45. سوره الجاثية

مشخصات کتاب

سرشناسه:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،1388 عنوان و نام پدیدآور:قرآن مجید به همراه 28 ترجمه و 6 تفسیر/ مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان مشخصات نشر دیجیتالی:اصفهان:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان 1388. مشخصات ظاهری:نرم افزار تلفن همراه و رایانه

موضوع:معارف قرآنی

سوره الجاثية

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

حم (1)

تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ (2)

إِنَّ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِلْمُؤْمِنِينَ (3)

وَ فِي خَلْقِكُمْ وَ ما يَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آياتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ (4)

وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ آياتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (5)

تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ (6)

وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ (7)

يَسْمَعُ آياتِ اللَّهِ تُتْلى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِراً كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِيمٍ (8)

وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آياتِنا شَيْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ (9)

مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا يُغْنِي عَنْهُمْ ما كَسَبُوا شَيْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ (10)

هذا هُدىً وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِيمٌ (11)

اللَّهُ الَّذِي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (12)

وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً مِنْهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (13)

قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْماً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ (14)

مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَيْها ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ (15)

وَ لَقَدْ آتَيْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ وَ

الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلَى الْعالَمِينَ (16)

وَ آتَيْناهُمْ بَيِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ (17)

ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ (18)

إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ (19)

هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ (20)

أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ (21)

وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (22)

أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ (23)

وَ قالُوا ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ (24)

وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ ما كانَ حُجَّتَهُمْ إِلاَّ أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (25)

قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (26)

وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ (27)

وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جاثِيَةً كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى إِلى كِتابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (28)

هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

(29)

فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ (30)

وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَ فَلَمْ تَكُنْ آياتِي تُتْلى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَ كُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِينَ (31)

وَ إِذا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لا رَيْبَ فِيها قُلْتُمْ ما نَدْرِي مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلاَّ ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ (32)

وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (33)

وَ قِيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا وَ مَأْواكُمُ النَّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرِينَ (34)

ذلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آياتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا فَالْيَوْمَ لا يُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ (35)

فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِينَ (36)

وَ لَهُ الْكِبْرِياءُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (37)

آشنايي با سوره

45- جاثيه [به زانو افتاده]

اينكه در قيامت، هر امتى به زانو در مى آيد و براى رسيدگى به حسابشان حاضر مى شوند در آيه 28 ذكر شده است. مظهرى است از سلطه كامله خداوند در قيامت. سوره با بيان مطالب توحيدى و شريعت پيامبر و لزوم توجه به آيات و نشانه هاى الهى شروع شده و با بيان تهديد آميز نسبت به مستكبران اعراض گر از آيات خدا و هوا پرست و گمراه ادامه مى يابد و با بيان ثبت اعمال و بازبينى آن در قيامت و كيفرهاى اخروى پايان مى گيرد. از نامهاى ديگر سوره، «شريعت و «دهر» است. از سوره هاى مكى است و مشتمل بر 37 آيه بوده و در سال 8 بعثت نازل شده است.

شان نزول

مدارا، اصل پايدار

شأن نزول آيه 14 سوره جاثيه

جنگ «بنى مصطلق»، با پيروزى مسلمانان به پايان رسيد. خبر مسرت بخش اين پيروزى، به مدينه رسيد و همه در انتظار ورود رزمندگان اسلام، لحظه شمارى مى كردند. روزها به طول انجاميد تا سپاه اسلام، از مرز شام كه محل كارزار مسلمانان با قبيله بنى مصطلق بود، بگذرند و به مدينه برسند. غم دورى از خانواده و سختى پيكار، خستگى را بر چهره رزمندگان نمايان كرده بود، ولى در اين ميان، از سلامتى رسول خدا بسيار شادمان بودند، آنان كوچك ترين اهانتى را به ساحت مقدس آن پيام آور وحى تحمل نمى كردند.

مسلمانان به مدينه نزديك شده بودند و از هم اكنون صداى فرياد تكبير و صلوات هاى استقبال كنندگان را مى شنيدند. مسلمانان غرق در اين لحظه هاى غرور به روزهاى خوب آينده مى انديشيدند كه ناگهان خبرى ناگوار، زبان به زبان در ميان مسلمانان پيچيد و شيرينى اين لحظه ها را در

كام ياران پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به تلخى بدل كرد. رزمندگان غرورآفرين، براى استراحت و آبگيرى در نزديك چاهى به نام «مريسيع» فرود آمدند. پس از مدتى از كنار چاه، همهمه اى به گوش رسيد و جمعيت زيادى را به سوى خود كشانيد. دو غلام مسلمان، يكى غلامى از مهاجران و ديگرى غلام عبداللّه بن ابى، رييس منافقان كه از انصار بود، با هم درگير شده بودند. واقعه از اين قراربود كه عبداللّه بن ابى، غلام خويش را به بهانه تأمين آب به سوى چاه فرستاد. در همين حال غلام مهاجران نيز دلوش را در چاه سرازير كرده بود و آب مى كشيد. كار او به طول انجاميد، به طورى كه غلام عبداللّه بن ابى عصبانى شد. او مى دانست كه اربابش درگيرى، هياهو و اختلاف افكنى ميان مسلمانان را دوست دارد. بنابراين، از اين فرصت استفاده كرد و با غلام مهاجران درگير شد. اين درگيرى ديرى نپاييد و با ميانجى گرى مسلمانان پايان گرفت و آن دو غلام نيز به سوى ارباب خود شتافتند. غلام عبداللّه بن ابى، باشتاب، در حالى كه چهره اى حق به جانب گرفته بود، نزد رييس خود آمد و ماجرا را تعريف كرد. رنگ عبداللّه تغيير كرد و نتوانست خشم خود را پنهان كند. با عصبانيت گفت: اگر به مدينه وارد شويم، عزيزترين فرد مدينه [يعنى خودش] ذليل ترين فرد مهاجران را از مدينه بيرون خواهد راند. منظور او رسول خدا بود. اين سخن به گوش ياران پيامبر رسيد. آنان ناراحت شدند و نتوانستند تاب بياورند و اهانت به رسول خدا را تحمل كنند. بنابراين، خود را براى كشتن رييس منافقان آماده كردند. در اين هنگام، آيه زير نازل شد و

آنان را از اين تصميم شتاب زده منصرف كرد. اين سفارش به مدارا كه از حساسيت و ظرافت برخورد با منافقان حكايت مى كند و آن را در برخى زمان ها ضرورى مى داند، براى ما دربردارنده نكات آموزنده بسيارى است:

به كسانى كه ايمان آورده اند، بگو: تا از كسانى كه به روزهاى [پيروزى] خدااميد ندارند، درگذرند، تا [خدا هر] گروهى را به [سبب] آن چه مرتكب مى شده اند، به مجازات رساند. «» (1)

پاورقى:

(1) نمونه بينات، ص 707.

اعراب آيات

{بِسْمِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف {الرَّحْمنِ} نعت تابع {الرَّحِيمِ} نعت تابع

{حم}

{تَنْزِيلُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْكِتابِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنَ} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {الْعَزِيزِ} نعت تابع {الْحَكِيمِ} نعت تابع

{إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {فِي} حرف جر {السَّماواتِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {لَآياتٍ} (ل) حرف ابتدا / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لِلْمُؤْمِنِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور

{وَفِي} (و) حرف استيناف / حرف جر {خَلْقِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {يَبُثُّ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {دابَّةٍ} اسم مجرور يا در محل جر {آياتٌ} مبتدا مؤخّر {لِقَوْمٍ} حرف

جر و اسم بعد از آن مجرور {يُوقِنُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَاخْتِلافِ} (و) حرف استيناف / حرف جر محذوف / اسم مجرور يا در محل جر {اللَّيْلِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر مقدّم محذوف {وَالنَّهارِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {أَنْزَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مِنَ} حرف جر {السَّماءِ} اسم مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {رِزْقٍ} اسم مجرور يا در محل جر {فَأَحْيا} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْأَرْضَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بَعْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {مَوْتِها} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَتَصْرِيفِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {الرِّياحِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {آياتٌ} مبتدا مؤخّر {لِقَوْمٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَعْقِلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{تِلْكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {آياتُ} بدل تابع {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {نَتْلُوها} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا

در محل {عَلَيْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {بِالْحَقِّ} حال، منصوب {فَبِأَيِّ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {حَدِيثٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {بَعْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَآياتِهِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يُؤْمِنُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَيْلٌ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لِكُلِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَفَّاكٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {أَثِيمٍ} نعت تابع

{يَسْمَعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {آياتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {تُتْلى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {عَلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ثُمَّ} حرف عطف {يُصِرُّ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مُسْتَكْبِراً} حال، منصوب {كَأَنْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / اسم كأن (هو) {لَمْ} حرف جزم {يَسْمَعْها} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر كأن محذوف {فَبَشِّرْهُ} (ف) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / (ه) ضمير

متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {بِعَذابٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَلِيمٍ} نعت تابع

{وَإِذا} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {عَلِمَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {آياتِنا} اسم مجرور يا در محل جر / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {شَيْئاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اتَّخَذَها} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {هُزُواً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا مؤخّر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {مُهِينٌ} نعت تابع

{مِنْ} حرف جر {وَرائِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {جَهَنَّمُ} مبتدا مؤخّر {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {يُغْنِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {عَنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ما} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كَسَبُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {شَيْئاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {مَا} معطوف تابع {اتَّخَذُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در

محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {دُونِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَوْلِياءَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَلَهُمْ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا مؤخّر {عَظِيمٌ} نعت تابع

{هذا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {هُدىً} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَالَّذِينَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِآياتِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا مؤخّر / خبر براى (الذين) {مِنْ} حرف جر {رِجْزٍ} اسم مجرور يا در محل جر {أَلِيمٌ} نعت تابع

{اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {سَخَّرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْبَحْرَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لِتَجْرِيَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {الْفُلْكُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {بِأَمْرِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلِتَبْتَغُوا} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع،

منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {فَضْلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلَعَلَّكُمْ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم لعل {تَشْكُرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لعل محذوف

{وَسَخَّرَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فِي} حرف جر {السَّماواتِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {جَمِيعاً} حال، منصوب {مِنْهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {فِي} حرف جر {ذلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {لَآياتٍ} (ل) حرف ابتدا / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لِقَوْمٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَتَفَكَّرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {يَغْفِرُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در

محل رفع و فاعل {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {لا} حرف نفى غير عامل {يَرْجُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَيَّامَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لِيَجْزِيَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {قَوْماً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {يَكْسِبُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{مَنْ} اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {عَمِلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {صالِحاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَلِنَفْسِهِ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل / خبر (مَنْ) {وَمَنْ} (و) حرف عطف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {أَساءَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَعَلَيْها} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل / خبر

در تقدير يا محذوف يا در محل / خبر (مَنْ) {ثُمَّ} حرف عطف {إِلى} حرف جر {رَبِّكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {تُرْجَعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل

{وَلَقَدْ} (و) حرف قسم / (ل) حرف جواب / حرف تحقيق {آتَيْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بَنِي} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {إِسْرائِيلَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الْكِتابَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {وَالْحُكْمَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَالنُّبُوَّةَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَرَزَقْناهُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {مِنَ} حرف جر {الطَّيِّباتِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَفَضَّلْناهُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {عَلَى} حرف جر {الْعالَمِينَ} اسم مجرور يا در محل جر

{وَآتَيْناهُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {بَيِّناتٍ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {الْأَمْرِ} اسم مجرور يا در محل جر {فَمَا} (ف) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {اخْتَلَفُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل

در محل رفع و فاعل {إِلاَّ} حرف استثنا {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} حرف مصدرى {جاءَهُمُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الْعِلْمُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {بَغْياً} مفعول لأجله، منصوب {بَيْنَهُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {رَبَّكَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يَقْضِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {بَيْنَهُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {الْقِيامَةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فِيما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَخْتَلِفُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{ثُمَّ} حرف عطف {جَعَلْناكَ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {عَلى} حرف جر {شَرِيعَةٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مِنَ} حرف جر {الْأَمْرِ} اسم مجرور يا در محل جر {فَاتَّبِعْها} (ف)

حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {وَلا} (و) حرف عطف / حرف جزم {تَتَّبِعْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {أَهْواءَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الَّذِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} حرف نفى غير عامل {يَعْلَمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{إِنَّهُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {لَنْ} حرف نصب {يُغْنُوا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر إنَّ محذوف {عَنْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنَ} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {شَيْئاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {وَإِنَّ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الظَّالِمِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {بَعْضُهُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَوْلِياءُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {بَعْضٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {وَاللَّهُ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {وَلِيُّ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْمُتَّقِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{هذا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بَصائِرُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {لِلنَّاسِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَهُدىً} (و) حرف عطف / معطوف

تابع {وَرَحْمَةٌ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {لِقَوْمٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يُوقِنُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{أَمْ} حرف عطف {حَسِبَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {اجْتَرَحُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {السَّيِّئاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أَنْ} حرف نصب {نَجْعَلَهُمْ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {كَالَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {سَواءً} حال، منصوب {مَحْياهُمْ} فاعل (سوا)، در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَمَماتُهُمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ساءَ} فعل ماضى جامد براى انشاء ذم {ما} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {يَحْكُمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَخَلَقَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {السَّماواتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْأَرْضَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {بِالْحَقِّ} حرف جر و

اسم بعد از آن مجرور {وَلِتُجْزى} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {كُلُّ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {نَفْسٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَسَبَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {وَهُمْ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لا} حرف نفى غير عامل {يُظْلَمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{أَفَرَأَيْتَ} همزه (أ) حرف استفهام / (ف) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {مَنِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اتَّخَذَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِلهَهُ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {هَواهُ} مفعولٌ به اول، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَضَلَّهُ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {عَلى} حرف جر {عِلْمٍ} اسم مجرور يا در محل جر {وَخَتَمَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلى} حرف جر {سَمْعِهِ} اسم مجرور

يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَقَلْبِهِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَجَعَلَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلى} حرف جر {بَصَرِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {غِشاوَةً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَمَنْ} (ف) حرف زائد / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَهْدِيهِ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَفَلا} همزه (أ) حرف استفهام / (ف) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {تَذَكَّرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَقالُوا} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {ما} حرف نفى غير عامل {هِيَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِلاَّ} حرف استثنا {حَياتُنَا} خبر، مرفوع يا در محل رفع / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الدُّنْيا} نعت تابع {نَمُوتُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {وَنَحْيا} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن)

در تقدير {وَما} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {يُهْلِكُنا} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {إِلاَّ} حرف استثنا {الدَّهْرُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {وَما} (و) حاليه / حرف نفى غير عامل {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {بِذلِكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر زائد {عِلْمٍ} مبتدا مؤخّر {إِنْ} حرف نفى غير عامل {هُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِلاَّ} حرف استثنا {يَظُنُّونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{وَإِذا} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تُتْلى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آياتُنا} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بَيِّناتٍ} حال، منصوب {ما} حرف نفى غير عامل {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {حُجَّتَهُمْ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِلاَّ} حرف استثنا {أَنْ} حرف مصدرى {قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / اسم كان محذوف {ائْتُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِآبائِنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (نا) ضمير متصل در محل جر،

مضاف اليه {إِنْ} حرف شرط جازم {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {صادِقِينَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب

{قُلِ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يُحْيِيكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {ثُمَّ} حرف عطف {يُمِيتُكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ثُمَّ} حرف عطف {يَجْمَعُكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِلى} حرف جر {يَوْمِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْقِيامَةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} (لا)ى نفى جنس {رَيْبَ} اسم لاى نفى جنس، منصوب {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر لاى نفى جنس، محذوف {وَلكِنَّ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {أَكْثَرَ} اسم لكن، منصوب يا در محل نصب {النَّاسِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} حرف نفى غير عامل {يَعْلَمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لكن محذوف

{وَلِلَّهِ} (و) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مُلْكُ} مبتدا مؤخّر {السَّماواتِ} مضاف

اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَيَوْمَ} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تَقُومُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {السَّاعَةُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {يَوْمَئِذٍ} توكيد تابع / (إذ) مضاف إليه {يَخْسَرُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْمُبْطِلُونَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{وَتَرى} (و) حرف استيناف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {كُلَّ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أُمَّةٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {جاثِيَةً} حال، منصوب {كُلُّ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {أُمَّةٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {تُدْعى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {إِلى} حرف جر {كِتابِهَا} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الْيَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تُجْزَوْنَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {تَعْمَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{هذا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كِتابُنا} خبر، مرفوع يا در محل رفع / (نا) ضمير متصل در محل

جر، مضاف اليه {يَنْطِقُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلَيْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {بِالْحَقِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِنَّا} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {كُنَّا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {نَسْتَنْسِخُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير / خبر كان، محذوف يا در تقدير / خبر إنَّ محذوف {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {تَعْمَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{فَأَمَّا} (ف) حرف استيناف / حرف شرط و تفصيل {الَّذِينَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَيُدْخِلُهُمْ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {رَبُّهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر براى (الذين) {فِي} حرف جر {رَحْمَتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه)

ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {هُوَ} ضمير فصل بدون محل {الْفَوْزُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْمُبِينُ} نعت تابع

{وَأَمَّا} (و) حرف عطف / حرف شرط و تفصيل {الَّذِينَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَفَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / (ف) رابط جواب براى شرط / حرف جزم {تَكُنْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون {آياتِي} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {تُتْلى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير / خبر كان، محذوف يا در تقدير / خبر براى (الذين) {عَلَيْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فَاسْتَكْبَرْتُمْ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {وَكُنْتُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {قَوْماً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {مُجْرِمِينَ} نعت تابع

{وَإِذا} (و) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {قِيلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {وَعْدَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {حَقٌّ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع / نائب فاعل محذوف {وَالسَّاعَةُ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لا} (لا)ى نفى جنس

{رَيْبَ} اسم لاى نفى جنس، منصوب {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر لاى نفى جنس، محذوف / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {قُلْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {ما} حرف نفى غير عامل {نَدْرِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {مَا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {السَّاعَةُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {إِنْ} حرف نفى غير عامل {نَظُنُّ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {إِلاَّ} حرف استثنا {ظَنًّا} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {وَما} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {نَحْنُ} اسم ما، مرفوع يا در محل رفع {بِمُسْتَيْقِنِينَ} (ب) حرف جر زائد / خبر ما، منصوب يا در محل نصب

{وَبَدا} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {سَيِّئاتُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {ما} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَمِلُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَحاقَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {بِهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ما} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَسْتَهْزِؤُنَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون

/ (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير

{وَقِيلَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الْيَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {نَنْساكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير / نائب فاعل محذوف {كَما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {نَسِيتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {لِقاءَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَوْمِكُمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {هذا} نعت تابع {وَمَأْواكُمُ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {النَّارُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَما} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {ناصِرِينَ} مبتدا مؤخّر

{ذلِكُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بِأَنَّكُمُ} (ب) حرف جر / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم أنّ {اتَّخَذْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / خبر أنَّ محذوف / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {آياتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {هُزُواً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل

نصب {وَغَرَّتْكُمُ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الْحَياةُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الدُّنْيا} نعت تابع {فَالْيَوْمَ} (ف) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {لا} حرف نفى غير عامل {يُخْرَجُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {مِنْها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {هُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يُسْتَعْتَبُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{فَلِلَّهِ} (ف) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {الْحَمْدُ} مبتدا مؤخّر {رَبِّ} نعت تابع {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَرَبِّ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {الْأَرْضِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {رَبِّ} نعت تابع {الْعالَمِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{وَلَهُ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {الْكِبْرِياءُ} مبتدا مؤخّر {فِي} حرف جر {السَّماواتِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَهُوَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْعَزِيزُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْحَكِيمُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

آوانگاري قرآن

Bismi Allahi alrrahmani alrraheemi.

1.Ha-meem

2.Tanzeelu alkitabi mina Allahi alAAazeezi alhakeemi

3.Inna fee alssamawati waal-ardi

laayatin lilmu/mineena

4.Wafee khalqikum wama yabuththu min dabbatin ayatun liqawmin yooqinoona

5.Waikhtilafi allayli waalnnahari wama anzala Allahu mina alssama-i min rizqin faahya bihi al-arda baAAda mawtiha watasreefi alrriyahi ayatun liqawmin yaAAqiloona

6.Tilka ayatu Allahi natlooha AAalayka bialhaqqi fabi-ayyi hadeethin baAAda Allahi waayatihi yu/minoona

7.Waylun likulli affakin atheemin

8.YasmaAAu ayati Allahi tutla AAalayhi thumma yusirru mustakbiran kaan lam yasmaAAha fabashshirhu biAAathabin aleemin

9.Wa-itha AAalima min ayatina shay-an ittakhathaha huzuwan ola-ika lahum AAathabun muheenun

10.Min wara-ihim jahannamu wala yughnee AAanhum ma kasaboo shay-an wala ma ittakhathoo min dooni Allahi awliyaa walahum AAathabun AAatheemun

11.Hatha hudan waallatheena kafaroo bi-ayati rabbihim lahum AAathabun min rijzin aleemin

12.Allahu allathee sakhkhara lakumu albahra litajriya alfulku feehi bi-amrihi walitabtaghoo min fadlihi walaAAallakum tashkuroona

13.Wasakhkhara lakum ma fee alssamawati wama fee al-ardi jameeAAan minhu inna fee thalika laayatin liqawmin yatafakkaroona

14.Qul lillatheena amanoo yaghfiroo lillatheena la yarjoona ayyama Allahi liyajziya qawman bima kanoo yaksiboona

15.Man AAamila salihan falinafsihi waman asaa faAAalayha thumma ila rabbikum turjaAAoona

16.Walaqad atayna banee isra-eela alkitaba waalhukma waalnnubuwwata warazaqnahum mina alttayyibati wafaddalnahum AAala alAAalameena

17.Waataynahum bayyinatin mina al-amri fama ikhtalafoo illa min baAAdi ma jaahumu alAAilmu baghyan baynahum inna rabbaka yaqdee baynahum yawma alqiyamati feema kanoo feehi yakhtalifoona

18.Thumma jaAAalnaka AAala shareeAAatin mina al-amri faittabiAAha wala tattabiAA ahwaa allatheena la yaAAlamoona

19.Innahum lan yughnoo AAanka mina Allahi shay-an wa-inna alththalimeena baAAduhum awliyao baAAdin waAllahu waliyyu almuttaqeena

20.Hatha basa-iru lilnnasi wahudan warahmatun liqawmin yooqinoona

21.Am hasiba allatheena ijtarahoo alssayyi-ati an najAAalahum kaallatheena amanoo waAAamiloo alssalihati sawaan mahyahum wamamatuhum saa ma yahkumoona

22.Wakhalaqa Allahu alssamawati waal-arda bialhaqqi walitujza kullu nafsin bima

kasabat wahum la yuthlamoona

23.Afaraayta mani ittakhatha ilahahu hawahu waadallahu Allahu AAala AAilmin wakhatama AAala samAAihi waqalbihi wajaAAala AAala basarihi ghishawatan faman yahdeehi min baAAdi Allahi afala tathakkaroona

24.Waqaloo ma hiya illa hayatuna alddunya namootu wanahya wama yuhlikuna illa alddahru wama lahum bithalika min AAilmin in hum illa yathunnoona

25.Wa-itha tutla AAalayhim ayatuna bayyinatin ma kana hujjatahum illa an qaloo i/too bi-aba-ina in kuntum sadiqeena

26.Quli Allahu yuhyeekum thumma yumeetukum thumma yajmaAAukum ila yawmi alqiyamati la rayba feehi walakinna akthara alnnasi la yaAAlamoona

27.Walillahi mulku alssamawati waal-ardi wayawma taqoomu alssaAAatu yawma-ithin yakhsaru almubtiloona

28.Watara kulla ommatin jathiyatan kullu ommatin tudAAa ila kitabiha alyawma tujzawna ma kuntum taAAmaloona

29.Hatha kitabuna yantiqu AAalaykum bialhaqqi inna kunna nastansikhu ma kuntum taAAmaloona

30.Faamma allatheena amanoo waAAamiloo alssalihati fayudkhiluhum rabbuhum fee rahmatihi thalika huwa alfawzu almubeenu

31.Waamma allatheena kafaroo afalam takun ayatee tutla AAalaykum faistakbartum wakuntum qawman mujrimeena

32.Wa-itha qeela inna waAAda Allahi haqqun waalssaAAatu la rayba feeha qultum ma nadree ma alssaAAatu in nathunnu illa thannan wama nahnu bimustayqineena

33.Wabada lahum sayyi-atu ma AAamiloo wahaqa bihim ma kanoo bihi yastahzi-oona

34.Waqeela alyawma nansakum kama naseetum liqaa yawmikum hatha wama/wakumu alnnaru wama lakum min nasireena

35.Thalikum bi-annakumu ittakhathtum ayati Allahi huzuwan wagharratkumu alhayatu alddunya faalyawma la yukhrajoona minha wala hum yustaAAtaboona

36.Falillahi alhamdu rabbi alssamawati warabbi al-ardi rabbi alAAalameena

37.Walahu alkibriyao fee alssamawati waal-ardi wahuwa alAAazeezu alhakeemu

ترجمه سوره

ترجمه فارسي استاد فولادوند

به نام خداوند رحمتگر مهربان

حاء، ميم. (1)

فرو فرستادن اين كتاب، از جانب خداى ارجمند سنجيده كار است. (2)

به راستى در آسمانها و زمين، براى مؤمنان نشانه هايى است. (3)

و در آفرينش

خودتان و آنچه از [انواع جنبنده ها] پراكنده مى گرداند، براى مردمى كه يقين دارند نشانه هايى است. (4)

و [نيز در] پياپى آمدن شب و روز، و آنچه خدا از روزى از آسمان فرود آورده و به [وسيله آن، زمين را پس از مرگش زنده گردانيده است؛ و [همچنين در] گردش بادها [به هر سو،] براى مردمى كه مى انديشند نشانه هايى است. (5)

اين ها]ست آيات خدا كه به راستى آن را بر تو مى خوانيم. پس، بعد از خدا و نشانه هاى او به كدام سخن خواهند گرويد؟ (6)

واى بر هر دروغزن گناه پيشه! (7)

[كه آيات خدا را كه بر او خوانده مى شود، مى شنود و باز به حال تكبر -چنانكه گويى آن را نشنيده است- سماجت مى ورزد. پس او را از عذابى پردرد خبر ده. (8)

و چون از نشانه هاى ما چيزى بداند، آن را به ريشخند مى گيرد. آنان عذابى خفت آور خواهند داشت. (9)

پيشاپيش آنها دوزخ است، و نه آنچه را اندوخته و نه آن دوستانى را كه غير از خدا اختيار كرده اند، به كارشان مى آيد، و عذابى بزرگ خواهند داشت. (10)

اين رهنمودى است؛ و كسانى كه آيات پروردگارشان را انكار كردند، بر ايشان عذابى دردناك از پليدى است. (11)

خدا همان كسى است كه دريا را به سود شما رام گردانيد، تا كشتيها در آن به فرمانش روان شوند، و تا از فزون بخشى او [روزى خويش را] طلب نماييد، و باشد كه سپاس داريد. (12)

و آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمين است به سود شما رام كرد؛ همه از اوست. قطعاً در اين [امر] براى مردمى

كه مى انديشند نشانه هايى است. (13)

به كسانى كه ايمان آورده اند بگو تا از كسانى كه به روزهاى [پيروزى خدا اميد ندارند درگذرند، تا [خدا هر] گروهى را به [سبب آنچه مرتكب مى شده اند به مجازات رساند. (14)

هر كه كارى شايسته كند، به سود خود اوست، و هر كه بدى كند به زيانش باشد. سپس به سوى پروردگارتان برگردانيده مى شويد. (15)

و به يقين، فرزندان اسرائيل را كتاب [تورات و حكم و پيامبرى داديم و از چيزهاى پاكيزه روزيشان كرديم و آنان را بر مردم روزگار برترى داديم. (16)

و دلايل روشنى در امر [دين به آنان عطا كرديم، و جز بعد از آنكه علم برايشان [حاصل آمد، [آن هم از روى رشك و رقابت ميان خودشان، دستخوش اختلاف نشدند. قطعاً پروردگارت روز قيامت ميانشان در باره آنچه در آن اختلاف مى كردند، داورى خواهد كرد. (17)

سپس تو را در طريقه آيينى [كه ناشى از امر [خداست نهاديم. پس آن را پيروى كن، و هوسهاى كسانى را كه نمى دانند پيروى مكن. (18)

آنان هرگز در برابر خدا از تو حمايت نمى كنند [و به هيچ وجه به كار تو نمى آيند ] و ستمگران بعضى شان دوستان بعضى [ديگر]ند، و خدا يار پرهيزگاران است. (19)

اين [كتاب براى مردم، بينش بخش و براى قومى كه يقين دارند، رهنمود و رحمتى است. (20)

آيا كسانى كه مرتكب كارهاى بد شده اند پنداشته اند كه آنان را مانند كسانى قرار مى دهيم كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند [به طورى كه زندگى آنها و مرگشان يكسان باشد؟ چه بد داورى مى كنند. (21)

و خدا

آسمانها و زمين را به حق آفريده است، و تا هر كسى به [موجب آنچه به دست آورده پاداش يابد، و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت. (22)

پس آيا ديدى كسى را كه هوس خويش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانيده و بر گوش او و دلش مُهر زده و بر ديده اش پرده نهاده است؟ آيا پس از خدا چه كسى او را هدايت خواهد كرد؟ آيا پند نمى گيريد؟ (23)

و گفتند: «غير از زندگانى دنياى ما [چيز ديگرى نيست؛ مى ميريم و زنده مى شويم، و ما را جز طبيعت هلاك نمى كند.» و[لى به اين [مطلب هيچ دانشى ندارند [و] جز [طريق گمان نمى سپرند. (24)

و چون آيات روشن ما بر آنان خوانده شود، دليلشان همواره جز اين نيست كه مى گويند: «اگر راست مى گوييد پدران ما را [حاضر] آوريد.» (25)

بگو: «خدا[ست كه شما را زندگى مى بخشد، سپس مى ميراند، آنگاه شما را به سوى روز رستاخيز -كه ترديدى در آن نيست- گرد مى آورد، ولى بيشتر مردم [اين را] نمى دانند.» (26)

و فرمانروايى آسمانها و زمين از آن خداست، و روزى كه رستاخيز بر پا شود ، آن روز است كه باطل انديشان زيان خواهند ديد. (27)

و هر امتى را به زانو در آمده مى بينى؛ هر امتى به سوى كارنامه خود فراخوانده مى شود [و بديشان مى گويند:] «آنچه را مى كرديد امروز پاداش مى يابيد. (28)

اين است كتاب ما كه عليه شما به حق سخن مى گويد. ما از آنچه مى كرديد، نسخه بر مى داشتيم.» (29)

و اما كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، پس

پروردگارشان آنان را در جوار رحمت خويش داخل مى گرداند. اين همان كاميابى آشكار است. (30)

و اما كسانى كه كافر شدند [بدانها مى گويند:] «پس مگر آيات من بر شما خوانده نمى شد؟ و[لى تكبر نموديد و مردمى بدكار بوديد.» (31)

و چون گفته شد: «وعده خدا راست است و شكى در رستاخيز نيست»، گفتيد: «ما نمى دانيم رستاخيز چيست. جز گمان نمى ورزيم و ما يقين نداريم.» (32)

و [حقيقت بديهايى كه كرده اند، بر آنان پديدار مى شود و آنچه را كه بدان ريشخند مى كردند، آنان را فرو مى گيرد. (33)

و گفته شود: «همان گونه كه ديدار امروزتان را فراموش كرديد، امروز شما را فراموش خواهيم كرد، و جايگاهتان در آتش است و براى شما ياورانى نخواهد بود.» (34)

اين بدان سبب است كه شما آيات خدا را به ريشخند گرفتيد و زندگى دنيا فريبتان داد. پس امروز نه از اين [آتش بيرون آورده مى شوند، و نه عذرشان پذيرفته مى گردد. (35)

پس سپاس از آن خداست: پروردگار آسمانها و پروردگار زمين، پروردگار جهانيان. (36)

و در آسمانها و زمين، بزرگى از آن اوست، و اوست شكست ناپذير سنجيده كار. (37)

ترجمه فارسي آيت الله مكارم شيرازي

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر.

«1» حم

«2» اين كتاب از سوى خداوند عزيز و حكيم نازل شده است!

«3» بى شكّ در آسمانها و زمين نشانه هاى [فراوانى] براى مؤمنان وجود دارد؛

«4» و نيز در آفرينش شما و جنبندگانى كه [در سراسر زمين] پراكنده ساخته، نشانه هايى است براى جمعيّتى كه اهل يقينند.

«5» و نيز در آمد و شد شب و روز، و رزق [و بارانى] كه خداوند از آسمان نازل كرده و بوسيله آن زمين را بعد از

مردنش حيات بخشيده و همچنين در وزش بادها، نشانه هاى روشنى است براى گروهى كه اهل تفكّرند!

«6» اينها آيات خداوند است كه ما آن را بحقّ بر تو تلاوت مى كنيم؛ اگر آنها به اين آيات ايمان نياورند، به كدام سخن بعد از سخن خدا و آياتش ايمان مى آورند؟!

«7» واى بر هر دروغگوى گنهكار...

«8» كه پيوسته آيات خدا را مى شنود كه بر او تلاوت مى شود، امّا از روى تكبّر اصرار بر مخالفت دارد؛ گويى اصلاً آن را هيچ نشنيده است؛ چنين كسى را به عذابى دردناك بشارت ده!

«9» و هرگاه از بعضى آيات ما آگاه شود، آن را به باد استهزا مى گيرد؛ براى آنان عذاب خواركننده اى است!

«10» و پشت سرشان دوزخ است؛ و هرگز آنچه را به دست آورده اند آنها را [از عذاب الهى] رهايى نمى بخشد، و نه اوليايى كه غير از خدا براى خود برگزيدند [مايه نجاتشان خواهند بود]؛ و عذاب بزرگى براى آنهاست!

«11» اين [قرآن] مايه هدايت است، و كسانى كه به آيات پروردگارشان كافر شدند، عذابى سخت و دردناك دارند!

«12» خداوند همان كسى است كه دريا را مسخّر شما كرد تا كشتيها بفرمانش در آن حركت كنند و بتوانند از فضل او بهره گيريد، و شايد شكر نعمتهايش را بجا آوريد!

«13» او آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است همه را از سوى خودش مسخّر شما ساخته؛ در اين نشانه هاى [مهمّى] است براى كسانى كه انديشه مى كنند!

«14» به مؤمنان بگو: (كسانى را كه اميد به ايّام اللّه [= روز رستاخيز] ندارند مورد عفو قرار دهند تا خداوند هر قومى را به اعمالى كه انجام

مى دادند جزا دهد)!

«15» هر كس كار شايسته اى بجا آورد، براى خود بجا آورده است؛ و كسى كه كار بد مى كند، به زيان خود اوست؛ سپس همه شما به سوى پروردگارتان بازگردانده مى شويد!

«16» ما بنى اسرائيل را كتاب [آسمانى] و حكومت و نبّوت بخشيديم و از روزيهاى پاكيزه به آنها عطا كرديم و آنان را بر جهانيان [و مردم عصر خويش] برترى بخشيديم؛

«17» و دلايل روشنى از امر نبّوت و شريعت در اختيارشان قرار داديم؛ آنها اختلاف نكردند مگر بعد از علم و آگاهى؛ و اين اختلاف بخاطر ستم و برترى جويى آنان بود؛ امّا پروردگارت روز قيامت در ميان آنها در آنچه اختلاف داشتند داورى مى كند.

«18» سپس تو را بر شريعت و آيين حقّى قرار داديم؛ از آن پيروى كن و از هوسهاى كسانى كه آگاهى ندارند پيروى مكن!

«19» آنها هرگز نمى توانند تو را در برابر خداوند بى نياز كنند [و از عذابش برهانند]؛ و ظالمان يار و ياور يكديگرند، امّا خداوند يار و ياور پرهيزگاران است!

«20» اين [قرآن و شريعت آسمانى] وسايل بينايى و مايه هدايت و رحمت است براى مردمى كه [به آن] يقين دارند!

«21» آيا كسانى كه مرتكب بديها و گناهان شدند گمان كردند كه ما آنها را همچون كسانى قرارمى دهيم كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند كه حيات و مرگشان يكسان باشد؟! چه بد داورى مى كنند!

«22» و خداوند آسمانها و زمين را بحقّ آفريده است تا هر كس در برابر اعمالى كه انجام داده است جزا داده شود؛ و به آنها ستمى نخواهد شد!

«23» آيا ديدى كسى را كه معبود خود را

هواى نفس خويش قرار داده و خداوند او را با آگاهى [بر اينكه شايسته هدايت نيست] گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مُهر زده و بر چشمش پرده اى افكنده است؟! با اين حال چه كسى مى تواند غير از خدا او را هدايت كند؟! آيا متذكّر نمى شويد؟!

«24» آنها گفتند: (چيزى جز همين زندگى دنياى ما در كار نيست؛ گروهى از ما مى ميرند و گروهى جاى آنها را مى گيرند؛ و جز طبيعت و روزگار ما را هلاك نمى كند!) آنان به اين سخن كه مى گويند علمى ندارند، بلكه تنها حدس مى زنند [و گمانى بى پايه دارند]!

«25» و هنگامى كه آيات روشن ما بر آنها خوانده مى شود، دليلى در برابر آن ندارند جز اينكه مى گويند: (اگر راست مى گوييد پدران ما را [زنده كنيد] و بياوريد [تا گواهى دهند]!)

«26» بگو: (خداوند شما را زنده مى كند، سپس مى ميراند، بار ديگر در روز قيامت كه در آن ترديدى نيست گردآورى مى كند؛ ولى بيشتر مردم نمى دانند.)

«27» مالكيّت و حاكميّت آسمانها و زمين براى خداست؛ و آن روز كه قيامت برپا شود اهل باطل زيان مى بينند!

«28» در آن روز هر امّتى را مى بينى [كه از شدّت ترس و وحشت] بر زانو نشسته؛ هر امّتى بسوى كتابش خوانده مى شود، و [به آنها مى گويند:] امروز جزاى آنچه را انجام مى داديد به شما مى دهند!

«29» اين كتاب ما است كه بحق با شما سخن مى گويد [و اعمال شما را بازگو مى كند]؛ ما آنچه را انجام مى داديد مى نوشتيم!

«30» امّا كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، پروردگارشان آنها را در رحمت خود وارد مى كند؛ اين همان پيروزى بزرگ است!

«31»

امّا كسانى كه كافر شدند [به آنها گفته مى شود:] مگر آيات من بر شما خوانده نمى شد و شما استكبار كرديد و قوم مجرمى بوديد؟!

«32» و هنگامى كه گفته مى شد: (وعده خداوند حقّ است، و در قيامت هيچ شكّى نيست)، شما مى گفتيد: (ما نمى دانيم قيامت چيست؟ ما تنها گمانى در اين باره داريم، و به هيچ وجه يقين نداريم!)

«33» و بديهاى اعمالشان براى آنان آشكار مى شود، و سرانجام آنچه را استهزا مى كردند آنها را فرامى گيرد!

«34» و به آنها گفته مى شود: (امروز شما را فراموش مى كنيم همان گونه كه شما ديدار امروزتان را فراموش كرديد؛ و جايگاه شما دوزخ است و هيچ ياورى نداريد!

«35» اين بخاطر آن است كه شما آيات خدا را به مسخره گرفتيد و زندگى دنيا شما را فريب داد! (امروز نه آنان را از دوزخ بيرون مى آورند، و نه هيچ گونه عذرى از آنها پذيرفته مى شود!

«36» پس حمد و ستايش مخصوص خداست، پروردگار آسمانها و پروردگار زمين و پروردگار همه جهانيان!

«37» و براى اوست كبريا و عظمت در آسمانها و زمين، و اوست عزيز و حكيم!

ترجمه فارسي حجت الاسلام والمسلمين انصاريان

به نام خدا كه رحمتش بى اندازه است و مهربانى اش هميشگى.

حم (1)

اين كتاب نازل شده از سوى خداى تواناى شكست ناپذير وحكيم است. (2)

به يقين در آسمان ها و زمين براى مؤمنان نشانه هايى [بر ربوبيت، حكمت و قدرت خدا]ست؛ (3)

و در آفرينش شما و آنچه از جنبندگان منتشر و پراكنده مى كند، براى اهل يقين نشانه هايى [بر ربوبيت، حكمت و قدرت خدا]ست؛ (4)

و در رفت و آمد شب و روز و آنچه را از رزق و روزى [چون باران و برف] از

آسمان نازل كرده و به وسيله آن زمين را پس از مردگى اش زنده كرده است، و در گرداندن بادها [از سويى به سويى] براى مردمى كه تعقّل مى كنند، نشانه هايى است. (5)

اين ها آيات خداست كه به حقّ و راستى بر تو مى خوانيم؛ پس [اگر به اين آيات ايمان نياوردند] به كدام سخن بعد از [سخن] خدا و نشانه هايش ايمان مى آورند؟ (6)

واى بر هر دروغگوى گنهكار، (7)

كه آيات خدا را در حالى كه بر او مى خوانند مى شنود، آن گاه از روى سركشى و تكبّر چنان كه گويى آن را نشنيده است [بر كفر، عناد، دشمنى و مخالفتش] پافشارى مى كند؛ پس او را به عذابى دردناك بشارت ده. (8)

و هنگامى كه به چيزى از آيات ما آگاه مى شود، آن را به مسخره گيرد؛ اينانند كه براى آنان عذاب خواركننده اى خواهد بود. (9)

پيش رويشان دوزخ است، و آنچه [از ثروت، مقام، يار و ياور] به دست آورده اند و آنچه را به جاى خدا سرپرستان و معبودان خود گرفته اند، چيزى از عذاب را از آنان دفع نمى كند، و براى آنان عذابى بزرگ است. (10)

اين [قرآن] سراسر هدايت است؛ و كسانى كه به آيات پروردگارشان كافر شدند، آنان را عذابى است از نوع عذابى بسيار سخت و دردناك. (11)

خداست كه دريا را براى شما مسخّر و رام كرد تا كشتى ها به فرمانش در آن روان شوند و تا شما [با سفرهاى دريايى] از فضل و رزق و روزى اش بهره جوييد و تا شما [بر نعمت هايش] سپاس گزارى كنيد. (12)

و همه آنچه را در آسمان هاست و آنچه را در زمين است از سوى خود براى

شما مسخّر و رام كرد؛ بى ترديد در اين امور براى مردمى كه مى انديشند، نشانه هايى [بر ربوبيت، حكمت و قدرت خدا]ست. (13)

به مؤمنان بگو: از كسانى كه به روزهاى خدا [چون روز آزمايش بندگان، روز پيروزى اهل ايمان، شكست دشمنان و روز قيامت] اميد ندارند، گذشت كنند، تا [خدا] مردمى را [كه تهيدست از عقايد پاك و كردار شايسته هستند، در روزى از روزهايش] به خاطر گناهانى كه همواره مرتكب مى شوند، كيفر دهد. (14)

هركس كار شايسته اى انجام دهد، به سود خود اوست و هركس مرتكب بدى شود به زيان خود اوست، سپس به سوى پروردگارتان باز گردانده مى شويد. (15)

و همانا ما به بنى اسرائيل كتاب و حكومت و نبوّت عطا كرديم، و از پاكيزه ها به آنان روزى داديم و آنان را بر جهانيان [روزگار خودشان] برترى بخشيديم. (16)

و دلايل روشنى [در امر نبوّت و دين] در اختيار آنان قرار داديم، پس آنان [در امر نبوّت و دين] اختلاف نكردند مگر پس از آنكه [به وسيله وحى] دانش و آگاهى براى آنان آمد، اختلافشان از روى حسادت و برترى جويى در ميان خودشان بود؛ بى ترديد پروردگارت روز قيامت درباره آنچه همواره در آن اختلاف مى كردند ميانشان داورى خواهد كرد. (17)

سپس تو را [در امر نبوّت و دين] بر آيينى ويژه و كامل قرار داديم؛ بنابراين از آن پيروى كن و از هواهاى نفسانى كسانى كه [به حقايق] معرفت و آگاهى ندارند، پيروى مكن. (18)

آنان در برابر خدا نمى توانند چيزى [از گرفتارى ها و بلاها] را از تو دفع كنند؛ و همانا ستمكاران يار و ياور يكديگرند و خدا يار و ياور پرهيزكاران است.

