين آيه با آيات ديگرى كه نشان مى دهد پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) از غيب آگاهى دارد، مانند آنچه در سوره فتح درباره فتح مكه ، و ورود در مسجد الحرام آمده (آيه 27 سوره فتح ) و يا آنچه در مورد مسيح (عليه السلام ) آمده كه مى فرمود: انبئكم بما تاكلون و ما تدخرون فى

بيوتكم : ((من شما را به آنچه مى خوريد و در خانه ها ذخيره مى كنيد خبر مى دهم )) (آل عمران - 44) و امثال اينها منافات ندارد، چرا كه آيه مورد بحث نفى ((علم غيب مطلق )) مى كند، نه ((مطلق علم غيب ))، به تعبير ديگر اين آيه نفى علم غيب استقلالى مى كند، ولى آن آيات از علم غيب به بركت تعليم الهى سخن مى گويد.

شاهد اين گفتار آيه 26 و 27 سوره ((جن )) است : عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احدا الا من ارتضى من رسول : ((خدا عالم الغيب است ، و هيچكس را بر مكنون علم خود آگاه نمى كند مگر رسولانى كه مورد رضايت اويند)).

بعضى از مفسران براى آيه مورد بحث شان نزولى آورده اند و گفته اند: هنگامى كه فشار مشكلات بر ياران پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در مكه زياد شد، حضرت در خواب ديد كه به سرزمينى هجرت مى كند كه داراى نخلستان و درختان و آب فراوان است ، اين را براى ياران خود بازگو كرد، آنها همه خوشحال شدند و فكر كردند، به زودى گشايشى در برابر آزار مشركان پيدا خواهد شد مدتى صبر كردند، اما اثرى از آن نديدند، عرض كردند اى رسول خدا! آنچه را فرمودى نديديم ، كى به آن سرزمينى كه در خواب ديدى مهاجرت خواهيم كرد؟ پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) ساكت شد، در اين هنگام آيه فوق نازل گرديد: و ما ادرى ما يفعل بى و لا بكم : ((من نمى دانم خدا با من و

شما چه خواهد كرد)). <7>

ولى اين شان نزول بعيد به نظر مى رسد زيرا مخاطب در اين آيات دشمنان

پيامبرند، نه دوستان او اما ممكن است از قبيل تطبيق باشد يعنى به هنگام مطرح كردن اين سؤ ال از ناحيه دوستانش پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به اين آيه تمسك جست ، و به آنها پاسخ گفت .

در آخرين آيه مورد بحث براى تكميل آنچه در آيات قبل آمده مى افزايد: ((بگو: به من خبر دهيد اگر اين قرآن از سوى خدا باشد و شما به آن كافر شويد، در حالى كه شاهدى از بنى اسرائيل بر آن شهادت دهد، و او ايمان بياورد و شما تكبر كنيد و تسليم نشويد، چه كسى از شما گمراهتر خواهد بود؟! مسلما خداوند قوم ظالم را هدايت نمى كند)) (قل ا راءيتم ان كان من عند الله و كفرتم به و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله فامن و استكبرتم ان الله لا يهدى القوم الظالمين ). <8>

در اين كه اين شاهد بنى اسرائيلى كه بوده است كه بر حقانيت قرآن مجيد گواهى داده ، در ميان مفسران گفتگو است .

بعضى گفته اند منظور موسى بن عمران است كه در عصر خود خبر از ظهور پيامبر اسلام و نشانه هاى او داد.

ولى اين احتمال با توجه به جمله فامن و استكبرتم كه نشان مى دهد اين شاهد بنى اسرائيلى به پيامبر اسلام ايمان آورده در حالى كه مشركان استكبار كردند سازگار نيست ، زيرا ظاهر جمله نشان مى دهد كه اين شاهد در عصر پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و

سلّم ) بوده و به حضرتش ايمان آورده در حالى كه ديگران راه استكبار را پيش گرفتند.

بعضى ديگر گفته اند اين مرد يكى از علماى اهل كتاب بوده كه در مكه

مى زيسته ، هر چند پيروان مذهب يهود و نصارى در مكه كمتر بودند، ولى چنان نيست كه احدى از آنها در آنجا نبوده ، با اين حال معلوم نيست اين عالم بنى اسرائيلى چه كسى بوده ؟ و نامش چه بوده است ؟

اين تفسير با توجه به اينكه عالم معروفى از اهل كتاب در مكه در عصر ظهور پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) وجود نداشته و تواريخ از آن نامى به ميان نياورده اند نيز چندان مناسب به نظر نمى رسد. <9>

البته اين تفسير و تفسير سابق اين امتياز را دارد كه با مكى بودن تمام سوره احقاف سازگار است .

تفسير سومى كه از سوى اكثر مفسران پذيرفته شده اين است كه اين شاهد دانشمند معروف يهود ((عبد الله بن سلام )) بود كه در مدينه ايمان آورد و به مسلمين پيوست .

در حديثى آمده است كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) با بعضى از يارانش در مدينه در يكى از اعياد يهود، وارد كنيسه (معبد آنها) شدند، آنها از ورود پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) ناخشنود بودند، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: اى جمعيت يهود دوازده نفر از خودتان را به من نشان دهيد كه گواهى بر وحدانيت خدا و نبوت محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بدهند تا خداوند غضبش

را از تمام يهوديان جهان برگيرد.

آنها ساكت شدند و احدى پاسخ نگفت ، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) سه بار اين مطلب را تكرار كرد، و در هر سه بار همه سكوت كردند، سپس فرمود: شما از بيان حق ابا كرديد، ولى به خدا سوگند ((حاشر)) و ((عاقب )) (القابى كه در توراة براى پيامبر آمده بود) منم ، خواه ايمان بياوريد يا تكذيبم كنيد.

سپس پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بازگشت اما هنوز قدم بيرون نگذاشته بود كه مردى پشت

سر او آمد و گفت اى محمد! بايست ، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) ايستاد، سپس رو به جمعيت يهود كرد و گفت : مرا چگونه آدمى مى دانيد؟ گفتند: به خدا سوگند ما در ميان خود مردى آگاه تر از تو و پدر و جدت نسبت به كتاب آسمانى خود نداريم ، سپس افزود: من خدا را گواه مى گيرم كه او همان پيامبرى است كه در تورات و انجيل آمده است !

يهود هنگامى كه چنين ديدند گفتند: تو دروغ مى گوئى و كلمات زشت و بدى به او نثار كردند.

رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: شما دروغ مى گوئيد، انكار شما بعد از اقرارتان هرگز پذيرفته نخواهد شد (و اين مرد كسى جز عبد الله بن سلام نبود).

و در اينجا آيه فوق (قل اء راءيتم ان كان من عند الله …) نازل گشت . <10>

طبق اين تفسير اين آيه در مدينه نازل شده است هر چند سوره سوره مكى است ، و اين منحصر به آيه

مورد بحث نيست ، در سوره هاى ديگر از قرآن نيز احيانا آيات مكى در لابلاى سوره هاى مدنى يا بالعكس ديده مى شود كه نشان مى دهد گاه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دستور مى داده آيه اى را كه تناسب با مفاد سوره اى داشته بدون توجه به تاريخ نزول آن در ضمن آيات آن سوره قرار دهند.

اين تفسير از جهاتى مناسبتر به نظر مى رسد. مفسران براى نخستين آيه مورد بحث شان نزولهاى متعددى نقل كرده اند: 1 - اين آيه در مورد ((ابوذر غفارى )) است كه در مكه اسلام آورد و قبيله او (بنى غفار) نيز به دنبال او ايمان آوردند، (و از آنجا كه قبيله بنى غفار باديه نشين و فقير بودند كفار قريش كه مردانى ثروتمند و شهرنشين بودند گفتند: اگر اسلام چيز خوبى بود اين بيسر و پاها بر ما سبقت نمى گرفتند!) در اينجا بود كه آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت .

2 - يك كنيز رومى در مكه بود به نام ذى النيرة <11> كه دعوت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را به سوى اسلام اجابت كرد بزرگان قريش گفتند: اگر آنچه را محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آورده چيز خوبى بود ((ذى النيرة ها)) بر ما مقدم نمى شدند!

3 - گروهى از قبايل باديه نشين مكه پيش از مردم شهر به اسلام روى آوردند، اشراف مكه گفتند: اگر اسلام چيز خوبى بود اين شتر چرانها! بر ما سبقت نمى گرفتند.

4 - جمعى از مردان پاكدل اما فقير و تهيدست

همچون ((بلال )) و ((صهيب )) و ((عمار)) اسلام را با آغوش باز پذيرفتند، و اشراف مكه گفتند: مگر ممكن است آئين محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چيز خوبى باشد و اينها بر ما پيشى گيرند؟!

5 - هنگامى كه ((عبدالله بن سلام )) و بعضى از يارانش ايمان آوردند جمعى از يهوديان مغرور گفتند: اگر اسلام خوب بود آنها پيشقدم نمى شدند. <12>

شان نزولهاى چهارگانه اول را در يك جمله مى توان خلاصه كرد و آن اينكه اسلام از طرف قشرهاى فقير و باديه نشين و تهيدست به سرعت مورد استقبال قرار گرفت ، چرا كه هم منافع نامشروعى نداشتند كه به خطر بيفتد، و هم مغز آنها از باد غرور انباشته نبود، و هم قلبهائى پاكتر از قشر مرفه عياش و هوسباز داشتند.

اين استقبال گرم از ناحيه اين گروه كه يكى از بزرگترين نقطه هاى قوت اين آئين الهى بود از سوى مغروران مستكبر به عنوان يك نقطه ضعف بزرگ شمرده شد، و گفتند اين چه آئينى است كه پيروانش انبوهى باديه نشين فقير و تهيدست و كنيزان و بردگانند؟! اگر مكتب معقولى بود هرگز نبايد افراد سطح پائين و منحط اجتماع از آن استقبال كنند! اما ما كه در سطح بالا قرار داريم و چشم و چراغ جامعه هستيم عقب بمانيم !

جالب اينكه اين طرز تفكر انحرافى امروز هم از رائجترين طرز تفكرها در ميان ثروتمندان مغرور و هوسبازان مرفه در مورد مذهب است كه مى گويند: مذهب به درد فقرا و پابرهنه ها مى خورد، و هر دو براى هم خوبند، و ما در سطحى بالاتر و

بالاتر قرار داريم !

قرآن در آيات مورد بحث پاسخ كافى به آنها داده كه در تفسير آيات مى شنويد.اما پنجمين شان نزولى كه در بالا ذكر شد كه منظور عبد الله بن سلام و ياران

او هستند هر چند به گفته طبرسى در ((مجمع البيان )) و ((قرطبى )) در تفسيرش از اكثر مفسران نقل شده از دو جهت بعيد به نظر مى رسد.

نخست اينكه تعبير به ((الذين كفروا)) به طور مطلق معمولا در مورد مشركان به كار مى رود نه اهل كتاب و يهود و نصارى .

ديگر اينكه ((عبدالله بن سلام )) مرد كم شخصيتى در ميان يهود نبود كه درباره او بگويند: اگر اسلام آئين خوبى بود او و يارانش بر ما پيشى نمى گرفتند.

شرط پيروزى ايمان و استقامت است

اين آيات همچنان اعمال و گفتار كافران و انحرافات آنها را مورد بحث و بررسى و نكوهش قرار مى دهد، نخست به اين گفتار غرورآميز و دور از منطق آنها اشاره كرده مى گويد: ((كافران درباره مؤ منان چنين گفتند: اگر ايمان و اسلام چيز خوبى بود هرگز آنها بر ما پيشى نمى گرفتند))! (و قال الذين كفروا للذين آمنوا لو كان خيرا ما سبقونا اليه ). <13>

اينها يك مشت افراد فقير و بيسر و پا، روستائى و برده و كم معرفتند! چگونه ممكن است آنها حق را بفهمند و به آن اقبال كنند، ولى ما چشم و چراغهاى اين جامعه از آن غافل و بيخبر بمانيم ؟!

غافل از اينكه عيب در خود آنها بوده است نه در آئين اسلام ، اگر پرده هاى كبر و غرور بر قلب آنها نيفتاده بود، اگر مست

مال و مقام و شهوت نبودند، اگر خود برتربينى و خود محورى اجازه تحقيق حق به آنها مى داد، و همانند تهيدستان پاكدل ، حقجو و حق طلب بودند، آنها نيز به سرعت جذب اسلام مى شدند.

لذا در پايان آيه با اين تعبير لطيف به آنها پاسخ مى گويد: ((چون خود آنها به وسيله قرآن هدايت نشدند به زودى مى گويند اين يك دروغ قديمى است ))! (و اذ لم يهتدوا به فسيقولون هذا افك قديم ). <14>

يعنى آنها نخواستند به وسيله قرآن هدايت شوند نه اينكه هدايت قرآن كمبودى داشت .

تعبير به ((افك قديم )) شبيه تهمت ديگرى است كه از زبان آنها در آيات قرآن نقل شده كه مى گفتند: اينها اساطير الاولين (افسانه هاى پيشينيان ) است (فرقان - 5).

و نيز تعبير به ((سيقولون )) به صورت فعل مضارع دليل بر اين است كه آنها به طور مستمر اين تهمت را به قرآن مى بستند، و آن را پوششى براى عدم ايمان خود قرار مى دادند.

سپس به دليل ديگرى براى اثبات حقانيت قرآن و نفى تهمت مشركان كه مى گفتند اين يك دروغ قديمى است پرداخته مى گويد: ((از نشانه هاى صدق

اين كتاب بزرگ اين است كه قبل از آن كتاب موسى در حالى كه پيشواى مردم بود و رحمتى از سوى خدا نازل گرديد و خبر از اوصاف پيامبر بعد از خود داد، و اين قرآن نيز كتابى است هماهنگ با نشانه هائى كه در تورات آمده )) (و من قبله كتاب موسى اماما و رحمة و هذا كتاب مصدق ).

با اين حال چگونه ميگوئيد اين يك دروغ قديمى است

؟!

كرارا در آيات قرآن روى اين نكته تكيه شده است كه قرآن تصديق كننده تورات و انجيل است ، يعنى هماهنگ با نشانه هائى است كه در اين دو كتاب آسمانى درباره پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و كتاب آسمانى او آمده است ، به قدرى اين نشانه ها دقيق بوده كه قرآن مى گويد: الذين آتيناهم الكتاب يعرفونه كما يعرفون ابنائهم : ((اهل كتاب او را به خوبى مى شناسند همانگونه كه فرزندان خود را مى شناسند)) (بقره - 146).

نظير همين معنى كه در آيه مورد بحث است در سوره هود آيه 17 نيز آمده است : ا فمن كان على بينة من ربه و يتلوه شاهد منه و من قبله كتاب موسى اماما و رحمة اولئك يؤ منون به : ((آيا آنكس كه دليل آشكارى از پروردگارش دارد و به دنبال آن شاهدى از سوى او مى آيد، و پيش از آن كتاب موسى كه پيشوا و رحمت بود گواهى بر آن مى دهد همانند كسى است كه چنين نباشد))؟! (هود - 17).

تعبير به ((اماما و رحمة )) ممكن است از اين جهت باشد كه بعد از ذكر امام و پيشوا احيانا مساءله تكليف شاق و خشونت بار به ذهن تداعى مى كند به واسطه خاطره اى كه از پيشوايان خود داشتند، ولى ذكر ((رحمت )) اين تداعى را اصلاح كرده ، مى گويد: امامت اين امام تواءم با رحمت است ، حتى اگر تكاليفى آورده آن هم رحمت است ، و چه رحمتى برتر از تربيت نفوس آنهاست .

و به دنبال آن مى افزايد: ((اين

در حالتى است كه اين كتاب آسمانى به زبان

عربى فصيح و گوياست )) كه همگان از آن بهره مند شوند (لسانا عربيا).

و در پايان آيه هدف نهائى از نزول قرآن را در دو جمله كوتاه به اين صورت شرح مى دهد: ((هدف اين بوده كه ظالمان را انذار و نيكوكاران را بشارت دهد)) (لينذر الذين ظلموا و بشرى للمحسنين ).

و با توجه به جمله ((ينذر)) كه فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد روشن مى شود كه انذار قرآن همچون بشارت آن دائمى و مستمر است ، ظالمان و ستمگران را در سراسر تاريخ بيم مى دهد و انذار مى كند، و به نيكوكاران همواره بشارت مى دهد.

قابل توجه اينكه نقطه مقابل ((ظالمان )) را ((نيكوكاران )) قرار داده ، چرا كه ((ظلم )) در اينجا معنى وسيعى دارد كه هرگونه بدكارى و خلافكارى را شامل مى شود كه طبعا يا ظلم به ديگران است يا ظلم بر نفس .

آيه بعد در حقيقت تفسيرى است براى ((محسنين )) (نيكوكاران ) كه در آيه قبل آمده بود مى فرمايد: ((كسانى كه گفتند: پروردگار ما الله است ، سپس استقامت به خرج دادند، نه ترسى براى آنهاست و نه غمى دارند)) (ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا فلا خوف عليهم و لا هم يحزنون ). <15>

در واقع تمام مراتب ايمان و همه اعمال صالح در اين دو جمله جمع است چرا كه ((توحيد)) اساس همه اعتقادات صحيح است ، و تمام اصول عقائد به ريشه توحيد بازمى گردد، و ((استقامت )) و صبر و شكيبائى نيز ريشه همه اعمال صالح است ، زيرا مى

دانيم تمام اعمال نيك را مى توان در سه عنوان ((صبر بر اطاعت ))،

((صبر بر معصيت )) و ((صبر بر مصيبت )) خلاصه كرد.

بنابراين ((محسنين )) كسانى هستند كه از نظر اعتقادى در خط توحيد، و از نظر عمل در خط استقامت و صبرند.

بديهى است اينگونه افراد نه ترسى از حوادث آينده دارند، و نه غمى از گذشته .

نظير همين مطلب در آيه 30 سوره فصلت (با توضيح بيشترى ) آمده است . آنجا كه مى گويد: ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكة الا تخافوا و لا تحزنوا و ابشروا بالجنة التى كنتم توعدون .

اين آيه دو چيز اضافه دارد يكى اينكه بشارت عدم خوف و حزن از سوى فرشتگان به آنها داده مى شود، در حالى كه در آيه مورد بحث اين مطلب مسكوت گذارده شده ، ديگر اينكه علاوه بر نفى ترس و غم بشارت به بهشت موعود نيز در آيه سوره فصلت آمده در حالى كه در محل كلام در آيه بعد به آن اشاره مى شود.

به هر حال اين دو آيه يك مطلب را تعقيب مى كند يكى فشرده تر و ديگرى مشروحتر.

در تفسير على بن ابراهيم مى خوانيم كه در تفسير جمله ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا فرمود: استقاموا على ولاية على امير المؤ منين (عليه السلام ) ((منظور استقامت بر ولايت امير مؤ منان على (عليه السلام ))) است .

اين به خاطر آن است كه ادامه خط امير مؤ منان (عليه السلام ) در جهت علم و عمل و عدالت و تقوى مخصوصا در عصرهاى تاريك و ظلمانى كار مشكلى است كه بدون

استقامت امكان پذير نيست ، بنابراين يكى از مصداقهاى روشن آيه مورد بحث محسوب مى شود، نه اينكه مفهوم آن منحصر به همين معنى باشد و استقامت در جهاد و اطاعت پروردگار و مبارزه با هواى نفس و شيطان را شامل نشود.

در ذيل آيه 30 سوره فصلت شرح مبسوطى پيرامون مساءله ((استقامت ))

داده ايم . <16>

و در آخرين آيه مورد بحث مهمترين بشارت را به موحدان نيكوكار مى دهد و مى فرمايد: ((آنها اهل بهشتند و جاودانه در آن مى مانند)) (اولئك اصحاب الجنة خالدين فيها).

((اين به پاداش اعمالى است كه انجام مى دادند)) (جزاء بما كانوا يعملون ).

ظاهر آيه چنانكه بعضى استفاده كرده اند مفهوم حصر را مى رساند، يعنى بهشتيان تنها كسانى هستند كه در خط توحيد و استقامت گام برمى دارند، طبيعى است افراد ديگر كه آلوده به گناهانى شده اند گر چه سرانجام به خاطر ايمانشان بهشتى مى شوند ولى در آغاز ((اصحاب جنت )) نيستند.

تعبير به ((اصحاب )) (ياران ) اشاره به همنشينى دائم آنها با نعمتهاى بهشتى است .

و تعبير جزاء بما كانوا يعملون از يكسو دليل بر اين است كه ((بهشت را به بها مى دهند، و به بهانه نمى دهند)) و از سوى ديگر اشاره به اصل آزادى اراده و اختيار انسان است . اى انسان ! به مادر و پدر نيكى كن

اين آيات و آيات آينده در حقيقت توضيحى است درباره دو گروه ((ظالم )) و ((محسن )) كه در آيات قبل به سرنوشت آنها اجمالا اشاره شده است .

نخست به وضع ((نيكوكاران )) پرداخته ، و از مساءله نيكى به پدر و مادر و

شكر زحمات آنها كه مقدمه اى است براى شكر پروردگار شروع مى كند، مى فرمايد: ((ما انسان را توصيه كرديم كه درباره پدر و مادرش نيكى كند)) (و وصينا الانسان بوالديه احسانا). >17>

((وصيت )) و ((توصيه )) به معنى مطلق سفارش است ، و مفهوم آن منحصر به سفارشهاى مربوط به ما بعد از مرگ نيست ، لذا جمعى در اينجا آن را به معنى امر و دستور و فرمان تفسير كرده اند.

سپس به دليل لزوم حقشناسى در برابر مادر پرداخته مى گويد: ((مادر))، او را با اكراه و ناراحتى حمل مى كند، و با ناراحتى بر زمين مى گذارد، و دوران

حمل و از شير باز گرفتنش سى ماه است )) (حملته امه كرها و وضعته كرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا).

((مادر)) در طول اين سى ماه بزرگترين ايثار و فداكارى را در مورد فرزندش انجام مى دهد.

از نخستين روزهاى انعقاد نطفه حالت مادر دگرگون مى شود، و ناراحتيها پشت سر يكديگر مى آيد، حالتى كه به حالت ((ويار)) ناميده مى شود و يكى از سختترين حالات مادر است روى مى دهد و پزشكان مى گويند: بر اثر كمبودهائى است كه در جسم مادر به خاطر ايثار به فرزند رخ مى دهد.

هر قدر جنين رشد و نمو بيشتر مى كند مواد بيشترى از شيره جان مادر مى گيرد، و حتى روى استخوانهاى او و اعصابش اثر مى گذارد، گاه خواب و خوراك و استراحت و آرامش را از او مى گيرد، و در آخر دوران حمل راه رفتن و حتى نشست و برخاست براى او مشكل مى شود اما با صبر و حوصله

تمام و به عشق فرزندى كه به زودى چشم به دنيا مى گشايد و بر روى مادر لبخند مى زند تمام اين ناملائمات را تحمل مى كند.

دوران وضع حمل كه يكى از سختترين لحظات زندگى مادر است فرا مى رسد تا آنجا كه گاه مادر جان خود را بر سر فرزند مى نهد.

به هر حال بار سنگينش را بر زمين گذارده دوران سخت ديگرى شروع مى شود، دوران مراقبت دائم و شبانه روزى از فرزند، دورانى كه بايد به تمام نيازهاى كودكى پاسخ گويد كه هيچگونه قدرت بر بيان نيازهاى خود ندارد، اگر دردى دارد نمى تواند محل درد را تعيين كند، و اگر ناراحتى از گرسنگى و تشنگى و گرما و سرما دارد قادر به بيان آن نيست ، جز اينكه ناله سر دهد و اشك ريزد، و مادر بايد با كنجكاوى و صبر و حوصله تمام يك يك اين نيازها را تشخيص دهد و برآورده كند.

نظافت فرزند در اين دوران مشكلى است طاقتفرسا، و تاءمين غذاى او كه از شيره جان مادر گرفته مى شود ايثارى است بزرگ .

بيماريهاى مختلفى كه در اين دوران دامان نوزاد را مى گيرد و مادر بايد با شكيبائى فوق العاده به مقابله با آنها برخيزد مشكل ديگرى است .

اينكه قرآن در اينجا تنها از ناراحتيهاى مادر سخن به ميان آورده و سخنى از پدر در ميان نيست نه بخاطر عدم اهميت آن است ، چرا كه پدر نيز در بسيارى از اين مشكلات شريك مادر است ، ولى چون مادر سهم بيشترى دارد بيشتر روى او تكيه شده است .

در اينجا اين سؤ ال مطرح مى شود

كه در آيه 233 سوره بقره دوران شيرخوارگى دو سال كامل (24 ماه ) ذكر شده ، و الوالدات يرضعن اولادهن حولين كاملين لمن اراد ان يتم الرضاعة : ((مادران فرزندان خود را دو سال كامل شير مى دهند، آنها كه بخواهند دوران شير دادن را تكميل كنند)).

در حالى كه مجموع ((دوران حمل و شيرخوارگى )) در آيه مورد بحث فقط سى ماه ذكر شده ، مگر ممكن است دوران حمل شش ماه باشد؟

فقهاء و مفسران با الهام از روايات اسلامى در پاسخ گفته اند: آرى حداقل دوران حمل 6 ماه و حداكثر دوران مفيد رضاع 24 ماه است ، حتى از جمعى از پزشكان پيشين همچون جالينوس و ابن سينا نقل شده كه گفته اند: خود با چشم شاهد چنين امرى بوده اند كه فرزندى بعد از شش ماه به دنيا آمده است .

ضمنا از اين تعبير قرآنى مى توان استفاده كرد كه هر قدر از مقدار حمل كاسته شود بايد بر مقدار دوران شيرخوارى افزود، به گونه اى كه مجموعا 30 ماه تمام را شامل گردد، از ابن عباس نيز نقل شده كه هرگاه دوران باردارى زن 9 ماه باشد بايد 21 ماه فرزند را شير دهد، و اگر حمل 6 ماه باشد بايد 24 ماه شير دهد.

قانون طبيعى نيز همين را ايجاب مى كند، چرا كه كمبودهاى دوران حمل در دوران شيرخوارگى بايد جبران گردد.

سپس مى افزايد: ((حيات انسان همچنان ادامه مى يابد تا زمانى كه به كمال قدرت و نيروى جسمانى رسد، و به مرز چهل سالگى وارد مى گردد)) (حتى اذا بلغ اشده و بلغ اربعين سنة ). <18>

بعضى

از مفسران ((بلوغ اشد)) (رسيدن به مرحله توانائى ) را با رسيدن به چهل سالگى هماهنگ ، و براى تاءكيد مى دانند، ولى ظاهر اين است كه بلوغ اشد اشاره به بلوغ جسمانى و رسيدن به اربعين سنة (چهل سالگى ) اشاره به ((بلوغ فكرى و عقلانى )) است ، چرا كه معروف است ، انسان غالبا در چهل سالگى به مرحله كمال عقل مى رسد و گفته اند كه غالب انبيا در چهل سالگى مبعوث به نبوت شدند.

ضمنا در اينكه سن بلوغ قدرت جسمانى چه سنى است ؟ در آن نيز گفتگو است ، بعضى همان سن معروف بلوغ را مى دانند كه در آيه 34 اسراء در مورد يتيمان نيز به آن اشاره شده ، در حالى كه در بعضى از روايات تصريح شده كه سن هيجده سالگى است .

البته مانعى ندارد كه اين تعبير در موارد مختلف معانى متفاوتى دهد كه با قرائن روشن مى شود.

در حديثى آمده است : ان الشيطان يجر يده على وجه من زاد على الاربعين

و لم يتب ، و يقول بابى وجه لا يفلح !: ((شيطان دستش را به صورت كسانى كه به چهل سالگى برسند و از گناه توبه نكنند مى كشد و مى گويد پدرم فداى چهرهاى باد كه هرگز رستگار نمى شود! (و در جبين اين انسان نور رستگارى نيست !). <19>

از ابن عباس نيز نقل شده : من اتى عليه الاربعون سنة فلم يغلب خيره شره فليتجهز الى النار!: ((هر كس چهل سال بر او بگذرد و نيكى او بر بديش غالب نشود آماده آتش جهنم گردد))!

به هر حال قرآن در دنباله

اين سخن مى افزايد: اين انسان لايق و با ايمان هنگامى كه به چهل سالگى رسيد سه چيز را از خدا تقاضا مى كند: نخست مى گويد: ((پروردگارا! به من الهام ده و توفيق بخش تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم ارزانى داشتى بجا آورم )) (قال رب اوزعنى ان اشكر نعمتك التى انعمت على و على والدى ). <20>

اين تعبير نشان مى دهد كه انسان با ايمان در چنين سن و سالى هم از عمق و وسعت نعمتهاى خدا بر او آگاه مى گردد، و هم از خدماتى كه پدر و مادر به او كرده است تا به اين حد رسيده ، چرا كه در اين سن و سال معمولا خودش پدر يا مادر مى شود، و زحمات طاقت فرسا و ايثارگرانه آن دو را با چشم خود مى بيند، و بى اختيار به ياد آنها مى افتد و بجاى آنها در پيشگاه خدا شكرگزارى مى كند.

در دومين تقاضا عرضه مى دارد: ((خداوندا! به من توفيق ده تا عمل صالح بجا آورم ، عملى كه تو از آن خشنود باشى )) (و ان اعمل صالحا ترضاه ).

و بالاخره در سومين تقاضايش عرض مى كند: ((خداوندا! صلاح و درستكارى

را در فرزندان و دودمان من تداوم بخش )) (و اصلح لى فى ذريتى ).

تعبير به ((لى )) (براى من ) ضمنا اشاره به اين است كه صلاح و نيكى فرزندان من چنان باشد كه نتائجش عائد من نيز بشود.

و تعبير ((فى ذريتى )) (در فرزندان من ) به طور مطلق ، اشاره به تداوم صلاح و نيكوكارى در تمام دودمان

او است .

جالب اينكه در دعاى اول پدر و مادر را شريك مى كند، و در دعاى سوم فرزندان را، ولى در دعاى دوم براى خود دعا مى كند، و اينگونه است انسان صالح كه اگر با يك چشم به خويشتن مى نگرد با چشم ديگر به افرادى كه بر او حق دارند نگاه مى كند.

و در پايان آيه دو مطلب را اعلام مى دارد كه هر كدام بيانگر يك برنامه عملى مؤ ثر است ، مى گويد: ((پروردگارا! من در اين سن و سال به سوى تو بازمى گردم و توبه مى كنم )) (انى تبت اليك ).

به مرحله اى رسيده ام كه بايد خطوط زندگى من تعيين گردد، و تا به آخر عمر همچنان ادامه يابد، آرى من به مرز چهل سالگى رسيده ام و براى بنده اى چون من چقدر زشت ونازيباست كه به سوى تو نيايم و خودم را از گناهان با آب توبه نشويم .

ديگر اينكه مى گويد: ((من از مسلمين هستم )) (و انى من المسلمين ).

در حقيقت اين دو جمله پشتوانه اى است براى آن دعاهاى سه گانه و مفهومش اين است : چون من توبه كرده ام ، و تسليم مطلق در برابر فرمان توام ، تو نيز بزرگوارى كن و مرا مشمول آن نعمتها بفرما.

آيه بعد بيان گويائى است از اجر و پاداش اين گروه از مؤ منان شكرگزار صالح العمل و توبه كار كه به سه پاداش مهم در آن اشاره شده است .

نخست مى فرمايد: ((آنها كسانى هستند كه ما بهترين اعمالشان را قبول مى كنيم )) (اولئك الذين نتقبل عنهم احسن ماعملوا).

چه بشارتى

از اين بالاتر كه خداوند بزرگ و قادر و منان ، عمل بنده ضعيف و ناچيزى را پذيرا شود كه اين خود گذشته از آثار ديگر افتخارى است بزرگ و موهبتى است عالى و معنوى .

با اينكه خداوند همه اعمال نيك را مى پذيرد چرا مى گويد: ((بهترين اعمال آنها را پذيرا مى شود))؟!

در پاسخ اين سؤ ال جمعى از مفسران گفته اند: منظور از بهترين اعمال واجبات و مستحبات است در برابر مباحات كه اعمال خوبى است اما چيزى نيست كه مورد پذيرش واقع شود، و اجر و ثوابى به آن تعلق گيرد. <21>

پاسخ ديگر اينكه خداوند بهترين اعمال آنها را معيار پذيرش قرار مى دهد و حتى اعمال درجه دو، و كم اهميت آنها را به حساب اعمال درجه يك به فضل و رحمتش مى گذارد، اين درست به آن مى ماند كه خريدارى به عنوان فضل و كرم اجناس متفاوتى را كه از طرف فروشنده اى عرضه شده است به بهاى جنس اعلا محاسبه كند، و از فضل و لطف خداوند هر چه گفته شود عجيب نيست .

موهبت دوم پاكسازى آنها است ، مى گويد: ((ما از گناهانشان مى گذريم )) (و نتجاوز عن سيئاتهم ).

در حالى كه در ميان بهشتيان جاى دارند (فى اصحاب الجنة ). <22>

و اين سومين موهبت الهى نسبت به آنها است كه آنان را با اين كه لغزشهائى

داشته اند شستشو داده ، در كنار نيكان و پاكانى جاى مى دهد كه از مقربان درگاه اويند.

ضمنا از اين تعبير استفاده مى شود كه منظور از ((اصحاب الجنة )) در اينجا بندگان مقربى هستند كه هرگز گرد

و غبار معصيت بر دامانشان ننشسته و اين مؤ منان توبهكار بعد از مغفرت الهى در كنار آنها و در سايه آنها جاى مى گيرند.

و در پايان آيه براى تاءكيد بر اين نعمتها كه گفته شد مى افزايد: ((اين وعده صدقى است كه پيوسته به آنها داده شده است )) (وعد الصدق الذى كانوا يوعدون ). <23>

چگونه وعده صدق نباشد در حالى كه تخلف از وعده يا به خاطر پشيمانى و نادانى است ، و يا از ضعف و ناتوانى ، و خداوند از همه اين امور منزه است .

1- اين آيات ترسيمى است از يك انسان مؤ من بهشتى كه نخست رشد جسمانى و سپس مرحله كمال عقلى خود را پيموده ، بعد به مقام شكرگزارى در برابر نعمتهاى پروردگار، و شكر زحمات طاقت فرساى پدر و مادر رسيده ، و به موقع از لغزشها توبه مى كند، و به انجام اعمال صالح و از جمله تربيت فرزندان اهتمام مى ورزد، و سرانجام به مقام تسليم مطلق در برابر فرمان الهى صعود مى كند، و همين امر سبب مى شود كه غرق رحمت و غفران و نعمتهاى گوناگون خداوند شود.

آرى بايد يك انسان بهشتى را از اين صفاتش شناخت .

2 - تعبير به ((وصينا الانسان )) (به انسان توصيه كرديم ) اشاره به اين

است كه مساءله نيكى به پدر و مادر از اصول انسانى است كه حتى كسانى كه پايبند به دين و مذهبى نيستند نيز طبق الهام فطرت به آن جذب مى شوند، بنابراين آنها كه پشت پا به اين وظيفه بزرگ مى زنند، نه تنها مسلمان واقعى نيستند كه نام انسان

براى آنها شايسته نيست .

3 - تعبير به ((احسانا)) (با توجه به اينكه نكره در اين موارد براى بيان عظمت مى آيد اشاره به اين است كه به فرمان خداوند بايد در مقابل خدمات بزرگ پدر و مادر نيكيهاى بزرگ و برجسته انجام شود.

4- شرح درد و رنجهاى مادر در راه پرورش فرزند هم بخاطر اين است كه محسوستر و ملموستر است ، و هم بخاطر اين كه زحمات مادر در مقايسه با پدر از اهميت بيشترى برخوردار است ، و به همين دليل در روايات اسلامى تاءكيد بيشترى در مورد مادر شده است .

در حديثى آمده است كه مردى نزد رسولخدا آمد و عرضكرد: من ابر؟ قال : امك ، قال ثم من ؟ قال امك ، قال ثم من ؟ قال امك ، قال ثم من ؟ قال اباك :

((اى رسولخدا به چه كسى نيكى كنم ؟ فرمود: به مادرت .

عرض كرد: بعد از او به چه كسى ؟ فرمود: به مادرت .

براى سومين بار عرض كرد: بعد از او به چه كسى ؟ باز فرمود: به مادرت .

و در چهارمين بار وقتى اين سؤ ال را تكرار كرد گفت به پدرت ))!. <24>

در حديث ديگرى آمده است كه مردى مادر پير و ناتوان خود را بر دوش گرفته بود، و به طواف مشغول بود، در همين هنگام خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) رسيد عرض كرد: هل اديت حقها: ((آيا حق مادرم را اينسان ادا كرده ام ))؟!

پيامبر در جواب فرمود: لا و لا بزفرة واحدة : ((نه حتى يك نفس او را

جبران نكردى )). <25>

5- در آيات قرآن اهميت زيادى به پيوند خانوادگى ، و احترام و اكرام پدر و مادر، و نيز توجه به تربيت فرزندان ، داده شده است كه در آيات فوق به همه اشاره شده است ، اين بخاطر آن است كه جامعه بزرگ انسانى از واحدهاى كوچكترى به نام خانواده تشكيل مى شود، همانگونه كه يك ساختمان بزرگ از غرفه ها و سپس از سنگها و آجرها تشكيل مى گردد.

بديهى است هر قدر اين واحدهاى كوچك از انسجام و استحكام بيشترى برخوردار باشد استحكام اساس جامعه بيشتر خواهد بود، و يكى از علل نابسامانيهاى اجتماعى جوامع صنعتى عصر ما متلاشى شدن نظام خانوادگى است كه نه احترامى از سوى فرزندان وجود دارد، نه محبتى از سوى پدران و مادران ، و نه پيوند مهر و عاطفه اى از سوى همسران .

منظره دردناك آسايشگاههاى بزرگسالان در جوامع صنعتى امروز كه مركز پدران و مادران ناتوانى است كه از كار افتاده اند و از خانواده طرد شده اند شاهد بسيار گويائى براى اين حقيقت تلخ است .

مردان و زنانى كه بعد از يك عمر خدمت ، و تحويل فرزندان متعدد به جامعه در ايامى كه نياز شديدى به عواطف فرزندان ، و كمكهاى آنها دارند، به كلى رانده مى شوند، و در آنجا در انتظار مرگ روزشمارى مى كنند، و چشم به در دوخته اند كه آشنائى از در درآيد، انتظارى كه شايد در سال يك يا دو بار بيشتر تكرار نمى شود! به راستى تصور چنين حالتى زندگى را براى انسان از همان آغازش تلخ

مى كند و اين است راه و رسم دنياى مادى و

تمدن منهاى ايمان و مذهب .

6 - جمله ((ان اعمل صالحا ترضاه )) بيانگر اين واقعيت است كه عمل صالح چيزى است كه موجب خشنودى خدا مى شود، و تعبير ((احسن ما عملوا)) (بهترين كارى كه انجام دادند) كه در آيات متعددى از قرآن مجيد آمده ، بيانگر فضل بى حساب خداوند است كه در مقام اجر و پاداش بندگان ، بهترين اعمال آنها را معيار قرار مى دهد و همه را به حساب آن مى پذيرد. پايمال كنندگان حقوق پدر و مادر

در آيات قبل سخن از مؤ منانى در ميان بود كه در پرتو ايمان و عمل صالح و شكر نعمتهاى حق ، و توجه به حقوق پدر و مادر و فرزندان ، به مقام قرب الهى راه مى يابند، و مشمول الطاف خاص او مى شوند.

اما در آيات مورد بحث سخن از كسانى است كه در نقطه مقابل آنها قرار دارند، افرادى بى ايمان و حق نشناس و عاق پدر و مادر، مى فرمايد:

((و آن كسى كه به پدر و مادرش مى گويد: اف بر شما! آيا به من وعده مى دهيد كه من روز قيامت مبعوث مى شوم ؟ در حالى كه قبل از من اقوام زيادى بودند و مردند و هرگز مبعوث نشدند))! (والذى قال لوالديه اف لكما اتعداننى ان اخرج و قد خلت القرون من قبلى ). <26>

اما پدر و مادر مؤ من در مقابل اين فرزند خيره سر تسليم نمى شدند آنها فرياد مى كشند و خدا را به يارى مى طلبند كه واى بر تو اى فرزند! ايمان بياور

كه وعده خدا حق است )): (و هما

يستغيثان الله ويلك آمن ان وعد الله حق ).

اما او همچنان به لجاجت و خيره سرى خود ادامه مى دهد، و با تكبر و بى اعتنائى مى گويد: ((اينها چيزى جز افسانه هاى پيشينيان نيست ))! (فيقول ما هذا الا اساطير الاولين ).

اينكه ميگوئيد معادى و حساب و كتابى در كار است از خرافات و داستانهاى دروغين اقوام گذشته است ، و من هرگز در برابر آن تسليم نخواهم شد.

اوصافى كه از اين آيه درباره آن گروه استفاده مى شود چند وصف است : بى احترامى و اسائه ادب نسبت به مقام پدر و مادر، زيرا ((اف )) در اصل به معنى هر چيز كثيف و آلوده است ، و در مقام توهين و تحقير گفته مى شود. <27>

بعضى نيز گفته اند به معنى چركى است كه در زير ناخن جمع مى شود كه هم آلوده است و هم ناچيز. <28>

ديگر اينكه نه تنها ايمانى به قيامت و روز رستاخيز ندارند بلكه آن را به باد مسخره گرفته ، جزء افسانه ها و پندارهاى خرافى مى شمرند.