(19)

اين [قرآن و آيين] وسايل بينايى و بصيرت براى مردم و سراسر هدايت و رحمت براى گروهى است كه [حقايق را] باور دارند. (20)

آيا كسانى كه مرتكب گناهان شدند، گمان دارند آنان را مانند كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، قرار مى دهيم كه زندگى و مرگشان يكسان باشد؟ چه بد داورى مى كنند. (21)

خدا آسمان ها و زمين را به حق آفريد، و تا هر كس در برابر اعمالى كه انجام داده است، پاداش يابد و آنان مورد ستم قرار نمى گيرند. (22)

پس آيا كسى كه معبودش را هواى نفسش قرار داده ديدى؟ و خدا او را از روى علم و آگاهى خود [بر اينكه شايسته هدايت نيست] گمراه كرد، و بر گوش و دلش مُهرِ [تيره بختى] نهاد، و بر چشم [دلش] پرده اى قرار داده است، پس چه كسى است كه بعد از خدا او را هدايت كند؟ آيا متذكّر [حقايق] نمى شويد؟ (23)

گفتند: زندگى و حياتى جز همين زندگى و حيات دنياى ما نيست كه [همواره گروهى از ما] مى ميريم و [گروهى] زندگى مى كنيم، و ما را فقط روزگار هلاك مى كند. آنان را نسبت به آنچه مى گويند يقينى در كار نيست، آنان فقط حدس و گمان مى زنند. (24)

چون آيات روشن ما [درباره معاد و زنده شدن مردگان] بر آنان خوانده شود، برهان و دليلى جز اين ندارند كه مى گويند: اگر شما [در زمينه زنده شدن مردگان] راستگوييد [با درخواست از خدا] پدران ما را [زنده كنيد و] نزد ما بياوريد [تا به زنده شدن مردگان يقين پيدا كنيم.] (25)

بگو: خدا شما را [ابتدا از لابه لاى عناصر

مرده براى قرار گرفتن در دنيا] حيات مى بخشد، سپس مى ميراند، آن گاه همه شما را به روز قيامت كه هيچ شكى در آن نيست گرد مى آورد، ولى بيشتر مردم [به اين حقايق] معرفت و آگاهى ندارند. (26)

و مالكيّت و فرمانروايى آسمان ها و زمين فقط در سيطره خداست، و روزى كه قيامت برپا شود، آن روز است كه اهل باطل زيان خواهند ديد، (27)

و هر امتى را در آن روز به زانو درافتاده مى بينى، [آن روز] هر امتى به سوى نامه اعمالش خوانده مى شود [و به آنان مى گويند:] امروز همان اعمالى كه همواره انجام مى داديد به شما پاداش مى دهند. (28)

اين نوشته ماست كه بر پايه حقّ و درستى بر ضد شما سخن مى گويد؛ زيرا ما آنچه را همواره انجام مى داديد، مى نوشتيم. (29)

و اما كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، پس پروردگارشان آنان را در رحمت خود درآورد؛ اين همان كاميابى آشكار است، (30)

و اما كسانى كه كفر ورزيدند [به آنان گفته مى شود:] مگر آيات من همواره بر شما خوانده نمى شد؟ ولى شما [نسبت به پذيرش آن] تكبّر ورزيديد و قومى گنهكار بوديد. (31)

وچون مى گفتند: يقيناً وعده خدا حق است و در وقوع قيامت هيچ شكى نيست، مى گفتيد: ما نمى دانيم قيامت چيست [و برپا شدنش را گمان نمى بريم] مگر گمانى ضعيف و غير قابل اعتماد، و نمى توانيم به آن يقين پيدا كنيم! (32)

در آن روز همه اعمال بدى كه مرتكب شده اند، براى آنان آشكار مى شود و عذابى كه همواره آن را مسخره مى كردند، آنان را احاطه مى كند. (33)

و [به آنان] گويند: امروز شما را از ياد

مى بريم، همان گونه كه شما [در دنيا] ديدار امروزتان را از ياد برديد، و جايگاهتان آتش است و شما را يار و ياورى نخواهد بود. (34)

اين [عذاب] براى اين است كه شما آيات خدا را به مسخره گرفته ايد و زندگى دنيا، شما را فريفت؛ پس امروز نه آنان را از آتش بيرون آورند و نه از آنان مى خواهند كه [براى به دست آوردن خشنودى خدا] عذرخواهى كنند. (35)

نهايتاً همه ستايشها مخصوص خداست كه پروردگار آسمان ها و پروردگار زمين و پروردگار جهانيان است؛ (36)

و كبريايى و عظمت در آسمان ها و زمين ويژه اوست، و او تواناى شكست ناپذير و حكيم است. (37)

ترجمه فارسي استاد الهي قمشه اي

بنام خداوند بخشنده مهربان

حم قسم به نام خداى حميد و مجيد كه (1)

تنزيل اين قرآن عظيم از جانب خداى مقتدر حكيم است (2)

همانا در خلقت آسمانها و زمين براى اهل ايمان آيات و ادله قدرت الهى پديدار است (3)

و در خلقت خود شما آدميان و انواع بى شمار حيوان با خلقتهاى عجيب كه در روى زمين پراكنده است هم آيات و براهين قدرت حق براى اهل يقين آشكار است (4)

و نيز در رفت و آمد شب و روز و گردش آسمان و زمين و آنچه خدا از آسمان براى روزى خلق از برف و باران مى فرستد و زمين را پس از خزان مرگ ديگر بار به نفسبهار زنده ميسازد و در وزش بادهاى عالم در همه اين موجودات براى خردمندان جهان آيات قدرت صانع پيداست (5)

اين آيات قرآن كه ما بر تو به حق تلاوت ميكنيم همه ادله قدرت خدا و برهان قاطعبر وجود

صانع يكتا است پس بعد از خدا و آيات روشن او اگر نگروند ديگر به چه برهان ايمان مى آورند (6)

واى بر مردم دروغگوى بسيار زشت كار (7)

آنكه آيات خدا را كه بر او تلاوت ميشود شنيده و بر تكبر و طغيان اصرار ميكند چنانكه گوئى هيچ آيات را نشنيده است اى رسول چنين كس چون نضر ابن حارث شقى و امثاله را به عذاب دردناك بشارت ده (8)

چون از آيات ما چيزى بداند آن را به مسخره ميگيرد چنين مردم كافر را در دنيا و آخرت عذاب ذلت و خوارى مهياست (9)

آنها را آتش دوزخ در پيش است و هيچ از آنچه اندوختند آنان را نجات و رهائى ندهد و آنچه غير خدا دوست گرفتند به كارشان نيايد و كيفر آنها بزرگ عذاب قهرخداست (10)

اين قرآن هدايت خلق است و آنان كه به آيات خداى خود كافر شدند جزاى آنها عذاب دردناك دوزخ است (11)

خداست آن كه براى شما دريا را مسخر گردانيد تا كشتى به امر خدا آسان در آب جارى شود و از آن به تجارت و سفر از فضل خدا روزى طلبيد باشد كه شكر نعمتش به جاى آريد (12)

و آنچه در زمين و آسمانهاست تمام را مسخر شما گردانيد تا از همه موجودات عالمبه علم و عمل بهره معرفت يابيد در اين كار نيز براى مردم با فكرت آيات قدرتالهى كاملا پديدار است (13)

اى رسول ما، به آنان كه ايمان آورده اند بگو شما مومنان از جور جهالتهاى مردمى كه در اثر كفر و شك به ايام الهى و روز وعده هاى

خدا اميدوار نيستند درگذريد و آنها را به حال جهالت خود رها كنيد كه خدا عاقبت هر قومى را به پاداش اعمال خود ميرساند (14)

هر كس كار نيك كند به نفع خود و هر كه بد كند به زيان خويش كرده است آنگاه براى پاداش نيك و بد به سوى خداى خود بازميگرديد (15)

و ما بنى اسرائيل را كتاب آسمانى تورات و حكومت و نبوت عطا كرديم و از هر روزى لذيذ و حلال نصيب آنها گردانيديم و به آن نعمت بزرگ تورات آنان را بر اهل دوران خود فضيلت داديم (16)

و نيز به آن قوم آيات و معجزات روشن در امر دين و نظم دنيا عطا نموديم و آنها خلاف و نزاع برنينگيختند و به تخريب احكام تورات نپرداختند مگر دانسته براى ظلم و تعدى به حقوق يكديگر، البته خدا بين نزاع و اختلافات آنها روز قيامت حكم خواهد كرد (17)

پس از موسى و رسولان بعد ما تو را بر شريعت كامل در امر دين مقرر فرموديم تو آن شريعت و آئين خدا را كاملا پيروى كن و هيچ پيرو هواى نفس مردم مشرك نادان مباش (18)

آن مردم هيچ تو را از اراده خدا بى نياز نكنند آنچه خدا بر تو خواهد تغيير نتوانند و ستمكاران عالم به نفع خود در ظلم و ستم دوستدار و مددكار يكديگرند و خدا دوستدار متقيان است (19)

اين قرآن براى عموم مردم مايه بصيرت بسيار و براى اهل يقين موجب هدايت و رحمت پروردگار است (20)

آيا آنان كه مرتكب اعمال زشت و تبه كارى شدند گمان كردند رتبه آنها را مانند

كسانى كه به خدا ايمان آورده و نيكوكار شدند قرار ميدهيم؟ تا در مرگ و زندگانى هم با مومنان يكسان باشند؟ هرگز چنين نيست حكم آنها انديشه بسيار باطل و جاهلانه ايست (21)

و خدا آسمانها و زمين را به بازيچه خلق نكرده بلكه به حق آفريده است و در هرچه خلق كرده مصلحت و مقصودى داشته و عاقبت هر نفسى بى هيچ ستمى پاداش هر عملى كه كرده است خواهد يافت (22)

اى رسول ما، مينگرى آن را كه هواى نفسش را خداى خود قرار داده و خدا او را دانسته و پس از اتمام حجت گمراه ساخته و مهر قهر بر گوش و دل او نهاده و برچشم وى پرده ظلمت كشيده لذا سخن خدا را نميشنود و فكر در عاقبت خود نميكند و آيات الهى را به چشم مشاهده نمى نمايد پس او را بعد از خدا ديگر كه هدايتش خواهد كرد؟ آيا متذكر اين معنى نميشويد كه جز راه خداپرستى ديگر همه گمراهى است؟ (23)

كافران گفتند كه زندگى ما جز همين نشاه دنيا و مرگ و حيات طبيعت نيست و جزدهر و طبيعت كسى ما را نمى ميراند حشر و نشر و قيامتى نخواهد بود و اين سخن نه از روى علم و دليل بلكه از روى جهل و وهم و خيال ميگويند (24)

و چون آيات و ادله روشن ما بر آن كافران تلاوت شود و با دليل عقل معاد و قيامتبر آنها محقق گردد ديگر حجت و عذرى نداشته جز اينكه گفتند اگر راست ميگوئيد پدران ما را زنده كنيد (25)

اى رسول جواب آنها بگو خدا خلق

را بميراند و باز زنده كند سپس تمام شما راجمع گرداند براى روز قيامت كه آن روز بى شك و ريب بيايد و ليكن اكثر مردم نميدانند (26)

آسمانها و زمين همه ملك خداست و روزى كه ساعت قيامت برپا شود آن روز اهل باطل و منكران معاد زيانكار خواهند بود (27)

و در آن روز هر گروهى را بنگرى كه به زانو درآمده كه از وحشت قوت ايستادن بر آنها نمانده و هر فرقه به سوى كتاب و نامه عمل خود خوانده شود و ندا شود كه امروز همه به پاداش اعمال خود ميرسيد (28)

اين كتاب ضبب ما به حق بر شما سخن ميگويد كه ما هر چه به دنيا كرده ايد همه را درست نگاشته ايم و طبق آن به پاداش ميرسيد (29)

اما آنان كه به خدا ايمان آورده و نيكوكار شدند آنها را خدا در رحمت خود داخل سازد كه آن سعادت و فيروزى معين و معلومى است (30)

و اما آنان كه به خدا كافر شدند چون از شدت عذاب بنالند به آنها گوئيم آيا بر شما آيات ما را تلاوت نكردند و شما تكبر و عصيان كرديد؟ و مردمى بدكار و مجرم بوديد (31)

و چون به شما گفته شد كه وعده خدا حق است و در قيامت هيچ شك و ريب نيست شماگفتيد قيامت چيست نمى فهميم بس خيالى پيش خود مى كنيم و به آن هيچ يقين نداريم (32)

و در آن هنگام بر آنان نتيجه اعمال بدشان پديد آيد و عذابى كه به آن تمسخر ميكردند به آنها احاطه كند (33)

و با آنها به

قهر و عتاب خطاب شود كه امروز ما شما را از رحمت خود فراموش مى كنيم يعنى محروم ميسازيم چنان كه شما در دنيا سرگرم شهوت و غفلت بوديد و ملاقات اين روز سخت را فراموش كرديد اينك منزل شما آتش دوزخ است و بر نجات خود هيچ يار و ياورى نداريد (34)

اين عذاب شما كيفر آنست كه به آيات خدا و دعوت رسولان حق تمسخر كرديد و مغرور زندگانى دنيا شديد و به زيور و زيب و موهومات پست آن فريب خورديد پس كافران امروز از آتش دوزخ رهائى ندارند و هيچ عذر و توبه ايشان نپذيرند (35)

بارى ستايش و سپاس مخصوص خداست كه به يكتائى آفريننده آسمانها و زمين و همه جهانهاى بى نهايت است (36)

و مقام جلال و كبريائى در آسمانها و زمين مخصوص اوست و او يكتا خداى مقتدر حكيم است (37)

ترجمه فارسي حجت الاسلام والمسلمين قرائتي

به نام خداوند بخشنده ى مهربان.

حا، ميم. (1)

نزول كتاب از طرف خداوند عزّت مند حكيم است. (2)

همانا در آسمان ها و زمين براى مؤمنان نشانه هايى است. (3)

و در آفرينش شما و آنچه از جنبده ها كه (در هستى) پراكنده نموده، براى اهل يقين، نشانه هايى (از قدرت الهى) است. (4)

و شب و روز كه در پى يكديگرند و آنچه از روزى كه خداوند از آسمان فرو فرستاده و زمين را به واسطه ى آن بعد از پژمردگى اش سبز و زنده نموده است و گردش بادها، براى كسانى كه تعقّل كنند نشانه هايى (از قدرت الهى است. (5)

اين ها آيات الهى است كه ما آنها را به حق بر تو تلاوت مى كنيم، پس بعد از خدا و آيات او

به چه سخنى ايمان مى آورند. (6)

واى بر هر دروغ پرداز گناه پيشه. (7)

(گناهكارى كه) آيات خدا را كه پيوسته بر او تلاوت مى شود، مى شنود ولى همچون كسى كه آنها را نشنيده متكبّرانه (بر انحراف خود) اصرار مى ورزد، پس او را به عذابى سخت بشارت ده. (8)

و هرگاه از آيات ما چيزى فهمد آن را به مسخره مى گيرد، آنانند كه برايشان عذاب خفّت بارى است. (9)

جهنّم پيش روى آنان است و آنچه را به دست آورده اند و آنچه را از غير خدا، اولياى خود گرفته اند، ذرّه اى آنان را بى نياز نمى كند و براى آنان عذاب بزرگى است. (10)

اين (قرآن) مايه ى هدايت است و كسانى كه به آيات پروردگارشان كفر ورزيدند برايشان عذابى دردناك از هول و اضطراب است. (11)

خداوند كسى است كه دريا را براى شما رام كرد تا به فرمان او كشتى ها در آن جريان پيدا كنند و تا از فضل او جستجو كنيد و شايد شكرگزارى كنيد. (12)

و آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است، همه از اوست كه براى شما رام نمود، همانا در اين تسخير براى كسانى كه فكر كنند، قطعاً نشانه هايى است. (13)

(اى پيامبر!) به كسانى كه ايمان آورده اند، بگو: از كسانى كه به (روز رستاخيز كه يكى از) ايّام اللّه (است) اميد ندارند، درگذرند (و آنان را به خدا واگذارند) تا خداوند (در آن روز) هر قومى را به آنچه انجام مى دادند جزا دهد. (14)

هر كس كار شايسته اى انجام دهد، پس به سود خود اوست و هر كس عمل بدى مرتكب شود، پس به زيان خود اوست، سپس به سوى پروردگارتان بازگشت

داده مى شويد. (15)

و همانا ما به بنى اسرائيل كتاب (آسمانى تورات) و حكومت و نبوّت داديم و از (خوردنى هاى) پاكيزه و دلپسند روزى كرديم و آنان را بر اهل زمانه برترى داديم. (16)

و به آنان دلايل روشنى نسبت به امر (دين) داديم، پس اختلاف نكردند مگر پس از آنكه حقيقت برايشان حاصل شد (و اين اختلاف) از روى حسادت و برترى جويى بود كه ميان آنان وجود داشت. همانا خداوند در قيامت درباره آنچه پيوسته اختلاف مى كنند، ميانشان داورى خواهد كرد. (17)

سپس تو را بر شريعتى از امر (دين) قرار داديم، پس آن را پيروى كن و از خواسته هاى جاهلان پيروى نكن. (18)

آنان هرگز در برابر خداوند از تو دفاع نخواهند كرد و البتّه ستمگران ياور يكديگرند و خداوند يار افراد با تقواست. (19)

اين (كتاب) براى مردم، وسيله ى بصيرت و هدايت و براى اهل يقين، مايه ى رحمت است. (20)

آيا كسانى كه مرتكب كارهاى بد شدند گمان كردند كه ما آنان را همچون كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند قرار خواهيم داد و حيات و مرگشان يكسان است؟ چه بد داورى مى كنند. (21)

و خداوند آسمان ها و زمين را به حق آفريد تا هر كس به موجب آنچه كسب نموده است پاداش داده شود و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت. (22)

پس آيا ديدى كسى را كه هواى خويش را معبود خود قرار داده و خداوند او را با وجود آگاهيش به بيراهه گذاشت و بر گوش و قلبش مهر زد و بر چشمش پرده اى نهاد. پس بعد از خدا كيست كه او را هدايت كند، پس آيا

پند نمى گيريد؟ (23)

و گفتند: جز همين زندگى دنيايى، زندگى ديگرى نيست، مى ميريم و زنده مى شويم (يك گروه مى رويم و يك گروه مى آييم) و ما را چيزى جز طبيعت و روزگار نابود نمى كند، در حالى كه هيچگونه علمى بر اين ادّعا ندارند. آنان جز گروهى خيالباف نيستند. (24)

و هرگاه آيات روشن ما (درباره معاد) بر آنان تلاوت گردد، دليل و حجّتى ندارند، مگر آنكه گويند: اگر راست مى گوييد پدران ما را (زنده كنيد و) بياوريد. (25)

بگو: خداست كه شما را زنده مى كند و سپس مى ميراند و آنگاه براى روز قيامتى كه شكى در آن نيست همه را جمع مى نمايد ولى اكثر مردم نمى دانند. (26)

حكومت و فرمانروايى آسمان ها و زمين مخصوص خداست و روزى كه رستاخيز بر پا شود، آن روز ياوه سرايان زيانكارند. (27)

(در روز رستاخيز) هر امّتى را به زانو در آمده مى بينى، در حالى كه هر امتى به سوى كتابش (براى دادرسى) فراخوانده شده است. امروز آنچه را عمل مى كرديد دريافت خواهيد كرد. (28)

اين است كتاب ما كه به حق درباره شما سخن مى گويد، همانا ما آنچه را انجام مى داديد نسخه بردارى و ثبت مى كرديم. (29)

پس كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند پروردگارشان آنان را در رحمت خويش داخل مى كند، اين است آن رستگارى آشكار. (30)

و امّا كسانى كه كفر ورزيدند (به آنان گفته مى شود) مگر آيات من بر شما خوانده نشد، پس استكبار ورزيديد و گروهى مجرم بوديد. (31)

و هرگاه گفته شد كه وعده الهى حق است و در قيامتى كه (در پيش است) شكى نيست، گفتيد: ما نمى دانيم قيامت چيست،

ما آن را جز گمانى نمى پنداريم و ما به سراغ باور كردن آن نيستيم. (32)

و بدى هاى اعمالشان برايشان روشن شد و آنچه را به مسخره مى گرفتند، فراگيرشان شد. (33)

و به آنان گفته شود: امروز ما شما را به فراموشى مى سپاريم، همان گونه كه شما ديدار امروزتان را به فراموشى سپرديد، جايگاه شما آتش است و براى شما هيچ ياورى نيست. (34)

اين به خاطر آنست كه شما آيات خدا را مسخره گرفتيد و زندگى دنيا مغرورتان كرد. پس امروز نه از آتش دوزخ خارج مى شوند و نه از آنان خواسته مى شود كه رضايت خدا را بخواهند. (35)

پس سپاس و ستايش مخصوص خداوند است، پروردگار آسمان ها و پروردگار زمين، پروردگار جهانيان. (36)

و بزرگى در آسمان ها و زمين مخصوص اوست و اوست خداى عزيز و حكيم. (37)

ترجمه فارسي استاد مجتبوي

به نام خداى بخشاينده مهربان

حا، ميم. (1)

فرو فرستادن اين كتاب از نزد خداى تواناى بى همتا و داناى با حكمت است. (2)

هرآينه در آسمانها و زمين براى مومنان نشانه هاست - براى استدلال بر حكمت خداوند -. (3)

و در آفرينش شما و آنچه از جنبندگان [در زمين] مى پراكند براى مردمى كه بى گمان باور دارند نشانه هاست. (4)

و در آمد و شد شب و روز - و افزونى و كاستى آنها - و روزيى - يعنى بارانى - كه خداى از آسمان - ابر - فرو آورده و زمين را به آن پس از مردگى اش زنده كرده و در وزيدن و گردانيدن بادها نشانه هاست براى مردمى كه خرد را كاربندند. (5)

اينها آيات خداست كه بر تو به راستى و درستى مى خوانيم، پس به كدام

سخن پس از [سخن] خداى و آيات او ايمان مى آورند؟ (6)

واى بر هر دروغ زن گنه پيشه اى! (7)

كه آيات خداى را كه بر او خوانده مى شود مى شنود، آنگاه به گردن كشى و بزرگ منشى [بر كفر و عناد] اصرار مى ورزد، گويى كه هرگز آن را نشنيده است، پس او را به عذابى دردناك مژده ده. (8)

و چون چيزى از آيات ما بداند به ريشخندش مى گيرد، اينانند كه عذابى خوار كننده دارند. (9)

فراروى ايشان دوزخ است، و آنچه به دست آورده اند - از اموال - و آنچه به جاى خدا دوستان گرفته اند آنان را هيچ سودى ندارد و به كار نيايد و ايشان را عذابى است بزرگ. (10)

اين [قرآن] رهنمونى است، و كسانى كه به آيات پروردگارشان كفر ورزيده اند آنان را عذابى است از گونه عذابى سخت دردناك. (11)

خداست آن كه دريا را براى شما رام كرد تا كشتى ها در آن به فرمان او روان شوند و تا از بخشش او - روزى - بجوييد و باشد كه سپاس گزاريد (12)

و آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است همه را كه از سوى اوست براى شما رام ساخت. هرآينه در اين [كارها] نشانه هاست براى مردمى كه مى انديشند. (13)

به كسانى كه ايمان آورده اند، بگو: از كسانى كه روزهاى [سخت و ناگوار] خداى را باور و اميد ندارند درگذرند تا [خدا خود] گروهى را بدانچه مى كردند سزا دهد. (14)

هر كه كارى نيك و شايسته كند به سود خود اوست، و هر كه كار بد و ناشايست كند به زيان اوست، سپس به سوى پروردگارتان بازگردانده مى شويد. (15)

و هرآينه فرزندان اسرائيل

را كتاب - تورات - و حكم - حكمت يا فرمانروايى - و پيامبرى داديم و ايشان را از چيزهاى پاكيزه روزى كرديم، و آنان را بر جهانيان - مردم زمانه - برترى نهاديم. (16)

و ايشان را نشانه ها و دلايل روشن از كار [دين خود و رسالت محمد (ص)] بداديم، پس اختلاف نكردند - در احكام تورات يا درباره پيامبر (ص) - مگر پس از آنكه دانش بديشان رسيد، از روى ستم و بدخواهى ميان خود. همانا پروردگار تو ميان آنان در روز رستاخيز درباره آنچه در آن اختلاف مى كردند داورى خواهد كرد. (17)

سپس تو را بر راه و روشى از كار [دين و شريعت] نهاديم، پس آن را پيروى كن و از هوسها و خواهشهاى دل كسانى كه نمى دانند پيروى مكن. (18)

همانا آنان تو را از خدا - در برابر خدا - هيچ سودى ندارند و به كار نيايند، و ستم كاران برخى دوستان برخى ديگرند و خدا دوست و كارساز پرهيزگاران است. (19)

اين - دين يا قرآن - بينشهايى است براى مردم، و رهنمونى و بخشايشى است براى گروهى كه بى گمان باور دارند. (20)

يا مگر كسانى كه به كارهاى بد دست يازيدند مى پندارند كه آنان را همانند كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى نيك و شايسته كردند قرار مى دهيم كه زندگانى و مرگشان يكسان و برابر باشد؟! بد داورى مى كنند. (21)

و خدا آسمانها و زمين را به راستى و درستى آفريد [تا نشانه هاى قدرت و خدايى او آشكار شود] و تا هر كسى بدانچه كرده است پاداش يابد و به آنان ستم نمى شود. (22)

آيا ديدى كسى را

كه خداى خود را خواهش و هوس دل خويش گرفت و خدا از روى دانش گمراهش كرد و بر گوش و دلش مهر نهاد و بر چشمش پرده افكند؟ پس كيست كه او را پس از [فرو گذاشتن] خدا راه نمايد؟ آيا پند نمى گيريد (23)

و [كافران] گفتند: اين - يعنى زندگى - نيست مگر زندگى ما در اين جهان، مى ميريم و زنده مى شويم و ما را جز دهر - روزگار و زمانه - هلاك نكند، و آنان را هيچ دانشى به آن نيست، آنان جز در گمان و پندار نيستند. (24)

و چون آيات روشن ما - درباره زنده شدن مردگان به هنگام رستاخيز - بر آنان خوانده شود حجت ايشان جز اين نباشد كه گويند: پدران ما را بياريد - زنده كنيد - اگر راستگوييد. (25)

بگو: خدا شما را زنده مى كند و باز مى ميراند و سپس شما را به روز رستاخيز كه شكى در آن نيست فراهم مى آورد، ولى بيشتر مردم نمى دانند. (26)

و خداى راست پادشاهى آسمانها و زمين، و روزى كه رستاخيز برپا شود در آن روز باطل گرايان - حق ناباوران و كج روان - زيان مى كنند. (27)

و هر گروهى را به زانو در آمده - نيمخيز آماده برخاستن از هول آن روز - بينى. هر گروهى را به نامه [كردار]ش فراخوانند. امروز شما را پاداش آنچه مى كرديد بدهند. (28)

اين است نامه ما كه بر شما - به زيان و بر ضد شما - به راستى سخن مى گويد. همانا ما از كارهايى كه مى كرديد رونوشت برمى داشتيم. (29)

اما كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى نيك و شايسته كردند، پس

پروردگارشان ايشان را در رحمت خود - در بهشت - درآرد. اين است كاميابى و پيروزى بزرگ. (30)

و اما كسانى كه كافر شدند [به آنها گويند:] آيا نه اين بود كه آيات من بر شما خوانده مى شد پس شما گردن كشى كرديد و مردمى بزه كار بوديد (31)

و هنگامى كه گفته مى شد: همانا وعده خدا راست است و رستاخيز شكى در آن نيست، مى گفتيد: ما نمى دانيم رستاخيز چيست. ما جز پندارى گمان نبريم، و ما [بدان] باور بى گمان نداريم. (32)

و آنان را [در آن روز] كارهاى بدى كه مى كردند پديدار شود و آنچه بدان استهزا، مى كردند آنان را فرو گيرد. (33)

و گفته شود: امروز شما را فراموش مى كنيم - فرو مى گذاريم - چنانكه شما ديدار اين روزتان را فراموش كرديد، و جاى شما دوزخ است و شما را يارى كننده اى نيست. (34)

اين [عذاب] به سبب آن است كه شما آيات خدا را به مسخره گرفتيد و زندگى دنيا شما را بفريفت، پس امروز از آن (دوزخ) بيرون آورده نشوند و نه از ايشان خواستار عذرخواهى و خشنودى جستن شوند - زيرا عذرشان پذيرفته نيست -. (35)

پس سپاس و ستايش خداى راست، خداوند آسمانها و زمين، پروردگار جهانيان. (36)

و او راست بزرگى در آسمانها و زمين و اوست تواناى بى همتا و داناى با حكمت. (37)

ترجمه فارسي استاد آيتي

به نام خداي بخشاينده مهربان

حا، ميم. (1)

نازل شدن اين كتاب از جانب خداي پيروزمند و حكيم است. (2)

هر آينه در آسمانها و زمين نشانه هاي عبرتي است براي مومنان. (3)

و در آفرينش شما و پراكنده شدن جنبندگان عبرتهاست براي اهل يقين. (4)

آمد و شد شب و روز و رزقي كه خدا از آسمان مي فرستد و زمين مرده را بدان زنده مي كند و نيز در وزش بادها عبرتهاست براي عاقلان. (5)

اينها آيات خداست كه به راستي بر تو تلاوت مي كنيم. جز خدا و آياتش به كدام سخن ايمان مي آورند؟ (6)

واي بر هر دروغپرداز گناهكاري ! (7)

آيات خدا را كه بر او خوانده مي شود مي شنود. آنگاه به گردنكشي پاي مي فشرد، چنان كه گويي هيچ نشنيده است. پس به عذابي دردآورش بشارت ده . (8)

چون چيزي از آيات ما را فرا گيرد، به مسخره اش مي گيرد. اينان درخور عذابي خوار كننده اند. (9)

پيش رويشان جهنم است. و مالي كه به دست آورده اند و كساني كه سواي خداي يكتا به خدايي گرفته اند به حالشان سود نكند. ايشان راست عذابي بزرگ. (10)

اين رهنمودي است. و آنان كه به آيات پروردگارشان ايمان نمي آورند، برايشان عذابي است از سختترين عذابهاي دردآور. (11)

خداست كه دريا را رام شما كرد تا در آن به فرمان او كشتيها روان باشند، و طلب معيشت كنيد، باشد كه سپاسگزار باشيد. (12)

رام شما ساخت آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمين است. همه از آن اوست. در اين براي متفكران عبرتهاست. (13)

به كساني كه ايمان آورده اند، بگو: از خطاي كساني كه به روزهاي خدا باور ندارند در گذريد، تا خود، آن مردم را به جزاي اعمالي كه مرتكب شده اند پاداش دهد. (14)

هر كس كار شايسته اي كند، به سود خود اوست، و هر كس مرتكب كار

بدي شود، به زيان اوست. سپس همه به سوي پروردگارتان باز گردانده مي شويد. (15)

ما به بني اسرائيل كتاب و علم داوري و نبوت عطا كرديم و از چيزهاي پاكيزه و خوش روزيشان كرديم. و بر جهانيان برتريشان داديم. (16)

و آنها را درباره آن امر دلايلي روشن داديم. و در آن از روي حسد و كينه اختلاف نكردند، مگر آنگاه كه دانش يافتند. خدا در روز قيامت در آنچه اختلاف مي كردند داوري خواهد كرد. (17)

پس تو را به راه دين انداختيم. از آن راه برو، و از پي خواهش نادانان مرو. (18)

اينان تو را هيچ از خدا بي نياز نمي كنند و ظالمان دوستداران يكديگرند، و خدا دوستدار پرهيزگاران است. (19)

اين قرآن مايه بصيرت مردم و هدايت و رحمتي است براي اهل يقين. (20)

آيا آنان كه مرتكب بديها مي شوند مي پندارند كه در شمار كساني كه ايمان آورده اند و كارهاي شايسته كرده اند قرارشان مي دهيم؟ و آيا زندگي و مرگشان يكسان است؟ چه بد داوري مي كنند. (21)

و خدا آسمانها و زمين را به حق بيافريد تا هر كسي را برابر كاري كه كرده است پاداش دهد و به آنها ستم نشود. (22)

آيا آن كس را كه هوسش را چون خداي خود گرفت و خدا از روي علم گمراهش كرد و بر گوش و دلش مهر نهاد و بر ديدگانش پرده افكند، ديده اي ؟ اگر خدا هدايت نكند چه كسي او را هدايت خواهد كرد؟ چرا پند نمي گيريد (23)

و گفتند: جز زندگي دنيوي ما هيچ نيست. مي ميريم و زنده

مي شويم و ما را جز دهر هلاك نكند. آنان را بدان دانشي نيست و جز در پنداري نيستند. (24)

و چون آيات روشنگر ما بر آنها تلاوت شود، حجتشان جز اين نيست كه مي گويند: اگر راست مي گوييد، پدران ما را زنده كنيد. (25)

بگو: خداست كه شما را زنده مي كند، پس مي ميراند و سپس همه را در روز قيامت -كه شكي در آن نيست- گرد مي آورد. ولي بيشتر مردم نمي دانند. (26)

از آن خداوند است فرمانروايي آسمان و زمين. و آن روز كه قيامت بر پا شود، اهل باطل زيان خواهند كرد. (27)

هر امتي را ببيني كه به زانو در آمده است، و هر امتي را براي گرفتن نامه اعمالش بخوانند. در چنين روزي در برابر اعمالي كه كرده ايد پاداش مي بينيد. (28)

اين نوشته ماست كه به حق سخن مي گويد، زيرا ما كارهايي را كه مي كرده ايد مي نوشته ايم. (29)

اما كساني را كه ايمان آورده اند و كارهاي شايسته مي كنند، پروردگارشان داخل در رحمت خويش مي كند، و اين كاميابي آشكار است. (30)

اما اي آنان كه ايمان نياورده ايد، مگر نه آنكه آيات ما بر شما خوانده مي شد و شما تكبر مي ورزيديد و مردمي گناهكار بوديد؟ (31)

چون گفته مي شد كه وعده خدا حق است و در قيامت ترديدي نيست، مي گفتيد: ما نمي دانيم قيامت چيست؟ جز گماني نمي بريم و به يقين نرسيده ايم. (32)

اعمال زشتشان در برابرشان آشكار شد و آن چيزي كه مسخره اش مي كردند گرد بر گردشان را بگرفت.

(33)

به آنها گفته شود: امروز فراموشتان مي كنيم، همچنان كه شما ديدار چنين روزتان را فراموش كرده بوديد. جايگاهتان در آتش است و شما را هيچ ياوري نيست. (34)

و اين به كيفر آن است كه آيات خدا را به مسخره مي گرفتيد و زندگي دنيوي شما را بفريفت. پس امروز از اين آتش كسي بيرونشان نبرد و كسي عذرشان را نپذيرد. (35)

ستايش از آن خداست، پروردگار آسمانها و پروردگار زمين و پروردگار جهانيان. (36)

بزرگواري در آسمانها و زمين خاص اوست، و اوست پيروزمند و حكيم. (37)

ترجمه فارسي استاد خرمشاهي

به نام خداوند بخشنده مهربان

حم (حا. ميم) (1)

كتابى است فرو فرستاده از سوى خداوند پيروزمند فرزانه (2)

بى گمان در آسمانها و زمين مايه هاى عبرتى براى مومنان هست (3)

نيز در آفرينشتان و جانورانى كه [در زمين] مى پراكند، براى اهل يقين مايه هاى عبرت است (4)

و در پى يكديگر آمدن شب و روز، و هر روزى اى [باران] كه خداوند از آسمان فرو فرستاده است، و زمين را پس از پژمردنش بدان زنده داشته است، و در گردش بادها مايه هاى عبرتى براى خردمندان هست (5)

اين آيات الهى است كه به حق بر تو مى خوانيم. پس به كدامين حديث بعد از خداوند و آيات او ايمان مى آورند؟ (6)

واى بر هر دروغزن گناهكارى (7)

كه آيات الهى را كه بر او خوانده مى شود، مى شنود، سپس متكبرانه در شيوه خود سماجت مى ورزد، گويى آنها را نشنيده است، پس او را از عذاب دردناك خبر ده (8)

و چون از چيزى از آيات ما آگاه شود، آن را به ريشخند مى گيرد، اينانند كه برايشان عذاب خواركننده است

(9)

دوزخ پيشاپيش ايشان است، و آنچه به دست آورده اند هيچ به كار ايشان نيايد، همچنين دوستانى كه به جاى خداوند گرفته اند، و عذابى سهمگين در پيش دارند (10)

اين رهنمودى است و كسانى كه به آيات پروردگارشان انكار ورزيده اند، عذابى از عقوبتى دردناك دارند (11)

خداوند كسى است كه دريا را براى شما رام كرد تا كشتى ها در آن به فرمان او [براى شما] روان شود، تا از نعمت او روزى خود بجوييد و باشد كه سپاس بگزاريد (12)

و آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است همه از اوست و آنها را براى شما رام كرد، بى گمان در اين مايه هاى عبرتى براى انديشه وران هست (13)

به كسانى كه ايمان آورده اند بگو از كسانى كه از ايام الله بيمى ندارند درگذرند، تا خداوند هر قومى را به حسب كار و كردارشان جزا دهد (14)

هر كس كه كارى شايسته پيشه كند به سود خود اوست، و هر كس كارى بد در پيش گيرد، به زيان خود اوست، سپس به سوى پروردگارتان بازگردانده شويد (15)

و به راستى كه به بنى اسرائيل كتاب آسمانى و فرمانروايى و پيامبرى بخشيديم، و از پاكيزه ها روزيشان داديم، و ايشان را بر جهانيان [هم زمانشان] برترى بخشيديم (16)

و از كار [دين] روشنگرى ها به ايشان داديم، و اختلاف پيشه نكردند، مگر پس از آنكه علم [وحى] بر ايشان نازل شد، آن هم از روى رشك و رقابتى كه در ميان خود داشتند، بى گمان پروردگارت در روز قيامت در ميان آنان در آنچه اختلاف داشتند، داورى خواهد كرد (17)

سپس تو را برخوردار از آبشخورى از امر [دين] ساختيم،

پس از آن پيروى كن و از هوى و هوس نادانان پيروى مكن (18)

كه ايشان در برابر [عذاب] خداوند، چيزى را از تو باز ندارند، و بى گمان بعضى از ستمكاران [مشرك] سرور بعضى ديگرند، و خداوند سرور پرهيزگاران است (19)

اين ديده ورى هايى براى مردم است، و براى اهل ايقان رهنمود و رحمت است (20)

يا كسانى كه مرتكب گناهان شده اند گمان مى دارند كه ايشان را همانند كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، قرار مى دهيم، كه زندگانى و مرگشان يكسان باشد؟ چه بد است داوريشان (21)

خداوند آسمانها و زمين را به حق آفريده است، تا هر كسى را بر حسب آنچه كرده است، جزا دهد و بر ايشان ستم نرود (22)

آيا ديده اى آن كس را كه هواى نفسش را [همچون] خداى خود گرفت و خداوند او را با وجود آگاهى اش، بيراه گذارد، و بر گوش و دل او مهر نهاد و بر چشمش پرده كشيد، پس چه كسى پس از خداوند او را هدايت مى كند، آيا پند نمى گيريد (23)

و گويند چيزى جز زندگى دنيوى ما در كار نيست، كه زنده مى شويم و مى ميريم و چيزى جز روزگار ما را نمى كشد، و آنان را به اين امر علم نيست، چيزى جز پنداربافى نمى كنند (24)

و چون آيات روشنگر ما بر آنان خوانده شود، بهانه شان جز اين نيست كه گويند اگر راست مى گوييد پدران ما را بازآوريد (25)

بگو خداوند است كه شما را زندگى مى بخشد و سپس مى ميراند، سپس در روز قيامت كه شكى در [فرارسيدن] آن نيست، گرد مى آورد، ولى بيشترينه مردم نمى دانند (26)

و فرمانروايى آسمانها و زمين از

آن خداوند است، و روزى كه قيامت برپا شود، در چنين روزى باطلانديشان زيان كنند (27)

و بينى هر امتى را كه [براى دادخواهى] به زانو درآمده، هر امتى با كتابش فراخوانده شود، [گويند] امروز در برابر آنچه كرده ايد، جزا مى يابيد (28)

اين كتاب ماست كه به راستى بر شما گواهى مى دهد، ما آنچه شما انجام مى داديد ثبت مى كرديم (29)

اما كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، پروردگارشان ايشان را به جوار رحمت خويش [بهشت] در مى آورد، اين همان رستگارى آشكار است (30)

و اما كسانى كه كفرورزيده اند [به آنان فرمايد:] آيا آيات من بر شما خوانده نمى شد كه استكبار ورزيديد و قومى گنهكار شديد (31)

و چون گفته مى شد كه وعده الهى حق است و در قيامت شكى نيست، مى گفتيد نمى دانيم قيامت ديگر چيست؟ آن را جز گمانى نمى پنداريم، و ما [در حق آن] باورمند نيستيم (32)

و كيفر آنچه كرده بودند، بر آنان آشكار شد [و كيفر] آنچه به ريشخند گرفته بودند، فراگيرشان شد (33)

و گفته شود، امروز فراموشتان كرده ايم، همچنانكه شما هم ديدار امروزتان را فراموش كرده بوديد، و جايگاه شما آتش [دوزخ] است و براى شما ياورى نيست (34)

اين از آن است كه آيات الهى را به ريشخند گرفتيد و زندگانى دنيا شما را فريفت، پس امروز، نه از آن بيرون برده شوند، نه عذرشان را بپذيرند (35)

سپاس خداوند راست، كه پروردگار آسمانها و زمين [و] پروردگار جهانيان است (36)

و تنها او را در آسمانها و زمين بزرگى سزد، و او پيروزمند فرزانه است (37)

ترجمه فارسي استاد معزي

بنام خداوند بخشاينده مهربان

حم (1)

فرستادن كتاب از خداوند

عزّتمند حكيم (2)

همانا در آسمانها و زمين است آيتهائى براى ايمان آرندگان (3)

و در آفرينش شما و آنچه مى گستراند از جُنبنده آيتهائى است براى قومى كه يقين دارند (4)

و در گردش شبانه روز و آنچه فرستاد خدا از آسمان از روزيى كه زنده كرد بدان زمين را پس از مُردنش و گردانيدن بادها آيتهائى است براى قومى كه بخرد يابند (5)

اين است آيتهاى خدا همى خوانيمش بر تو به حقّ پس به كدام سخن پس از خدا و آيتهايش ايمان مى آورند (6)

واى بر هر دروغگوى گنهكارى (7)

كه مى شنود آيتهاى خدا را خوانده مى شوند بر او پس اصرار ورزد برترى جويان چنانكه گوئى نشنيدستش پس مژده ده او را به عذابى دردناك (8)

و گاهى كه داند از آيتهاى ما چيزى را برگيردش به ريشخند براى ايشان است عذابى خواركننده (9)

از پس ايشان است دوزخ و بى نياز نكند از ايشان آنچه فراهم كردند چيزى و نه آنچه برگرفتند جز خدا دوستانى و ايشان را است عذابى بزرگ (10)

اين است راهنمائى و آنان كه كفر ورزيدند به آيتهاى پروردگار خويش ايشان را است عذابى از پليد دردناك (11)

خدا است آنكه رام كرد براى شما دريا را تا روان شود در آن كشتى به فرمانش و تا بجوئيد روزى را از فضلش و شايد سپاسگزاريد (12)

و رام كرد براى شما آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است همگى از آن وى است همانا در اين است آيتهائى براى گروهى كه انديشه كنند (13)

بگو بدانان كه ايمان آوردند بيامرزند براى آنان كه اميد ندارند روزهاى خدا را تا پاداش

دهد گروهى را بدانچه بودند دست مى آوردند (14)

آنكه كردار نيك كند پس براى خويش است و آنكه بدى كند پس بر آن است سپس بسوى پروردگار خويش بازگردانيده شويد (15)

و هر آينه داديم به بنى اسرائيل كتاب و حكم و پيمبرى را و روزيشان داديم از پاكيزه ها و برتريشان داديم بر جهانيان (16)

و آورديمشان تابشهائى (نشانى هائى) از كار پس اختلاف نكردند مگر از پس آنكه بيامدشان دانش به سركشى ميان خويش همانا پروردگار تو داورى كند ميان ايشان روز رستاخيز در آنچه بودند در آن اختلاف مى كردند (17)

سپس قرار داديم تو را بر آئينى از كار پس پيرويش كن و پيروى مكن هوسهاى آنان را كه نمى دانند (18)

همانا ايشان بى نيازت نكنند از خدا به چيزى و همانا ستمگرانند برخيشان دوستان برخى و خدا است دوست پرهيزكاران (19)

اين بينشهائى است براى مردم و راهنمائى و رحمتى براى گروهى كه يقين دارند (20)

يا پنداشتند آنان كه فراهم كردند بدى ها را كه بگردانيمشان مانند آنان كه ايمان آوردند و كردارهاى شايسته كردند يكسان زندگانيشان و مُردنشان چه زشت است آنچه حكم كنند (21)

و آفريد خدا آسمانها و زمين را به حقّ و تا پاداش داده شود هر كه بدانچه دست آورد و ايشان ستم نشوند (22)

آيا ديدى آن را كه برگرفت خداى خويش را هوس خويش و گمراهش ساخت خدا با دانائى و مُهر نهاد بر گوش او و دلش و نهاد بر ديده او پرده اى پس كه رهبريش كند پس از خدا آيا يادآور نمى شوند (23)

و گفتند نيست آن جز زندگانى نزديك ما مى ميريم و زنده شويم و

نميراند ما را جز روزگار و نيستشان به اين دانشى نيستند آنان جز پندارندگان (24)

و گاهى كه خوانده شود بر ايشان آيتهاى ما روشن نباشد دستاويز ايشان جز آنكه گويند بياريد پدران ما را اگر هستيد راستگويان (25)

بگو خدا زنده سازد شما را پس بميراندتان سپس گرد آورد شما را بسوى روز رستاخيز نيست شكى در آن و ليكن بيشتر مردم نمى دانند (26)

و خدا را است پادشاهى آسمانها و زمين و روزى كه بپا شود ساعت آن روز زيانكار شوند نادرستان (27)

و بينى هر ملّتى را به زانو درآمده هر ملّتى خوانده شوند بسوى كتاب خويش امروز پاداش داده مى شويد آنچه را بوديد مى كرديد (28)

اين است كتاب ما سخنگوى است بر شما به حقّ همانا ما استنساخ مى كرديم (مى نوشتيم) آنچه را بوديد مى كرديد (29)

اما آنان كه ايمان آوردند و كردارهاى نكو كردند پس درآردشان پروردگارشان در رحمت خويش اين است آن رستگارى آشكار (30)

و امّا آنان كه كفر ورزيدند آيا نبود آيتهاى من خوانده مى شد بر شما پس كبر ورزيديد و شديد گروهى گنهكاران (31)

و هر گاه گفته مى شد كه وعده خدا است حقّ و ساعت نيست شكّى در آن مى گفتيد ندانيم چيست ساعت نپنداريم جز گمانى و نيستيم ما يقين دارندگان (32)

و پديدار شد براى ايشان بدى هاى آنچه كردند و فرود آمد بديشان آنچه بودند بدان مسخره مى كردند (33)

و گفته شد امروز فراموش كنيم شما را بدانسان كه فراموش كرديد رسيدن را به روز خويش اين و جايگاه شماست آتش و نيست شما را يارانى (34)

اين بدان است كه گرفتيد آيتهاى خدا را ريشخند

و فريب داد شما را زندگانى دنيا پس امروز برون آورده نشوند از آن و نه بهانه پذيرفته شود از ايشان (35)

پس خداى را است سپاس پروردگار آسمانها و پروردگار زمين پروردگار جهانيان (36)

و او را است برترى در آسمانها و زمين و او است عزّتمند حكيم (37)

ترجمه انگليسي قرائي

In the Name of Allah, the All-beneficent, the All-merciful.