وصف ديگرشان اين است گوش شنوا ندارند، تسليم در برابر حق نيستند و روحشان از غرور و جهل و خودخواهى انباشته است .

آرى پدر و مادر دلسوز او هر چه تلاش و كوشش مى كنند كه او را از گرداب جهل و بى خبرى نجات دهند تا اين فرزند دلبند گرفتار عذاب دردناك الهى نشود او همچنان در كفر خود پافشارى مى كند و اصرار مى ورزد، و سرانجام ناچار او را رها مى كنند.

همانگونه كه در آيات گذشته پاداش مؤ منان صالح العمل بيان شده ،

در اينجا سرانجام كار كافران جسور و خيره سر را نيز بيان كرده ، مى فرمايد:

((آنها كسانى هستند كه فرمان عذاب الهى درباره آنان مسجل شده ، و همراه اقوام كافر از جن و انس كه قبل از آنها بودند گرفتار مجازات دردناك مى شوند و اهل دوزخند)) (اولئك الذين حق عليهم القول فى امم قد خلت من قبلهم من الجن و الانس ). <29>

((چرا كه آنها همه از زيانكاران بودند)) (انهم كانوا خاسرين ).

چه زيانى از اين بدتر كه تمام سرمايه هاى وجود خود را از دست دادند و خشم و غضب خدا را براى خود خريدند.

در مقايسه اين دو گروه دوزخى و بهشتى ، در اين آيات به اين امور برخورد مى كنيم .

آنها مدارج رشد تكامل خود را طى مى كنند در حالى كه اينها همه سرمايه هاى خويش را از دست مى دهند و زيانكارند.

آنها حقشناسند و شكرگزار، حتى در برابر پدر و مادر، اما اينها حق - نشناسند و جسور و بى ادب حتى نسبت به والدينشان .

آنها ((همراه مقربان خداوند)) در بهشتند، و اينها در زمره اقوام بى - ايمان در دوزخند، و هر يك به گروه همجنس خود ملحق مى شوند.

آنها از لغزشهاى خود توبه مى كنند و در برابر حق تسليمند، اما اينها طغيانگرند و سركش ، و خودخواه و متكبر.

قابل توجه اينكه : اين گروه لجوج در انحرافات خود بر وضع اقوام پيشين

تكيه مى كنند، و در دوزخ نيز با همانها محشور خواهند بود.

در آخرين آيه مورد بحث ، نخست به تفاوت درجات و مراتب هر يك از اين دو گروه اشاره كرده ، مى

گويد: براى هر كدام از آنها درجاتى است بر طبق اعمالى كه انجام داده اند (و لكل درجات مما عملوا). <30>

چنان نيست كه بهشتيان يا دوزخيان همه در يك درجه باشند، بلكه آنها نيز به تفاوت اعمالشان ، و به تناسب خلوص نيت و ميزان معرفتشان ، مقامات متفاوتى دارند، و اصل عدالت ، دقيقا در اينجا حاكم است .

((درجات )) جمع ((درجه )) معمولا به پله هائى گفته مى شود كه از آن به سمت بالا مى روند و ((دركات )) جمع ((درك )) (بر وزن مرگ ) به پله هائى گفته مى شود، كه از آن به طرف پائين حركت مى كنند، لذا در مورد بهشت ، درجات ، و در مورد دوزخ دركات گفته مى شود، ولى در آيه مورد بحث كه هر دو با هم ذكر شده با توجه به اهميت مقام بهشتيان هر دو به عنوان درجات آمده و به اصطلاح از باب ((تغليب )) است . <31>

سپس مى افزايد: ((هدف اين است كه خداوند اعمال آنها را بى كم و كاست به آنان تحويل دهد)) (و ليوفيهم اعمالهم ).

اين تعبير اشاره ديگرى است به مساءله تجسم اعمال كه در آنجا اعمال آدمى با او خواهد بود، اعمال نيكش مايه رحمت ، و آرامش او است ، و اعمال

زشتش مايه بلا و ناراحتى و رنج و عذاب .

و در پايان به عنوان تاءكيد مى گويد: ((و به آنها هيچ ستمى نخواهد شد)) (و هم لايظلمون ).

چرا كه اعمال خودشان را دريافت ميدارند، با اين حال چگونه ظلم و ستم تصور مى شود.

بعلاوه ((درجات )) و ((دركات )) آنها

دقيقا تعيين شده ، و حتى كمترين عمل خوب و بد در سرنوشت آنها مؤ ثر است ، با اين شرايط، ظلم معنى ندارد.

چگونه اين آيه از سوى بنى اميه تحريف شد؟

در حديثى آمده است كه ((معاويه )) نامه اى به ((مروان )) (والى مدينه ) نوشت تا از مردم براى فرزندش ((يزيد)) بيعت بگيرد، ((عبدالرحمن )) فرزند ((ابوبكر)) در مجلس حاضر بود، گفت : معاويه مى خواهد اين كار را همانند ((هرقل )) و ((كسرى )) (پادشاهان روم و ايران ) انجام دهد كه پدران فرزندان خود را (هر چند نااهل و آلوده بودند) بجانشينى خود برمى گزيدند.

مروان از روى منبر فرياد زد خاموش باش ، تو همان كسى هستى كه اين آيه در حق تو آمده است : والذى قال لوالديه اف لكما.

((عايشه )) حضور داشت رو به او كرد و گفت : دروغ مى گوئى ، من مى دانم اين آيه در حق چه كسى نازل شده است ؟ اگر مى خواهى تا نام و نسبش را بگويم ، ولى رسول خدا پدر تو را لعنت كرده در حالى كه در پشت پدر بودى بنابراين تو نتيجه لعنت رسول خدائى )). <32>

آرى گناه ((عبدالرحمن )) اين بود كه از يكسو به اميرمؤ منان على (عليه السلام ) عشق مى ورزيد كارى كه براى بنى اميه بسيار ناخوشايند بود.

و از سوى ديگر با موروثى شدن خلافت ، و تبديل آن به سلطنت ، شديدا مخالف بود، و بيعت گرفتن براى يزيد را نوعى حركت كسروى و هرقلى مى دانست .

لذا از طرف دشمنان قسم خورده اسلام ، يعنى آل اميه ، مورد

حمله واقع شد، و آيات قرآن مجيد را در مورد او تحريف كردند

و چه پاسخ مناسبى عايشه به مروان داد كه خداوند پدر تو را لعنت كرد در حالى كه تو در پشت او بودى (اشاره به آيه 60 سوره اسراء و الشجرة الملعونة فى القرآن ). <33> زهد و ذخيره براى آخرت

اين آيه همچنان بحث آيات گذشته را پيرامون مجازات كافران و مجرمان ادامه مى دهد و گوشه هائى از عذابهاى جسمانى و روحانى آنها را بازگو كرده ، مى فرمايد:

((آن روز كه كافران را به آتش دوزخ عرضه مى كنند به آنها گفته مى شود از طيبات و لذائذ در زندگى دنيا به قدر كافى استفاده كرديد، و از آن بهره مند شديد، اما امروز عذاب ذلتبار به خاطر استكبارى كه در زمين به ناحق كرديد

و به خاطر گناهانى كه انجام مى داديد جزاى شما خواهد بود)) (و يوم يعرض الذين كفروا على النار اذهبتم طيباتكم فى حياتكم الدنيا و استمتعتم بها فاليوم تجزون عذاب الهون بما كنتم تستكبرون فى الارض بغير الحق و بما كنتم تفسقون ). <34>

آرى شما غرق در لذات بوديد، و جز تمتع از مواهب مادى اين جهان چيزى نمى فهميديد، و به خاطر آزادى بى قيد و شرط در اين قسمت معاد را انكار كرديد تا دستتان كاملا باز باشد، و هر گونه ظلم و ستم براى بدست آوردن اين مواهب بر ديگران روا داشتيد، امروز كيفر آنهمه هوسبازيها، و هواپرستيها، و استكبار و فسق خود را مى بينيد.

1- اين آيه مى گويد در قيامت كفار بر آتش عرضه مى شوند و شبيه آن در آيه 26

مؤ من درباره عذاب برزخى فرعونيان آمده است النار يعرضون عليها غدوا و عشيا: ((هر صبح و شام آنها بر آتش دوزخ عرضه مى شوند)).

در حالى كه در بعضى ديگر آيات قرآن مى خوانيم كه جهنم بر كافران عرضه مى شود: و عرضنا جهنم للكافرين عرضا (در آن روز جهنم را به كافران عرضه مى داريم ) (كهف - 100).

لذا بعضى از مفسران بزرگ گفته اند: در قيامت دو نوع عرضه است : پيش از حساب آتش را بر مجرمان عرضه مى دارند تا وحشت و هراس سراسر وجودشان را فرا گيرد (و اين خود يك مجازات روحانى است ) و بعد از حساب و فرستادن

آنها به سوى دوزخ آنها را بر عذاب الهى عرضه مى دارند. <35>

بعضى نيز گفته اند در عبارت يكنوع قلب است و منظور از عرضه داشتن كافران بر آتش همان عرضه داشتن آتش بر كفار است ، چرا كه آتش عقل و شعورى ندارد تا كافران را به او عرضه كنند، در حالى كه عرضه داشتن در مواردى است كه طرف داراى درك و شعورى باشد.

ولى اين ايراد را مى توان پاسخ گفت چرا كه در پاره اى از آيات قرآن يكنوع درك و شعور براى دوزخ بيان شده تا آنجا كه خداوند با آن سخن مى گويد، و او پاسخ مى دهد: مى فرمايد: هل امتلات ؟ ((اى دوزخ آيا پر شدى ))؟ در پاسخ عرض مى كند: هل من مزيد؟: ((آيا بيشتر از اين هم وجود دارد))؟! (ق - 30)

حق اين است كه حقيقت عرضه داشتن به معنى رفع موانع ميان دو چيز است ، تا آنجا

كه يكى در اختيار ديگرى قرار گيرد، و در مورد كافران و دوزخ مطلب چنان است كه موانع در ميان آن دو برطرف مى شود، و در اين صورت هم مى توان گفت : آنها بر آتش عرضه مى شوند، و هم آتش بر آنها، و هر دو تعبير صحيح است .

و به هر حال نيازى نيست كه عرضه داشتن را به معنى وارد شدن در آتش بگيريم آنچنانكه طبرسى در مجمع البيان آورده ، بلكه اين عرضه داشتن خود يكنوع عذاب دردناك و هولناك است كه دوزخيان قبل از ورود در آتش تمام قسمتهاى جهنم را از بيرون با چشم خود مى بينند و سرنوشت شوم خويش را مشاهده مى كنند و زجر مى كشند.

2 - جمله ((اذهبتم طيباتكم )) به معنى بهره گيرى از لذائذ دنياست و تعبير به ((اذهبتم )) (برديد) به خاطر آن است كه اين لذائذ و مواهب با

بهره گيرى نابود مى شوند و از بين مى روند.

مسلما تمتع از مواهب الهى در اين جهان كار نكوهيده اى نيست ، آنچه نكوهيده است غرق شدن در لذات مادى و فراموش كردن ياد خدا و قيامت ، يا بهره گيرى گناه آلود و بى قيد و شرط از اين لذات و غصب حقوق ديگران در اين رابطه است قابل توجه اينكه اين تعبير تنها در اين آيه از قرآن مجيد ديده مى شود، اشاره به اين است كه گاه انسان از لذات دنيا چشم مى پوشد، يا جز به مقدار لازم براى نيرو گرفتن در كارهاى الهى از آنها بهره نمى گيرد، در اين صورت گوئى اين طيبات را ذخيره

براى آخرتش كرده است .

ولى بسيار مى شود كه همچون چهارپايان ، بدون قيد و شرط از آنها بهره مى گيرد و همه را به نابودى مى كشاند، و نه تنها چيزى براى آخرت ذخيره نمى كند بلكه كوله بارى از گناه نيز براى خود فراهم مى سازد، قرآن درباره اين گروه مى گويد: اذهبتم طيباتكم فى حياتكم الدنيا.

در بعضى از كتب لغت نقل شده است كه منظور از جمله انفقتم طيبات ما رزقتم فى شهواتكم و فى ملاذ الدنيا، و لم تنفقوها فى مرضات الله : ((شما روزيهاى پاكيزه اى را كه داشتيد در طريق شهوات خود مصرف كرديد و در طريق خشنودى خداوند انفاق نكرديد)). <36>

3 - ((طيبات )) معنى وسيع و گسترده اى دارد و همه مواهب دنيا را شامل مى شود هر چند بعضى از مفسران آن را فقط به معنى نيروى جوانى تفسير كرده اند ولى حق اين است كه جوانى تنها يك مصداق مى تواند باشد.

4 - تعبير به ((عذاب الهون )) (مجازات توهين آميز و تحقير كننده ) عكس - العملى است در مقابل استكبار آنها در زمين ، چرا كه مجازات الهى كاملا متناسب نوع گناه است ، آنها كه بر خلق خدا و حتى بر انبياء كبر فروختند و در برابر هيچ قانونى خضوع نكردند بايد با ذلت و حقارت تمام كيفر بينند.

5- در ذيل آيه دو گناه براى اين دوزخيان ذكر شده نخست ((استكبار در زمين )) و دوم ((فسق )) ممكن است اولى اشاره به عدم ايمان به آيات الهى و بعثت انبيا و رستاخيز باشد، و دومى اشاره به انواع گناهان ،

يكى از ترك اصول دين سخن مى گويد، و ديگرى از پايمال كردن فروع دين . <37>

6- تعبير به ((غير الحق )) به اين معنى نيست كه استكبار دو گونه است ((حق )) و ((ناحق )) بلكه اين تعبيرات معمولا براى تاءكيد گفته مى شود و نظائر فراوان دارد.

7 - زهد پيشوايان بزرگ

در منابع مختلف حديث و تفسير روايات فراوانى از زهد پيشوايان بزرگ اسلام آمده كه مخصوصا به آيه مورد بحث در آن استناد شده است ، از جمله :

در حديثى آمده است كه روزى عمر در ((مشربه ام ابراهيم )) (محلى در نزديكى مدينه ) خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمد در حالى كه بر حصيرى از برگ خرما خوابيده بود و قسمتى از بدن مبارك او روى خاك قرار داشت ، و متكائى از الياف درخت خرما زير سر داشت ، سلام كرد و نشست ، گفت : تو پيامبر خدا و بهترين خلق او هستى ، كسرى و قيصر بر تختهاى طلا و فرشهاى ابريشمين مى خوابند، ولى

شما اينچنين ! پيامبر فرمود: اولئك قوم اجلت طيباتهم ، و هى وشيكة الانقطاع و انما آخرت لنا طيباتنا: ((آنها گروهى هستند كه طيباتشان در اين دنيا به آنها داده شده ، و به زودى قطع مى شود، ولى طيبات ما براى قيامت ذخيره شده است )). <38>

در حديث ديگرى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم : روزى مقدارى حلواى مخصوصى خدمتش آوردند، حضرت از خوردن آن امتناع فرمود، عرض كردند آيا آن را حرام مى دانى ؟! فرمود: نه ، ولكنى اخشى ان تتوق

اليه نفسى فاطلبه ثم تلا هذه الايه : اذهبتم طيباتكم فى حياتكم الدنيا و استمتعتم بها: ((من از اين مى ترسم كه نفسم به آن مشتاق گردد، و پيوسته به دنبال آن باشم ، سپس اين آيه را تلاوت فرمود: اذهبتم طيباتكم فى حياتكم الدنيا …. <39>

در حديث ديگرى آمده است : ان امير المؤ منين (عليه السلام ) اشتهى كبدا مشوية على خبز لينه فاقام حولا يشتهيها، ذكر ذلك للحسن (عليه السلام ) و هو صائم يوما من الايام فصنعها له فلما اراد ان يفطر قربها اليه ، فوقف سائل بالباب ، فقال : يا بنى ! احملها اليه ، لا تقراء صحيفتنا غدا: اذهبتم طيباتكم فى حياتكم الدنيا و استمتعتم بها!:

((امير مؤ منان على (عليه السلام ) تمايل به خوراكى از جگر بريان با نان نرم داشت يكسال گذشت و به اين خواست خود ترتيب اثر نداد، روزى به امام حسن (عليه السلام ) دستور تهيه آن را داد در حالى كه حضرت صائم بود، خوراك براى افطار آماده شد، هنگامى كه مى خواست افطار فرمايد سائلى بر در خانه آمد، امام (عليه السلام ) فرمود: اين غذا را به سائل ده مبادا هنگامى كه نامه اعمال ما فرداى قيامت خوانده مى شود به ما بگويند: اذهبتم طيباتكم فى حياتكم الدنيا و استمتعتم بها: ((شما طيبات خود را در دنيا گرفتيد و به آن متمتع شديد)). <40> قوم عاد و تندباد مرگبار!

از آنجا كه قرآن مجيد بعد از ذكر قضاياى كلى به بيان مصداقهاى قابل ملاحظه آن مى پردازد تا آن كليات را پياده كند، در اينجا نيز بعد از شرح حال

مستكبران سركش و هوسران به ذكر داستان قوم عاد كه نمونه واضحى از آن است پرداخته ، مى گويد: ((براى اين مشركان مكه سرگذشت هود برادر قوم عاد را يادآورى كن )) (و اذكر اخا عاد).

تعبير به ((اخ )) (برادر) براى بيان نهايت دلسوزى و صفاى اين پيامبر بزرگ نسبت به قوم خويش است ، اين تعبير چنانكه مى دانيم در مورد عده اى از پيامبران بزرگ در قرآن مجيد آمده است ، آنها برادرى دلسوز و مهربان براى اقوام خويش بودند كه از هيچ نوع فداكارى مضايقه نكردند.

اين تعبير ممكن است در ضمن اشاره اى به ارتباط خويشاوندى ميان اين پيامبران و اقوامشان نيز باشد.

سپس مى افزايد: در آن هنگام كه قومش را در سرزمين ((احقاف )) انذار كرد، در حالى كه پيامبران بسيارى قبل از او در گذشته هاى دور و نزديك آمدند و به انذار اين اقوام پرداختند)) (اذ انذر قومه بالاحقاف و قد خلت النذر من بين يديه و من خلفه ).

((احقاف )) چنانكه قبلا هم گفته ايم به معنى شنهاى روانى است كه بر اثر وزش باد در بيابانها به صورت مستطيل و كج و معوج رويهم انباشته مى گردد، و از اين تعبير روشن مى شود كه سرزمين قوم عاد ريگستان بزرگى بوده

بعضى آنرا در قلب جزيره عربستان ميان ((نجد)) و ((احساء)) و ((حضرموت )) و ((عمان )) دانسته اند. <41>

ولى اين معنى بعيد به نظر مى رسد، چرا كه از آيات ديگر قرآن (در سوره شعرا) برمى آيد كه قوم عاد در جائى زندگى داشتند كه آب فراوان داشت و درختان جالب ، و در قلب جزيره

چنين مطلبى بسيار بعيد است .

جمعى ديگر از مفسران آنرا در قسمت جنوبى جزيره حوالى يمن ، يا در سواحل درياى عرب دانسته اند. <42>

بعضى نيز احتمال داده اند كه احقاف منطقه اى در سرزمين عراق ، در مناطق

كلده و بابل بوده . <43>

و از ((طبرى )) نقل شده كه ((احقاف )) نام كوهى است در شام <44>

ولى با تناسب به معنى لغوى ((احقاف )) و با توجه به اينكه سرزمين آنها در عين مصون نبودن از شنهاى روان داراى آب و درخت بوده قول كسانى كه مى گويند اين منطقه در جنوب جزيره عربستان و نزديكى سرزمين يمن بوده است نزديكتر به نظر مى رسد.

جمله و قد خلت النذر من بين يديه و من خلفه (پيامبران انذاركننده اى از پيش رو و پشت سر هود آمده بودند) اشاره به پيامبرانى است كه قبل از او مبعوث شدند، گروهى با فاصله كم كه قرآن از آنها تعبير ((من بين يديه )) كرده و گروهى با فاصله زياد كه از آنها تعبير به ((من خلفه )) شده است .

اما اينكه بعضى احتمال داده اند كه منظور از اين جمله پيامبرانى است كه قبل از هود و بعد از هود آمده اند بسيار بعيد است و يا جمله ((و قد خلت )) كه زمان گذشته را مى رساند سازگار نيست .

اكنون ببينيم محتواى دعوت اين پيامبر بزرگ چه بود قرآن مى افزايد ((به آنها گفت جز خداوند يگانه را نپرستيد)) (الا تعبدوا الا الله ).

سپس آنها را تهديد كرده گفت : ((من بر شما از عذاب روز بزرگى مى ترسم )) (انى اخاف عليكم

عذاب يوم عظيم ).

گر چه تعبير به ((يوم عظيم )) غالبا به معنى روز قيامت آمده است ، ولى گاه در آيات قرآن به روزهاى سخت و وحشتناكى كه بر امتها گذشته نيز اطلاق شده است . و منظور در اينجا نيز همين معنى است چرا كه در دنباله همين آيات مى خوانيم ((سرانجام قوم عاد در روز سخت و وحشتناكى گرفتار عذاب الهى شدند

و بر باد رفتند)).

اما اين قوم لجوج و سركش در برابر اين دعوت الهى ايستادگى كردند، و به هود گفتند: ((آيا تو آمده اى كه ما را با دروغهايت از خدايانمان برگردانى )) (قالوا اءجئتنا لتافكنا عن آلهتنا). <45>

((اگر راست مى گوئى عذابى را كه به ما وعده مى دهى بياور))! (فاتنا بما تعدنا ان كنت من الصادقين ).

اين دو جمله به خوبى بيانگر انحراف و لجاجت اين قوم سركش است ، چرا كه در جمله اول مى گويند چون دعوت تو برخلاف معبودانى است كه ما به آن خو گرفته ايم و از نياكانمان به ارث برده ايم دروغ و افترا است .

و در جمله دوم تقاضاى عذاب مى كنند، عذابى كه اگر رخ دهد راه بازگشتى در آن مطلقا نيست ، كدام عاقل تمناى چنين عذابى را مى كند هر چند به آن يقين نداشته باشد؟

ولى ((هود)) در پاسخ اين تقاضاى نابخردانه چنين گفت : ((علم و آگاهى تنها نزد خداوند است )) (قال انما العلم عند الله ).

او است كه مى داند در چه زمان ، و با چه شرائطى عذاب استيصال نازل مى گردد؟ نه به تقاضاى شما مربوط است ، و نه به ميل

و اراده من ، بايد هدف كه اتمام حجت است حاصل گردد، چرا كه حكمتش چنين اقتضا مى كند.

سپس افزود: ((وظيفه اصلى من اين است كه آنچه را به آن فرستاده شدم به شما ابلاغ كنم )) (و ابلغكم ما ارسلت به )

مسئوليت اصلى من همين است ، اما تصميم گيرى در مورد اطاعت پروردگار

با شما است ، و اراده و مشيت عذاب نيز با خود او است .

((ولى من شما را گروهى مى بينم كه پيوسته در جهل و نادانى اصرار داريد)) (و لكنى اريكم قوما تجهلون ).

ريشه بدبختى شما نيز همين جهل است ، جهلى تواءم با لجاجت و كبر و غرور كه به شما اجازه مطالعه دعوت فرستادگان خدا را نمى دهد، جهلى كه شما را وادار به اصرار بر نزول عذاب الهى و نابوديتان مى كند، اگر مختصر آگاهى داشتيد حداقل احتمال مى داديد كه در برابر تمام احتمالات نفى يك احتمال اثبات نيز باشد كه اگر صورت پذيرد چيزى از شما باقى نخواهد ماند.

سرانجام نصائح مؤ ثر و رهبريهاى برادرانه ((هود)) در آن سنگدلان تاءثير نگذاشت ، و بجاى پذيرش حق سخت در عقيده باطل خود لجاجت كردند، و پافشارى نمودند، و حتى نوح را با اين سخن تكذيب مى كردند كه اگر راست ميگوئى پس عذاب موعودت چه شد؟

اكنون كه اتمام حجت به قدر كافى شده و عدم شايستگى خود را براى ادامه حيات نشان داده اند حكمت الهى ايجاب مى كند كه عذاب استيصال همان عذاب ريشه كن كننده را بر آنها بفرستد.

ناگهان مشاهده كردند ابرى در افق ظاهر گشت ، و در آسمان به سرعت گسترده شد.

((هنگامى

كه اين ابر را مشاهده كردند كه به سوى درهها و آبگيرهاى آنها رو مى آورد خوشحال شدند، و گفتند اين ابرى است بارانزا))! (فلما راءوه عارضا مستقبل اوديتهم قالوا هذا عارض ممطرنا). <46>

مفسران گفته اند مدتى باران براى قوم عاد نازل نشد، هوا گرم و خشك و خفه كننده شده بود، هنگامى كه چشم قوم عاد به ابرهاى تيره و تار و گسترده اى كه از افقهاى دور دست به سوى آسمان آنها در حركت بود افتاد بسيار مسرور شدند و به استقبال آن شتافتند و در كنار درهها و سيلگيرها آمدند تا منظره نزول باران پر بركت را ببينند و روحى تازه كنند.

ولى به زودى به آنها گفته شد ((اين ابر بارانزا نيست اين همان عذاب وحشتناكى است كه براى آمدنش شتاب مى كرديد)) (بل هو ما استعجلتم به ).

((اين تندباد شديدى است كه در آن عذاب دردناكى است )) (ريح فيها عذاب اليم ).

ظاهرا گوينده اين سخن خداوند بزرگ است ، يا حضرت هود به هنگامى كه فريادهاى شوق و شادى آنها را شنيد اين سخن را به آنها گفت .

آرى تندبادى است ويرانگر كه ((همه چيز را به فرمان پروردگارش درهم مى كوبد و نابود مى كند)) (تدمر كل شى ء بامر ربها)

بعضى از مفسران گفته اند: منظور از ((همه چيز)) انسانها و چهارپايان و اموال آنها است .

زيرا در جمله بعد مى افزايد: ((آنها صبح كردند در حالى كه چيزى جز مساكن و خانه هاى آنها به چشم نمى خورد)) (فاصبحوا لا يرى الا مساكنهم ).

و اين نشان مى دهد كه مساكن آنها سالم بودند، اما خودشان هلاك شدند،

و اجساد و اموالشان نيز به وسيله تندباد به بيابانهاى دور دست ، و يا در دريا افكنده شد.

بعضى گفته اند نخستين بار كه متوجه شدند اين ابر سياه ، تندباد پر گرد و غبارى است ، زمانى بود كه به نزديك سرزمين آنها رسيد، و چهارپايان و چوپانهاى

آنها را كه در بيابانهاى اطراف بود از زمين برداشت ، و به هوا برد، خيمه ها را از جا مى كند و چنان بالا مى برد كه به صورت ملخى ديده مى شد!

هنگامى كه اين صحنه را ديدند فرار كردند و به خانه هاى خود پناه بردند و درها را به روى خود بستند، اما باد درها را از جا مى كند، و آنها را بر زمين مى كوبيد (يا با خود مى برد) و ((احقاف )) همان شنهاى روان را بر پيكر آنها گسترد.

در آيه 7 سوره حاقه آمده است اين تندباد هفت شب و هشت روز ادامه يافت ))، آنها مرتبا زير تلى از شن و ماسه ناله مى كردند، سپس تندباد شنها را با خود برد و بار ديگر بدنهايشان نمايان گشت ، و آنها را برگرفت و به دريا ريخت !. <47>

و در پايان به اين حقيقت اشاره مى كند كه اين سرنوشت مخصوص اين قوم گمراه نبود، بلكه ((ما اينگونه قوم مجرم را كيفر مى دهيم )) (كذلك نجزى القوم المجرمين ).

اين هشدارى است به همه مجرمان و گنهكاران و كافران لجوج و خودخواه شما نيز اگر همين مسير را طى كنيد سرنوشتى بهتر از آن نخواهيد داشت ، گاه بادهائى را كه به گفته قرآن ((مبشرات بين يدى رحمته

)) (پيشقراولان باران رحمت او هستند) و كار آنها زنده كردن زمينهاى مرده است ماءموريت مرگ - آفرينى مى دهد.

گاه زمين را كه مهد آرامش انسان است با يك زلزله شديد تبديل به گورستان او مى كند.

و گاه بارانى را كه مايه حيات همه موجودات زنده است مبدل به سيلابى مى گرداند و همه چيز را با آن غرق مى كند.

آرى ماءموران حيات او را عاملان مرگ او مى سازد و چه دردناك است چنين مرگى كه از دل عامل حيات برخيزد؟ به خصوص اينكه همانند قوم هود نشاط و سرورى در آغاز بيافريند تا عذابش دردناكتر باشد!

و جالب اينكه مى گويد: اين باد، اين امواج لطيف هوا، به فرمان پروردگار همه چيز را درهم مى كوبيد. <48> شما هرگز از قوم عاد قويتر نيستيد!

اين آيات در حقيقت نتيجه گيرى از آيات گذشته است كه در مورد مجازات دردناك قوم عاد سخن مى گفت .

مشركان مكه را مخاطب ساخته ، مى فرمايد: ((ما قوم عاد را قوت و قدرتى داديم كه به شما نداديم )) (و لقد مكناهم فيما ان مكناكم فيه ). <49>

هم از نظر قدرت جسمانى از شما نيرومندتر بودند، و هم از نظر مال و ثروت و امكانات مادى از شما تواناتر، اگر بنا بود قدرت جسمانى ، و مال و ثروت ، و تمدن مادى ، بتواند كسانى را از چنگال كيفر الهى رهائى بخشد نبايد قوم عاد همچون خار و خاشاك در برابر تندباد به هر سو پرتاب شوند، و از آنها جز مساكن درهم ريخته چيزى باقى نماند!

اين آيه در حقيقت شبيه همان چيزى است كه

در سوره فجر درباره همين قوم عاد آمده است : الم تر كيف فعل ربك بعاد ارم ذات العماد التى لم يخلق مثلها فى البلاد: ((آيا نديدى پروردگار تو به قوم عاد چه كرد؟ آن قوم بلند قامت ، و داراى عمارتهاى مرتفع ، آن قوم و قبيله اى كه مثل و مانند آنها در

شهرها آفريده نشده بود)) (سوره فجر 6 -8).

و يا مانند آنچه در آيه 36 سوره ق آمده است : و كم اهلكنا قبلهم من قرن هم اشد منهم بطشا: ((چه بسيار اقوامى را كه قبل از آنها هلاك كرديم كه از اين گروه نيرومندتر و صاحب عده و عده بيشتر بودند)).

خلاصه اينكه از شما نيرومندترها در برابر طوفان مجازات الهى تاب مقاومت نياوردند تا چه رسد به شما

سپس مى افزايد: ((ما براى آنها گوش و چشم و قلب قرار داديم )) (و جعلنا لهم سمعا و ابصارا و افئدة ). <50>

آنها از نظر درك و ديد و تشخيص واقعيتها نيز قوى و نيرومند بودند، مطالب را به خوبى درك مى كردند، و از اين وسائل خداداد در تاءمين مقاصد مادى خود كاملا بهره مى گرفتند

((ولى نه گوش و نه چشم و نه عقولشان آنها را به هنگام نزول عذاب الهى به هيچوجه سودى نبخشيد، چرا كه آيات خدا را انكار مى كردند)) (فما اغنى عنهم سمعهم و لاابصارهم و لا افئدتهم من شى ء اذ كانوا يجحدون بايات الله ). <51>

و سرانجام آنچه ((استهزا مى كردند بر آنها وارد شد)) (و حاق بهم ما كانوا به يستهزؤ ن ).

آرى آنها هم مجهز به وسائل مادى بودند، و هم وسائل

درك حقيقت ، اما

چون از طريق لجاجت و استكبار با آيات الهى برخورد مى كردند، و سخنان پيامبران را مورد سخريه قرار مى دادند، نور حق به قلوب آنها نفوذ نكرد.

و همين كبر و غرور و دشمنى با حق سبب شد كه از وسائل و ابزار هدايت و شناخت همچون چشم و گوش و عقل نتوانند بهره گيرند و راه نجات را بازيابند، و عاقبت به همان سرنوشت شومى كه در آيات گذشته اشاره شد گرفتار شدند.

جائى كه آنها با آنهمه قدرت و امكانات كارى از پيش نبردند و پيكرهاى بيجانشان همچون پر كاه بر امواج تندباد قرار گرفت ، و با كمال حقارت به هر سو پرتاب شدند، شما كه از آنها ضعيفتر و ناتوانتريد.

براى خداوند مشكل نيست كه شما را نيز به جرم اعمالتان به سختترين عذاب گرفتار كند، و عوامل حياتتان را ماءمور مرگ و نابوديتان سازد، اين خطابى است به مشركان مكه ، و به همه انسانهاى مغرور و ظالم و لجوج در طول همه قرون و اعصار.

به راستى همانگونه كه قرآن مى گويد ما اولين انسانهائى نيستيم كه قدم روى زمين گذارده ايم ، قبل از ما اقوام بسيار ديگرى زندگى مى كردند كه داراى امكانات و قدرت زيادى بودند، چه خوب است از تاريخ آنها آئينه عبرتى بسازيم و آينده و سرنوشت خويش را در آن تماشا كنيم .

سپس براى تاءكيد بر اين مطلب ، و پند و اندرز بيشتر، مشركان مكه را مخاطب ساخته مى گويد: نه تنها قوم عاد بلكه ما اقوام سركشى را كه در اطراف شما زندگى مى كردند هلاك كرديم )) (و لقد اهلكنا

ما حولكم من القرى )

اقوامى كه سرزمين آنها از شما چندان دور نيست و تقريبا در گرداگرد جزيره عرب جايگاهشان بود، اگر قوم ((عاد)) در سرزمين ((احقاف )) در جنوب جزيره زندگى مى كردند، قوم ((ثمود)) در سرزمينى به نام ((حجر)) در شمال

جزيره ، و قوم ((سبا)) با آن سرنوشت دردناكشان در سرزمين ((يمن ))، و قوم ((شعيب )) در سرزمين ((مدين )) در مسير شما به سوى شام ، و همچنين قوم ((لوط)) در همين منطقه زندگى داشتند و بر اثر كثرت گناه و عصيان و كفر به عذابهاى گوناگون گرفتار شدند.

هر يك از اينها آئينه عبرتى بودند، و هر كدام شاهد و گواه گويائى ، چگونه با اينهمه وسائل بيدارى باز بيدار نمى شوند؟

بعد اضافه مى كند: ((ما آيات خود را به صورتهاى گوناگون براى آنها بيان كرديم ، شايد بازگردند)) (و صرفنا الايات لعلهم يرجعون )

گاه معجزات و خارق عادات را به آنها نشان داديم ، گاه از طريق نعمت ، و گاه بلاء و مصيبت ، گاه از طريق توصيف نيكان ، و گاه توصيف مجرمان ، و گاه از طريق عذاب استيصال ديگران پند و اندرزها به آنها داديم ، اما كبر و غرور و خودخواهى و لجاج مجال هدايت به آنها نداد!

در آخرين آيه مورد بحث آنها را مورد سرزنش قرار داده و با اين بيان شديدا محكوم مى كند: ((پس چرا معبودانى را كه غير خدا برگزيدند به گمان اينكه آنها را به خدا نزديك مى كنند در آن لحظات سخت و حساس به يارى آنها نشتافتند))؟! (فلو لا نصرهم الذين اتخذوا من دون الله قربانا الهة ).

<52>

راستى اگر اين معبودان بر حق بودند پس چرا پيروان خود را در آن مواقع حساس يارى نكردند، و از چنگال عذابهاى هولناك نجاتشان ندادند؟! اين خود دليلى محكم بر بطلان عقيده آنها است كه اين معبودان ساختگى را پناهگاه روز

بدبختى خود مى پنداشتند.

سپس مى افزايد: ((نه تنها به آنان كمكى نكردند، بلكه از ميان آنها گم شدند)) (بل ضلوا عنهم ).

موجوداتى اينچنين بى عرضه و بى ارزش كه مبداء هيچ اثر، و مفيد هيچ فايده اى نيستند، و به هنگام حادثه گم و گور مى شوند، چگونه شايسته پرستش و عبوديتند؟!

و در پايان آيه مى گويد: ((اين بود نتيجه دروغ آنها، و آنچه را افترا ميبستند))! (و ذلك افكهم و ما كانوا يفترون ).

اين هلاكت و بدبختى ، اين عذابهاى دردناك ، و اين گمشدن معبودان در زمان حادثه ، نتيجه دروغها و پندارها و افتراهاى آنها بود. <53> در شاءن نزول اين آيات روايات مختلفى آمده است ، از جمله اينكه :

رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) از مكه به سوى بازار عكاظ در طائف آمد، و ((زيد بن حارثه )) با او بود، به اين منظور كه مردم را به سوى اسلام دعوت كند، اما احدى به دعوت او پاسخ نگفت ، ناچار به سوى مكه بازگشت تا به محلى رسيد كه آنجا را وادى جن مى ناميدند، در دل شب به تلاوت قرآن پرداخت ، جمعى از طائفه جن از آنجا مى گذشتند هنگامى كه قرائت قرآن پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را شنيدند گوش فرا دادند، و به يكديگر گفتند:

ساكت باشيد، هنگامى كه تلاوت حضرت پايان يافت آنها ايمان آوردند، و به عنوان مبلغانى به سوى قوم خود آمدند، و آنان را به سوى اسلام دعوت كردند، گروهى از آنها ايمان آوردند و با هم به محضر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) رسيدند، و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) تعليمات اسلام را به آنها ياد داد، اينجا بود كه آيات فوق و آيات سوره جن نازل گرديد. <54>

بعضى ديگر شاءن نزولى از ابن عباس نقل كرده اند كه با شاءن نزول سابق شباهت دارد، با اين تفاوت كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مشغول نماز صبح بود، و در آن تلاوت قرآن مى كرد، گروهى از جن كه در حال تحقيق و جستجو بودند، و قطع اخبار آسمان آنان را به وحشت افكنده بود، صداى تلاوت قرآن پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را شنيدند و گفتند: علت قطع اخبار آسمان از ما همين است ، اينجا بود كه سوى قوم خود بازگشتند و آنها را به اسلام دعوت كردند. <55>

مرحوم ((طبرسى )) در ((مجمع البيان )) شاءن نزول سومى در اينجا آورده كه مساءله را با داستان سفر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به طائف مربوط مى سازد و خلاصه آن چنين است :

((بعد از وفات ابوطالب كار بر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) سخت شد به سوى طائف رفت شايد يارانى پيدا كند، اشراف طائف شديدا از در تكذيب درآمدند، و آنقدر از پشت سر به پيامبر

سنگ زدند كه خون از پاهاى مباركش جارى شد، خسته و ناراحت به كنار باغى آمد، و در سايه درخت نخلى نشست ، در حالى كه خون از پاهاى مباركش مى ريخت .

باغ متعلق به ((عتبة بن ربيعه )) و ((شيبة بن ربيعة )) دو نفر از ثروتمندان قريش بود، پيامبر از مشاهده آنها ناراحت شد، چون دشمنى آنها را از قبل مى دانست .

آن دو غلامشان ((عداس )) را كه مردى مسيحى بود با طبقى از انگور خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرستادند پيغمبر به ((عداس )) فرمود: از كجائى ؟ گفت : از نينوا! فرمود: از شهر بنده صالح خدا ((يونس ))؟ ((عداس )) گفت : شما از كجا يونس را مى شناسيد فرمود: من رسول خدايم ، خداوند به من خبر داده ، ((عداس )) به حقانيت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) پى برد، براى خدا سجده كرد و پاى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را بوسه داد.

هنگامى كه برگشت ((عتبه )) و ((شيبه )) او را سرزنش كردند كه چرا اين كار را كردى ؟! گفت : اين مرد صالحى است كه مرا از اسرار ناشناخته مردم اين سامان در مورد پيامبرمان يونس خبر داد، آنها خنديدند و گفتند: مبادا ترا از آئين نصرانيت فريب دهد كه او مرد فريبكارى است !

پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به سوى مكه بازگشت (در حالى كه محصول اين سفر تنها يك مرد مؤ من بود) تا به نزديكى نخلى در دل شب رسيد مشغول نماز

شد گروهى از جن از اهل ((نصيبين )) يا ((يمن )) از آنجا مى گذشتند، صداى تلاوت قرآن او را در نماز صبح شنيدند و گوش فرا دادند و ايمان آوردند. <56>

طائفه جن ايمان مى آورند

در اين آيات - چنانكه در شاءن نزول نيز اشاره شد - بحث فشرده اى پيرامون ايمان آوردن گروهى از طائفه جن به پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و كتاب آسمانى او آمده است ، تا اين حقيقت را بر مشركان مكه بازگو كند كه چگونه طائفه به ظاهر دور افتاده جن ، به اين پيامبرى كه از انس است و از ميان شما برخاسته ايمان آوردند ولى شما همچنان بر كفر اصرار مى ورزيد و به مخالفت خود ادامه مى دهيد.

درباره موجودى به نام ((جن )) و خصوصيات آن بحث مشروحى در تفسير سوره جن به خواست خدا خواهيم داشت ، در اينجا فقط به تفسير آيات مورد بحث مى پردازيم :

در حقيقت داستان قوم عاد هشدارى براى مشركان مكه بود و داستان

ايمان طائفه ((جن )) هشدار ديگرى است .

نخست مى فرمايد: ((به خاطر بياور موقعى كه گروهى از جن را به سوى تو متوجه ساختيم كه به قرآن گوش فرا دهند)) (و اذ صرفنا اليك نفرا من الجن يستمعون القرآن ).

تعبير به ((صرفنا)) از ماده ((صرف )) كه به معنى منتقل ساختن چيزى از حالتى به حالت ديگر است ، ممكن است اشاره به اين معنى باشد كه طائفه جن قبلا از طريق ((استراق سمع )) به اخبار آسمانها گوش فرا مى دادند، با ظهور پيامبر اسلام از آن بازگردانده شدند و به

سوى قرآن روى آوردند.

((نفر)) چنانكه راغب در ((مفردات )) گفته به معنى گروهى از مردان است كه مى توانند به اتفاق يكديگر كوچ كنند)).

و مشهور در ميان ارباب لغت ، جماعتى است از سه تا ده نفر، و بعضى تا چهل نفر نيز گفته اند (هر چند اين تعبير در زبان فارسى بر يك فرد نيز اطلاق مى شود).

سپس مى افزايد: ((هنگامى كه در برابر قرآن حضور يافتند و آيات روحپرور آن را شنيدند به يكديگر گفتند خاموش باشيد و بشنويد (فلما حضروه قالوا انصتوا).

و اين موقعى بود كه پيامبر در دل شب يا به هنگام قرائت نماز صبح آيات قرآن را تلاوت مى فرمود.

((انصتوا)) از ماده ((انصات )) به معنى ((سكوت تواءم با استماع و توجه )) است .

سرانجام نور ايمان در دل آنها تابيدن گرفت ، و حقانيت آيات قرآن را در درون جان خود لمس كردند، لذا هنگامى كه تلاوت قرآن پايان يافت همچون مبلغانى به سوى قوم خود رفتند و آنها را انذار كردند)) و از حقيقتى كه نصيبشان شده بود آگاه ساختند)) (فلما قضى ولوا الى قومهم منذرين ).

و اينچنين است راه و رسم افراد با ايمان كه پيوسته طالب آنند ديگران را از حقايقى كه خود آگاه شده اند آگاه سازند، و منابع ايمان خود را در اختيار آنها قرار دهند.

آيه بعد بيانگر چگونگى دعوت اين گروه از قوم خود به هنگام بازگشت به سوى آنهاست ، دعوتى منسجم ، حساب شده ، كوتاه و پرمعنا، گفتند: ((اى قوم ! ما كتابى را استماع كرديم كه بعد از موسى از آسمان نازل شده است )) (قالوا يا قومنا انا

سمعنا كتابا انزل من بعد موسى ).

اين كتاب اوصافى دارد، نخست اينكه : ((كتابهاى آسمانى قبل از خود را تصديق مى كند و محتواى آن هماهنگ با محتواى آنهاست ، و نشانه هائى كه در كتب پيشين آمده است در آن به خوبى ديده مى شود)) (مصدقا لما بين يديه ). <57>

وصف ديگر اينكه همگان را به سوى حق هدايت مى نمايد (يهدى الى الحق ).

به گونه اى كه هركس عقل و فطرت خويش را به كار گيرد نشانه هاى حقانيت را به روشنى در آن مى يابد.

و آخرين وصف اينكه : ((به سوى راه مستقيم دعوت مى كند)) (و الى طريق مستقيم ).

تفاوت دعوت به حق ، با دعوت به راه مستقيم ، ظاهرا در اين است كه اولى اشاره به اعتقادات حق است ، و دومى به برنامه هاى عملى مستقيم و صحيح .

جمله ((انزل من بعد موسى )) و جمله ((مصدقا لما بين يديه )) مؤ يد اين مطلب است كه اين گروه به كتب آسمانى پيشين مخصوصا كتاب موسى ايمان داشتند

و در جستجوى حق بودند، و اگر مى بينيم سخنى از كتاب عيسى كه بعد از آن نازل شده به ميان نيامده نه بخاطر چيزى است كه ((ابن عباس )) گفته كه جن مطلقا از نزول انجيل آگاه نبودند، چرا كه طائفه جن از اخبار آسمانها با خبر بودند چگونه ممكن است از اخبار زمين تا اين حد غافل بمانند؟!

بلكه بخاطر اين است كه تورات كتاب اصلى بود كه حتى مسيحيان احكام شرايع خود را از آن گرفته و مى گيرند.

سپس افزودند: ((اى قوم ما! دعوت كننده الهى را اجابت

كنيد، و به او ايمان آوريد (يا قومنا اجيبوا داعى الله و آمنوا به ).

كه دو پاداش بزرگ به شما ارزانى مى دارد: ((گناهانتان را مى بخشد، و شما را از عذاب اليم پناه مى دهد)) (يغفر لكم من ذنوبكم و يجركم من عذاب اليم ). <58>

منظور از داعى الله (دعوت كننده الهى ) پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است كه آنها را به سوى الله رهنمون مى شد و از آنجا كه بيشترين ترس و وحشت انسان از گناهان و عذاب دردناك قيامت است امنيت در برابر اين دو امر را مطرح كردند تا بيش از همه جلب توجه كند.

جمعى از مفسران كلمه ((من )) در ((من ذنوبكم )) را ((زائده )) دانسته اند كه تاءكيدى است بر آمرزش همه گناهان در سايه ايمان .

ولى بعضى آن را ((تبعيضيه )) و اشاره به آن دسته از گناهانى مى دانند كه قبل از ايمان آوردن انجام داده اند، يا گناهانى كه جنبه حق الله دارد، و نه حق الناس .

ولى مناسبتر همان است كه ((من )) زائده و براى تاءكيد باشد و آيه شريفه

همه گناهان را شامل گردد.

در آخرين آيه مورد بحث آخرين سخن مبلغان جن را چنين بازگو مى كند:

((آنها به قوم خود گفتند: هر كس دعوت داعى الهى را پاسخ نگويد نمى تواند از چنگال عذاب الهى در زمين فرار كند)) (و من لا يجب داعى الله فليس بمعجز فى الارض ).

((و ياور و سرپرستى غير از خدا براى او نخواهد بود)) (و ليس له من دونه اولياء).

و لذا ((اين گروه در گمراهى آشكارند)) (اولئك فى

ضلال مبين ).

چه گمراهى از اين بدتر و آشكارتر كه انسان به ستيزه جوئى با حق و پيامبر خدا، و حتى با خدا برخيزد كه نه در تمام عالم هستى جز او پناهگاهى وجود دارد و نه انسان مى تواند از محيط كشورش بگريزد و به جاى ديگرى فرار كند.

بارها گفته ايم : ((معجز)) (يا ساير مشتقات اين كلمه ) در اينگونه موارد به معنى عاجز نمودن از تعقيب و كيفر است ، و يا به تعبير ديگر فرار كردن از چنگال مجازات .

تعبير به ((فى الارض )) (در زمين ) اشاره به اين است كه هر جاى زمين برويد ملك خدا است ، و از حيطه قدرت او خارج نخواهد بود، و اگر سخنى از آسمان نمى گويد به خاطر اين است كه به هر حال جايگاه جن و انس هر دو روى زمين است .

1 - تبليغات مؤ ثر

چنانكه گفتيم بحث پيرامون جن و چگونگى حيات اين موجود، و خصوصيات

ديگر مربوط به آن ، به خواست خداوند در تفسير سوره جن خواهد آمد، آنچه از آيات مورد بحث استفاده مى شود اين است كه آنها موجوداتى عاقل و صاحب شعورند، و مكلف به تكليفهاى الهى ، و داراى دو گروه مؤ من و كافرند، و آگاهى كافى از دعوتهاى الهى دارند.

مساءله جالب در اين آيات مورد بحث روشى است كه آنها براى تبليغ اسلام در ميان قوم خود در پيش گرفتند.

آنها پس از حضور در محضر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و شنيدن آيات قرآن ، و پى بردن به محتواى آن ، به سرعت به سراغ طائفه

خود آمدند و به تبليغ آنها پرداختند.

آنها نخست از حقانيت قرآن سخن گفتند، و با سه دليل اين مطلب را اثبات كردند، سپس به تشويق آنها پرداخته ، نجات و رهائى از چنگال عذاب آخرت را در سايه ايمان به اين كتاب آسمانى به آنها بشارت دادند، كه هم تاءكيدى بود بر مساءله معاد و هم توجهى به ارزشهاى اصيل آخرت در برابر ارزشهاى ناپايدار دنيا.

در سومين مرحله خطرات ترك ايمان را به آنها گوشزد كردند، و هشدارى تواءم با استدلال و دلسوزى به آنها دادند، و سرانجام و عاقبت انحراف از اين مسير را كه ضلال مبين و گمراهى آشكار است گوشزد كردند.

اين شيوه تبليغ شيوه اى است مؤ ثر براى هر كس و هر گروه .

2 - بهترين دليل عظمت قرآن محتواى آن است

از آيات فوق و همچنين از آيات سوره جن به خوبى برمى آيد كه اين گروه از طائفه جن تنها با شنيدن آيات قرآن مجذوب آن شدند، و هيچ نشانه اى بر اينكه آنها تقاضاى معجزه ديگرى از پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كرده باشند در دست نيست .

آنها همين اندازه را كه قرآن مجيد هماهنگ با نشانه هاى كتب پيشين است ، و از سوى ديگر دعوت به حق مى كند، و از سوى سوم برنامه ريزى عملى

آن بر صراط مستقيم است ، براى حقانيت آن كافى دانسته اند.

و به راستى مطلب همين است كه بررسى محتواى قرآن ما را از هر گونه دليل ديگر بى نياز مى كند.

كتابى كه از سوى انسانى درس نخوانده ، و در محيطى مملو از جهل و خرافات

عرضه شده ، داراى چنين محتوائى بلند، معارف و عقائدى پاك ، توحيدى خالص ، قوانينى محكم و منسجم ، استدلالهائى قوى و نيرومند، برنامه هائى متين و سازنده ، و مواعظ و اندرزهائى روشنگر و عالى باشد آن هم با چنين جاذبه نيرومند و زيبائى خيره كننده ، خود بهترين دليل بر حقانيت اين كتاب آسمانى است كه ((آفتاب آمد دليل آفتاب )). <59> همچون پيامبران اولواالعزم شكيبا باش

اين آيات كه آخرين آيات سوره ((احقاف )) است به بحث پيرامون ((معاد)) مى پردازد، زيرا از يكسو در آخرين آيات گذشته كه از زبان مبلغان جن نقل شد اشاره به مساءله ((معاد)) آمده بود.

و از سوى ديگر سوره ((احقاف )) در بخشهاى نخست از مساءله توحيد و عظمت قرآن مجيد و اثبات نبوت پيامبر اسلام سخن مى گويد.

و در آخرين بخش از اين سوره مساءله معاد را پيش مى كشد، و به اين ترتيب اصول سه گانه اعتقادى را تكميل مى كند.

نخست مى فرمايد: ((آيا آنها نمى دانند خداوندى كه آسمانها و زمين را آفريده ، و از آفرينش آنها هرگز خسته و ناتوان نشده ، قادر است كه مردگان را زنده كند آرى او بر هر چيز تواناست ))؟! (او لم يروا ان الله الذى خلق السموات و الارض و لم يعى بخلقهن بقادر على ان يحيى الموتى بلى انه على كل شى ء قدير)

آفرينش آسمانها و زمين با موجودات رنگارنگ و مختلفش نشانه قدرت او بر هر چيز است ، چرا كه هر چيز به تصور آيد او در اين عالم آفريده است ، با اين

حال چگونه ممكن است از تجديد حيات انسانها

عاجز باشد؟ اين دليلى است دندانشكن بر مساءله امكان معاد.

اصولا بهترين دليل بر امكان هر چيز وقوع آن است ، ما كه اينهمه پيدايش موجود زنده و جاندار را از موجودات بى جان مى بينيم چگونه مى توانيم در قدرت مطلقه او بر مساءله معاد ترديد به خود راه دهيم ؟

اين يكى از دلائل متعدد معاد است كه قرآن مجيد در آيات مختلف از جمله در آيه 81 سوره يس روى آن تكيه كرده است . <60>

در آيه بعد صحنه اى از مجازات دردناك مجرمان و منكران معاد را مجسم كرده ، مى فرمايد: ((روزى را به خاطر بياوريد كه كافران را بر آتش عرضه مى كنند)) (و يوم يعرض الذين كفروا على النار)

آرى گاه دوزخ را بر كافران عرضه مى كنند، و گاه كافران را بر دوزخ و هر كدام هدفى دارد كه در چند آيه قبل به آن اشاره شد.

هنگامى كه كافران را بر آتش عرضه مى كنند و شعله هاى سوزان و كوه پيكر و وحشتناك آن را مى بينند به آنها گفته مى شود: ((آيا اين حق نيست )) (اليس هذا بالحق ).

آيا امروز هم مى توانيد رستاخيز و دادگاه عدل خدا و پاداش و كيفر او را انكار كنيد، و بگوئيد اين از افسانه هاى خرافى پيشينيان است ؟!.

آنها كه چاره اى جز اعتراف ندارند مى گويند: ((آرى سوگند به پروردگارمان كه اين حق است )) و جاى شك و ترديد در آن نيست ، ما گمراه بوديم كه آن را ناحق مى پنداشتيم (قالوا بلى و ربنا).

در اين هنگام خداوند يا ماءموران عذاب الهى مى گويند: ((پس

بچشيد عذاب را به خاطر آنچه انكار مى كرديد)) (قال فذوقوا العذاب بما كنتم تكفرون ).

و به اين ترتيب در آن روز همه حقايق را با چشم خود مى بينند و اعتراف مى كنند، اعتراف و اقرارى كه سودى به حال آنها ندارد، و جز اندوه و حسرت و شكنجه وجدان و آزار روحى نتيجه اى نخواهد داشت .

در آخرين آيه مورد بحث كه آخرين آيه سوره ((احقاف )) است با توجه به آنچه در مورد معاد و كيفر كافران در آيات قبل گذشت به پيامبر خود دستور مى دهد كه صبر كن همانگونه كه پيامبران اولواالعزم صبر و شكيبائى كردند)). (فاصبر كما صبر اولو العزم من الرسل ).

تنها تو نيستى كه با مخالفت و عداوت اين قوم مواجه شده اى ، همه پيامبران اولوالعزم با اين مشكلات روبرو بودند و استقامت كردند، نوح (عليه السلام ) پيامبر بزرگ خدا 950 سال دعوت كرد اما جز گروه اندكى به او ايمان نياوردند، پيوسته آزارش مى دادند و به سخريه اش مى گرفتند.

((ابراهيم )) (عليه السلام ) را به ميان آتش افكندند و موسى (عليه السلام ) را تهديد به مرگ نمودند، و قلبش از نافرمانيهاى قومش پر خون بود، و عيسى مسيح (عليه السلام ) را بعد از آزار بسيار مى خواستند به قتل برسانند كه خداوند نجاتش داد، خلاصه تا بوده دنيا چنين بوده است ، و جز با نيروى صبر و استقامت نمى توان بر مشكلات پيروز شد.

پيامبران اولواالعزم چه كسانى بودند؟

در اين كه منظور از پيامبران اولواالعزم چه كسانى هستند در ميان مفسران گفتگو بسيار است ، و پيش از آنكه در

اين باره تحقيق كنيم بايد معنى ((عزم ))

را بررسى كرد، زيرا ((اولواالعزم )) به معناى صاحبان ((عزم )) است .

((عزم )) به معناى اراده محكم و استوار است ، ((راغب )) در ((مفردات )) مى گويد: عزم به معنى تصميم گرفتن بر انجام كارى است (عقد القلب على امضاء الامر).

در قرآن مجيد گاهى ((عزم )) در مورد ((صبر)) به كار رفته ، مانند و لمن صبر و غفر ان ذلك لمن عزم الامور: ((كسى كه صبر كند و عفو نمايد اين از عزم امور است )) (شورى 43).

و گاه به معنى ((وفاى به عهد)) مانند: و لقد عهدنا الى آدم من قبل فنسى و لم نجد له عزما: ((ما به آدم از قبل عهد كرديم ، اما او فراموش كرد و بر سر عهد خود نايستاد)) (طه 115).

ولى با توجه به اين كه پيامبران صاحب شريعت جديد و آئين تازه با مشكلات و گرفتاريهاى بيشترى روبرو بودند، و براى مقابله با آن عزم و اراده محكمترى لازم داشتند به اين دسته از ((پيامبران ))، ((اولواالعزم )) اطلاق شده است ، و آيه مورد بحث نيز ظاهرا اشاره به همين معنا است .

در ضمن اشاره اى است به اين كه پيغمبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نيز از همان پيامبران است ، زيرا مى گويد ((تو هم شكيبائى كن آنگونه كه پيامبران اولواالعزم شكيبائى كردند)).

و اگر بعضى ((عزم )) و ((عزيمت )) را به معنى ((حكم و شريعت )) تفسير كرده اند به همين مناسبت است ، و گرنه ((عزم )) در لغت به معنى شريعت نيامده است .

به هر حال طبق

اين معنى ((من )) در ((من الرسل )) ((تبعيضيه )) است ، و اشاره به گروه خاصى از پيامبران بزرگ است كه صاحب شريعت بوده اند، همانها كه در آيه 7 سوره احزاب نيز به آنان اشاره شده : و اذ اخذنا من النبيين ميثاقهم

و منك و من نوح و ابراهيم و موسى و عيسى بن مريم و اخذنا منهم ميثاقا غليظا: ((به خاطر بياور هنگامى را كه از پيامبران پيمان گرفتيم ، و از تو و از نوح و ابراهيم و موسى و عيسى بن مريم ، از همه آنها پيمان محكمى گرفتيم )) (احزاب - 7).

در اينجا بعد از ذكر همه انبياء به صورت جمع ، به اين پنج پيامبر بزرگ اشاره مى كند، و اين دليل بر ويژگى آنها است .

در آيه 13 سوره شورى نيز از آنها سخن مى گويد: شرع لكم من الدين ما وصى به نوحا والذى اوحينا اليك و ما وصينا به ابراهيم و موسى و عيسى :

((آئينى براى شما تشريع كرد كه به نوح توصيه كرده بود و آنچه را بر تو وحى فرستاديم و بر ابراهيم و موسى و عيسى سفارش نموديم )).

روايات فراوانى در منابع شيعه و اهل سنت نيز در اين زمينه نقل شده است كه پيامبران اولواالعزم همين پنج تن بودند، چنانكه در حديثى از امام باقر و امام صادق (عليهماالسلام ) آمده است : منهم خمسة : اولهم نوح ، ثم ابراهيم ، ثم موسى ، ثم عيسى ، ثم محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ). <61>

در حديث ديگرى از امام على بن الحسين آمده است :

منهم خمسة اولواالعزم من المرسلين : نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )، و هنگامى كه راوى سؤ ال مى كند: لم سموا اولوا العزم : ((چرا آنها اولواالعزم ناميده شدند))؟ امام در پاسخ مى فرمايد: لانهم بعثوا الى شرقها و غربها، و جنها و انسها: ((زيرا آنها مبعوث به شرق و غرب و جن و انس شدند)). <62>

و باز در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) آمده : سادة النبيين و المرسلين خمسة

و هم اولواالعزم من الرسل و عليهم دارة الرحى نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ).

((بزرگ پيامبران و رسولان پنج نفرند، و آنها پيامبران اولواالعزم هستند و آسياى نبوت و رسالت بر محور وجود آنها دور مى زند، آنها نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بودند)). <63>

در تفسير ((در المنثور)) از ابن عباس نيز همين معنى نقل شده كه پيامبران اولواالعزم همين پنج نفرند <64>

ولى بعضى از مفسران اولواالعزم را اشاره به پيامبرانى مى دانند كه ماءمور به پيكار با دشمنان شدند.

بعضى عدد آنها را 313 نفر دانسته <65> و بعضى همه پيامبران را اولواالعزم (صاحبان اراده قوى ) مى دانند <66> و مطابق اين قول من در من الرسل بيانيه است نه تبعيضيه .

ولى تفسير اول از همه صحيحتر است و روايات اسلامى آنرا تاءييد مى كند.

سپس قرآن در دنبال اين سخن مى افزايد: ((درباره آنها (كافران ) عجله و شتاب مكن )) (و لا تستعجل

لهم ).

چرا كه قيامت به زودى فرا مى رسد و آنچه را درباره آن شتاب داشتند با چشم خود مى بينند، سخت مجازات مى شوند و به اشتباهات خود پى مى برند.

به قدرى عمر دنيا در برابر آخرت كوتاه است كه ((هنگامى كه آنها وعده هائى كه به آنها داده مى شد مى بينند احساس مى كنند كه گويا در دنيا جز ساعتى از يك روز توقف نداشتند))! (كانهم يوم يرون ما يوعدون لم يلبثوا الا ساعة

من نهار).

اين احساس كمى عمر دنيا در برابر آخرت يا به خاطر آن است كه واقعا اين زندگى در برابر آن حيات جاويدان ساعتى بيش نيست ، و يا به خاطر اين است كه دنيا چنان به سرعت بر آنها مى گذرد كه گوئى ساعتى بيش نبوده است ، و يا از اين جهت كه آنها محصول تمام عمر خود را كه از آن بهره بردارى صحيح نكردند بيش از يك ساعت نمى بينند.

اينجا است كه سيلاب حسرت بر قلب آنها جارى مى شود، اما چه سود كه راه بازگشت وجود ندارد.

لذا مى بينيم هنگامى كه از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فاصله دنيا و آخرت را سؤ ال مى كنند و مى گويند: كم ما بين الدنيا و الاخرة ؟ در پاسخ مى فرمايد: غمضة عين : ((يك چشم بر هم زدن ))! سپس مى گويد: خداوند فرموده كانهم يوم يرون ما يوعدون لم يلبثوا الا ساعة من نهار. <67>

اين نشان مى دهد كه تعبير به ((ساعت )) نه به معنى مقدار ساعت معمولى است ، بلكه اشاره به زمان كم و كوتاه

است .

بعد به عنوان هشدار به همه انسانها مى افزايد: ((اين ابلاغى است ، براى همه )) (بلاغ ). <68>

براى تمام كسانى كه از خط عبوديت پروردگار خارج شدند، براى كسانى كه غرق در زندگى زودگذر دنيا و شهوات آن گشتند، و بالاخره ابلاغى است براى همه ساكنان اين جهان ناپايدار.

و در آخرين جمله ضمن يك استفهام پر معنى و تهديدآميز مى فرمايد: ((آيا

جز قوم فاسق هلاك مى شوند))؟ (فهل يهلك الا القوم الفاسقون ).

پيامبر اسلام اسطوره صبر و استقامت بود

زندگى پيامبران بزرگ خدا مخصوصا پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بيانگر مقاومت بى حد و حصر آنها در برابر حوادث سخت ، و طوفانهاى شديد، و مشكلات طاقت فرسا است ، و با توجه به اينكه مسير حق هميشه داراى اينگونه مشكلات است رهروان راه حق بايد از آنها در اين مسير الهام بگيرند.

ما معمولا از نقطه روشن تاريخ اسلام به روزهاى تاريك پيشين مى نگريم و اين نگرش كه از آينده به گذشته است واقعيتها را طور ديگرى مجسم مى كند ما بايد خود را در آن روز تصور كنيم كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) تك و تنها بود، هيچ نشانه اى از پيروزى در افق زندگى او به چشم نمى خورد.

دشمنان لجوج براى نابودى او كمر بسته بودند، و حتى خويشاوندان نزديكش در صف اول اين مبارزه قرار داشتند!

پيوسته به ميان قبائل عرب مى رفت ، و از آنها دعوت مى كرد، اما كسى به دعوت او پاسخ نمى گفت .

سنگسارش مى كردند آنچنان كه از بدن مباركش خون مى ريخت ،

ولى دست از برنامه خود برنمى داشت .

آنچنان او را در محاصره اجتماعى و اقتصادى و سياسى قرار دادند كه تمام راهها به روى او و پيروان اندكش بسته شد، بعضى از گرسنگى تلف شدند، و بعضى را بيمارى از پاى درآورد.

ياران اندكش را شكنجه مى دادند، شكنجه هائى كه بر جان و قلب او مى نشست .

روزهائى بر پيامبر گذشت كه توصيف آن با بيان و قلم مشكل است ، هنگامى كه براى دعوت مردم به سوى اسلام به طائف آمد نه تنها دعوتش را اجابت نگفتند بلكه آنقدر سنگ بر او زدند كه خون از پاهايش جارى شد.

افراد نادان را تحريك كردند كه فرياد زنند و او را دشنام دهند، ناچار به باغى پناه برد در سايه درختى نشست ، و با خداى خودش اين چنين راز و نياز كرد: اللهم اليك اشكو ضعف قوتى ، و قلة حيلتى ، و هو انى على الناس ، يا ارحم الراحمين ! انت رب المستضعفين ، و انت ربى ، الى من تكلنى ؟ الى بعيد يتجهمنى ؟ ام الى عدو ملكته امرى ؟ ان لم يكن بك على غضب فلا ابالى …:

((خداوندا! ناتوانى و نارسائى خودم و بى حرمتى مردم را به پيشگاه تو شكايت مى كنم ، اى كسى كه از همه رحيمان رحيمترى ، تو پروردگار مستضعفين و پروردگار منى ، مرا به كه وا مى گذارى ؟ به افراد دور دست كه با چهره درهم كشيده با من روبرو شوند؟ يا به دشمنانى كه زمام امر مرا به دست گيرند؟ پروردگارا! همين اندازه كه تو از من خشنود باشى مرا

كافى است )). <69>

گاه ساحرش خواندند، و گاه ديوانه اش خطاب كردند.

گاه خاكستر بر سرش ريختند، و گاه كمر به قتلش بستند و خانه اش را در ميان شمشيرها محاصره نمودند.

اما با تمام اين احوال همچنان به صبر و شكيبائى و استقامت ادامه داد.

و سرانجام ميوه شيرين اين درخت را چشيد، آئين او نه تنها جزيره عربستان كه شرق و غرب عالم را در برگرفت ، و امروز بانگ اذان كه فرياد پيروزى او است هر صبح و شام از چهار گوشه دنيا، و در تمام پنج قاره جهان ، به گوش مى رسد.

و اين است معنى ((فاصبر كما صبر اولواالعزم من الرسل )).

و اين است راه و رسم مبارزه با شياطين و اهريمنان و طريق پيروزى بر آنان و نيل به اهداف بزرگ الهى .

با اينحال چگونه عافيت طلبان مى خواهند بدون شكيبائى و تحمل رنج و درد به اهداف بزرگ خود نائل شوند؟

چگونه مسلمانان امروز در برابر اينهمه دشمنانى كه كمر به نابودى آنها بسته اند مى خواهند بدون الهام گرفتن از مكتب اصيل پيغمبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) پيروز شوند؟

مخصوصا رهبران اسلامى بيش از همه ماءمور به اين برنامه اند چنانكه در حديثى از امير مؤ منان على (عليه السلام ) آمده است : ان الصبر على ولاة الامر مفروض لقول الله عز و جل لنبيه : فاصبر كما صبر اولوا العزم من الرسل ، و ايجابه مثل ذلك على اوليائه و اهل طاعته ، بقوله : لقد كان لكم فى رسول الله اسوة حسنة :

((صبر و استقامت بر رهبران و زمامداران فريضه است ، زيرا

خداوند به پيامبرش فرموده : فاصبر كما صبر اولوا العزم من الرسل و همين معنى را بر دوستان و اهل طاعتش نيز فرض كرده است ، چرا كه مى گويد: براى شما در زندگى پيامبر تاسى نيكوئى بود (و شما نيز بايد همگى به او اقتدا كنيد). <70>

خداوندا! اين موهبت بزرگ ، اين عطيه آسمانى ، اين صبر و شكيبائى و استقامت در برابر مشكلات را به ما ارزانى فرما!

پروردگارا! به ما توفيق ده كه اين چراغ هدايتى را كه پيامبران اولواالعزمت مخصوصا خاتم پيامبران محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) با زحمات طاقت فرسا فرا راه بشريت قرار دادند همچنان فروزان نگهداريم و به شايستگى از آن پاسدارى كنيم .

بارالها! مى دانيم دشمنان حق متشكل و متحدند، و از هيچ جنايتى ابا ندارند، بيش از آنچه آنها در توان دارند به ما صبر و شكيبائى مرحمت فرما، تا هرگز در برابر انبوه مشكلات زانو نزنيم ، و امواج و طوفانها را پشت سر بگذاريم ، و اين جز با امداد و لطف بى پايان تو ممكن نيست آمين يا رب العالمين .

پايان سوره احقاف

جمعه سوم رمضان 1405

مطابق 3/3/1364

تفسير مجمع البيان

آشنايى با سوره احقاف

اين سوره مباركه، چهل و ششمين سوره قرآن شريف است، كه پيش از پرداختن به ترجمه آيات و تفسير آنها، به جاست كه براى آشنايى با شناسنامه آن به اين نكات بنگريم:

1- فرودگاه اين سوره به باور بيشتر مفسران پيشين همه آيات سى و پنج گانه اين سوره مباركه در مكّه و در كنار خانه خدا بر جان نورانى پيامبر گرامى فرود آمده است، امّا

به باور برخى يك آيه آن، در مدينه و در وصف حق پذيرى و انصاف «عبدالله بن سلام» فرود آمده است، كه مى فرمايد: قل أرايتم اِنْ كان من عندالله و كفرتم به و شهد شاهدٌ من بنى اسرائيل على مثله فامن و استكبرتم انّ الله لا يهدى القوم الظّالمين.(147)

هان اى پيامبر، بگو به من خبر دهيد كه اگر اين كتاب پرشكوه از جانب خداى فرزانه باشد و شما به آن كفر ورزيد و در همان حال گواهى از فرزندان اسرائيل به همانندى آن با كتاب موسى گواهى دهد و به آن ايمان آورد و شما تكبر و حق ستيزى پيشه سازيد، آيا باز هم ستمكار نمى باشيد؟

2- نام اين سوره واژه «احقاف» جمع «حِقف»، به مفهوم شن هاى روانى است كه بر اثر وزش تندباد بيابان به صورت مستطيلى نامنظم روى هم انباشته مى شود، و از آنجايى كه سرزمين «عاديان» اين گونه بود، با اين نام خوانده شد؛ و بدان دليل كه در اين سوره پرتوى از سرگذشت آنان آمده است، اين سوره را سوره «احقاف» خوانده اند. در اين مورد آمده است كه:

واذكر اخا عادٍ اذا أَنْذَرَ قومه بالاحقاف...(148)

و برادر «عاديان» را به ياد آور، آن گاه كه جامعه و مردم خود را در آن ريگستان از شرك و بيداد هشدار داد و به توحيد و يكتاپرستى فرا خواند...

3- شمار آيه ها و واژه هاى آن در مورد شمار آيات اين سوره دو نظر آمده است:

1- به باور قاريان پيشين كوفه اين سوره داراى سى و پنج آيه است.

2- امّا ديگران آيات آن را سى و چهار آيه به حساب آورده اند، كه دليل

تفاوت اين ديدگاه، آن است كه گروه نخست حروف پر رمز و راز مقطّعه در آغاز سوره را، آيه اى مستقّل شمرده اند در حالى كه ديگران آن را جداگانه به حساب نياورده اند.

گفتنى است كه اين سوره مباركه از 644 واژه و از 2600 حرف پديد آمده است.

4- پاداش تلاوت شايسته آن در مورد پاداش تلاوت شايسته و آيات اين سوره و تدبّر در آنها، از پيشوايان نور رواياتى آمده است كه به دو نمونه از آنها مى نگريم.

1- از پيامبر گرامى آورده اند كه فرمود:

«من قراء سورةالاحقاف اعطى من الاجر بعدد كل رمل فى الدنيا عشر حسنات، و محى عنه عشر سيئات، و رفع له عشر درجات»(149)

هركس سوره احقاف را آن گونه كه شايسته است تلاوت كند و با تدبر به فرهنگ آن زندگى كند، در برابر هر شن و ريگ اين جهان ده پاداش به او داده شده و ده لغزش از كارنامه او زدوده گرديده و ده درجه بر درجات و مراتب او افزون مى گردد.

2- و از ششمين امام نور آورده اند كه فرمود:

«من قراء كلّ ليلة او كلّ جمعه سورةالاحقاف لم يصبه الله بروعة فى الدّنيا و آمنه من فزعه يوم القيامه»(150)

هركس سوره احقاف را هر شب، و هر شب جمعه بخواند خدا ترس و نگرانى اين جهان را از زندگى او برمى دارد و از هراس روز رستاخيز نيز او را امنيت مى بخشد.

5- دورنمايى از محتواى آن همان گونه كه گذشت، اين سوره مباركه در مكّه و در اوج اختناق و استبدادِ شرك و جاهليت و ددمنشى و آتش افروزى آنان بر ضد پيامبر و يارانش بر جان

نورانى آن حضرت فرود آمد؛ و درست بر اين اساس است كه آهنگ و محتواى سوره هاى مكّى را دارد و بيشتر بحث هاى آن را مسائل و موضوعات زيربنايى و عقيدتى، همانند: توحيد و توحيدگرايى و پيكار روشنگرانه با شرك و خرافات، دعوت به درست انديشى و آزادمنشى و نجات از آفت زيانبار اوهام و پرستش هاى ذلت بار، ايمان عميق به جهان پس از مرگ و رستاخيز انسانها براى حساب و كتاب و پاداش و كيفر، و مسئول بودن انسان در برابر گفتار و عملكردش و... تشكيل مى دهد؛ چرا كه محتواى آيات آن ناظر به عامل زمان و مكان و شرايط خاصّ دوران دعوت پيامبر در مكّه است از اين رو اگر بر آن باشيم كه محورهاى چندگانه بحث هاى اين سوره را به صورت فشرده و كلّى ترسيم كنيد بايد بر اين باور باشيم كه محتواى سوره حال و هواى اين مفاهميم و معارف را دارد:

1- ترسيم پرتوى از شكوه و عظمت قرآن.

2- پديده تعالى بخش وحى و رسالت.

3- دعوت به يكتاگرايى و يكتاپرستى.

4- مبارزه روشنگرانه و خيرخواهانه با آفت ويرانگر شرك و استبداد.

5- دعوت به تفكّر و تدبّر و آينده نگرى.

6- روشنگرى در باره جهانِ پس از مرگ و روز رستاخيز و دادگاه عدل خدا.

7- ترسيم گوشه هايى از تاريخ عبرت انگيز برخى جامعه هاى پيشين.

8- پرتوى از رسالت جهانى پيامبر.

9- فراخوان پيامبر به ايمان و پروا و هشدار از شرك و بيداد.

10- دو اصل تشويق و انذار.

11- دو اصل سازنده بيم و اميد.

12- سفارش پيامبر به شكيبايى و پايدارى.

13- اقتدا به سبك و سيره پيامبران بزرگ خدا.

و

ده ها نكته ظريف و دقيق و ارزشمندى كه خواهد آمد. . حا، ميم.

2. فرو فرستادن اين كتاب از سوى خداوند شكست ناپذير و فرزانه است.

3. ما آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است، جز به حق و [با] سرآمدى معيّنى نيافريديم؛ و آن كسانى كه كفر ورزيده اند از آنچه هشدار داده شده اند رويگردانند.

4. [هان اى پيامبر، به شرك گرايان بگو: در مورد آنچه جز خدا[ى يكتا] مى خوانيد به من خبر دهيد [و] به من بنمايانيد كه چه چيزى از زمين را آفريده اند؟! [و] آيا در [آفرينش ]آسمان ها مشاركتى داشته اند؟! اگر راست مى گوييد، [براى درستى اين پندارتان ]كتابى [آسمانى كه پيش از اين [قرآن آمده باشد]، يا [اثر و] بازمانده اى از دانشى [از پيشينيان براى من بياوريد.

5. و چه كسى گمراه تر از آن كسى است كه جز خدا كسى را مى خواند كه تا روز رستاخيز [هم به او پاسخ نمى دهد! و آنها [كه پرستيده مى شوند] از آنان بى خبرند.

تفسير جلوه هاى زيباى حق و عدالت در آفرينش هستى اين سوره مباركه نيز كه چهل وششمين سوره قرآن به شمار مى رود بسان ديگر سوره هاى چندگانه اى كه گذشت، با حروف مقطعه آغاز مى گردد و اين كتاب پرمعنويت پس از توجه دادن دل ها و جان هاى حقجو به نام باعظمت و ياد الهام بخش آفريدگار هستى مى فرمايد:

حم تفسير اين حروف پراسرار در آغازِ شمارى از سوره ها از جمله در تفسير آغازين آيات سوره هاى «جاثيه»، «فصّلت» و «غافر» گذشت.

* * *

پس از اين حروف پر راز و رمز در ترسيم شكوه و عظمت كتاب حق مى فرمايد:

تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنْ

اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ فرو فرستادن اين كتاب پرمعنويت و انسان ساز از سوى خداى پيروزمند و فرزانه است.

اين آيه مباركه نشانگر پرتوى از قدرت بى كران و حكمت وصف ناپذير خداى شكست ناپذير و فرزانه اى است كه كتاب بى نظير و شكوهبارى را با همين حروف، در اوج زيبايى واژه ها و آيات و مفاهيم و محتواى بلند و دقيق بر قلب پاك پيامبرش فرو فرستاده است، تا بسان خورشيد جهان افروز دل ها و جان هاى حقيقت جو و كمال طلب را نورباران سازد و از آنان انسان بپرورد.

هدفدارى آفرينش آن گاه در ترسيم هدفدارى آفرينش مى فرمايد:

مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِ و ما آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است بيهوده و به باطل و بدون هدفى حكيمانه نيافريديم؛ بلكه ما همه آنها را بدان جهت آفريديم كه ساكنان آنها را با بشارت و هشدار و دعوت به ارزش ها و شايستگى ها، و هشدار از منكرات و ضد ارزش ها به يكتاپرستى و شايسته كردارى فرا خوانيم، تا بدين وسيله آنان در خور انواع نعمت ها و پاداش معنوى گردند و در سراى آخرت نيز به ثمره عملكرد خويش نايل آيند.

وَأَجَلٍ مُسَمًّى و براى آن سرآمد معلوم و مقررى قرار داديم.

به باور پاره اى از مفسران منظور از اين سرآمد معيّن روز رستاخيز است و اين روز بزرگ روزى است كه درباره خدا مقرر و معلوم است، امّا از نظر بندگان او نامعلوم و هنگامه فرارسيدن آن نهان است.

با اين بيان هنگامى كه جهان با فرا رسيدن اين روز پايان يافت و همه چيز تمام شد، رستاخيز برپا مى گردد.

امّا به باور پاره اى

ديگر منظور از اين سرآمد معلوم، براى فرشتگان است و در لوح محفوظ معيّن گرديده است.

در ادامه آيه شريفه مى فرمايد:

وَالَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ و با اينكه قرآن از سوى خدا فرود آمده و كران تا كران آفرينش نيز براساس حق آفريده شده است، باز هم آن كسانى كه كفر ورزيده اند، از آنچه هشدار داده شده اند رويگردانند.

به بيان ديگر منظور اين است كه: اين كفرگرايان كه از روز رستاخيز و كيفر عملكرد زشت و ظالمانه خود هشدار داده شده اند، از انديشه و تفكّر در اين مورد رويگردانند و درباره آن نمى انديشند.

* * *

در ادامه آيات، فروفرستنده قرآن روى سخن را به پيامبر مى كند و مى فرمايد:

قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنْ الْأَرْضِ هان اى پيامبر! به اين كسانى كه به خدا كفر ورزيده اند، بگو: به من خبر دهيد آن معبودها و خدايان دروغينى را كه به جاى خداى يكتا مى پرستيد، چه چيزى از زمين را آفريده اند تا به وسيله اين آفرينش در خور پرستش و شايسته ستايش و سپاس باشند.

أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ و آيا در آفرينش آسمانها مشاركتى داشته اند؟

اِئْتُونِي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ اگر بر اين پنداريد كه خدا پيش از فرود اين قرآن كتابى فرو فرستاده است كه گفتار شما را گواهى مى كند، و يا نوشته و اثر علمى از كتاب هاى پيشينيان در دست داريد كه از آن، شركت بت ها و خدايان دروغين در آفرينش دريافت مى گردد، اگر راست مى گوييد آن را براى من بياوريد.

به باور «مجاهد» منظور

اين است كه: اگر شما شرك گرايان در گفتار خود راستگو هستيد دليل و برهان يا كتاب و نوشته خود را بياوريد.

به باور «عكرمه» و «مقاتل» منظور از «اثارة من علمٍ» اين است كه اگر خبرى از پيامبران در اين مورد داريد بياوريد.

امّا به باور «ابن عباس» واژه «اثارة» به مفهوم خط آمده، و منظور اين است كه: آيا كتابى نگارش شده داريد كه درستى اين شرك گرايى شما را گواهى كند؟

«قتاده» مى گويد: منظور اين است كه: آيا به شما بر درستى شرك و كفر و پرستش اين بت ها دانش ويژه اى داده شده است؟

به بيان ديگر منظور آيه شريفه اين است كه شما شرك گرايان اگر راست مى گوييد بر درستى شرك و كفرتان، يا دليل خردپسند و حكيمانه عقلى بياوريد و يا نوشته و كتاب آسمانى، و يا روايت معتبر و دليل نقلى متواتر؛ اينك كه هيچ يك از اين سه دليل را بر درستى پرستش بت ها و گرفتن معبودها به جاى خدا را نمى آوريد، بدانيد كه پندارتان بى اساس و ادعاى شما پوچ و بى خردانه است، و اين نادرستى گفتارتان براى خردمندان روشن مى گردد.(151)

* * *

آن گاه در ترسيم عمق گمراهى و اصلاح ستيزى شرك گرايان مى افزايد:

وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لَا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ

چه كسى گمراه تر از آن كسى است كه جز خداى يكتا و به جاى ذات پاك و بى همتاى او كسى را مى خواند و مى پرستد كه تا روز رستاخيز هم به او پاسخ نخواهد داد و هرچه او را به فريادرسى بطلبد به فريادش نخواهد رسيد؟ راستى چه كسى از اين نوع انسان نماها گمراه تر

است؟

وَهُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ آرى، آن معبودهاى ساختگى و دروغين، نه تنها پاسخ شرك گرايان را نمى دهند كه ندا و صداى آنان را نيز نمى شوند و از حال و روز آنان بى خبرند.