1 Ha, Meem.

2 The [gradual] sending down of the Book is from Allah, the All-mighty, All-wise.

3 Indeed in the heavens and the earth there are signs for the faithful.

4 And in your creation [too], and whatever animals that He scatters abroad, there are signs for a people who have certainty.

5 And in the alternation of night and day and what Allah sends down from the sky of [His] provision with which He revives the earth after its death, and in the changing of the winds there are signs for a people who apply reason.

6 These are the signs of Allah that We recite for you in truth. So what discourse will they believe after Allah and His signs?

7 Woe to every sinful liar,

8 who hears the signs of Allah being recited to him, yet persists disdainfully, as if he had not heard them. So inform him of a painful punishment.

9 Should he learn anything about Our signs, he takes them in derision. For such there is a humiliating punishment.

10 Ahead of them is hell and what they have earned will not avail them in any way, nor

what they had taken as guardians besides Allah, and there is a great punishment for them.

11 This is a guidance, and as for those who defy the signs of their Lord, for them is a painful punishment due to defilement.

12 It is Allah who disposed the sea for you[r benefit] so that the ships may sail in it by His command, and that you may seek of His grace, and that you may give thanks.

13 And He has disposed for you[r benefit] whatever is in the heavens and whatever is on the earth; all is from Him. There are indeed signs in that for a people who reflect.

14 Say to the faithful to forgive those who do not expect Allah’s days, that He may [Himself] requite a people for what they used to earn.

15 Whoever acts righteously, it is for his own soul, and whoever does evil, it is to its own detriment, then you will be brought back to your Lord.

16 Certainly We gave the Children of Israel the Book, judgement and prophethood and We provided them with all the good things, and We gave them an advantage over all the nations,

17 and We gave them manifest precepts. But they did not differ except after knowl-edge had come to them, out of envy among themselves. Indeed your Lord will judge between them on the Day of Resurrection concerning that about which they used to differ.

18 Then We set you upon a clear course of the Law;

so follow it, and do not follow the desires of those who do not know.

19 Indeed they will not avail you in any way against Allah. Indeed the wrongdoers are allies of one another, but Allah is the guardian of the Godwary.

20 These are eye-openers for mankind, and guidance and mercy for a people who have certainty.

21 Do those who have perpetrated misdeeds suppose that We shall treat them as those who have faith and do righteous deeds, their life and death being equal? Evil is the judgement that they make!

22 Allah created the heavens and the earth with reason, so that every soul may be requited for what it has earned, and they will not be wronged.

23 Have you seen him who has taken his desire to be his god and whom Allah has led astray knowingly, and set a seal upon his hearing and his heart, and put a blindfold on his sight? So who will guide him after Allah? Will you not then take admonition?

24 They say, ‘There is nothing but the life of this world: we live and we die, and noth-ing but time destroys us.’ But they do not have any knowledge of that, and they only make conjectures.

25 And when Our manifest signs are recited to them, their only argument is to say, ‘Bring our fathers back [to life], should you be truthful.’

26 Say, ‘It is Allah who gives you life, then He makes you die. Then He will gather you

on the Day of Resurrection, in which there is no doubt. But most people do not know.’

27 To Allah belongs the kingdom of the heavens and the earth, and when the Hour sets in, the falsifiers will be losers on that day.

28 And you will see every nation fallen on its knees. Every nation will be summoned to its book: ‘Today you will be requited for what you used to do.

29 This is Our book, which speaks truly against you. Indeed We used to record what you used to do.’

30 As for those who have faith and do righteous deeds, their Lord will admit them into His mercy. That is the manifest success!

31 But as for the faithless, [they will be asked,] ‘Were not My signs recited to you? But you were disdainful, and you were a guilty lot.

32 And when it was said, ‘‘Allah’s promise is indeed true, and there is no doubt about the Hour,’’ you said, ‘‘We do not know what the Hour is. We know nothing beyond conjectures, and we do not possess any certainty.’’ ’

33 The evils of what they had done will appear to them, and they will be besieged by what they used to deride.

34 And it will be said, ‘Today We will forget you, just as you forgot the encounter of this day of yours. The Fire will be your abode, and you will not have any helpers.

35 That is because you took the signs of Allah in

derision, and the life of the world had deceived you.’ So today they will not be brought out of it, nor will they be asked to propitiate [Allah].

36 So all praise belongs to Allah, the Lord of the heavens and the Lord of the earth, the Lord of all the worlds.

37 To Him belongs all supremacy in the heavens and the earth, and He is the All-mighty, the All-wise.

ترجمه انگليسي شاكر

Ha Mim. (1)

The revelation of the Book is from Allah, the Mighty, the Wise. (2)

Most surely in the heavens and the earth there are signs for the believers. (3)

And in your (own) creation and in what He spreads abroad of animals there are signs for a people that are sure; (4)

And (in) the variation of the night and the day, and (in) what Allah sends down of sustenance from the cloud, then gives life thereby to the earth after its death, and (in) the changing of the winds, there are signs for a people who understand. (5)

These are the communications of Allah which We recite to you with truth; then in what announcement would they believe after Allah and His communications? (6)

Woe to every sinful liar, (7)

Who hears the communications of Allah recited to him, then persists proudly as though he had not heard them; so announce to him a painful punishment. (8)

And when he comes to know of any of Our communications, he takes it for a jest; these it is that shall have abasing

chastisement. (9)

Before them is hell, and there shall not avail them aught of what they earned, nor those whom they took for guardians besides Allah, and they shall have a grievous punishment. (10)

This is guidance; and (as for) those who disbelieve in the communications of their Lord, they shall have a painful punishment on account of uncleanness. (11)

Allah is He Who made subservient to you the sea that the ships may run therein by His command, and that you may seek of His grace, and that you may give thanks. (12)

And He has made subservient to you whatsoever is in the heavens and whatsoever is in the earth, all, from Himself; most surely there are signs in this for a people who reflect. (13)

Say to those who believe (that) they forgive those who do not fear the days of Allah that He may reward a people for what they earn. (14)

Whoever does good, it is for his own soul, and whoever does evil, it is against himself; then you shall be brought back to your-- Lord. (15)

And certainly We gave the Book and the wisdom and the prophecy to the children of Israel, and We gave them of the goodly things, and We made them excel the nations. (16)

And We gave them clear arguments in the affair, but they did not differ until after knowledge had come to them out of envy among themselves; surely your -Lord will judge between them on the day of resurrection concerning

that wherein they differed. (17)

Then We have made you follow a course in the affair, therefore follow it, and do not follow the low desires of those who do not know. (18)

Surely they shall not avail you in the least against Allah; and surely the unjust are friends of each other, and Allah is the guardian of those who guard (against evil). (19)

These are clear proofs for men, and a guidance and a mercy for a people who are sure. (20)

Nay! do those who have wrought evil deeds think that We will make them like those who believe and do good-- that their life and their death shall be equal? Evil it is that they judge. (21)

And Allah created the heavens and the earth with truth and that every soul may be rewarded for what it has earned and they shall not be wronged. (22)

Have you then considered him who takes his low desire for his god, and Allah has made him err having knowledge and has set a seal upon his ear and his heart and put a covering upon his eye. Who can then guide him after Allah? Will you not then be mindful? (23)

And they say: There is nothing but our life in this world; we live and die and nothing destroys us but time, and they have no knowledge of that; they only conjecture. (24)

And when Our clear communications are recited to them, their argument is no other than that they say: Bring

our fathers (back) if you are truthful. (25)

Say: Allah gives you life, then He makes you die, then will He gather you to the day of resurrection wherein is no doubt, but most people do not know. (26)

And Allah's is the kingdom of the heavens and the earth; and on the day when the hour shall come to pass, on that day shall they perish who say false things. (27)

And you shall see every nation kneeling down; every nation shall be called to its book: today you shall be rewarded for what you did. (28)

This is Our book that speaks against you with justice; surely We wrote what you did, (29)

Then as to those who believed and did good, their Lord will make them enter into His mercy; that is the manifest achievement. (30)

As to those who disbelieved: What! were not My communications recited to you? But you were proud and you were a guilty people. (31)

And when it was said, Surely the promise of Allah is true and as for the hour, there is no doubt about it, you said: We do not know what the hour is; we do not think (that it will come to pass) save a passing thought, and we are not at all sure. (32)

And the evil (consequences) of what they did shall become manifest to them and that which they mocked shall encompass them. (33)

And it shall be said: Today We forsake you as you neglected the meeting of

this day of yours and your abode is the fire, and there are not for you any helpers: (34)

That is because you took the communications of Allah for a jest and the life of this world deceived you. So on that day they shall not be brought forth from it, nor shall they be granted goodwill. (35)

Therefore to Allah is due (all) praise, the Lord of the heavens and the Lord of the earth, the Lord of the worlds. (36)

And to Him belongs greatness in the heavens and the earth, and He is the Mighty, the Wise. (37)

ترجمه انگليسي ايروينگ

In the name of God, the Mercy-giving, the Merciful!

(1) H.M.

(2) The revelation of the Book [happens]through God, the Powerful, the Wise;

(3) there are signs in Heaven and Earth for believers.

(4) In your own creation as well as how animals are propagated there are signs for folk who are convinced.

(5) The alternation of night and daylight, and any sustenance God sends down from the sky with which He revives the earth after its death, and the wheeling of the winds are signs for folk who use their reason.

(6) Those are God's signs which We recite to you for the Truth, so in what report will you believe if not in God and His signs?

(7) How awful will it be for every shamming sinner

(8) who hears God's signs recited to him, then proudly persists as if he had never heard them. Announce some painful torment to him!

(9)

Whenever he learns anything about Our signs, he takes them as a joke. Those shall have shameful torment:

(10) beyond them there lies Hell. Anything they have earned will not help them out at all, nor will anything they have adopted as patrons instead of God. They will have awful torment!

(11) This means guidance, while those who disbelieve in your Lord's signs will have painful punishment as a blight.

(12) God is the One Who has subjected the sea to you, so that ships may sail on it at His command and you may seek His bounty and even feel grateful.

(13) He has subjected whatever is in Heaven and whatever is on Earth to you; it all comes from Him. In that are signs for folk who think things over.

(14) Tell those who believe to forgive the ones who do not expect [to see] God's days, so He may reward a folk according to whatever it has earned.

(15) Anyone who acts honorably, acts on his own behalf; while whoever commits evil will find it stands against him; then to your Lord shall you (all) return.

(16) We already gave the Children of Israel the Book, discretion and prophethood, and We provided them with wholesome things and let them excel over [everyone in] the Universe.

(17) We gave them explanations about the Matter. They only disagreed after knowledge had come to them, out of envy towards one another. Your Lord will judge among them on Resurrection Day concerning anything they may have

been differing over.

(18) Next We placed you on a highroad [to receive] the command, so follow along it and do not follow the whims of those who do not know.

(19) They will never help you out in any way against God; some wrongdoers act as patrons for others, while God is Patron of those who do their duty.

(20) These are insights for mankind, as well as guidance and mercy for folk who are convinced.

(21) Or do those who commit evil deeds reckon that We will treat them exactly like those who believe and perform honorable actions, just as if their mode of living and their way of dying were equivalent? How lamely do they judge!

(22) God has created Heaven and Earth for a true purpose, and so every soul may be rewarded for whatever it has earned, and they will not be harmed.

(23) Have you seen someone who has taken his passion as his God? God knowingly lets him go astray and seals off his hearing and his heart, and places a covering over his eyesight. Who will guide him instead of God? Will you not reflect [on this]?

(24) They say: "Nothing exists except our worldly life! We die and live, and only fate destroys us." They have no knowledge about that; they are only supposing.

(25) Whenever Our clear verses are recited to them, their argument is merely to say: "Bring back our forefathers if you are so truthful."

(26) SAY: "God gives you life; then brings

you death. Next He will bring you (all) together on Resurrection Day; there is no doubt about it." Yet most men do not realize it.

(27) God holds control over Heaven and Earth, and the day when the Hour will take place. On that day, quibblers will lose out!

(28) You will see every nation crouching ; each nation will be called [to appear] before its book: "Today you will be rewarded for whatever you have been doing.

(29) This book of Ours will pronounce the Truth about you; We have been recording whatever you have been doing."

(30) Their Lord will admit those into His mercy who believe and perform honorable deeds; that will be the clear Achievement.

(31) As for the ones who disbelieve: "Were not My signs recited to you, and yet you acted proudly and were such criminal folk?

(32) When someone said that God's promise is true and there is no doubt about the Hour, you (all) said: 'We do not know what the Hour is. We are only making a conjecture, and we are not convinced!'"

(33) The evil deeds they have committed will appear before them while whatever they were joking about will sweep in around them.

(34) Someone will say: "Today we shall forget you just as you forgot about a Meeting on this day of yours. Your lodging will be the Fire; you have no supporters!

(35) That is because you took God's signs for a joke. Worldly life has lured you on. Today they will

not be allowed to leave there nor will they be permitted to argue back.

(36) Yet God merits praise as Lord of Heaven and Lord of Earth; even as Lord of the Universe!

(37) He holds greatness in Heaven and Earth; He is the Powerful, the Wise!

ترجمه انگليسي آربري

In the Name of God, the Merciful, the Compassionate

Ha Mim (1)

The sending down of the Book is from God, the All-mighty, the All-wise. (2)

Surely in the heavens and earth there are signs for the believers; (3)

and in your creation, and the crawling things He scatters abroad, there aresigns for a people having sure faith, (4)

and in the alternation of night and day, and the provision God sends downfrom heaven, and therewith revives the earth after it is dead, and theturning about of the winds, there are signs for a people whounderstand. (5)

Those are the signs of God that We recite to thee in truth; in what manner ofdiscourse then, after God and His signs, will they believe? (6)

Woe to every guilty impostor (7)

who hears the signs of God being recited to him, then perseveres in waxingproud, as if he has not heard them; so give him the good tidings of a painfulchastisement. (8)

And when he knows anything of Our signs, he takes them in mockery; those--forthem awaits a humbling chastisement. (9)

Behind them Gehenna (Hell); and that they have earned shall not avail themaught, nor those they took as protectors, apart from God; for them awaits amighty chastisement. (10)

This is guidance; and those who disbelieve in the signs of their Lord, thereawaits them a painful chastisement of wrath. (11)

God is He who has subjected to you the sea, that the ships may run on it atHis commandment, and that you may seek His bounty; haply so you will bethankful. (12)

And He has subjected to you what is in the heavens and what is in the earth,all together, from Him. Surely in that are signs for a people who reflect. (13)

Say unto those who believe, that they forgive those who do not look for thedays of God, that He may recompense a people for that they have beenearning. (14)

Whoso does righteousness, it is to his own gain, and whoso does evil, it isto his own loss; then to your Lord you shall be returned. (15)

Indeed, We gave the Children of Israel the Book, the Judgment, and theProphethood, and We provided them with good things, and We preferred themabove all beings. (16)

We gave them clear signs of the Command; so they differed not, except afterthe knowledge had come to them, being insolent one to another. Surely thyLord will decide between them on the Day of Resurrection touching theirdifferences. (17)

Then We set thee upon an open way of the Command; therefore follow it,and follow not the caprices of those who do not know. (18)

Surely they will not avail thee aught against God. Surely the evildoers arefriends one of the other; God is the friend of the godfearing. (19)

This is clear proofs for men, and a guidance, and a mercyto a people having sure faith. (20)

Or do those who commit evil deeds think that We shall make them as thosewho believe and do righteous deeds, equal their living and their dying?How ill they judge! (21)

God created the heavens and the earth in truth, and that every soul may berecompensed for what it has earned; they shall not be wronged. (22)

Hast thou seen him who has taken his caprice to be his god, and Godhas led him astray out of a knowledge, and set a seal upon his hearingand his heart, and laid a covering on his eyes? Who shall guide himafter God? What, will you not remember? (23)

They say, `There is nothing but our present life;we die, and we live, and nothing but Time destroys us.' Of that they haveno knowledge; they merely conjecture. (24)

And when Our signs are recited to them, clear signs, their only argument isthat they say, `Bring us our fathers, if you speak truly.' (25)

Say: `God gives you life, then makes you die, then He shall gather you to theDay of Resurrection, wherein is no doubt, but most men do not know.' (26)

To God belongs the Kingdom of the heavens and the earth. And on the day whenthe Hour is come, upon that day the vain-doers shall lose. (27)

And thou shalt see every nation hobbling on their knees, every nation beingsummoned unto its Book: `Today you shall be recompensed for that

you weredoing. (28)

This is Our Book, that speaks against you the truth; We have been registeringall that you were doing.' (29)

And as for those who have believed and done deeds of righteousness,their Lord shall admit them into His mercy; that is the manifesttriumph. (30)

But as for those who have disbelieved: `Were not My signs recited to you, andyou waxed proud, and were a sinful people? (31)

And when it was said, "God's promise is true, and the Hour, there is nodoubt of it," you said, "We know not what the Hour may be; we have onlya surmise, and are by no means certain." ' (32)

And the evil deeds that they have done shall appear to them, and they shallbe encompassed by that they mocked at. (33)

And it shall be said, `Today We do forget you, even as you forgot theencounter of this your day; and your refuge is the Fire, and you shall haveno helpers. (34)

That is for that you took God's signs in mockery, and the present lifedeluded you.' So today they shall not be brought forth from it, nor willthey be suffered to make amends. (35)

So to God belongs praise, the Lord of the heavens and the Lord of the earth,Lord of all Being. (36)

His is the Domination in the heavens and the earth; He is the All-mighty, theAll-wise. (37)

ترجمه انگليسي پيكتال

In the name of Allah, the Beneficent, the Merciful.

Ha.Mim. (1)

The revelation of the Scripture is from Allah, the Mighty, the Wise. (2)

Lo!

in the heavens and the earth are portents for believers. (3)

And in your creation, and all the beasts that He scattered in the earth, are portents for a folk whose faith is sure. (4)

And the difference of night and day and the provision that Allah sendeth down from the sky and thereby quickeneth the earth after her death, and the ordering of the winds, are portents for a people who have sense. (5)

These are the portents of Allah which We recite unto thee (Muhammad) with truth. Then in what fact, after Allah and His portents, will they believe? (6)

Woe unto each sinful liar, (7)

Who heareth the revelations of Allah receive unto him, and then continueth in pride as though he heard them not. Give him tidings of a painful doom. (8)

And when he knoweth aught of Our revelations he maketh it a jest. For such there is a shameful doom. (9)

Beyond them there is hell, and that which they have earned will naught avail them, nor those whom they have chosen for protecting friends beside Allah. Theirs will be an awful doom. (10)

This is guidance. And those who disbelieve the revelations of their Lord, for them there is a painful doom of wrath. (11)

Allah it is Who hath made the sea of service unto you that the ships may run thereon by His command, and that ye may seek of His bounty, and that haply ye may be thankful; (12)

And hath made of service unto

you whatsoever is in the heavens and whatsoever is in the earth; it is all from Him. Lo! herein verily are portents for people who reflect. (13)

Tell those who believe to forgive those who hope not for the days of Allah; in order that He may requite folk what they used to earn. (14)

Whoso doeth right, it is for his soul, and whoso doeth wrong, it is against it. And afterward unto your Lord ye will be brought back. (15)

And verily We gave the Children of Israel the Scripture and the Command and the Prophethood, and provided them with good things and favored them above (all) peoples; (16)

And gave them plain commandments. And they differed not until after the knowledge came unto them, through rivalry among themselves. Lo! thy Lord will judge between them on the Day of Resurrection concerning that wherein they used to differ. (17)

And now have We set thee (O Muhammad) on a clear road of (Our) commandment; so follow it, and follow not the whims of those who know not. (18)

Lo! they can avail thee naught against Allah. And lo! as for the wrong doers, some of them are friends of others; and Allah is the Friend of those who ward off (evil). (19)

This is clear indication for mankind, and a guidance and a mercy for a folk whose faith is sure. (20)

Or do those who commit ill deeds suppose that We shall make them as those who believe and do good works,

the same life and death? Bad is their judgment! (21)

And Allah hath created the heavens and the earth with truth, and that every soul may be repaid what it hath earned. And they will not be wronged. (22)

Hast thou seen him who maketh his desire his god, and Allah sendeth him astray purposely, and sealeth up his hearing and his heart, and setteth on his sight a covering? Then who will lead him after Allah (hath condemned him)? Will ye not then heed? (23)

And they say: There is naught but our life of the world; we die and we live, and naught destroyeth us save time; when they have no knowledge whatsoever of (all) that; they do but guess. (24)

And when Our clear revelations are recited unto them their only argument is that they say: Bring (back) our fathers then, if ye are truthful. (25)

Say (unto them, O Muhammad): Allah giveth life to you, then causeth you to die, then gathereth you unto the Day of Resurrection whereof there is no doubt. But most of mankind know not. (26)

And unto Allah belongeth the Sovereignty of the heavens and the earth; and on the day when the Hour riseth, on that day those who follow falsehood will be lost. (27)

And thou wilt see each nation crouching, each nation summoned to its record. (And it will be said unto them): This day ye are requited what ye used to do. (28)

This Our Book pronounceth against you with truth. Lo!

We have caused (all) that ye did to be recorded. (29)

Then, as for those who believed and did good works, their Lord will bring them in unto His mercy. That is the evident triumph. (30)

And as for those who disbelieved (it will be said unto them): Were not Our revelations recited unto you? But ye were scornful and became a guilty folk. (31)

And when it was said: Lo! Allah's promise is the truth, and there is no doubt of the Hour's coming, ye said: We know not what the Hour is. We deem it naught but a conjecture, and we are by no means convinced. (32)

And the evils of what they did will appear unto them, and that which they used to deride will befall them: (33)

And it will be said: This day We forget you, even as ye forgot the meeting of this your day; and your habitation is the Fire, and there is none to help you. (34)

This, forasmuch as ye made the revelations of Allah a jest, and the life of the world beguiled you. Therefor this day they come not forth from thence, nor can they make amends (35)

Then praise be to Allah, Lord of the heavens and Lords of the earth, the Lord of the Worlds. (36)

And unto Him (alone) belongeth majesty in the heavens and the earth, and He is the Mighty, the Wise. (37)

ترجمه انگليسي يوسفعلي

In the name of Allah Most Gracious Most Merciful.

Ha Mim. (1)

The revelation of the

Book is from Allah the Exalted in power Full of Wisdom. (2)

Verily in the heavens and the earth are Signs for those who believe. (3)

And in the creation of yourselves and the fact that animals are scattered (through the earth) are Signs for those of assured Faith. (4)

And in the alternation of Night and Day and the fact that Allah sends down Sustenance from the sky and revives therewith the earth after its death and the change of the winds are Signs for those that are wise. (5)

Such are the Signs of Allah which We rehearse to thee in truth: then in what exposition will they believe after (rejecting) Allah and His Signs? (6)

Woe to each sinful Dealer in Falsehoods: (7)

He hears the Signs of Allah rehearsed to him yet is obstinate and lofty as if he had not heard them: then announce to him a Penalty Grievous! (8)

And when he learns something of Our Signs he takes them in jest: for such there will be a humiliating Penalty. (9)

In front of them is Hell: and of no profit to them is anything they may have earned nor any protectors they may have taken to themselves besides Allah: for them is a tremendous Penalty. (10)

This is (true) Guidance: and for those who reject the Signs of their Lord is a grievous Penalty of abomination. (11)

It is Allah Who has subjected the sea to you that ships may sail through it by His command that ye

may seek of His Bounty and that ye may be grateful. (12)

And He has subjected to you as from Him all that is in the heavens and on earth: behold in that are Signs indeed for those who reflect. (13)

Tell those who believe to forgive those who do not look forward to the Days of Allah: it is for Him to recompense (for good or ill) each People according to what they have earned. (14)

If anyone does a righteous deed it enures to the benefit of his own soul; if he does evil it works against (His own soul). In the end will ye (all) be brought back to your Lord. (15)

We did aforetime grant to the Children of Israel the Book the Power of Command and Prophethood; We gave them for Sustenance things good and pure; and We favored them above the nations. (16)

And We granted them clear Signs in affairs (of Religion): it was only after knowledge had been granted to them that they fell into schisms through insolent envy among themselves. Verily thy Lord will judge between them on the Day of Judgement as to those matters in which they set up differences. (17)

Then We put thee on the (right) Way of Religion: so follow thou that (Way) and follow not the desires of those who know not. (18)

They will be of no use to thee in the sight of Allah: it is only Wrongdoers (that stand as) protectors one to another: but Allah is

the Protector of the Righteous. (19)

These are clear evidences to men and a Guidance and Mercy to those of assured Faith. (20)

What! do those who seek after evil ways think that We shall hold them equal with those who believe and do righteous deeds that equal will be their Life and their death? Ill is the judgment that they make. (21)

Allah created the heavens and the earth for just ends and in order that each soul may find the recompense of what it has earned and none of them be wronged. (22)

Then seest thou such a one as takes as his god his own vain desire? Allah has knowing (him as such) left him astray and sealed His hearing and his heart (and understanding) and put a cover on his sight. Who then will guide him after Allah (has withdrawn Guidance)? Will ye not then receive admonition? (23)

And they say: "What is there but our life in this world? We shall die and we live and nothing but Time can destroy us." But of that they have no knowledge: they merely conjecture: (24)

And when Our Clear Signs are rehearsed to them their argument is nothing but this: they say "Bring (back) our forefathers if what ye say is true!" (25)

Say: "It is Allah Who gives you life then gives you death; then He will gather you together for the Day of Judgement about which there is no doubt": but most men do not understand. (26)

To Allah belongs

the dominion of the heavens and the earth and the Day that the Hour of Judgment is established that Day will the dealers in Falsehood perish! (27)

And thou wilt see every sect bowing the knee: every sect will be called to its Record: "This Day shall ye be recompensed for all that ye did! (28)

"This Our Record speaks about you with truth: for We were wont to put on record all that ye did." (29)

Then as to those who believed and did righteous deeds their Lord will admit them to His Mercy: that will be the Achievement for all to see. (30)

But as to those who reject Allah (to them will be said): "Were not Our Signs rehearsed to you? But ye were arrogant and were a people given to sin! (31)

"And when it was said that the promise of Allah was true and that the Hour there was no doubt about its (coming) ye used to say `We know not what is the Hour: we only think it is an idea and we have no firm assurance." (32)

Then will appear to them the evil (fruits) of what they did and they will be completely encircled by that which they used to mock at! (33)

It will also be said: "This Day We will forget you as ye forgot the meeting of this Day of yours! And your abode is the Fire and no helpers have ye! (34)

"This because ye used to take the Signs of Allah in

jest and the life of the world deceived you." (From) the Day therefore they shall not be taken out thence nor shall they be received into Grace. (35)

Then Praise be to Allah Lord of the heavens and Lord of the earth Lord and Cherisher of all the worlds! (36)

To Him be Glory throughout the heavens and the earth: and He is Exalted in Power Full of Wisdom! (37)

ترجمه فرانسوي

Au nom d'Allah, le Tout Miséricordieux, le Très Miséricordieux.

1. Ha, Mim.

2. La révélation du Livre émane d'Allah, le Puissant, le Sage.

3. Il y a certes dans les cieux et la terre des preuves pour les croyants.

4. Et dans votre propre création, et dans ce qu'Il dissémine comme animaux, il y a des signes pour des gens qui croient avec certitude.

5. De même dans l'alternance de la nuit et du jour, et dans ce qu'Allah fait descendre du ciel, comme subsistance [pluie] par laquelle Il redonne la vie à la terre une fois morte, et dans la distribution des vents, il y a des signes pour des gens qui raisonnent.

6. Voilà les versets d'Allah que Nous te récitons en toute vérité. Alors dans quelle parole croiront-ils après [la parole] d'Allah et après Ses signes?

7. Malheur à tout grand imposteur pécheur!

8. Il entend les versets d'Allah qu'on lui récite puis persiste dans son orgueil, comme s'il ne les avait jamais entendus. Annonce-lui donc un châtiment douloureux.

9. S'il a connaissance de quelques-uns de Nos versets, il les tourne en

dérision. Ceux-là auront un châtiment avilissant:

10. L'Enfer est à leur trousses. Ce qu'ils auront acquis ne leur servira à rien, ni ce qu'ils auront pris comme protecteurs, en dehors d'Allah. Ils auront un énorme châtiment.

11. Ceci [le Coran] est un guide. Et ceux qui récusent les versets de leur Seigneur auront le supplice d'un châtiment douloureux.

12. Allah, c'est Lui qui vous a assujetti la mer, afin que les vaisseaux y voguent, par Son ordre, et que vous alliez en quête de Sa grâce afin que vous soyez reconnaissants.

13. Et Il vous a assujetti tout ce qui est dans les cieux et sur la terre, le tout venant de Lui. Il y a là des signes pour des gens qui réfléchissent.

14. Dis à ceux qui ont cru de pardonner à ceux qui n'espèrent pas les jours d'Allah afin qu'Il rétribue [chaque] peuple pour les acquis qu'ils faisaient.

15. Quiconque fait le bien, le fait pour lui-même; et quiconque agit mal, agit contre lui-même. Puis vous serez ramenés vers votre Seigneur.

16. Nous avons effectivement apporté aux Enfants d'Israël le Livre, la sagesse, la prophétie, et leur avons attribué de bonnes choses, et les préférâmes aux autres humains [leurs contemporains];

17. Et Nous leur avons apporté des preuves évidentes de l'Ordre. Ils ne divergèrent qu'après que la science leur fut venue, par agressivité entre eux. Ton Seigneur décidera parmi eux, au Jour de la Résurrection, sur ce en quoi ils divergeaient.

18. Puis Nous t'avons mis sur la voie de l'Ordre [une

religion claire et parfaite]. Suis-la donc et ne suis pas les passions de ceux qui ne savent pas.

19. Il ne te seront d'aucune utilité vis-à-vis d'Allah. Les injustes sont vraiment alliés les uns des autres; tandis qu'Allah est le Protecteur des pieux.

20. Ceci [le Coran] constitue pour les hommes une source de clarté, un guide et une miséricorde pour les gens qui croient avec certitude.

21. Ceux qui commettent des mauvaises actions comptent-ils que Nous allons les traiter comme ceux qui croient et accomplissent les bonnes oeuvres, dans leur vie et dans leur mort? Comme ils jugent mal!

22. Et Allah a créé les cieux et la terre en toute vérité et afin que chaque âme soit rétribuée selon ce qu'elle a acquis. Ils ne seront cependant pas lésés.

23. Vois-tu celui qui prend sa passion pour sa propre divinité? Et Allah l'égare sciemment et scelle son ouïe et son coeur et étend un voile sur sa vue. Qui donc peut le guider après Allah? Ne vous rappelez-vous donc pas?

24. Et ils dirent: ‹Il n'y a pour nous que la vie d'ici-bas: nous mourons et nous vivons et seul le temps nous fait périr›. Ils n'ont de cela aucune connaissance: ils ne font qu'émettre des conjectures.

25. Et quand on leur récite Nos versets bien clairs, leur seul argument est de dire: ‹Faites revenir nos ancêtres si vous êtes véridiques›.

26. Dis: ‹Allah vous donne la vie puis Il vous donne la mort. Ensuite Il vous réunira le Jour de la Résurrection,

il n'y a pas de doute à ce sujet, mais la plupart des gens ne savent pas.

27. A Allah appartient le royaume des cieux et de la terre. Et le jour où l'Heure arrivera, ce jour-là, les imposteurs seront perdus.

28. Et tu verras chaque communauté agenouillée. Chaque communauté sera appelée vers son livre. On vous rétribuera aujourd'hui selon ce que vous oeuvriez.

29. Voilà Notre Livre. Il parle de vous en toute vérité car Nous enregistrions [tout] ce que vous faisiez›.

30. Ceux qui ont cru et fait de bonnes oeuvres, leur Seigneur les fera entrer dans sa miséricorde. Voilà le succès évident.

31. Et quant à ceux qui ont mécru [il sera dit]: ‹Mes versets ne vous étaient-ils pas récités? Mais vous vous enfliez d'orgueil et vous étiez des gens criminels›.

32. Et quand on disait: ‹la promesse d'Allah est vérité; et l'Heure n'est pas l'objet d'un doute›, vous disiez: ‹Nous ne savons pas ce que c'est que l'Heure; et nous ne faisions à son sujet que de simples conjectures et nous ne sommes pas convaincus [qu'elle arrivera].

33. Et leur apparaîtra [la laideur] de leurs mauvaises actions. Et ce dont ils se moquaient les cernera.

34. Et on leur dira: ‹Aujourd'hui Nous vous oublions comme vous avez oublié la rencontre de votre jour que voici. Votre refuge est le Feu; et vous n'aurez point de secoureurs.

35. Cela parce que vous preniez en raillerie les versets d'Allah et que la vie d'ici- bas vous trompait›. Ce jour-là on ne les en

fera pas sortir et on ne les excusera pas non plus.

36. Louange à Allah, Seigneur des cieux et Seigneur de la terre: Seigneur de l'univers.

37. Et à Lui la grandeur dans les cieux et la terre. Et c'est Lui le Puissant, le Sage.

ترجمه اسپانيايي

1. hm.

2. La revelación de la Escritura procede de Alá, el Poderoso, el Sabio.

3. Hay, en verdad, en los cielos y en la tierra signos para los creyentes.

4. En vuestra creación y en las bestias que Él esparce hay signos para gente que está convencida.

5. También en la sucesión de la noche y el día, en lo que como sustento Alá hace bajar del cielo, vivificando con ello la tierra después de muerta, y en la variación de los vientos hay signos para gente que comprende.

6. Estas son las aleyas de Alá, que te recitamos conforme a la verdad. Y ¿en qué anuncio van a creer si no creen en Alá y en Sus signos?

7. ¡Ay de todo aquél que sea mentiroso, pecador,

8. que, a pesar de oír las aleyas de Alá que se le recitan, se obstina en su altivez como si no las hubiera oído! ¡Anúnciale un castigo doloroso!

9. Los que, habiendo conocido algo de Nuestros signos, los hayan tomado a burla, tendrán un castigo humillante.

10. Les espera la gehena y sus posesiones no les servirán de nada, como tampoco los que tomaron como amigos en lugar de tomar a Alá. Tendrán un castigo terrible.

11. Esto es una

dirección. Los que no crean en los signos de su Señor tendrán el castigo de un suplicio doloroso.

12. Alá es Quien ha sujetado el mar a vuestro servicio para que las naves lo surquen a una orden Suya para que busquéis Su favor. Y quizás, así, seáis agradecidos.

13. Y ha sujetado a vuestro servicio lo que está en los cielos y en la tierra. Todo procede de Él. Ciertamente, hay en ello signos para gente que reflexiona.

14. Di a los creyentes que perdonen a quienes no cuentan con los Días de Alá, instituidos para retribuir a la gente según sus méritos.

15. Quien obra bien, lo hace en su propio provecho. Y quien obra mal, lo hace en detrimento propio. Luego, seréis devueltos a vuestro Señor.

16. Dimos a los Hijos de Israel la Escritura, el juicio y el profetismo. Les proveímos de cosas buenas y les distinguimos entre todos los pueblos.

17. Les dimos pruebas claras respecto a la Orden. Y no discreparon, por rebeldía mutua, sino después de haber recibido la Ciencia. Tu Señor decidirá entre ellos el día de la Resurrección sobre aquello en que discrepaban.

18. Luego, te pusimos en una vía respecto a la Orden. Síguela, pues, y no sigas las pasiones de quienes no saben.

19. No te servirán de nada frente a Alá. Los impíos son amigos unos de otros, pero Alá es el Amigo de los que Le temen.

20. Esto es un conjunto de pruebas visibles para los hombres, dirección y misericordia para

gente que esta convencida.

21. Quienes obran mal ¿creen que les trataremos igual que a quienes creen y obran bien, como si fueran iguales en vida y luego de muertos? ¡Qué mal juzgan!

22. Alá ha creado con un fin los cielos y la tierra. Y para que cada cual sea retribuido según sus méritos. Nadie será tratado injustamente.

23. Y ¿qué te parece quien ha divinizado su pasión a quien Alá ha extraviado a sabiendas, sellando su oído y su corazón, vendando sus ojos? ¿Quién podrá dirigirle luego de Alá? ¿Es que no os dejaréis amonestar?

24. Y dicen: «No hay más vida que ésta nuestra de acá. Morimos y vivimos, y nada sino la acción fatal del Tiempo nos hace perecer». Pero no tienen ningún conocimiento de eso, no hacen sino conjeturar.

25. Y cuando se les recitan Nuestras aleyas como pruebas claras, lo único que arguyen es: «¡Haced volver a nuestros padres, si es verdad lo que decís!»

26. Di: «Alá os da la vida y, después, os hará morir. Luego, os reunirá para el día indubitable de la Resurrección. Pero la mayoría de los hombres no saben».

27. El dominio de los cielos y de la tierra pertenece a Alá. Cuando ocurra la Hora, ese día, los falsarios estarán perdidos.

28. Verás a cada comunidad arrodillada. Cada comunidad será emplazada ante su Escritura : «Hoy seréis retribuidos con arreglo a vuestras obras.

29. He aquí Nuestra Escritura, que dice la verdad contra vosotros. Apuntábamos lo que hacíais».

30. A quienes creyeron

y obraron bien, su Señor les introducirá en Su misericordia. ¡Ése es el éxito manifiesto!

31. En cuanto a quienes no creyeron: «¿Es que no se os recitaron Mis aleyas? Pero fuisteis altivos y gente pecadora».

32. Cuando se decía: «Lo que Alá promete es verdad y no hay duda respecto a la Hora», decíais: «No sabemos qué es eso de 'la Hora'. No podemos sino conjeturar. No estamos convencidos».

33. Se les mostrará el mal que cometieron y les cercará aquello de que se burlaban.

34. Se dirá: «Hoy os olvidamos Nosotros, como vosotros olvidasteis que os llegaría este día. Tendréis el Fuego por morada y no encontraréis quien os auxilie.

35. Y esto es así porque tomasteis a burla los signos de Alá y la vida de acá os engaño». Ese día no serán sacados de él ni serán agraciados.

36. ¡Alabado sea Alá, Señor de los cielos, Señor de la tierra, Señor del universo!

37. ¡Suya es la majestad en los cielos y en la tierra! Él es el Poderoso, el Sabio.

ترجمه آلماني

Im Namen Allahs, des Gnنdigen, des Barmherzigen.

1. Hل Mيm.

2. Die Offenbarung des Buches ist von Allah, dem Allmنchtigen, dem Allweisen.

3. Wahrlich, in den Himmeln und auf der Erde sind Zeichen für jene, die glauben.

4. Und in eurer Erschaffung und all der Geschِpfe, die Er (über die Erde) ausstreut, sind Zeichen für Leute, die festen Glauben haben.

5. Und in dem Wechsel von Nacht und Tag und in der Versorgung, die Allah vom Himmel niedersendet, wodurch Er

die Erde neubelebt nach ihrem Tod, und in dem Wandel der Winde sind Zeichen für Leute, die Verstand besitzen.

6. Dies sind die Zeichen Allahs, die Wir dir mit der Wahrheit vortragen. An welches Wort wollen sie denn glauben nach Allah und Seinen Zeichen?

7. Wehe jedem sündigen Lügner,

8. Der Allahs Zeichen hِrt, wie sie ihm vorgetragen werden, und dann im Hochmut verharrt, als hنtte er sie nicht gehِrt - darum verkünde ihm qualvolle Strafe! -,

9. Und der, wenn er etwas von Unseren Zeichen kennen lernt, Spott damit treibt. Für solche ist schmنhliche Strafe.

10. Vor ihnen ist die Hِlle; und das, was sie erworben haben, soll ihnen nichts nützen noch die Beschützer, die sie sich statt Allah angenommen haben. Und ihnen wird gewaltige Strafe.

11. Das ist Führung. Und denjenigen, die die Zeichen ihres Herrn leugnen, wird eine qualvolle Strafe für den Gِtzendienst.

12. Allah ist es, Der euch das Meer dienstbar gemacht hat, daك die Schiffe darauf hinsegeln nach Seinem Geheiك und daك ihr nach Seiner Gnadenfülle trachtet und daك ihr dankbar seiet.

13. Und Er hat euch dienstbar gemacht, was in den Himmeln und was auf Erden ist; alles ist von Ihm. Hierin sind wahrlich Zeichen für Leute, die nachdenken.

14. Sprich zu denen, die glauben sie mِchten denen vergeben, die nicht die Strafe Allahs fürchten, auf daك Er die Leute belohne für das, was sie verdienen.

15. Wer das Rechte tut, der tut es für seine eigene Seele, und wer Unrecht tut, der tut es wider sie. Zuletzt werdet

ihr zu eurem Herrn zurückgebracht werden.

16. Wir gaben den Kindern Israels die Schrift und Herrschaft und Prophetentum, und Wir versorgten sie mit guten Dingen und bevorzugten sie vor den Vِlkern.

17. Und Wir gaben ihnen deutliche Weisungen in der Sache. Und sie wurden nicht eher uneins, als bis das wissen zu ihnen gekommen war - durch selbstsüchtigen Neid untereinander. Dein Herr wird zwischen ihnen richten am Tage der Auferstehung über das, worin sie uneins waren.

18. Dann brachten Wir dich auf einen klaren Pfad in der Sache des Glaubens: so befolge ihn, und folge nicht den Launen derer, die nichts wissen.

19. Sie werden dir nichts nützen wider Allah. Und was die Frevler anbelangt, so sind einige von ihnen Freunde anderer: Allah aber ist der Freund der Rechtschaffenen.

20. Diese (Lehren) sind die Mittel zur Erleuchtung für die Menschheit und eine Führung und Barmherzigkeit für Leute, die festen Glauben haben.

21. Wنhnen die, die Bِses verüben, etwa, daك Wir sie denen gleich behandeln werden, die glauben und gute Werke tun, so daك ihr Leben und ihr Tod gleich sein wird? Schlimm ist, wie sie urteilen!

22. Allah hat die Himmel und die Erde in Weisheit geschaffen und daher wird jeder belohnt werden für das, was er verdient; und kein Unrecht sollen sie leiden.

23. Hast du den gesehen, der sich sein eigen Gelüst zum Gott nimmt und den Allah zum Irrenden erklنrt auf Grund (Seines) Wissens und dem Er Ohren und Herz versiegelt und auf dessen Augen Er eine Decke gelegt hat? Wer sollte

ihn wohl richtig führen auكer Allah? Wollt ihr euch da nicht ermahnen lassen?

24. Und sie sprechen: «Es gibt nichts als dies unser Leben hienieden; wir sterben und wir leben, und nichts als die Zeit vernichtet uns.» Jedoch sie haben kein Wissen davon; sie vermuten bloك.

25. Und wenn ihnen Unsere deutlichen Zeichen vorgetragen werden, so ist ihr Einwand nur der, daك sie sagen: «Bringt unser Vنter (zurück), wenn ihr wahrhaftig seid.»

26. Sprich: «Allah gibt euch Leben und lنكt euch drauf sterben; dann wird Er euch versammeln zum Tage der Auferstehung; daran ist kein Zweifel. Allein die meisten Menschen wissen es nicht.

27. Allahs ist die Herrschaft über die Himmel und die Erde; und an dem Tage, wenn die «Stunde» kommen soll, an jenem Tage werden die Lügner zugrunde gehn.

28. Und du wirst jedes Volk knien sehn. Jedes Volk wird zu seinem Buche gerufen werden: «Heute sollt ihr belohnt werden für das, was ihr getan.

29. Das ist Unser Buch; es redet zu euch in Wahrheit. Wir lieكen alles aufschreiben, was ihr tatet.»

30. Was nun die betrifft, die glaubten und gute Werke vollbrachten, so wird ihr Herr sie führen in Seine Barmherzigkeit. Das ist die offenbare Glückseligkeit.

31. Doch zu jenen, die unglنubig waren: «Sind euch Meine Zeichen nicht vorgetragen worden? Ihr aber wart hoffنrtig, und ihr wurdet ein sündiges Volk.

32. Und als gesprochen wurde: "Die Verheiكung Allahs ist wahr, und über die «Stunde» ist kein Zweifel", da spracht ihr: "Wir wissen nicht, was die «Stunde» ist; wir halten (sie) für

einen Wahn, und wir sind nicht überzeugt."»

33. Und die bِsen Folgen ihres Tuns werden ihnen offenbar werden, und das, worüber sie zu spotten pflegten, soll sie umfangen.

34. Und es wird gesprochen werden: «Heute haben Wir euch vergessen, wie ihr das Eintreffen dieses eures Tags vergaكet. Euer Aufenthalt ist das Feuer, und von Helfern habt ihr keinen.

35. Dies, weil ihr Allahs Zeichen zum Gespِtt machtet und das Leben in dieser Welt euch betrog.» Drum sollen sie an jenem Tage nicht von dort herausgebracht werden, noch wird ihnen erlaubt sein, wiedergutzumachen.

36. Aller Preis denn sei Allah, dem Herrn der Himmel und dem Herrn der Erde, dem Herrn der Welten!

37. Sein ist die Herrlichkeit in den Himmeln und auf Erden; und Er ist der Allmنchtige, der Allweise.

ترجمه ايتاليايي

In nome di Allah, il Compassionevole, il Misericordioso

1. Hâ', Mîm .

2. La rivelazione del Libro proviene da Allah, l'Eccelso, il Saggio.

3. In verità nei cieli e sulla terra ci sono segni per coloro che credono,

4. nella vostra creazione e negli animali che dissemina [sulla terra], ci sono segni per coloro che credono con fermezza.

5. Nell'alternarsi della notte e del giorno, nell'acqua che Allah fa scendere dal cielo e per mezzo della quale vivifica la terra dopo che era morta, nel dispiegarsi dei venti, ci sono segni per coloro che ragionano.

6. Ecco i versetti di Allah, che noi ti recitiamo in tutta verità. In quale discorso e in quali segni potranno credere, oltre a [quelli] di Allah ?

7. Guai ad

ogni bugiardo peccatore,

8. che ode recitare davanti a sé i versetti di Allah, ma insiste nella sua superbia, come se non li avesse affatto uditi! Annunciagli dunque un doloroso castigo.

9. Se impara qualcuno dei Nostri versetti, li volge in scherno. Ecco coloro che avranno l'umiliante tormento:

10. li attende l'Inferno. Non servirà a niente quel che avranno fatto, né gli alleati che si sono presi all'infuori di Allah. Avranno un castigo terribile.

11. Questa è la guida . Coloro che non credono nei segni del loro Signore avranno doloroso supplizio.

12. Allah è Colui che ha messo il mare al vostro servizio, affinché vi scivoli la nave per ordine Suo e voi vi procuriate la Sua grazia, affinché siate riconoscenti.

13. E vi ha sottomesso tutto quello che è nei cieli e sulla terra: tutto [proviene] da Lui. In verità in ciò vi sono segni per coloro che riflettono.

14. Di' ai credenti di perdonare coloro che non sperano nei Giorni di Allah: [Egli] compenserà ogni popolo per quello che si è meritato.

15. Chi fa il bene, lo fa per se stesso, e chi fa il male lo fa contro di sé. Infine sarete tutti ricondotti al vostro Signore.

16. Già abbiamo dato ai Figli di Israele la Scrittura, la saggezza e la profezia. Concedemmo loro cibi eccellenti e li preferimmo agli altri popoli .

17. Demmo loro prove evidenti del [Nostro] Ordine ; non si divisero, astiosi gli uni con gli altri se non dopo che giunse loro la scienza. In

verità nel Giorno della Resurrezione il tuo Signore giudicherà tra di loro, a proposito delle loro divergenze.

18. In seguito ti abbiamo posto sulla via dell'Ordine . Seguila e non seguire le passioni di coloro che non conoscono nulla.

19. Non potranno giovarti in nulla contro Allah. In verità gli ingiusti sono alleati gli uni degli gli altri, mentre Allah è alleato dei timorati.

20. Questo [Corano] per gli uomini, è un appello al veder chiaro, una guida e una misericordia per coloro che credono fermamente.

21. Coloro che commettono il male credono che Noi li tratteremo alla stessa stregua di coloro che credono e compiono il bene, come se fossero uguali nella loro vita e nella loro morte ? Come giudicano male!

22. Allah creò in tutta verità i cieli e la terra, affinché ogni uomo sia compensato per quel che avrà fatto. Nessuno subirà un torto.

23. Non ha visto quello che assume a divinità le sue passioni ? Allah scientemente lo allontana, suggella il suo udito e il suo cuore e stende un velo sui suoi occhi. Chi lo potrà dirigere dopo che Allah [lo ha sviato]? Non rifletterete dunque?

24. Dicono: « Non c'è che questa vita terrena: viviamo e moriamo; quello che ci uccide è il tempo che passa». Invece non possiedono nessuna scienza, non fanno altro che illazioni.

25. Quando vengono recitati a loro i Nostri versetti espliciti, non hanno altro argomento eccetto: « Fate risorgere i nostri avi, se siete sinceri».

26. Di': « Allah vi dà la

vita e poi vi dà la morte, quindi vi riunirà nel Giorno della Resurrezione. Non c'è dubbio in proposito, ma la maggior parte degli uomini non lo sa».

27. [Appartiene] ad Allah la sovranità dei cieli e della terra; e nel Giorno in cui scoccherà l'Ora, saranno perduti i seguaci della falsità.

28. E vedrai ogni comunità genuflessa. Ogni comunità sarà convocata davanti al suo libro : « Oggi sarete compensati per quello che avete fatto».

29. Ecco il Nostro Libro che rivela la verità su di voi: sì, abbiamo tenuto nota di [tutto] ciò che facevate.

30. Quanto a coloro che avranno creduto e compiuto il bene, il Signore li accoglierà nella Sua misericordia. Questo è il successo evidente!

31. A coloro che invece non avranno creduto [sarà detto]: « Non vi sono stati recitati i Miei versetti? Ma eravate superbi ed eravate un popolo di malvagi.

32. Quando si diceva: «In verità la promessa di Allah è veritiera e non c'è dubbio alcuno sull'Ora», voi rispondevate: « Non sappiamo cos'è l'Ora, facciamo solo supposizioni, senza peraltro esserne convinti».

33. Appariranno loro [le conseguenze] di quel che avranno fatto e ciò di cui si burlavano li avvolgerà .

34. E sarà detto loro: «Oggi Noi vi dimentichiamo, come voi dimenticavate l'incontro di questo vostro Giorno. Il vostro soggiorno sarà il Fuoco e non avrete chi vi soccorra.

35. Ciò perché schernivate i segni di Allah e vi seduceva la vita terrena». In quel Giorno, non saranno fatti uscire e non saranno accettate le loro

scuse.

36. La lode appartiene ad Allah, Signore dei cieli e della terra, Signore dei mondi.

37. [Appartiene] a Lui la magnificenza dei cieli e della terra. Egli è l'Eccelso, il Saggio.

ترجمه روسي

Bo имя Aллaxa Милocтивoгo, Милocepднoгo!

1. Xa мим,

2. Hиcпocлaниe книги oт Aллaxa Слaвнoгo, Мyдpoгo.

3. Пoиcтинe, в нeбecax и зeмлe - знaмeния для вepyющиx!

4. И в вашем твopeнии и в paccыпaнныx Им живoтныx - знaмeния для людeй yбeждeнныx,

5. и в чepeдoвaнии нoчи и дня, и в тoм, чтo ниcпocлaл Aллax c нeбa из пpoпитaния и oживил им зeмлю пocлe ee cмepти, и в нaпpaвлeнии вeтpoв - знaмeния для людeй, oблaдaющиx yмoм.

6. Этo - знaмeния Aллaxa, Mы читaeм иx тeбe, иcтиннo. B кaкoй жe paccкaз пocлe Aллaxa и Eгo знaмeний oни yвepyют?

7. Гope вcякoмy лжeцy, гpeшникy!

8. Oн cлyшaeт знaмeния Aллaxa, читaeмыe eмy, a пoтoм yпopcтвyeт, вoзнocяcь, тoчнo нe cлыxaл иx. Oбpaдyй жe eгo вecтью o мyчитeльнoм нaкaзaнии!

9. A кoгдa yзнaeт oн чтo-нибyдь из Haшиx знaмeний, тo oбpaщaeт этo в нacмeшкy. Taкиe - для ниx нaкaзaниe yнижaющee.

10. Пoзaди зa ними - гeeннa. Hи oт чeгo нe избaвит иx тo, чтo oни пpиoбpeли, и тo, чтo oни взяли в зaщитники пoмимo Aллaxa. Для ниx - нaкaзaниe вeликoe!

11. Этo - пpямoй пyть; a тe, кoтopыe нe вepyют в знaмeния иx Гocпoдa, им - мyчитeльнoe нaкaзaниe из cквepны.

12. Aллax, кoтopый пoдчинил вaм мope, чтoбы плыл нa нeм пo Eгo пoвeлeнию кopaбль и чтoбы вы иcкaли Eгo щeдpoт; и, мoжeт быть, вы бyдeтe блaгoдapны!

13. И Oн пoдчинил вaм

тo, чтo в нeбecax, и тo, чтo нa зeмлe, - вce, иcxoдящee oт Heгo. Пoиcтинe, в этoм - знaмeния для людeй paзмышляющиx!

14. Cкaжи тeм, кoтopыe yвepoвaли: пycть oни пpoщaют тeм, которые нe нaдeютcя нa дни Aллaxa, чтoбы Oн вoздaл нapoдy зa тo, чтo oни пpиoбpeли.

15. Kтo дeлaeт блaгo - для cвoeй дyши; a ктo дeлaeт злo - пpoтив нee. Пoтoм к вaшeмy Гocпoдy вы бyдeтe вoзвpaщeны.

16. Mы дaли cынaм Иcpa'илa книгy, мyдpocть и пpopoчecтвo, и дapoвaли им блaгa, и пpeвoзнecли иx нaд миpaми.

17. И Mы дapoвaли им яcныe знaмeния o дeлe; нo oни paзoшлиcь пocлe тoгo, кaк пpишлo к ним знaниe, из злoбы мeждy coбoй. Пoиcтинe, Гocпoдь твoй peшит мeждy ними в дeнь вocкpeceния тo, в чeм oни paзнoглacили!

18. Пoтoм Mы ycтpoили тeбя нa пpямoм пyти пoвeлeния. Cлeдyй жe пo нeмy и нe cлeдyй cтpacтям тex, кoтopыe нe знaют!

19. Beдь oни ни нa cкoлькo нe избaвят тeбя oт Aллaxa. Пoиcтинe, нeпpaвeдныe - зaщитники дpyг дpyгa, a Aллax - зaщитник бoгoбoязнeнныx!

20. Этo - нaглядныe знaмeния для людeй, вoдитeльcтвo в пyти и милocepдиe для нapoдa yбeждeннoгo.

21. Paзвe дyмaли тe, кoтopыe твopили злo, чтo Mы иx cдeлaeм пoдoбными тeм, кoтopыe yвepoвaли и твopили дoбpo, чтo oдинaкoвa бyдeт иx жизнь и cмepть. Плoxo oни paccyждaют!

22. Coздaл Aллax нeбeca и зeмлю пo иcтинe, чтoбы вcякaя дyшa пoлyчилa вoздaяниe зa тo, чтo oнa cниcкaлa, и oни нe бyдyт oбижeны.

23. Paзвe ты нe видeл тoгo, ктo взял cвoим бoгoм cтpacть, и Aллax cбил eгo c пyти пpи Cвoeм знaнии и пoлoжил пeчaть

нa eгo cлyx и cepдцe, a нa eгo зpeниe пoлoжил зaвecy. Kтo жe eгo пoвeдeт пocлe Aллaxa? Paзвe вы нe oпoмнитecь?

24. И cкaзaли oни: "Этo вeдь - тoлькo нaшa ближняя жизнь; yмиpaeм мы и живeм; гyбит нac тoлькo вpeмя". Heт y ниx oб этoм никaкoгo знaния, oни вeдь тoлькo пpeдпoлaгaют!

25. A кoгдa им читaютcя Haши знaмeния яcнo излoжeнными, нeт y ниx дoвoдa, кpoмe тoгo, чтo oни гoвopят: "Пpивeдитe нaшиx oтцoв, ecли вы гoвopитe пpaвдy!"

26. Cкaжи: "Aллax oживляeт вac, пoтoм yмepщвляeт, пoтoм coбepeт вac кo дню вocкpeceния, в кoтopoм нeт coмнeния. Oднaкo бoльшинcтвo людeй нe вeдaeт!"

27. Aллaxy пpинaдлeжит влacть нaд нeбecaми и зeмлeй; и в тoт дeнь, кoгдa нacтyпит чac, - тoгдa в yбыткe oкaжyтcя cчитaющиe лoжью!

28. И ты yвидишь вcякyю oбщинy кoлeнoпpeклoнeннoй. Bcякaя oбщинa бyдeт пpизвaнa к cвoeй книгe; в тoт дeнь бyдeт вoздaнo вaм тeм жe, чтo вы твopили.

29. Этa Haшa книгa гoвopит пpoтив вac в иcтинe; Mы зaпиcывaли тo, чтo вы coвepшaли.

30. A чтo кacaeтcя тex, кoтopыe yвepoвaли и твopили блaгoe, Гocпoдь иx ввeдeт иx в Cвoe милocepдиe. Этo и ecть пpибыль явнaя!

31. A тe, кoтopыe нe вepoвaли, - paзвe Moи знaмeния нe читaлиcь пpeд вaми? - нo вы вoзгopдилиcь и oкaзaлиcь нapoдoм гpeшникoв.

32. И кoгдa былo cкaзaнo: "Beдь oбeшaниe Aллaxa - иcтинa и чac - нeт coмнeния в нeм", - вы cкaзaли: "Mы нe знaeм, чтo тaкoe чac, мы тoлькo дyмaeм вcякиe мыcли, мы ни в чeм нe yвepeны".

33. И явилиcь им мepзocти тoгo, чтo oни твopили, и пocтиглo иx тo, нaд

чeм oни издeвaлиcь.

34. И cкaзaнo былo: "B этoт дeнь зaбyдeм Mы вac, кaк вы зaбыли пpo вcтpeчy c этим днeм; yбeжищe для вac - oгoнь, и нeт вaм пoмoщникoв.

35. Этo вaм - зa тo, чтo вы oбpaтили знaмeния Aллaxa в нacмeшкy и coблaзнилa вac жизнь ближняя". B тoт дeнь нe бyдyт oни извeдeны oтcюдa и нe бyдeт им никaкoгo блaгoдeния.

36. Aллaxy нaдлeжит xвaлa, Гocпoдy нeбec и Гocпoдy зeмли, Гocпoдy миpoв.

37. Eмy нaдлeжит вeличиe в нeбecax и нa зeмлe. Oн - Вeликий, Мyдpый!

ترجمه تركي استانبولي

Rahman ve rahîm Allah adiyle.

1- Hâ mîm.

2- Bu kitap, üstün ve her eyi bilen Allah tarafndan indirilmi tir.

3- قüphe yok ki gِklerde ve yeryüzünde deliller var elbet inananlara.

4- Ve sizin yaratl nzda ve yürüyen mahlûkat yay nda iyice inanp anlam topluluًa deliller var.

5- Ve geceyle gündüzün, birbiri ardnca gelip gitmesi ve Allah'n, gِkten, rzka âit yaًmur yaًdrp da o sâyede ِlümünden sonra yeryüzünü diriltmesi ve rüzgâr dilediًi yerden dilediًi yere estirmesi, delillerdir akl eden topluluًa.

6- ف te bunlar, Allah'n âyetleridir ki gerçek olarak okuyoruz sana; Allah'n sِzünden ve delillerinden sonra hangi sِze inanrlar ki?

7- Yazk boyuna yalan sِyleyip durmadan suç i leyene.

8- Ona okununca Allah'n âyetlerini dinler de sonra gene hiç duymam gibi ululanp srâr eder; artk müjdele onu elemli bir azapla.

9- Ve âyetlerimizden bir ey ًِrendi mi onu alaya alr; onlar, ِyle ki ilerdir ki onlaradr a aًlatc azap.

10- Bulunduklar hâlin ardnda da cehennem var ve ne kazandklar, azaplarndan bir eyceًizi defedebilir, ne Allah' brakp da kabûl ettikleri mâbutlar ve onlaradr pek büyük bir azap.

11-

Bu Kur’ân, doًru yolu gِsterir ve Rablerinin âyetlerini inkâr edenlere gelince: Onlaradr elemli ve en çetin azâbn cezâs.

12- ضyle bir Allah'tr ki üstünde gemi, emriyle kayp gitsin ve siz de lûtfundan, ihsânndan nasîbinizi arayp elde edin de ükreyleyin diye râm etmi tir denizi size.

13- Ve râm etmi tir size, ne varsa gِklerde ve ne varsa yeryüzünde, hepsi de onun rahmetindendir; üphe yok ki bunda da deliller var dü ünen topluluًa.

14- خmân edenlere de ki: ف lediklerine kar lk cezâ vermesi için, Allah'n günlerinin gelip çatacaًn ummayanlarn suçlarn, imdilik ِrtsünler.

15- Kim iyilik ederse kendisinedir ve kim kِtülükte bulunursa gene kendisine, sonra da dِnüp Rabbinizin tapsna varrsnz.

16- Ve andolsun ki biz, فsrail-oًullarna kitap ve hüküm ve peygamberlik verdik ve onlar, temiz eylerle rzklandrdk ve âlemlere üstün ettik.

17- Ve sonradan olacak i e âit de apaçk deliller gِsterdik onlara; derken, o hususta kendilerine bir bilgi geldikten sonradr ki ancak aralarndaki hrs ve haset yüzünden ayrlًa dü tüler; üphe yok ki Rabbin, kyâmet gününde, ayrlًa dü tükleri eyler hakknda, aralarnda hüküm verecek.

18- Sonra seni, dîne âit bir erîata sâhip ettik, artk uy ona ve bilmeyenlerin dileklerine uyma.

19- قüphe yok ki onlar, senden Allah'n azâbna âit hiçbir eyi defedemezler ve üphe yok ki zulmedenlerin bir ksm, bir ksmna yardm eder ve Allah'sa, çekinenlerin yardmcsdr.

20- Bu, can gِzleridir insanlara ve doًru yolu gِsterir ve rahmettir iyiden-iyiye inanp anlam topluluًa.

21- Yoksa kِtülük kazananlar, kendilerini de îmân edenler ve iyi i lerde bulunanlarla e it mi tutacaًz, dirimleri de, ِlümleri de onlarla bir olacak m sanyorlar? Ne de kِtü hükmediyorlar.

22- Ve halketmi tir

Allah gِkleri ve yeryüzünü gerçek olarak ve herkes, kazancna gِre kar lk bulsun diye ve onlara zulmedilmez.

23- Gِrdün mü dileًini mâbûd edineni ve hâlini bildiًi halde Allah tarafndan sapklًa terkedileni ve onun kulaًn ve kalbini mühürlemi tir ve gِzüne de perde çekmi tir; artk Allah'tan sonra kim doًru yolu gِsterebilir ona? Hâlâ m ًِüt ve ibret almazsnz?

24- Ve dediler ki: Ya ay ancak bu dünyâdaki ya ay mzdan ibâret, ِlürüz ve diriliriz ve bizi zamândan ba ka bir ey ِldürmez ve bu hususta bir bilgileri yoktur onlarn, yalnz zanna kaplm lardr onlar.

25- Ve onlara apaçk âyetlerimiz okununca kesin delilleri, ancak doًru sِylüyorsanz getirin atalarmz bize demelerinden ibârettir.

26- De ki: Allah diriltir sizi, sonra ِldürür, sonra da üphe bile olmayan kyâmet günü, toplar sizi ve fakat insanlarn çoًu bilmez.

27- Ve Allah'ndr gِklerin ve yeryüzünün saltanat ve tedbîri ve kyâmetin koptuًu gün, gerçeًi kabûl etmeyip bo eylere kaplanlar, ziyan ederler.

28- Ve gِrürsün ki her ümmet, diz çِkmü kendi kitabna çaًrlmada. O gün, ne yaptysanz onun kar lًn bulur, ona gِre mücâzâta ve mükâfâta eri irsiniz.

29- Bu kitabmz, size gerçeًi sِyler; üphe yok ki biz, ne yaptysanz hepsini yazdrm zdr.

30- فnanan ve iyi i lerde bulunanlar, artk Rableri, rahmetine alr, budur apaçk kurtulu un, murâda eri in ta kendisi.

31- Ve ama kâfir olanlara gelince: آyetlerim okunmuyor muydu size? Derken ululandnz ve mücrim bir topluluk oldunuz.

32- Ve size, üphe yok ki Allah'n vaadi gerçektir ve kyâmette üphe yoktur dendi mi, kyâmet nedir derdiniz, bilmiyoruz ki, ancak bir zanda bulunmadayz ve biz, iyiden-iyiye bilmedik, anlamadk ki.

33- Ve belirir, gِrünür onlara yaptklar

i lerin kِtülükleri ve ba larna gelir alay ettikleri ey.

34- Ve denir ki: Siz nasl bugüne kavu acaًnz unuttuysanz bugün de biz, sizi unuttuk ve yurdunuz ate tir ve size bir yardmc da yoktur.

35- Bu da, Allah âyetlerini alaya almanzdan ve dünyâ ya ay nn sizi aldatmasndan geldi ba nza; artk bugün oradan çkarlmaz onlar ve ِzür de istenmez onlardan.

36- Artk hamd, gِklerin Rabbine ve yeryüzünün Rabbine, âlemlerin Rabbine.

37- Ve onundur ululuk gِklerde ve yeryüzünde ve odur üstün, hüküm ve hikmet sâhibi.

ترجمه آذربايجاني

Mərhəmətli, rəhmli Allahın adı ilə!

1. Ha, Mim!

2. Kitabın (Qur'anın) nazil edilməsi yenilməz qüvvət, hikmət sahibi (olan Allah) tərəfindəndir.

3. Həqiqətən, göylərdə və yerdə mö'minlər üçün ibrətlər vardır!

4. Sizin yaradılışınızda və (Allahın yer üzünə) yayıb səpələdiyi canlılarda tam yəqinliklə inanlar üçün (Allahın birliyinə, qüdrət və əzəmətinə, qiyamət gününün haqq olmasına dəlalət edən) əlamətlər vardır.

5. Gecə və gündüzün bir-birinin ardınca gəlib-getməsində, Allahın ruzi vermək üçün göydən yağış yağdırmasında, onun vasitəsilə yeri ölümündən (quruduqdan) sonra diriltməsində və küləkləri (müxtəlif tərəflərə) yönəltməsində ağılla düşünənlər üçün (Allahın hər şeyə qadir olmasını sübut edən) dəlillər vardır.

6. (Ya Peyğəmbər!) Bunlar Allahın ayələridir (qüdrət nişanələridir). Biz onları (Cəbrail vasitəsilə) sənə doğru oxuyub bildiririk. Bəs onlar Allaha və Onun ayələrinə (Qur'ana) inanmadıqdan sonra hansı kəlama inanırlar?

7. Yalana dadanmış, günaha düşkün hər kəsin vay halına!

8. O, Allahın ayələrini özünə oxunduğunu eşidir, sonra guya onları eşitmirmiş kimi (Allahın əmrinə qarşı) təkəbbür göstərərək (küfründə) israr edib durur. (Ya Peyğəmbər!) Beləsinə şiddətli bir əzabla müjdə ver!

9. O, ayələrimizdən bir şey öyrənib bildiyi zaman onu lağa qoyur. Məhz belələri (qiyamət günü) alçaldıcı

bir əzaba düçar olacaqlar!

10. Qarşıda (öləndən sonra) onları Cəhənnəm gözləyir. Nə qazandıqları dünya malı, nə də Allahdan başqa dost tutduqları (ibadət etdikləri bütlər) onlara bir fayda verəcəkdir (Allahın əzabını onlardan dəf edəcəkdir). Onlar böyük bir əzaba düçar olacaqlar!

11. Bu (Qur'an) bir hidayətdir. Rəbbinin ayələrini inkar edənləri çox şiddətli, ağrılı-acılı bir əzab gözləyir.

12. Gəmilərin Onun əmri ilə dənizdə üzməsi və sizin də Onun lütfündən (orada) ruzi axtarmanız üçün dənizi sizə ram edən Allahdır! Bəlkə, şükür edəsiniz!

13. Göylərdə və yerdə nə varsa, hamısını öz tərəfindən sizin ixtiyarınıza qoyan da Odur. Həqiqətən, bunda düşünən bir qövm üçün ibrətlər vardır!

14. (Ya Peyğəmbər!) İman gətirənlərə de ki, Allah etdiyi əməllərə görə hər hansı bir qövmün cəzasını (özü) versin deyə, Allahın (əzab) günlərindən qorxmayanları (əzab günlərinə, qiyamətə inanmadıqları üçün gözləməyənləri) bağışlasınlar! (Bu ayənin hökmü sonralar cihad haqqındakı ayə ilə ləğv edilmişdir).

15. Kim yaxşı bir iş görsə, xeyiri özünə, kim də bir pislik etsə, zərəri özünə olar! Sonra siz öz Rəbbinizə doğru qaytarılacaqsınız.

16. And olsun ki, Biz İsrail oğullarına Kitab, hikmət (Tövratda olmayan hökmlər, yaxud mübahisəli məsələləri ədalətlə həll etmək bacarığı) və peyğəmbərlik əta etmiş, onlara pak ne'mətlərdən ruzi vermiş və onları aləmlərə (zəmanələrindəki bəşər övladına) üstün etmişdik.

17. Onlara din işində (dini məsələlərdə və ya Muhəmməd əleyhissəlamın peyğəmbər göndəriləcəyi barədə) açıq-aşkar dəlillər vermişdik. Onlar yalnız (tövhid, dini əmrlərin büsbütün həqiqət olduğu haqda) özlərinə elm (qəti dəlillər) gəldikdən sonra aralarındakı həsəd (ədavət) üzündən (dində) ixtilafa düşdülər. (Ya Rəsulum!) Həqiqətən, sənin Rəbbin ixtilafda olduqları məsələlər barəsində qiyamət günü onların arasında hökm edəcəkdir!

18. Sonra (ya Rəsulum!)

səni də dində şəriət sahibi (bir şəriət üzrə qaim) etdik. Sən ona (o şəriətə) tabe ol və (haqqı) bilməyənlərin nəfslərindən gələn istəklərə uyma! (Yoxsa özünü məhvə düçar edərsən! Peyğəmbər mə'sum olduğu üçün Muhəmməd əleyhissəlama göndərilən bu əmrlər əslində onun ümmətinə aiddir).

19. Şübhəsiz ki, onlar Allahdan gələcək bir şeyi (bəlanı, əzabı) səndən dəf edə bilməzlər. Zalımlar (kafirlər) bir-birinin dostudurlar, Allah isə müttəqilərin dostudur!

20. Bu (Qur'an) insanlar üçün bəsirət gözü, (axirətə) tam yəqinliklə inanan bir qövm üçün də hidayət (doğru yolu göstərən rəhbər) və mərhəmətdir!

21. Yoxsa dünyada pis əməllər edənlər (axirətdə) onları iman gətirib yaxşı işlər görənlərlə bir tutacağımızı, onların həyatlarının və ölümlərinin eyni olacağını güman edirlər?! Onlar nə pis mühakimə yürüdürlər! (Dünyada naz-ne'mət içində yaşayan kafirlər: "Əgər qiyamət günü, axirət doğrudursa, Allah bizə orada da firavan həyat bəxş edəcəkdir!" - deyirlər. Xeyr, onların axirət həyatı çox pis olacaq, əzab içində keçəcəkdir. Dünyada aldıqları ləzzət, axirətdə burunlarından töküləcəkdir. Gözəl axirət həyatı yalnız dünyada Allah, din yolunda məşəqqətlərə dözmüş mö'minlərə məxsusdur).

22. Allah göyləri və yeri haqq-ədalətlə və hər kəsin qazandığı nə isə onun müqabilində əvəz (qarşılıq) görməsi üçün yaratmışdır. Və onlara heç bir haqsızlıq edilməyəcəkdir. (Yaxşı əməl sahibinə mükafat veriləcək, pislik edən də öz pisliyi müqabilində cəzalandırılacaqdır).

23. (Ya Peyğəmbər!) Nəfsini özünə tanrı edən və Allahın bilərəkdən (onu hələ yaratmamışdan gələcəkdə kafir olacağını bildiyi üçün) yoldan çıxartdığı, qulağını və qəlbini möhürlədiyi, gözünə də pərdə çəkdiyi kimsəni gördünmü? Allahdan başqa kim onu doğru yola sala bilər?! Məgər düşünüb ibrət almırsınız? (Haqqı bildiyi halda küfr edənin cəzası, haqqı bilmədən, cahilliyi üzündən küfr edənin cəzasından daha ağırdır.

Cünki alimlə cahilin məs'uliyyəti eyni ola bilməz!)

24. (Qiyaməti inkar edənlər) belə deyirlər: "Dünya həyatımızdan başqa heç bir həyat yoxdur; ölürük və dirilirik (biri ölür, digəri anadan olur; biz ölürük, övladlarımız, nəslimiz isə yaşayır); bizi öldürən ancaq dəhrdir (zamanın gərdişi, ömür müddətidir; yaşa dolub qocalmağımızdır). Bu barədə onların heç bir biliyi yoxdur. Onlar ancaq zənnə qapılırlar! (Hər şeyi zamanın, vaxtın boynuna yıxmaq doğru deyildir, çünki bütün canlı və cansız məxluqat kimi zamanın özünü də yaradan Allahdır).

25. (Qiyamətə dair) ayələrimiz onlara açıq-aşkar oxunduğu (söyləndiyi) zaman onların dəlili: "Əgər doğru deyirsinizsə, (vəfat etmiş) atalarımızı (dirildib) gətirin görək!" - deməkdən başqa bir şey deyildir.

26. (Ya Peğəmbər!) De: "Allah sizi dirildir, sonra öldürür. Sonra da sizi qiyamət günü (dirildib) bir yerə yığacaqdır. Ona (qiyamətə) heç bir şəkk-şübhə yoxdur, lakin insanların çoxu (qiyamətin haqq, təkrar dirilmənin ilkin yaradılışından çox asan olduğunu) bilməz!"

27. Göylərin və yerin hökmü ancaq Allahın əlindədir. Qiyamət qopacağı gün - məhz o gün batil danışanlar (Allaha iftira yaxanlar) ziyana uğrayacaqlar!

28. (Ya Peyğəmbər! O gün) hər ümməti diz çökmüş (yaxud bir yerə yığılmış) görəcəksən. Hər ümmət öz (əməl) dəftərinə tərəf çağırılacaqdır. (Onlara belə deyiləcəkdir: ) "Bu gün sizə (dünyada) etdiyiniz əməllərin əvəzi (mükafatı və ya cəzası) veriləcəkdir!

29. Bu Bizim kitabımızdır (sizin əməl dəftərinizdir). O sizin əleyhinizə haqqı deyər. Biz sizin etdiyiniz əməlləri (orada mələklərə bir-bir) yazdırmışıq!"

30. İman gətirib yaxşı əməl edənlərə gəldikdə, Rəbbi onları ?z mərhəmətinə (Cənnətə) qovuşduracaqdır. Bu, açıq-aşkar qurtuluşdur (uğurdur)! (Bundan yaxşısı ola bilməz!)

31. Kafir olanlara isə (belə deyiləcəkdir): "Məgər ayələrim (dünyada) sizə oxunmurdumu?! Amma siz (onlara qulaq asmağa,

iman gətirməyə) təkəbbür göstərdiniz və günahkar bir tayfa oldunuz!

32. (Sizə: ) "Allahın (ölüləri dirildəcəyi barədəki) və'di haqdır və o saata (qiyamətin qopacağına) heç bir şəkk-şübhə yoxdur!" - deyildiyi zaman: "O saat nədir, bilmirik! Onun ancaq bir zənn (güman) olduğu qənaətindəyik. Biz (qiyamətin qopacağına) əmin deyilik!" - deyə cavab verdiniz.

33. (O gün dünyada etdikləri) pis əməllərinin cəzası onların gözünə görünəcək və istehza etdikləri (əzab) onları saracaqdır!

34. (Onlara belə) deyiləcəkdir: "Siz bu gününüzə qovuşacağınızı (dünyada) unutduğunuz kimi, Biz də bu gün sizi unudacağıq (əbədi əzab içində buraxacağıq). Sizin məskəniniz Cəhənnəmdir. Sizə (Allahın əzabından qurtarmağa) kömək edənlər də olmayacaqdır!

35. Bu (əzab) ona görədir ki, siz Allahın ayələrini lağa qoyurdunuz; dünya həyatı sizi aldatmışdı!" Bu gün onlar (Cəhənnəmdən) çıxarılmayacaq və onlardan (Allahı razı salan) heç bir üzrxahlıq (tövbə də) qəbul olunmaycaqdır!

36. (Və'dinə sadiq qalaraq mö'min bəndələrinə verdiyi ne'mətlərə və kafirləri, azğınları düçar etdiyi əzaba görə) göylərin Rəbbi, yerin Rəbbi və aləmlərin Rəbbi olan Allaha həmd olsun!

37. Göylərdə və yerdə böyüklük (ululuq yalnız) Ona məxsusdur. O, yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibidir!

ترجمه اردو

شروع خدا كا نام لے كر جو بڑا مہربان نہايت رحم والا ہے

1. حٰم

2. اس كتاب كا اُتارا جانا خدائے غالب (اور) دانا (كي طرف) سے ہے

3. بيشك آسمانوں اور زمين ميں ايمان والوں كے لئے (خدا كي قدرت كي) نشانياں ہيں

4. اور تمہاري پيدائش ميں بھي۔ اور جانوروں ميں بھي جن كو وہ پھيلاتا ہے يقين كرنے والوں كے لئے نشانياں ہيں

5. اور رات اور دن كے آگے پيچھے آنے جانے ميں اور وہ جو خدا نے

آسمان سے (ذريعہ) رزق نازل فرمايا پھر اس سے زمين كو اس كے مرجانے كے بعد زندہ كيا اس ميں اور ہواؤں كے بدلنے ميں عقل والوں كے لئے نشانياں ہيں

6. يہ خدا كي آيتيں ہيں جو ہم تم كو سچائي كے ساتھ پڑھ كر سناتے ہيں۔ تو يہ خدا اور اس كي آيتوں كے بعد كس بات پر ايمان لائيں گے؟

7. ہر جھوٹے گنہگار پر افسوس ہے

8. (كہ) خدا كي آيتيں اس كو پڑھ كر سنائي جاتي ہيں تو ان كو سن تو ليتا ہے (مگر) پھر غرور سے ضد كرتا ہے كہ گويا ان كو سنا ہي نہيں۔ سو ايسے شخص كو دكھ دينے والے عذاب كي خوشخبري سنا دو

9. اور جب ہماري كچھ آيتيں اسے معلوم ہوتي ہيں تو ان كي ہنسي اُڑاتا ہے۔ ايسے لوگوں كے لئے ذليل كرنے والا عذاب ہے

10. ان كے سامنے دوزخ ہے۔ اور جو كام وہ كرتے رہے كچھ بھي ان كے كام نہ آئيں گے۔ اور نہ وہي (كام آئيں گے) جن كو انہوں نے خدا كے سوا معبود بنا ركھا تھا۔ اور ان كے لئے بڑا عذاب ہے

11. يہ ہدايت (كي كتاب) ہے۔ اور جو لوگ اپنے پروردگار كي آيتوں سے انكار كرتے ہيں ان كو سخت قسم كا درد دينے والا عذاب ہوگا

12. خدا ہي تو ہے جس نے دريا كو تمہارے قابو كرديا تاكہ اس كے حكم سے اس ميں كشتياں چليں اور تاكہ تم اس كے فضل سے (معاش) تلاش كرو اور تاكہ شكر كرو

13. اور جو كچھ آسمانوں ميں ہے اور جو

كچھ زمين ميں ہے سب كو اپنے (حكم) سے تمہارے كام ميں لگا ديا۔ جو لوگ غور كرتے ہيں ان كے لئے اس ميں (قدرت خدا كي) نشانياں ہيں

14. مومنوں سے كہہ دو كہ جو لوگ خدا كے دنوں كي (جو اعمال كے بدلے كے لئے مقرر ہيں) توقع نہيں ركھتے ان سے درگزر كريں۔ تاكہ وہ ان لوگوں كو ان كے اعمال كا بدلے دے

15. جو كوئي عمل نيك كرے گا تو اپنے لئے۔ اور جو برے كام كرے گا تو ان كا ضرر اسي كو ہوگا۔ پھر تم اپنے پروردگار كي طرف لوٹ كر جاؤ گے

16. اور ہم نے بني اسرائيل كو كتاب (ہدايت) اور حكومت اور نبوت بخشي اور پاكيزہ چيزيں عطا فرمائيں اور اہل عالم پر فضيلت دي

17. اور ان كو دين كے بارے ميں دليليں عطا كيں۔ تو انہوں نے جو اختلاف كيا تو علم آچكنے كے بعد آپس كي ضد سے كيا۔ بيشك تمہارا پروردگار قيامت كے دن ان ميں ان باتوں كا جن ميں وہ اختلاف كرتے تھے فيصلہ كرے گا

18. پھر ہم نے تم كو دين كے كھلے رستے پر (قائم) كر ديا تو اسي (رستے) پر چلے چلو اور نادانوں كي خواہشوں كے پيچھے نہ چلنا

19. يہ خدا كے سامنے تمہارے كسي كام نہيں آئيں گے۔ اور ظالم لوگ ايك دوسرے كے دوست ہوتے ہيں۔ اور خدا پرہيزگاروں كا دوست ہے

20. يہ قرآن لوگوں كے لئے دانائي كي باتيں ہيں اور جو يقين ركھتے ہيں ان كے لئے ہدايت اور رحمت ہے

21. جو لوگ برے كام كرتے ہيں

كيا وہ يہ خيال كرتے ہيں كہ ہم ان كو ان لوگوں جيسا كرديں گے جو ايمان لائے اور عمل نيك كرتے رہے اور ان كي زندگي اور موت يكساں ہوگي۔ يہ جو دعوے كرتے ہيں برے ہيں

22. اور خدا نے آسمانوں اور زمين كو حكمت سے پيدا كيا ہے اور تاكہ ہر شخص اپنے اعمال كا بدلہ پائے اور ان پر ظلم نہيں كيا جائے گا

23. بھلا تم نے اس شخص كو ديكھا جس نے اپني خواہش كو معبود بنا ركھا ہے اور باوجود جاننے بوجھنے كے (گمراہ ہو رہا ہے تو) خدا نے (بھي) اس كو گمراہ كرديا اور اس كے كانوں اور دل پر مہر لگا دي اور اس كي آنكھوں پر پردہ ڈال ديا۔ اب خدا كے سوا اس كو كون راہ پر لاسكتا ہے۔ بھلا تم كيوں نصيحت نہيں پكڑتے؟

24. اور كہتے ہيں كہ ہماري زندگي تو صرف دنيا ہي كي ہے كہ (يہيں) مرتے اور جيتے ہيں اور ہميں تو زمانہ مار ديتا ہے۔ اور ان كو اس كا كچھ علم نہيں۔ صرف ظن سے كام ليتے ہيں

25. اور جب ان كے سامنے ہماري كھلي كھلي آيتيں پڑھي جاتي ہيں تو ان كي يہي حجت ہوتي ہے كہ اگر تم سچے ہو تو ہمارے باپ دادا كو (زندہ كر) لاؤ

26. كہہ دو كہ خدا ہي تم كو جان بخشتا ہے پھر (وہي) تم كو موت ديتا ہے پھر تم كو قيامت كے روز جس (كے آنے) ميں كچھ شك نہيں تم كو جمع كرے گا ليكن بہت سے لوگ نہيں جانتے

27. اور آسمانوں

اور زمين كي بادشاہت خدا ہي كي ہے۔ اور جس روز قيامت برپا ہوگي اس روز اہل باطل خسارے ميں پڑ جائيں گے

28. اور تم ہر ايك فرقے كو ديكھو گے كہ گھٹنوں كے بل بيٹھا ہوگا۔ اور ہر ايك جماعت اپني كتاب (اعمال) كي طرف بلائي جائے گي۔ جو كچھ تم كرتے رہے ہو آج تم كو اس كا بدلہ ديا جائے گا

29. يہ ہماري كتاب تمہارے بارے ميں سچ سچ بيان كردے گي۔ جو كچھ تم كيا كرتے تھے ہم لكھواتے جاتے ہيں

30. تو جو لوگ ايمان لائے اور نيك كام كرتے رہے ان كا پروردگار انہيں رحمت (كے باغ) ميں داخل كرے گا۔ يہي صريح كاميابي ہے

31. اور جنہوں نے كفر كيا۔ (ان سے كہا جائے گا كہ) بھلا ہماري آيتيں تم كو پڑھ كر سنائي نہيں جاتي تھيں؟ پھر تم نے تكبر كيا اور تم نافرمان لوگ تھے

32. اور جب كہا جاتا تھا كہ خدا كا وعدہ سچا ہے اور قيامت ميں كچھ شك نہيں تو تم كہتے تھے ہم نہيں جانتے كہ قيامت كيا ہے۔ ہم اس كو محض ظني خيال كرتے ہيں اور ہميں يقين نہيں آتا

33. اور ان كے اعمال كي برائياں ان پر ظاہر ہوجائيں گي اور جس (عذاب) كي وہ ہنسي اُڑاتے تھے وہ ان كو آگھيرے گا

34. اور كہا جائے گا كہ جس طرح تم نے اس دن كے آنے كو بھلا ركھا تھا۔ اسي طرح آج ہم تمہيں بھلا ديں گے اور تمہارا ٹھكانا دوزخ ہے اور كوئي تمہارا مددگار نہيں

35. يہ اس لئے كہ تم

نے خدا كي آيتوں كو مخول بنا ركھا تھا اور دنيا كي زندگي نے تم كو دھوكے ميں ڈال ركھا تھا۔ سو آج يہ لوگ نہ دوزخ سے نكالے جائيں گے اور نہ ان كي توبہ قبول كي جائے گي

36. پس خدا ہي كو ہر طرح كي تعريف (سزاوار) ہے جو آسمانوں كا مالك اور زمين كا مالك اور تمام جہان كا پروردگار ہے

37. اور آسمانوں اور زمين ميں اُسي كے لئے بڑائي ہے۔ اور وہ غالب اور دانا ہے

ترجمه پشتو

$ (1)

$ (2)

$ (3)

$ (4)

$ (5)

$ (6)

$ (7)

$ (8)

$ (9)

$ (10)

$ (11)

$ (12)

$ (13)

$ (14)

$ (15)

$ (16)

$ (17)

$ (18)

$ (19)

$ (20)

$ (21)

$ (22)

$ (23)

$ (24)

$ (25)

$ (26)

$ (27)

$ (28)

$ (29)

$ (30)

$ (31)

$ (32)

$ (33)

$ (34)

$ (35)

$ (36)

$ (37)

ترجمه كردي

$ (1)

$ (2)

$ (3)

$ (4)

$ (5)

$ (6)

$ (7)

$ (8)

$ (9)

$ (10)

$ (11)

$ (12)

$ (13)

$ (14)

$ (15)

$ (16)

$ (17)

$ (18)

$ (19)

$ (20)

$ (21)

$ (22)

$ (23)

$ (24)

$ (25)

$ (26)

$ (27)

$ (28)

$ (29)

$ (30)

$ (31)

$ (32)

$ (33)

$ (34)

$ (35)

$ (36)

$ (37)

ترجمه اندونزي

Maka tunggulah; sesungguhnya mereka itu menunggu (pula) . (59)

Haa Miim (1)

Kitab) ini (diturunkan dari Allah Yang Maha Perkasa lagi Maha Bijaksana.(2)

Sesungguhnya pada langit dan bumi benar- benar terdapat tanda- tanda) kekuasaan Allah (untuk orang- orang yang beriman.(3)

Dan pada penciptaan kamu dan pada binatang- binatang yang melata yang bertebaran) di muka bumi (terdapat tanda- tanda) kekuasaan Allah (untuk kaum yang meyakini,(4)

dan pada pergantian malam dan siang dan hujan yang diturunkan Allah dari langit lalu dihidupkan- Nya dengan air hujan itu bumi sesudah matinya; dan pada perkisaran angin terdapat pula tanda- tanda (kekuasaan Allah) bagi kaum yang berakal.(5)

Itulah ayat- ayat Allah yang Kami membacakannya kepadamu dengan sebenarnya; maka dengan perkataan manakah lagi mereka akan beriman sesudah (kalam) Allah dan keterangan- keterangan-Nya.(6)

Kecelakaan yang besarlah bagi tiap- tiap orang yang banyak berdusta lagi banyak berdosa,(7)

Dia mendengar ayat- ayat Allah dibacakan kepadanya kemudian dia tetap menyombongkan diri seakan- akan dia tidak mendengarnya. Maka beri kabar gembiralah dia dengan azab yang pedih.(8)

Dan apabila dia mengetahui barang sedikit tentang ayat- ayat Kami, maka ayat- ayat itu dijadikan olok- olok.