در آخرين فراز آيه شريفه ضمير جمع، كه براى عقلا و خردمندان به كار مى رود، به بت ها و معبودهاى دروغين به كار رفته است، چرا كه كار غفلت ورزيدن و بى خبر ماندن از حال و روز شرك گرايان - كه كارى است عقلايى - به آنها نسبت داده شده است.

و اين آيه در اين مورد بسان آن آيه شريفه، در سوره يوسف است كه مى فرمايد: «... رأيتهم هم لى مساجدين» و ديدم كه ماه و خورشيد و ستارگان، همگى بر من سجده مى كردند. آرى در اين آيه نيز ضمير جمع كه در مورد عقلا به كار مى رود، در مورد ماه و خورشيد و ستارگان به كار رفته است، چرا كه سجده گزاردن كار خردمندان است.

. و هنگامى كه مردم [از گورها] برانگيخته شوند، [آن معبودهاى دروغين دشمنان آنان هستند، و پرستش [و عبادت ]آنان را انكار مى ورزند.

7. و آن گاه كه آيات ما در حالى كه روشن [و روشنگر ]است بر آنان تلاوت مى گردد، آنان كه به حق - آن گاه كه به سويشان آمد - كفر ورزيدند، مى گويند: اين [آيات و اين كتاب ]افسونى آشكار است!

8. بلكه [فراتر از آن مى گويند: اين [كتاب را به دروغ [بربافته و ]به خدا نسبت داده است. [هان اى پيامبر!] بگو: اگر من آن را بربافته باشم، [خداى توانا مرا كيفر مى كند، و شما] در برابر خدا اختيار چيزى [و كارى

را] براى من نداريد؛ او به آنچه شما [با تمسخر و تعصب و گفتار ناروا] در آن فرو مى رويد، داناتر است. گواه بودن او ميان من و شما بسنده است؛ و اوست آن بسيار آمرزنده مهربان.

9. [هان اى پيامبر!] بگو: من نوآمده اى از پيامبران نيستم؛ و نمى دانم با من و شما چه خواهد شد؛ جز آنچه را كه به من وحى مى گردد پيروى نمى كنم؛ و من جز هشداردهنده آى روشنگر نيستم.

10. بگو: به من خبر دهيد، كه اگر [اين كتاب پرشكوه از نزد خدا باشد و [آن گاه شما به آن كفر بورزيد و گواهى از بنى اسرائيل به مانند آن گواهى دهد و ايمان آورد و شما تكبر ورزيد [و حق ناپذيرى پيشه سازيد، در آن صورت آيا شما ستمكارترين مردم نيستيد]؟! بى گمان خدا گروه [اصلاح ناپذيران و ]بيدادگران را راه نمى نمايد.

نگرشى بر واژه ها

«آياتنا»: واژه آيه عبارت از چيزى است كه انسان را به پديده و يا حقيقتى شگفت آور راه نمايد.

«تفيضون»: اين واژه از ريشه «افاضه» آمده است كه در اصل به مفهوم دفع مى باشد، امّا در اينجا به مفهوم فرو رفتن در كارى آمده است؛ چرا كه وقتى گفته مى شود «افاض القوم فى الحديث» يعنى آن گروه در گفتارى فرو رفته اند.

«بدعاً»: اين واژه به مفهوم «نوظهور» و «نوآمده» و بدون سابقه پيشين آمده است، و واژه «بدع» و «بديع» به يك مفهوم مى باشد و منظور از آن نخستين فرد مى باشد...

شأن نزول در شأن نزول و داستان فرود آخرين آيه مورد بحث آورده اند كه: اين آيه در باره «عبدالله بن سلام» فرود آمد. قرآن از او به عنوان گواهى

از بنى اسرائيل بر درستى دعوت پيامبر و آسمانى بودن قرآن شريف ياد مى كند؛ چرا كه نامبرده پس از شناخت حقانيت اسلام و پيامبر، اسلام آورد و به آن حضرت گفت: اى پيامبر خدا! من با آگاهى و شناخت، به راه و رسم و دين و كتاب شما ايمان آورده ام. شما در مورد موقعيت من مى توانيد از يهوديان پرس وجو كنيد تا دريابيد كه آنان مرا داناترين دانشمند و دانشور قوم خويش مى شناسند؛ و آن گاه وقتى آنان به آگاهى و دانايى من زبان به اعتراف گشودند، من در برابر آنان اعلام خواهم كرد كه «تورات» روشنگر رسالت و پيامبرى شماست، و نشانه و اوصاف شما در آن كتاب به روشنى آمده است.

«عبدالله» هنوز اسلام خويش را در ميان بنى اسرائيل آشكار نساخته بود كه پيامبر در مورد شخصيت و موقعيت او از آنان پرسيد؛ و آنان پاسخ دادند كه «عبدالله بن سلام» داناترين دانشمند جامعه و قوم ماست، و از همگان به تورات داناتر است.

درست پس از اين اقرار بنى اسرائيل بود كه «عبدالله سلام» اسلام خويش را آشكار ساخت و به رسالت پيامبر و آسمانى بودن دعوت او گواهى داد؛ امّا آن مردم تاريك انديش و متعصب به جاى ايمان و اسلام و پذيرش گواهى او، وى را دروغگو شمردند؛ و آن گاه بود كه اين آيه شريفه فرود آمد.

تفسير شمارى از خصلت هاى زشت حق ستيزان در آيات پيش سخن از زيانكارى شرك گرايان در روز رستاخيز و دشمنى معبودها و خدايان دروغين با پرستندگان گمراه بود؛ اينك در ادامه همان سخن و همان آيات مى فرمايد:

وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاءً

و هنگامى كه شرك گرايان در

روز رستاخيز از گورهاى خويش برانگيخته مى شوند، همان خدايان دروغينى را كه در دنيا مى پرستيدند، دشمن آنان مى گردند. در آيه ديگرى در ترسيم همين حقيقت مى فرمايد: و يكونون عليهم ضداً(152)... و دشمن آنان مى گردند.

وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ و خداى توانا، همان بت ها و خدايان دروغينى را كه شرك گرايان مى پرستيدند به سخن درمى آورد و آنها پرستش و عبادت خود به وسيله شرك گرايان را انكار مى كنند.

* * *

آن گاه قرآن در حق ستيزى و لجاجت شرك گرايان در مورد دعوت پيامبر و آيات قرآن مى فرمايد:

وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ و هنگامى كه قرآن و آيات روشنگر و انسان ساز اين كتاب پرشكوه بر آنان تلاوت مى گردد، كفرگرايان كه در برابر آيات و معجزه هاى پيامبر كه بر ايشان پديدار مى گردد، به جاى ايمان و اسلام و پذيرش حق، مى گويند: اين آيات و اين معجزات افسونى آشكار و نيرنگى ظريف و باريك، و فريب و خدعه اى روشن است.

* * *

آنان ستيزه جويى و حق ناپذيرى را به جايى مى رسانند كه با صراحت مى گويند:

أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ نه اين محمد(ص) پيام آور خدا است، و نه اين آيات و كتاب، پيام آسمان، بلكه او اين آيه ها و سوره ها را خود ساخته و خود پرداخته و به خدا نسبت مى دهد.

قُلْ إِنْ افْتَرَيْتُهُ فَلَا تَمْلِكُونَ لِي مِنْ اللَّهِ شَيْئًا

هان اى پيامبر! به آنان بگو: اگر به راستى من قرآن را خود بربافته و به خداى توانا نسبت داده ام و اگر به پندار شما من دروغساز و افسونگرم، اينك اگر او بخواهد مرا به كيفر كردارم گرفتار سازد و عبرت

روزگارم گرداند، از شما كه كارى ساخته نيست و نمى توانيد در برابر او از من حمايت كنيد، راستى اگر شما درست مى گوييد چرا خدا مرا كيفر نمى كند؟

به بيان ديگر چگونه من به خاطر شما به خود اجازه مى دهم بر خدا دروغ ببندم، در حالى كه مى دانم اگر چنين كنم او مرا رسوا خواهد ساخت و كيفرم خواهد كرد و آن گاه نه شما، كه هيچ كس نمى تواند عذاب خدا را از من دور سازد.

هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِيضُونَ فِيهِ ذات پاك و بى همتاى او به باطل و فتنه اى كه شما در آن فرو مى رويد و دروغ هايى كه در مورد قرآن مى بافيد و آن را سحر و افسون مى خوانيد داناتر است.

كَفَى بِهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ همين بسنده است كه خدا گواه ميان من و شماست كه قرآن از بارگاه او فرود آمده است و وحى آسمانى است، نه ساخته و پرداخته من و يا ديگر انسان ها.

وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ و اوست كه بسيار آمرزنده و مهربان است، و به همين جهت هم كيفر شما اصلاح ناپذيران و حق ستيزان را به تأخير مى افكند و به شما مهلت مى دهد.

زجاج بر اين باور است كه اين فراز از آيه شريفه نشان مى دهد كه پيامبر مهر آنان را به توبه و آمرزشخواهى فرا مى خواند و منظور او اين بود كه: هركس بسان شما شرك گرايان كه به من تهمت بربافتن قرآن و نسبت دادن آن به خدا را مى دهيد، به يكى از گناهان بزرگ دست يازد و آن گاه توبه كند، خدا او را مى بخشد؛ چرا كه او توبه پذير و مهربان است.

من نخستين پيام آور خدا

نيستم در چهارمين آيه مورد بحث خدا به پيامبر فرمان مى دهد كه هان اى پيامبر! به اين حق ناپذيران بگو:

قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنْ الرُّسُلِ من نخستين پيام آور خدا نيستم كه شما اين قدر هياهو به راه انداخته و اظهار شگفتى و تعجب مى كنيد.

به باور گروهى از مفسران پيشين همچون «مجاهد»، «قتاده» و «ابن عباس» واژه «كنت» نه متكلم كه خطاب مى باشد و منظور اين است كه: هان اى محمد! تو نخستين پيامبر خدا نيستى كه از سوى او برانگيخته شده است. يادآورى مى گردد كه واژه «بدع» آغازِ هر چيزى را مى گويند.

وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ و نمى دانم سرنوشت من چه خواهد بود و با شما نيز چه خواهد شد؟

به باور پاره اى منظور اين است كه: و نمى دانم كه من خود جهان را بدرود خواهم گفت يا كشته خواهم شد؟ و شما دروغ شمرندگان قرآن نيز نمى دانم سرانجام از آسمان سنگ بر سرتان خواهد باريد يا آنكه در زمين فرو خواهيد رفت؟ و يا همان بلاها و عذاب هايى كه بر امت ها و جامعه هاى ناسپاس فرود آمد، بر شما نيز فرود خواهد آمد؟

پاره اى از مفسران مى گويند: پيامبر خود مى دانست كه او به بهشت خدا خواهد رفت و دشمنان و دروغ شمرندگان دعوت او جايگاهشان آتش شعله ور دوزخ است.

امّا به باور «ابى مسلم» منظور اين است كه: من جز رسالت و دعوت به سوى خدا هيچ سخنى ندارم؛ نه ادّعاى علم غيب مى كنم و نه مى دانم كه خدا سرنوشت من و شما را چگونه رقم زده است و چه بر سرمان خواهد آمد و سود به ما خواهد رسيد و

يا زيان؛ آرى، من اين ادعاها را ندارم بلكه همين را مى دانم كه به من وحى مى گردد و من فرمان دارم تا مردم را به توحيد و تقوا و عدل و داد و مقررات خدا دعوت كنم و پيام آسمان را به زمين و بندگان خداى فرزانه برسانم.

ضحاك مى گويد: منظور اين است كه: من نمى دانم چه فرمانى از بارگاه او به من خواهد رسيد و نيز نمى دانم به شما چه دستورى خواهد آمد.

امّا به باور برخى ديگر منظور اين است كه: من نمى دانم آيا در گرفتارى خواهم بود يا نجات خواهم يافت؛ نمى دانم فرمان هجرت خواهد رسيد و از مكه خواهم رفت يا در همين جا بايد بمانم و دعوت خويش را پى گيرم؟ نمى دانم آيا فرمان دفاع و جهاد خواهد رسيد كه در آن صورت بايد با شما پيكار كنم يا باز هم سياست نرمش و مدارا و مهر و شكيبايى را بايد ادامه دهم؟(153)

نمى دانم در برابر اين حق ستيزى و بيدادتان عذاب خدا بر سرتان خواهد باريد يا باز هم مهلت خواهيد يافت؟

إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَ در مورد پيكار يا صلح و آشتى با شما يا دعوتتان به حق و عدالت و يا هشدارتان از گناه و زشتى جز از وحى و پيام خدا پيروى نمى كنم و تدبير و عملكرد من براساس وحى است.

وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ و من تنها هشداردهنده اى روشنگرم.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث مى افزايد:

قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ كَانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَكَفَرْتُمْ بِهِ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ هان اى پيامبر! به

شرك گرايان بگو: به من خبر دهيد كه اگر اين كتاب پرشكوه از سوى خدا بر من فرود آمده باشد و من پيام آور او باشم، و شما ناسپاسى كنيد و به پيام آور خدا و قرآن او كفر ورزيد و آن گاه گواهى، همانند «عبدالله بن سلام» با آگاهى از تورات، به رسالت پيامبر اسلام و آسمانى بودن قرآن گواهى دهد و ايمان آورد و شما از پذيرش حق سرباز زنيد و تكبر ورزيد، در آن صورت آيا شما از ستمكاران نخواهيد بود؟

به باور مفسران منظور از اين گواه «عبدالله بن سلام» دانشمد يهود است كه به رسالت پيامبر گواهى داد و ايمان آورد كه اين كتاب از سوى خداست و به محمد(ص) وحى شده است.

امّا پاره اى مى گويند: منظور اين است كه: گواهى از بنى اسرائيل طبق آيات و مفاهيم تورات بر درستى دعوت پيامبر و آسمانى بودن كتاب او و اوصاف ستوده اش گواهى مى دهد.

و به باور برخى نيز منظور اين است كه: موسى بر آسمانى بودن تورات گواهى مى دهد، درست همان گونه كه پيامبر اسلام بر آسمانى بودن قرآن؛ چرا كه اين سوره در مكه فرود آمده و «عبداله بن سلام» در مدينه اسلام آورده است.(154)

لازم به يادآورى است كه آيه شريفه به صورت شرط است و جواب شرط حذف شده كه تقدير آن اين گونه است:

هان اى شرك گرايان! اگر به راستى قرآن از سوى خدا باشد و گواهانى نيز اين حقيقت را گواهى كنند و آن گاه شما كه به آن كفر مى ورزيد، آيا شما از ستمكاران نخواهيد بود؟

ادامه آيه شريفه نشانگر تقدير آيه است كه مى فرمايد:

إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ

الظَّالِمِينَ بى گمان خدا مردم ستمكار را راه نمى نمايد.

پاره اى تقدير ديگرى بر آيه تصور كرده اند، و مى گويند: منظور اين است كه: اگر قرآن از سوى خدا باشد و گواهى بر آن گواهى دهد... در آن صورت چه كسى از شما گمراهتر خواهد بود؟

و پاره اى ديگر برآنند كه تقدير آيه اين گونه است: اگر اين قرآن از سوى خدا باشد و گواهى به آسمانى بودن آن گواهى دهد... و شما انكار كنيد و كفر ورزيد، آيا پس از گواهى به آسمانى بودن آن ايمان خواهيد آورد؟

. و آنان كه كفر ورزيده اند، [بر اثر آفت كبر و غرور ]در باره كسانى كه ايمان آورده اند، گفتند: اگر [راه و رسم پيامبر اسلام چيز] خوبى بود اينان [در گرايش به آن بر ما پيشى نمى جستند. و آن گاه كه به وسيله اين [كتاب شكوهبار] راه نيافتند، خواهند گفت كه: اين [كتاب، نه كتابى آسمانى كه دروغى ديرينه است!

12. و كتاب موسى كه پيشوا و رحمتى [براى مردم حق طلب ]بود، پيش از آن [فرو فرستاده شده بود؛ و اين [قرآنِ زندگى بخش ]كتابى است گواهى كننده [كتاب هاى آسمانى پيشين در حالى كه به زبان عرب [فرو فرستاده شده است تا كسانى را كه ستم پيشه اند هشدار دهد، و نويدى براى نيكوكرداران گردد.

13. به يقين كسانى كه گفتند: پروردگار ما، خدا[ى يكتا] است، آن گاه پايدارى ورزيدند، بر آنان نه بيمى خواهد بود و نه اندوهگين خواهند شد.

14. آنان به پاداش آنچه انجام مى دادند اهل بهشت هستند [و] در آن جاودانه خواهند بود.

15. و انسان را به نيكى نمودن نسبت به

پدر و مادرش سفارش نموديم؛ مادرش او را به دشوارى [و تحمل رنج در شكم ]برداشت، و او را به دشوارى [و رنج به دنيا آورد؛ و بار برداشتن به او و از شير گرفتن وى سى ماه است؛ تا آن گاه كه به اوج توانمندى [و رشد كامل خود نايل آمد و به چهل سالگى رسيد، مى گويد: پروردگارا، به من الهام نما تا نعمت تو را، كه بر من و بر پدر و مادرم ارزانى داشته اى سپاس گذارم و كارى شايسته انجام دهم كه از آن خشنود شوى؛ و در ميان فرزندانم براى من شايستگى قرار ده؛ به يقين من به سوى تو بازگشتم و بى گمان من از تسليم شدگان [بارگاه تو] هستم.

نگرشى بر واژه ها

«قديم»: به مفهوم ديرين و به چيزى كه وجودش از پيش باشد گفته مى شود. امّا در اصطلاحِ متكلمان اين واژه در مورد حقيقتى كه وجودش آغازى ندارد به كار مى رود.

«اوزعنى»: واژه «ايزاع» در اصل به مفهوم بازداشتن از كارى با نرمش و لطف و مداراست.

تفسير حق ستيزى و بهانه جويى ستمكاران در آيات پيش سخن از آفت شرك و بيداد و وصف حال كفرگرايان بود اينك در نخستين آيه مورد بحث نيز در ترسيم شگردهاى آنان مى فرمايد:

وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْرًا مَا سَبَقُونَا إِلَيْهِ و آن كسانى كه خداى يكتا را انكار كرده و راه كفر و ناسپاسى را پيش گرفته بودند در مورد ايمان آوردگان و ايمانِ آگاهانه و خالصانه آنان گفتند: اگر اين برنامه اى كه محمد(ص) مردم را به سوى آن فرا مى خواند و از مردم مى خواهد كه به خدا

و پيامبرش ايمان آورند و كار شايسته انجام دهند، كار خوبى بود و اينك يا در آينده سودى داشت، اين ايمان آوردگان نمى توانستند بر ما سبقت گيرند؛ چرا كه ما در گزينش راه و كار خوب از آنان شايسته تريم! در اين مورد كه گوينده اين سخن كيست، ديدگاه ها متفاوت است:

1- به باور بيشتر مفسران اين سخن ناروا از يهود است و آنان گفتند: اگر راه و رسم محمد و دين و آيين او شايسته بود، هرگز «عبدالله بن سلام» در گرايش به اسلام بر ما پيشى نمى گرفت.(155)

2- امّا به باور «كلبى» اين گفتار از گروه «بنى عامر» است و آنان در واكنش به اسلام آوردن شمارى از نوانديشان و اسلام خواهان قبيله خويش به اين منطق سست تمسّك جستند.

لازم به يادآورى است كه سبك و سياق سخن، نشانگر آن است كه در آيه شريفه مى بايد به جاى «ما سبقونا»، «ما سبقتمونا» مى آمد، امّا اين شيوه از باب توجه از خطاب به غايب است كه در فرهنگ قرآن و ادبيات عرب رايج است.

وَإِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هَذَا إِفْكٌ قَدِيمٌ و از آنجايى كه آنان در قرآن و آيات آن نينديشيده اند تا در پرتو روشنگرى و فروغ تابناك آن راه حق را بيابند، به زودى خواهند گفت كه اين قرآن يك دروغ كهنه و ديرين است.

به عبارت ديگر آنان به اين دروغ دست خواهند يازيد كه: اين قرآن نه كتاب خدا و وحى آسمانى كه از افسانه هاى پيشينيان است.

* * *

در دومين آيه مورد بحث در نفى دروغ پردازى بدخواهان و تأكيد بر حقانيت دعوت پيامبر و آسمانى بودن قرآن مى فرمايد:

وَمِنْ قَبْلِهِ

كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً

و از نشانه هاى درستى و حقانيت اين كتاب آسمانى اين است كه پيش از فرود آن، تورات موسى در حالى كه پيشواى شما است و بايد پيرو آن باشيد و رحمتى است از سوى پروردگار براى مردم با ايمان نازل گرديد و از آمدن پيامبر و وصف او و فرود قرآن نويد داد، امّا شما شرك گرايان و بهانه جويان به رهنمود و روشنگرى آن دل نسپرديد و به وسيله آن راه حق را نجستيد و نيافتيد تا با اوصاف پيامبر اسلام آشنا گرديد و او را بشناسيد و هدايت گرديد.

وَهَذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ و اين قرآن كتابى است كه گواهى كننده به حقانيت كتاب هاى پيشين آسمانى است و آنها را كه پيش از آن آمده اند تصديق مى كند.

لِسَانًا عَرَبِيًّا

و اين در حالى است كه اين كتاب پرشكوه به زبان عربى فصيح و گويا فرو فرستاده شده است.

در آيه مباركه واژه «عربياً» كافى است تا نكته مورد نظر را برساند و واژه «لساناً» براى تأكيد آمده است؛ درست همان گونه كه در عبارت «جائنى زيد رجلاً صالحاً» واژه «رجلاً» براى تأكيد در سخن آورده مى شود.

لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا

هدف اين بود كه اى پيامبر ما! به وسيله اين قرآن ستمكاران را هشدار دهى؛

وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ و نويدى براى نيكوكرداران باشد تا در كار خويش دلگرم تر و جدى تر و پرتلاش تر باشند.

پاره اى واژه «لتنذر» را كه خطاب به پيامبر است «لينذر» خوانده اند، كه در اين صورت آن را به قرآن و كتاب پرشكوه خدا اِسناد مى دهند و در آن صورت معناى آيه اين گونه است: هدف اين است كه قرآن، ستمكاران را

هشدار دهد و نويدى براى شايسته كرداران باشد.

در مورد واژه «بشرى» نيز پاره اى برآنند كه تقدير آيه، «و يبشّر بشرى» مى باشد كه در اين صورت واژه مورد نظر مصدر منصوب مى باشد،؛ امّا پاره اى ديگر برآنند كه مى توان «بشرى» را در محل رفع و بنابر تقدير، يك مبتدا گرفت و گفت در اصل اين گونه است: و هو بشرى للمحسنين. و آن قرآن مايه نويد و مژده اى است براى نيكوكاران.

* * *

دو اصل ايمان و پايدارى در سوّمين آيه مورد بحث قرآن شريف به ترسيم دو اصل ايمان و پايدارى در راه حق و عدالت و مبارزه با آفت شرك و استبداد پرداخته و مى فرمايد:

إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ بى گمان كسانى كه با همه وجود گفتند: پروردگار ما خداى يكتا است، آن گاه در اين راه پايدارى ورزيدند بر آنان نه بيم و ترسى از عذاب و كيفر سراى آخرت خواهد بود و نه اندوهى از روز سهمگين رستاخيز و پيامدهاى آن.(156)

و آن گاه در تفسير اين نويد و مژده به شايسته كرداران مى افزايد:

أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ

آنان اهل بهشت اند و به سوى آن جايگاه پرشكوه و پرنعمت و زيبا هدايت خواهند شد؛

خَالِدِينَ فِيهَا

و در آن براى هميشه ماندگار خواهند بود و از نعمت هاى بسيار خدا بهره ور خواهند گرديد.

جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ و اين نعمت پرشكوه به پاداش عبادت و نيايش و در برابر كارهايى است كه شايسته كرداران در زندگى خويش انجام مى دادند.

نيكى به پدر و مادر يا پرتوى از حقوق آنان در آخرين آيه مورد بحث

در ترسيم پرتوى از حقوق پدر و مادر و نيكى و احسان به آنان مى فرمايد:

وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا

و ما به فرزندان انسان سفارش كرديم كه در مورد پدر و مادر احسان و نيكى كنند، و آن دو آموزگار نخستين مرحله زندگى خويش را گرامى بدارند و از تلاش و كوشش آنان سپاسگزارى كنند.(157)

حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا

به باور گروهى از مفسران پيشين، همچون «حسن»، «قتاده» و «مجاهد» منظور اين است كه: مادرش او را با بى ميلى و رنج در تالار وجود خود حمل كرد.

امّا به باور پاره اى منظور اين است كه: هنگامى كه مادرش به او باردار شد و او به تدريج رشد كرد و سنگين شد، مادرش او را با رنج و ناراحتى حمل مى كرد.

وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا

و او را به دشوارى و رنج به دنيا آورد.

از ديدگاه «ابن عباس» منظور آيه شريفه، اشاره به رنج و سختى مادر به هنگام به دنيا آوردن كودك است.

وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا

و بار برداشتن مادر و به دنيا آوردن كودك و از شير گرفتن او سى ماه به طول مى انجامد، چرا كه كمترين مدت باردارى مادر و دوران كامل شيرخوارگى كودك سى ماه است.

«ابن عباس» بر آن است كه: هرگاه دوران باردارى زن نُه ماه به طول انجامد، در آن صورت دوران شيرخوارگى كودك بيست و يك ماه خواهد بود؛ امّا اگر مادرى شش ماهه كودك خويش را به دنيا آورد، كودك او بيست و چهار ماه شير خواهد خورد.

حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ تا آن گاه كه آن فرزند به اوج توانمندى و رشد كامل خويش نايل آمد؛

از ديدگاه «قتاده» و «ابن عباس» دوران كمال انسان رسيدن به مرز سى و سه سالگى است، امّا از ديدگاه «شعبى» منظور رسيدن به دوران جوانى است.

به باور «حسن» منظور از دوران رشد و كمال آن گاه مى باشد كه حجت بر او تمام شود و درست را از نادرست بازشناسد.

و به باور پاره اى ديگر منظور چهل سالگى است، و اين همان اوج كمال و مرحله اى است كه پيامبران به دريافت وحى و پيام خدا مفتخر شدند.

وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً

و به مرز چهل سالگى رسيد.(158)

با اين بيان چنين دريافت مى گردد كه دوران كمال، رسيدن به چهل سالگى است و انسان در اين مرحله به نعمت خرد و خردمندى و تجربه و آگاهى و قدرت مقايسه و انتخاب و رأى مى رسد.

قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَ در اين مرحله است كه مى گويد: پروردگارا! به من الهام بخش و توفيق ارزانى دار تا سپاس نعمتى را كه به من و پدر و مادرم ارزانى داشتى بجا آورم؛

وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ و ياريم كن تا كارى شايسته انجام دهم كه تو از آن كار خشنود گردى.

وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي و تو اى پروردگار من! بر من منت گذار و درستكارى و صلاح و رستكارى و فلاح را در دودمان من قرار ده و براى من در آنها شايستگى و نام نيك گذار.

به باور «زجاج» منظور اين است كه: پروردگارا! فرزندان مرا شايسته ساز و به راهى كه خود مى پسندى راه نما.

امّا به باور پاره اى اين جمله دعا مى باشد و او از خدا

تقاضا مى كند كه فرزندانش را نسبت به او شايسته كردار و مهربان قرار دهد تا در زندگى فرمانبردارش باشند و به او نيكى كنند، چرا كه مى فرمايد: و در ميان فرزندانم براى من مايه شايستگى قرار ده. «و اصلح لى».

از ديدگاه برخى اين فراز از آيه شريفه دعا مى باشد كه به منظور اصلاح و سازندگى آنان از بارگاه خدا خواسته مى شود تا آنان در زندگى فرمان خدا را اطاعت و مقررات او را رعايت كنند و يكتاپرست باشند. به باور ما نيز اين ديدگاه بهتر به نظر مى رسد، چرا كه اگر فرزندان انسان خدا را فرمان برند، در حقيقت به پدر و مادر نيز نيكى كرده اند. و واژه «ذريه» در دعا نشانگر آن است كه او به نسل و تبار و دودمانش دعا مى كند، چرا كه اين واژه در مورد فرزندانى كه پس از انسان به دنيا مى آيند، به كار مى رود. «سهل بن عبدالله» در تفسير اين جمله مى گويد: منظور اين است كه: پروردگارا! فرزندان مرا براى من نسلى شايسته و پرافتخار، و براى خودت بندگانى درستكار و شايسته كردار قرار ده.

إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ من از گناهان و لغزش هايم به سوى تو بازمى گردم.

وَإِنِّي مِنْ الْمُسْلِمِينَ و از اسلامگرايان واقعى و فرمانبرداران بارگاه تو هستم.

پرتوى از آيات در آيات انسان ساز و الهام بخشى كه ترجمه و تفسير آنها گذشت، نكات ديگرى نيز به نظر مى رسد كه به پاره اى از آنها اشاره مى كنيم:

1- دور از پيروزى و سرفرازى در سومين آيه مورد بحث، قرآن دو اصل انسان سازِ ايمان آگاهانه و خالصانه و عاشقانه و راستين، و آن گاه استقامت و پايدارى

خردمندانه و شجاعانه در راه هدف هاى آن را، دو اصل مترقى و دو راز پيروزى و سرفرازى براى فرد و جامعه و حكومت عنوان مى دهد، و روشنگرى مى كند كه اين از سنت هاى خداست و او چنين اراده فرموده است كه هر فرد و جامعه و خانواده و مردمى كه به راستى به ذات پاك و بى همتاى آفريدگار هستى ايمان آورده و خالصانه و عاشقانه شايسته كردارى را پيشه ساختند و در راه آرمان هاى بلند ايمان و تقوا و توحيد و آزادى پايدارى ورزيدند و از موانع و مشكلات رشد و تعالى نهراسيدند و آنها را با سرپنجه تدبير و خرد و دانش از سر راه خويش برداشتند، خدا پيروزى و رستگارى آنان را تضمين مى كند.

اين واقعيت و اين راز پيروزى جامعه ها و تمدّن ها در آيه ديگرى نيز آمده است كه مى فرمايد: انّ الّذين قالوا ربنا ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكه الا تخافوا و لا تحزنوا وابشرو بالجنة التى كنتم توعدون(159)

به يقين آن كسانى كه با همه وجود گفتند: پروردگار ما خداست، آن گاه در راه حق و عدالت پايدارى ورزيدند، فرشتگان بر آنان فرود مى آيند كه: هان اى بندگان شايسته كردار خدا! در راه رشد و سرفرازى نه بيمى به دل راه بدهيد و نه اندوهگين گرديد و به بهشت پرطراوت و زيبايى كه وعده داده شده ايد شاد و شادمان باشيد.

و در آيه ديگرى به اين صورت به تابلو رفته است:

و ان لو استقاموا على الطريقه لَأسقيناهم ماءً غدقاً(160)

و اگر مردم توحيدگرا و عدالت خواه بر راه حق و عدالت پايدارى ورزند آنها را از آب گوارا و سرشار زندگى و بركات آسمانى

و زمينى سيراب مى سازيم.

با اين بيان دو اصلِ ايمان خردمندانه و راستين و پايدارى و تلاش در راه هدف ها و آرمان هاى مترقى و آزادى بخش و انسان پرور آن، دور از پيروزى و سرفرازى در زندگى است.

2- فيلمى كوتاه از آغاز تا فرجام يك زندگى خداپسندانه در آخرين آيه مورد بحث قرآن از جمله اين درس را مى دهد كه فيلمى كوتاه و گويا از آغاز زندگى يك انسان مترقى و شايسته كردار تا فرجام زندگى او، و نيز آرزوها و آرمان ها و خواسته ها و هدفها و سرانجامِ او را به تابلو مى برد كه راهگشا و راهنما و الهام بخش است كه اين گونه ترسيم مى گردد:

1- در مرحله نخست بايد به سلامت جسم و رشد جسمى انسان انديشيد.

2- در گام دوّم، سخن از رشد فكرى و عقلى و عاطفى و روحى و وجدانى انسان است، كه در تربيت بايد مورد نظر مربيان قرار گيرد.

3- آن گاه است كه انسان به مرحله سپاس آفريدگار خويش مى رسد و راه بندگى و پروا و عدالت و آزادگى و رعايت حقوق انسانها و تضمين حقوق بشر را در دستور كار قرار مى دهد.

4- و نيز به سپاس گزارى از پدر و مادر و مربيان و آموزگاران و كسانى كه در تربيت و سازندگى او كوشيده اند.

5- اين انسان در صورتى كه دستخوش لغزش گرديد، بى درنگ به بارگاه خدا بازمى گردد و توبه مى كند.

6- و نيز با همه وجود به انجام كار شايسته پاى مى فشارد.

7- و نيز به تربيت نسل شايسته و فرزندان نيكوكردار همت مى گمارد.

8- و سرانجام هم به جايى اوج مى گيرد كه سراسر تسليم خدا مى شود.

آرى، مربيان و آموزگاران و حكومت و جامعه بايد در تربيت نسل ها اين نكات و مراحل را در نظر داشته باشند.(161)

3- پاسداشت حرمت پدر و مادر

و نيز قرآن در همين آيه به پاسداشت حرمت پدر و مادر توجه مى دهد، از فرزندان انسان مى خواهد كه آنان را سخت گرامى دارند و در مورد آنان احسان و نيكى كنند و با ترسيم محسوس و ملموس دردها و رنجها و گرفتارى هاى بيشتر مادر در به دنيا آوردن، شير دادن و تربيت فرزندان، همه را به قدرشناسى و حق شناسى و سپاس برمى انگيزد و اين روحيّه عالى انسان را در كالبدها و در دلها و جانها مى دمد تا گامى ديگر در راه احيا حقوق انسانها برداشته شود.

در روايت است كه مردى به حضور پيامبر آمد و گفت: اى پيامبر! در حق چه كسى نيكى كنم؟ مَنْ ابرّ؟ پيامبر فرمود: مادرت. قال: امّك، قال: ثم مَن؟ قال: امّك، قال: ثم مَن؟ قال: امّك، قال: ثم مَنْ؟ قال: اباك، آن مرد سه بار پرسيد ديگر به چه كسى؟ فرمود مادرت، مادرت، و در چهارمين بار فرمود پدرت.(162)

و نيز آورده اند كه جوانى مادر سالخورده خويش را به دوش كشيده و طواف مى داد، كه به پيامبر رسيد، و گفت: هل اديت حقها؟ آيا حق مادرم را ادا كرده ام؟ پيامبر فرمود: لا، و لوبزفرة واحدة.نه، هرگز يك نفس او را كه در راه كشيده است جبران نكرده اى!(163)

. اينان كسانى هستند كه نيكوترين آنچه را [در زندگى ]انجام داده اند از آنان مى پذيريم و از بديهايشان [هم ]درخواهيم گذشت؛ [اين در حالى [است كه آنان در [زمره ]بهشتيانند؛ [اين همان

وعده راستى است كه [هماره ]به آنان وعده داده مى شد.

17. و آن كسى كه به پدر و مادر خويش گويد: اُف بر شما! آيا به من وعده مى دهيد كه [زنده و از گور خويش بيرون آورده خواهم شد، در حالى كه پيش از من نسل ها درگذشتند [و بازنگشتند]؟! و آن دو خدا را به دادخواهى مى طلبند [و مى گويند:] واى بر تو! [دست از حق ناپذيرى بردار و ]ايمان آور؛ به يقين وعده [و هشدار] خدا حق است؛ امّا او مى گويد: اينها چيزى جز افسانه هاى پيشينان نيست.

18. اينان كسانى هستند كه گفتار [و وعده عذاب خدا] در موردشان - در حالى كه در زمره جامعه هايى [ستمكار،] از پريان و آدميان كه پيش از آنان درگذشتند [و روزگارشان سپرى گرديد ]- به حقيقت پيوست؛ به يقين [همگى آنان زيانكار بودند.

19. و براى هريك از [حق گرايان و ستمكاران به خاطر آنچه انجام داده اند درجاتى است، [تا با آنان براساس عدل و داد رفتار گردد] و تا [خداى فرزانه پاداش و كيفر] كارهايشان را به طور كامل به آنان بدهد؛ و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت.

20. و روزى كه آن كسانى را كه كفر ورزيده اند، [همه را به كيفر ناسپاسى شان بر آتش عرضه مى دارند، [به آنان ندا مى رسد كه:] شما نعمت هاى پاكيزه خود را در زندگى دنيايتان [با حق ستيزى و خودسرى از ميان برديد و از آنها [به گونه اى زشت و ظالمانه بهره جستيد؛ اينك امروز به خاطر آن كه در زمين به ناحق تكبر مى ورزيديد و به سبب آنكه نافرمانى مى كرديد، به عذاب خفت بار كيفر مى گرديد.

تفسير

پاداش حق شناسى و ناسپاسگزارى در آيات پيش از دو گروه از انسانها سخن رفت: از گروهى كه درست انديش و خيرخواه و توحيدگرا و آزادمنش و نمك شناس و سپاسگزار و توبه كار و اصلاح طلب بودند؛ و گروهى ديگر كه در انديشه و رفتار از ناسپاسى و حق ستيزى و تاريك انديشى پيروى مى نمودند؛ اينك در اين آيات ثمره انديشه درست و يا نادرست و رفتار عادلانه و يا ظالمانه هركدام را ترسيم مى كند.

در نخستين آيه مورد بحث در اشاره به پاداش مردم درست انديش و سپاسگزار و شايسته كردار مى فرمايد:

أُوْلَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا

آنان كسانى هستند كه ما شايسته ترين كارهايشان را از آنان مى پذيريم.

منظور از آنان همان كسانى هستند كه در آيات گذشته از آنان سخن رفت و از ايمان و عمل شايسته، سپاس از نعمت هاى خدا و توبه و فرمانبردارى از ذات بى همتاى او سخن مى گفتند؛ و منظور از كارهاى شايسته يا شايسته ترين كارها، عبادت هاى واجب و مستحب آنان است كه برترين پاداش را دريافت مى دارند.

وَنَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئَاتِهِمْ و از گناهان آنان نيز مى گذريم.

فِي أَصْحَابِ الْجَنَّةِ

اين فراز از آيه شريفه در موضع نصب و حال مى باشد، و منظور اين است كه: اين در حالى است كه آنان در زمره اهل بهشت هستند.

وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ اين همان وعده راست و درستى است كه هماره به آنان وعده داده مى شد.

منظور از اين وعده راست، وعده خدا مى باشد كه به ايمان آوردگان وعده فرمود كه كارهاى شايسته شايسته كرداران را پذيرفته و لغزش ها و گناهانشان را مى بخشايد و در پرتو فضل و كرم خويش اگر بخواهد عذاب را با

توبه و آمرزشخواهى يا بدون آن از آنان برخواهد داشت.

لازم به يادآورى است كه اين وعده، هماره از زبان پيام آوران خدا به مردم داده شده است.

* * *

در آيات پيش سخن از وصف ايمان آوردگان و شايسته كردارانى بود كه از ويژگى هاى آنان سپاس گزارى و حق شناسى در برابر نعمت هاى بى كران خدا و زحمات پدر و مادر و احسان و نيكى در مورد آنان بود، اينك سخن از كسانى است كه نه سپاس نعمت هاى خدا را مى كنند و نه حقوق پدر و مادر را پاس مى دارند.

در اين مورد در دومين آيه مورد بحث مى فرمايد:

وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُمَا

و آن كسى كه هرگاه پدر و مادرش از سر مسئوليت و دلسوزى و خيرخواهى او را به ايمان و پروا و انجام كارهاى شايسته و آراستگى به اخلاق و ارزش هاى انسانى دعوت مى كنند، به آنان پرخاشگرانه فرياد برمى آورد كه: اف بر شما! اين جمله نشان خشم و نفرت و حرمت شكنى و بى ادبى است و مفهوم آن اين است كه: «بعداً لكما» از رحمت خدا دور باشيد؛ يا از برابر ديدگانم دور باشيد تا شما را نبينم.

به باور پاره اى منظور اين است كه گستاخانه به آنان مى گويد: كثافت ها! زباله ها! درست همان گونه كه انسان به هنگامى كه بوى نامطبوعى به مشامش برسد واكنش نشان مى دهد و اظهار تنفر و انزجار مى نمايد.

أَتَعِدَانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتْ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي آيا به من وعده مى دهيد كه در آستانه رستاخيز و روز قيامت از گور خويش زنده و برانگيخته خواهم شد، با اينكه جامعه ها و امت هايى پيش از من مرده اند و روزگارشان سپرى گرديده و

هرگز بازنيامده اند و به زندگى بازنگشته اند؟!

به باور پاره اى از مفسران منظور اين است كه: آيا به من وعده زنده شدن در آستانه رستاخيز را مى دهيد در حالى كه قرنهاست كه اين سخن و اين دعوت و اين وعده انكار مى گردد و بسيارى نمى پذيرند كه مردگان دگرباره زنده خواهند شد؟!

وَهُمَا يَسْتَغِيثَانِ اللَّهَ امّا آن پدر و مادر با ايمان و درست انديش در برابر اين پرخاشجويى و خيره سرى فرزند خويش به بارگاه خدا روى مى آورند و در حالى كه خدا را به فريادرسى مى خوانند و از ذات پاك و بى همتاى او مى خواهند تا دست فرزندشان را با مهر و لطف و بخشايش خويش بگيرد و او را به سوى ايمان و پذيرش حق راه نمايد، در همان شرايط به فرزند خويش مى گويند:

وَيْلَكَ آمِنْ واى بر تو! واى... از روز رستاخيز و حساب خدا پروا كن و به آنچه پيامبر خدا آورده است و مردم را راه مى نمايد ايمان آور!

إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌ چرا كه بى گمان وعده خدا در مورد برانگيخته شدن مردگان و حساب و كتاب و پاداش و كيفر روز رستاخيز حق است؛

فَيَقُولُ مَا هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ امّا آن فرزند خيره سر با گستاخى و حق ناپذيرى مى گويد: اين قرآن و آنچه كه شما مرا به سوى آن فرا مى خوانيد، چيزى جز افسانه هاى پيشينيان نيست و هيچ كدام واقعيت ندارد!

از «ابن عباس» و گروهى ديگر از مفسران پيشين آورده اند كه: اين آيه در مورد «عبدالرحمن»، فرزند «ابوبكر» فرود آمده است؛ چرا كه پدر و مادر نامبرده او را براى گرايش به اسلام و اعلان ايمان زير فشار

مى نهادند و با اصرار بسيار از او مى خواستند كه به خدا و پيامبر و قرآن ايمان آورد، امّا او مى گفت: شما، شمارى از سران قريش را زنده كنيد تا بر درستى و حقانيت اين كتاب و اين دعوت گواهى كنند و من در اين مورد از آنان پرس وجو كنم تا آن گاه ايمان بياورم!

در برابر ديدگاه فوق گروهى از جمله «حسن» و «زجاج» برآنند كه: پيام آيه جهانشمول و عام است و هر فرزند گستاخ و خيره سرى را شامل مى گردد كه به جاى حق پذيرى و نمك شناسى، با پدر و مادر بدرفتارى كند و سخنان درست و سنجيده آنان را نپذيرد. اين حقيقت از ادامه آيات نيز دريافت مى گردد.

فرجام رسواى تاريك انديشى و خيره سرى در ادامه سخن در اين مورد با اشاره اى روشنگر و هشداردهنده به سرانجام خيره سرى و تاريك انديشى و حق ناپذيرى مى فرمايد:

أُوْلَئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمْ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ الْجِنِّ وَالْإِنسِ آنان كسانى هستند كه فرمان عذاب خدا در مورد آنها ثابت شده و در زمره جامعه ها و امت هايى ستمكار از آدميان و پريان كه پيش از آنان بودند، گرفتار كيفر بيدادشان خواهند شد، چرا كه حال و روز و پندار و عملكرد ناصوابشان همانند آنان بوده است.

از «حسن» در اين مورد آورده اند كه مى گفت: قانون مرگ شامل حال جنيان نمى گردد و آنان نمى ميرند؛ امّا آيه مورد بحث به خلاف اين نظر راه مى نمايد.

در آخرين فراز آيه شريفه، قرآن در گزارشى از سرنوشت و فرجام كار آنان مى فرمايد:

إِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِرِينَ آنان همه گرفتار كيفر كردارشان مى گردند چرا كه همه آنان از زيانكاران بودند.

آرى، آنان با گناه و نافرمانى خدا خويشتن را به كام هلاكت و عذاب افكندند و كدامين زيان از اين سهمگين تر و رسواتر؟!

* * *

در چهارمين آيه مورد بحث مى افزايد:

وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا

و براى هركدام از آن حق گرايان و حق ستيزان به خاطر عملكردشان مرتبه ها و درجه هايى است ؛ چرا كه حق پذيران در خور پاداش هستند و حق ناپذيران سزاوار كيفر و عذاب.

به باور «ابن زيد» و «ابومسلم» منظور اين است كه: هركدام از ايمان آوردگان شايسته كردار و كفرگرايان گناهكار و ستمكار متناسب با شرايط و عملكردشان درجات و مراتبى خواهند داشت و روشن است كه درجات شايسته كرداران در بهشت پرنعمت و زيباى خداست، و درجات كافران و ظالمان، عبارت از دركات دوزخ است.

امّا از ديدگاه «جبايى» و «على بن عيسى» منظور اين است كه: هر انسان حق پذيرى به درجاتى از پاداش و مقامات نايل مى گردد، گرچه درجات خوبان نيز به دليل تفاوت انديشه و خرد و عملكردشان متفاوت است و برخى بر ديگران برترى خواهند داشت.

وَلِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمَالَهُمْ هدف اين است كه پاداش و كيفر كارهايشان را به طور كامل به آنان بدهيم.

اين ترجمه در صورتى است كه «نوفيهم» خوانده شود، امّا اگر «وليوفيهم» قرائت گردد منظور اين است كه: تا خداى فرزانه پاداش عملكردشان را به طور كامل به آنان بدهد.

وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ و به آنان هيچ ستمى نخواهد رفت.

آرى، با آنان براساس عدل و داد رفتار مى گردد، به گونه اى كه در مورد كسى كه در خور عذاب و كيفر نيست، ذره اى عذاب نخواهد بود و كسى كه در خور پاداش است ذره اى از او

دريغ نخواهد شد.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث مى فرمايد:

وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ

و روزى كه كفرگرايان را بر آتش عرضه مى دارند...

به باور گروهى از مفسران منظور اين است كه: و روز رستاخيز كه كفرگرايان وارد دوزخ خواهند شد... درست همان گونه كه گفته مى شود: عرض فلان على السوط» فلانى را تازيانه زدند.

امّا به باور برخى منظور اين است كه: پيش از آنكه كفرگرايان را وارد دوزخ سازند، آتش شعله ور دوزخ بر آنان عرضه مى گردد تا سختى عذاب آن را بچشند و بنگرند و همه دوزخ را با چشم خويش نظاره كنند.

أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمْ الدُّنْيَا

آرى، آن روز به آنان گفته مى شود: شما نعمت ها و لذت هاى دنيا را بر نعمت ها و لذت هاى بهشت برگزيديد و چيزى فروگذار نكرديد.

وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا

و در آن لذت هاى زودگذر و كاميابى هاى فناپذير فرو رفتيد و بهره خويش را گرفتيد.

از ديدگاه پاره اى از مفسران منظور از لذت ها و كاميابى هايى كه كفرگرايان و ظالمان از آن بهره برده اند، همان رزق و روزى نيكو مى باشد كه خدا به آنان ارزانى داشته، امّا آنان همه را در راه برآوردن خواسته هاى حيوانى و كشش هاى زودگذر و فناپذير مادى صرف نموده و در راه حق و عدالت و تحصيل خشنودى خدا و خلق او سرمايه گذارى نكرده اند.

اصل پارسايى در زندگى رهبران راستين درست به همين جهت است كه وقتى خداى فرزانه كفرگرايان و ظالمان را به خاطر بهره ورى از نعمت ها و لذت هاى دنيا مورد نكوهش قرار داد، پيامبر و اميرمؤمنان راه زهد و پارسايى را پيش گرفتند و از ناز و نعمت حلال و

رواى آن نيز جز به اندازه ناچيز دورى گزيدند.

در اين مورد از عمر آورده اند كه: روزى بر پيامبر گرامى وارد شدم و آن پيشواى بزرگ توحيد را ديدم كه بر روى قطعه اى از بوريا خوابيده است. به گونه اى فرش و زيرانداز ساده و ناچيز بود كه بخشى از از پيكر مبارك آن حضرت روى آن بود و بخشى بر روى شن ها و زير سرش بالشى از ليف خرما قرار داشت.

بر او سلام كردم و نشستم و پس از پرس وجو از حال آن حضرت، گفتم: سرورم، شما پيام آور خدا هستيد و بنده برگزيده و عزيز بارگاه او در ميان انسانها؛ چرا در حالى كه شاهان ايران و روم بر كرسى هاى زرنگار و فرش هاى زربفت و حرير پا مى گذارند و تكيه مى كنند، شما اين گونه ساده و پارسايانه زندگى كنيد و بسان مردم عادى از نعمت ها و امكانات زندگى محروم باشيد؟

پيامبر گرامى فرمود: هان اى عمر، آنان مردمى هستند كه نعمت ها و روزيهاى خود را در همين زندگى زودگذر فناپذير دنيا تحويل گرفته اند و عمر خويش را به كاميابى و لذت جويى و گناه سپرى مى كنند و ديرى نخواهد پاييد كه همه امكاناتشان از آنان گرفته مى شود، امّا نعمت و شكوه ما در سراى آخرت و بهشت پرطراوت خدا خواهد بود. «اولئك قوم اجلت طيباتهم، و هى و شيكة الانقطاها، و انّما اخرت لنا طيباتنا»(164)

اميرمؤمنان در يكى از سخنان الهام بخش خويش مى فرمايد:

واللّه لقد رقعت مدر عنى هذه حتى استحيت من راقعها...(165)

به خداى سوگند آن قدر اين لباس خود را تعمير نموده و وصله كرده ام كه ديگر از تعميركار آن خجالت مى كشم. يكى

از بندگان خدا به من گفت: هان اى اميرمؤمنان! چرا آن را به دور نمى افكنى و جامه و جبه اى نو نمى پوشى؟ در پاسخ او گفتم: از من دور شو و بدان كه فردا آن گاه كه سپيده دمان رسيد و خورشيد زمين را روشن ساخت از مردم شب رو ستايش خواهند كرد.

از پنجمين امام نور آورده اند كه فرمود:

واللّه ان كان على(ع) لياكل اكلة العبد و يجلس جلسة العبد...(166)

به خداى سوگند كه على(ع) همرنگ و همانند محرومان و بردگان غذا مى خورد، و بسان آنان مى نشست. هماره دو جامه مى خريد و از كارگر خويش قنبر مى خواست تا هركدام بهتر است، آن را براى خود برگزيند و خودش جامه ساده تر و ارزانتر را مى پوشيد.

هرگاه آستين پيراهنش بلند بود، آن را كوتاه مى كرد و هرگاه قد آن بلند بود آن را قيچى مى نمود و از آن تكّه پارچه ها كلاه و پوششى براى ديگران تهيه مى كرد.

آن بزرگ پارساى تاريخ بشر، پنج سال حكومت كرد، امّا در اين مدت نه آجرى براى خود روى آجر نهاد و نه خشتى روى خشت ديگر؛ نه نقره اى به ارث نهاد و نه طلايى؛ به مردم نان گندم و گوشت انفاق مى كرد و خودش به منزل بازمى گشت و نان جو و روغن زيتون و سركه مى خورد. هيچ گاه با دو كار روبه رو نگرديد كه هردو در راه خشنودى خدا باشند، جز اينكه آن كارى را كه سخت تر و طاقت فرساتر بود، آن را برمى گزيد و براى خشنودى خدا و خدمت به بندگانش آن را به انجام مى رساند.

آن حضرت هزار برده را از دست رنج خويش خريد و همه آنها را در پرتو تدبير

و كرامت خويش تربيت فرمود و در راه خشنودى دوست آزاد ساخت و سيره و سبك و شيوه اى خداپسندانه و شگرف از خود به يادگار نهاد كه كسى پس از او توان گام سپردن در آن و آفرينش شاهكار او را نداشت.

آن نيايشگر پراخلاص، شبانه روز هزار ركعت نماز مى خواند و از دودمان او شبيه ترين انسان به آن بزرگوار امام سجاد بود كه هيچ كس پس از او نيز توان انجام كار وى را نداشت.

و نيز آورده اند كه امير والاييها در بصره به ديدار «علاءبن زياد» رفت و او ضمن گفتگو با آن حضرت از سبك و شيوه ناهنجار برادرش «عاصم» شكايت كرد و افزود كه او زندگى و كار خويش را وانهاده و از همسر و فرزند دست شسته و با پوشيدن خرقه و عبايى به رياضت و رهبانيت روى آورده است.

يا اميرالمؤمنين! اشكو اليك اخى عاصم لبس العبا و تخلى من الدنيا.

آن حضرت دستور داد او را آوردند. هنگامى كه چشمش به «عاصم» افتاد بر او بانگ زد كه:

يا عدى نفسه! لقد استهام بك الخبيث، اما رحمت اهلك و ولدك؟ أَترى الله احلّ لك الطيبات و هو يكره اَنْ تأخذها؟ انت اهون على الله من ذلك.(167)

هان اى دشمن جان خويش! اين چه راهى است كه برگزيده و اين چه قيافه اى است كه براى خود ساخته اى؟

به چهره خويش بنگر كه چگونه ژوليده و بهم ريخته و نامرتب است؛ آيا به خاندان و فرزندانت رحم نمى كنى؟ آيا مى پندارى خداى فرزانه نعمت هاى خويش را بر تو روا و حلال ساخته، آن گاه براى او خوشايند نيست كه تو از آنها

بهره گيرى؟ تو كوچك تر از آن هستى كه در مورد او چنين پندارى.

«عاصم» گفت: سرورم شما چرا به لباس خشن و غذاى اندك بسنده مى كنى و زهد و پارسايى پيشه ساخته اى؟

حضرت فرمود:

و يك: انى لست كانت، لِأَنّ الله فرض على ائمة العدل اَن يقدروا انفسهم بضعفة الناس كيلا يتبيغ بالفقير فقره.(168)

واى بر تو! من بسان تو نيستم، شرايط و موقعيت من با تو يكسان نيست؛ چرا كه من پيشواى مردم هستم و زمامدار آنان و خداى فرزانه بر رهبران راستين اسلام واجب ساخته است تا در زندگى مادى و امكانات زندگى، خود را با محرومان جامعه برابر سازند تا فقر و تنگدستى بر توده محروم فشار نياورد و آنان از زندگى خسته و نوميد نگردند.

بازگشت به تفسير

در ادامه آيه شريفه مى افزايد:

فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ آن روز كه كفرگرايان و ظالمان را به آتش شعله ور دوزخ عرضه مى كنند، به آنان گفته مى شود: شما از نعمت ها و لذت هاى زندگى به اندازه خويش برگرفتيد و بهره ور شديد، اينك امروز - كه روز رستاخيز و روز پاداش و كيفر است - شما به خاطر تكبر نمودنتان در برابر خدا و پيامبران و دعوت هاى آسمانى آنان، و به خاطر گناهانى كه انجام مى داديد و از قلمرو مقررات خدا خارج، و مرزهاى قوانين او را مى شكستيد، عذابى خفت آور خواهيد داشت.

. و [سرگذشت هود،] برادر «عاديان» را به ياد آور، آن گاه كه جامعه [و مردم خود را در [آن ريگستان [از شرك و بيداد ]هشدار داد در حالى كه [هم پيش

از [آمدن ]او و [هم ]پس از [آمدن او هشداردهندگان [دلسوز و خيرخواهى براى هدايت مردم آمدند و] درگذشتند [و نخستين سخن آنان با مردم اين بود:] كه [هان اى مردم!] جز خدا را نپرستيد؛ راستى كه من از عذاب روزى سهمگين بر شما مى ترسم.

22. [آنان گفتند: آيا به سوى ما آمده اى تا ما را از [پرستش ]خدايانمان برگردانى؟! پس اگر از راستگويانى آنچه را به ما وعده مى دهى [و ما را از آن مى ترسانى، همان را] براى ما بياور!

23. گفت: آگاهى [از هنگامه فرود عذاب بر ستمكاران تنها نزد خداست؛ و من [همان چيزى را كه به [خاطر] آن فرستاده شده ام، [آن را] به شما مى رسانم، امّا من شما را مردمى مى نگرم كه [در] نادانى [پافشارى مى كنيد.

24. پس هنگامى كه آن [عذاب سهمگين را بسان ابرى گسترده [بر فراز سرشان ديدند كه به سوى دره هايشان روى آورده است، [با شور و شادمانى گفتند: اين ابرى است كه برايمان باران خواهد آورد، [امّا پيامبرشان هود] گفت: [نه،] بلكه اين همان چيزى است كه به شتاب خواهانش بوديد: تندبادى است كه در آن عذابى دردناك [نهفته است؛

25. [تندبادى كه به دستور پروردگارش هر چيزى را [از بنيان مى كند و] نابود مى نمايد! پس بامدادان به گونه اى شدند كه جز سراهايشان [چيزى در شهر و ديارشان ديده نمى شد؛ [آرى، ما] گروه گناهكاران را اين گونه كيفر مى دهيم.

نگرشى بر واژه ها

«احقاف»: اين واژه جمع حقف، به مفهوم تپه هاى شنىِ بزرگ و طولانى است كه از كوه كوچكتر است.

پاره اى نيز اين واژه را،

توده هاى انباشته شن كه بسيار بلند و كوه آسا و پر پيچ و خم مى باشد، معنا كرده اند.

«عارض»: به ابرى گفته مى شود كه در گوشه اى از آسمان سايه افكند و گسترش يابد و همه آسمان را بگيرد.

«تُدَمِّرُ»: از ريشه «تدمير» به مفهوم نابود ساختن آمده است.

تفسير كيفر جامعه سركش «عاد»

در آيات پيش سخن از كفرگرايان و خصلت هاى نكوهيده آنان و ره آورد شوم حق ستيزيشان بود، اينك به ترسيم سرگذشت يك جامعه سركش پرداخته و در نخستين آيه مورد بحث روى سخن را به پيامبر گرامى نموده و مى فرمايد:

وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ

هان اى پيامبر! سرگذشت عبرت انگيز و تكاندهنده «هود»، برادر قوم «عاد» را به جامعه و مردم خودت در مكه و حجاز يادآورى كن.

إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ آن گاه كه آن پيامبر خدا جامعه و مردم خويش را در آن ريگستان از شرك و بيداد و زشتى و گناه هشدار داد و به پرستش خداى يكتا و انجام كارهاى شايسته و خداپسندانه دعوتشان كرد.

در مورد موقعيت جغرافيايى منطقه «احقاف» ديدگاه ها يكسان نيست، براى نمونه:

1- به باور «ابن عباس» منظور صحرايى است ميان «عمان» و «مهرة».

2- امّا به باور ابن اسحاق «احقاف» به مفهوم توده هاى انباشته ريگ و شن مى باشد كه ميان «عمان» و حضرموت» قرار دارد.

3- از ديدگاه «قتاده» منظور رشته اى از تپه هاى شنى در ساحل دريا است كه ميان «عمان» و «عدن» مى باشد.(169)

4- و از ديدگاه حسن «احقاف» به سرزمينى گفته مى شود كه پوشيده از ريگ هاى انباشته و تپه هايى از شن است.

وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ آن گاه كه مردم خويش

را در آن سرزمين هشدار داد، در حالى كه هم پيش از آمدن او و هم پس از آمدنش پيام آوران بسيارى آمدند و مردم خود را به توحيد و تقوا و عدالت و آزادگى فرا خواندند.

با اين بيان منظور از اين جمله آن است كه پيش از «هود» و پس از او پيامبران بى شمارى آمدند و رسالت خويش را ابلاغ كردند و رفتند.

أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ اين پيامبر بزرگ بسان همه آنان به مردم خويش هشدار داد كه جز خداى يكتا را نپرستيد و براى او همتا و نظيرى نگيريد.

اين فراز نشانگر آن است كه همه پيامبران، دعوت خويش را از توحيدگرايى و يكتاپرستى آغاز كردند و سرلوحه دعوت آنان همين اصل بود و خداى فرزانه روشنگرى مى كند كه من، هم پيش از آمدن «هود» و هم پس از رسالت او، هيچ پيامبرى را به سوى مردمى نفرستادم، جز اينكه به او فرمان دادم كه مردم را به پرستش خداى يكتا دعوت نمايد.

در ادامه آيه شريفه سخن «هود» را در برابر جامعه و مردمش ترسيم مى كند كه فرمود:

إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ من بر شما از عذاب روزى سهمگين مى ترسم.

به باور گروهى از مفسران تقدير آيه اين گونه است كه: اذ انذر قومه بالأَحقاف فقال انى اخاف... آن گاه كه آن حضرت قوم خويش را در آن ريگستانها هشدار داد و گفت: هان اى مردم! من از عذاب روزى سهمگين بر شما مى ترسم.

* * *

امّا آن جامعه و مردم حق ناپذير دعوت او را ناشنيده گرفتند و به جاى ايمان به خدا و گام سپردن

در راه او بر سركشى خويش پاى فشردند.

قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا

و گفتند: هان اى هود! آيا تو آمده اى تا ما را از پرستش خدايانمان بازدارى و از راه درست ما را به بيراهه برى؟!

فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنْتَ مِنْ الصَّادِقِينَ پس اگر راست مى گويى همان عذابى را كه به ما وعده مى دهى، آن را بر سرمان بياور و درنگ مكن!

* * *

آن گاه قرآن به ترسيم پاسخ آن پيامبر دلسوز مى پردازد كه فرمود:

قَالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ دانش و آگاهى تنها نزد خداست و او مى داند كه چه هنگام آن عذاب بر سر شما فرود خواهد آمد، نه من.

وَأُبَلِّغُكُمْ مَا أُرْسِلْتُ بِهِ وظيفه من اين است كه آنچه را به خاطر رساندن آن بر شما به سويتان گسيل شده ام، همان پيام را به شما برسانم.

وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ امّا من شما را مردمى مى نگرم كه در نادانى خويش پافشارى مى كنيد، چرا كه نه تنها به آنچه تضمين گر سعادت و رستگارى و نجات شماست پاسخ مثبت نمى دهيد، كه با شتاب احمقانه اى خواستار عذاب سهمگينى هستيد كه باعث نابودى شما خواهد شد؛ و چنين درخواست و چنين كارى جز از مردمى كه رشد عقلى ندارند و سود و زيان و سقوط و كمال خويش را نمى دانند، سر نمى زند.

* * *

دعوت بشردوستانه «هود» ادامه يافت و آنان نيز بر سركشى و حق ستيزى خويش افزودند و رسالت آن پيامبر بزرگ خدا را دروغ شمردند. درست در آن شرايط بود كه نشانه هاى عذاب پديدار شد.

فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضًا مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هَذَا عَارِضٌ مُمْطِرُنَا

پس هنگامى

كه نشانه هاى آن عذاب را ديدند و با چشم خود آن عذاب سهمگين را كه به صورت ابرى گسترده بر فراز سرشان پديدار شده بود نظاره كردند، با شور و شادمانى گفتند: اين ابرى است باران زا و زندگى ساز، نه عذاب و كيفرى نابودكننده!

لازم به يادآورى است كه ضمير در واژه «رأوه» به «بما تعدنا» برمى گردد؛ و «عارضاً» به ابرى گفته مى شود كه نخست در گوشه اى از افق پديدار مى گردد و آنگاه همه آسمان را مى پوشاند.

مفسران برآنند كه مدتى بود كه بر قوم «عاد» و در سرزمين و شهر و ديارشان باران نمى باريد، به همين جهت آن گاه كه فرود عذاب بر آنان مقرر شد، خداى فرزانه ابرى غليظ و سياه رنگ به سويشان گسيل داشت و آنان با ديدن آن ابر در گستره آسمان كه به سوى شهر و ديارشان روى آورده است، غرق در شادى و شادمانى شدند و به يكديگر مژده دادند كه اين ابر باران زا براى ما ارمغان آورده است و نه عذاب و كيفر.

امّا پيامبرشان هود به آنان هشدار داد كه نه، اين گونه نيست بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ بلكه اين همان عذاب سهمگينى است كه من هشدارتان مى دادم و شما براى آمدن آن شتاب مى كرديد.

آن گاه در تفسير اين عذاب مى افزايد:

رِيحٌ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ اين ابر، همان تندبادى است كه در آن عذابى دردناك و مرگبار نهفته است.

پاره اى از مفسران برآنند كه اين فراز، آخر آيه است نه سخن پيامبر كه از سوى خداست.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث در وصف اين تندباد سهمگين مى فرمايد:

تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْ ٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا

تندبادى است كه به دستور پروردگارش هر چيزى را از بنيان مى كند و نابود مى نمايد.

به باور پاره اى از مفسران منظور از «همه چيز» انسانها و چارپايان و اموال و امكانات آنان است كه به وسيله آن تندباد به كيفر گناهان مردم ناسپاس و اصلاح ناپذير نابود مى شود و از دست آنان مى رود.

به هنگامه فرود آن عذاب و وزيدن گرفتن آن تندباد مرگبار، «هود» و ايمان آوردگان به او و دعوت توحيدى اش به بوستان رفتند و از مردم سركش و طغيانگر كناره گرفتند و از آن تندباد ويرانگر و مرگبار آسيبى به آنان نرسيد و به جاى آن نسيمى روح انگيز بر آنان وزيدن گرفت.

از «عمربن ميمون» در اين مورد آورده اند كه: اين تندباد به گونه اى ويرانگر و نابودكننده بود كه شتران را با هودج بلند مى كرد و به آسمان مى برد، به گونه اى كه آنها ميان آسمان و زمين به اندازه يك ملخ ديده مى شدند.

در ادامه آيه مى افزايد:

فَأَصْبَحُوا لَا يُرَى إِلَّا مَسَاكِنُهُمْ پس بامدادان به گونه اى درآمدند كه جز خانه ها و سراهايشان چيزى بر جاى نماند و همه جانداران نابود شدند.

و اين نشانگر آن است كه خانه هاى قوم «عاد» از آسيب تندباد سالم ماند، امّا خود آنان نابود شدند و اموال و دارايى هايشان نيز به بيابانها و يا درياها افكنده گرديد و پراكنده شد.(170)

پاره اى واژه «لا يرى» را به صورت فعل خطاب و «لاترى» قرائت كرده اند كه در آن صورت مخاطب پيامبر گرامى مى باشد و منظور اين است كه پس از آمدن آن تندباد سهمگين بر آنان، آنها به صورتى درآمدند كه جز سراهايشان چيزى را در شهر و ديارشان نمى ديدى؛

چرا كه همه آنان به كيفر كردار زشت و ظالمانه خويش نابود شدند.

كَذَلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ همان سان كه جامعه سركش «عاد» را به كيفر بيداد و گناهانشان نابود ساختيم، درست همين گونه هر جامعه و تمدن بيدادگر و حق ستيزى را كه راه و رسم ظالمانه آنان را در پيش گيرد زير تازيانه هاى كيفر خواهيم گرفت.

. و به راستى به آنان در چيزهايى، توانمندى [و امكاناتى ]داده بوديم كه در آنها به شما [آن توانايى را نداده ايم، و براى آنان گوشى و چشم ها و دل هايى [حساس تر و پرتوانتر از شما ]قرار داديم [تا به وسيله آنها راه كمال را بجويند و بيابند]؛ امّا آن گاه كه آيات خدا را انكار نمودند، نه شنوايى آنان و نه چشم ها و نه دل هايشان هيچ گاه به دردشان نخورد، و آن [عذاب مرگبارى را كه به تمسخرش مى گرفتند آنان را فرا گرفت.

27. و به يقين [ساكنان شهرهايى را كه پيرامون شما بودند نابود ساختيم؛ و آيات خود را [به صورت گوناگون بيان كرديم، اميد كه آنان از [كفر و بيداد خويش بازگردند.

28. پس چرا آنهايى را كه جز خدا، به عنوان خدايانى، براى تقرب [به ذات پاك و بى همتاى خداى يكتا به پرستش برگرفتند، آنان را [در برابر عذاب يارى نكردند، بلكه [به هنگامه نياز به يارى آنها از برابر ديد] آنان گم [و گور] شدند؟! و اين است دروغ پردازى آنان و آنچه برمى بافتند [و به خدا نسبت مى دادند].

29. و هنگامى را به ياد آور كه شمارى از پريان را - در حالى كه [آيات قرآن

را مى شنيدند - به سوى تو روانه ساختيم؛ پس آن گاه كه بر آن حاضر شدند، [به يكديگر] گفتند: خاموش باشيد [و گوش فرا دهيد]! و هنگامى كه [تلاوت قرآن پايان يافت، در حالى كه هشداردهنده بودند به سوى قوم خود بازگشتند.

30. [و به آنان گفتند: هان اى قوم ما! بى گمان ما [آيات دلنواز ]كتابى را شنيديم كه پس از موسى فرو فرستاده شده، و تصديق كننده آن [كتابهايى است كه پيش از آن بوده است؛ و به سوى حق و به راهى راست رهنمون مى گردد.

نگرشى بر واژه ها

«تمكين»: اين واژه مصدر باب تفعيل مى باشد و به مفهوم دادن قدرت و امكانات و وسائلى است كه انسان در انجام كارى به آنها نيازمند است تا بتواند آن كار را به انجام رساند.

پاره اى برآنند كه اين واژه به مفهوم برطرف ساختن موانع از سر راه انجام دهنده كار است كه اين معنا در همان قالب و مفهوم گنجانيده شده است؛ چرا كه فراهم آوردن قدرت و امكانات انجام كار، مفهوم گسترده اى دارد كه برداشتن موانع جزيى از آن است.

«قرباناً»: به مفهوم هر عبادت و اطاعتى كه انسان مى تواند با انجام آن به بارگاه خدا نزديك شود، و جمع اين واژه «قرابين» آمده است.

تفسير تاريخ پيشينيان يا آينه عبرت در آيات پيش پرتوى از سرگذشت هود و كيفر دردناك قوم او به تابلو رفت تا آينه عبرت براى ديگران باشد و آنان آينده و سرنوشت خويش را در آن بنگرند؛ اينك در نخستين آيه مورد بحث با مخاطب ساختن شرك گرايان و حق ستيزان عصر پيامبر مى فرمايد:

وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيمَا إِنْ مَكَّنَّاكُمْ

فِيهِ و بى گمان ما به «عاديان» قدرت و امكاناتى ارزانى داشتيم كه به شما آنها را نداده ايم.

به باور گروهى از مفسران پيشين از جمله «ابن عباس» منظور ايه اين است كه: ما به قوم «هود» از نظر توانايى جسمى و طول عمر و ثروت و دارايى، توانمنديها و امكاناتى داديم كه نظير آنها را به شما نداده ايم.

امّا به باور پاره اى ديگر «اِنْ» در آيه، زايده مى باشد و منظور اين است كه: و ما به قوم «هود» در فرمانبردارى خدا و انجام كارهاى شايسته و بيان دليل و برهان بر درستى توحيدگرايى و يكتاپرستى و گام سپردن در راه آن، توانمندى و اقتدار بخشيديم و آنان را ضمن تشويق به كارهاى شايسته و عادلانه و انسانى، از ظلم و جور و ناسپاسى و حق كشى و ديگر كارهاى زشت هشدار داديم و ضمن ارزانى داشتن امكانات رشد و ترقى، موانع تكامل و هدايت را از سر راه آنان برداشتيم.

آن گاه مى افزايد:

وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَأَبْصَارًا وَأَفْئِدَةً

و براى آنان قدرت شنوايى و چشم و قلب قرار داديم.

در ادامه آيه شريفه روشنگرى مى گردد كه با همه اين ها، آن قوم سركش و خودكامه از پذيرش آيات و نشانه هاى حق و برهان هاى روشن و روشنگر آن، و انديشه در مفاهيم و معارفى كه آنان را به سوى يكتاپرستى و حق پذيرى راه مى نمود، سرباز زده و در آنها نينديشيدند و با اينكه خدا به آنان ابزارهاى ظاهرى و باطنى شناخت، هم چون: چشم و گوش و خرد و قدرت درك و دريافت درست ارزانى كرده بود و مى توانستند به وسيله آنها به حق راه يابند، با

اين وصف از آن همه نعمت گرانمايه بهره نگرفتند و به بيراهه رفتند.

و مى افزايد:

فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلَا أَبْصَارُهُمْ وَلَا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَيْ ٍ

امّا نه گوش و نه چشم و نه خردهاى آنان، سودشان نبخشيد، چرا كه با پافشارى در سركشى و حق ستيزى، اين نعمت ها و ابزارهاى شناخت را وسيله راهيابى و هدايت قرار ندادند و از آن بهره نگرفتند؛

إِذْ كَانُوا يَجْحَدُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ چرا كه آنان آيات و نشانه هاى روشن و روشنگر خدا را انكار مى كردند.

وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُون و سرانجام هم همان كيفر و عذابى را كه به مسخره مى گرفتند آنان را فرا گرفت.

* * *

در ادامه سخن در همين مورد باز هم شرك گرايان عصر رسالت را مخاطب مى سازد و مى فرمايد:

وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا مَا حَوْلَكُمْ مِنْ الْقُرَى و بى گمان ما قوم «هود» را در «يمن»، جامعه صالح را در سرزمين و شهر و ديارشان، «حجر»، و قوم لوط را بر سر راه مكه به شام، به كيفر بيداد و گناهانشان به بوته هلاكت سپرديم و نابود ساختيم.

وَصَرَّفْنَا الْآيَاتِ ما آيات و نشانه هاى يكتايى خود را به صورتهاى گوناگون براى آنان بيان كرديم...

آرى، ما اين آيات و نشانه هاى روشن و روشنگر را در چهره ها و قالب هاى متنوع به تابلو مى بريم: گاه در چهره معجزه، و گاهى به صورت نابود ساختن بيدادگران؛ زمانى با يادآورى نعمت ها و امكانات گوناگون، و زمانى ديگر با يادآورى بلاها و گرفتاريها؛ گاه در قالب وصف شايستگان و ترقى خواهان، تا ديگران از آنان درس گيرند و پيروى كنند، و گاهى ديگر در قالب نكوهش ظالمان و

زشتكاران تا انسان هاى حق طلب و كمال جو از سبك و سيره انحطاطآور و كارهاى زيانبار آن دورى جويند.

لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ بدان اميد كه كفرگرايان و حق ستيزان به سوى حق پذيرى و ايمان بازگردند.

* * *

در سومين آيه مورد بحث در نكوهش شرك گرايان و ظالمان مى فرمايد:

فَلَوْلَا نَصَرَهُمْ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْبَانًا آلِهَةً

پس چرا خدايان دروغينى را كه به جاى خداى يكتا برگزيدند تا آنان را به بارگاه خدا نزديك سازند، آن تيره بختان را در هنگامه هاى حساس و سرنوشت ساز يارى نكردند؟!

آيه شريفه با استفهام انكارى آغاز مى گردد و منظور اين است كه: اين بت ها و خدايان دروغين كه مورد پرستش هلاك شدگان بودند، و آنان اينها را به پندار نزديك شدن به خداى يكتا مى پرستيدند، هرگز به هنگام فرود عذاب آنان را يارى نكردند؛

بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ بلكه به جاى يارى رساندن به آنان و جلوگيرى از عذاب و نابودى شان، از برابر ديدگان آنان گم و گور شدند و در سخت ترين شرايط كه آنان به يارى آنها نيازمند بودند، بى آنكه ذره اى به حال آنان سودبخش باشند، ناپديد شدند.

وَذَلِكَ إِفْكُهُمْ وَمَا كَانُوا يَفْتَرُونَ و اين بود ره آورد دروغپردازى آنان كه به ناروا خدايان دروغين را خدا مى پنداشتند و خدا مى شمردند؛ آرى، ره آورد زشت و ظالمانه آنان گريبانشان را گرفت و آنان را نابود ساخت.

ايمان گروهى از جنيان به وحى و رسالت در ادامه سخن از شرك و اخلاص و كفر و ايمان، فروفرستنده قرآن روشنگرى مى كند كه در ميان جنيان نيز بسان آدميان هم توحيدگرا و با ايمان هست و هم ناسپاس و حق ناپذير؛ در اين مورد مى فرمايد:

وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِنْ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ هان اى محمد! هنگامى را به ياد آور كه شمارى از پريان را به سوى تو روانه ساختيم تا به آيات انسان ساز قرآن گوش فرا دهند.

به باور برخى از مفسران پيشين منظور اين است كه: ما پريان را با لطف و مهر و ارزانى داشتن توفيق اين موفقيت و كاميابى به آنان، از شهرهايشان بازگردانديم و براى شنيدن آيات قرآن به سوى تو گسيل داشتيم.

امّا به باور برخى ديگر نظير «ابن عباس» و «سعيدبن جبير» منظور اين است كه: ما پريان را از «استراق سمع» به وسيله شهاب هاى آسمانى منصرف ساخته و به سوى تو فرستاديم. اين كار در حالى انجام گرفت كه آنان پس از رسالت مسيح(ع) از اين كار ممنوع نبودند؛ درست به همين جهت هم هنگامى كه از شنيدن اخبار آسمانها به صورت دزدانه بازداشته شدند، دريافتند كه در زمين رويدادى بزرگ روى داده است، از اين رو بى درنگ به زمين آمدند و در جستجوى اثرى از آن رخداد بزرگ بودند كه در نقطه اى به پيامبر گرامى برخوردند و او را در حال نماز بامدادى و تلاوت آياتى از قرآن زيارت كردند و در آن فرصت بود كه هم چگونگى نماز و نيايش پيامبر را به دقت نگريستند و هم تلاوت جانبخش قرآن را گوش سپردند. با اين بيان رانده شدن پريان از آسمانها و بازداشته شدن آنان از «استراق سمع» به وسيله تيرها و شهاب هاى آسمانى، نوعى مهر و لطف در حق آنان مى باشد.

در ادامه اين داستان شگفت مى افزايد:

فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنْصِتُوا

پس هنگامى كه پريان براى شنيدن آيات

قرآن به حضور پيامبر رسيدند و آيات دلنواز قرآن را شنيدند، پاره اى از آنان به پاره اى ديگر گفتند: خاموش؛ سكوت كنيد تا به تلاوت قرآن گوش سپاريم.

فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ سرانجام هنگامى كه تلاوت قرآن به وسيله پيامبر گرامى پايان يافت، اين گروه از پريان در حالى كه نور ايمان و هدايت قرآن جانشان را روشنى بخشيده بود، به صورت هشدار دهندگان و دعوتگرانى به سوى قوم خود بازگشتند و رفتند تا آنان را به ايمان تشويق كنند و از شرك و كفر هشدار دهند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث در اشاره به سبك دعوت آنان مى فرمايد:

قَالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى اين ايمان آوردگان شايسته كردار هنگامى كه به جامعه خويش بازگشتند رو به آنان كردند و گفتند: هان اى قوم! ما آيات جانبخش كتابى را شنيديم كه پس از رسالت موسى از آسمان فرود آمده است.

روشن است كه منظور پريان از كتاب و آيات آن، قرآن شريف بود.

مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ از ويژگيهاى اين كتاب آن است كه كتاب هاى آسمانى پيش از خود را تصديق مى كند.

يَهْدِي إِلَى الْحَقِ ويژگى ديگرش آن است كه مردم را به سوى دين حق راه مى نمايد و به سوى خدا و فرهنگ و معارف او دعوت مى كند.

وَإِلَى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ و ديگر اينكه مردم را به راه و رسمى دعوت مى كند كه هركس در آن راه گام سپارد، به بهشت پرطراوت و زيباى خدا مى رسد.

داستان ايمان گروهى از جنيان در اين مورد ديدگاه مفسران يكسان نيست، براى نمونه:

1-

از زهرى آورده اند كه: پس از رحلت ابوطالب، كار پيام رسانى بر پيشواى بزرگ عدالت و آزادى در مكّه سخت تر شد؛ چرا كه آن بزرگوار پناهگاه و مدافع پرشكوه و سرسخت پيامبر خدا بود و با مرگ او در مكه احساس بى ياورى و تنهايى نمود؛ از اين رو به اميد پيدا كردن ياران و دوستانى در طائف به سوى آن شهر رفت.

در آنجا با سه تن از چهره هاى سرشناس به گفتگو نشست و دعوت آسمانى خويش را براى آنان بيان كرد و از آنان خواست تا او را در راه مبارزه با پرستش هاى ذلت بار و دعوت به سوى توحيد و تقوا و عدالت و برابرى انسانها و برچيدن بساط ظلم و بيداد پناه دهند و از او حمايت كنند، امّا يكى از آنان گفت: هان اى محمد! پرده خانه خدا را به غارت برده باشم اگر تو پيامبر خدا باشى! و بدين گونه رسالت آن حضرت را دروغ شمرد! ديگرى گفت: مگر خدا از گزينش ديگرى به رسالت و پيامبرى ناتوان بود كه تو را برگزيد! و سومى نيز با بافته اى نظير آن دو، آن بزرگوار را مورد تمسخر قرار داد و رسالت و دعوتش را انكار كرد! آنان نه تنها به حمايت از آن حضرت برنخاستند و ايمان نياوردند، بلكه مردم نادان و تاريك انديش را بر ضد آن بزرگوار شوراندند و بر سر راه او كمين كردند و آن پيشواى اصلاح طلب و انسان دوست را زير بارانى از سنگ گرفتند به گونه اى كه پاهاى مباركش بر اثر اصابت سنگ هاى كينه و جهالت زخمى شد و خون جارى گرديد.

هنگامى كه از هجوم آنان رست و از

شرارتشان نجات يافت، خسته و افسرده در حالى كه خون از پاهاى مباركش مى ريخت به باغى از باغ هاى طائف پناه برد و زير يكى از درختان خرما نشست، امّا به زودى دريافت كه آن باغ از «عتبه» و «شيبه»، دو تن از دشمنان دعوت توحيدى اوست و خودشان نيز در آنجا هستند.