Merekalah yang memperoleh azab yang menghinakan.(9)

Di hadapan mereka neraka Jahanam dan tidak akan berguna bagi mereka Sedikit pun apa yang telah mereka kerjakan, dan tidak pula berguna apa yang mereka jadikan sebagai sembahan- sembahan) mereka (dari selain Allah. Dan bagi mereka azab yang besar.(10)

Ini (Al Quran) adalah petunjuk. Dan orang- orang yang kafir kepada ayat- ayat Tuhannya bagi mereka azab yaitu siksaan yang sangat pedih.(11)

Allah lah yang menundukkan lautan untukmu supaya kapal- kapal dapat berlayar padanya dengan seizin-Nya, dan supaya kamu dapat mencari sebagian karunia-Nya dan mudah-mudahan kamu bersyukur.(12)

Dan Dia menundukkan untukmu apa yang ada di langit dan apa yang ada di bumi semuanya, (sebagai rahmat) daripada-Nya. Sesungguhnya pada yang demikian itu benar- benar terdapat tanda- tanda (kekuasaan Allah) bagi kaum yang berpikir.(13)

Katakanlah kepada orang- orang yang beriman hendaklah mereka memaafkan orang- orang yang tiada takut akan h ari- hari Allah karena Dia akan membalas sesuatu kaum terhadap apa yang telah mereka kerjakan.(14)

Barang siapa yang mengerjakan amal yang saleh maka itu adalah untuk dirinya sendiri, dan barang siapa mengerjakan kejahatan, maka itu akan menimpa dirinya sendiri, kemudian kepada Tuhanmulah kamu dikembalikan.(15)

Dan sesungguhnya telah Kami berikan kepada Bani Israel Al Kitab (Taurat), kekuasaan dan kenabian dan Kami berikan kepada mereka rezeki- rezeki yang baik dan Kami lebihkan mereka atas bangsa- bangsa (pada masanya).(16)

Dan Kami berikan kepada mereka keterangan- keterangan yang nyata tentang urusan (agama); maka mereka tidak berselisih melainkan sesudah datang kepada mereka pengetahuan karena kedengkian (yang ada) di antara mereka. Sesungguhnya Tuhanmu akan memutuskan antara mereka pada

hari kiamat terhadap apa yang mereka selalu berselisih padanya.(17)

Kemudian Kami jadikan kamu berada di atas suatu syariat (peraturan) dari urusan (agama) itu, maka ikutilah syariat itu dan janganlah kamu ikuti hawa nafsu orang- orang yang tidak mengetahui.(18)

Sesungguhnya mereka sekali- kali tidak akan dapat menolak dari kamu Sedikit pun dari (siksaan) Allah. Dan sesungguhnya orang- orang yang lalim itu sebagian mereka menjadi penolong bagi sebagian yang lain, dan Allah adalah pelindung orang- orang yang bertakwa.(19)

Al Quran ini adalah pedoman bagi manusia, petunjuk dan rahmat bagi kaum yang meyakini.(20)

Apakah orang- orang yang membuat kejahatan itu menyangka bahwa Kami akan menjadikan mereka seperti orang- orang yang beriman dan mengerjakan amal yang saleh, yaitu sama antara kehidupan dan kematian mereka Amat buruklah apa yang mereka sangka itu.(21)

Dan Allah menciptakan langit dan bumi dengan tujuan yang benar dan agar dibalasi tiap- tiap diri terhadap apa yang dikerjakannya, dan mereka tidak akan dirugikan.(22)

Maka pernahkah kamu melihat orang yang menjadikan hawa nafsunya sebagai tuhannya, dan Allah membiarkannya sesat berdasarkan ilmu-Nya dan Allah telah mengunci mati pendengaran dan hatinya dan meletakkan tutupan atas penglihatannya Maka siapakah yang akan memberinya petunjuk sesudah Allah (membiarkannya sesat). Maka mengapa kamu tidak mengambil pelajaran.(23)

Dan mereka berkata:" Kehidupan ini tidak lain hanyalah kehidupan di dunia saja, kita mati dan kita hidup dan tidak ada yang membinasakan kita selain masa", dan mereka sekali- kali tidak mempunyai pengetahuan tentang itu, mereka tidak lain hanyalah menduga- duga saja.(24)

Dan apabila dibacakan kepada mereka ayat- ayat Kami yang jelas, tidak ada bantahan mereka selain dari

mengatakan:" Datangkanlah nenek moyang kami jika kamu adalah orang- orang yang benar".(25)

Katakanlah:" Allah- lah yang menghidupkan kamu kemudian mematikan kamu, setelah itu mengumpulkan kamu pada hari kiamat yang tidak ada keraguan padanya; akan tetapi kebanyakan manusia tidak mengetahui.(26)

Dan hanya kepunyaan Allah kerajaan langit dan bumi. Dan pada hari terjadinya kebangkitan, akan rugilah pada hari itu orang- orang yang mengerjakan kebatilan.(27)

Dan (pada hari itu) kamu lihat tiap- tiap umat berlutut. Tiap- tiap umat dipanggil untuk (melihat) buku catatan amalnya. Pada hari itu kamu diberi balasan terhadap apa yang telah kamu kerjakan.(27) (28)

(Allah berfirman):" Inilah kitab (catatan) Kami yang menuturkan terhadapmu dengan benar. Sesungguhnya Kami telah menyuruh mencatat apa yang telah kamu kerjakan."(29)

Adapun orang- orang yang beriman dan mengerjakan amal yang saleh maka Tuhan mereka memasukkan mereka ke dalam rahmat-Nya (surga). itulah keberuntungan yang nyata.(30)

Dan adapun orang- orang yang kafir (kepada mereka dikatakan):" Maka apakah belum ada ayat- ayat- Ku yang dibacakan kepadamu lalu kamu menyombongkan diri dan kamu jadi kaum yang berbuat dosa"(31)

Dan apabila dikatakan (kepadamu):" Sesungguhnya janji Allah itu adalah benar dan hari berbangkit itu tidak ada keraguan padanya", niscaya kamu menjawab:" Kami tidak tahu apakah hari kiamat itu, kami sekali- kali tidak lain hanyalah menduga- duga saja dan kami sekali- kali tidak meyakini (nya)".(32)

Dan nyatalah bagi mereka keburukan- keburukan dari apa yang mereka kerjakan dan mereka diliputi oleh (azab) yang mereka selalu memperolok- olokkannya.(33)

Dan dikatakan (kepada mereka):" Pada hari ini Kami melupakan kamu sebagaimana kamu telah melupakan pertemuan (dengan) harimu ini dan tempat kembalimu ialah

neraka dan kamu sekali- kali tidak memperoleh penolong.(34)

Yang demikian itu, karena sesungguhnya kamu menjadikan ayat- ayat Allah sebagai olok- olokan dan kamu telah ditipu oleh kehidupan dunia, maka pada hari ini mereka tidak dikeluarkan dari neraka dan tidak pula mereka diberi kesempatan untuk bertobat.(35)

Maka bagi Allah- lah segala puji, Tuhan langit dan Tuhan bumi, Tuhan semesta alam.(36)

Dan bagi-Nya lah keagungan di langit dan di bumi, Dialah Yang Maha Perkasa lagi Maha Bijaksana.(37)

ترجمه ماليزيايي

Dengan nama Allah, Yang Maha Pemurah, lagi Maha Mengasihani

Haa, Miim. (1)

Turunnya Al-Quran ini, dari Allah Yang Maha Kuasa, lagi Maha Bijaksana. (2)

Sesungguhnya pada langit dan bumi terdapat tanda-tanda (yang membuktikan kekuasaan Allah) bagi orang-orang yang beriman. (3)

Dan pada kejadian diri kamu sendiri, serta (pada kejadian) segala binatang yang dibiakkanNya, terdapat juga tanda-tanda (yang membuktikan kekuasaan Allah) bagi orang-orang yang meyakininya. (4)

Dan (pada) pertukaran malam dan siang silih berganti, dan juga (pada) rezeki yang diturunkan oleh Allah dari langit, lalu Ia hidupkan dengannya tumbuh-tumbuhan di bumi sesudah matinya, serta (pada) peredaran angin, (semuanya itu mengandungi) tanda-tanda (yang membuktikan keesaan Allah, kekuasaanNya, kebijaksanaanNya, serta keluasan rahmatNya) bagi kaum yang mahu menggunakan akal fikiran. (5)

Itulah ayat-ayat penerangan Allah yang kami bacakan kepadamu (wahai Muhammad) kerana menegakkan kebenaran; maka dengan perkataan yang manakah lagi mereka hendak beriman, sesudah penerangan Allah dan tanda-tanda kekuasaanNya (mereka tidak mahu memahami dan menelitinya)? (6)

Kecelakaanlah bagi tiap-tiap pendusta yang berdosa, - (7)

Yang mendengar ayat-ayat penerangan Allah sentiasa dibacakan kepadanya, kemudian dia terus berlagak sombong (enggan menerimanya), seolah-olah ia tidak mendengarnya; oleh

itu gembirakanlah dia dengan azab seksa yang tidak terperi sakitnya. (8)

Dan apabila sampai ke pengetahuannya sesuatu dari ayat-ayat penerangan Kami, ia menjadikannya ejek-ejekan; mereka yang demikian keadaannya, akan beroleh azab yang menghina. (9)

Di hadapan mereka (di akhirat kelak) ada neraka Jahannam (yang disediakan untuk mereka), dan apa jua yang mereka usahakan, tidak dapat menyelematkan mereka sedikit pun; demikian juga yang mereka sembah atau puja selain Allah, tidak dapat memberikan sebarang perlindungan; dan (kesudahannya) mereka akan beroleh azab seksa yang besar. (10)

Al-Quran ini ialah hidayah petunjuk yang cukup lengkap; dan orang-orang yang kufur ingkar akan ayat-ayat penerangan Tuhannya, mereka akan beroleh azab dari jenis azab seksa yang tidak terperi sakitnya. (11)

Allah yang memudahkan laut bagi kegunaan kamu, supaya kapal-kapal belayar padanya dengan perintahNya, dan supaya kamu mencari rezeki dari limpah kurniaNya, dan juga supaya kamu bersyukur. (12)

Dan Ia memudahkan untuk (faedah dan kegunaan) kamu, segala yang ada di langit dan yang ada di bumi, (sebagai rahmat pemberian) daripadaNya; sesungguhnya semuanya itu mengandungi tanda-tanda (yang membuktikan kemurahan dan kekuasaanNya) bagi kaum yang memikirkannya dengan teliti. (13)

Katakanlah (wahai Muhammad) kepada orang-orang yang beriman: hendaklah mereka memaafkan (kejahatan dan gangguan) orang-orang yang tidak menaruh ingatan kepada hari-hari (pembalasan yang telah ditentukan) Allah; (disuruh berbuat demikian), kerana Allah akan memberi kepada satu-satu puak: balasan yang patut dengan apa yang mereka telah usahakan. (14)

(Tiap-tiap balasan berdasarkan kaedah): Sesiapa yang mengerjakan amal soleh, maka faedahnya akan terpulang kepada dirinya sendiri; dan sesiapa yang berbuat kejahatan, maka bahayanya akan menimpa dirinya sendiri; kemudian kamu akan dikembalikan

kepada Tuhan kamu. (15)

Dan demi sesungguhnya, Kami telah memberi kepada Bani Israil Kitab Taurat, dan pangkat kehakiman serta pangkat kenabian; dan Kami telah kurniakan mereka benda-benda yang baik-baik, serta Kami lebihkan (nenek moyang) mereka di atas orang-orang yang ada pada zamannya. (16)

Dan lagi Kami telah berikan mereka keterangan-keterangan yang jelas nyata mengenai perkara ugama; maka mereka tidak berselisihan (dalam perkara ugama itu) melainkan setelah sampai kepada mereka ajaran-ajaran yang memberi mereka mengetahui (apa yang baik dan yang sebaliknya; berlakunya yang demikian) kerana hasad dengki yang ada dalam kalangan mereka. Sesungguhnya Tuhanmu akan menghukum di antara mereka pada hari kiamat tentang apa yang mereka perselisihkan itu. (17)

Kesudahannya Kami jadikan engkau (wahai Muhammad dan utuskan engkau) menjalankan satu Syariat (yang cukup lengkap) dari hukum-hukum ugama; maka turutlah Syariat itu, dan janganlah engkau menurut hawa nafsu orang-orang yang tidak mengetahui (perkara yang benar). (18)

Sesungguhnya mereka tidak sekali-kali akan dapat menyelamatkanmu sedikitpun dari (azab) Allah (kalau engkau menurut mereka); dan sesungguhnya orang-orang yang zalim itu setengahnya menjadi penolong dan penyokong bagi setengahnya yang lain (dalam perkara yang salah); dan (sebaliknya) Allah menjadi penolong dan pelindung bagi orang-orang yang bertaqwa (yang engkaulah pemimpinnya). (19)

Al-Quran ini menjadi panduan-panduan yang membuka matahati manusia, dan menjadi hidayah petunjuk serta membawa rahmat bagi kaum yang meyakini (kebenarannya). (20)

Patutkah orang-orang yang melakukan kejahatan menyangka bahawa Kami akan menjadikan mereka seperti orang-orang yang beriman dan beramal soleh, dengan menyamakan keadaan (mereka semua) semasa mereka hidup dan semasa mereka mati? Buruk sungguh apa yang mereka hukumkan itu. (21)

Dan (ingatlah), Allah

menciptakan langit dan bumi dengan cara yang sungguh layak dan berhikmat (untuk membuktikan keesaanNya dan keadilanNya), dan supaya tiap-tiap diri diberi balasan dengan apa yang mereka telah kerjakan (baik atau jahat), sedang mereka tidak dikurangkan balasannya sedikitpun. (22)

Dengan yang demikian, bagaimana fikiranmu (wahai Muhammad) terhadap orang yang menjadikan hawa nafsunya: tuhan yang dipatuhinya, dan ia pula disesatkan oleh Allah kerana diketahuiNya (bahawa ia tetap kufur ingkar), dan dimeteraikan pula atas pendengarannya dan hatinya, serta diadakan lapisan penutup atas penglihatannya? Maka siapakah lagi yang dapat memberi hidayah petunjuk kepadanya sesudah Allah (menjadikan dia berkeadaan demikian)? Oleh itu, mengapa kamu (wahai orang-orang yang ingkar) tidak ingat dan insaf? (23)

Dan mereka berkata: "Tiadalah hidup yang lain selain daripada hidup kita di dunia ini. Kita mati dan kita hidup (silih berganti); dan tiadalah yang membinasakan kita melainkan edaran zaman". Pada hal mereka tidak mempunyai sebarang pengetahuan tentang hal itu; mereka hanyalah menurut sangkaan semata-mata. (24)

Dan apabila dibacakan kepada mereka ayat-ayat keterangan Kami yang jelas nyata (mengenai soal hidup semula sesudah mati), tidaklah ada hujah mereka (untuk menolak kebenarannya) selain daripada berkata: "Bawakanlah datuk nenek kami (hidup semula) kalau betul kami orang-orang yang benar!" (25)

Katakanlah (wahai Muhammad): "Allah yang menghidupkan kamu, kemudian Ia akan mematikan kamu, setelah itu Ia akan menghimpunkan kamu (dalam keadaan hidup semula) pada hari kiamat - (hari) yang tidak ada sebarang syak tentang kedatangannya; akan tetapi kebanyakan manusia tidak mengetahui (ketetapan itu)". (26)

Dan bagi Allah jualah kuasa pemerintahan langit dan bumi; dan ketika berlakunya hari kiamat, pada saat itulah ruginya orang-orang

yang berpegang kepada perkara yang salah. (27)

Dan (pada hari kiamat) engkau akan melihat tiap-tiap umat berlutut (dalam keadaan cemas dan menunggu panggilan); tiap-tiap umat diseru untuk menerima kitab suratan amalnya (serta dikatakan kepada mereka): "Pada hari ini kamu akan dibalas menurut apa yang kamu telah kerjakan! (28)

"Inilah surat (tulisan malaikat) Kami, ia memberi keterangan terhadap kamu dengan yang benar, kerana sesungguhnya Kami telah (perintahkan malaikat) menulis segala yang kamu telah lakukan (di dunia dahulu)!" (29)

Adapun orang-orang yang beriman dan beramal soleh, maka mereka akan dimasukkan oleh Tuhan mereka ke dalam rahmatNya; yang demikian itu ialah kemenangan yang besar. (30)

Adapun orang-orang yang kafir, (maka mereka akan ditempelak dengan dikatakan kepada mereka): "Bukankah ayat-ayatku telah disampaikan dan dibacakan kepada kamu, lalu kamu berlaku sombong takbur (mengingkarinya), serta menjadi kaum yang sentiasa melakukan kesalahan? (31)

"Dan apabila dikatakan (kepada kamu): ` Sesungguhnya janji Allah (membalas amal kamu) adalah benar, dan hari kiamat tidak ada sebarang syak tentang kedatangannya , kamu berkata: ` Kami tidak mengetahui apa dia hari kiamat itu; kami hanya mengira (kemungkinannya) sebagai sangkaan jua, dan kami tidak sekali-kali meyakininya ." (32)

Dan (pada ketika itu) ternyatalah kepada mereka balasan kejahatan-kejahatan yang mereka telah lakukan, serta mereka diliputi oleh azab yang mereka ejek-ejek itu! (33)

Dan dikatakan (kepada mereka): "Pada hari ini Kami tidak hiraukan kamu (menderita di dalam azab seksa) sebagaimana kamu tidak hiraukan persediaan untuk menemui hari kamu ini; dan tempat kamu ialah neraka, dan kamu tidak akan beroleh sesiapapun yang dapat memberikan pertolongan. (34)

"(Balasan buruk) yang demikian ini

ialah kerana kamu telah menjadikan ayat-ayat keterangan Allah sebagai ejek-ejekan, dan kerana kamu telah membiarkan diri kamu diperdayakan oleh kehidupan dunia". Maka pada hari itu mereka tidak akan dikeluarkan dari neraka, dan mereka tidak diberi peluang untuk bertaubat (memperbaiki kesalahannya). (35)

(Demikianlah ajaran dan peringatan Allah Yang Maha Adil) maka bagi Allah jualah tertentu segala pujian, Tuhan yang mentadbirkan langit, dan Tuhan yang mentadbirkan bumi, - Tuhan sekalian alam. (36)

Dan bagiNyalah keagungan dan kekuasaan di langit dan di bumi; dan dia lah Yang Maha Kuasa, lagi Maha Bijaksana. (37)

ترجمه سواحيلي

Kwajina la Mwenyeezi Mungu, Mwingi wa rehema, Mwenye kurehemu

1. Haa Mym.

2. Uteremsho wa Kitabu utokao kwa Mwenyeezi Mungu, Mwenye nguvu, Mwenye hekima.

3. Bila shaka katika mbingu na ardhi mna mazingatio kwa ajili ya wenye kuamini.

4. Na katika umbo lenu na katika wanyama aliowatawanya mna mazingatio kwa watu wenye yakini.

5. Na (katika) kupishana usiku na mchana na (katika) riziki aliyoteremsha Mwenyeezi Mungu kutoka mawinguni na akaifufua kwayo ardhi baada ya kufa kwake, na mabadiliko ya pepo, mna mazingatio kwa watu wanaozingatia.

6. Hizo ndizo Aya za Mwenyeezi Mungu tunazo kusomea kwa ukweli, basi hadithi gani watakayoiamini baada ya Mwenyeezi Mungu na Aya zake?

7. Kuangamia ni kwa kila atungaye uongo, mwenye dhambi.

8. Anayesikia Aya za Mwenyeezi Mungu zikisomwa juu yake, kisha anashikilia kujivuna kama kwamba hakuzisikia, basi mpe khabari ya adhabu yenye kuumiza,

9. Na anapojua kidogo katika Aya zetu hizo huzifanyia mzaha, hao ndio watakaokuwa na adhabu yenye kufedhehesha.

10. Na nyuma yao iko Jahannam, wala waliyoyachuma hayatawafaa hata

kidogo, wala walinzi waliowashika badala ya Mwenyeezi Mungu, na watapata adhabu kubwa.

11. Huu ni muongozo, na wale waliozikataa Aya za Mola wao watakuwa na adhabu yenye maumivu iumizayo.

12. Mwenyeezi Mungu ndiye aliyekutiishieni bahari ili humo zipite jahazi kwa amri yake na ili mtafute fadhili yake na mpate kushukuru.

13. Na amekutiishieni vilivyomo mbinguni, na vilivyomo ardhini vyote vimetoka kwake, bila shaka katika hayo mna mazingatio kwa watu wanaotafakari.

14. Waambie wale walioamini wawasamehe wale wasioziogopa siku za Mwenyeezi Mungu ili awalipe watu kwa yale waliyokuwa wakiyachuma.

15. Mwenye kutenda wema basi ni kwa ajili ya nafsi yake, na mwenye kufanya uovu ni juu yake, kisha mtarudishwa kwa Mola wenu.

16. Na kwa hakika tuliwapa wana wa Israeli Kitabu na hukumu na Unabii, na tukawapa vitu vizuri na tukawafadhili kuliko walimwengu.

17. Na tukawapa maelezo wazi ya amri, lakini hawakukhitilafiana ila baada ya kuwafikia elimu, kwa uasi baina yao (tu), hakika Mola wako atahukumu kati yao siku ya Kiyama katika yale waliyokuwa wakikhitilafiana.

18. Kisha tumekuweka juu ya Sharia (njia nyoofu) hasa katika amri, basi ifuate, wala usifuate matamanio ya wale wasiojua.

19. Kwani wao hawatakufaa chochote mbele ya Mwenyeezi Mungu, na hakika madhalimu ni marafiki wao kwa wao, na Mwenyeezi Mungu ni Rafiki ya wenye kumcha (yeye).

20. Hizi ni dalili zilizo wazi kwa watu, na ni muongozo na rehema kwa watu wenye yakini.

21. Je, wanafikiri wale waliofanya maovu kuwa tutawafanya kama wale walioamini na kutenda mema kwamba rnaisha yao na mauti yao yawe sawa? Ni mabaya wanayoyahukumu.

22. Na Mwenyeezi Mungu

ameziumba mbingu na ardhi kwa haki na ili kila nafsi ilipwe yale iliyoyachuma, nao hawatadhulumiwa.

23. Je, umemuona yule aliyefanya tamaa yake kuwa mungu wake, na Mwenyeezi Mungu akampoteza licha ya elimu na akapiga muhuri juu ya masikio yake na moyo wake, na kumtia kitanga machoni pake basi nani atamuongoza baada ya Mwenyeezi Mungu? Basi je, hamkumbuki?

24. Na walisema: Haukuwa (uhai) ila uhai wetu wa dunia, tunakufa na tunaishi wala hakuna kinachotuangamiza isipokuwa ulimwengu. Lakini wao hawana elimu ya hayo ila wanadhani tu.

25. Na wanaposomewa Aya zetu zilizo wazi hawana hoja ila kusema: WaletenJ baba zetu ikiwa nyinyi ni wakweli.

26. Sema Mwenyeezi Mungu anakupeni uhai kisha anakufisheni, kisha atakukusanyeni siku ya Kiyama, haina shaka, lakini watu wengi hawajui.

27. Na ufalme wa mbingu na ardhi ni wa Mwenyeezi Mungu na siku kitakapotokea Kiyama, siku hiyo wataangamia washikao batili.

28. Na utaona kila umma umepiga magoti, na kila umma utaitwa kwenye kitabu chake: Leo mtalipwa yale mliyokuwa mkiyatenda.

29. Hili daftari letu linakuambieni kweli: Bila shaka tulikuwa tukiyaandika yale mliyokuwa mkiyatenda.

30. Lakini wale walioamini na wakatenda mema, Mola wao atawaingiza katika rehema yake, huko ndiko kufanikiwa kuliko dhahiri.

31. Na wale waliokufuru (wataambiwa) Je, hazikuwa Aya zangu zikisomwa kwenu nanyi mkajivuna na mkawa watu waovu.

32. Na iliposemwa: Hakika ahadi ya Mwenyeezi Mungu ni kweli na Kiyama hakina shaka, mkasema: Hatujui Kiyama ni nini, hatudhani ila kukisia tu wala hatuna yakini.

33. Na ubaya wa waliyoyatenda utawadhihirikia na yatawazunguka yale waliyoyafanyia mzaha.

34. Na itasemwa: Leo tunakusahauni kama nyinyi mlivyosahau mkutano wa

siku yenu hii, na mahala penu ni Motoni, wala hamna wasaidizi.

35. Hayo ni kwa sababu nyinyi mlizifanyia mzaha Aya za Mwenyeezi Mungu na maisha ya dunia yakakudanganyeni. Basi leo hawatatolewa humo wala hawatakubaliwa udhuru (wao).

36. Basi sifa zote njema ni za Mwenyeezi Mungu Muumba wa mbingu na Muumba wa ardhi, Muumba wa walimwengu.

37. Na ukubwa niwake mbinguni na ardhini, naye ni Mwenye nguvu, Mwenye hekima.

تفسير سوره

تفسير الميزان

صفحه ى 233

(45) سوره جاثيه مكى است و سى و هفت آيه دارد (37)

[سوره الجاثية (45): آيات 1 تا 13] ترجمه آيات به نام خداى رحمان و رحيم.

حم (1).

______________________________________________________ صفحه ى 234

اين كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز و حكيم (2).

به درستى در آسمانها و زمين آيت ها هست براى مردم با ايمان (3).

و نيز در خلقت خودتان و جنبندگانى كه همواره منتشر مى كند آيت ها هست براى مردمى كه اهل يقين باشند (4).

و نيز در اختلاف شب و روز و رزقى كه خدا از آسمان نازل مى كند و به وسيله آن زمين را بعد از مردنش زنده مى كند و همچنين در گرداندن بادها از اين سو به آن سو آيت ها هست براى مردمى كه تعقل كنند (5).

اينها همه آيات خدا است كه به حق بر تو تلاوت مى كنيم با اين حال بعد از سخن خدا و آيات او ديگر به چه سخنى ايمان مى آورند (6).

واى بر هر كس كه بى پروا دروغ مى گويد و از گناه لذت مى برد (7).

آيات خدا را مى شنود كه بر او تلاوت مى شود با اين حال از روى تكبر بر انكار خود اصرار مى ورزد تو گويى اصلا آن را نشنيده. پس او را به عذابى

دردناك بشارت بده (8).

و چون به چيزى از آيات ما اطلاع مى يابد آن را مسخره مى كند اين گونه اشخاص عذابى خوار كننده دارند (9).

و در پشت سرشان جهنم است و آنچه از مال و جاه دنيا به دست آورده اند پشيزى به دردشان نمى خورد و همچنين هيچ يك از خدايانى كه به جاى اللَّه ولى خود گرفته اند و عذابى عظيم دارند (10).

اين قرآن هدايت است و كسانى كه به آيات پروردگارشان كفر ورزيدند از سخت ترين شكنجه ها عذابى دردناك دارند (11).

البته همان خدا است كه دريا را براى شما مسخر كرد تا كشتى ها به امر وى در آن به راه افتند و تا از فضل خدا كسب كنيد و تا شايد شكر بگزاريد (12).

و آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است همه را براى شما مسخر كرد و همه اش از او است و در اين خود آياتى است براى مردمى كه تفكر كنند (13).

بيان آيات [غرض و مفاد كلى سوره مباركه جاثيه

غرض اين سوره دعوت عموم بشر است به دين توحيد، و پرهيز از عذابى كه از آن انذار مى كند. سوره، نخست با مساله توحيد آغاز مى شود، و سپس به تشريع شريعت براى رسول خدا (ص) و اينكه بر آن جناب و بر عامه بشر لازم است از آن پيروى كنند ______________________________________________________ صفحه ى 235

اشاره نموده، مى فرمايد: چون در پيش روى خود روزى را دارند كه در آن روز بر طبق اعمال صالحى كه انجام داده اند از ايمان و پيروى شريعت، و بر طبق گناهانى كه كرده اند از اعراض از دين و غيره محاسبه خواهند شد. آن گاه پيشامدهايى را كه هر يك از اين دو

طايفه در قيامت دارند ذكر مى كند.

البته در خلال اين بيانات انذار شديد و تهديد سختى به مستكبرين دارد كه از آيات خدا اعراض مى كنند. و نيز به كسانى كه هواى نفس خود را معبود خود گرفته اند و خدا آنان را گمراه كرد در عين اينكه به گمراهى خود عالم بودند، هشدار مى دهد. و از لطائفى كه در اين سوره آمده بيان معناى نوشتن نامه اعمال و استنساخ آن است.

اين سوره به شهادت سياق آياتش در مكه نازل شده. ولى بعضى از مفسرين «1» آيه" قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا ..." را از مكى بودن استثناء كرده اند، ولى هيچ دليل و شاهدى بر گفتار خود ندارند.

" حم تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ" ظاهرا جمله" تَنْزِيلُ الْكِتابِ" از باب اضافه صفت به موصوف مى باشد. و كلمه" تنزيل" مصدر به معناى مفعول مى باشد. و جمله" من اللَّه" جار و مجرورى است متعلق به تنزيل. و تمام اين جمله خبر است براى مبتداى حذف شده، يعنى" هذا".

و معنايش اين است: اين كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز حكيم. ما در سابق در باره مفردات اين آيه بحث كرديم.

[وجه اينكه فرمود:" إِنَّ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ ..." و آنچه حرف" فى" افاده مى كند]

" إِنَّ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِلْمُؤْمِنِينَ" كلمه" آيات" جمع" آيت" است كه به معناى علامت و نشانه اى است كه بر وجود چيزى دلالت كند، و بدان اشاره نمايد. و مراد از اينكه فرمود" در آسمانها و زمين علامتها هست" اين است كه اصلا آسمان و زمين آياتى هستند كه بر هستى پديد آورنده خود دلالت مى كنند، نه اينكه آيتها چيز ديگر باشند، و در

ظرف آسمانها و زمين قرار داشته باشند.

دليل بر گفتار ما اين است كه تعبيرات قرآن كريم از اين معنا مختلف است، گاهى مى فرمايد" فلان چيز آيت است" و گاهى مى فرمايد" در فلان چيز آيت است" و گاهى هم مى فرمايد" در خلقت فلان چيز آيت است"، مثلا يك جا فرموده:" إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ" «2»، جاى ديگر آيه مورد بحث است، كه آيت را در خود

_______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 138.

(2) به درستى در خلقت آسمانها و زمين و اختلاف شب و روز آيتها است. سوره آل عمران، آيه 190. ______________________________________________________ صفحه ى 236

آسمانها و زمين دانسته، نه در خلقت آنها، و يك جا هم فرموده:" وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" «1» و نظاير اين اختلاف تعبير بسيار است. و از همين اختلاف استفاده مى شود معناى اينكه" در چيزى آيت باشد" اين است كه خود آن چيز آيت باشد، هم چنان كه از اختلاف تعبير ديگرى كه در آيات بالا بود، و در يكى مى فرمود:" در آسمانها و زمين" و در ديگرى مى فرمود" در خلقت آسمانها و زمين" استفاده مى شود كه مراد از خلقت آسمانها و زمين خود آسمانها و زمين است، نه چيز ديگر.

حال بايد ديد چرا آسمانها و زمين را ظرف آيت دانسته، با اينكه خودش آيت است؟

در پاسخ مى گوييم: اين بدان عنايت است كه بفهماند جهات وجود آسمانها و زمين مختلف است، و هر جهت از جهات آنها خود آيتى است از آيات، و اگر خود آسمانها و زمين در نظر گرفته مى شد، چاره اى جز اين نبود كه همه آنها را يك آيت

بگيريم، در حالى كه مى بينيم مثلا زمين را به تنهايى آيات شمرده و فرموده" وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ" «2» و اگر خود زمين در نظر گرفته مى شد بايد مى فرمود:" و الأرض آية للموقنين- زمين آيتى است براى اهل يقين" و آن وقت آن منظور فوت مى شد، و ديگر نمى فهمانيد كه در هستى زمين جهاتى است كه هر يك از آن جهات به تنهايى آيتى است مستقل.

پس معناى اينكه فرمود:" إِنَّ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ..." اين است كه براى وجود آسمانها و زمين جهاتى است كه هر جهتش دلالت دارد بر اينكه آفريدگار و مدبرش تنها خداست، و شريكى براى او نيست، براى اينكه آسمانها و زمين با حاجت ذاتيش به پديد آورنده، و با عظمت خلقتش، و بى نظير بودن تركيبش، و اتصالى كه در وجود اجزاء بى شمار و هول انگيز آن به يكديگر است، و ارتباط و اندراجى كه نظام هاى جزئى و مخصوص به يك يك موجودات در تحت نظام عمومى و كلى حاكم بر كل عالم دارد، همه دلالت دارد بر اينكه خالقى يكتا دارد، و همان خالق يكتا مدبر آن است. آرى، اگر براى اين عالم پديد آورنده اى نمى بود، پديد نمى آمد، و اگر مدبرش يكتا نبود، نظامهاى جزئى آن با يكديگر متناقض مى شد و تدبير مختلف مى گشت.

از آنچه گذشت روشن گرديد اينكه بعضى از مفسرين «3» گفته اند: جمله" فى السماوات" در

_______________

(1) و يكى از آيات او آفرينش آسمانها و زمين است. سوره روم، آيه 22.

(2) در زمين آيت ها هست براى اهل يقين. سوره ذاريات، آيه 20.

(3) روح المعانى، ج 25، ص 138. ______________________________________________________ صفحه ى 237

تقدير" فى خلق السماوات" است، صحيح نيست،

و بدون هيچ حاجتى بيهوده خود را به زحمت انداخته.

[آيت بودن خلقت انسان و جنبندگان

" وَ فِي خَلْقِكُمْ وَ ما يَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آياتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ" كلمه" يبث" از مصدر" بث" است كه به معناى متفرق كردن و افشاندن است. و بث جنبندگان به معناى اين است كه خداى تعالى آنها را در زمين منتشر و متفرق كرده، هم چنان كه در جاى ديگر در باره خلقت انسان فرموده:" ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ" «1».

و معناى آيه شريفه اين است كه: و در خود شما از حيث وجودتان كه وجودى است مخلوق و نيز در جنبندگان از اين حيث كه خداى تعالى خلقشان كرده و در زمين متفرق و پراكنده ساخته، آياتى است براى مردمى كه راه يقين را سلوك مى كنند.

و خلقت انسان علاوه بر اينكه موجودى است زمينى و مرتبط به ماده، نوع ديگرى است از خلقت كه با خلقت آسمانها و زمين اختلاف دارد، براى اينكه آسمانها و زمين تنها موجودى مادى هستند، ولى انسان موجودى است مركب از بدنى مادى و تركيب يافته از مواد عنصرى و زمينى كه با مرگ فاسد و متلاشى مى شود، و از چيزى ديگر وراى ماده، چيزى كه از نسج عالم بالا، و مجرد از ماده است، و به همين جهت با مرگ فاسد نمى شود، بلكه در هنگام مرگ، بدن متوفى مى شود، يعنى به تمام و كمال گرفته مى شود، و نزد خدا محفوظ مى ماند، و اين چيز همان است كه قرآن آن را" روح" ناميده و فرموده" وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي" «2».

و نيز بعد از آنكه خلقت انسان از نطفه، و سپس علقه، و آن

گاه مضغه، و در آخر تكميل ساختمان بدنى او را ذكر مى كند، مى فرمايد:" ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ" «3» و نيز در باره حقيقت مرگ انسان فرموده:" قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ" «4».

پس كسى كه در خلقت انسان تدبر و نظر مى كند، در حقيقت در آيتى ملكوتى نظر مى افكند، آيتى وراى آيات مادى. و همچنين است ناظر در خلقت جنبندگان، چون آنها نيز جان دارند، داراى حيات و شعورند، هر چند از نظر حيات و شعور، و همچنين از نظر تجهيزات بدنى پائين تر از انسانند، ولى همه آنها براى كسى كه اهل يقين باشد آيتند، و اهل يقين با

_______________

(1) سوره روم، آيه 20.

(2) و از روح خود در آن دميدم. سوره حجر، آيه 29.

(3) و سپس او را خلقتى ديگر كرديم. سوره مؤمنون، آيه 14.

(4) بگو آن فرشته مرگ كه موكل بر شما است شما را تمام و كامل تحويل مى گيرد. سوره الم سجده، آيه 11. ______________________________________________________ صفحه ى 238

سير و تفكر در خلقت آنها خداى سبحان را مى شناسند، و به وحدانيت و بى شريك بودن او در ربوبيت و الوهيت پى مى برند.

" وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ ..."

اين قبيل آيات جزو آياتى است كه بين زمين و آسمان قرار دارند، آسمانها خود آيتى هستند، زمين هم خود آيتى است، و اختلاف شب و روز آيتى است بين زمين و آسمان و منظور از اختلاف شب و روز، اختلاف آن دو از نظر كوتاهى و بلندى است. اختلاف منظم كه از آغاز خلقتش تا كنون دگرگونى نيافته، و بطور هماهنگ فصول چهارگانه بهار و تابستان و پاييز و زمستان را پديد آورده و اين چهار

فصل در هر ناحيه از نواحى زمين به هر صورتى كه بوده اكنون نيز به همان صورت است، و از اين به بعد نيز به همين منوال مكرر مى شود. اختلافى كه به آن وسيله خداى سبحان رزق اهل زمين را تدبير نموده، به ترتيبى صالح رشدشان مى دهد، هم چنان كه خودش فرموده:" وَ قَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِينَ" «1».

" وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها"- مراد از رزقى كه خداى تعالى از آسمان نازل مى كند، باران است. و اگر باران را رزق ناميده، از باب ناميدن سبب به اسم مسبب است، و اين گونه نامگذاريها مجازى و شايع است. و نيز ممكن است بدين جهت باشد كه باران نيز رزق است، چون همه آب هاى زمين از باران است. و منظور از كلمه" سماء" بالاى سر و يا ابر است، چون ابر را هم مجازا آسمان مى گويند. و منظور از" احياء زمين بعد از مردنش" زنده كردن گياهان و درختانى است كه در زمستان مى ميرند. و تعبير از آن به زنده كردن بعد از موت، خالى از اشاره به مساله معاد نيست «2».

" وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ"- يعنى گرداندن بادها از اين سو به آن سو، و فرستادنش از سويى به سويى ديگر، كه در همين گرداندن بادها فوايد عمومى بسيارى نهفته است، و از همه فوائدش عمومى تر حركت دادن ابرها است به نقاط مختلف جهان. و يكى ديگر تلقيح گياهان، و دفع عفونت ها، و بوهاى بد است.

" آياتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ"- يعنى در آنچه گفته شد آياتى است براى مردمى كه تعقل مى كنند، يعنى با عقلى كه

خدا در آنان به وديعت سپرده بين حق و باطل و خوب و بد تمييز

_______________

(1) و در زمين در چهار فصل قوت اهل زمين را تامين كرده است، و روزى طلبان را يكسان در كسب روزى خود گردانيد. سوره حم سجده، آيه 10.

(2) هم چنان كه در آيه پنجم از سوره حج نيز زنده كردن مردگان در قيامت را به زنده كردن گياهان تشبيه كرده است، بدانجا مراجعه شود.- مترجم. ______________________________________________________ صفحه ى 239

مى دهند. در اين آيات مى بينيم هر دسته از آنها به قومى اختصاص داده شده يك دسته به مؤمنين، يك دسته به قومى كه اهل يقينند، دسته ديگر به قومى كه تعقل مى كنند.

و شايد وجهش اين باشد كه آيت احياء زندگان به دلالتى ساده و همه كس فهم دلالت مى كند بر اينكه خودش خود را ايجاد نكرده، و بطور اتفاق و تصادفى هم پيدا نشده، بلكه پديد آورنده اى ايجادش كرده، و به دنبالش آثار و افعال آنها را پديد آورده، آثار و افعالى كه اين نظام مشهود از آن آثار پديد آمده است، پس خالق آسمانها، خالق همه عالم و رب همه است، و انسان اين معنا را با فهم ساده خود مى فهمد، و انسانهاى با ايمان هم همين را مى فهمند، و از آن منتفع مى شوند.

ولى اين معنا را كه خالق انسان و ساير جنبندگان داراى حيات و شعور، خداست از اين جهت كه ارواح و نفوس موجودات زنده با شعور از عالمى وراى عالم ماده است كه نامش را" عالم ملكوت" مى گذاريم، قرآن كريم كمال ادراك و مشاهده اين معنا را مختص به اهل يقين دانسته، نه به عموم مردم و فهم هاى ساده آنان،

و در اين باره فرموده" وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ" «1».

و اما آيت اختلاف ليل و نهار، و بارانهايى كه زمين را زنده مى كند، و چرخاندن بادها از آنجا كه انواع مختلف و جهات متعدد دارد و مرتبط با زمين و زمينى ها است، و داراى فوايد بى شمار و منافعى دامنه دار و بسيار است كه درك همه آنها محتاج به تعقل فكرى و تفصيلى و عميق است، و فهم ساده عموم مردم از درك آن عاجز است، لذا درك آن را به قومى كه تعقل كنند اختصاص داده. گو اينكه آيات مزبور براى همه آيت مى باشند ليكن از آنجا كه تنها دانشمندان و صاحبان تعقل از آنها بهره مند مى شوند بدين جهت اين آيات را به ايشان اختصاص داده.

[وجه اينكه هر دسته از آيات را به ترتيب براى" مؤمنين"،" لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ" و" لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ" ذكر فرمود]

در اين ميان مى بينيم كه از اين طبقه گاهى تعبير فرموده به قومى كه" يوقنون" و گاهى به قومى كه" يعقلون". و از تعبد مردم كه با فهم ساده خود پى به حقيقت مى برند تعبير فرموده به" مؤمنين". از اين اختلاف در تعبير فهميده مى شود كه مراد از" ايمان اصل" آن است كه آياتش ساده و بسيط است و چون به دست آمدن ايمان تدريجى نيست، از دارندگان ايمان تعبير به وصف كرد، به خلاف ايمان اهل يقين و عقل كه به خاطر دقت آيات آن، و بلندى افق آنها، و به خاطر اينكه خرده خرده و به تدريج به دست مى آيد، از آنان به مضارع" يعقلون"،

_______________

(1) سوره انعام، آيه 75. ______________________________________________________ صفحه ى 240

"

يوقنون" تعبير كرد كه دلالت بر استمرار تجددى دارد.

بعضى از مفسرين در توجيه ترتيبى كه براى مصاديق و اهل آيات سه گانه هست، و اينكه چرا اول اهل ايمان، و دوم اهل ايقان و سوم اهل عقل را ذكر كرده گفته اند: اين ترتيب از نظر ترقى دادن مطلب است، چون ايقان مرتبه خاصى است در ايمان، و معلوم است كه بايد بعد از ايمان ذكر شود، و عقل هم مدار ايمان و ايقان است، چون منظور ما از عقل عقلى است كه مؤيد به نور بصيرت باشد، و به وسيله چنين عقلى است كه ايمان و يقين از قرار گرفتن در دسترس شك و ترديد خلاص مى شود، و در نتيجه ايمان به حد يقين مى رسد، و با رسيدنش به حد يقين و محكم شدنش همه خيرات رو مى آورد. و در ترتيب آيات نيز همين ترتيب كه در مراتب سه گانه است رعايت شده. اين توجيه از گفتار زمخشرى در كشاف استفاده مى شود «1».

اشكالى كه ما به كلام زمخشرى داريم، اين است كه مقتضاى توصيفى كه وى براى عقل كرده اين است كه قبل از دومى و حتى قبل از اولى قرار گيرد، يعنى مرتبه اول شمرده شود، نه سوم. علاوه بر اينكه ما نفهميديم كه چگونه ممكن است شك عارض بر يقين شود، حتى تصورش هم براى ما ممكن نيست.

بعضى ديگر- كه همان صاحب تفسير كشف باشد- در توجيه ترتيب مزبور گفته است بدين جهت اول ايمان و سپس ايقان و در آخر تعقل را ذكر كرده كه تماميت نظر و تدبر در دوم ناگزير و محتاج است به نظر در اولى، چون آسمانها و زمين به

وجهى از اسباب پيدايش حيوان است، و به همين جهت بايد قبل از يادآورى خلقت حيوان يادآورى شود. و همچنين نظر در سومى ناگزير مى سازد كه ما در دو تاى اول نيز نظر كنيم. اما اينكه بايد به اولى (خلقت آسمانها و زمين) نظر كنيم كه روشن است و احتياج به بيان ندارد، و اما نظر و توجه به دومى (خلقت حيوان) براى اين است كه خلقت حيوان علت غايى است. پس معرفت سومى موقوف است بر معرفت علت غائيش كه دومى است، چون علت قبل از معلول است «2».

اين توجيه نيز به فرض اينكه درست باشد توجيه ترتيب آيات سه گانه است، نه صفات سه گانه ايمان و ايقان و عقل. علاوه بر اينكه سومى هم مانند اولى از اسباب بوجود آمدن حيوان است، پس بايد آن نيز قبل از دومى ذكر مى شد. و به وجهى دومى علت غايى اولى است، پس بايد آن هم قبل از اولى ذكر مى شد، همانطور كه قبل از سومى ذكر شد.

_______________

(1) تفسير كشاف، ج 4، ص 285.

(2) روح المعانى، ج 25، ص 141. ______________________________________________________ صفحه ى 241

فخر رازى در توجيه اين ترتيب گفته است: سبب آن اين است كه اين معنا را بفهماند كه اگر ايمان داريد اين دلالت ها را بفهميد، و اگر ايمان نداريد، و در عين حال مى خواهيد داراى جزم و يقين باشيد و از شك و ترديد درآييد، اين دلائل ديگر را بفهميد، و اگر نه ايمان داريد و نه مى خواهيد اهل يقين باشيد، پس حد اقل در فهميدن دلائل سوم كوشش كنيد «1».

اين وجه هم به فرضى كه صحيح باشد توجيه ترتيب صفات سه گانه ايمان و ايقان

و عقل است، نه توجيه اين كه چرا آيات سه گانه را بدين ترتيب ذكر كرده. علاوه بر اينكه لازمه اين توجيه آن است كه آيات سه گانه هيچ اختصاصى به صفات سه گانه نداشته باشد، بلكه همه اش مربوط به همه صفات باشد، و سياق آيات با چنين احتمالى مساعد نيست. از اين هم كه بگذريم از ظاهر كلام فخر رازى برمى آيد كه" يقين" را به" جزم"- كه همان علم باشد- تفسير كرده. و بنا بر اين تفسير، براى عقل چيزى جز حكم ظنى نمى ماند، و آن هم در معارف اعتقادى هيچ اعتبارى ندارد.

[مقصود از ايمان به آيات خدا و معناى جمله" فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ"]

" تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ" ايمان به هر چيز عبارت است از علم به آن با التزام عملى به آن، پس صرف علم و يقين به وجود چيزى بدون التزام عملى، ايمان به آن چيز نيست. خداى تعالى در اين باره مى فرمايد:" وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ" «2». و نيز فرموده" وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ" «3».

و كلمه" آيات" به معناى علامتهاى دلالت كننده است، پس آيات تكوينيه خدا عبارت است از امورى وجودى كه با وجود خارجى خود دلالت مى كند بر اينكه خداى تعالى در خلقت عالم يگانه است، و در اينكار شريكى ندارد، و به صفات كماليه متصف است و از هر نقص و حاجت منزه است.

و ايمان به اين آيات معنايش ايمان داشتن به دلالت آنها بر هستى خدا است كه لازمه داشتن چنين ايمانى، ايمان داشتن به خدا بر طبق دلالت اين ادله است، نه خدايى

كه اين ادله بر آن دلالت نكند.