آن دو با ديدن پيامبر و تنهايى و بى ياورى او، غلام خويش «عداس» را با مقدارى انگور به سوى آن حضرت گسيل داشتند. هنگامى كه آن جوان نزد پيامبر آمد، آن بزرگوار از حال او جويا شد، و او پاسخ داد كه پيرو آيين مسيح(ع) است و از نينوا به آنجا آمده است. پيامبر به او توجه داد كه نينوا، شهر بنده شايسته خدا حضرت «يونس» است و او با شنيدن اين سخن از پيامبر، دچار بهت و حيرت گرديد و از پيامبر پرسيد كه از كجا «يونس» را مى شناسد؟

پيامبر به او اعلام كرد كه من پيامبر خدا هستم و از راه وحى و پيام آسمانى از سوى خدا، حضرت «يونس» را شناخته است. آن گاه فشرده اى از لوح دعوت خويش را به آن جوان آماده و جستجوگر بيان كرد و آنجا بود كه «عداس» در مقابل آن حضرت سر فروتنى و ارادت فرود آورد و در برابر خداى محمد(ص) به سجده افتاد، و آنگاه به بوسيدن پاهاى زخمى پيامبر - كه از آنها خون مى چكيد - پرداخت.

«عتبه» و «شيبه» با ديدن آن منظره، غرق در خشم و حيرت شدند به همين جهت هنگامى كه غلام به سوى آنان بازگشت بر سر او فرياد زدند كه چرا در برابر محمد(ص) به

سجده افتادى و بر دست و پاى او بوسه زدى؟ مگر از او چه ديدى؟

ما تاكنون از تو چنين رفتارى نسبت به هيچ كس، حتى در مورد - خود كه سرور و صاحب تو هستيم - نديده ايم، راستى چرا چنين كردى؟

«عداس» گفت: او بنده گرانقدر بارگاه خداست، چرا كه در مورد شخصيت «يونس»، يكى از پيامبران خدا حقايقى را برايم بيان كرد كه سراسر حقيقت است و نشان درستى دعوت او.

آنان خنده اى مستانه سر دادند و گفتند: غلام! مباد او تو را از دين و آيين ات به بيراهه برد كه او مردى است سخت فريبكار!

پيامبر راه مكه را در پيش گرفت و بر سر راه خويش به درخت خرمايى رسيد و آنجا به استراحت پرداخت. در دل شب براى عبادت و نيايش و خواندن نماز به پا خاست كه گروهى از پريان عبورشان بر آن حضرت افتاد و او را در حال نماز و نيايش و تلاوت آيات جان بخش قرآن يافتند و گوش جان به تلاوت او سپردند و ايمان آوردند.(171)

2- آنچه آمده ديدگاه گروهى از مفسران پيشين، از جمله «سعيدبن جبير» بود، امّا به باور پاره اى ديگر پيامبر گرامى از سوى خدا فرمان يافت تا جنيان را نيز بسان انسانها اندرز دهد، و با تلاوت آيات قرآن بر آنان، آنها را به راه و رسم خداپسندانه فرا خواند.

در راستاى انجام اين فرمان بود كه خدا گروهى از پريان را به سوى آن حضرت فرستاد و او موضوع را با ياران خويش در ميان نهاد و از آنان پرسيد كدام يك از شما براى انجام فرمان خدا و رساندن

پيام او به جنيان به همراه من خواهد آمد؟

«عبدالله بن عباس» اعلان آمادگى كرد و به همراه آن حضرت رفت.

او در اين مورد آورده است كه:

آن شب من به همراه پيامبر بودم كه از مكه بيرون رفتيم و به دره «جحون» رسيديم. آن حضرت دائره اى بر روى زمين ترسيم كرد و به من دستور داد در ميان آن بنشينم تا بازگردد.

من در آنجا نشستم و پيشواى بزرگ توحيد رفت و در جايى ايستاد و در حالى كه انبوهى از سايه ها و سياهى ها گرداگرد آن حضرت را گرفته و ميان من و او فاصله افكندند، به تلاوت قرآن پرداخت و پس از ساعتها با فرا رسيدن طلوع فجر بازگشت.

از من پرسيد عبدالله! آيا چيزى ديدى؟

گفتم: آرى، سرورم مردان سياه پوستى كه جامه هاى سپيدى داشتند به چشمم آمدند.

فرمود: آرى، اينان گروهى از پريان «نصيبين» بودند.

3- از عبدالله آورده اند كه: من در شب دعوت جنيان به وسيله پيامبر به همراه آن حضرت نبودم، گرچه بسيار دوست داشتم كه اين افتخار روزيم گردد.

4- از «ابن عباس» آورده اند كه: شمار آن گروه از پريان كه پيامبر از «نصيبن» آمده بودند و پس از ايمان و اسلام، از سوى پيامبر به سوى قوم خود روان شدند تا پيام قرآن و آورنده اش را به آنان برسانند.

5- و از «جابربن عبدالله» آورده اند كه: وقتى پيامبر خدا سوره مباركه الرحمن را بر مردم مى خواند، آنان سراپا سكوت بودند و چيزى نمى گفتند، كه آن بزرگوار فرمود: هنگامى كه من بر پريان آيه «فباى آلاءِ ربكما تكذّبان» را خواندم آنان بهتر از شما جواب مى دادند و مى گفتند:

«لا و لا بشى ءٍ من آلائك ربّنا نكذب» نه، چيزى از نعمت هاى پروردگارمان را ناسپاسى نمى كنيم و دروغ نمى شماريم.(172)

. هان اى قوم ما! [اين فراخواننده به سوى خدا را پاسخ دهيد و به او ايمان آوريد تا [خدا] برخى از گناهانتان را بر شما ببخشايد و از عذابى دردناك شما را پناه دهد.

32. و هركس [اين فراخواننده به سوى خدا را [آن گونه اى كه بايد ]پاسخ مثبت ندهد، هرگز به ستوه آورنده [خدا ]در زمين نخواهد بود، و جز او دوستانى نخواهد داشت؛ آنان در گمراهى آشكارى هستند.

33. [آيا در قدرت بى كران خدا نينديشيده اند؟!] و آيا نديده اند خدايى كه آسمانها و زمين را آفريده و از آفرينش آنها درمانده نگرديده است، مى تواند مردگان را زنده كند؟! آرى، به يقين او بر هر چيزى تواناست.

34. و روزى كه كفرگرايان بر آتش عرضه مى گردند، [به آنان گفته مى شود:] آيا اين [آتش شعله ور دوزخ راست نيست؟! [آنان ]مى گويند: چرا، به پروردگارمان سوگند [كه راست است ! [خدا] مى فرمايد: پس به كيفر آنكه [در دنيا] كفر مى ورزيدند عذاب [دردناك را بچشيد!

35. [هان اى پيامبر] پس همان گونه كه پيامبران نستوه، شكيبايى ورزيدند، تو نيز شكيبايى ورز، و خواهان شتاب [در فرود عذاب براى آنان مباش؛ روزى كه آنچه را وعده داده مى شوند بنگرند، چنان هستند كه گويى جز ساعتى از روز [در اين جهان درنگ نكرده اند؛ [اين قرآن و آيات پرشكوه آن ]پيامى است [به همه عصرها و نسل ها]؛ پس آيا جز مردم [سركش و] نافرمان نابود خواهند شد؟!

تفسير پيامبر جنّ و انس در آيات پيش

سخن از ايمان آوردن گروهى از جنيان پس از شنيدن آيات قرآن از پيامبر گرامى، و رفتن آنان به سوى قوم خويش براى دعوت آنان به حق و عدالت، و هشدار آنان از كفر و شرك و ستم بود؛ در اين آيات پرتوى از دعوت آنان به تابلو مى رود. آنان ضمن دعوت شورانگيز و شعورآفرينى به سوى قرآن، به قوم خويش گفتند:

يَا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِي اللَّهِ هان اى قوم ما! نداى دعوت كننده به سوى خداى يكتا را پاسخ دهيد.

منظور آنان از دعوت كننده به سوى خدا، پيامبر گرامى اسلام است كه همگان را به سوى يكتاپرستى و تقوا و دورى گزيدن از شرك و كفر و خدايان دروغين فرا مى خواند.

وَآمِنُوا بِهِ و به او ايمان بياوريد،

يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ كه اگر چنين كنيد، خداى فرزانه گناهانتان را خواهد بخشيد؛

وَيُجِرْكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ و از عذاب دردناك شما را پناه مى دهد و نجاتتان مى بخشد.

يكى از مفسران پيشين آورده است كه: گروهى از جنيان به حضور پيامبر شرفياب شدند و پس از شنيدن آيات قرآن ايمان آوردند و آن حضرت مفاهيم و مقررات اسلام را به آنان آموخت؛ آن گاه بود كه خداى فرزانه اين سوره را بر قلب مصفاى پيامبر فرو فرستاد كه:

قل اوحى الى انّه استمع نفر من الجن...(173)

هان اى پيامبر! بگو: به من وحى شده است كه شمارى از پريان به آيات قرآن گوش فرا داشتند و گفتند: راستى كه ما قرآنى شگفت آور شنيديم...

از آن پس بود كه پريان هماره به حضور پيامبر شرفياب مى شدند و فرهنگ و مفاهيم دين و مقررات

آن را از آن پيشواى جن و انس مى آموختند. از اينجا روشن مى شود كه آن حضرت همان گونه كه براى هدايت انسانها برانگيخته شده بود، براى دعوت پريان نيز آمده بود و پيش از آن بزرگوار خدا پيام آورى را به سوى جن و انس گسيل نداشت.

* * *

دومين آيه مورد بحث نيز بخش ديگرى از دعوت توحيدى همان گروه از جنيان را ترسيم مى كند كه گفتند:

وَمَنْ لَا يُجِبْ دَاعِي اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ و هركس دعوت آن دعوت كننده به سوى خدا را آن گونه كه شايسته است پاسخ ندهد و به او ايمان نياورد، هرگز نمى تواند خدا را درمانده سازد و از عذاب دردناك او بگريزد.

وَلَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَولِيَاءُ

و سررشته دار و ياورى جز خدا براى او نخواهد بود كه او را از چنگال عذاب خدا و كيفر كارهايش نجات دهد.

أُوْلَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ به همين جهت هم آن كسانى كه به دعوت پيامبر پاسخ مثبت ندهند و ايمان نياورند در گمراهى آشكارى خواهند بود.

* * *

در سوّمين آيه مورد بحث قرآن روى سخن را به پيامبر مى كند و در روشنگرى آشكارى درباره آفرينش آسمانها و زمين و قدرت بى كران خدا و اصل معاد و زنده شدن مردگان به اراده او مى فرمايد:

أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى هان اى پيامبر! آيا اين شرك گرايان در قدرت بى كران آفريدگار هستى نينديشيده اند؟ و آيا نديده اند خدايى كه كران تا كران آسمانها و زمين را آفريده و از آفرينش آنها هرگز خسته و ناتوان نشده

است، مى تواند مردگان را زنده كند؛ چرا كه آفرينش آسمانها و زمين از زنده كردن مردگان شگفت آورتر است و آن آفريدگار توانايى كه آن كارهاى شگرف را انجام مى دهد، چرا نتواند مردگان را در آستانه رستاخيز زنده كند؟!

بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْ ٍ قَدِيرٌ

آرى، او بر هر چيز تواناست.

* * *

در ادامه سخن در اين مورد با اشاره به صحنه اى از عذاب روز رستاخيز مى فرمايد:

وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ

و روزى را به ياد آور كه كفرگرايان و ظالمان را بر آتش شعله ور دوزخ عرضه مى كنند.

أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِ و آن گاه در همان حال كه آنان شعله هاى سوزان و سركش آتش را در برابر خويش نظاره مى كنند، به آنان گفته مى شود: آيا اين عذاب سهمگين و اين آتش هولناكى كه به خاطر كيفر شما آماده است و در انتظار شما مى باشد حق نيست؟! و آيا مى پذيريد كه شما در خور اين عذاب هستيد و ذره اى در حق شما ستم نرفته است؟!

قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا

آنان در پاسخ به اين پرسش ها ضمن اعتراف به گناه خويش مى گويند: آرى، به پروردگارمان سوگند كه اين آتش و اين كيفر دردناك است، گرچه ما در دنيا آن را انكار مى كرديم.

قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ در اين شرايط است كه ندا مى رسد: پس به كيفر كفر و سركشى و بيدادتان در دنيا، اينك طعم تلخ اين عذاب خفت آور را بچشيد.

پيام شكيبايى و پايدارى در آخرين آيه مورد بحث كه آخرين آيه اين سوره مباركه نيز مى باشد فروفرستنده قرآن روى سخن را به پيامبر عدالت و آزادى مى كند و

مى فرمايد:

فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنْ الرُّسُلِ هان اى پيامبر ما، همان گونه كه پيامبران نستوه و توانمند ما در راه حق و عدالت و نجات و آزادى انسانها و اصلاح جامعه ها شكيبايى ورزيدند، تو نيز با همه وجود شكيبايى ورز.

در مورد «مِنْ» در آيه دو نظر است:

1- به باور گروهى از مفسران پيشين واژه «مِنْ» در آيه شريفه براى بيان جنس آمده است، درست نظير اين آيه كه مى فرمايد: «فاجتنبوا الرجس من الأوثان»(174) پس از پليدى بت ها دورى جوييد. با اين بيان بايد گفت كه همه پيامبران خدا صاحب عزم و تصميم تزلزل ناپذير و نستوه هستند، چرا كه همه آنان عزم خويش را براى ابلاغ رسالت و تحمل رنجها و مشكلات اين مسئوليت گران جزم نموده و تصميم قهرمانانه خويش را گرفته اند.

2- امّا به باور بيشتر مفسّران واژه «من» در آيه مباركه بيانگر تبعيض است كه در آن صورت برخى از پيامبران، «اولوالعزم» هستند، نه همه آنان؛ و از ظاهر روايات رسيده نيز اين ديدگاه دريافت مى گردد.

پيامبران اولوالعزم در مورد پيامبران «اولوالعزم» ديدگاه مفسران يكسان نيست، براى نمونه:

1- برخى از روايات و نيز مفسرين برآنند كه پيامبران «اولوالعزم»، كسانى هستند كه با شريعت جديد برانگيخته شده و شريعت پيامبر پيش از خود را نسخ نموده اند.

اينان پنج پيامبر بزرگ مى باشند كه عبارتند از: نوح، ابراهيم، موسى، عيسى، و محمد(ص).

2- امّا به باور برخى ديگر اين پيامبران شش نفر هستند، كه عبارتند از: نوح كه بر اذيت و آزار جامعه اش شكيبايى ورزيد، و ابراهيم كه تا درون آتش هم پايدارى و شكيبايى ورزيد، و اسحاق كه

بر كشته شدن و سربريده شدن شكيبايى ورزيد، و يعقوب كه رنج انتظار يوسف را به جان خريد و شكيبايى كرد، و يوسف كه در چاه و زندان بيداد نيز دست از شكيبايى نكشيد، و ديگر ايوب كه بر بيمارى سخت خويش شكيبايى ورزيد.

3- از ديدگاه پاره اى پيامبران «اولوالعزم» آنهايى هستند كه فرمان جهاد و پيكار داشتند و ضمن ارائه معجزه و اظهار مكاشفه در راه گسترش آزادى و عدالت و دين خدا مبارزه نمودند.

4- امّا از ديدگاه پاره اى ديگر اين پيامبران عبارتند از ابراهيم، هود، نوح، موسى، عيسى و حضرت محمد(ص). و واژه عزم به مفهوم وجوب آمده و پيامبران صاحب عزم آنهايى بودند كه براى مردم مقررات و شريعت آوردند و اعلان كردند كه بندگان خدا بايد به مقررات آنها عمل كنند و هر آنچه پيش از آنان برايشان آمده است كنار گذارند.

قرآن در ادامه آيه شريفه مى فرمايد:

وَلَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ و در فرود عذاب براى حق ستيزان شتاب مكن، چرا كه آنان نمى توانند از چنگال كيفر عملكرد زشت و ظالمانه خويش بگريزند و به زودى گرفتار عذاب خواهند شد.

كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ

روزى كه عذاب روز رستاخيز و كيفر سراى آخرت را بنگرند، چنان هستند كه گويى جز ساعتى از يك روز در دنيا درنگ نداشته اند.

آرى، عذاب سهمگين و وحشت از كيفر به گونه اى روز آنان را سياه مى كند كه مى پندارند مدت درنگشان در دنيا و در عالم برزخ ساعتى از يك روز و يا بخش كوتاهى از زمان بوده است؛ چرا كه زمان هنگامى كه گذشت، چنان به نظر

مى رسد كه گويى نبوده است.

بَلَاغٌ اين قرآن و آيات پرشكوه و مفاهيم و معارف آن پيامى است از سوى خدا به همه شما انسانها.

به باور پاره اى منظور اين است كه: اين مدت اقامت، پيام و هشدارى است براى شما تا بدانيد كه دنيا فناپذير و ناپايدار است.

فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ پس آيا عذاب خدا جز بر مردم گناهكار و زشت كردار فرود خواهد آمد و جز آنان نابود خواهند شد؟!

به باور «قتاده» منظور اين است كه: مگر جز شرك گرايان و نفاق پيشگان - كه با دين خدا پيكار كرده، و يا آن را به زبان گواهى نموده و در عمل به آن به ستيزه برخاسته اند - نابود خواهند شد؟!

امّا از ديدگاه «زجاج» منظور اين است كه: با اين مهر و رحكن بى كران خدا، جز زشت كرداران و تبهكاران كسى نابود نخواهد شد. و آن گاه يادآورى مى كند كه اين آيه شريفه استوارترين آيه در رحمت بى كران خدا و اميدبخش ترين آيه در اميد بستن به مهر و لطف اوست.

پرتوى از سوره مباركه در پرتو مهر خدا و لطف او، اينك ترجمه آيات و تفسير چهل وششمين سوره، سوره هاى قرآن نيز به پايان رسيد و ما با گذر علمى و فكرى از اين بوستان سرسبز و پرطراوت كتاب انسان ساز و روح پرور خدا در برابر سوره چهل وهفتم ايستاده ايم.

در سوره اى كه گذشت از كنار مفاهيم جان بخش و معارف زندگى سازى عبور كرديم؛ معارف و موضوعات بلند و انسان پرورى چون:

جلوه هاى زيباى حق و عدالت در آفرينش هستى،

هدفدارى آفرينش،

شمارى از خصلت هاى زشت حق ستيزان،

من نخستين پيام آور خدا نيستم،

حق ستيزى و بهانه جويى ستمكاران،

دو اصل ايمان و پايدارى،

پرتوى از حقوق پدر و مادر،

دورى از پيروزى و سرفرازى،

فيلمى كوتاه از يك زندگى خداپسندانه،

پاسداشت كرامت و حرمت پدر و مادر يا دو آموزگار نخستين انسان،

پاداش حق شناسى و كيفر ناسپاسى،

فرجام رسواى تاريك انديشى،

اصل پارسايى در زندگى رهبران راستين،

كيفر جامعه و حكومت سركش «عاد»،

تاريخ پيشينيان يا آئينه عبرت،

ايمان گروهى از جنيان به پديده وحى و رسالت،

داستان شنيدنى جنيان،

پيام آور جنيان و آدميان،

پيام شكيبايى و پايدارى براى حق و عدالت،

و نيز ده ها نكته ظريف و پيام انسان ساز و دلنواز ديگرى كه گذشت.

تفسير اطيب البيان

سوره احقاف ، غرض سوره : بيم دادن مشركين ، برهان بر توحيد و نبوت ، بيان هلاكت بعضي ازمكذبان و قضيه ايمان آوردن بعضي از جنيان .

(1) (حم ): (حا، ميم )

(2) (تنزيل الكتاب من الله العزيز الحكيم ): (اين كتابيست كه از ناحيه خداوندعزيز و حكيم نازل شده )(حم ) از حروف مقطعه و رموز قرآنيست و چنانچه گفتيم سوره هايي كه با حروف مقطعه مشابه آغاز مي شوند، مقاصد مشابهي دارند، مي فرمايد اين قرآن از جانب خداوندي نازل شده كه غالب و قاهر مطلق است ، (لذا نزول آن به اجبار و قهر يك قدرت غالب و قاهر بر خداوند صورت نگرفته ) و نيز حكيم است و خلقتش توأم باحكمت و اتقان مي باشد و از كمال حكمت او، تنزيل كتاب براي هدايت بشر است .

(3) (ما خلقنا السموات و الارض و ما بينهما الا بالحق و اجل مسمي والذين كفروا عما انذروا معرضون ): (ما آسمان ها و زمين و آنچه ميان آنهاست

را جز به حق وبراي مدتي معين نيافريديم وكساني كه كافرشدندازهرچه بيم داده شوند،اعراض مي كنند)منظور از (آسمانها و زمين و مابين آندو) مجموعه عالم محسوس است .و مراد از (اجل مسمي ) نقطه انتهاي وجود هر چيزي كه در اينجا منظور، روز قيامت (اجل مسماي مجموعه عالم ) است .مي فرمايد ما عالم مشهود را با همه اجزاي آن ، چه آسماني و چه زميني ، جز به حق نيافريديم . يعني آفرينش عالم داراي غايت و هدفي ثابت و معين است و نيز آنها را براي اجلي معين آفريديم ، پس از بعد از اين عالم ، عالم ديگري است كه عالم بقاء و خلوداست ، اما كفار و مشركين كه منكر معادند از آنچه انذار مي شوند، يعني از روز قيامت وعذاب اليمي كه در انتظار آنهاست ، اعراض مي كنند و غفلت مي نمايند و روي برمي گردانند.

(4) (قل ارايتم ما تدعون من دون الله اروني ماذا خلقوا من الارض ام لهم شرك في السموات ائتوني بكتاب من قبل هذا او اثاره من علم ان كنتم صادقين ): (بگو به من خبر دهيد و به من نشان دهيد اين خداياني كه به جاي خدامي پرستيد از زمين چه موجودي را خلق كرده اند و يا در آسمانها چه شركتي دارند؟،مدركي از كتب آسماني قبل از قرآن و يا دليلي علمي بياوريد، اگر راست مي گوييد)در اينجا به رسول گرامي ص دستور مي دهد كه با مشركان احتجاج كرده و بفرمايد:اگر راست مي گوييد كه اين معبودهاي شما شريك خدايند، براي من از كتابهاي آسماني قبل از قرآن دليلي بياوريد كه دلالت

كند، بر اينكه اين خدايان شما در خلقت بخشي ازآسمانها يا زمين شركت دارند و اگر نمي توانيد، حداقل دليل علمي منقول (و يا بقيه اي ازعلم موروثي خود) بياوريد كه ادعاي شما را ثابت كند.و حالا كه خدايان شما در همه آسمانها و زمين هيچ موجودي را خلق نكرده اند وخلقت هم از تدبير جدا نيست (و مدبر بايد سهمي از خلقت هم داشته باشد) پس ادعاي شما باطل است و خداوند هيچ شريكي در امر تدبير عالم ندارد.

(5) (و من اضل ممن يدعوا من دون الله من لا يستجيب له الي يوم القيمه و هم عن دعائهم غافلون ): (و چه كسي گمراهتر است از آنكه به غير خدا چيزي را مي خواندكه تاروزقيامت ابدااورااجابت نمي كندواصولاآن معبودهاازدعاي پرستندگان خودبي خبرند)آيه به نحو استفهام انكاري مي خواهد بفرمايد اين بتها و الهه اي كه مشركين به غيرخدا مي پرستند، از آنجا كه مالك پرستندگان خود و مالك چيزي از امور آنها نيستند،قادر بر استجابت دعاي آنها نيز نمي باشند و اگر اين مشركين تا روز قيامت هم كه اجل مسمي و تعيين شده دنيا است ، آنها را عبادت كنند، آن آلهه قادر بر اجابت نيستند واصولا در اين دنيا، آنها از دعاي پرستندگان خود غافل و بي خبرند و در آخرت است كه به آن آگاهي مي يابند و از عبادت آنها برائت مي جويند و با آنها اظهار دشمني مي كنند.پس عبادت چنين معبودهايي عين گمراهي و ضلالت بعيد است .

(6) (و اذا حشر الناس كانوا لهم اعداء و كانوا بعبادتهم كافرين ): (و زماني كه مردم محشور شوند همان معبودها

دشمن آنها خواهند شد و به عبادتشان كفر مي ورزند)(حشر) يعني آنكه چيزي را به زور از جاي خود بيرون كنند كه در اينجا منظورمبعوث كردن مردم از قبور آنها و سوق دادنشان به سوي محشر است .مي فرمايد در روز حشر كه همه مردم از گورها برانگيخته مي شوند، آلهه آنها باايشان اظهار دشمني مي كنند و به شرك آنها كافر مي شوند و از آنها بيزاري مي جويندچون عبادت اين پرستندگان باعث وزر و وبال آنها شده است .و اينكه در اين آيات به بتها و جمادات آثار حياتي نسبت داده شده ، به جهت آنست كه همه موجودات داراي بهره اي از حيات و شعورند، اما در آخرت اين آثار حيات ازآنها بروز مي كند و خداوند همه آنهارا به نطق وامي دارد همچنانكه فرمود (قالوا انطقناالله الذي انطق كل شيي ء(16) گفتند: خدايي ما را به نطق آورده كه همه چيز را به نطق آورده است )

(7) (و اذا تتلي عليهم اياتنا بينات قال الذين كفروا للحق لما جاءهم هذا سحرمبين ): (و زمانيكه آيات آشكار ما برايشان تلاوت مي شود، آنها كه وقتي حق به نزدشان آمد به آن كافر شدند، مي گويند: اين سحري آشكار است )اين آيه در مقام توبيخ مشركان است كه وقتي آيات قرآن كه داراي دلالت آشكاربود، بر آنها تلاوت مي شد، با آنكه مي دانستند كه قرآن به حق است ، از روي استكبار ولجبازي ، آن را سحر و جادوي آشكار مي ناميدند.

(8) (ام يقولون افتريه قل ان افتريته فلا تملكون لي من الله شيئا هو اعلم بماتفيضون فيه كفي به شهيدا بيني

و بينكم و هو الغفور الرحيم ): (بلكه مي گويند به دروغ آن را به خدا نسبت مي دهد، بگو اگر آن را افتراء بسته باشم ، شما از ناحيه خدا هيچ كاري درباره من نمي توانيد بكنيد، او بهتر مي داند كه شما در چه اباطيلي فرو رفته ايد وشهادت او بين من و شما مرا كفايت مي كند و او آمرزنده مهربان است )در اينجا گفته ديگر مشركان را در برابر قرآن نقل مي كند و آن اينكه ، آنها مي گفتندكه رسولخدا ص اين قرآن را از پيش خود به خدا نسبت داده و كلام خود را به خداافترا بسته ، و خداوند به پيامبر ص تعليم مي دهد كه در جواب ايشان بگويد: اگر من به خاطر شما، قرآن را به خدا افترا بسته باشم ، خدا مرا به عذاب خود دچار خواهد كرد وآنوقت شما نمي توانيد عذاب خدا را از من دفع كنيد و مانع از خواست او شويد، پس چگونه ممكن است من به خدا افترا بزنم و به خاطر شما خود را در معرض عذاب وهلاكت قرار دهم ؟€ پس من افترا زننده به خدا نيستم ، خداي سبحان به مسأله تكذيب قرآن و يا خوض و فرو رفتن شما در اين گونه سخنان داناتر است . و سپس در مقام احتجاج دوم مي فرمايد: شهادت دادن خدا در كلام خودش ، به اينكه اين قرآن كلام اوست ، نه افتراء از جانب من ، در مفتري نبودن من كفايت مي كند.همچنانكه فرموده (الله يشهد بما انزل اليك انزله بعلمه (17) خدا شهادت مي دهد به آنچه

كه بر تو نازل كرده ، چون او به علم خود آن را بر تو فرو فرستاده است )و در انتها خداوند را با دو صفت آمرزنده و مهربان توصيف مي كند تا بفهماند كه ادعاي رسالت پيامبر ص به حق است . چون خداوند غفور و رحيم ، با خلق خود بامغفرت و رحمت معامله مي كند و مغفرت و رحمتش فقط شامل تائباني كه به سوي اوبازگشته اند و صالحاني كه عمل خود را اصلاح كرده اند، مي گردد و سبيل و طريق هدايت مردم و اصلاح آنها و وصول ايشان به مغفرت و رحمت حق ، همانا دعوت و رسالت است

(9) (قل ما كنت بدعا م_ن الرسل و ما ادري ما يفعل بي و لا بكم ان اتبع الا مايوحي الي و ما انا الا نذير مبين ): (بگو من از بين انبياء پيامبري نوظهور نيستم و خبرندارم كه با من و شما چه رفتاري مي كنند، من فقط آنچه را كه به من وحي شده ، پيروي مي كنم و من جز بيم دهنده اي آشكار نيستم )(بدع ) يعني نوظهور و بي سابقه ، در اينجا خداوند به رسول گرامي خود تعليم مي دهدكه در جواب ايشان بفرمايد: من در ميان انبياء پيامبري نوظهور نيستم كه سخنان و افعالم مخالف با ساير انبياء باشد، بلكه من نيز مانند آنها بشري هستم كه به من وحي مي رسد ومن علم غيب ندارم و از آينده خودم و شما بي خبر هستم و آنچه واقع مي شود خارج ازاراده و اختيار من است و فقط خداي سبحان است كه آن حوادث را

پيش مي آورد و من تنها به آن چيزي آگاهي دارم كه خداوند به من وحي نمايد و فقط از همان وحي پيروي مي كنم و سپس در مقام تأكيد همه فرازهاي سابق مي فرمايد: من فقط بيم دهنده اي آشكارم و اختيار و وظيفه ديگري ندارم .

(10) (قل ارايتم ان كان من عند الله و كفرتم به و شهد شاهد من بني اسرائيل علي مثله فامن و استكبرتم ان الله لايهدي القوم الظالمين ): (بگو شما به من خبردهيد اگر اين قرآن از ناحيه خدا باشد و شما به ناحق به آن كافر شده باشيد، با اينكه شاهدي از بني اسرائيل بر حقانيت مثل آن شهادت داده و ايمان آورده باشد، ولي شمااستكباركرده باشيد،آياشماگمراه وظالم نيستيد؟هماناخداگروه ستمكاران راهدايت نمي كند)مراد از (مثل قرآن ) كتابي است كه از حيث مضمون و معارف الهي شبيه به قرآن باشدو آن همان تورات حقيقي است كه بر موسي ع نازل شد.در اينجا نيز به پيامبر ص تعليم مي دهد كه به مشركان بگويد: به من خبر دهيد اگر اين قرآن از ناحيه خدا باشد و در عين حال شما به كتاب خدا كفر ورزيده باشيد، كتابي كه شاهدي هم از بني اسرائيل (عبدالله بن سلام ) به مثل آن كتاب كه معارف همان كتاب رادارد، شهادت داد و به آن ايمان آورد و با اين حال شما از پذيرش آن سرپيچي واستكبار كرديد، آيا شما مردماني گمراه نيستيد، به درستي كه خدا مردم ستمكار ومستكبر را هدايت نمي كند.

(11) (و قال الذين كفروا للذين امنوا لوكان خيراما سبقونا اليه و اذ لم يهتدوابه فسيقولون هذا افك قديم ):

(و آنانكه كفر ورزيدند به كساني كه ايمان آوردند،گفتند: اگر اسلام خوب بود مؤمنين بر ما سبقت نمي گرفتند و چون كفار به آن راه نيافته اندبه زودي خواهند گفت : اين قرآن افترايي قديمي است )يعني كافران درباره ايمان مومنان به قرآن گفتند: اگر ايمان به قرآن خير بود، مؤمنان در ايمان آوردن به آن از ما پيشي نمي گرفتند و از آنجا كه به جهت استكبارشان از ايمان به قرآن و هدايت آن بهره مند نشدند، به زودي خواهند گفت : اين قرآن افترائي قديمي است يعني همان افسانه هاي پيشينيان است كه رسول خدا ص آن رابه خدا افترامي بندد.

(12) (و من قبله كتاب موسي اماما و رحمه و هذا كتاب مصدق لسانا عربيالينذر الذين ظلموا و بشري للمحسنين ): (با اينكه قبل از قرآن كتاب موسي بود كه راهبر و مايه رحمت بود و اين قرآن تصديق كننده تورات است ، و به زباني عربي مي باشد، تا كساني را كه ستم كردند انذار نمايد و نيكوكاران را بشارت باشد)يعني اينها قرآن را افترائي قديمي ناميدند، در حاليكه كتاب موسي كه پيشوايي براي بني اسرائيل بود و به آن اقتداء مي كردند و رحمتي براي مومنان صالح بود و قرآن هم آن را تصديق مي كند، قبل از آمدن قرآن از نزول آن خبر داده بود و اين قرآن هم به زبان عربي نازل شده تا براي ستمكاران ، بيم دهنده و براي نيكوكاران بشارت باشد، با اين حال چگونه ممكن است قرآن افترا و افك باشد.

(13) (ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا فلا خوف عليهم و لا هم يحزنون

):(همانا كساني كه گفتند: پروردگار ما الله است و سپس استقامت ورزيدند، نه ترسي دارندو نه اندوهگين مي شوند)يعني مؤمناني كه به انحصار ربوبيت در خداي سبحان و يگانگي او شهادت دادند وبر اين شهادت استقامت نمودند يعني از آن منحرف نشدند و رفتاري برخلاف آن ولوازم آن انجام ندادند، در مقابل ، هيچ خطري يا عقابي در انتظارشان نيست و لذا خوفي ندارند و نيز هيچ امر ناپسند قطعي و محققي بر آنها واقع نمي شود و به همين جهت اندوهي نخواهندداشت ،يعني نه احتمال مكروه رامي دهندونه مكروهي به آنهااصابت مي كند.

(14) (اولئك اصحاب الجنه خالدين فيها جزاء بما كانوا يعملون ): (آنها اهل بهشت هستند و در آن جاودانه خواهند، بود به سزاي آن اعمالي كه انجام داده اند)يعني افراد فوق الذكر ملازم بهشت خواهند بود و در آن جاودانند و اين بهشت جزاي طاعتها و كارهايي است كه در دنيا براي تقرب به خدا انجام مي دادند.

(15) (و وصينا الانسان بوالديه احسانا حملته امه كرها و وضعته كرها و حمله وفصاله ثلثون شهرا حتي اذا بلغ اشده و بلغ اربعين سنه قال رب اوزعني ان اشكرنعمتك التي انعمت علي و علي والدي و ان اعمل صالحا ترضيه و اصلح لي في ذريتي اني تبت اليك و اني من المسلمين ): (و ما به انسان سفارش پدر و مادرش راكرديم كه به آنها نيكي كند، مادرش او را به حملي ناراحت كننده حمل نمود و به وضعي ناراحت كننده به دنيا آورد و حمل او تا روزي كه از شير گرفته شود سي ماه بطول مي كشد و تا هنگامي كه به

حد بلوغ و رشد عقلي برسد همچنان پدر و مادر مراقبش هستند تا وقتي كه به حد چهل سالگي برسد، آنوقت مي گويد: پروردگارا به من توفيق بده كه شكر آن نعماتي كه به من و پدر و مادرم بخشيدي به جا آورم و اعمال صالحي كه موجب خشنودي تو باشد انجام دهم ، و ذريه و فرزندان مرا نيز اصلاح فرما، بدرستي كه من به درگاه تو رجوع مي كنم و از تسليم شدگان هستم )(توصيه ) يعني سفارش توأم با موعظه و خيرخواهي و (ايزاع ) يعني الهام عملي ودعوت باطني .مي فرمايد: ما سفارش كرديم به انسان درباره پدر و مادرش كه به آن دو احسان كند،به هر مقدار كه بتواند و اين سفارش مخصوص به شريعت اسلام نيست بلكه از احكام عمومي خداست كه در همه شرايع الهي تشريع شده . آنگاه به ناراحتي هايي كه مادرانسان در دوران حاملگي ، وضع حمل و شيردادن تحمل مي كند، اشاره نمود تا ملاك حكم را تبيين نمايد و عواطف و رأفت و رحمت انسان را برانگيزد و اينكه فرمود حمل و شيردهي انسان سي ماه به طول مي انجامد، در مقايسه با آيه (فصاله في عامين ، از شيرگرفتنش در دو سال است ) معلوم مي كند كه كمترين مدت حاملگي 6 ماه است كه به اضافه دو سال شيردهي ، مجموعا سي ماه مي شود.و (بلوغ اشد) به معناي رسيدن به زمانيست كه انسان قوايش محكم مي شود. و سن چهل سالگي هم كنايه از زمانيست كه انسان به كمال عقل مي رسد. و عادتا ملازم با بلوغ و كمال عقلي

است .به هرحال انسان وقتي به كمال عقلي برسد از درگاه الهي استدعا مي كند كه شكرنعماتي را كه به او و پدر و مادرش ارزاني نموده به او الهام كند، يعني با دعوت باطني والهامي عملي او را به انجام عمل خير و شكر نعمت و عمل صالح وادار نمايد و اين نعمات شامل : نعمتهاي ظاهري (حيات ، رزق ، شعور و اراده ...) و نعمتهاي باطني (ايمان به خدا و اسلام و خشوع در برابر آن و توكل به خدا و...) مي باشد.و نيز از خدا مي خواهد كه به او فعل صالح را الهام كند، كه شكر ظاهر اعمال را زينت مي دهد و صلاح ، باطن آن را مي آرايد و شكر حقيقي باعث خلوص نيت و صلاح عمل است . سپس از خداوند درخواست مي كند كه ذريه او را اصلاح كند يعني آنها را نيكوكارو اهل احسان قرار دهد و آنها را موفق به عمل صالح نمايد، تا بعد از درگذشت او،بواسطه نيكي ذريه اش ، او را به نيكي ياد كنند. و در انتها توبه و اسلام را با هم قرين نموده و مي گويد: خدايا من به سوي تو توبه كردم و از كساني هستم كه همه امورشان را تسليم تو كرده اند، و اجتماع توبه و تسليم ،باعث مي شود كه خدا آنچه را باعث خلوص اوست به وي الهام كند و در نتيجه هم ذاتااز مخلصين مي شود و هم عملا از مخلصين مي گردد. به دليل آنكه عمل شايستگي وصلاحيت پذيرفته شدن در بارگاه الهي را نمي يابد و به سوي او بالا

نمي رود، مگر وقتي كه خالص براي خدا باشد.

(16) (اولئك الذين نتقبل عنهم احسن ما عملوا و نتجاوزعن سيئاتهم في اصحاب الجنه وعد الصدق الذي كانوا يوعدون ): (آنها كساني هستند كه ما بهترين اعمالشان را قبول مي كنيم و از گناهان آنهادر مي گذريم ، همانطور كه از گناهان اهل بهشت هم خواهيم گذشت و اين وعده صدقي است كه از ابتداي خلقت انسانها، به آن وعده داده شده اند)مراد از (احسن ما عملوا)، اطاعتهاي واجب و مستحب است .مي فرمايد: اين افرادي كه ذكر نموديم كساني هستند كه ما اعمال عبادي واجب ومستحب آنها را مي پذيريم و از گناهان و سيئاتشان نيز در جمله كساني كه گناهانشان بخشوده مي شود و اهل بهشت مي گردند، درمي گذريم . و بهشت متعلق به آنهاست وهرگز از آن جدا نمي شوند و اين پاداشي در برابر حسن ايمان و عقيده آنهاست . در انتهامي فرمايد: اين امر وعده اي صادق و منجز است كه تاكنون از زبان انبياء و رسل وعده داده مي شدند و يا شايد مراد اين باشد كه در قيامت با اين تقبل و تجاوز، آن وعده صدقي كه در دنيا به آنها داده شده بود، منجز و محقق مي شود.

(17) (و الذي قال لوالديه اف لكما اتعدانني ان اخرج و قد خلت القرون من قبلي و هما يستغيثان الله ويلك امن ان وعدالله حق فيقول ما هذا الا اساطيرالاولين ): (و آنكه به پدر و مادرش گفت ، اف بر شما، تا كي مرا مي ترسانيد از اينكه دوباره زنده شوم ؟ اين همه مردم در گذشته مردند، كدامشان بازگشتند؟

و پدر و مادرش به خدا پناه مي برند و به فرزند مي گويند: واي بر تو، ايمان بياور، همانا وعده خدا حق است ولي او مي گويد: اينها خرافات و افسانه هاي قديمي است )(اف ) كلامي حاكي از خشم و ملال است .در مقابله با وضع انسان توبه كار و تسليم به خدا كه به پدر و مادرش نيكي مي نمايد وعمل صالح و خالصانه بجا مي آورد، در اينجا وضع انسان ديگري را ذكر مي كند كه به خدا و رسول و مسأله معاد كفر مي ورزد و دعوت پدر و مادرش را رد مي كند و با آنهابدرفتاري مي نمايد.مي فرمايد: آن كس كه از روي خشم و خستگي به پدر و مادرش گفت : آيا باز هم مرا تهديد مي كنيد كه از قبر بيرون آورده مي شوم و به اعمالم حسابرسي مي گردد، بااينكه امتهاي قبل از من كه هلاك شدند، احدي از آنها زنده و مبعوث نشده ؟ (و اين سخن او در حكم حجتي بر عليه معاد است غافل از اينكه وعده خداي سبحان اين نيست كه بعضي از مردگان در دنيا زنده شوند، بلكه زنده شدن مردگان بطور دسته جمعي ، درنشأت آخرت است نه در دنيا) .و وقتي پدر و مادرش اين سخنان را از او مي شنوند با حالت استغاثه به درگاه خدا پناه مي برند و از او مي خواهند كه فرزندشان را هدايت كند و براي هدايت فرزند به اومي گويند: واي بر تو، به خدا و رسولش و وعده معاد ايمان بياور و مطمئن باش كه وعده معاد كه خدا توسط

پيامبرانش داده به حق است و تخلف نمي پذيرد. اما او به آنهامي گويد: اين وعده ها و تهديدهايي كه مرا با آن مي ترسانيد، چيزي جز خرافات مردم گذشته نيست .(18)

(18) (اولئك الذين حق عليهم القول في امم قد خلت من قبلهم من الجن والانس انهم كانوا خاسرين ): (آنها كساني هستند كه عذاب خدا بر آنها حتمي شده ودر زمره امتهاي گذشته از جن و انس هستند كه زيانكار شدند)يعني اين چنين افرادي مصداق كلمه عذاب الهي شده اند و مانند امتهاي جني و انسي گذشته كه كلمه عذاب درباره آنها تحقق يافته ، زيانكار مي شوند چون هر كس كه به ايمان كفر بورزد عمل او بي اجر و حابط مي شود و اين نهايت خسارت است .