و آيات قرآن كريم نيز از اين جهت آيات ناميده شده اند كه بيانگر آيات تكوينيه هستند، آيات تكوينيه اى كه گفتيم بر هستى و صفات خدا دلالت دارند. و يا از اين جهت _______________

(1) تفسير فخر رازى، ج 27، ص 259.

(2) آن را انكار كردند با اينكه دلهايشان يقين به آن داشت. سوره نمل، آيه 14.

(3) خداى تعالى، او را در عين اينكه عالم بود گمراه كرد. سوره جاثيه، آيه 23. ______________________________________________________ صفحه ى 242

آيات ناميده شده اند كه بيانگر معارف اعتقادى و يا احكام عملى، و يا احكام اخلاقى مى باشند. احكامى كه خدا آن را مى پسندد، و بدان امر مى كند، و از بندگانش مى خواهد كه به آنها عمل كنند، چون مضامين آن آيات بر آن احكامى دلالت دارد كه از ناحيه خدا نازل شده است، و ايمان به اين آيات ايمان به دلالت آنها بر خداى تعالى است كه قهرا ملازم با ايمان به مدلول آنها نيز هست.

و نيز معجزات را از اين رو آيات مى نامند كه اگر از قبيل مرده زنده كردن و امثال آن باشد، آياتى كونيه است، و همان دلالت آيات كونيه را دارد. و اگر از قبيل پيشگوييها و يا خود قرآن كريم باشد كه برگشت دلالت آنها نيز به دلالت آيات كونيه خواهد بود، چون با هستى خود، دلالت مى كند بر هستى خداى تعالى و صفات او.

" تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ"- اين جمله اشاره است به آيات قرآنى كه بر آن جناب تلاوت شده، و ممكن هم هست اشاره باشد به آيت هاى وجوديى كه در سه آيه قبل بدان اشاره شده بود. اين سؤال پيش

مى آيد كه پس چرا فرمود" نتلوها" در پاسخ مى گوييم به اين عنايت كه دال و مدلول با هم متحدند. پس بنا بر اين احتمال، در اين جمله، در عين حال كه فرموده:

" نتلوها" نظرى به آيت بودن قرآن ندارد.

" فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ"- بعضى از مفسرين «1» گفته اند: اين جمله از قبيل اين سخن است كه كسى بگويد:" من از زيد و كرمش در شگفتم" با اينكه از زيد در شگفت نيست، بلكه از كرم و سخاوت او در شگفت است. و معناى جمله بر حسب نظر دقيق اين است كه كرم زيد مرا به شگفت آورده، و زيد از حيث كرمش مرا به شگفت درآورده، در نتيجه معناى جمله مورد بحث هم اين مى شود كه بعد از آيات خدا- يعنى آيات قرآنش- ديگر به چه سخنى ايمان مى آورند، يعنى وقتى به اين سخن ايمان نياورند ديگر بعد از آن به چه سخنى ايمان خواهند آورد.

بعضى «2» ديگر گفته اند: در اين جمله چيزى حذف شده، و تقديرش چنين است:" اذا لم يؤمنوا فباى حديث بعد حديث اللَّه و آياته يؤمنون" يعنى اينان كه ايمان نياوردند، ديگر به چه حديثى بعد از حديث خدا و آياتش ايمان مى آورند.

ولى بنا بر اين كه تقدير چنين باشد، مناسب تر آن است كه بگوييم: مراد از

_______________

(1) تفسير كشاف، ج 4، ص 285.

(2) مجمع البيان، ج 9، ص 73. ______________________________________________________ صفحه ى 243

آيات، آيات تكوينى است، نه آيات قرآنى، و به همين جهت مرحوم طبرسى بعد از نقل اين قول گفته: فرق بين حديث به معناى قرآن و بين آيات اين است كه حديث عبارت است از داستانهاى عبرت آموزى

كه بين حق از باطل جدايى مى افكند، و آيات عبارت است از ادله اى كه بين صحيح و فاسد جدايى مى اندازد «1».

و از بين اين دو قول، قول اول لطيف تر است. [وصف حال هر" أَفَّاكٍ أَثِيمٍ" كه به آيات خدا استكبار ورزيده استهزاء مى كنند و ...]

" وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ"" ويل" به معناى هلاكت، و" افاك" مبالغه از" افك" است كه به معناى دروغ است. و كلمه" أثيم" مشتق از" اثم" است كه به معناى گناه و نافرمانى است، و معناى آيه اين است كه هلاكت و مرگ بر هر دروغگوى گناهكار." يَسْمَعُ آياتِ اللَّهِ تُتْلى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِراً كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْها ..." اين جمله صفت هر افاك اثيم است." و كلمه" ثم" تاخر رتبى را مى رساند، و معناى استبعاد را مى فهماند. و كلمه" يصر" مضارع از" اصرار" است كه به معناى ملازمت و دست برنداشتن از فعلى است.

و معناى جمله اين است كه: افاك اثيم آيات خدا را- كه همان آيات قرآنى است- مى شنود كه برايش مى خوانند، و باز هم از كفر خود دست برنداشته، هم چنان در برابر حق مقاومت و گردنكشى مى كند، و در مقابل آن خاضع نمى گردد، مثل اينكه اصلا اين آيات را نشنيده، پس تو او را به عذابى دردناك بشارت بده.

" وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آياتِنا شَيْئاً اتَّخَذَها هُزُواً ..."

از ظاهر سياق برمى آيد كه ضمير" اتخذها" به آيات برمى گردد، و كلمه" هزوا" هم مربوط به همه آيات است، نه آنچه كه بدان عالم شده، چون اگر متعلق و مربوط به خصوص آن آيات بود، بايد مى فرمود" اتخذه" و اينكه ضمير مؤنث آورده، خود كمال جهل آن افاك اثيم را

مى رساند، و معنايش اين مى شود: اين افاك اثيم و اين مصر و مستكبر چون به بعضى از آيات ما عالم مى شود، همه آنها را استهزاء مى كند.

" أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ"- چنين كسانى عذابى مهين دارند، يعنى عذابى ذليل كننده. و اگر عذاب را به اين صفت توصيف فرمود، براى اين است كه در مقابل استكبار و خودپرستى آنان و استهزاءشان قرار گيرد. و اشاره به" اولئك" كه مخصوص جماعت است،

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 73. ______________________________________________________ صفحه ى 244

اشاره به كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ است. البته در تفسير آيه وجوهى ديگر گفته اند كه چون فائده اى در نقل آنها نديديم از نقل و ايراد آن اقوال صرفنظر كرديم.

" مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا يُغْنِي عَنْهُمْ ما كَسَبُوا شَيْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ" به خاطر اينكه مشتغل به دنيا شدند، و از حق اعراض نموده توجهى به آثار سوء اعمال خود نكردند، جهنم را پشت سر آنان قرار داد، و فرمود: در پشت سر جهنمى دارند. با اينكه جهنم در پيش رو و آينده آنان قرار دارد، و دارند بطرف آن مى روند.

بعضى از مفسرين «1» گفته اند: كلمه" ورائهم" به معناى" قدامهم- پيش رويشان" است، از آن جمله مرحوم طبرسى در مجمع البيان گفته: كلمه" وراء" هم به معناى پشت سر است، و هم پيش رو. هر چيزى از تو گم شود وراى تو قرار مى گيرد، چه اينكه پشت سرت باشد، و چه پيش رويت «2». و تعبير به" مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ" مى فهماند كه اين قضاء رانده شده حتمى است.

و مراد از آنچه كسب كرده اند در جمله" وَ لا يُغْنِي عَنْهُمْ ما كَسَبُوا شَيْئاً" اموال

و هر چيز ديگرى است كه در دنيا به دست آورده اند. و كلمه" شيئا" از آنجا كه نكره آمده تحقير را افاده مى كند، و چنين معنا مى دهد كه در روز حساب آنچه از مال و جاه و ياوران كه در دنيا كسب كرده بودند، حتى به قدر پشيزى به دردشان نمى خورد.

و كلمه" ما" در جمله" وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ" مصدريه است، و مراد از اولياء همان ارباب اصنام است، كه مشركين آنها را براى خود ارباب پنداشته، و معتقد بودند كه در درگاه خدا ايشان را شفاعت مى كند. ممكن هم هست مراد از آنها همان بت ها باشند.

و جمله" وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ" تاكيد همان وعيد و تهديدى است كه در جمله" وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ"، و هم در جمله" فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِيمٍ"، و بار سوم در جمله" أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ"، و بار چهارم در جمله" مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ"، و بار پنجم در جمله" وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ" داده بود، كه در خلال اين پنج جمله فهمانده بود كه عذابشان هم اليم است، و هم مهين، و هم عظيم.

" هذا هُدىً وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِيمٌ" كلمه" هذا" اشاره به قرآن است، و اگر فرمود" اين هدايت است" و نفرمود" اين _______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 144.

(2) مجمع البيان، ج 9، ص 73. ______________________________________________________ صفحه ى 245

هادى است" به منظور مبالغه در هدايت است، هم چنان كه وقتى مى خواهيم بگوييم: زيد بى اندازه عادل است، مى گوييم:" زيد عدل است". و كلمه" رجز"- به طورى كه گفته اند- به معناى شديدترين عذاب است، و در اصل به معناى اضطراب

بوده.

اين آيه شريفه در مقام رد آن نسبتى است كه به قرآن دادند، و آن را با استهزاء خود خوار شمردند، و خلاصه، تهديد كسانى است كه به آيات خدا كفر بورزند.

" اللَّهُ الَّذِي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ ..."

بعد از آنكه خداى سبحان حال افاكان را بيان كرد. كه از ايمان به آيات خدا وقتى كه براى آنان تلاوت مى شود آن آيات را استكبار مى ورزند، و استهزاء مى كنند با اينكه علم به حقانيت آن دارند. و سپس با بيانى مبالغه آميز آنان را به سخت ترين عذاب تهديد نمود، اينك در اين آيه با خطاب دسته جمعى، كفار و مؤمنين را مخاطب قرار مى دهد و پاره اى از آيات ربوبيت را كه در آن منتى عظيم بر آنان هست و به هيچ وجه نمى توانند آن را انكار كنند، برمى شمارد.

و به اين منظور نخست مساله تسخير دريا، و سپس تسخير تمامى موجودات در زمين و آسمان را خاطرنشان مى سازد، و معلوم است كه هيچ انسانى به خود اجازه نمى دهد كه اين گونه آيات را انكار كند، مگر آنكه فطرت انسانيت خود را از دست داده باشد، و فراموش كرده باشد كه موجودى است داراى تفكر، و به خاطر همين خاصيت تفكر از ساير جانداران متمايز شده است.

و بنا بر اين حرف لام در كلمه" لكم" لام غايت خواهد بود، و به آيه چنين معنا مى دهد: خداوند به خاطر شما دريا را مسخر كرد، يعنى آن را طورى آفريد كه كشتى شما بتواند بر روى آن جريان يابد و انسانها از آن بهره مند شوند. ممكن هم هست لام را لام تعديه بگيريم، در نتيجه مسخر كننده دريا

خود انسان مى شود، كه آن را به اذن خدا مسخر خود مى كند.

و جمله لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ" غايت و نتيجه تسخير بحر است، و جريان كشتى در دريا به امر خدا، عبارت است از ايجاد جريان با كلمه" كن"، چون آثار اشياء نيز مانند خود اشياء منسوب به خداى تعالى است. و معناى جمله" وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ" اين است كه خداى تعالى درياها را اين چنين رام كرد، تا شما عطيه او را طلب كنيد، يعنى با سفرهاى دريايى، رزق خود را به دست آوريد.

و معناى جمله" وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ" اين است كه خداى تعالى چنين كرد، به اميد اينكه شما در مقابل آن، او را شكر گزاريد.

" وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً مِنْهُ ..."

اين سخن از باب ترقى دادن كلام، و عطف عام بر خاص است. قبلا داستان تسخير ______________________________________________________ صفحه ى 246

درياها را فرموده بود كه جزيى از اجزاء آسمان و زمين است، و در اينجا تسخير همه موجودات در آسمانها و زمين را براى انسان ها به رخ مى كشد. و سخن در باره كلمه" لكم" همان سخنى است كه در نظير آن در آيه قبل گذشت. و كلمه" جميعا" تاكيد است براى آنچه در آسمانها و زمين است. ممكن هم هست حال از آن باشد.

[مفاد كلمه" منه" در جمله" وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً مِنْهُ"]

" وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً"- معناى تسخير آنچه در آسمانها و زمين است براى انسان، اين است كه اجزاء عالم مشهود همه بر طبق يك نظام جريان دارد، و نظامى

واحد بر همه آنها حاكم است و بعضى را به بعضى ديگر مرتبط، و همه را با انسان مربوط و متصل مى سازد، و در نتيجه انسان در زندگى خود از موجودات علوى و سفلى منتفع مى شود، و روز به روز دامنه انتفاع و بهره گيرى جوامع بشرى از موجودات زمينى و آسمانى گسترش مى يابد، و آنها را از جهات گوناگون واسطه رسيدن به اغراض خود يعنى مزاياى حياتى خود قرار مى دهد، پس به همين جهت تمامى اين موجودات مسخر انسانند.

و كلمه" من" در" منه" ابتداء را مى رساند، و ضمير آن به خداى تعالى برمى گردد، و اين جار و مجرور حال است براى آنچه در آسمانها و زمين است. و معنايش اين مى شود كه خداى تعالى تمامى آنچه را كه در آسمانها و زمين است مسخر شما كرد، در حالى كه هستى همه آنها از ناحيه خدا آغاز شده است.

پس ذوات همه موجودات از ناحيه خدا آغاز شده، چون او آنها را ايجاد كرده، در حالى كه قبل از ايجاد الگويش را از جايى نگرفته. و همچنين آثار و خواص آنها نيز مخلوقات اويند كه يكى از آثار و خواص آنها همين ارتباط آنها به يكديگر است كه نظام جارى در آنها بوجود آورده، نظامى كه با زندگى انسانها مرتبط است، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:

" اللَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ" «1» و نيز فرموده:" إِنَّهُ هُوَ يُبْدِئُ وَ يُعِيدُ" «2».

مفسرين «3» براى كلمه" منه" معانى ديگرى ذكر مى كنند كه هيچ يك از آنها خالى از تكلف نيست، و به همين جهت متعرض آنها نشديم.

" إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ"- وجه ارتباط آيات نامبرده

با تفكر روشن است.

_______________

(1) خدا است كه خلق را بدون الگو ايجاد كرده و دوباره اعاده اش مى كند. سوره روم، آيه 11.

(2) او به حقيقت نخست خلق را بيافريند و (پس از مرگ) دوباره به عرصه قيامت بازگرداند. سوره بروج، آيه 13.

(3) روح المعانى، ج 25، ص 145.

ترجمه آيات به كسانى كه ايمان آورده اند بگو، بر كفارى كه به ايام خدا اميد ندارند ببخشايند تا خدا هر قومى را به آنچه عمل كرده اند كيفر دهد (14).

هر كس عمل صالح كند به نفع خود كرده و هر كس بدى كند عليه خود كرده و سپس همگى به سوى پروردگارتان برمى گرديد (15).

و به تحقيق ما به بنى اسرائيل كتاب و حكمت و نبوت داديم و ارزاق طيب روزيشان كرديم و بر عالميان عصر خود برتريشان داديم (16).

و از امر دين آياتى روشن داديم پس اگر اختلاف كردند اختلافشان پس از آن بود كه به حقانيت ______________________________________________________ صفحه ى 248

دين يقين پيدا كردند و انگيزه اختلاف آنها تنها حسادتى بود كه به يكديگر مى ورزيدند، به درستى پروردگار تو روز قيامت بين آنان در آن چيزهايى كه اختلاف مى كردند داورى خواهد كرد (17).

سپس نوبت به تو رسيد و ما ترا هم بر شريعتى از امر دين واقف ساختيم پس همان را پيروى كن نه هواهاى كسانى را كه علم ندارند (18).

چون آنان هيچ تو را از اراده خدا بى نياز نكنند و ستمكاران در ظلم و ستم دوستدار و مددكار يكديگرند و خدا دوستدار متقيان است (19).

بيان آيات بعد از آنكه آيات و دلايل وحدانيت خداى تعالى را ذكر نمود و در ضمن آنها تا اندازه اى به مساله معاد اشاره نمود، و

نيز مساله نبوت را در خلال ذكر تنزيل كتاب و تهديد استهزاء كنندگان ذكر فرمود، اينك در اين آيات تشريع شريعت براى رسول خدا (ص) را ذكر مى كند، و براى اينكه مطلب مربوط به ما قبل شود، دو مقدمه مى آورد:

يكى اينكه مؤمنين بايد متعرض حال كفار منكر معاد نشوند، زيرا خداى تعالى خودش ايشان را مجازات خواهد فرمود، چون اعمال چه خوب و چه بدش مورد بازپرسى قرار خواهد گرفت، و علت تشريع شريعت هم همين است.

دوم اينكه انزال كتاب و حكم و نبوت امرى نوظهور نيست، چون خداى تعالى به بنى اسرائيل نيز كتاب و حكم و نبوت داد، و معجزات روشنى برايشان اظهار كرد، كه با آن معجزات ديگر جاى شكى در دين خدا باقى نماند، چيزى كه هست علماى بنى اسرائيل از راه ستم و ياغى گرى در آن دين اختلاف راه انداختند كه به زودى خداى تعالى بين آنان داورى خواهد كرد.

آن گاه بعد از ذكر اين دو مقدمه مساله تشريع شريعت براى رسول خدا (ص) را بيان نموده و آن جناب را دستور مى دهد تا از شريعت خود پيروى كند، و از پيروى هوى و هوسهاى مردم جاهل دورى نمايد.

[بيان آيه:" قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ" كه اغماض از رفتار مشركين را توصيه مى كند]

" قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ ..."

در اين آيه شريفه به رسول خدا (ص) دستور مى دهد كه به مؤمنين امر كند كه از بدى هاى كفار چشم پوشى كند. در نتيجه تقدير آيه اين طور مى شود:

" قل للذين امنوا اغفروا يغفروا"، يعنى به مؤمنين بگو ببخشيد تا ببخشند. هم چنان كه در

آيه ______________________________________________________ صفحه ى 249

" قُلْ لِعِبادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا يُقِيمُوا الصَّلاةَ" «1» نيز كلمه" أقيموا" در تقدير است.

اين آيه شريفه در مكه نازل شده، و در سياق آيات قبل قرار گرفته كه حال مستكبرين و مستهزءين به آيات خدا را بيان مى كرد، و ايشان را به شديدترين عذاب تهديد مى نمود. گويا مؤمنين وقتى به اينگونه افراد مى رسيدند كه در طعنه زدن و توهينشان به رسول خدا (ص) مبالغه و زياده روى مى كردند، و نيز وقتى مى ديدند به آيات خدا استهزاء مى كنند، ديگر عنان اختيار از كف داده، در مقام دفاع از كتاب خدا و فرستاده او بر مى آمدند، و از ايشان مى خواستند دست از اين كارها بردارند، و به خدا و رسولش ايمان آورند، غافل از اينكه كلمه عذاب عليه آنان حتمى شده است، هم چنان كه ظاهر آيات سابق اين حتميت را افاده مى كند، در نتيجه رسول گرامى خود را دستور مى دهد تا به اين گونه افراد از مؤمنين اعلام بدارد كه بايد از مشركين نامبرده عفو و اغماض كنند، و متعرض حال ايشان نشوند، براى اينكه به زودى به كيفر اعمال خود خواهند رسيد.

و بنا بر اين، مراد از" مغفرت" در جمله" قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا" عفو و ناديده گرفتن رفتار و گفتار دشمن، و اعراض از ايشان است. و خلاصه مراد اين است كه به آنان بگو مخاصمه و بگو مگو نكنند. و مراد از" آنانى كه اميدوار و منتظر ايام خدا نيستند" كفارى است كه در آيات سابق از ايشان سخنى رفت، چون مشركين معتقد به آمدن روزهايى براى خدا نبودند، كه در آن روزها غير از حكم خدا حكمى، و غير از

ملك او ملكى نباشد، در حالى كه خدا داراى چنين روزهايى هست، مانند: روز مرگ و روز برزخ و روز قيامت و روز عذاب انقراض و استيصال.

و جمله" لِيَجْزِيَ قَوْماً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ" امر به مغفرت و يا امر به دستور مغفرت را تعليل مى كند، و حاصلش اين است: اين كه به تو گفتيم بايد به مؤمنين دستور دهى تا از رفتار مشركين چشم پوشى و اغماض كنند، براى اين بود كه هيچ حاجتى به مؤاخذه كردن ايشان نيست، چون خداى تعالى به زودى ايشان را بر طبق آنچه كرده اند كيفر مى دهد.

و در نتيجه آيه شريفه نظير آيه" وَ ذَرْنِي وَ الْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِيلًا إِنَّ لَدَيْنا أَنْكالًا وَ جَحِيماً" «2»، و نظير آيه" ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ" «3»، و آيه _______________

(1) سوره ابراهيم، آيه 31.

(2) مرا در خصوص تكذيب كنندگان كه غرور نعمت، ايشان راى به تكذيب وا داشته، وابگذار، چند روزى اندك مهلتشان ده كه نزد ما عذابها و دوزخى هست. سوره مزمل، آيه 12 و 13.

(3) آن گاه رهايشان كن تا در سخنان بيهوده خود سرگرم باشند. سوره انعام، آيه 91. ______________________________________________________ صفحه ى 250

" فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ" «1»، و آيه" فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ" «2» مى باشد.

و معنايش اين است كه: اى رسول گرامى من، به مؤمنين دستور بده از اين مستكبرين كه به آيات خدا استهزاء نموده و انتظار ايام خدا را ندارند، اغماض كنند تا آنكه خداى تعالى بر طبق آنچه كرده اند جزايشان دهد، چه، روز جزاء يكى از ايام خدا است. و خلاصه از اين منكرين قيامت درگذرند تا

خدا در روزى از روزهاى خود ايشان را به كيفر اعمالشان برساند.

و در جمله" لِيَجْزِيَ قَوْماً"، اسم ظاهر" قوما" به جاى ضمير به كار رفته. به تعبير ديگر: مقتضاى سياق اين بود كه بفرمايد" ليجزيهم"، ولى به جاى ضمير مرجع ضمير را آورد، و آن را نكره هم آورد، نكره اى كه هيچ وصفى برايش ذكر نكرد، و اين بدان جهت است كه امر ايشان را تحقير كرده باشد، و بفهماند كه خدا هيچ عنايتى به شان و كار آنان ندارد، تو گويى قومى ناشناخته اند، و كسى آنان را به عنوان اينكه قوم معينى هستند نمى شناسد، و اعتنايى به هيچ يك از شؤون آنان ندارد.

و با بيانى كه در معناى آيه گذشت اتصال و ارتباط آيه شريفه به ما قبل و ما بعدش روشن مى گردد. و نيز روشن مى شود كه معناهاى مختلفى كه مفسرين براى آيه كرده اند صحيح نيست، و اگر خواننده عزيز بخواهد به آن معانى واقف گردد، بايد به تفاسير مفصل مراجعه كند.

" مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَيْها ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ" اين آيه به منزله تعليلى است براى جمله" لِيَجْزِيَ قَوْماً ..." و به همين جهت واو عاطفه بر سرش در نيامده، و استينافى- يعنى جمله اى و- نيز نيست.

در نتيجه اگر به منزله تعليل باشد، معنايش اين مى شود: خداى تعالى ايشان را به آنچه كردند جزاء مى دهد، براى اينكه اعمال هرگز بى اثر رها نمى شود، بلكه هر كس عملى صالح كند از آن بهره مند مى شود، و هر كس عملى زشت كند از آن متضرر مى گردد. و بعد همگى شما بسوى پروردگارتان مراجعه خواهيد نمود، و او بر حسب اعمالى كه

كرده ايد جزايتان مى دهد، اگر اعمالتان خير باشد جزاى خير، و اگر شر باشد جزاى شر مى دهد.

_______________

(1) رهايشان كن تا سرگرم ياوه هاى خود باشند، تا آنكه ديدار كنند آن روزى را كه وعده داده شده اند. سوره معارج، آيه 42.

(2) از ايشان چشم پوشى كن و به ايشان بگو" سلام" كه به زودى خواهند فهميد. سوره زخرف، آيه 89. ______________________________________________________ صفحه ى 251

" وَ لَقَدْ آتَيْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ..."

بعد از آنكه بيان كرد كه براى هر عملى چه نيك و چه شر آثارى نيك و بد است كه به صاحب عمل مى رسد، در اينجا خواسته اين هشدار را به رسول خدا (ص) بدهد كه به زودى براى او نيز شريعتى تشريع مى كند، چون بر عهده خدا است كه بندگان خود را به سوى آنچه خير و سعادت آنان است هدايت كند، همانطور كه خودش در جاى ديگر فرموده:" وَ عَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَ مِنْها جائِرٌ" «1».

و به همين جهت دنباله جمله مورد بحث فرمود:" ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ ..." و قبل از گفتن اين جمله اشاره كرد به شريعت، يعنى به كتاب و حكم و نبوتى كه به بنى اسرائيل داد، و از طيبات روزيشان نمود، و بر ديگران برتريشان بخشيد، و معجزات بين و روشن ارزانيشان داشت، تا فهمانده باشد كه افاضه الهيه به شريعت و نبوت و كتاب، يك امر نو ظهور و بى سابقه نيست، بلكه نظائرى دارد كه يكى از آنها در بنى اسرائيل بود. و اينك شريعت اسرائيليان پيش چشم و بيخ گوش مشركين عرب است.

[مقصود از" كتاب"،" حكم" و" بَيِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ" كه خداوند به بنى

اسرائيل داد]

پس اينكه فرمود:" وَ لَقَدْ آتَيْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ" منظورش از كتابى كه به بنى اسرائيل داده، تورات است كه مشتمل است بر شريعت موسى (ع) و شامل انجيل نمى شود، براى اينكه انجيل متضمن شريعت نيست، و شريعت انجيل هم همان شريعت تورات است. و همچنين زبور داوود (ع) را شامل نمى شود، براى اينكه زبور تنها ادعيه و اذكار است.

البته ممكن است منظور از كلمه" الكتاب" جنس كتاب باشد كه در اين صورت شامل انجيل و زبور هم مى شود. و اين احتمال را هر چند بعضى از مفسرين «2» داده اند، اما از اين نظر بعيد است كه در قرآن كريم هيچگاه كلمه كتاب جز بر كتابى كه مشتمل بر شريعت باشد اطلاق نشده است.

و مراد از" حكم" به قرينه اينكه آن را با كتاب ذكر فرموده، عبارت است از آن وظائفى كه كتاب بر آن حكم مى كند، هم چنان كه مى بينيم در آيه شريفه" وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ" «3»، اين اجمال، تفصيل داده شده. و نيز در

_______________

(1) بر عهده خدا است كه (از بين راه ها كه بعضى ميانه و بعضى انحرافى است) مردم را به سوى راه وسط هدايت كند. سوره نحل، آيه 9.

(2) روح المعانى، ج 25، ص 148.

(3) و با آن انبياء كتاب را به حق نازل كرد تا در بين مردم در آنچه اختلاف مى كنند حكم كند.

سوره بقره، آيه 213. ______________________________________________________ صفحه ى 252

باره تورات فرموده" يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هادُوا وَ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتابِ اللَّهِ" «1»، پس حكم يكى از لوازم كتاب است، هم

چنان كه نبوت نيز از لوازم آن است.

و مراد از" نبوت" معلوم است. و خداى تعالى از بنى اسرائيل جمع كثيرى را مبعوث به نبوت كرد، هم چنان كه در روايات آمده، و در قرآن كريم داستان جمعى از آن رسولان ذكر شده است.

" وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ"- طيبات يعنى رزق طيب كه از آن جمله است" من" و" سلوى".

" وَ فَضَّلْناهُمْ عَلَى الْعالَمِينَ"- اگر مراد از كلمه" عالمين" تمام عالميان باشد معناى برترى بنى اسرائيل بر تمامى عالميان اين خواهد بود كه ما آنان را در پاره اى جهات بر همه عالميان برترى داديم، مانند كثرت پيغمبرانى كه در آنان مبعوث شدند، و كثرت معجزاتى كه به دست انبياء آنها جارى شد. و اگر مراد از اين كلمه عالميان آن عصر باشد، در اين صورت مراد از برترى، برترى از همه جهات خواهد بود، چون بنى اسرائيل در عصر خود از هر جهت بر ساير اقوام و ملل برترى داشتند.

"" وَ آتَيْناهُمْ بَيِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ ..."

مراد از" بينات" آيات بيناتى است كه هر شك و ريبى را از چهره حق زايل مى سازد. شاهد بر اين معنا تفريع و نتيجه گيريى است كه از اين جمله نموده و دنبالش فرموده:

" در نتيجه اختلاف نكردند مگر بعد از آنكه به حقانيت دعوت يقين پيدا كردند".

و مراد از كلمه" أمر" به قول بعضى از مفسرين «2» امر دين است، و حرف" من" كه بر سر آن درآمده به معناى" فى" است. و معناى جمله اين است: ما به ايشان دلائلى روشن در امر دين داديم. و بنا بر اين معنا، معجزات موسى (ع) هم مصاديقى از اين دلائل است.

بعضى

«3» هم گفته اند: مراد از كلمه" امر" كار نبوت و دعوت رسول خدا (ص) است، و معناى جمله اين است كه: ما از امر رسول خدا علامت هايى روشن _______________

(1) تا پيامبران، آنان كه اسلام دارند، با اين تورات در بين يهوديان و ربانيان و احبار به آنچه از كتاب خدا فرا گرفته اند حكم كنند. سوره مائده، آيه 44.

(2 و 3) روح المعانى، ج 25، ص 148. ______________________________________________________ صفحه ى 253

به اهل كتاب داديم، كه همه دلالت داشتند بر صدق ادعاى او، و يكى از آن علامتها اين بود كه پيغمبر آخر الزمان در مكه ظهور مى كند، و يكى ديگر اينكه به يثرب هجرت مى كند، و نيز اهل يثرب او را يارى مى كنند، و امثال اين علامت ها كه در كتب اهل كتاب پيشگويى شده بود.

" فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ"- اين جمله به اختلافهاى دينى كه به درهم شدن حق و باطل در بين مردم جاهليت انجاميد اشاره نموده، مى فرمايد: آن اختلافها و اين اختلاط حق و باطل از جهت شبهه و جهل نبود، بلكه علماى ايشان آن را ايجاد كردند، چون در بين خود حسادت و دشمنى داشتند.

" إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ"- اين جمله اشاره است به اينكه اختلاف اهل كتاب، و اختلاط حق و باطل در بين آنان بى اثر نيست، و به زودى اثرش را خواهد كرد، و خداى تعالى در روز قيامت بين آنان داورى نموده، بر حسب آنچه كه اعمالشان اقتضاء دارد جزايشان مى دهد.

" ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ" خطاب در اين جمله

به رسول خدا (ص) است كه امتش نيز با او در آن خطاب شريكند. و كلمه" شريعه" به معناى طريق و راهى است كه آدمى را به لب آب مى رساند. و كلمه" أمر" در اينجا به معناى امر دين است. و معناى جمله اين است كه: بعد از آنكه به بنى اسرائيل داديم آنچه را كه داديم، تو را بر طريقه خاصى از امر دين الهى قرار داديم، و آن عبارت است از شريعت اسلام كه رسول اسلام و امتش بدان اختصاص يافتند.

" فَاتَّبِعْها ..."- در اين جمله رسول خدا (ص) را مامور مى كند كه تنها پيرو دين و فرامينى باشد كه به وى وحى مى شود، و از هواهاى جاهلان كه مخالف دين الهى هستند پيروى نكند.

از اين آيه دو نكته استفاده مى شود: اول اينكه پيامبر اسلام هم مانند ساير امت مكلف به دستورات دينى بوده است.

دوم اينكه هر حكم و عملى كه مستند به وحى الهى نباشد، و يا بالأخره منتهى به وحى الهى نباشد، هوايى نفسانى از هواهاى جاهلان است، و نمى توان آن را علم ناميد.

" إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً ..."

اين جمله نهى از پيروى از اهواء مردم نادان را تعليل مى كند. كلمه" يغنوا" از مصدر" اغناء" است كه به معناى بردن حاجت به نزد ديگرى است. و حاصل معناى جمله اين است ______________________________________________________ صفحه ى 254

كه: تو به درگاه خداى سبحان حوائج ضرورى دارى كه غير او هيچ كس نمى تواند آن را بر آورد، و وسيله برآورده شدن آنها همين است كه دين او را پيروى كنى، پس اين كفار كه انتظار دارند تو هواهايشان را پيروى كنى هيچ حاجتى

از حاجات تو را برنمى آورند. و يا تو را به هيچ مرتبه از مراتب، اغناء و بى نياز از خدا نمى كنند.

" وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ"- آنچه كه از سياق به دست مى آيد اين است كه اين جمله تعليل ديگرى است براى نهى از پيروى از اهواء جاهلان. و نيز برمى آيد كه مراد از" ظالمين" پيشوايانى هستند كه رسول خدا (ص) مامور شده از أهواء مبتدعه آنها پيروى نكند. و مراد از" متقين" كسانى هستند كه دين خدا را پيروى مى كنند.

و معناى جمله اين است كه: خدا ولى و سرپرست كسانى است كه پيروى از دين او كنند، و براى اين سرپرست ايشان است كه متقى هستند، و خدا ولى مردم متقى است. و كسانى كه هواهاى جاهلان را پيروى مى كنند، خداى تعالى ولى آنها نيست، بلكه آنها خودشان ولى يكديگرند، چون ستمكارند، و ستمكاران ولى يكديگرند. پس تو اى رسول گرامى، دين مرا پيروى كن تا من ولى تو باشم، و از اهواء آنان پيروى مكن تا آنان ولى تو نشوند، چون ولايت آنان هيچ دردى از تو دوا نمى كند، و جاى ولايت خدا را نمى گيرد.

در اين جمله پيروان اهواء را كه غير از دين خدا را پيروى مى كنند،" ظالمين" خوانده، و اين با مطلبى كه از آيه" أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُونَ" «1» استفاده مى شود، موافق است، چون در اين آيه نيز ستمگران را عبارت دانسته از كسانى كه جلو راه حق را مى گيرند، و آن را كج و معوج مى خواهند.

_______________

(1) سوره اعراف، آيه 44- 45. صفحه ى

255

[سوره الجاثية (45): آيات 20 تا 37]

هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ (20) أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ (21) وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (22) أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ (23) وَ قالُوا ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ (24)

وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ ما كانَ حُجَّتَهُمْ إِلاَّ أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (25) قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (26) وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ (27) وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جاثِيَةً كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى إِلى كِتابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (28) هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (29)

فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ (30) وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَ فَلَمْ تَكُنْ آياتِي تُتْلى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَ كُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِينَ (31) وَ إِذا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لا رَيْبَ فِيها قُلْتُمْ ما نَدْرِي مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلاَّ ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ (32) وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ

ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (33) وَ قِيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا وَ مَأْواكُمُ النَّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرِينَ (34)

ذلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آياتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا فَالْيَوْمَ لا يُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ (35) فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِينَ (36) وَ لَهُ الْكِبْرِياءُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (37) ______________________________________________________ صفحه ى 256

ترجمه آيات اين قرآن بصيرتهايى است براى مردم و هدايت و رحمتى است براى گروهى كه يقين آورند (20).

بلكه پنداشته اند كه ما با آنان همان گونه رفتار مى كنيم كه با اشخاص با ايمان و داراى اعمال صالح مى كنيم و خيال كرده اند زندگى و مرگشان با آن افراد يكسان است و چه بد پندارى است كه كرده اند (21).

و خدا آسمانها و زمين را (به خيال و پندار خلق نكرد) بلكه به حق آفريد. آرى آفريد تا هر كسى را به آنچه مى كند جزاء دهد و در اين جزا به كسى ظلم نمى شود (22).

هيچ ديدى آن كسى را كه هواى نفس خود را خداى خود گرفت و خدا او را با داشتن علم گمراه كرد و بر گوش و قلبش مهر نهاد و بر چشمش پرده انداخت، ديگر بعد از خدا چه كسى او را هدايت مى كند آيا باز هم متذكر نمى شويد؟ (23).

و گفتند: زندگى جز همين زندگى دنيا نيست دسته اى مى ميرند و دسته اى ديگر زنده مى شوند و ما را جز روزگار هلاك نمى كند اينان هيچ علمى به سخنان خود ندارند و جز مظنه و پندار دليلى ندارند (24).

و چون آيات بينات ما بر آنان تلاوت مى شود هيچ حرف حسابى و حجتى

ندارند جز اينكه بگويند اگر راست مى گوييد پدران ما را زنده كنيد (25).

بگو خدا است كه شما را زنده مى كند و مى ميراند و سپس روز قيامت يك جا جمعتان مى كند روزى كه در آن هيچ شكى نيست ليكن بيشتر مردم نمى دانند (26).

و ملك آسمانها و زمين تنها از آن خدا است. در روزى كه قيامت بپا شود اهل باطل زيانكارند (27).

و هر امتى را مى بينى كه از شدت ترس به زانو در آمده اند. هر امتى را صدا مى زنند تا نامه عمل ______________________________________________________ صفحه ى 257

خود را ببينند و آن گاه مى گويند: امروز جزايتان خود آن اعمالى است كه مى كرديد (28).

اين كتاب ما است كه به حق بر شما سخن مى گويد ما همواره آنچه شما مى كرديد استنساخ مى كرديم (29).

پس آنهايى كه ايمان آورده اعمال صالح كردند پروردگارشان آنها را داخل در رحمت خود مى كند اين همان رستگارى آشكار است (30).

و اما كسانى كه كافر شدند (به ايشان گفته مى شود) آيا نبود كه آيات من بر شما تلاوت مى شد و شما استكبار مى كرديد و مردمى مجرم بوديد؟ (31).

و چون گفته مى شد وعده خدا حق است و در قيامت شكى نيست مى گفتيد ما نمى فهميم قيامت چيست در باره آن احتمالى مى دهيم و ما هرگز نمى توانيم يقين به آن پيدا كنيم (32).

(و چون قيامت شد) حقيقت اعمال زشتشان برايشان هويدا گشت و همان كه استهزائش مى كردند بر سرشان بيامد (33).

و گفته شد امروز ما شما را فراموش مى كنيم همانطور كه شما ديدار امروزتان را فراموش كرديد و منزلگاهتان آتش است و از ياوران احدى را نداريد (34).

اين سرنوشتتان بخاطر آن بود كه آيات خدا را وسيله مسخره مى گرفتيد و زندگى

دنيا مغرورتان كرد.

در نتيجه امروز از آتش بيرون نخواهند شد، و عذرشان پذيرفته نمى شود (35).

پس حمد خداى را كه رب آسمانها و رب زمين و رب عالميان است (36).

و كبرياء در آسمانها و زمين خاص او است و او عزيز حكيم است (37).

بيان آيات بعد از آنكه به مساله تشريع شريعت براى رسول خدا (ص) اشاره كرد، و فرمود كه آن جناب را بر شريعتى از أمر يعنى شريعت اسلام قرار داديم، اينك در اين آيات به اين معنا اشاره مى كند كه شريعت اسلام بصيرتهايى براى مردم است، كه با آن تشخيص مى دهند كه چه راهى از راه هاى زندگى را طى كنند تا به حيات طيب در دنيا و سعادت زندگى آخرت برسند، و نيز شريعت اسلام هدايت و رحمتى است براى مردمى كه به آيات خدا يقين دارند.

و نيز به اين نكته اشاره مى كند كه آنچه مرتكبين گناهان را وادار مى كند كه از پيروى شريعت سرباز زنند، انكار معاد است، آنها خيال مى كنند كه با افراد متشرعى كه پابند ______________________________________________________ صفحه ى 258

به دين خدا هستند، در زندگى و مرگ يكسانند، و براى پابندى به شريعت هيچ اثرى قائل نيستند، لذا فكر مى كنند چرا به خاطر پيروى از شريعت خود را به زحمت اندازيم، و بدون جهت مقيد نموده، بار سنگين اعمال صالح را به دوش بكشيم؟

به همين جهت خداى تعالى بر بطلان پندار آنان و اثبات معاد اقامه برهان مى كند، و سپس به شرح جزئيات پرداخته شمه اى از پاداشهاى صالحان و عقابهاى طالحان و منكرين و مجرمين را بيان نموده، و سوره را با حمد و تسبيح خدا ختم مى كند.

[معناى اينكه فرمود: شريعت (يا

قرآن) بصائر براى مردم و هدى و رحمت براى مؤمنين است

" هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ" اشاره با كلمه" هذا" يا به شريعت است كه قبلا از آن گفتگو كرد، و يا اشاره به قرآنى است كه مشتمل بر شريعت است. و كلمه" بصائر" جمع بصيرت است، و بصيرت عبارت است از درك اشخاصى كه به واقع اصابت مى كنند، و مراد از بصيرت وسيله بصيرت است، و اگر شريعت را بصيرتها خوانده، بدين جهت است كه شريعت متضمن احكام و قوانينى است كه يك يك آنها راهنماى سعادت آدمى است، پس شريعت عبارت است از بصيرت هايى چند، نه يك بصيرت.

و معناى آيه اين است كه: اين شريعتى كه تشريع شده، و يا اين قرآنى كه مشتمل بر شريعت است، وظائف عمليه اى است كه اگر مردم به آن عمل كنند يك يك آنها مردم را بينا مى سازد، و مردم به وسيله آن به راه حق هدايت مى شوند، راه حقى كه همان راه خدا و راه سعادت است.

پس اينكه بعد از ذكر تشريع شريعت فرمود" هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ" در حقيقت نظير جمله" هذا هُدىً وَ الَّذِينَ كَفَرُوا ..." است كه در اول سوره بعد از ذكر آيات توحيد قرار گرفته است.

" وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ"- يعنى دلالتى است واضح، و افاضه خيرى است براى قومى كه يقين دارند. و مراد از قومى كه يقين دارند، مردمى است كه به آيات خدا يقين دارند، آياتى كه بر اصول معارف دين دلالت دارد، چون معهود در قرآن كريم اين است كه همواره كلمه يقين را در مورد اصول عقائد بكار مى برد.

در اين

جمله هدايت و رحمت را مختص به قومى كرده كه يقين دارند، با اينكه قبلا تصريح كرد كه قرآن بصائر براى همه مردم است، و اين خالى از اشعار و اشاره به اين نكته نيست كه مراد از" هدايت" هدايت به معناى رساندن به مقصد است، نه صرف نشان دادن راه آن، كه همان تبصر است. و نيز مراد از" رحمت" رحمت خاصه به كسانى است كه بعد از ______________________________________________________ صفحه ى 259

ايمان به خدا و پرهيز از او به رسول خدا (ص) هم ايمان آوردند، همانهايى كه در آيه" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ" «1» و آيه" ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ ... وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ" «2» مورد نظرند.

و رحمت خدا درجاتى بسيار دارد كه از نظر سعه و ضيق مختلفند، و همچنين رحمت خاصه به اهل ايمان نيز مراتب مختلفى دارد كه اختلاف آن ناشى از اختلاف مراتب ايمان است، پس صاحب هر مرتبه از ايمان رحمتى مناسب با آن مرتبه دارد.

و اما رحمت به معناى مطلق خيرى كه از ناحيه خداى تعالى به سوى بندگانش افاضه مى شود، آن نيز مى تواند قرآن باشد، چون قرآن كريم بدان جهت كه مشتمل بر شريعت است، رحمتى است براى عموم مردم، هم چنان كه رسول خدا (ص) نيز به حكم آيه شريفه" وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ" «3» رحمتى است مبعوث براى همه مردم. و ما در بعضى از مباحث گذشته سخنى در باره اختلاف مراتب رحمت ايراد كرديم.

" أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا

السَّيِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ ..."

در مجمع البيان مى گويد: كلمه" اجتراح" به معناى اكتساب است. مى گويند" جرح" يعنى كسب كرد، و" اجترح" يعنى اكتساب كرد. و اصل اين لغت" جراح" است زيرا جراح و اجتراح اثر مشابه دارند آن گاه مى گويد: و كلمه" سيئة" به معناى عمل زشتى است كه صاحبش را به خاطر استحقاق مذمت ناراحت مى كند «4».

و كلمه" جعل" به معناى قرار دادن چيزى است به صورتى معين. و جمله" كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ" در محل مفعول دوم است براى جعل، و تقدير كلام" كائنين كالذين آمنوا ..." است.

زمخشرى در كشاف بطور جزم گفته: كاف در كلمه" كالذين" اسم است، و معنايش _______________

(1) اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا بپرهيزيد و به رسولش ايمان آوريد تا از رحمتش دو چندانتان دهد، و برايتان نورى قرار دهد تا با آن قدم برداريد و شما را بيامرزد. سوره حديد، آيه 28.

(2) اين كتاب كه شكى در آن نيست، هدايت براى كسانى است كه تقوى دارند، آنهايى كه به غيب ايمان داشته ... و به آخرت يقين دارند. سوره بقره، آيه 2- 4.

(3) سوره انبياء، آيه 107.

(4) مجمع البيان، ج 9، ص 77. ______________________________________________________ صفحه ى 260

" مثل الذين" است، و همين كاف مفعول دوم است براى جمله" نجعلهم" و كلمه" سواء" بدل است از مثل «1».

كلمه" سواء" بنا بر قرائتى كه معمول و رائج است مصدرى است به معناى اسم فاعل، و معنايش" مستويا" و يا" متساويا" است. و كلمه" محياهم" مصدر ميمى است، و خود فاعل" سواء" است، و ضمير" هم" در آن به مجموع اجتراح

كنندگان و مؤمنان بر مى گردد. و همچنين كلمه" مماتهم" كه عطف بدان شده، حال" محياهم" را دارد.

و سياق آيه شريفه سياق انكار است، و كلمه" أم" در آن منقطعه است، و معنايش اين است:" بلكه آيا كسانى كه گناه مرتكب مى شوند، و جرم اكتساب مى كنند، پنداشته اند كه ما آنان را مانند كسانى قرار مى دهيم كه ايمان آورده و عملهاى صالح مى كنند؟ در حالى كه زندگى و مرگشان متساويست" يعنى در حالى كه حيات اينان مانند حيات آنان، و موت اينان مانند موت آنان است؟ و در نتيجه ايمان آنان و متشرع بودنشان لغو و بى اثر است؟ نه در حيات اثر دارد و نه در ممات؟ و بود و نبودشان يكسان است؟

" ساءَ ما يَحْكُمُونَ"- اين جمله پندار مذكور آنان را رد مى كند، و مى فرمايد: اينكه پنداشتند و حكم كردند كه حيات و ممات مرتكبين گناهان و مؤمنان صالح يكسان است حكم بدى است كه كرده اند. و بدى حكم كنايه است از بطلان آن.

[توضيح اينكه بد كاران نه در حيات و نه در ممات با مؤمنان صالح العمل برابر نيستند]

پس اين دو طائفه نه در حيات مثل همند، و نه در ممات.

اما اينكه در حيات برابر نيستند، براى اينكه اشخاصى كه داراى ايمان و عمل صالح هستند، طريقه زندگيشان را با بصيرت سلوك مى كنند، و در راه زندگى داراى هدايت و رحمتى از ناحيه پروردگار خويشند- هم چنان كه در آيه قبلى فرموده بود- ولى آدم بد كار دستش از اين بصيرت و هدايت و رحمت تهى است، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:" فَمَنِ اتَّبَعَ هُدايَ فَلا يَضِلُّ وَ لا يَشْقى وَ مَنْ

أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً" «2» و نيز در جاى ديگر فرموده:" أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها" «3».

_______________

(1) تفسير كشاف، ج 4، ص 290.

(2) كسى كه هدايت مرا پيروى كند نه گمراه مى شود و نه بدبخت، و كسى كه از ياد من اعراض كند، زندگيى تنگ دارد. سوره طه، آيه 124.

(3) آيا كسى كه مرده بود و ما زنده اش كرديم و برايش نورى قرار داديم كه با آن در بين مردم زندگى مى كند، مانند كسى است كه در ظلمتهايى قرار داشته باشد كه به هيچ وجه نتواند از آن بيرون شود؟. سوره انعام، آيه 122. ______________________________________________________ صفحه ى 261

و اما اينكه اين دو طايفه در مرگ مساوى نيستند، براى اين است كه مرگ همان طور كه برهانهاى روشن شهادت مى دهد، انعدام و بطلان نفس انسانيت نيست، و آن طور كه مبطلين مى پندارند كه آدمى بعد از مردن به كلى نابود مى شود نمى باشد، بلكه مردن عبارت است از برگشتن به سوى خداى سبحان، و انتقال از سراى دنيا به سرايى ديگر. از سرايى ناپايدار به سرايى پايدار و جاودان. سرايى كه مؤمن صالح در آن قرين سعادت و نعمت، و ديگران در شقاوت و عذاب زندگى مى كنند.

و خداى سبحان در كلمات سابقش به اين معنا اشاره نموده، مى فرمايد:" كَذلِكَ يُحْيِ اللَّهُ الْمَوْتى و نيز فرموده" ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ" و كلماتى ديگر از اين قبيل. و نيز در كلمات آينده اش متعرض آن شده مى فرمايد:" وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ ...".

و آيه مورد بحث از نظر تركيب

الفاظش، و از نظر معنايى كه از آن فهميده مى شود، مورد اختلاف مفسرين واقع شده و هر يك براى آن وجهى درست كرده اند ولى آنچه ما از سياق آن مى فهميم همان بود كه در بيان قبليمان گذشت، و چون فائده اى در نقل وجوه ديگران نديديم از نقل آن صرفنظر كرديم، و اگر خواننده عزيز بخواهد به آنها اطلاع يابد بايد به تفاسير مفصل مراجعه كند.

[احتجاج براى اثبات معاد با استناد به حق و عدالت

" وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ" ظاهرا مراد از" سماوات و ارض" مجموعه عالم محسوس است، و حرف" باء" در كلمه" بالحق" ملابست را مى رساند، و مى فهماند كه خلقت عالم در جامه حق صورت گرفت و خلاصه باطل و بازيچه نبوده، و حق بودن اين عالم كون و فساد به اين است كه براى خلقت آن غايت و هدفى ثابت و باقى در ما وراى آن باشد.

و جمله" و لتجزى ..." عطف است بر كلمه" بالحق". و" باء" در جمله" بِما كَسَبَتْ" براى متعدى كردن فعل، و يا براى مقابله است و معنايش اين است كه: خداوند آسمان و زمين را به حق خلق كرد و تا هر نفسى در مقابل آنچه كسب و ارتكاب كرده جزاء داده شود، اگر طاعت بوده ثواب، و اگر معصيت بوده عقاب داده شود. و جمله" وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ" حال از جمله" كل نفس" است و معنايش اين است كه: تا هر نفسى به آنچه كرده به عدالت جزاء داده شود. ______________________________________________________ صفحه ى 262

در نتيجه برگشت معناى آيه به اين مى شود كه

بگوييم:" و خدا آسمانها و زمين را به حق و عدالت بيافريد" در نتيجه به حق بودن خلقت اقتضاء مى كند كه در ما وراى اين عالم، و بيرون از آن، عالمى ديگر باشد كه در آن عالم، موجودات جاودانه شوند. و به عدل بودن خلقت هم اين اقتضاء را دارد كه به هر نفسى آن جزايى كه استحقاق دارد داده شود، به نيكوكار جزايى نيكو، و به بدكار جزايى بد داده شود، و چون اين عالم گنجايش آن جزاء را ندارد، قهرا بايد جزاى مذكور در نشاه اى ديگر باشد.

و با اين بيان مى توان گفت: آيه شريفه دو حجت بر معاد اقامه نموده: يكى حجتى است كه جمله" وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ" بدان اشاره مى كند كه حجتى است از طريق حق. و دومى حجتى است كه جمله" و لتجزى" از آن خبر مى دهد. حجتى كه از طريق عدالت اقامه شده است.

پس برگشت اين دو حجت به همان دو حجتى است كه آيه شريفه" وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ" «1» متضمن آن است.

و آيه شريفه مورد بحث با حجتى كه در بردارد، پندار كفار را كه مى پندارند مرگ نيكوكار و بدكار يك جور است باطل مى كند، چون داستان مجازات در قيامت، و ثواب دادن در مقابل اطاعت، و عقاب در برابر معصيت، اين يكسان بودن مرگ مطيع و عاصى را نفى مى كند. و لازمه يكسان نبودن آن اين است كه پس پندار ديگرشان كه خيال مى كردند

زندگى اين دو طايفه مثل هم است نيز باطل باشد، براى اينكه وقتى ثابت شد كه در قيامت جزايى در كار است، قهرا بايد در دنيا خدا را اطاعت كنند، و اين محسن و نيكوكار است كه به خاطر داشتن بصيرت در زندگى مى تواند آنچه را كه وظيفه است انجام دهد، و در نتيجه توشه آخرت خود را برگيرد. و اما مسى ء و بدكار بخاطر كورى و ضلالتش نمى تواند اين راه را پيدا نموده، و آنچه فردا به دردش مى خورد انجام دهد، پس محسن و مسى ء در دنيا هم مثل هم نيستند.

_______________

(1) ما آسمان و زمين و آنچه را بين آن دو است به باطل خلق نكرديم، اين پندار غلط كسانى است كه كافر شدند، پس واى بحال كفار از آتش، آيا (هيچ عاقلى احتمال مى دهد كه) ما مفسدين در زمين و آنان را كه ايمان آورده و عمل صالح كرده اند، يكسان قرار دهيم، و يا متقيان را چون فجار قرار دهيم؟ سوره ص، آيه 28. ______________________________________________________ صفحه ى 263

[معناى" اله" گرفتن" هوى"]

" أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ ..."

از ظاهر سياق چنين بنظر مى رسد كه جمله" أ فرأيت" در مقام شگفت انگيزى شنونده است، مى خواهد بفرمايد: آيا تعجب نمى كنى از كسى كه حالش چنين حالى است؟

و مراد از جمله" اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ" از آنجا كه كلمه" الهه" مقدم بر كلمه" هواه" آمده، (با اينكه مى توانست بفرمايد كسى كه هواى خود را خداى خود گرفته)، اين است كه بفهماند چنين كسى مى داند كه اله و خدايى دارد كه بايد او را بپرستد- و او خداى سبحان است- و ليكن به جاى خداى

سبحان هواى خود را مى پرستد، و در جاى خدا قرار داده اطاعتش مى كند. پس چنين كسى آگاهانه به خداى سبحان كافر است، و به همين جهت دنبال جمله مورد بحث فرمود:" وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ- خدا او را در عين داشتن علم گمراه كرد".

و معناى گرفتن اله، پرستيدن آن است. و مراد از پرستش هم اطاعت كردن است، چون خداى سبحان اطاعت را عبادت خوانده، و فرموده:" أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِي" «1» و نيز فرموده:" اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ" «2» و نيز فرموده:" وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ" «3».

و اعتبار عقلى هم موافق با اين معنا است، چون عبادت چيزى به جز اظهار خضوع و مجسم نمودن بندگى بنده نيست. عابد در عبادتش مى خواهد اين معنا را مجسم سازد، كه من بجز آنچه معبودم اراده كرده اراده نمى كنم، و به جز آنچه او راضى است عمل نمى كنم. و بنا بر اين، هر كس هر چيزى را اطاعت كند در حقيقت او را عبادت كرده و او را معبود خود گرفته است، پس اگر هواى نفس خود را اطاعت كند، آن را اله خود گرفته و پرستيده، با اينكه غير خدا و غير هر كسى كه خدا دستور دهد نبايد اطاعت شود.

پس معناى اينكه فرمود:" أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ" اين مى شود: آيا عجب نيست كه كسى هواى نفس خود را بپرستد، و آن را اطاعت و پيروى كند با اينكه مى داند غير از هواى نفس معبودى دارد كه بايد او را

بپرستد و اطاعت كند، و ليكن در عين حال معبود و مطاع خود را هواى نفس خود مى گيرد؟

_______________

(1) اى بنى آدم آيا با شما عهد نكردم كه شيطان را نپرستيد، كه او براى شما دشمنى آشكار است، و اينكه مرا بپرستيد؟ سوره يس، آيه 60 و 61.

(2) احبار و راهبان خود را به جاى خدا ارباب گرفتند. سوره توبه، آيه 31.

(3) و اينكه به جاى خدا يكديگر را ارباب خود نگيريم. سوره آل عمران، آيه 64. ______________________________________________________ صفحه ى 264

[مفاد جمله:" وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ" و بيان عدم منافات بين ضلالت و علم

و معناى اينكه فرمود:" وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ" اين است كه: چنين كسى با اضلالى از خداى تعالى گمراه شده، و اگر خداى تعالى گمراهش كرده از باب مجازات بوده، براى اينكه او هواى نفس خود را پيروى كرده، و خدا او را گمراه كرد، در عين اينكه او عالم بود، و مى دانست كه بيراهه مى رود.

خواهى گفت: چطور ممكن است كسى با بلد بودن راه در عين حال بيراهه برود؟ و يا چگونه تصور مى شود كه انسان با داشتن يقين به چيزى آن را انكار كند، كه آيه شريفه" وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ" «1» آن را از پاره اى انسانها حكايت مى كند؟

در جواب مى گوييم: منافات ندارد كه آدمى راه را بداند، و در عين حال بيراهه برود، و يا به چيزى يقين داشته باشد در عين حال آن را انكار كند، براى اينكه علم ملازم هدايت نيست، هم چنان كه ضلالت ملازم با جهل نيست، بلكه آن علمى ملازم با هدايت است كه توأم با التزام عالم به مقتضاى علمش

باشد، يعنى عالم ملتزم به لوازم علم خود نيز باشد و به آن عمل كند تا دنبالش هدايت بيايد. و اما اگر عالم باشد، ولى به خاطر اينكه نمى تواند از هواى نفس صرفنظر كند ملتزم به مقتضا و لوازم علم خود نباشد، چنين علمى باعث اهتداء او نمى شود، بلكه چنين علمى در عين اينكه علم است ضلالت هم هست. و همچنين يقين، اگر توأم با التزام به لوازم آن نباشد، با انكار منافات ندارد.

و اما اينكه بعضى از مفسرين «2» گفته اند" مراد از علم در اين آيه علم خداى تعالى است، يعنى خدا با علم خودش به حال اين بنده او را گمراه كرده" معنايى است كه از سياق آيه دور است.

" وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً"- اين قسمت از آيه به منزله عطف تفسيرى است براى جمله" وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ". و" ختم بر سمع و قلب" مهر بر گوش و دل زدن است، به طورى كه ديگر حق را نشنود و تعقل نكند. و" غشاوه قرار دادن بر بصر" اين است كه ديگر حق را، يعنى آيات خدا را، نبيند. و حاصل همه اينها اين است كه گوش و قلب و چشم اثر خود را- كه همان التزام به حقى است كه درك مى كند- نداشته باشد، و استكبار و پيروى هواى نفس او را نگذارد كه زير بار حق برود. قبلا هم خواننده محترم توجه فرمود كه گفتيم ضلالت از راه، منافاتى با علم به راه ندارد، چون ممكن است آدمى راه را

_______________

(1) سوره نمل، آيه 14.

(2) روح المعانى، ج 25، ص 152. ______________________________________________________ صفحه ى 265

بشناسد

ولى به آن التزام نداشته باشد.

" فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ"- ضمير در" يهديه" به همان كسى برمى گردد كه هواى نفس خود را معبود خود گرفته. و حرف" فاء" كه بر سر جمله است، جمله را نتيجه حال و وضع او مى كند، و چنين معنا مى دهد: وقتى حال او چنين حالى بود كه خدا او را با اينكه دانا است گمراه كرده، ديگر بعد از خدا چه كسى مى تواند او را هدايت كند، مسلما هيچ كس، براى اينكه خداى تعالى خودش فرموده:" قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى «1» و نيز فرموده:" وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ" «2».

" أَ فَلا تَذَكَّرُونَ"- يعنى آيا باز هم در حال و وضع چنين كسى تفكر نمى كنيد، تا متذكر شويد كه او و هر كه مثل او است ما دام كه پيرو هواى نفسند راهى به سوى هدايت ندارند، و در نتيجه شما از حال آنان عبرت و پند بگيريد؟

[معناى سخن منكران معاد:" ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ" و اشاره به چند قول در معناى اين آيه

" وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ ..."

راغب گفته: كلمه" دهر" در اصل به معناى طول مدت عالم از اول پيدايش تا آخر انقراض آن بوده، و در آيه شريفه" هَلْ أَتى عَلَى الْإِنْسانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ" «3» به همين معنا است، ولى بعد از آن هر مدت طولانى را هم دهر گفته اند. و معناى اين كلمه با معناى كلمه" زمان" فرق دارد، براى اينكه كلمه زمان هم به مدت بسيار

اطلاق مى شود و هم به مدت اندك «4».

و آيه شريفه به طورى كه از سياقش استفاده مى شود- چون سياقش سياق احتجاج عليه وثنى مذهبان است كه صانع را قبول دارند ولى منكر معادند- بايد حكايت كلام مشركين باشد كه گفتيم منكر معادند، نه كلام دهرى مذهبان كه هم مبدأ را منكرند و هم معاد را و تمامى بود و نبود حوادث را كار دهر مى دانند، بخاطر اينكه در آيات قبل هيچ سخنى از دهريها به ميان نيامده بود تا بگوييم اين آيه هم مربوط به ايشان است.

پس ضمير" هى" در جمله" ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا" به" حيات" برمى گردد، و معنايش اين است كه: ما هيچ حياتى نداريم، مگر همين حيات دنيا، و ديگر ما وراى آن، حياتى نيست، پس آن حياتى كه دين الهى ادعا دارد كه بعد از مردن روزى زنده- مى شويم و حيات ديگرى را از سر مى گيريم به نام حيات آخرت، وجود ندارد. و اين خود قرينه اى است _______________

(1) بگو هدايت تنها و تنها هدايت خداست. سوره بقره، آيه 120.

(2) كسى كه خدا گمراهش كند، ديگر راهنمايى برايش نيست. سوره مؤمن، آيه 33.

(3) سوره دهر، آيه 1.

(4) مفردات راغب، ماده" دهر". ______________________________________________________ صفحه ى 266

كه اين احتمال را تاييد مى كند كه مراد از جمله" نَمُوتُ وَ نَحْيا" جمله" يموت بعضنا و يحيا بعضنا الآخر" باشد، يعنى همواره بعضى مى ميريم و بعض ديگر زنده مى مانيم، بزرگسالان مى ميرند و نوباوگان جاى آنها را مى گيرند و به اين وسيله بقاء نسل انسانى استمرار مى يابد.

اين احتمال را جمله" وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ" نيز تا اندازه اى تاييد مى كند، براى اينكه اشعار به استمرار دارد.

بنا بر اين،

معناى آيه چنين مى شود: مشركين گفتند حياتى نيست مگر همين حيات دنيايى ما كه با آن در دنيا زندگى مى كنيم، پس لا يزال بعضى از ما يعنى سالخوردگان مى ميرند، و بعضى ديگر يعنى اخلاف و نسلهاى جديد زنده مى مانند، و ما را جز دهر و روزگار كسى هلاك نمى كند، اين گذشت زمان است كه هر نوى را كهنه، و هر سالمى را فاسد، و هر زنده اى را آماده مرگ مى سازد، پس مساله مرگ عبارت از انتقال از خانه اى به خانه ديگر كه منتهى به بعث و بازگشت به سوى خدا باشد نيست.

و چه بسا كه اين كلام، گفتار بعضى از جاهلان و عوام از وثنيت عرب باشد، و گر نه- با عقيده وثنيت سازگار نيست، چون عقيده اى كه در بين وثنى ها دائر است عقيده تناسخ است، و آن اين است كه وقتى انسان (البته انسان تكامل نيافته) مى ميرد، جانش به كالبدى منتقل مى شود كه در حال خلقت است، حال اگر جانى كه از بدن قبلى جدا شده در آن بدن سعادتى كسب كرده بوده، منتقل به بدنى جديد مى شود، و در آن بدن متنعم و سعادتمند مى گردد، و اگر در بدن اول شقاوت كسب كرده باشد، به بدنى متعلق مى شود كه در آن معذب باشد، تا كيفر عمل خود را ببيند، و همچنين از اين بدن به بدنى ديگر. و اين وثنى ها منكر استناد مرگ به وساطت ملائكه نيستند، آنها نيز قائلند كه مرگ هم مانند زندگى به وساطت ملائكه انجام مى شود.

و به همين جهت كه گفتيم اعتقاد به تناسخ در بين وثنى ها دائر بوده است. بعضى از مفسرين «1» گفته اند: مراد آيه، همان تناسخ

وثنى ها است، و معنايش اين است كه: وثنى ها مى گويند زندگى همين زندگى دنيايى ما است، و ما تا ابد از دنيا بيرون نمى شويم، و اگر در دنيا مى ميريم بعد از مردن به بدنى ديگر متعلق مى شويم، و همچنين بعد از مردن آن بدن باز به بدنى ديگر مى رويم، و ما را نابود نمى كند مگر دهر.

و اين تفسير بد نيست، و ليكن با گفتارى كه در ذيل از ايشان نقل مى كند كه _______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 153. ______________________________________________________ صفحه ى 267

گفته اند" وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ" نمى سازد، چون بنا بر قول به تناسخ ديگر هلاكتى در كار نيست، مگر اينكه آن را چنين توجيه كنيم كه مرادشان از هلاك كردن دهر اين است كه دهر وسيله اى است كه فرشته موكل بر مرگ از آن استفاده نموده، هر كسى را بخواهد به آن وسيله مى ميراند.

و نيز اشكال ديگرى كه در اين توجيه است اين است كه با حجتى كه بعدا از ايشان نقل كرده كه گفته اند" ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ" نمى سازد، چون ظاهر اين كلام اين است كه گويندگان آن معتقد بوده اند كه پدرانشان به كلى معدوم شده اند، و ذواتشان باطل گشته.

البته در معناى آيه وجوه ديگرى نيز آورده اند كه قابل اعتناء نيست، مثل اينكه بعضى «1» از ايشان گفته اند: معناى آيه اين است كه: ما قبل از اينكه روح در كالبدمان دميده شود مردگانى بوديم، و سپس هنگامى كه روح در كالبد ما دميده شد زنده شديم. و اين آيه همان را مى گويد كه آيه" وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ" «2» آن را خاطرنشان مى سازد.

و بعضى «3» ديگر گفته اند: مراد از" حيات" بقاء نسل است

كه مجازا آن را حيات خوانده، و معنايش اين است كه ما مى ميريم و نسل ما باقى مى ماند- و وجوهى ديگر از اين قبيل.

" وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ"- يعنى اينكه گفته اند" ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا" كه منظورشان از آن انكار معاد بود، سخنى است بدون علم، و تنها پندارى است كه پنداشته اند، به دليل اينكه هيچ دليلى بر نفى معاد ندارند با اينكه ادله بسيارى بر ثبوت آن هست.

" وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ ما كانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ" اين آيه شريفه مى خواهد همان مضمون جمله قبلى را كه مى گفت" انكار معاد و منحصر كردن زندگى به زندگى دنيا سخنى است بدون دليل از مشركين" تاكيد كند.

و مراد از" آيات بينات" آياتى است كه مشتمل بر حجت هايى بر اثبات معاد است، و بينات بودن آن حجت ها، همان روشن بودن دلالت آنها بر ثبوت معاد است، به طورى كه ديگر شكى باقى نمى گذارد. و اگر جمله" ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ" را حجت مشركين _______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 153.

(2) مرده بوديد خداوند زنده تان كرد. سوره بقره، آيه 28.

(3) روح المعانى، ج 25، ص 153. ______________________________________________________ صفحه ى 268

خوانده، و فرموده: حجتى بر انكار معاد نداشتند، مگر اين جمله، با اينكه جمله مزبور حجت نيست، بلكه صرف پيشنهاد است، آن هم پيشنهادى گزاف و غير منطقى (چون به عنوان حجت بر ثبوت معاد اقامه شده) از اين باب بوده كه خواسته است بفهماند: همه حرفهايشان نظير اين حرف، غير منطقى است.

پس گويى فرموده: حجت مشركين بر انكار معاد همانا

بى حجتى و زورگويى است.

و معناى آيه اين است كه: چون آيات ما كه مشتمل بر حجت هايى بر اثبات معاد است، بر اين مشركين منكر معاد تلاوت مى شود، در عين اينكه آياتى است واضح الدلاله، و به روشنى معاد را اثبات مى كند، در مقابل غير از گزافه گويى جوابى ندارند براى اينكه در مقابل مى گويند:

اگر معاد ممكن باشد بايد زنده كردن پدران گذشته ما هم ممكن باشد، و بايد شما بتوانيد پدران ما را زنده كنيد.

" قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ ... وَ الْأَرْضِ" سخن گزافى كه آوردند هر چند لياقت آن را نداشت كه به آن پاسخ داده شود، و ليكن با اين حال رسول گرامى خود را مامور كرد تا در پاسخشان بفرمايد: همين زنده كردن پدرانتان كه آن را بعيد مى شماريد، امرى است ممكن، و به زودى خداى تعالى آنان را زنده خواهد كرد.

و حاصل پاسخ اين است كه: آن كسى كه شما را براى نخستين بار زنده مى كند، و بعد مى ميراند و سپس همه شما در روز قيامت كه شكى در آن نيست زنده مى كند، خداى سبحان است، و ملك تمامى آسمانها و زمين از آن او است، و در آن به هر طور كه بخواهد حكم مى راند، و تصرف مى كند، پس او مى تواند حكم كند به بازگشت مردم به سويش، و آن گاه در شما تصرف نموده همگى شما را در روز قيامت يك جا جمع آورد و در بينتان داورى نموده و سپس جزايتان دهد.

بقيه الفاظ آيه روشن است.

" وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ"

راغب مى گويد: كلمه" خسر" و" خسران" به معناى كم شدن سرمايه است، و اين كلمه را به خود انسان هم نسبت مى دهند، مى گويند" فلانى خسران يافت" و به فعل او نيز نسبت داده مى گويند" تجارت فلانى خسران يافت". و در قرآن كريم آمده:" تِلْكَ إِذاً كَرَّةٌ خاسِرَةٌ- اين برگشتى است خاسرانه" و در دست آوردهاى خارج نيز استعمال مى شود، ______________________________________________________ صفحه ى 269

مانند مال، و جاه كه بيشتر موارد استعمالش هم همين موارد است، و در دست آوردهاى نفسى و معنوى نيز استعمال مى شود، مانند صحت، سلامت، عقل، ايمان و ثواب. و اين قسم خسران همان است كه خداى تعالى آن را" خسران مبين" خوانده. آن گاه مى گويد: و هر خسرانى كه خداى تعالى در قرآن ذكر كرده به همين معناى اخير است، نه خسران به معناى دست آوردهاى مالى و تجارتى «1».

و در معناى كلمه" مبطلون" گفته:" ابطال" به معناى فاسد كردن و از بين بردن چيزى است، چه اينكه آن چيز حق باشد و چه باطل، و در قرآن هر دو موردش آمده، در باره ابطال حق مى فرمايد:" خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ" «2» و در باره ابطال باطل مى فرمايد:" لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُبْطِلَ الْباطِلَ" «3». و گاهى هم در مورد گفتن چيزى كه حقيقت ندارد استعمال مى شود، مانند آيه" وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآيَةٍ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ «4»- هر آيت و معجزه اى كه برايشان بياورى، آنهايى كه كافرند مى گويند آنچه شما مى گوييد باطل و خالى از حقيقت است" «5».

در اين آيه شريفه قيامت مظروف يوم، و يوم ظرف آن شده، با اينكه قيامت خودش يوم است، و هر دو يك چيزند، لذا در توجيهش آنچه

به ذهن نزديك تر است اين است كه بگوييم: منظور از ساعت (قيامت) فعليت حوادث آن روز است، فعليت بعث و جمع خلائق و حساب و جزاء كه در اين صورت مى توان كلمه" يوم" را ظرف اين حوادث قرار داده. و نيز در باره تكرار كلمه" يوم" در" يومئذ" نزديك تر به ذهن آن است كه بگوييم: اين كلمه تاكيد همان" يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ" است.

و معناى آيه اين است: روزى كه ساعت، يعنى روز بازگشت به سوى خدا، بر پا مى شود در آن روز مبطلون، آنهايى كه حق را باطل جلوه مى دادند و از آن اعراض مى كردند زيانكار مى شوند.

" وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جاثِيَةً كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى إِلى كِتابِهَا ..."

كلمه" جاثية" اسم فاعل از مصدر" جثو" است. و" جثو" به معناى نشستن بر روى _______________

(1) مفردات راغب، ماده" خسر".

(2) سوره غافر، آيه 78.

(3) سوره انفال، آيه 8.

(4) سوره روم، آيه 58.

(5) مفردات راغب، ماده" بطل". ______________________________________________________ صفحه ى 270

دو زانو است، هم چنان كه در مقابلش" جذو" به معناى نشستن بر روى انگشتان پا است.

و خطاب در آيه شريفه هر چند متوجه يك نفر است، كه همان رسول خدا (ص) است، و ليكن نه به عنوان اينكه رسول خدا (ص) است، بلكه به عنوان كسى كه مى تواند ببيند، پس خطاب به عموم بينندگان است. و منظور از اينكه فرمود: در آن روز هر امتى را به سوى كتابش مى خوانند، اين است كه هر امتى در برابر نامه عملش قرار مى گيرد تا به حسابش رسيدگى شود. به شهادت اينكه دنبالش مى فرمايد" امروز جزاء داده مى شويد هر آنچه كرده ايد".

و معناى آيه اين است كه: تو و هر بيننده ديگرى مى بينيد

هر امت از امتها را كه بر روى زانو مى نشينند، به حالت خضوع و ترس، و هر امتى به سوى كتاب مخصوص به خودش، يعنى نامه اعمالش دعوت مى شود، و به ايشان گفته مى شود: امروز به عنوان جزاء، همانهايى به شما داده مى شود كه انجام داده ايد.

و از ظاهر اين آيه استفاده مى شود كه در روز قيامت علاوه بر نامه عملى كه فرد فرد انسانها دارند و آيه" وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً" «1» از آن خبر مى دهد، هر امتى هم نامه عملى مخصوص به خود دارد.

[معنا و تفسير آيه:" هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ" و توضيحى در باره كتابت اعمال

" هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ" در صحاح مى گويد: نسخ كتاب و انتساخ و استنساخ آن به يك معنا است. و كلمه" نسخه" اسمى است براى استنساخ شده از كتاب «2». و راغب مى گويد: كلمه" نسخ" به معناى از بين بردن چيزى است به وسيله چيزى كه دنبال آن قرار دارد، مانند از بين رفتن سايه به وسيله آفتاب، و از بين رفتن آفتاب به وسيله سايه اى كه دنبالش مى آيد، و از بين رفتن جوانى به وسيله پيرى، كه به دنبالش مى آيد. تا آنجا كه مى گويد: و نسخ كتاب عبارت از آن است كه صورت آن كتاب را به كتابى ديگر منتقل سازى، به طورى كه مستلزم از بين رفتن صورت اول نباشد، بلكه صورتى مثل آن در ماده اى ديگر پديد آرى، مانند نقش كردن خطوط يك مهر در موم هاى متعدد. و استنساخ

به معناى پيشى گرفتن در نسخ چيزى است «3».

و مقتضاى آنچه وى نقل كرده اين است كه مفعول فعل استنساخ در عبارت:" من كتاب را استنساخ كردم" كتاب اصلى باشد، كه از آن نسخه بردارى كرده ايم، و لازمه اين _______________

(1) سوره اسراء، آيه 13.

(2) صحاح، ماده" نسخ".

(3) مفردات راغب، ماده" نسخ". ______________________________________________________ صفحه ى 271

معنا در آيه مورد بحث كه مى فرمايد:" إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ" اين است كه اعمال ما نسخه اصلى باشد، و از آنها نسخه بردارند. و يا به عبارتى ديگر: اعمال در اصل كتابى باشد و از آن كتاب نقل شود.

و اگر مراد از اين عبارت اين بوده باشد كه بخواهد بفرمايد: اعمال خارجى كه قائم به انسان است، از راه كتابت ضبط مى شود، بايد مى فرمود:" انا كنا نكتب ما كنتم تعملون" يعنى ما همواره آنچه مى كنيد مى نويسيم، چون در اين صورت هيچ نكته اى ايجاب نمى كند كه اعمال را كتاب و نسخه اصلى فرض كنيم، تا نامه اعمال از آن كتاب استنساخ شود. و اگر كسى بگويد كلمه" يستنسخ" به معناى" يستكتب" است، هم چنان كه بعضى «1» گفته اند، جوابش اين است كه هيچ دليلى بر اين معنا نداريم.

و لازمه اين كه گفتيم- بنا بر نقل راغب- بايد اعمال، خود كتابى باشد تا از آن استنساخ كنند، اين است كه مراد از جمله" ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ" اعمال خارجى انسانها باشد، بدين جهت كه در لوح محفوظ است (چون هر حادثه اى، و از آن جمله اعمال انسانها هم يكى از آن حوادث است، قبل از حدوثش در لوح محفوظ نوشته شده)، در نتيجه استنساخ اعمال عبارت مى شود از نسخه بردارى آن، و مقدمات

و حوادث و عواملى كه در آن اعمال دخيل بوده، از كتاب لوح محفوظ. و بنا بر اين، نامه اعمال در عين اينكه نامه اعمال است، جزئى از لوح محفوظ نيز هست، چون از آنجا نسخه بردارى شده، آن وقت معناى اينكه مى گوييم" ملائكه اعمال را مى نويسند" اين مى شود كه ملائكه آنچه را كه از لوح محفوظ نزد خود دارند، با اعمال بندگان مقابله و تطبيق مى كنند.

و اين همان معنايى است كه در روايات از طرق شيعه از امام صادق (ع) و ازو طرق اهل سنت از ابن عباس نيز نقل شده كه به زودى- ان شاء اللَّه- در بحث روايتى آينده از نظر خواننده عزيز خواهد گذشت.

و بنا بر اين توجيه، جمله" هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ" جزو كلام خداى تعالى است، نه كلام ملائكه. و خطابى است كه خداى تعالى در روز جمع، يعنى روز قيامت، به اهل جمع مى كند، و امروز آن را در قرآن براى ما حكايت كرده، در نتيجه معنايش اين مى شود:" يقال لهم هذا كتابنا ..."، يعنى آن روز به ايشان گفته مى شود اين كتاب ما است كه عليه شما چنين و چنان مى گويد.

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 80. ______________________________________________________ صفحه ى 272

و اشاره با كلمه" هذا"- به طورى كه از سياق برمى آيد- اشاره به نامه اعمال است، كه بنا بر توجيه ما در عين حال اشاره به لوح محفوظ نيز هست، و اگر كتاب را بر ضمير خداى تعالى اضافه كرد، و فرمود" اين كتاب ما است" از اين نظر بوده كه نامه اعمال به امر خداى تعالى نوشته مى شود، و چون گفتيم نامه اعمال لوح محفوظ نيز

هست، به عنوان احترام آن را" كتاب ما" خوانده. و معناى جمله" يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ" اين است كه كتاب ما شهادت مى دهد بر آنچه كه كرده ايد، و دلالت مى كند بر آن، دلالتى روشن و توأم با حق.

و جمله" إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ" تعليل مى كند كه چگونه كتاب عليه ايشان به حق نطق مى كند، و معنايش اين است كه: چون كتاب ما دلالت مى كند بر عمل شما، دلالتى بر حق، و بدون اينكه از آن تخلف كند، چون كتاب ما لوح محفوظ است كه بر تمامى جهات واقعى اعمال شما احاطه دارد.

و اگر نامه اعمال خلائق را طورى به ايشان نشان ندهد كه ديگر جاى شكى و راه تكذيبى باقى نگذارد، ممكن است شهادت آن را تكذيب كنند، و بگويند كتاب شما غلط نوشته، ما چنين و چنان نكرده ايم، به همين جهت مى فرمايد كتاب ما به حق گواهى مى دهد، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:" يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً" «1».

مفسرين در تفسير اين آيه اقوال ديگرى دارند كه به عنوان نمونه دو تا از آنها را در اينجا نقل مى كنيم:

بعضى «2» گفته اند: آيه شريفه كلام ملائكه است، نه كلام خداى تعالى، و معناى استنساخ همان كتابت است، و معناى آيه اين است كه ملائكه مى گويند: اين- يعنى نامه اعمال- كتاب ما ملائكه است، كه نويسنده اعمال شما بوديم، و اين كتاب عليه شما به حق شهادت مى دهد، چون ما آنچه را كه شما مى كرديد مى نوشتيم.

و اين تفسير صحيح نيست، اولا چون اين احتمال كه اين

كلام، كلام ملائكه باشد از سياق آيه بعيد است. و ثانيا اين كه كلمه استنساخ به معناى مطلق نوشتن و كتابت استعمال شود، در لغت ثابت نشده.

بعضى «3» ديگر گفته اند: آيه شريفه كلام خداى تعالى است، و اشاره با" هذا" اشاره _______________

(1) روزى كه هر فردى از افراد انسان آنچه را كه از خير و يا شر انجام داده، حاضر مى بيند، و آرزو مى كند اى كاش بين او و بديهايش فاصله اى دور مى بود. سوره آل عمران، آيه 30.

(2 و 3) روح المعانى، ج 25، ص 156. ______________________________________________________ صفحه ى 273

به نامه اعمال است. و بعضى «1» ديگر گفته اند اشاره به لوح محفوظ است، و معناى استنساخ همه جا همان" استكتاب" است.

" فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ" اين آيه شريفه حال مردم در قيامت را بطور مفصل و جدا جدا بيان مى كند، چون مردم از نظر سعادت و شقاوت و ثواب و عقاب مختلفند. سعيد كه در آن روز كه داراى پاداش و ثواب است، عبارت است از كسى كه ايمان آورده و عمل صالح كرده باشد. و شقى آن كسى است كه كفر ورزيده و استكبار كرده باشد، و به دنبالش مرتكب گناه هم شده باشد.

و مراد از" رحمت" افاضه الهيه است كه به هر كس برسد سعادتمند مى شود، و يكى از نتايج آن بهشت است. و" فوز مبين" به معناى رستگارى روشن است. و بقيه الفاظ احتياجى به تفسير ندارد.

" وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَ فَلَمْ تَكُنْ آياتِي تُتْلى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَ كُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِينَ" مراد از" الَّذِينَ كَفَرُوا" كسانى است كه به خاطر تكذيب و

انكار آيات خدا متصف به كفر شده اند، به شهادت اينكه در توبيخ ايشان مى فرمايد:" آيا آيات من بر شما تلاوت نمى شد، و شما از پذيرفتنش استكبار مى ورزيديد ...".

حرف" فاء" در جمله" أَ فَلَمْ تَكُنْ" فاء تفريع است و مى فهماند كه اين جمله نتيجه جمله اى است كه حذف شده. جمله اى كه جواب كلمه" اما" است، و تقدير آن:" فيقال لهم ا لم تكن اياتى تتلى عليكم- پس به ايشان گفته مى شود: آيا چنين نبود كه آيات من بر شما تلاوت مى شد"؟ و مراد از" آيات" همان حجتهاى الهى است كه به وسيله وحى و دعوت براى ايشان اقامه مى شد. و" مجرم" به معناى كسى است كه متلبس به اجرام يعنى به گناه باشد.

و معناى آيه اين است: اما آن كسانى كه كافر شده و حق را با اينكه ظاهر بود انكار كردند پس از در توبيخ به ايشان گفته مى شود آيا حجت هاى ما برايت خوانده نمى شد و در دنيا برايت بيان نمى شد و اين شما نبوديد كه از قبول آنها استكبار مى ورزيديد و مردمى گنهكار بوديد؟

_______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 156. ______________________________________________________ صفحه ى 274

" وَ إِذا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لا رَيْبَ فِيها قُلْتُمْ ما نَدْرِي مَا السَّاعَةُ ..."

مراد از وعده اى كه مى فرمايد حق است همان روز موعودى است كه خداوند به زبان پيامبرانش در خصوص قيامت و جزاء وعده آن را داده، در نتيجه جمله" وَ السَّاعَةُ لا رَيْبَ فِيها" عطف تفسيرى است براى كلمه" وَعْدَ اللَّهِ". و ممكن است منظور از كلمه" وعد" معناى مصدرى آن باشد، نه به معناى موعود.

و معناى اينكه كفار گفتند" ما نَدْرِي مَا السَّاعَةُ" اين

است كه معناى اين حرف براى ما نامفهوم است، با اينكه اهل فهم و درايت بودند. پس اين تعبير كنايه است از اينكه اين حرف اصلا حرف غير معقولى است، چون اگر معقول بود ما مى فهميديم.

و معناى اينكه گفتند:" إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ" اين است كه اين دعوى شما چيزى است كه ما بدان يقين نداريم، بلكه تنها در باره آن گمانى داريم، گمانى كه نمى توانيم به آن اعتماد كنيم. پس در اينكه دنبال آياتى كه بر آنان تلاوت مى شد مى گفته اند:" ما ندرى ما الساعة" منتهى درجه و زشت ترين لجبازى را در برابر حق كرده اند.

" وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ" اضافه كلمه" سيئات" به جمله" ما عملوا" اضافه بيانيه است كه در اين صورت اين معنا را افاده مى كند كه اعمالشان همه سيئه و بد بود. و ممكن هم هست مانند اضافه در" خاتم فضة" كه به معناى انگشترى از نقره است، به معناى" من- از" باشد، آن وقت مى فهماند كه بعضى از اعمالشان بد بوده.

و مراد از جمله" ما عملوا" جنس عملهاى ايشان است. و معناى جمله اين است كه: در آن روز اعمال بدشان، و يا بدى هاى از اعمالشان برايشان ظاهر مى شود. در نتيجه آيه شريفه در معناى آيه" يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ" «1» مى باشد.

پس اين آيه شريفه نيز از آياتى است كه بر تمثل و تجسم اعمال دلالت دارد. ولى بعضى «2» گفته اند كلمه" جزاء" در كلام حذف شده، و تقدير آن" و بدا لهم جزاء سيئات ما عملوا" مى باشد.

و

معناى جمله" وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ" چنين است: عذابى كه آن را در

_______________

(1) روزى كه هر فردى از افراد آنچه از خوبى و بدى كه كرده حاضر مى بيند. سوره آل عمران، آيه 30.

(2) روح المعانى، ج 26، ص 2. ______________________________________________________ صفحه ى 275

دنيا وقتى به زبان انبياء و رسل از آن زنهار داده مى شدند مسخره مى كردند، بر سرشان بيامد.

" وَ قِيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا وَ مَأْواكُمُ النَّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرِينَ"" نسيان" در اين آيه كنايه است از اعراض و بى توجهى. و نسيان خدا در قيامت از كفار به اين است كه خدا از ايشان اعراض مى كند، و آنان را در شدائد و اهوال قيامت وا مى گذارد. و نسيان كفار نسبت به روز قيامت به اين است كه در دنيا از ياد قيامت و آماده شدن براى آن روز اعراض مى كردند. بقيه الفاظ آيه روشن است.

" ذلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آياتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا ..."

كلمه" ذلكم" اشاره است به آنچه قبلا در باره عقاب كفار به ظهور گناهانشان، و حلول عذاب ذكر فرموده بود. و كلمه" هزء" به معناى سخريه است كه به وسيله آن، كسى را استهزاء كنند. و حرف" باء" سببيت را مى رساند.

و معناى آيه اين است كه: اين عذابى كه بر سرتان آمد به سبب اين بود كه شما آيات خدا را سخريه مى دانستيد، و به استهزاى آن مى پرداختيد، و نيز بدين سبب بود كه زندگى دنيا شما را مغرور كرد و به آن دل بستيد.

" فَالْيَوْمَ لا يُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ"- در اين آيه روى سخن را از كفار كه

تا اينجا مورد خطاب بودند برگردانيد، و خطاب را متوجه رسول گرامى خود نمود. در اين جمله خلاصه اى از عذاب در آن روز را بيان مى كند، و آن عبارت است از خلود در آتش، و پذيرفته نشدن عذرشان.

كلمه" يستعتبون" مضارع مجهول از مصدر" استعتاب" است كه معناى قبول اعتذار را مى دهد. و عبارت" استعتاب نمى شوند" كنايه است از اينكه عذرشان پذيرفته نمى شود، (چون معناى لغوى آن اين است كه اعتذار نمى شوند و اين معنا منظور نيست).

" فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِينَ" در اين جمله حمد خداى تعالى را متفرع بر بيانات قبلى اين سوره كرده مى فرمايد حال كه معلوم شد خدا آفريدگار آسمانها و زمين و ما بين آن دو است، و نيز او مدبر امر تمامى عالم است، و يكى از تدابير بديع او اين است كه همه را بر اساس حق خلق كرده، و نتيجه بر حق بودن خلقت همه عالم، اين است كه روز جزائى قرار دهد، روزى كه همه به سوى او برگردند، و پاداش و كيفر اعمال خود را ببينند، و اين نيز مستلزم آن است كه دين و شرايعى تشريع كند كه بشر را به سوى سعادتش و ثوابش رهنمون شود، و اين نيز مستلزم آن است كه همه را در روز ______________________________________________________ صفحه ى 276

جزا يك جا جمع كند و پاداش دهد، و همه را از خوان رحمت خود برخوردار نموده، عدالت را بر قرار سازد، يعنى به هر كس آنچه را مستحق است بدهد، پس او تدبير نمى كند مگر بهترين تدبير را، و انجام نمى دهد مگر بهترين عمل را، و چون چنين است پس

تمامى حمدها مخصوص او است.

در اين آيه سه بار كلمه" رب" آمده و فرموده:" رَبِّ السَّماواتِ"،" رَبِّ الْأَرْضِ" و آن گاه به جاى آن دو فرموده:" رَبِّ الْعالَمِينَ" تا تصريحى روشن تر كرده باشد به اينكه ربوبيت و تدبير او شامل تمامى عالمها است، و اگر از همان اول به كلمه" رَبِّ الْعالَمِينَ" اكتفاء كرده بود، ممكن بود كسى توهم كند كه خداى تعالى رب مجموع عالم است، و اما رب تك تك نواحى عالم ديگرانند، مثلا رب آسمانها كسى ديگر، و رب زمين هم كسى ديگر است، هم چنان كه چه بسا وثنيت نظير اين توهم را داشته باشد.

و نيز اگر چنانچه به همان" رَبِّ السَّماواتِ" و" رَبِّ الْأَرْضِ" اكتفاء مى كرد، باز صريح در اين نبود كه خداى تعالى رب غير آن دو نيز هست، و همچنين است اگر به يكى از اين دو جمله اكتفاء مى كرد.

" وَ لَهُ الْكِبْرِياءُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ" كلمه" كبرياء"- به طورى كه راغب گفته- به معناى ترفع از انقياد است «1» يعنى اينكه كسى زير بار رام شدن نرود. و از ابن اثير نقل كرده اند كه گفته: به معناى عظمت و ملك است «2». و در مجمع البيان گفته: به معناى سلطان قاهر، و نيز عظمت قاهر و عظمت رفيعه است «3».

و اين كلمه به هر حال از كلمه" كبر" بليغ تر است، يعنى مبالغه در كبر را مى رساند و در عظمت هاى غير حسى استعمال مى شود، كه برگشت آن به كمال وجود و غير متناهى بودن كمال او است.

" وَ لَهُ الْكِبْرِياءُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ"- يعنى خداى تعالى در همه جا كبريايى دارد، نه

در آسمانها كسى بالاتر از او است و نه در زمين، در هيچ جاى عالم كسى نيست كه خداى را زير دست خود كند. و اگر در جمله" لَهُ الْكِبْرِياءُ" خبر كه كلمه" له" است بر مبتدا، يعنى" الكبرياء" مقدم آمده، براى اين است كه انحصار را برساند، هم چنان كه در جمله" له _______________

(1) مفردات راغب، ماده" كبر".