(19) (و لكل درجات مما عملوا وليو فيهم اعمالهم وهم لايظلمون ): (براي هريك از ايشان درجاتي از پاداش و كيفر اعمالشان هست ، تا پروردگار اعمالشان را بطوركامل به آنها برگرداند و ايشان ستم كرده نمي شوند)يعني براي مؤمنان نيكوكار و كافران بدكار منازل و مراتب مختلفي از نظر بلندي وپستي هست ، چون هم بهشت درجاتي دارد و هم براي دوزخ دركاتي هست و اين اختلاف براساس اختلافي است كه در نفوس آنان وجود دارد پس منشأ آن درجات ،اعمال آنهاست كه نفوسشان را جلوه گر مي سازد. به هر جهت مي فرمايد اين درجه بندي آنها مقاصدي داشته كه از جمله آن اهداف اين بوده كه عين اعمالشان تمام و كامل به آنها برسد(19) و مورد ستم قرار نگيرند. پس حساب براساس عدل است و جزاء به حق مي باشد.

(20) (و يوم

يعرض الذين كفروا علي النار اذهبتم طيباتكم في حياتكم الدنياواستمتعتم بها فاليوم تجزون عذاب الهون بما كنتم تستكبرون في الارض بغير الحق و بما كنتم تفسقون ): (روزي كه كفار بر آتش عرضه مي شوند به آنها گفته مي شود: هرسرمايه خيري كه داشتيد در دنيا از دست داديد و از آن بهره برديد، در نتيجه امروز دربرابر استكباري كه بدون حق در زمين ورزيديد و به خاطر فسقي كه مرتكب مي شديد به عذاب خواري دچار مي شويد)(عرضه ) عبارتست از اظهار نمودن چيزي بدون مانع .لذا اينكه مي فرمايد كفار بر آتش عرضه مي شوند، يعني در مجاورت عذاب و آتش قرار مي گيرند و آنها عمل صالح يا شفيعي هم ندارند كه مانع از دخول ايشان در آتش شود و عرضه كفار بر جهنم هنگامي است كه به حسابهاي آنها رسيدگي شده ومي خواهند آنها را وارد در آتش دوزخ نمايند، به هر جهت در آن هنگام به آنها گفته مي شود: طيبات خود را در دنيا از بين برديد، يعني شما در دنيا همه آن امور پاكيزه وملائم با طمع خود را كه بايد امروز از آن لذت ببريد، از بين برديد و همانجا از آنهابهره مند شديد و ديگر چيزي نمانده كه امروز در اين عالم از آن لذت ببريد، پس امروزعذاب توأم با خواري و مذلت سزاي شماست كه خواري آن در مقابل آن استكباريست كه در دنيا مي كرديد و زير بار حق نمي رفتيد، و عذاب آن در مقابل فسق و اعراض ازطاعات است و اين دو گناه (استكبار و فسق ) يكي مربوط به عقيده است

و ديگري مربوط به عمل .(20)

(21) (و اذكر اخاعاد اذ انذر قومه بالاحقاف و قد خلت النذر من بين يديه ومن خلفه الا تعبدوا الا الله اني اخاف عليكم عذاب يوم عظيم ): (و به ياد آر، برادرعاد را كه در احقاف قوم خود را بيم مي داد، در حاليكه پيامبران زيادي قبل از او يا بعداز او در گذشته هاي دور و نزديك آمده بودند و همه گفتند غير خدا را نپرستيد كه من ازعذاب روزي بزرگ بر شما بيمناكم )مراد از (برادر عاد) حضرت هود ع است كه هم نسب و خويشاند قوم خود بوده .و مراد از (احقاف ) سرزميني در جنوب شبه جزيره عربستان است كه مأواي قوم عادبوده . ولي امروزه هيچ اثري از آن باقي نمانده .به هر جهت مي فرمايد حضرت هود براي انذار قوم عاد در سرزمين احقاف ارسال شده بود در حاليكه پيامبران بيم رساني در زمان او و يا قبل از او _ يا قبل و بعد از او _ نيزبسوي مردم گسيل شده بودند و دعوت و انذار همه آنها اين بود كه به مردم مي گفتند: غيرخدا را نپرستيد، همانا من از عذاب دنيوي استيصال كه روزي عظيم است بر شمامي ترسم . لذا اساس همه اديان الهي بر مبناي توحيد است

(22) (قالوا اجئتنا لتافكنا عن الهتنا فاتنا بما تعدنا ان كنت من الصادقين ):(گفتند: آيا به نزد ما آمده اي تا با دروغهايت ما را از خدايانمان منصرف كني ؟ اگر راست مي گويي ، آن عذابي را كه به ما وعده مي دهي ، و ما را از آن مي

ترساني ، بياور)اين جمله حكايت پاسخ قوم آن حضرت در برابر انذار اوست كه گفته اند: آيا تو به نزد ما آمده اي تا ما را به دروغ و افتراء از الهه و خدايانمان منحرف كني ، بعد در مقام تعجيز و استهزاء گفته اند: اگر راست مي گويي آن عذابي را كه به ما وعده كرده اي بياور.يعني خواسته اندبگويند،توازآوردن آن عاجزهستي ودرتهديدوانذارت دروغگومي باشي .

(23) (قال انما العلم عند الله و ابلغكم ما ارسلت به و لكني اريكم قوماتجهلون ): (هود گفت : علم تنها نزد خداست و آنچه من مي گويم ، فقط رسالتي است كه مأمورم به شما ابلاغ كنم وليكن من شما را مردمي جاهل مي دانم )هود ع در پاسخ ايشان مي فرمايد: من علمي به زمان نزول عذاب و چگونگي آن ندارم ، چون اين از علوم غيبي است كه اختصاص به خداي متعال دارد و من فقط براي ابلاغ رسالت مأمور هستم و تنها غايت دعوت من بيم دادن شما و ابلاغ رسالت است وهيچ علم يا قدرتي درباره عذاب ندارم . اما اين مقدار مي دانم كه شما مردم جاهلي هستيدكه نفع و ضرر خود را تشخيص نمي دهيد، چون دعوت خدا را رد كرده و در نزول وعذاب تعجيل مي كنيد و آن را مسخره مي نماييد.

(24) (فلما راوه عارضا مستقبل اوديتهم قالوا هذا عارض ممطرنا بل هو مااستعجلتم به ريح فيها عذاب اليم ): (و وقتي آن عذاب را ديدند كه از كرانه افق نزديك مي شود گفتند: اين ابريست كه مي خواهد بر ما ببارد، هود گفت : بلكه اين همان عذابي است

كه در آمدنش شتاب مي كرديد و باديست كه در آن عذابي دردناك است )يعني قوم عاد وقتي ابري را كه ناگهان در كرانه افق ظاهر شد و از نشانه هاي عذاب بود، ديدند به يكديگر بشارت دادند و گفتند: اين ابريست كه بر ما خواهد باريد، اما هوددر رد كلام آنها فرمود: اين همان عذابيست كه درباره اش تعجيل مي كرديد و حقيقت آن باديست كه عذابي دردناك به همراه دارد.

(25) (تدمر كل شيي ء بامر ربها فاصبحوا لا يري الا مساكنهم كذلك نجزي القوم المجرمين ): (هر چه سر راه آن باشد به اذن پروردگارش ويران مي كند، پس صبح كردند در حاليكه جز خانه هايشان چيزي به چشم نمي خورد و همه هلاك شده بودند، مااينچنين گروه گنه كار و مجرم را كيفر مي دهيم )هود ع در ادامه مي فرمايد: اين باد هر چيزي را كه در سر راهش قرار بگيرد، به اذن خدا هلاك مي كند، چه انسان ، چه جنبنده و چه اموال . و نتيجه نزول عذاب اين شد كه همه آنها هلاك شدند و جز خانه هايشان چيزي از سرزمينشان باقي نماند و سنت ما درمجازات مجرمين همين است يعني آنها را بشدت كيفر مي دهيم

(26) (و لقد مكناهم فيما ان مكناكم فيه وجعلنا لهم سمعا و ابصارا و افئده فما اغني عنهم سمعهم و لا ابصارهم ولا افئدتهم من شيي ء اذ كانوا يجحدون بايات الله وحاق بهم ما كانوا به يستهزؤن ): (با اينكه ما به آنها مال و مكنتي داده بوديم كه به شما نداده ايم ، و به آنها گوش و چشم

و قلب داده بوديم اما نه گوش و نه چشم و نه قلبشان كمترين بهره اي برايشان نداشت ، چون آيات خدا را انكار كردند و همان عذابي كه آن را مسخره مي كردند، بر سرشان آمد)در اين آيه كفار مكه را با نتيجه گيري از سرنوشت آنها، نصيحت مي كند و مي فرمايد:قوم عاد از نظر تمكن و قدرت تصرف در وضعي بودند كه شما نيستيد و همچنين به وسائل درك و تشخيص مجهز بودند و مي توانستند با استفاده درست از آنها خود را ازناملايمات و مضار برهانند و نفع و ضررشان را تشخيص دهند. اما هيچكدام از آنهابدردشان نخورد چون با آيات خدا مجاهده كردند و آنها را انكار نمودند، در نتيجه عذابي كه آن را مسخره مي كردند به آنها اصابت كرد. با اين حال شما اگر به جرم انكارآيات الهي گرفتار حوادث شويد، چه چيزي داريد كه شما را از عذاب خدا ايمن كند؟

(27) (و لقد اهلكنا ما حولكم من القري و صرفنا الايات لعلهم يرجعون ): (و به تحقيق ما آباديهايي را كه در اطراف شما بودند هلاك كرديم و آيات خود را برايشان نشان داديم تا شايد برگردند)در اينجا نيز هلاكت اقوام گذشته را تذكر مي دهد و مي فرمايد ما به دهكده هاي اطراف شما آيات مختلف خود را نمايانديم ، يعني معجزات گوناگون به آنها ارائه كرديم ، يا نعمات مختلف به آنان ارزاني داشتيم و آنها را از عذاب امتهاي سابق بيم داديم ، تا شايد از ظلم خود برگردند و توبه كنند و به عبادت خدا بپردازند، اما آنها متذكرنشدند و ما هم آنها

را هلاك كرديم .

(28) (فلو لا نصرهم الذين اتخذوا من دون الله قربانا الهه بل ضلوا عنهم وذلك افكهم و ما كانوا يفترون ): (پس چرا آن خداياني كه به جاي خداي تعالي معبودخود گرفته بودند تا آنها را به خدا نزديك سازند، ياريشان نكردند، بلكه در روزگرفتاري غيبشان زد و اين بود نتيجه افك و افتراي آنها)اين كلام در مقام طعنه و تحكم است ، مي فرمايد: چرا آن معبودهايي كه به غير خداآنها را به خدايي گرفته بودند، ياريشان نكردند، با اينكه اينها يك عمر آنها را عبادت كردند تا شايد به پندار خامشان آن معبودها ايشان را به درگاه خدا نزديك كنند.بلكه اميدشان قطع شد و رابطه الوهيت و عبوديتي كه مي پنداشتند بريده شد، و در هنگام نزول عذاب خبري و اثري از آن آلهه نبود و اين گم كردن آلهه اثر افترايي است كه به خدا مي بستند و يا عذابي كه به آنها رسيد نتيجه همان افترائاتي است كه به خدا نسبت مي دادند و افتراء هلاكت بدنبال دارد، همانطور كه آتش سوزاندن به همراه مي آورد.

(29) (و اذصرفنا اليك نفرا من الجن يستمعون القر ان فلما حضروه قالواانصتوا فلما قضي و لوا الي قومهم منذرين ): (به ياد آر زماني را كه عده اي از جنيان رامتوجه تو كرديم تا صداي قرآن را بشنوند، همينكه حاضر شدند گفتند: ساكت باشيد وگوش كنيد و زماني كه تمام شد به سوي قوم خود برگشتند تا آنها را انذار كنند)(صرف )برگرداندن از حالي به حالي و يا از جايي به جاي ديگر است .(نفر) عده اي از افرادند كه كوچ كردن

برايشان ممكن باشد و (انصات ) به معناي سكوت براي گوش دادن است و (جن ) مخلوقاتي هستند كه اصل وجودشان از آتش است و مانند انسانها قابليت ايمان و كفر يا هدايت و ضلالت را دارند.مي فرمايد: به ياد آر زماني كه ما عده اي از جنيان را به سوي تو متوجه كرديم ، عده اي كه قرآن را مي شنيدند و وقتي كه در مجلسي كه قرآن تلاوت مي شد، حاضر شدند، به يكديگر گفتند: ساكت باشيد تا خوب بشنويم و وقتي قرائت قرآن تمام شد، آنها به سوي قوم خود بازگشتند در حالي كه بيم دهنده ايشان از عذاب الهي بودند.

(30) (قالوا يا قومنا انا سمعنا كتابا انزل من بعد موسي مصدقا لما بين يديه يهدي الي الحق و الي طريق مستقيم ): (گفتند: اي قوم ما، براستي ما كتابي را شنيديم كه بعد ازموسي نازل شده و كتب آسماني قبلي را تصديق مي كند و به سوي حق و راه مستقيم هدايت مي نمايد)اين كلام ، حكايت دعوت جنيان در برابر قومشان است . كه آنها را به اسلام فرامي خواندند، و از ظاهر كلام استفاده مي شود اين گروه از جنيان پيرو دين موسي ع وكتاب او بوده اند، به هر جهت در مقام دعوت قومشان گفته اند، ما آيات كتاب قرآن راشنيده ايم ، كه اين كتاب بعد از موسي نازل شده و اديان الهي قبلي و كتب سماوي را تأييدمي كند و به سوي حق هدايت نموده و به راه مستقيمي كه سالكانش در مرحله اعتقاد وعمل هرگز گمراه نمي شوند راهنمايي مي كند.

(31) (يا قومنا اجيبوا داعي الله

و امنوا به يغفرلكم من ذنوبكم و يجركم من عذاب اليم ): (اي قوم ما دعوت اين دعوت كننده به سوي خدا را اجابت كنيد و به اوايمان بياوريد تا خداوند گناهانتان را بيامرزد و از عذابي دردناك پناهتان دهد)منظور از (داعي الله ) حضرت رسول اكرم ص است .پس در مقام دعوت ، قوم خود را تشويق مي كنند تا به حضرت محمدص ايمان بياورند و دين او را بپذيرند و به آنها وعده مي دهند كه در اين صورت خداوند گناهاني را كه قبل از ايمان داشتيد مي آمرزد و شما را از عذاب درناك پناه مي دهد، پس اسلام همه گناهان قبلي را محو مي كند.

(32) (و من لا يجب داعي الله فليس بمعجز في الارض و ليس له من دونه اولياء اولئك في ضلال مبين ): (و هر كس دعوت داعي بسوي خدا را اجابت نكند،نمي تواند خدا را در زمين به عجز آورد و براي او به جز خدا ولي و سرپرستي نخواهدبود و آنان در گمراهي آشكارند)يعني كسي كه دعوت رسول خدا ص را نپذيرد و به او ايمان نياورد ابدا خدا را به ستوه و عجز درنياورده و به غير خدا اوليائي ندارد تا او را ياري كنند، پس در واقع با رددعوت حق به خودش ظلم كرده ، چون به عوض هدايت ، گمراهي را براي خود اختيارنموده است

(33) (اولم يروا ان الله الذي خلق السموات و الارض و لم يعي بخلقهن بقادرعلي ان يحيي الموتي بلي انه علي كل شيي ء قدير): (آيا نمي بينند كه خدايي كه آسمانهاو زمين را آفريد و از خلقت

آنها خسته نشد، قادر است كه مردگان را زنده سازد؟ آري او به هر چيزي قادر است )مي فرمايد: آيا هنوز نفهميده اند و بصيرت نيافته اند كه آن خدايي كه آسمانها و زمين به اين عظمت را خلق كرد و از خلقت آنها عاجز يا خسته نشد، قادر است كه مردگان رازنده كند؟ چون او مبدأ هستي و حيات هر چيز است و او قادر مطلق است لذا بر هر امري تواناست .

(34) (و يوم يعرض الذين كفروا علي النار اليس هذا بالحق قالوا بلي و ربنا قال فذوقوا العذاب بما كنتم تكفرون ): (روزي كه كفار بر آتش عرضه مي شوند و به آنهاگفته شود آيا اين كه مي بينيد وعده اش به حق نبود؟ گويند: آري به پروردگارمان سوگندبه حق بود. خطاب رسد: پس بچشيد عذاب را به سبب كفري كه مي ورزيديد)يعني در روز قيامت وقتي كافران در مجاورت آتش دوزخ قرار مي گيرند و آن را به چشم خود مي بينند، از آنها پرسش مي شود: كه آيا اين آتش جهنم كه شما را از آن انذارمي كردند، به حق نبود؟ پس از سر ناچاري و استيصال اعتراف مي كنند و آن وقت خطاب مي رسد كه بچشيد اين عذاب را به سبب كفرتان و انكاري كه در دنيا نسبت به معاد داشتيد.

(35) (فاصبر كما صبر اولوا العزم من الرسل و لا تستعجل لهم كانهم يوم يرون ما يوعدون لم يلبثوا الا ساعه من نهار بلاغ فهل يهلك الا القوم الفاسقون ): (پس تو نيز صبر كن همانطور كه پيامبران اولوالعزم صبر كردند، و در امر عذاب آنها عجله نكن

. چون آنقدر وعده خدا نزديك است كه وقتي فرارسد به نظرشان مي رسد كه گوياپيش از يك ساعت از روز در دنيا نبوده اند، اين قرآن بلاغ است و آيا جز مردم تبه كاركسي هلاك مي شود؟)در اينجا در مقام تسليت و دلگرمي دادن به رسول خدا ص مي فرمايد: تو در برابرانكار اين كفار صبر كن و از انكار آنها نسبت به معاد دلتنگ مشو همانطور كه رسولان اولوالعزم چنين كردند و در برابر امتشان حوصله به خرج دادند، ودر طلب عذاب براي آنان عجله نكن ، چون قيامت آنقدر نزديك است كه وقتي آن روز سر برسد، مي پندارندگويا بيش از ساعتي از يك روز در زمين درنگ نكرده اند و اين قرآن با بياناتي كه داردتبليغي از جانب خدا، از طريق نبوت است و با اين حال آيا تصور مي شود كه با هلاكتي كه قرآن خبر داده غير از فاسقان كه از روش بندگي خارجند، كس ديگري هلاك شود؟اين آيه اشعار دارد كه رسول خدا ص از پيامبران اولوالعزم است و عزم در اين كلمه برمعناي صبر يا عزم بر وفاي به عهد و يا عزيمت به معناي حكم و شريعت مي باشد اما بنابرمبناي اخير (كه حق همانست ) پيامبران صاحب حكم و شريعت مطابق روايات ائمه عليهم السلام پنج نفر هستند كه عبارتند از: نوح ، ابراهيم ، موسي ، عيسي و محمد ص ودر سوره شوري آيه 13 به شرح آن پرداختيم .به هر جهت براي اقامه احكام الهي و محكم كردن پايه هاي دولت اسلام خداوندپيامبر را سفارش به صبر مي نمايد. همانطور كه نوح ع

ساليان سال در برابر آزار و اذيت قومش صبر نمود، يا ابراهيم ع كه در برابر افكنده شدن در آتش و ذبح فرزند صبر كرد،و اسماعيل كه در برابر ذبح خويشتنداري نمود، يا ايوب نبي ع كه در برابر انواع مصايب و شدايد صبر به خرج داد و...، پس سنت آزمايش همواره در دين پابرجا بوده و خداي سبحان ميان ثبات ايمان و ثبات در برابر آزمايش و فتنه ، ارتباط برقرار كرده و فرموده (آيا مردم پنداشتند كه همين كه بگويند ايمان آورديم رها مي گردند و آزمايش نمي شوند؟ هر آينه ما قبل از اينها امتهاي سابق را آزموديم تا خدا افراد صادق را ازدروغگويان ممتاز كند)(21) .

تفسير نور

سرآغاز هفت سوره ى غافر، فصّلت، شورى، زخرف، دخان، جاثيه و احقاف، حروف مقطعه ى «حم» است كه به حواميم سبعه معروف است.

از تكرار آيه «حم، تنزيل الكتاب...» در چند سوره پشت سر هم، مى توان فهميد كه مسائل مهم و اساسى را بايد تكرار كرد.

عزّت، از اوصاف و كمالاتى است كه هم براى خدا آمده، «من اللّه العزيز»، هم براى كتابِ خدا، «انّه لكتاب عزيز»<9> هم براى پيامبر خدا و مؤمنان به خدا آمده است. «انّ العزّة للّه و لرسوله و للمؤمنين»<10>

آفرينش هستى، حكيمانه و بر اساس حقّ است. اگر در هستى با چيزى برخورد كرديم كه اسرار وجودى آن را نفهميديم، به آفريدگار آن خدشه اى وارد نيست، بلكه مشكل محدوديّت علمى ما مى باشد، چنانكه در آيه اى ديگر مى خوانيم: «و ما خلقنا السموات و الارض و ما بينهما لاعن، ما خلقناهما الاّ بالحقّ و لكن اكثرهم لا يعلمون»<11>

با كمى دقّت در آياتى كه پس از حروف مقطعه

«حم» آمده، نتيجه مى گيريم كه قرآن:

از سرچشمه علم و عزّت خداوند است. «تنزيل الكتاب من اللّه العزيز العليم»<12>

از سرچشمه رحمت و محبّت اوست. «تنزيل من الرّحمن الرحيم»<13>

از سرچشمه قدرت و حكمت اوست. «كذلك يوحى... اللّه العزيز الحكيم»<14>

كتابى روشن و روشنگر و مايه ى تعقّل است. «الكتاب المبين... قرآناً عربيّاً لعلّكم تعقلون»<15>

مايه ى بركت است. «انّا انزلناه فى ليلة مباركة»<16>

يكى از عوامل اساسى انحراف انسان، عدم توجّه به محدود بودن و فانى بودن دنيا و توهّم جاودانه بودن خود است، لذا به فرموده قرآن:

گاهى انسان به جمع مال و ثروت و شمارش آن مى پردازد و توفيق هيچ انفاقى ندارد. «الّذى جمع مالاً و عدّده يحسب انّ ماله اخلده»<17>

گاهى به ساختن بناهايى محكم مى پردازد. «و تتخذون مصانع لعلّكم تخلدون»<18>

گاهى به زورگويى و لشكركشى و قدرت طلبى روى مى آورد. «واستكبر هو و جنوده فى الارض بغير الحقّ و ظنّوا انهم الينا لايرجعون»<19>

و گاهى به پندار خود، در صدد مقابله با مرگ و قهر برمى آيد. «وظنّوا انّهم مانعتهم حصونهم»<20>

غافل از آنكه محدوديّت عمر، حقيقتى است كه در مورد همه جريان دارد. «اينما تكونوا يدرككم الموت و لو كنتم فى بروج مشيّدة»<21> و قرآن همواره خطر غفلت را به انسان تذكّر داده است. «ما خلقنا السموات و الارض و ما بينهما الاّ بالحقّ و اجل مسمّى» 1- نزول قرآن، تنها از جانب خداوند عزيز و حكيم مقدور است و از عهده بشر خارج است. «تنزيل الكتاب من اللّه العزيز الحكيم»

2- برنامه هاى قرآن، هر چند آسمانى و متعالى است، امّا در حدّ فكر و توان محدود بشر، نازل شده است. «تنزيل الكتاب»

3- چون نزول قرآن از سوى خداوندى است كه سرچشمه عزّت و حكمت

است، لذا برنامه ها و دستورات آن، جامعه را به سوى عزّت و استوارى سوق مى دهد. «من اللّه العزيز الحكيم»

4- عزّت و قدرت خداوند، آميخته با حكمت و كاردانى است. «العزيز الحكيم»

5 - نظام هدفدار، بدون برنامه نمى شود. تكوين و تشريع، بر اساس حق و حكمت است. «الكتاب... الحكيم - خلقنا... بالحق»

6- در نظام آفرينش، كژى، انحراف، سستى و پستى و نادرستى و بيهودگى جايى ندارد. «ما خلقنا السموات و الارض و ما بينهما الا بالحق»

7- آسمان ها و زمين و تمام هستى، زمان و فرجامى حساب شده و سنجيده دارند و اتفاقى و بى حساب نيستند. «خلقنا... بالحق و اجل مسمى»

8 - لازمه ى حقّانيّت آفرينش، وجود جهانى پس از آن است. (اگر معاد نباشد، بسيارى از نابرابرى ها و بى عدالتى ها جبران نشده و موجّه نخواهد بود.) «ما خلقنا... الاّ بالحقّ و اجل مسمّى»

9- تمام پديده ها از آغاز تا پايان، حساب شده و زيرنظر هستند. «اجل مسمّى»

10- توجّه به محدوديّت دنيا و ناپايدارى نعمت ها و پديده ها، زمينه حق گرايى و دل نبستن به دنيا و هشدارى براى انسان است. «اجل مسمّى»

11- نظام تكوين و تشريع براى هدايت و كمال انسان است، با اين حال، برخى ناسپاسى كرده و كفر مى ورزند. «والّذين كفروا عما انذروا معرضون»

12- تمام هستى در مسير حق حركت مى كند و اين انسان است كه مى تواند با انتخاب مسيرى ناحق، منحرف شود. «والّذين كفروا عمّا انذروا معرضون»

13- در نظام تعليم و تربيت و تبليغ، هشدار و تهديد لازم است. «اُنذروا»

14- اعراض از حق، نشانه ى اراده و اختيار انسان است. «معرضون» «أثارة» به معناى آثار باقيمانده و نشانه هاى وجود چيزى است.

مشركان نيز قبول داشتند كه آفريدگار آسمان ها و زمين

خداوند است. «و لئن سئلتهم من خلق السموات والارض ليقولن اللّه»<22> لذا خداوند آنها را توبيخ مى كند كه چرا به سراغ بت ها و ديگران مى روند و به جاى خدا، آنها را مى پرستند و از آنان كمك مى خواهند.

منطق توحيد به قدرى قوى و مستدل است كه مى توان با آن به مجادله با مشركان پرداخت و آنان را محكوم كرد.

امام باقر عليه السلام فرمود: مراد از «كتاب» در اين آيه، تورات و انجيل و مراد از «علم»، سخنان جانشينان انبياست.<23>

1- پيامبر در تمام شئون رسالت، حتّى شيوه ى مجادله با مخالفان، گوش به فرمان خداوند است. «قل...»

2- در تبليغ و ارشاد، مى توان با سؤال و پرسش، فطرت ديگران را بيدار كرد و آنان را به تفكر و انديشه واداشت. «أرأيتم... ماذا خلقوا»

3- استقامت و پايدارى، شرط اساسى تبليغ است، حتّى پس از اعراض كفار دست از تبليغ برنداريد. «معرضون قل أرأيتم...»

4- در پذيرش اعتقادات، به گفته ديگران اكتفا نكنيد. آنچه را خود ديده ايد و فهميده ايد، قبول كنيد. «أرايتم... ارونى»

5 - موجودى صلاحيّت خوانده شدن دارد كه قدرت آفرينش داشته باشد. ريشه توحيد در عبادت، توحيد در خالقيّت است. «ما تدعون... ماذا خلقوا»

6- بت ها و معبودهاى خيالى، از هر جهت عاجزند؛ نه نقشى در آفرينش زمين دارند، «ماذا خلقوا من الارض» و نه سهمى در برپايى آسمان ها. «ام لهم شرك فى السموات»

7- در مجادله و گفتگو با مخالفان، بايد روى مشتركات تكيه كرد. (مشركان، خالقيّت خدا را قبول داشتند.) «ام لهم شرك فى السموات»

8 - كتاب هاى آسمانىِ قبل از قرآن، شايسته احترام و اعتماد مى باشند. «ايتونى بكتاب من قبل هذا»

9- در مجادله و استدلال، دليل يا

بايد فطرى و شهودى باشد، «أرأيتم» يا نقلى، «بكتاب» يا عقلى، «اثارة من علم» و شرك هيچ دليلى ندارد.

10- طرح هر ادّعا و پذيرش آن، بايد منطقى و بر اساس علم و استدلال باشد. «ايتونى بكتاب... او اثارة من علم»

11- يادها و يادگارها، آثار گذشتگان و ميراث فرهنگى، آنجايى ارزش دارد كه نشانه اى از علم و رشد در آنها باشد. «اثارة من علم» بالاترين گمراهى، انحراف در شناخت است و كسى كه خداى عليم و قدير و سميع و بصير را رها كرده و به سراغ غير او مى رود، گرفتار چنين گمراهى شده است، زيرا غير خدا توان انجام هيچ كارى را ندارد.

مشابه آيه 5، آيه 29 سوره يونس است كه مى فرمايد: معبودهاى مشركان در قيامت به آنها مى گويند: «فكفى باللّه شهيداً بيننا و بينكم ان كنّا عن عبادتكم لغافلين» خداوند ميان ما و شما گواه است كه ما از عبادت شما بى خبر بوديم.

چقدر تفاوت است ميان معبودى كه دعا را مى شنود و مستجاب مى كند، «اُدعونى استجب لكم»<24> و معبودى كه هرگز نمى شنود و پاسخ نمى دهد. «مَن لا يستجيب له» و يا اگر بشنود، توان پاسخگويى ندارد! «ان تدعوهم لا يسمعوا دعائكم و لو سمعوا ما استجابوا لكم»<25>

الف: نقش خدا در زندگى انسان

1- آفريدگارِ اوست. «خلق الانسان»<26>

2- پروردگار او و همه جهانيان است. «ربّ العالمين»<27>

3- او را بسيار دوست دارد. «بالناس لرؤف»<28>

4- دعاى او را مى شنود. «سميع الدعاء»<29>

5 - فريادرس اوست. «يجيب المضطر»<30>

6- او را به خوبى راهنمايى مى كند. «الّذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سبلنا»<31>

7- او را حمايت و سرپرستى مى كند. «و هو يتولّى الصالحين»<32>

8 - به

او رشد و تكامل مى دهد. «يهدى الى الرّشد»<33>

9- به او آرامش و اطمينان مى دهد. «ألا بذكر اللّه تطمئنّ القلوب»<34>

10- به او آموزش مى دهد. «الّذى علّم بالقلم»<35>

11- به او وسعت و فزونى مى دهد. «لئن شكرتم لازيدنّكم»<36>

12- بيماريش را شفا مى دهد. «و اذا مرضت فهو يشفين»<37>

13- اميد آينده ى اوست. «والّذى أطمع أن يغفرلى خطيئتى يوم الدين»<38>

ب: نقش غير خدا در زندگى انسان

1- قدرتى در آفرينش ندارند. «لن يخلقوا ذُباباً»<39>

2- از خواسته هاى انسان بى خبرند. «و هم عن دعائهم غافلون»<40>

3- دعاى او را نمى شنوند. «لا يسمعوا دعائكم»<41>

4- توان پاسخگويى ندارند. «يدعون من دون اللّه من لا يستجيب له» (آيه 5)

5 - دشمن انسان اند. «كانوا لهم اعداء» (آيه 6)

6- در برابر حوادث ناتوان اند. «لا يملكون كشف الضرّ عنكم»<42>

7- نه قدرت نفع رسانى دارند و نه از ضرر جلوگيرى مى كنند. «ما لا يضرّهم و لا ينفعهم»<43>

و خلاصه به قول حضرت يوسف عليه السلام: «أارباب متفرّقون خير ام اللّه الواحد القهار»<44> آيا خدايان پراكنده و گوناگون بهترند يا خداى يگانه مقتدر؟ 1- انحرافات فكرى و اعتقادى، بالاترين انحرافات بشر است. «من أضلّ»

2- هر راهى غير از راه خداوند، گمراهى است. «مَن اضل ممّن يدعوا من دون اللّه»

3- مردم، براى دنيا سراغ غير خدا مى روند، در حالى كه آنها نه تنها در دنيا كمكى نمى كنند، بلكه در قيامت هم دشمن مى شوند. «لا يستجيب له... كانوا لهم اعداء»

4- پيوندهاى غير الهى و شرك آلود دنيوى، به عناد و روابط خصمانه در قيامت تبديل خواهد شد. «اذا حشر الناس كانوا لهم اعداء»

5 - درخواست از ديگران، اگر به جاى خداوند باشد، نوعى عبادت و پرستش است كه با توحيد سازگار نيست. «دعائهم... بعبادتهم»

6- معبودهاى خيالى، از

عبادت مريدانشان در دنيا، غافل و در قيامت آن را انكار مى كنند. «عن دعائهم غافلون، بعبادتهم كافرين» كلمه «مبين»، بيانگر تأثير فوق العاده كلام و معجزات انبياست، تا آنجا كه مردم آن را همچون سحر و جادو مى پندارند.

منكران، هنگام شنيدن آيات قرآن، گفتارها و برخوردهاى گوناگونى داشتند، از جمله:

1- اينها را قبلاً شنيده ايم، اگر بخواهيم مثل آن را مى گوييم. «اذا تتلى عليهم آياتنا قالوا قد سمعنا و لو نشاء لقلنا مثل هذا»<45>

2- آياتِ نفىِ بت ها را، حذف يا تغيير بده تا قرآن را بپذيريم. «ائت بقرآن غير هذا او بدّله»<46>

3- مهم، ثروت و دارايى است نه چيز ديگر. «قال الّذين كفروا اىّ الفريقين خيرٌ مقاماً»<47>

4- متكبرانه پشت مى كردند. «قد كانت آياتى تتلى عليكم و كنتم على اعقابكم تنكصون»<48>

5 - آن را تكذيب مى كردند. «ألم تكن آياتى تتلى عليكم فكنتم بها تكذّبون»<49>

6- خود را به كرى و ناشنوايى مى زدند. «اذا تتلى عليه آياتنا ولّى مستكبراً كأن لم يسمعها»<50>

7- آن را افترا و بدعت مى دانستند. «قالوا ما هذا الاّ رجل يريد ان يصدّكم عما كان يعبد آبائكم و قالوا ما هذا الاّ افك مفترى»<51>

8 - جز تعصّبى غلط، دليلى نداشتند. «ما كان حجّتهم الا أن قالوا ائتوا بآبائنا»<52>

9- مدعى مى شدند كه آيات قرآن افسانه است و واقعيّت ندارد. «اذا تتلى عليه آياتنا قال اساطير الاولين»<53>

10- پيام و پيامبر خدا را، جادو و جادوگر مى ناميدند. «قال الّذين كفروا للحقّ لمّا جائهم هذا سحر مبين» (همين آيه) 1- اگر روح لجاجت غالب شد، نشانه هاى روشن هم انكار مى گردد. «و اذا تتلى عليهم آياتنا بيّنات قال الّذين كفروا»

2- آيات قرآن كريم، روشن و روشنگر است. «آياتنا بيّنات»

3- معجزات انبيا، براى

تيره دلان، غير قابل باور، ولى جالب توجّه و غير عادّى بود. «هذا سحر مبين» «تُفيضون» از «افاضه» به معناى ورود و داخل شدن و طغيان و سرازير شدن است.

اگر كسى به دروغ ادّعاى پيامبرى كند، بر خداست كه او را رسوا كند و هيچ كس نمى تواند مانع رسوايى او شود و در برابر خداوند از او دفاع كند. 1- لجاجت و بى تقوايى، سبب انواع برخوردهاى متضاد و گفته هاى متناقض مى شود. (در آيه قبل، قرآن را سحر و در اين آيه پيامبر را دروغ زن مى خوانند). «هذا سحر... افتراه»

2- افترا بر خداوند، كيفر و هلاكتى دارد كه هيچ چيز مانع آن نيست. «ان افتريته فلا تملكون لى من اللّه شيئاً»

3- شبهات را بى پاسخ نگذاريد و پاسخ دهيد. «يقولون... قل»

4- دشمن هر حرفى مى زند با انگيزه فساد است. «يقولون افتراه... تفيضون فيه»

5 - ايمان به حضور خداوند، هم مى تواند بهترين وسيله خوددارى از خلاف باشد و هم مى تواند پشتوانه و اميد اهل ايمان باشد. «كفى به شهيدا»

6- در تربيت، راه اعتدال را بپيمائيم و بيم و اميد را در كنار هم مطرح كنيم. «هو اعلم بما تفيضون... و هو الغفور الرحيم»

7- صلابت در كنار محبّت ارزش دارد. «فلا تملكون لى من اللّه... و هو الغفور الرحيم»

8 - حتّى براى كفار و منكران رسالت نيز راه توبه باز است. «هو اعلم بما تفيضون... و هو الغفور الرحيم» «بِدع» به معناى پديده نوظهور و بى سابقه است. مخالفان به گونه اى با پيامبر برخورد مى كردند كه گويا تا به حال هيچ پيامبرى نيامده و اين امرى نوظهور است.

پيامبر، آنچه را از غيب مطلع است كه خداوند به او عطا كند، «تلك

من انباء الغيب نوحيها اليك»<54> و بدون عطا و وحى و تعليم الهى، هيچ كس از غيب و آينده خبر ندارد. چنانكه قرآن مى فرمايد: «فلا يظهر على غيبه احداً الاّ مَن ارتضى من رسول»<55>

پيامبر، در سخن جز وحى نمى گويد، «ما يَنطقُ عن الهوى اِن هو الاّ وحىٌ يوحى <56> و در عمل جز از وحى پيروى نمى كند، «ان اتّبع الا ما يوحى الىّ» بنابراين كلام و سيره پيامبر براى مردم حجّت و الگو است.

1- پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مأمور پاسخ گويى به شبهات است. «قل...»

2- رهبران الهى، حتّى در شيوه دفاع از حقّانيّت خود، طبق دستور خدا عمل مى كنند. «قل ما كنتُ...»

3- بعثت پيامبران و رسالت آنان، يك جريان مستمر در طول تاريخ بوده است. «ما كنت بدعاً من الرسل»

4- بايد پاسخ شبهات را با مدارا داد. مخالفان مى گفتند: «سحر مبين... افتراه» ولى پيامبر مى فرمود: «كفى باللّه شهيداً... ما كنتُ بدعاً من الرسل»

5 - چون مردم در برابر مسائل جديد و نوظهور حساسيّت نشان مى دهند، بيان سابقه و تاريخ گذشته لازم است. «قل ما كنتُ بدعاً من الرسل»

6- لازمه ى رسالت، دانستن همه چيز نيست. «ما ادرى»

7- رهبر بايد با مردم صادقانه سخن بگويد. «و ما ادرى ما يفعل بى ولا بكم»

8 - در بيان مشتركات، اول از خود شروع كنيد بعد ديگران. «ما يفعل بى ولا بكم»

9- وظيفه پيامبر، اجبار مردم به ايمان آوردن نيست، وظيفه او هشدار و اعلام خطر است. «ما أنا الاّ نذير مبين»

10- براى مردم غافل، هشدار دادن از اميد دادن لازم تر است. «ما أنا الاّ نذير مبين» غرورزدايى در بسيارى از موارد، لازم است. چنانكه قرآن

در جايى خطاب به مؤمنان مى فرمايد: هر كس از شما از دين خود برگردد، خداوند ديگرانى را كه از شما بهترند خواهد آورد. «يا ايّها الّذين آمنوا من يرتدّ منكم عن دينه فسوف يأتى اللّه بقوم يحبّهم و يحبّونه»<7> و در جاى ديگر خطاب به زنان پيامبر مى فرمايد: بهانه گيرى نكنيد، اگر پيامبر شما را طلاق دهد بهتر از شما نصيب او مى شود. «عسى ربّه اِن طلّقكنّ أن يُبدله أزواجاً خيراً منكنّ»<58>

در اين آيه نيز خطاب به مشركان مكّه مى فرمايد: پيش از شما، بنى اسرائيل بر حقانيّت تورات گواهى دادند و به آن ايمان آورده اند، اگر شما كفر ورزيد و از پذيرش آن سر باز زنيد، به قرآن ضربه اى نمى خورد، شما به فكر عاقبت كار خودتان باشيد.

اكثر مفسّران گفته اند كه مراد از شاهد در «شهد شاهد»، دانشمند معروف يهود، عبداللّه بن سلام مى باشد كه در جمع يهوديان به حقانيّت اسلام و پيامبر اسلام شهادت داد. 1- انسان بايد گاهى در روش و موضع گيرى هاى خود انديشه كند. اگر نداى حقّى را نپذيرفته است، براى استكبار خود چه پاسخى خواهد داشت. «أرأيتم»

2- در گفتگو با مخالفان، بر عقايد خود تعصّب نشان ندهيد تا زمينه براى بحثِ آزاد فراهم شود. با آنكه پيامبر يقين دارد كه قرآن از سوى خداست، باز هم مى فرمايد: «ان كان من عند اللّه»

3- از افرادى كه در محيط انحرافى، خطشكن هستند تجليل كنيم. «و شهد شاهد»

4- ريشه كفر، استكبار است. «آمن و استكبرتم» (بجاى «كفرتم» مى فرمايد: «استكبرتم»)

5 - ايجاد رقابت سالم ميان افراد و گروه ها در جهت رشد، يك ارزش است. «فآمن و استكبرتم»

6- استكبار در برابر حق، ظلم است. «استكبرتم... القوم الظالمين»

7- ظلم، مانع

بصيرت و سبب محروم شدن از الطاف الهى است. «انّ اللّه لا يهدى القوم الظالمين» كفار گمان مى كنند تنها آنان مى فهمند و اگر امر مفيد و خوبى باشد، آنان پيش از ديگران به آن دست مى يابند. پس چون آنان ايمان نياورده اند، لابد، ايمان امر خوبى نيست!

پس از آنكه پيامبر فرمود: «ما كنت بدعاً من الرسل» رسالت، چيز جديدى نيست و من پيامبرى نوظهور نيستم، دشمنان، دست به تخريب اصل نبوّت زدند و گفتند: «هذا افك قديم» اين دروغى قديمى و نيرنگى كهن است. 1- كفار، خود را زيرك تر از مسلمين مى پندارند. «لو كان خيراً ما سبقونا اليه»

2- دشمن، هميشه از يك راه وارد نمى شود و يك حرف ومنطق ندارد. گاهى مى گويد: اسلام ارزشى ندارد وگرنه ما قبل از همه مى پذيرفتيم، «لو كان خيراً ما سبقونا» و گاهى مى گويد: اين مطالب، دروغ كهن و سابقه دارى بيش نيست. «فسيقولون هذا افك قديم»

3- تبليغات تحقيرآميز عليه اسلام و مسلمانان هميشه بوده است. «لو كان خيراً ما سبقونا...»

4- در هدايت قرآن شكى نيست، ولى افراد لجوج و متكبر آن را نمى پذيرند. «و اذ لم يهتدوا»

5 - گاهى بايد مربّى، افراد تحت تربيت خود را با آشنا كردن به انواع ادعاها و گرايش ها و سخنان ياوه و مسموم و دادن پاسخ به آنها، بيمه كند. «قال الّذين كفروا... فسيقولون...»

6- رهبر و مردم بايد ياوه سرايى هاى مخالفان را پيش بينى بكنند. «فسيقولون»

7- مخالفان به قدرى لجوجند كه هم محتواى قرآن را دروغ مى پندارند و هم تاريخ مصرف آن را تمام شده مى دانند. «هذا افك قديم»

8 - اينكه قرآن مربوط به زمان پيامبر بوده و به درد امروز نمى خورد، حرفِ جديدى نيست. مخالفانِ مدعى

فكر و انديشه نيز در زمان پيامبر، اين حرف ها را مى گفتند. «هذا... قديم»

9- زشت بودن افترا و دروغ بستن، امرى فطرى است. حتّى كفار براى شكستن اسلام، آن را افك و افترا مى ناميدند. «افك قديم» در آيه ى 9، از قول پيامبر صلى الله عليه وآله خوانديم كه فرمود: پيامبرىِ من، نوظهور و بى سابقه نيست، اين آيه همان مطلب را دنبال مى كند و مى فرمايد: قبل از قرآن، كتاب موسى، امام بود.

البتّه قبل از قرآن، انجيل كتاب حضرت عيسى مطرح بوده و شايد علّت اينكه از تورات نام برده شده، اين است كه بيشتر مخالفان پيامبر در مدينه، يهوديان بودند. علاوه بر آنكه شريعت حضرت عيسى، استمرار شريعت حضرت موسى بوده و انجيل، مكمّل تورات است.

در قرآن، حضرت ابراهيم به عنوان امام مطرح شده، «انى جاعلك للناس اماما»<59> و كتاب حضرت موسى، امام دانسته شده، «كتاب موسى اماماً و رحمة» و سيره و روش پيامبر اسلام الگو معرفى شده است، «و لقد كان لكم فى رسول اللّه اسوة حسنة»<60> مؤمنان نيز از خداوندشوايى متّقين را خواهانند. «و اجعلنا للمتّقين اماماً»<61>

آيه ى 9، پيامبر را «نذير» خواند و اين آيه، قرآن را «نذير» مى خواند. «لينذر الّذين...» همان گونه كه خداوند، پيامبر را بشير ناميده، «رسلا مبشّرين و منذرين»<62> و اين آيه، قرآن را نيز بشير مى نامد. «بُشرى للمحسنين» 1- فرستادن كتاب آسمانى، از سنّت هاى الهى است. «و من قبله كتاب موسى»

2- مردم نياز به الگو و راهبر دارند و كتاب هاى آسمانى كه جلوه اى از رحمت الهى مى باشند، امام مردم هستند. «كتاب موسى اماماً و رحمة»

3- بر خلاف حكومت سلاطين كه غالباً با سلطه و ضلالت همراه است، امامت دينى،

آميخته با هدايت و رحمت است. «اماماً و رحمة»

4- در تجليل از حاضرين، قبلى ها را فراموش نكنيد. «و من قبله... و هذا كتاب...»

5 - همسويى ميان كتب آسمانى، دليلى بر حقانيّت آنهاست. «و من قبله كتاب موسى... و هذا كتاب مصدق»

6- در برابر تخريب و تهمت، تجليل و تأييد لازم است. «هذا افك قديم... هذا كتاب مصدّق»

7- قرآن با تصديق كتب آسمانى پيشين، حق بزرگى بر آنان دارد. «مصدّق»

8 - كتاب آسمانى، وسيله ى هشدار ستمگران و بشارت نيكوكاران است. «لينذر... و بشرى»

9- پذيرش حق، احسان و انكار آن، ظلم به خويش است. «ظلموا... محسنين» مراد از گفتن «ربّنا اللّه» تنها لفظ نيست، بلكه انتخاب راه حق و پايدارى بر آن است. در واقع مهم تر از اظهار ايمان واقرار به توحيد، استقامت وپايدارى است. «قالوا... ثم استقاموا»

«خوف» نسبت به آينده است و «حزن» مربوط به گذشته است.

سخن حق، بايد اظهار شود، «قالوا ربّنا اللّه» استمرار و پايدارى بر آن باشد، «ثم استقاموا» و همراه با عمل باشد. «بما كانوا يعملون»

انسان به طور طبيعى، خواهان آرامش و رفاه و زندگانى جاويد است و خداوند، راه رسيدن به تمام اين خواسته ها را در گرو ايمان پايدار و عمل صالح مى داند.

پايدارى بر حق مشكل است، ولى با پاداش بزرگى مثل بهشتِ پر نعمت و دور از حزن واندوه، آسان مى شود. لذا بايد كارهاى سخت را با پاداش هاى بزرگ جبران كرد. 1- به موقعيّت فعلى خود مغرور نشويم و صِرفِ اظهار ايمان را كافى ندانيم، بلكه سرانجام كار و آينده را در نظر بگيريم. «قالوا ربّنا اللّه ثمّ استقاموا» (چنانكه يوسف پس از نجات از سختى ها و رسيدن به پادشاهى،

فرمود: «توفّنى مسلماً و الحقنى بالصالحين»<63>ايا مرا مسلمان بميران و با نيكان محشور گردان.)

2- خوف از خدا، خوف از ديگران را از بين مى برد. «ربّنا اللّه... لاخوف عليهم»

3- تنها كسانى از گذشته خود پشيمان نمى شوند، كه همواره در راه خدا حركت مى كنند. «ربنّا اللّه ثم استقاموا... لا هم يحزنون»

4- جزاى استمرار بر نيكى ها، جاودانى در بهشت و نعمت هاى بهشتى است. «استقاموا... خالدين فيها»

5 - بهشت، پاداش اهل عمل است، نه اهل سخن. «جزاءً بما كانوا يعملون» «كُره» به معناى سختى درونى است و «كَره»، سختى از بيرون است.<64> «أوزعنى» به معناى ايجاد علاقه و عشق براى انجام كارى است كه به آن توفيق الهى گويند.

احسان به والدين از جايگاه ويژه اى نزد خداوند برخوردار است. در قرآن، پنج بار كلمه «وصّينا» بكار رفته كه سه بار آن مربوط به والدين است.<65>

در اين آيه به دوران جنينى و نوزادى انسان تا سن چهل سالگى اشاره شده و اين سنّ، اوج كمال جسمى انسان شمرده شده است. «بلغ اشدّه و بلغ اربعين سنة»

از اين آيه معلوم مى شود كه كوتاه ترين مدّت حاملگى، شش ماه است، چون دو سال شيردهى، اگر از سى ماه كه در آيه آمده است كم شود، حداقل مدت حمل شش ماه مى شود. «و حمله و فصاله ثلثون شهرا»

مادر به دليل دشوارى باردارى و زايمان و شيردهى، حق ويژه داشته و بايد نسبت به او بيشتر احسان كرد. 1- سفارش احسان به والدين در تمام اديان بوده است. («وصّينا» در قالب ماضى آمده است)

2- احسان به والدين، از حقوق انسانى است كه هر پدر و مادرى بر گردن فرزندشان دارند. «وصّينا الانسان» (نفرمود: «وصينا الّذين آمنوا»)

3-

در احسان به والدين، مسلمان بودن آنان شرط نيست. «وصّينا الانسان بوالديه»

4- استحكام بنياد خانواده و حفظ جايگاه والدين، مورد توجّه خاص خداوند است. «وصّينا الانسان بوالديه احساناً»

5 - نه تنها انفاق و امداد و احترام، بلكه هر نوع نيكى نسبت به والدين لازم است. («احساناً» به صورت نكره آمده كه شامل هر نوع احسانى شود.)

6- احسان به والدين بايد برجسته باشد، نه به مقدار ضرورت. (تنوين در «احساناً» نشانه ى عظمت و برجستگى است.)

7- توجّه به زحمات گذشته والدين، خدمت كردن به آنان را بر انسان آسان مى كند. «وصّينا الانسان... حملته امّه»

8 - كمال احسان به والدين، در آن است كه بى واسطه انجام گيرد. «بالوالدين» (حرف «ب» در «بالوالدين» نشانه آن است كه احسان با دست خود باشد.)

9- ياد رنج هاى مادران، در برانگيختن عاطفه فرزندان مؤثّر است. «حملته امّه كُرهاً... كرها...»

10- حق مادر بيش از پدر است. پس از كلمه «والدين»، سخن از رنجهاى مادر است. «حملته امّه كُرهاً...»

11- تمام دستورات و اوامر و نواهى دينى، دليل و فلسفه دارند. ولى دليل بعضى از آنها مانند احسان به والدين، بيان شده است. «وصّينا... حملته امّه كُرهاً...»

12- چهل سالگى قلّه توانمندى و رشد انسان است. «بلغ اشدّه و بلغ اربعين سنة»

13- شكر الهى، به استمداد و توفيق خداوند نياز دارد. «أوزعنى أن اشكر نعمتك»

14- بخشى از نعمت هاى انسان، از طريق والدين و نياكان است. «انعمت علىّ و على والدىّ»

15- بلوغ جسمى، بستر بلوغ معنوى است. «بلغ اربعين سنة قال ربّ...»

16- تشكّر فرزند از نعمت هايى كه خداوند به والدين او داده، نوعى احسان به والدين است. «اشكر نعمتك... على والدىّ»

17- بهترين راه تشكر از نعمت هاى

خداوند، انجام كار نيك است. «اشكر نعمتك... اعمل صالحاً»

18- ارزش عمل صالح به آن است كه پيوسته و دائمى باشد. «ان اعمل صالحاً» (فعل مضارع «اعمل»، نشانه دوام و استمرار است)

19- عمل صالحى ارزشمند است كه خالصانه بوده و مورد قبول و رضاى خدا قرار گيرد. «اعمل صالحاً ترضاه»

20- نسل صالح، افتخارى براى والدين است. «اصلح لى فى ذرّيتى»

21- بهترين دعا آن است كه انسان، هم به والدين و هم به فرزندان توجّه داشته باشد. «على والدىّ... اصلح لى فى ذريّتى»

22- در برابر ناسپاسى هايى كه نسبت به خدا و والدين داشته ايم، توبه و جبران كنيم. «و على والدىّ... انّى تُبتُ اليك»

23- مسلمان بودن و مسلمان مردن، دعاى پاكان و صالحان است. «انّى تُبتُ اليك و انّى من المسلمين» قبولى اعمال داراى مراتبى است:

الف) قبول عادّى. «انما يتقبّل اللّه من المتّقين»<66> فقط از اهل تقوا مى پذيريم.

ب) قبول نيكو. «تقبّلها ربّها بقبول حسن»<67> پروردگار، مريم را به خوبى پذيرفت.

ج) بهترين قبول. «نتقبل عنهم احسن ما عملوا» و در دعا مى خوانيم: خدايا به بهترين نوع ما را قبول كن. «باحسن قبولك»

اگر كارهاى انسان مورد قبول حق واقع نشود، حتّى ساختن كعبه هم بى فايده است. هنگامى كه حضرت ابراهيم پايه هاى كعبه را بالا مى برد، به خود و كار خود مباهات نكرد، بلكه گفت: «ربّنا تقبل منّا»<68>

اعمال انسان، مراتب و درجاتى دارد: واجب، حرام، مستحب، مكروه و مباح. در قيامت، خداوند در ميان اين پنج نوع عمل، بهترين ها را كه واجبات و مستحبات باشند، از مؤمنان مى پذيرد و از بدى هاى آنان، چه مكروهات و چه محرمات در مى گذرد و مباحات، مشمول ردّ و قبول ني.<69>

كسى از وعده ى خود تخلف مى كند

كه يا هنگام وعده دادن توجّه نداشته و عجولانه قول داده و يا پس از آن، ناتوان و پشيمان شده است و هيچ يك از اين نقايص و اوصاف درباره خداوند صحيح نيست. 1- ارزش عمل، به قبول شدن آن است. «اولئك الّذين نتقبل عنهم...»

2- احسان به والدين و تشكر از خداوند، زمينه قبولى اعمال صالح انسان است. «بوالديه احساناً... اشكر نعمتك... اولئك الّذين نتقبل عنهم»

3- در بارگاه الهى، گناهكار هم مورد پذيرش قرار مى گيرد. «نتقبل عنهم... و نتجاوز عن سيئاتهم»

4- احسان به والدين و شكر الهى، زمينه برخوردارى از عفو الهى است. «احساناً... اشكر نعمتك... نتجاوز عن سيئاتهم»

5 - احسان به والدين و شكر الهى، كليد بهشت است. «احسانا... اشكر نعمتك... فى اصحاب الجنة»

6- وعده هاى الهى تخلف ناپذير است. «وعد الصدق»

7- انبيا و جانشينان آنان، همواره پيام ها و وعده هاى الهى را به گوش مردم مى رسانند. «كانوا يوعدون»

«اُف» به معناى اعلام بيزارى و ابراز ناخشنودى است.

در آيه قبل، آثار احسان به والدين و ايمان به خدا و شكر در برابر نعمت هاى الهى مطرح شد، در اين آيه چهره ى فرزند نااهل ترسيم مى شود تا شيوه سخن و رفتار دو نوع فرزند، با يكديگر مقايسه شود.

مقصود از حشر مردم در جهان آخرت، محشور شدن همه مردم در يك زمان و مكان است، نه آنكه هر چند صباحى گروهى از مردگان زنده شوند كه اين فرزند نااهل به والدين خود مى گويد: چرا گروه هاى قبلى زنده نشده اند؟

كسى كه ايمان به معاد ندارد، هستى و استعدادها و نعمت هاى خود را با بهاى ناچيز و اهداف زود گذر معامله مى كند و در قيامت دست خالى مانده و سرمايه اش هدر رفته و

اهل حسرت و خسارت است. 1- فرزند نااهل به والدين خود بدگويى مى كند: «اُفّ لكما» ولى والدين با ايمان و دلسوز، براى هدايت فرزند خود، هم از خدا استمداد مى كنند و هم او را به خوبى ها امر و از بدى ها نهى مى كنند. «يستغيثان اللّه ويلك آمن»

2- معمولاً منكر معاد، نه استدلال دارد نه ادب. «اُفّ لكما أتعداننى»

3- فرزند، آزاد و مستقل و مسئول اعمال خود است و نبايد انحرافات او را مربوط به والدين دانست. «اتعداننى ان اخرج... ويلك آمن»

4- والدين در قبال ارشاد و هدايت فرزندان خود مسئول هستند، گرچه پاسخ مثبت نگيرند. «أتعداننى ان اخرج... ويلك آمن»

5 - والدين، در كنار رشد و تغذيه جسمى فرزند، مسئول رشد معنوى او نيز هستند. «حملته... بلغ اشدّه... هما يستغيثان... ويلك آمن»

6- والدين، با يادآورى معاد و عاقبت انديشى، فرزندان خود را تربيت كنند. «آمن انّ وعد اللّه حق»

7- ايمان نداشتن به معاد، سبب بى تعهدى فرزند حتّى در برابر والدين مى شود. «اُفّ لكما... ما هذا الا اساطير الاولين»

8 - منكران معاد، مؤمنان را مرتجع و متحجّر مى دانند و خود را نوانديش. «ما هذا الاّ اساطير الاولين»

9- كفر به معاد و گستاخى در برابر والدين، عذاب قطعى را به دنبال دارد. «قال لوالديه افّ... اولئك الّذين حق عليهم القول»

10- كفر و انكار معاد، در ميان جن و انس سابقه طولانى دارد. «اُمم قد خلت من قبلهم من الجن و الانس»

11- لجاجت فرزندان در كفر، مانع استجابت دعاى والدين در حق آنان مى شود. «و هما يستغيثان اللّه... حقّ عليهم القول»

12- سنّت خداوند نسبت به همه منحرفان يكسان است. «حق عليهم القول فى امم قد خلت من قبلهم»

13- جن

نيز موجودى مثل انسان؛ داراى تكليف، تمدّن، مرگ و مير، حساب و كتاب و دريافت كيفر و پاداش است. «امم... من الجنّ و الانس»

14- انكار معاد و انحراف فكرى، خسارت سنگين است. «انهم كانوا خاسرين»

15- گستاخى در برابر والدين، حتّى با گفتن كلمه اى كوتاه، جرمى بزرگ و مورد نكوهش قرآن و مايه ى خسارت انسان است. «اُفّ لكما... كانوا خاسرين» «ليوفّيهم» از «وفى» به معناى دريافت كامل است. يعنى كيفر و پاداش و درجات افراد در قيامت به طور كامل داده مى شود.

در دنيا، امكان كيفر و پاداش كامل و تمام وجود ندارد، زيرا اين دنيا هم بسيار كوچك و محدود است و هم آثار و تبعات جزاى دنيوى به ديگران سرايت مى كند و موجب اذيّت و آزار آنان مى شود. براى پيامبرانى كه ميليون ها انسان را از جهل، شرك، تفرقه، فساد و انواع انحفات نجات داده اند، چه پاداشى داريم؛ بهترين نعمت هاى دنيا از قبيل خوردنى ها، پوشيدنى ها و وسايل رفاهى هم كه باشد، چيزى نيست، زيرا براى طاغوت ها نيز وجود دارد. چنانكه براى مجرمان و جلاّدانى كه هزاران نفر را كشته يا مجروح كرده اند، چه مجازاتى داريم جز آآنان را اعدام كنيم كه كيفرى بسيار ناچيز و ناعادلانه است. 1- درجات الهى بر اساس عملكرد انسان است. «لكل درجات مما عملوا»

2- ملاك تعيين درجه و رتبه در قيامت، عمل است. «لكل درجات مما عملوا»

3- يكى از اهداف برپايى قيامت، رسيدگى به اعمال مردم است. «و ليوفّيهم اعمالهم»

4- قيامت، پاداشى براى مؤمنان و كيفرى براى تبهكاران است. «ليوفّيهم اعمالهم»

5 - با گذشت زمان، اعمال انسان محو و نابود نمى شود و در قيامت به طور كامل مجسّم مى گردد. «ليوفّيهم اعمالهم»

از دست دادن امكانات و نعمت ها و حسرت خوردن بر آنها از لحظه مرگ آغاز مى شود. حضرت على عليه السلام در نهج البلاغه درباره نحوه ى جان دادن مى فرمايد: انسان در لحظه آخر فكر مى كند كه با عمرش چه كرده است. «فيما افنى عمره»<70>

در قرآن، آياتى اين حالت را ترسيم مى كند و مى فرمايد: انسان به هنگام مرگ مى گويد: «ما اغنى عنّى ماليه هلك عنّى سلطانيه»<71> ثروتم براى من مفيد واقع نشد، توان و قدرتم از دست رفت.

در اين آيه نيز به انسان ها گفته مى شود طيّبات را از دست داديد و ذخيره اى نكرديد.

در قيامت، گاهى مجرمان بر دوزخ عرضه مى شوند «يعرض الّذين كفروا على النار» و گاهى دوزخ را بر آنان عرضه مى كنند. «و عرضنا جهنم يومئذ للكافرين»<72> و در مرحله اى ديگر مجرمان را در آن پرتاب مى كنند. «خذوه فغلّوه ثمّ الجحيم صلّوه»<73> 1- در قيامت انواع شكنجه هاى جسمى و روحى براى مجرمان است. «يعرض الّذين كفروا على النار أذهبتم» (عذاب مجرمان، همراه با توبيخ و سرزنش و تحقير آنان است.)

2- طيّبات براى انسان حلال است، «اُحلّ لكم الطيّبات»<74> لكن از دست دادن آنها در راه هوس ها، خسارت است. «اذهبتم طيّباتكم»

3- كيفر تكبّر در دنيا، خوارى در قيامت است. «عذاب الهون بما كنتم تستكبرون»

4- استكبار، مقدّمه فسق و خروج از مدار حق است. «تستكبرون... تفسقون»

5 - تكبّر درونى، سبب عملكرد بد بيرونى است. «تستكبرون... تفسقون» «احقاف» از «حقف» به معناى شن روان، نام منطقه اى رمل خيز در جنوب عربستان بين يمن، عمان و عدن است كه محل سكونت قوم عاد بوده است.<75>

تعبير به برادر در مورد حضرت هود «اخا عاد»، يا به خاطر وابستگى فاميلى اين پيامبر

با قوم عاد بوده و يا به خاطر انگيزه و سوز برادرانه پيامبران براى هدايت مردم است.

در تفسير نورالثقلين مى خوانيم: در زمان معتصم عباسى، براى دسترسى به آب، چاهى را در منطقه بطائنيه عراق حفر كردند. با آنكه چاه عميقى كندند امّا به آب نرسيد و آن را رها كردند. در زمان متوكل باز به حفر چاه پرداختند تا به تخته سنگى سخت رسيدند. هنگامى كه آنا شكستند ناگهان باد سردى وزيد و عده اى را هلاك كرد. اين حادثه عجيب را از امام هادى عليه السلام سؤال كردند، آن حضرت فرمود: آنجا سرزمين احقاف و قوم مشرك هود بوده كه با وزيدن باد سردى به هلاكت رسيدند. 1- آشنايى با تاريخ گذشتگان و يادآورى حوادث مهم تاريخى، مايه ى درس و عبرت است. «واذكر...»

2- انبيا با مردم برخورد برادرانه داشتند. «اخا عاد»

3- در بيان تاريخ، مقدّمات بيهوده را حذف و راز و رمز حركت ها و رشدها و سقوطها را مطرح كنيم. «اذ انذر...»

4- شيوه انبيا در برابر منحرفان، هشدار است. «اذ انذر»

5 - اولين مخاطب انبيا، اطرافيان و قوم خودشان بودند. «قومه»

6- شرايط سخت جغرافيايى و محيطى، مانع كار انبيا نبوده است. «بالاحقاف»

7- از سنّت هاى خداوند، فرستادن پيامبران متعدّد بوده است. «خلت النذر من بين يديه و من خلفه»

8 - سرلوحه ى كار انبيا، دعوت به يكتاپرستى است. «الاّ تعبدوا الاّ اللّه»

9- بهترين راه دعوت، تذكر به پيامد اعمال و آينده نگرى است. «انى اخاف عليكم عذاب يوم عظيم» مراد از «عارض» توده ابرى است كه در آسمان پيدا شود و گستردگى آن تمام افق را بپوشاند. «أودية» جمع «وادى» به معناى درّه و سرزمين محل سكونت است.

«تدمّر» از

«تدمير» به معناى هلاك و نابود كردن است.

قوم عاد كه با بى آبى و خشكسالى شديدى روبرو شده و مدت ها منتظر باران بودند، ابتدا با ديدن توده ابر خوشحال شدند، ولى بعد فهميدند كه اين ابر نعمت نيست، بلكه ابر نقمت و همان عذابى است كه خواهانش بودند و براى آمدنش عجله مى كردند. 1- نزول قهر خداوند پس از اتمام حجت است. «ابلّغكم... ريح فيها عذاب»

2- برخى ابرها، باران زا نيستند، بلكه سبب وزش طوفان هاى سخت و هولناك مى شوند. مشركان با ديدن ابرها گفتند: «هذا عارض ممطرنا» امّا حضرت هود فرمود: «بل هو... ريح فيها عذاب»

3- طبيعت، هم مسير لطف خداست، «ارسلنا الرياح لواقح»<76> و هم مى تواند وسيله قهر خداوند باشد. «ريح فيها عذاب اليم»

4- عذاب اليم، مخصوص آخرت نيست، در دنيا نيز ممكن است رخ دهد. «ريح فيها عذاب اليم»

5 - اگر قهر خدا فرا رسد هيچ چيز مانع آن نيست. «تدمّر كل شى ء»

6- حركت بادها تصادفى نيست، بلكه با فرمان الهى است. «بامر ربّها»

7- آثار بجامانده از مجرمان، نمايشگاه عبرت است. «لايرى الاّ مساكنهم»

8 - قلع و قمع مجرمان، سنّت الهى است. «كذلك»

9- عامل هلاكت مردم، رفتار خودشان است. «نجزى المجرمين» آشنايى با قرآن، افق ديد انسان را باز و وسيع مى كند. قرآن مى گويد: موجود صاحب شعور و اراده تنها انسان نيست، بلكه موجودات ديگر به نام جنّ، با داشتن همان شرايط، توان بيشترى دارند.

شايد در اين آيه تعريضى به انسان هاى مشرك و منحرف باشد كه خود را عقل كل مى دانند كه اگر شما با شنيدن اين همه آيات ايمان نياورديد، امّا جنّيان با شنيدن چند آيه، هم ايمان آوردند و هم مبلّغ آن شدند.

1- اداره هستى به دست خداوند است. (آنجا كه خداوند اراده كند، مسير حركت ها عوض مى شود.) «صرفنا»

2- جن همانند انسان داراى عقل و تكليف و مسئوليّت و قدرت انتخاب و ارشاد همنوع خود است. «يستمعون القرآن...»

3- جن نيز مى فهمد كه به هنگام استماع قرآن، بايد سكوت كرد. «يستمعون القرآن... قالوا انصتوا»

4- پس از شناخت حق، حركت لازم است. «يستمعون القرآن... ولّوا الى قومهم»

5 - در تبليغ بايد از آشنايان و نزديكان شروع كرد. «الى قومهم»

6- هر جا استعداد و آمادگى باشد، چند آيه و چند تذكر كارساز است. «يستمعون القرآن... ولّوا الى قومهم منذرين»

7- جن نيز داراى زندگى اجتماعى است. «نفراً من الجنّ... ولّوا الى قومهم منذرين» در قرآن، ايمان، استغفار، قرض الحسنه و تقوى، از عوامل جلب مغفرت الهى است.

در اين آيه به تمام اصول عقايد اسلامى اشاره شده است: توحيد: «آمنوا به»، نبوّت: «داعى اللّه» و معاد: «يجركم من عذاب اليم» 1- در تبليغ دين، از عنصر عاطفه و پيوندهاى اجتماعى بهره بگيريم. «يا قومنا» دوبار تكرار شده است.

2- انبيا مردم را به خدا دعوت مى كنند نه به سوى خود. «داعى اللّه»

3- در تبليغ و امر به معروف آثار اعمال را بيان كنيم. «اجيبوا... يغفر لكم»

4- ايمان، بعضى گناهان مانند كفر و شرك را برطرف مى كند، امّا برخى گناهان مانند تضييع حق مردم، حساب ديگرى دارد. «من ذنوبكم» (كلمه «من»، يعنى بخشى از گناهانتان بخشيده مى شود.)

5 - جنّ نيز همانند انسان مكلّف است و در صورت نافرمانى، گنهكار محسوب شده و مورد قهر و كيفر قرار مى گيرد. «ذنوبكم... عذاب اليم» «لم يعى» از «عىّ» به معناى ناتوانى است.

اگر اين آيه را ادامه سخن

جنّيان بدانيم، معلوم مى شود كه بحث انكار معاد در ميان آنان نيز وجود دارد. 1- براى امكان معاد، به قدرت نمايى خداوند در هستى بنگريم. «اولم يروا... انه على كل شى قدير»

2- قدرت خداوند مطلق و نامحدود است. «و لم يعى بخلقهن»

3- آيا منكران معاد، زنده كردن مردگان را از آفرينش آسمان ها و زمين سخت تر مى بينند كه آن را نمى پذيرند؟ «خلق السموات و الارض... بقادر على ان يحيى الموتى» در آيه 20 نيز مسئله عرضه كفار بر آتش بيان شد. در آنجا توبيخ شدند: «اذهبتم طيّباتكم فى الحياة الدنيا» كه شما نعمت هايتان را در دنيا از دست داديد و ذخيره اى برنداشتيد، ولى در اين آيه از آنها سؤال مى شود: «أليس هذا بالحق» آيا قيامت حق نبود؟

كافران، در قيامت به ربوبيّت خداوند و حقانيّت قيامت اعتراف مى كنند. «بلى و ربّنا» 1- در قيامت عذاب جسمى و روانى، در كنار هم است. «يعرض... أليس هذا بالحق»

2- در قيامت، اقرار و اعتراف سودى ندارد. «قالوا بلى و ربنا... فذوقوا...»

«عزم»، هم به معناى اراده و تصميم است و هم به معناى عزيمة و شريعت و مراد از «اولوا العزم»، پيامبران صاحب شريعت است.

قرآن درباره صبر انبيا آيات فراوانى را ذكر فرموده است، از جمله:

«و لقد كذّبت رسل من قبلك فصَبروا على ما كذّبوا و اوذوا حتّى اتاهم نصرنا»<77> همانا پيامبران قبل از تو مورد آزار و تكذيب واقع شدند ولى صبر كردند تا نصرت الهى فرارسيد.

آيه اى ديگر، تمام پيامبران را از صابران مى داند. «كلٌّ من الصابرين»<78> 1- لجاجت و اذيّت و آزارِ كفار، نسبت به پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله به قدرى بود كه پيامبر به دلدارى

و تسلّى و سفارش خداوند نياز دارد. «فاصبر كما صبر...»

2- توجّه به كيفر كفار، زمينه ساز صبر و استقامت مؤمنان است. «و يوم يعرض... فاصبر»

3- انسان نياز به الگو دارد و الگوها در رشد و سازندگى او نقشى مؤثّر دارند. «فاصبر كما صبر اولوا العزم»

4- همه ى انبيا در يك درجه نيستند، «اولوا العزم من الرسل» و صبر همه ى آنها يكسان نبوده است. «كما صبر اولوا العزم»

5 - پيامبر اسلام نيز از انبياى اولوا العزم است و گرنه تكليف به صبرى همچون صبر آن پيامبران، بر حضرت روا نبود. «فاصبر كما صبر اولوا العزم»

6- لجاجت و سرسختى كافران به قدرى بود كه صاحب «خلق عظيم» و «رحمة للعالمين» را به درخواست عذاب وادار مى كرد. (هر چند به اين درخواست تصريح نشده است.) «لا تستعجل لهم»

7- رهبر بايد سعه صدر داشته باشد. «فاصبر... ولا تستعجل لهم»

8 - سنّت خداوند بر مهلت دادن به مردم است. «ولا تستعجل لهم»

9- عمر دنيا در مقايسه با آخرت، همچون ساعتى از يك روز است. «لم يلبثوا الاّ ساعة من نهار»

10- قرآن بهترين وسيله تبليغ، بلكه عين بلاغ و اوج آن است. «بلاغ»

11- فسق، سبب تباهى و مايه هلاكت فرد و جامعه است. «فهل يهلك الا القوم الفاسقون» «والحمدللّه ربّ العالمين»

تفسير انگليسي

Refer to the commentary of Baqarah: 1.

Refer to the commentary of Zumar: 1 and 2; Zukhruf: 2 to 4.

Refer to Ibrahim: 2.

Everything made by Allah has a just purpose to be fulfilled. Nothing is permanent in this world. Everything is for an appointed term and to pass away after it has fulfilled its purpose, but disbelievers turn away from what they are

warned.

Aqa Mahdi Puya says:

In the beginning of surah al Jathiyah man has been invited to reflect on the signs found in creation and in this surah the purposefulness of the creation has been asserted.

Refer to Fatir: 40.

The false gods the polytheists worship either do not exist, or they are ordinary mortals. They neither create or originate anything on earth, nor have they a share in the creation and working of the universe, nor do they have a book from the supreme Lord to guide mankind. The prophets or messengers of Allah have such authority, and they bring evidence of the true God.

The fact is that falsehood is delusion.

As the polytheists worship false gods, a large majority of Muslims follow false leaders, though the true guides have been identified by Allah and the Holy Prophet. See "Essential for the readers of the Quran", commentary of al Fatihah: 6 and 7; Baqarah: 2 to 5, 30 to 39, 48, 124, 143, Ali Imran: 101 to 115, 61; Bara-at (introduction), Yunus: 35: Rad: 7; Sad: 67 to 79, 86; Shura: 23; Saba: 47; Furqan 57; Ahzab: 33 and many other verses.

If man worships his own self, his faculties will bear witness against him (Ha Mim: 20 to 22), if he worships men of God like Isa, they will disown him (Ma-idah: 11 and 117), if he worships angels, they will disown him (Saba 40 and 41); and even Shaytan will refuse to accept that it was he who led them astray.

(see commentary for verse 5)

Refer to the commentary

of Anam 7 to 10 Hud: 7; Anbiya: 41; Saba: 4; Saffat: 12 to 15.

All impostors come to an evil end.

The Holy Prophet taught and preached the unity of Allah to mankind. All other prophets had also brought the same eternal truth.

"I follow not anything but that which is revealed to me" confirms that every word and deed of the Holy Prophet was in strict compliance of Allahs will.

Refer to the commentary of Baqarah: 40 and 253 for the references in the Bible concerning the advent of the Holy Prophet.

Aqa Mahdi Puya says:

As said in Araf: 188 and other verses the prophets of Allah did not receive information or knowledge from any worldly source. They were endowed with divine wisdom.

Aqa Mahdi Puya says:

This verse refers to Musa, as a witness of the Holy Prophets divine mission, who gave the glad tidings of the advent of the Holy Prophet, also confirmed by Isa. Refer to the commentary of Baqarah: 40 and 253 for their testimony.

A great many of the early Muslims were mostly poor. The spiritually blind disbelievers despised them; and out of self-conceit rejected the truth on the foolish argument that if Islam had any good they would have been the first to embrace it.

The last revealed book which was a code of life (shari-ah) was the book of Musa, Tawrat; for the Injil was not a code, but merely precepts to wipe out the corruption that had crept in.

Isa said:

"Think not that I have come to destroy the law or the prophets. I have

not come to destroy, but to fulfil." (Matthew 5: 17)

All the prophets of Allah preached the unity of Allah.

The Quran confirms the law of Musa in Arabic language.

Refer to the commentary of Baqarah: 255 for the references from the Old and the New Testaments.

To say "Our Lord is Allah" means that Allah will have our exclusive devotion. To put into practice the verbal declaration confirms the faith. In every walk of life it should be proved by righteous deeds, attachment with the truth and the truthful.

The greatest example of remaining steadfast on the right path in the hour of most arduous trial was set by Imam Husayn and his comrades in Karbala.

(no commentary available for this verse)

Refer to the commentary of Ankabut: 8; Luqman: 14; and Baqarah: 233.

The maximum period of breast-feeding is 2 years by which time the first dentition is ordinarily completed in a human child. The minimum period of human gestation is 6 months. After deducting 6 months from the 30 months mentioned in this verse 24 months remain as the time of weaning at the age of 2 years.

Ihsan is not repayment. It implies initiative in doing good without expecting a return.

40 is the normal age of the maturity of intellectual faculties. At this age man begins to look to his growing children, and, if he is a believer, present them to the Lord with confidence.

Refer to Ankabut: 7.

See commentary of An-am: 25.

(see commentary for verse 17)

Refer to Qasas: 84.

The return of evil will be exactly according to the degree of

evil, neither less nor more; but the reward of good deeds will be far more than their merits, on account of the unbounded mercy of the Lord.

The disbelievers grabbed at the good things in the life of the world, being greedy of them, seeking them as end in itself, sacrificing good for evil. On the day of judgement they will be told: "You took your choice, and you must pay the price. You did wrong in a rebellious spirit and prided yourselves on your evildoing, not unintentionally or out of ignorance, but constantly and with a determined purpose. Now you will be humbled and disgraced as a fitting punishment." The Holy Prophet, Imam Ali, Bibi Fatimah and their progeny, the divinely chosen guides of the believers, on the other hand, have set exemplary life style in the light of Baqarah: 2 to 5 and 177, so that their followers may achieve success in the life of hereafter. Their life accounts show us that whatever possessions they had were spent in the cause of Allah for the welfare of the people. They made a willing choice of simple and austere life style because the pleasures of the world had no attraction for them at all.

Refer to the commentary of Araf: 65 to 72; Hud: 50 to 60; Shu-ara: 123 to 140.

Ahqaf, plural of hiqf (a heap of sand), refers to the long and winding tracts of sandhills adjoining Hadhramawt and Yaman.

Prophet Hud who was raised among the people of Ad was not a stranger but one

of their own brethren, as the Holy Prophet was to the Quraysh. The people of Ad were too much involved in their evil ways and worshipped false gods. Therefore they belied the messenger of Allah who told them not to worship any one other than Allah. Mockingly they challenged him to bring on the threatened punishment. It was not for the messenger, but for Allah, to bring on the punishment. The punishment at last came. They wanted rain. There was a cloud in the sky. The thought it would rain and irrigate their land. But no! It was a tremendous hurricane. Its fury destroyed everything in its path. They were wiped out. Nothing was to be seen-the ruins of their habitations were covered by the heaps of sand, and their dead bodies buried under them.

(see commentary for verse 21)

(see commentary for verse 21)

(see commentary for verse 21)

(see commentary for verse 21)

The people of Ad, Thamud and other settlements in the Arabian peninsula were more advanced in science and culture than the Makkans, but were destroyed when they belied the messengers of Allah and the message, because the false gods they worshipped could not protect then as they were figments of their imagination.

(see commentary for verse 26)

(see commentary for verse 26)

Refer to An-am: 131 and Baqarah: 30 on page 63 for the jinn, and An-am: 101 for those who worship the jinn.

When the Holy Prophet lost Abu Talib, his most ardent protector, the pagans of Makka began to harass and persecute him more often with severe

measures. In one of such days he went to Taif where the people of the town mocked at him and threw stones on him. While returning from Taif he sat under a palm tree and saw two men coming with some fruits. They were Christians. They offered him the fruits to eat. He recited bismillah before eating them, which prompted the curiosity of the two Christians. Then the Holy Prophet told them many events pertaining to Isa and his disciples. They became Muslims. After their departure the Holy Prophet offered his midnight prayer. At that time a group of jinn, passing by, heard him reciting the Quran. Verse 30 shows that they knew about the book of Musa, but they were impressed with the message of Islam and went back to their people to announce the good news.

The Holy Prophet invited all created beings to the worship of Allah. If any refuses to believe the truth, or opposes it, he will be deprived of His grace, mercy and protection, and will be left to go astray and wander in wilderness, helpless and disgraced. The opposition of the disbelievers has not the least effect on Allahs holy plan which goes on to its completion. It is stated in the Minhaj al Sadiqin that once the Holy Prophet took Ibn Masud with him to a cave where he recited surah al Falaq to the jinn. Ibn Masud saw a large gathering of huge birds and serpents. The Holy Prophet told him that nearly ten thousand jinn were

there to listen to his recitation.

(see commentary for verse 29)

(see commentary for verse 29)

(see commentary for verse 29)

Refer to the commentary of Baqarah: 255.

He whose power is constant and unwearied in creating and preserving all things in heavens and earth can surely give life to the dead at the resurrection.

(no commentary available for this verse)

The duty of the messenger of Allah is to proclaim and preach the message in unmistakable terms. Those who accept and believe in the truth will be rewarded. Those who come in his way, rebel or transgress will be punished. There is always hope of forgiveness for those who repent and amend.

Aqa Mahdi Puya says:

In "as the messengers who were constant", according to the Ahl ul Bayt, the prophets who are referred to are Nuh, Ibrahim, Musa, Isa and the Holy Prophet, the foremost among the messengers and prophets of Allah, being the axis on which the prophethood remains in motion.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109