(2) روح المعانى، ج 26، ص 3.

(3) مجمع البيان، ج 9، ص 81. ______________________________________________________ صفحه ى 277

الحمد" نيز اين انحصار افاده مى شود.

" وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ"- او" عزيز" است، يعنى غالبى است كه هرگز مغلوب نمى شود، نه در خلقت دنيا و آخرت، و نه در تدبير آن دو. و نيز" حكيم" است، يعنى اساس خلقت و تدبيرش بر حكمت و اتقان است.

بحث روايتى [چند روايت در ذيل آيه:" أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ" و" وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ"]

در تفسير قمى در ذيل جمله" أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ" از معصوم (ع) نقل كرده كه فرمود: اين آيه در باره قريش نازل شده كه هر چه را دلشان مى خواست مى پرستيدند «1».

و در الدر المنثور است كه نسايى، ابن جرير، ابن منذر و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده اند كه گفت: عرب بيابانى سنگى را كه به نظرش زيبا مى آمد مى پرستيد، و چون به سنگى بهتر از آن برمى خورد اولى را مى انداخت و دومى را مى پرستيد، و خداى تعالى آيه" أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ" را در اين باره نازل كرد «2».

و در مجمع البيان در ذيل آيه" وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ" مى گويد: در حديثى از رسول خدا (ص) نقل شده كه فرمود: دهر

را ناسزا نگوييد، كه دهر همان خدا است «3».

مؤلف: طبرسى بعد از نقل اين حديث گفته: تاويلش اين است كه اهل جاهليت حوادث ناگوار و بلاهايى را كه نازل مى شد به دهر نسبت مى دادند، و مى گفتند دهر اين بلا را بر سر ما آورد، و چنين و چنان كرد. آن گاه آن را به باد ناسزا مى گرفتند، رسول خدا (ص) فرمود: سازنده همه اين حوادث خدا است، پس شما كه سازنده آنها را ناسزا مى گوييد، در حقيقت خدا را ناسزا گفته ايد- اين بود بيان مرحوم طبرسى-. روايت بعدى هم اين بيان را تاييد مى كند.

و در الدر المنثور است كه ابن جرير و بيهقى در- كتاب اسماء و صفات- از ابى هريره روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا (ص) فرمود خداى تعالى مى فرمايد:

اين بنى آدم نبايد به عنوان بدگويى به دهر بگويد" يا خيبة الدهر- اف بر تو اى روزگار"

_______________

(1) تفسير قمى، ج 2، ص 294.

(2) الدر المنثور، ج 6، ص 35.

(3) مجمع البيان، ج 9، ص 78. ______________________________________________________ صفحه ى 278

براى اينكه دهر منم. اين منم كه شب و روز را درست مى كنم، و اگر بخواهم هر دو را از بين مى برم «1».

[روايات و توضيحاتى در باره كتابت و استنساخ اعمال در ذيل آيه:" هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ ..."]

و در تفسير قمى در ذيل آيه" هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ ..." مى گويد: پدرم از ابن ابى عمير، از عبد الرحيم قصير، از امام صادق (ع) برايم حديث كرد كه گفت:

من از آن جناب از معناى" ن وَ الْقَلَمِ" پرسيدم، فرمود: خداى تعالى قلم را از درختى كه در بهشت است و نامش" خلد" مى باشد خلق

كرد، و سپس به نهرى كه در بهشت است دستور داد تا مداد شود، پس نهر منجمد و سفيدتر از برف شد، و هم شيرين تر از شهد، آن گاه به قلم فرمود: بنويس. پرسيد: پروردگارا چه بنويسم؟ فرمود: بنويس آنچه را كه شده و آنچه را كه تا قيامت خواهد شد. پس قلم، همه را در رقى سفيدتر از نقره، و صاف تر از ياقوت بنوشت، پس خداى تعالى آن را در هم پيچيد، و در ركن عرش قرار داد، و سپس دهانه قلم را مهر و موم كرد، در نتيجه ديگر تا ابد گويا نخواهد شد.

پس كتاب مكنونى كه نسخه ها همه اش از آنجاست همين كتاب است، مگر شما عرب نيستيد؟ پس چرا معناى كلام را نمى فهميد؟ مگر شما به يكديگر نمى گوييد اين كتاب را استنساخ كن، مگر جز اين است كه كتاب از نسخه اصليش استنساخ مى شود؟ اين همان است كه خداى تعالى مى فرمايد" إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ" «2».

مؤلف: اينكه فرمود:" پس قلم، همه را در رقى ..." تمثيل لوح مكتوبى است كه حوادث در آن ضبط شده به" رق" و كلمه" رق" بطورى كه راغب گفته به معناى هر چيزى است كه بر روى آن نوشته شود و شبيه به كاغذ باشد.

و در سابق هم حديثى از آن جناب نقل كرديم كه فرمود: قلم نام فرشته اى و لوح نيز نام فرشته اى ديگر است.

و اينكه فرمود:" آن را در هم پيچيد و در ركن عرش قرار داد" تمثيلى است كه در آن عرش خدا به تخت سلطنتى تشبيه شده كه داراى پايه و ركن است. و اينكه فرمود" سپس دهانه قلم را مهر

و موم كرد ..." كنايه است از اينكه آنچه در آن رق نوشته شده، قضاء حتمى است كه رانده شده، و ديگر تغيير و تبديل نمى پذيرد. و اينكه فرمود" مگر شما عرب نيستيد ..."

اشاره به مطلبى است كه در تفسير آيه مذكور خاطرنشان كرديم، و ان مطلب اين معنا را توضيح _______________

(1) الدر المنثور، ج 6، ص 35.

(2) تفسير قمى، ج 2، ص 299. ______________________________________________________ صفحه ى 279

مى دهد.

و در الدر المنثور است كه ابن جرير از ابن عباس روايت كرده كه گفت: خداى تعالى" نون" را كه عبارت بود از يك دوات بيافريد، و قلم را نيز خلق كرد، پس به قلم گفت بنويس. قلم پرسيد: چه بنويسم؟ گفت: بنويس آنچه را كه تا روز قيامت خواهد شد، چه اعمالى كه به عنوان خير و احسان صورت مى گيرد، و چه اعمالى كه به منظور فجور انجام مى شود، چه رزقى كه از حلال داده مى شود، و چه آنكه از حرام مصرف مى گردد، آن گاه حالت و شؤون هر يك از اينها را نيز ثبت كن كه: چه وقت در دنيا خلق و ظاهر مى شود، و چقدر در دنيا مى ماند، و چه وقت و چه جور از دنيا بيرون مى شود.

آن گاه خداى تعالى بر هر يك از بندگانش حافظانى و بر كتابش خازنانى گماشت تا آن را حفظ كنند، و همه روزه عمل آن روز را از آن خازن گرفته استنساخ مى كنند، و چون آن رزق تمام شود آن دستور هم تمام مى شود، و اجل منقضى مى گردد آن وقت حافظان نزد خازنان آمده عمل آن روز كسانى را كه اينان موكل بر آنند مطالبه مى كنند خازنان مى گويند:

ما براى

رفقاى شما نزد خود عملى نمى يابيم، حافظان برمى گردند و متوجه مى شوند كه رفقايشان مرده اند.

ابن عباس گفت: مگر شما عرب نيستيد؟ مى شنويد كه حافظان مى گويند" إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ". استنساخ وقتى صورت مى گيرد كه كتابى باشد تا از آن نسخه بردارند «1».

مؤلف: اين خبر بطورى كه ملاحظه مى فرماييد آيه شريفه را جزء كلام ملائكه حفظه شمرده است.

و نيز در همان كتاب است كه ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده كه در ذيل اين آيه گفته است: حفظه از ام الكتاب آنچه را كه بنى نوع بشر عمل مى نمايند استنساخ مى كنند، چون هر انسانى همان را عمل مى كند كه ملائكه از ام الكتاب استنساخ كرده اند «2».

و از كتاب سعد السعود ابن طاووس نقل شده كه بعد از آنكه مساله دو فرشته موكل بر هر بنده را ذكر كرده، گفته است: و در روايتى آمده كه اين دو ملك هر صبح و شام كه مى خواهند نازل شوند، اسرافيل عمل آن بنده را از لوح محفوظ استنساخ نموده بدست آن دو مى دهد، و چون هر صبح و شام صعود مى كنند، و نامه عمل آن روز بنده را مى برند، به دست _______________

(1 و 2) الدر المنثور، ج 6، ص 37. ______________________________________________________ صفحه ى 280

اسرافيل مى دهند، و وى آن نامه را با نامه اى از لوح محفوظ استنساخ كرده بود مقابله مى كند، تا معلوم شود هر دو نسخه با هم برابرند و وى درست استنساخ كرده «1».

و در مجمع البيان در ذيل جمله" وَ لَهُ الْكِبْرِياءُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" گفته: و در حديثى خداى تعالى فرموده:" كبرياء" رداى من است و" عظمت" جامه من است، هر كس در يكى

از اين دو با من منازعت كند او را در آتش دوزخ مى افكنم «2».

مؤلف: اين روايت را الدر المنثور از مسلم از ابو داوود، و از ابن ماجه و ديگران از ابى هريره از رسول خدا (ص) نقل كرده است «3».

_______________

(1) سعد السعود، ص 226.

(2) مجمع البيان، ج 9، ص 81.

(3) الدر المنثور، ج 6، ص 37.

تفسير نمونه

سوره جاثيه

مقدمه

اين سوره در مكه نازل شده ، و داراى 37 آيه است

محتواى سوره جاثيه

اين سوره كه ششمين سوره از سوره هاى ((حواميم )) است از سوره هاى مكى است ، و زمانى نازل شد كه درگيرى شديدى ميان ((مسلمانان )) و ((مشركان )) بر فضاى اجتماعى مكه حاكم بود، و به همين دليل بيشتر روى مسائل مربوط به توحيد، و مبارزه با شرك ، و تهديد ظالمان به دادگاه قيامت ، و توجه به مساءله ثبت اعمال ، و همچنين توجه به سرنوشت اقوام سركش پيشين مى پردازد، و مى توان محتواى اين سوره را در هفت بخش خلاصه كرد:

1 - عظمت قرآن مجيد و اهميت آن .

2 - بيان گوشه اى از دلائل توحيد در برابر مشركان .

3 - ذكر پاره اى از ادعاهاى طبيعى مسلكان و پاسخ قاطع به آن .

4 - اشاره كوتاهى به سرنوشت بعضى از اقوام پيشين همچون بنى اسرائيل به عنوان گواهى بر مباحث اين سوره .

5 - تهديد شديد نسبت به گمراهانى كه اصرار و پافشارى بر عقائد انحرافى خود دارند.

6 - دعوت به عفو و گذشت در عين قاطعيت و عدم انحراف از مسير حق .

7 - اشارات گويائى به حوادث تكاندهنده قيامت ، مخصوصا نامه اعمال كه

تمامى كارهاى انسان را بى كم و كاست در بر مى گيرد.

اين سوره با اوصاف و نامهاى بزرگ خداوند همچون عزيز و حكيم آغاز مى شود و با آن نيز ختم مى گردد، نام اين سوره جاثيه است به تناسب آيه 28 اين سوره (جاثيه يعنى كسى كه به زانو در آمده ) و اشاره به وضع بسيارى

از مردم در صحنه قيامت در دادگاه عدل الهى است .

مرحوم ((طبرسى )) در ((مجمع البيان )) نام ديگرى نيز براى اين سوره نقل كرده كه چندان مشهور نيست و آن ((شريعت )) است به تناسب آيه 18 اين سوره .

فضيلت تلاوت سوره جاثيه

در حديثى از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : من قراء حاميم الجاثية ستر الله عورته و سكن روعته عند الحساب : ((كسى كه سوره جاثيه را بخواند (و البته در آن انديشه كند و در زندگى خود به كار بندد) خداوند عيوب او را روز قيامت مى پوشاند، و ترس و وحشت او را به آرامش مبدل مى سازد)). <1>

در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : من قراء سورة الجاثية كان ثوابها ان لايرى النار ابدا، و لايسمع زفير جهنم و لاشهيقها، و هو مع محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ): ((هر كس سوره جاثيه را (با فكر و انديشه اى كه مقدمه عمل باشد) تلاوت كند ثوابش اين است كه هرگز آتش دوزخ را نبيند و صداى ناله جهنم را نمى شنود و همنشين محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) خواهد بود)). <2>

تفسير:

همه جا

نشانه هاى او است

گفتيم اين سوره ششمين سوره اى است كه با حروف مقطعه ((حم )) آغاز شده ، و با سوره بعد يعنى سوره ((احقاف )) مجموعا سوره هاى هفتگانه حواميم را تشكيل مى دهد.

در مورد تفسير حروف مقطعه كرارا در آغاز سوره هاى ((بقره )) و ((آل عمران )) و ((اعراف )) و همچنين سوره هاى حم بحث كرده ايم .

مفسر معروف طبرسى در آغاز اين سوره مى افزايد: بهترين سخن اين است كه گفته شود ((حم )) نام اين سوره است ، سپس از بعضى از مفسران نقل مى كند ((نامگذارى اين سوره به حم براى اشاره به اين است كه اين قرآن كه سراپا اعجاز است از حروف الفبا تشكيل شده )).

آرى اين كتابى كه نور است و هدايت است و راهنما و راهگشا و معجزه

جاويدان پيامبر اسلام است از تركيب همين حروف ساده به وجود آمده ، و اين نهايت عظمت است كه چنان امر مهمى از چنين وسيله ساده اى تشكيل گردد.

و شايد به همين دليل بلافاصله از عظمت قرآن ياد كرده ، مى گويد ((اين كتاب از سوى خداوند عزيز و حكيم نازل شده است )) (تنزيل الكتاب من الله العزيز الحكيم ). <3>

((عزيز)) به معنى قدرتمند و شكست ناپذير، و ((حكيم )) به معنى كسى كه از اسرار همه چيز آگاه است و تمام افعالش روى حساب و حكمت مى باشد.

روشن است كه براى نازل كردن اينچنين كتاب ، حكمتى بى پايان ، و قدرتى نامحدود لازم است ، كه جز در خداوند متعال وجود ندارد.

جالب اينكه اين آيه به همين صورت در آغاز چهار سوره

قرآن آمده است كه سه سوره از سوره هاى حواميم (مؤ من ، جاثيه و احقاف ) و يك سوره از غير حواميم (سوره زمر) است ، اين تكرار و تاءكيد به اين منظور است كه توجه همگان را به عمق اسرار قرآن و عظمت محتواى آن جلب كند، تا هيچ تعبيرى را در آن ساده نينگارند، و هيچ كلمه اى را بى حساب فكر نكنند، و به هيچ حدى از فهم و درك آن قانع نشوند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه گاهى توصيف به ((عزيز)) براى خود قرآن ذكر شده ، مانند و انه لكتاب عزيز: ((قرآن كتابى است قدرتمند و شكست - ناپذير)) (فصلت 41) دست بيهوده گويان به دامنش دراز نمى شود و گذشت زمان از ارزش آن نمى كاهد، و حقايق آن به كهنه گى نمى گرايد تحريف گران را

رسوا مى كند و در مسير زمان همواره پيش مى تازد.

و گاه براى نازل كننده قرآن مانند آيه مورد بحث ، و هر دو صحيح است .

سپس به بيان آيات و نشانه هاى عظمت خدا در آفاق و انفس پرداخته ، مى گويد: در آسمانها و زمين نشانه هاى فراوانى است براى آنها كه اهل ايمانند و طالب حقند (ان فى السموات و الارض لايات للمؤ منين ).

عظمت آسمانها از يكسو، و نظام شگفت انگيز آنها كه ميليونها سال مى گذرد و برنامه هاى آنها بدون كمترين انحراف و دگرگونى ادامه مى يابد از سوى ديگر، و ساختمان زمين و عجائب آن از سوى سوم هر يك آيتى از آيات خدا است .

زمينى كه به گفته بعضى از دانشمندان 14

نوع حركت دارد، و با سرعت سرسام آورى به گرد خود مى گردد، و نيز حركتى سريع به گرد خورشيد، و حركت ديگرى همراه خانواده منظومه شمسى در دل كهكشان دارد، و به مسافرتى بى انتها مشغول است ، با اينحال چنان آرام است كه مهد آسايش انسان و همه موجودات زنده است ، و ابدا احساس نمى شود كه حتى به مقدار سر سوزنى حركت مى كند!

نه چنان سخت است كه نتوان در آن زراعت كرد و خانه بنا نمود، و نه چنان نرم است كه قابل استقرار و بقا نباشد.

انواع منابع و معادن و وسائل حيات براى ميلياردها انسان گذشته و امروز و آينده در آن فراهم شده ، و آنقدر زيبائى دارد كه انسان را مسحور و مفتون خود مى سازد كوهها و درياها و جو زمين نيز هر كدام آيتى است اسرارآميز ولى اين نشانه هاى توحيد و عظمت آفريدگار را تنها در اختيار مؤ منان يعنى طالبان حق و پويندگان راه الله قرار مى دهد، و كوردلان بى خبر و مغرور از درك آن محرومند.

سپس از اين آيات آفاقى به آيات انفسى پرداخته ، مى گويد: ((و در آفرينش شما و جنبندگانى كه در سراسر زمين پراكنده ساخته نيز نشانه هائى است براى جمعيتى كه اهل يقينند)) (و فى خلقكم و ما يبث من دابة آيات لقوم يوقنون ).

در حقيقت همانگونه كه در عبارت معروف و منسوب به امير مؤ منان على (عليه السلام ) آمده است : ((اين انسان جرم صغيرى است كه عالم كبيرى در او خلاصه شده )) و آنچه در عالم كبير وجود دارد نمونه اى

از آن در درون جسم و جان او است .

خصلتها و صفاتش معجونى است از خصائل و صفات مجموعه جنبندگان و موجودات زنده ، و تنوع خلقتش عصارهاى است از مجموعه حوادث اين جهان بزرگ .

ساختمان يك سلول او به اندازه ساختمان يك شهر عظيم صنعتى اسرارانگيز است ، و آفرينش يك موى او با ويژگيها و خصوصيات مختلفى كه با سرپنجه علم و دانش كشف شده است خود آيتى بزرگ از آيات الهى است .

وجود هزاران كيلومتر رگهاى كوچك و بزرگ و مويرگهاى فوق العاده ظريف در بدن او، و هزار كيلومتر رشته هاى ارتباطى و سيمهاى مخابراتى سلسله اعصاب ، و چگونگى ارتباط آنها با مركز فرماندهى فوق العاده پيچيده و اسرارآميز و در عين حال قوى و نيرومند در مغز، و طرز كار هر يك از دستگاههاى داخلى بدن ، و هماهنگى عجيب آنها به هنگام بروز حوادث ناگهانى ، و دفاع سرسختانه نيروهاى محافظ تن در برابر هجوم عوامل خارجى ، هر يك به تنهائى آيتى است .

و از انسان گذشته صدها هزار نوع جنبنده از حيوانات ذره بينى گرفته تا حيوانات غولپيكر، با ويژگيها و ساختمانهاى كاملا متنوع و رنگارنگ كه گاه براى مطالعه يكنوع از آنها بايد جمعى از دانشمندان تمام عمر خود را مصروف كنند، و با اينكه هزاران كتاب درباره اسرار آفرينش آنها نوشته شده هنوز آنچه درباره آنها مى دانيم در برابر آنچه نمى دانيم بسيار كم است ، آرى هر يك به نوبه

خود آيتى و نشانه اى از علم و حكمت و قدرت بى پايان مبداء آفرينش است .

ولى چرا گروهى دهها سال در لابلاى

اين آيات رفت و آمد دارند، و كمترين آگاهى حتى از يكى از آنها ندارند؟ دليلش همان است كه قرآن مى گويد: ((اين آيات مخصوص طالبان ايمان و يقين و صاحبان انديشه و فكر است )) براى آنها كه درهاى قلب خود را گشوده و با تمام وجود تشنه يقين و علم و دانشند، حتى كمترين حركت و كوچكترين موجود را از نظر دور نمى دارند، و ساعتها در آن مى انديشند، و از آن نردبانى مى سازند براى ارتقاء به سوى ((الله )) و دفترى براى ((معرفت كردگار)) و با او به راز و نياز مى پردازند و جام دل را از باده عشقش لبريز مى كنند.

در آيه بعد از ((سه موهبت بزرگ )) كه هر يك نقش مهمى در حيات انسان و موجودات زنده ديگر دارد، و هر يك آيتى از آيات خدا است ، نام مى برد: مساءله ((نور)) و ((آب )) و ((هوا)) مى فرمايد: ((در آمد و شد شب و روز، و رزقى را كه خداوند از آسمان نازل كرده و به وسيله آن زمين را بعد از مرگش حيات بخشيده ، و همچنين در وزش بادها، نشانه هائى است براى جمعيتى كه تعقل و انديشه مى كنند)) (و اختلاف الليل و النهار و ما انزل الله من السماء من رزق فاحيا به الارض بعد موتها و تصريف الرياح آيات لقوم يعقلون )

مساءله نظام نور و ظلمت و آمد و شد شب و روز كه هر يك با نظم خاصى جانشين و خليفه ديگرى مى شود بسيار حساب شده و شگفت انگيز است ، هر گاه روز دائمى بود يا

فوق طولانى آنقدر حرارت بالا مى رفت كه تمام موجودات زنده مى سوختند، و هر گاه شب جاويدان بود و يا بسيار طولانى همه از شدت سرما منجمد مى شدند!.

اين احتمال در تفسير آيه نيز وجود دارد كه اختلاف به معنى جانشينى

يكديگر نباشد بلكه اشاره به همان تفاوتى است كه شب و روز در فصول سال پيدا مى كنند و بر اثر آن محصولات مختلف ، گياهان و ميوه ها و نزول برف و باران و بركات ديگر عائد انسانها مى شود.

جالب اينكه دانشمندان مى گويند با تمام تفاوتى كه مناطق مختلف روى زمين از نظر طول شب و روز دارند اگر مجموع ايام سال را حساب كنيم تمام مناطق دقيقا به اندازه هم از نور آفتاب بهره مى گيرند!. <4>

در مرحله دوم از رزق حياتبخش آسمانى ، يعنى باران ، سخن به ميان آمده كه نه در لطافت طبعش كلامى است ، و نه در قدرت احياگريش سخنى ، و همه جا نشانه زندگى و طراوت و زيبائى است .

چرا چنين نباشد در حالى كه قسمت اصلى بدن انسان و بسيارى از جانداران ديگر و گياهان را همين آب تشكيل مى دهد.

و در مورد سوم سخن از وزش بادها است بادهائى كه هواى پراكسيژن زنده را جابجا مى كنند، و در اختيار جانداران مى گذارند، هواى آلوده به كربن را براى تصفيه به دشتها و جنگلها و صحراها مى فرستند، و پس از تصفيه به شهرها و آباديها مى برند، و عجب اينكه اين دو دسته از موجودات زنده يعنى حيوانات و گياهان درست بر ضد هم عمل مى كنند، اولى اكسيژن را

مى گيرد و گاز كربن مى دهد، و دومى كربن را مى گيرد و اكسيژن مى دهد تا تعادل در نظام حيات برقرار گردد، و با گذشت زمان ذخيره هواى مفيد زمين نابود نشود.

وزش بادهائى كه علاوه بر اين ، تلقيحگر گياهان ، و بارور كننده آنها، و افشاننده انواع بذرها در سرزمينهاى مختلف ، و پرورش دهنده مراتع طبيعى

و جنگلها، و موج آفرين در دل اقيانوسهاست ، موجى كه به دريا حيات و حركت مى بخشد، و آب را از عفونت و فساد حفظ مى كند، و نيز همين بادها كشتيها را بر صفحه اقيانوسها به حركت درمى آورد. <5>

جالب اينكه در آيات فوق نخست سخن از آيات آسمان و زمين مى گويد، و در پايان مى فرمايد: در اينها نشانه هائى براى ((مؤ منان )) است ، سپس از آفرينش موجودات زنده سخن به ميان مى آورد، و مى گويد: در اين آياتى براى ((اهل يقين )) است ، و بعد از نظام نور و ظلمت و باد و باران بحث مى كند، و مى گويد: در اينها نشانه هائى براى ((اهل تعقل )) است .

اين تفاوت تعبير ممكن است به خاطر اين باشد كه انسان سه مرحله را در مسير معرفة الله ميپيمايد تا به مقصد رسد، نخست مرتبه ((تفكر)) سپس مرحله يقين و علم و بعد از آن مرحله ايمان و به اصطلاح عقد قلب است ، و از آنجا كه از نظر شرافت ((ايمان )) مرحله اول ، يقين مرحله دوم ، و تفكر مرحله سوم است اين ترتيب در آيات ذكر شده ، هر چند از نظر

وجود خارجى ، تفكر در مرتبه اول ، سپس يقين ، و بعد ايمان است ، و به تعبير ديگر آنها كه اهل ايمانند از مشاهده آيات الهى به اين مرحله عالى صعود مى كنند و آنها كه نيستند لااقل به مرحله يقين و يا حداقل به مرحله تفكر درآيند.

مفسران در اين زمينه وجوه ديگرى نيز ذكر كرده اند كه آنچه گفتيم مناسبتر است .

سپس در آخرين آيه مورد بحث به عنوان يك جمع بندى نسبت به بحثهاى گذشته ، و بيان عظمت و اهميت آيات قرآن ، مى فرمايد: ((اينها آيات الهى است كه ما آن را به حق بر تو تلاوت مى كنيم (تلك آيات الله نتلوها عليك بالحق ).

آيا كلمه ((تلك )) اشاره به آيات قرآنى است ؟ يا آيات و نشانه هاى خداوند در آفاق و انفس كه در آيات قبل به آن اشاره شده ؟ هر دو احتمال را داده اند.

ولى ظاهرا به قرينه تعبير به تلاوت منظور آيات قرآنى است ، منتها همين آيات قرآنى بيانگر نشانه هاى خدا در سراسر عالم هستى است و به اين ترتيب هر دو تفسير قابل جمع است (دقت كنيد).

به هر حال ((تلاوت )) از ماده ((تلو)) بر وزن (فكر) يعنى سخنى را پشت سر سخن ديگرى آوردن ، بنابراين تلاوت آيات قرآن همان قرائت آيات پشت سر يكديگر است .

تعبير به ((حق )) اشاره به محتواى اين آيات و هم اشاره به حقانيت نبوت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و وحى الهى است ، و به عبارت ديگر: اين آيات آنچنان گويا و مستدل است كه دليل حقانيت

آن و آورنده آن در خودش نهفته است .

به راستى اگر آنها به اين آيات ايمان نياورند به چه چيز ايمان خواهند آورد؟ و لذا در پايان آيه مى افزايد: ((اين گروه كافر به كدام سخن بعد از سخن خدا و آياتش ايمان مى آورند))؟! (فباى حديث بعد الله و آياته يؤ منون ). <6>

به گفته طبرسى در مجمع البيان حديث اشاره به داستانهاى عبرت انگيز اقوام پيشين و سرگذشت پندآموز آنهاست ، در حالى كه آيات به دلائلى گفته مى شود كه صحيح را از باطل جدا مى سازد و آيات قرآن مجيد از هر دو سخن مى گويد.

آرى به راستى قرآن مجيد آنچنان محتوائى از نظر استدلال و براهين

توحيدى و همچنين از نظر پند و اندرز دارد كه هر دلى كمترين آمادگى در آن باشد، و هر سرى شورى از حق داشته باشد او را به سوى خدا و پاكى و تقوا دعوت مى كند، هرگاه اين آيات بينات در كسى اثر نبخشد هرگز اميدى به هدايت او نيست . واى بر دروغگوى گنهكار!

آيات گذشته نشان مى داد كه گروهى هستند كه سخنان الهى با انواع دلائل توحيدى و مواعظ و اندرزها را مى شنوند ولى در آنها اثر نمى كند.

آيات مورد بحث از اين گروه و عواقب اعمال آنها به طور مشروح سخن مى گويد.

نخست مى فرمايد: واى بر هر دروغگوى گنهكار! (ويل لكل افاك اثيم )

((افاك )) صيغه مبالغه است ، و به معنى كسى است كه بسيار دروغ مى گويد، و گاه به كسى كه دروغ بزرگ مى گويد هر چند زياد هم نباشد گفته شده .

((اثيم )) از

ماده ((اثم )) به معنى مجرم و گنهكار است ، و آن نيز معنى مبالغه را مى دهد.

از اين آيه به خوبى روشن مى شود كه موضعگيرى خصمانه در برابر آيات الهى كار كسانى است كه سر تا پا آلوده گناه و كذب و دروغند، نه پاك نهادان راستگو.

سپس به چگونگى موضعگيريهاى آنها اشاره كرده ، مى افزايد: ((پيوسته آيات الهى را كه بر او تلاوت مى شود مى شنود اما بر اثر تكبر همواره اصرار بر مخالفت دارد گوئى اصلا آن را نشنيده )) (يسمع آيات الله تتلى عليه ثم يصر مستكبرا كان لم يسمعها). <7>

و به اين ترتيب آلودگى به گناه و دروغ ، و همچنين كبر و خودبينى سبب مى شود كه اينهمه آيات را نشنيده گيرد و خود را به كرگوشى زند، همانگونه كه در آيه 7 سوره لقمان نيز آمده است : و اذا تتلى عليه آياتنا ولى مستكبرا كان لم يسمعها كان فى اذنيه وقرا: ((هنگامى كه آيات ما بر او خوانده مى شود مستكبرانه روى برمى گرداند، گوئى آن را نشنيده ، گوئى اصلا گوشهايش سنگين است )).

و در پايان آيه آنها را شديدا به كيفر سختى تهديد كرده ، مى گويد: ((چنين كسى را به عذاب دردناك بشارت ده ))! (فبشره بعذاب اليم ).

همانگونه كه او دل پيامبر و مؤ منان را بدرد آورده ما نيز او را به عذاب دردناكى مبتلا مى سازيم ، چرا كه عذاب قيامت تجسمى است از اعمال امروز انسانها!

گر چه بعضى از مفسران شاءن نزولى براى اين آيه و آيه بعد ذكر كرده و آن را اشاره به ((ابوجهل ))

و يا ((نظر بن حارث )) مى دانند كه داستانها و افسانه هائى از عجم جمع آورى كرده بودند تا مردم را سرگرم سازند، و از آئين حق بازدارند، ولى پيداست كه نه تنها مخصوص آنها نيست بلكه اختصاص به مشركان عرب نيز ندارد، همه مجرمان دروغگوى مستكبر را در هر عصر و زمان شامل مى شود همانها كه آيات الهى و پيام پيامبران و سخنان پيشوايان بزرگ را نشنيده مى گيرند، چرا كه با شهوات و خواسته هاى انحرافى آنها هماهنگ نيست ، و افكار شيطانى آنها را تاءييد نمى كند، و با عادات غلط و تقليدهاى كوركورانه آنها موافق نيست ، آرى همه اينها را نيز به عذاب دردناك بشارت ده .

با اينكه ((عذاب )) تناسبى با ((بشارت )) ندارد اين تعبير به عنوان سخريه و تحقير اين گروه ذكر شده است .

سپس مى افزايد: ((و هرگاه اين مستكبر لجوج چيزى از آيات ما را بداند و از آن آگاه شود آن را به باد استهزا مى گيرد)) (و اذا علم من آياتنا شيئا اتخذها هزوا). <8>

در حقيقت اين جاهلان خودخواه داراى دو حالتند: حالت اول اينكه غالبا آيات الهى را مى شنوند و ناديده مى گيرند و با بى اعتنائى مى گذرند گوئى اصلا نشنيده اند، حالت دوم اينكه اگر بشنوند و بخواهند به آن اعتنا كنند و عكس العملى نشان دهند كارى جز استهزا و مسخره كردن ندارند، و همه آنها در اين دو برنامه مشتركند، گاه آن و گاه اين (بنابراين هيچگونه تضادى در ميان اين آيه و آيه قبل وجود ندارد)

جالب اينكه نخست مى گويد: ((اگر چيزى از

آيات ما را بداند)). ولى بعدا نمى گويد آنچه را دانسته استهزا مى كند بلكه مى گويد همه آيات ما را (چه آنها را كه دانسته و چه آنها را كه ندانسته ) به استهزا و سخريه مى گيرد!.

و اين نهايت جهل و بيخبرى است كه انسان چيزى را انكار يا مسخره كند كه اصلا نفهميده است ، و اين بهترين دليل لجاج و عناد آنها است .

و در پايان آيه مجازات اين گروه را چنين بيان مى كند: ((براى آنها عذاب خوار كننده اى است )) (اولئك لهم عذاب مهين ).

چرا چنين نباشد در حالى كه آنها مى خواستند با استهزاء آيات الهى مقام و شخصيتى براى خود كسب كنند، اما خداوند به كيفر اين كار آنها را پست و موهون و بى مقدار مى كند، و آنها را به طرزى خوار كننده و خفت آور در عذاب قيامت گرفتار مى سازد، آنها را به صورت بر زمين مى كشند و با غل و زنجير، همراه با ملامت و سرزنش فرشتگان عذاب ، به دوزخ مى برند.

و از اينجا روشن مى شود كه چرا در آيه گذشته عذاب به ((اليم )) توصيف شده و در اينجا به ((مهين )) و در آيه آينده به ((عظيم )) در حقيقت هر يك متناسب است با كيفيت گناه آنها!

آيه بعد اين ((عذاب مهين )) را چنين شرح مى دهد: پشت سر آنها دوزخ است (من ورائهم جهنم ).

تعبير به پشت سر، با اينكه دوزخ جلو آنها قرار دارد، و در آينده به آن مى رسند، ممكن است از اين نظر باشد كه آنها اقبال به دنيا كرده

، و آخرت و عذاب الهى را ناديده گرفته و پشت سر انداخته اند، و اين تعبير معمول است كه انسان به هر چيزى بى اعتنائى كند مى گويند: آن را پشت سر انداخته ، قرآن مجيد مى گويد: ان هؤ لاء يحبون العاجلة و يذرون ورائهم يوما ثقيلا: ((آنها زندگى عاجل دنيا را دوست مى دارند و آن روز سنگين قيامت را پشت سر مى اندازند)) (دهر 27)

جمعى از مفسران نيز گفته اند كلمه ((وراء)) از ماده ((موارات )). هر چيزى است كه از انسان پوشيده باشد، هم به پشت سر گفته مى شود و هم به پيش رو آنجا كه دور باشد و پنهان ، و به اين ترتيب كلمه ((وراء)) مفهوم جامعى دارد كه به دو مصداق متضاد اطلاق مى شود. <9>

اين تفسير نيز بعيد به نظر نمى رسد كه بگوئيم : تعبير به ((وراء)) اشاره به مساءله علت و معلول است ، فى المثل مى گوئيم : اگر فلان غذاى ناباب را بخورى پشت سر آن بيمارى است ، يعنى خوردن غذا علت آن بيمارى مى باشد، در اينجا نيز اعمال آنها عامل و سبب عذاب مهين دوزخ است .

و به هر حال در دنبال آيه مى افزايد: اگر آنها گمان مى كنند اموال سرشار، و بتها و خدايان ساختگى شان ، گرهى از كار آنها مى گشايد سخت در اشتباهند، چرا كه ((هرگز آنچه را به دست آوردند آنها را از عذاب الهى نجات نمى بخشد و نه اوليائى را كه براى خود ساختند و برگزيدند)) (و لايغنى عنهم ما كسبوا شيئا و لا ما اتخذوا من دون الله

اولياء).

و چون هيچ راه فرار و نجاتى نيست بايد در آتش قهر و غضب الهى بمانند ((و براى آنها عذاب عظيمى است )) (و لهم عذاب عظيم ).

آنها آيات الهى را كوچك شمردند خداوند عذاب آنها را بزرگ مى كند، آنها بزرگى فروختند خدا نيز عذاب عظيم به آنها مى دهد!.

اين عذاب از هر نظر عظمت دارد هم جاودانى است هم شديد است هم تواءم با تحقير مى باشد، و هم تا اعماق استخوان و جان گنهكاران نفوذ مى كند، آرى گناه عظيم در برابر خداوند عظيم كيفرش عذاب عظيم است . همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار!

به دنبال بحثهائى كه درباره عظمت آيات الهى در آيه هاى گذشته آمد آيات مورد بحث نيز همين معنى را تعقيب كرده مى گويد: ((اين قرآن مجيد مايه هدايت است )) (هذا هدى ).

حق را از باطل جدا مى سازد، صحنه زندگى انسان را روشن مى كند، و دست رهروان راه حق را گرفته به سرمنزل مقصود مى رساند

((اما براى كسانى كه آيات پروردگارشان را انكار كردند عذابى است سخت و دردناك )) (و الذين كفروا بايات ربهم لهم عذاب من رجز اليم ).

((رجز)) (بر وزن حرص ) چنانكه ((راغب )) در ((مفردات )) گفته در اصل به معنى اضطراب و لرزش و بى نظمى است ، مخصوصا هنگامى كه شتر بيمار مى شود به گونه اى كه از فرط ناتوانى گامهاى خود را نزديك و نامنظم برمى دارد عرب به اين حالت ((رجز)) مى گويد.

به بيمارى طاعون و بلاهاى سخت ، و يا برف و تگرگ شديد، و وسوسه هاى شياطين و مانند آن نيز اين

كلمه اطلاق مى شود، چرا كه همه آنها باعث اضطراب

و تزلزل و بى نظمى است و اگر به اشعار جنگى ((رجز)) (بر وزن غرض ) مى گويند به خاطر مقطعهاى كوتاه و نزديك به هم مى باشد (يا به خاطر تزلزل و اضطرابى كه بر پيكر دشمن مى افكند).

سپس رشته سخن را به بحث توحيد كه در آيات نخستين اين سوره مطرح شده مى كشاند، درسهاى مؤ ثرى از توحيد خداشناسى به مشركان مى دهد.

گاه در عواطف آنها چنگ زده و مى گويد: خداوند همان كسى است كه دريا را براى شما مسخر كرد تا كشتيها به فرمانش در آن حركت كنند، و بتوانيد از فضل او بهره گيريد، شايد شكر نعمتهايش را بجا آوريد (الله الذى سخر لكم البحر لتجرى الفلك فيه بامره و لتبتغوا من فضله و لعلكم تشكرون ).

چه كسى در ماده اصلى كشتيها اين خاصيت را آفريده كه در آب فرو نمى رود؟ و چه كسى آب را بستر نرمى براى حركت آنها قرار داده كه به راحتى در آن پيش مى رود؟ و چه كسى به نيروى باد فرمان داده كه به صورت منظم بر صفحه اقيانوسها بوزد، و كشتيها را به حركت درآورد؟ يا اينكه نيروى بخار را جانشين باد سازد و اين مركبهاى عظيم را با سرعت زياد به جريان اندازد).

مى دانيم بزرگترين و مهمترين وسيله نقليه انسان در گذشته و امروز كشتيهاى كوچك و بزرگ و غولپيكر بوده است كه در طول سال ميليونها انسان و بيش از آن اموال تجارتى را از دورترين نقاط جهان به مناطق مختلف مى برد، و گاه به اندازه يك شهر

كوچك وسعت ، و ساكنان دارد، و وسائل و اموال در آن است !.

راستى اگر اين نيروهاى سه گانه نبودند، چگونه انسان مى توانست با مركبهاى ساده معمولى مشكلات حمل و نقل خود را حل كند؟ هر چند مركبهاى ساده نيز از نعمتهاى او است و در جاى خود كارساز.

جالب اينكه در آيه 32 سوره ابراهيم مى فرمايد: و سخر لكم الفلك لتجرى فى البحر بامره : ((كشتيها را مسخر شما كرد تا به فرمانش در دريا حركت كند)). اما در اينجا مى گويد: ((دريا را مسخر شما كرد تا كشتيها در آن به حركت درآيند)) زيرا در آنجا بيشتر نظر روى تسخير درياها است ، لذا به دنبال آن و سخر لكم الانهار (نهرها را مسخر شما ساخت ) مى گويد، اما در اينجا نظر به تسخير كشتيهاست ، و به هر حال هر دو به فرمان خدا مسخر انسانند و در خدمت او.

هدف از اين تسخير آن است كه ((ابتغاء فضل الهى )) كنيد كه معمولا اين تعبير در مورد تجارت و فعاليتهاى اقتصادى مى آيد، و البته نقل و انتقال مسافرين و جا به جا شدن آنها نيز در آن نهفته است .

و هدف از اين بهره گيرى از فضل الهى تحريك حس شكرگزارى انسانها است ، تا عواطف آنها براى شكر منعم بسيج شود، و به دنبال آن در مسير معرفة الله قرار گيرند.

واژه ((فلك )) (كشتى ) چنانكه قبلا هم گفته ايم هم به معنى مفرد و هم جمع استعمال مى شود.

شرح بيشتر درباره تسخير درياها، و كشتيها، و منافع و بركات آنها را ذيل آيه 14 سوره نحل (جلد

11 صفحه 179 به بعد) مطالعه فرمائيد.

بعد از بيان نعمت كشتيها كه تماس نزديكى با زندگى روزمره انسانها دارد به مساءله تسخير ساير موجودات به طور كلى پرداخته ، مى گويد: آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمين است همه را از ناحيه خودش مسخر شما ساخت (و سخر لكم ما فى السموات و ما فى الارض جميعا منه ).

آنقدر به شما شخصيت و ارزش و عظمت داد كه تمام موجودات عالم هستى را مسخر و در مسير منافع شما قرار داد، آفتاب و ماه ، باد و باران ، كوهها و درهها، جنگلها و صحراها، درختان و حيوانات ، معادن و منابع زير زمينى ، و خلاصه همه اين موجودات را به خدمت شما دعوت كرد، و همه را سرگشته و فرمانبردار شما ساخت ، تا از مواهب او بهره گيريد و به غفلت نخوريد.

قابل توجه اينكه مى فرمايد: جميعا منه : ((همه اينها با تمام ويژگيها و اختلافاتى كه دارند از سوى اويند و به فرمان او در خدمت شما)). <10>

با توجه به اينكه همه مواهب از ناحيه او است و خالق و مدبر و پروردگار همه ذات پاك او مى باشد پس چرا انسان به سراغ غير او رود؟ و سر بر آستان مخلوقات ضعيف بگذارد؟ و از معرفت منعم حقيقى غافل بماند؟

لذا در پايان آيه مى افزايد: ((در اين نشانه هاى مهمى است براى كسانى كه تفكر و انديشه مى كنند)) (ان فى ذلك لايات لقوم يتفكرون ).

در آيه قبل از عواطف انسانها استفاده مى شد، و در اينجا از عقول و انديشه هاى آنها، چه خداى مهربانى

كه با هر زبان ممكن با بندگانش سخن مى گويد، گاه با زبان دل ، و گاه با زبان فكر، و هدف در همه اينها يك چيز بيش نيست ، و آن بيدارى انسانهاى غافل و به حركت درآوردن آنها در سير الى الله است .

درباره تسخير موجودات مختلف جهان بحث مشروحى ذيل آيات 31 تا 33 سوره ابراهيم (جلد 10 صفحه 349 به بعد) آورده ايم .

سپس به ذكر يك دستور اخلاقى در برخورد با كفار مى پردازد تا بحثهاى منطقى سابق را به اين وسيله تكميل كند روى سخن را به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كرده مى فرمايد: ((به مؤ منان بگو كسانى را كه اميد به ايام الله (روز رستاخيز) ندارند مورد عفو قرار دهند، و نسبت به آنها سخت نگيرند)) (قل للذين آمنوا يغفروا للذين لايرجون ايام الله ).

ممكن است آنها بر اثر دور بودن از مبادى ايمان و تربيت الهى برخوردهاى خشن و نامطلوب ، و تعبيرات زشت و زننده اى داشته باشند، شما بايد با بزرگوارى و سعه صدر با اينگونه اشخاص برخورد كنيد، مبادا بر لجاجت خود بيفزايند، و فاصله آنها از حق بيشتر شود، اين حسن خلق و گذشت و سعه صدر هم از فشار آنها مى كاهد، و هم ممكن است عاملى براى جذب آنان به ايمان گردد.

نظير اين دستور كرارا در آيات قرآن آمده است ، مانند: فاصفح عنهم و قل سلام فسوف يعلمون : ((از آنها صرفنظر كن و بگو سلام بر شما، اما بزودى نتيجه كار خود را خواهند دانست ))! (زخرف - 89).

اصولا در برخورد با افراد

نادان ، سختگيرى و اصرار مجازات غالبا نتيجه مطلوبى ندارد، و بى اعتنائى و بزرگوارى در برابر آنها وسيله اى براى بيدار ساختن و عاملى براى هدايت است .

البته اين يك قاعده كلى نيست زيرا انكار نمى توان كرد كه مواردى نيز پيش مى آيد كه چاره اى جز خشونت و مجازات نمى باشد، ولى اين در اقليت است .

نكته ديگر اينكه همه روزها روزهاى خدا است ولى در عين حال ((ايام الله )) به ايام مخصوصى اطلاق شده است چرا كه نشانه اهميت و عظمت آن است .

اين تعبير در دو مورد از قرآن مجيد آمده ، يكى در آيه مورد بحث ، و ديگر در آيه سوره ابراهيم كه در آنجا معنى وسيعتر و گسترده ترى دارد.

در احاديث اسلامى ((ايام الله )) به روزهاى مختلفى تفسير شده است ، از جمله

در تفسير على بن ابراهيم آمده كه ايام الله سه روز است روز قيام مهدى (عليه السلام )، روز مرگ ، و روز رستاخيز. <11>

در حديث ديگرى از پيامبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : ايام الله نعمائه ، و بلائه ببلائه سبحانه ((ايام الله روزهاى نعمتهاى او، و آزمايشهاى او به وسيله بلاها است )). <12>

به هر حال اين تعبير نشانه اهميت روز قيامت است ، روز حاكميت آشكار خداوند بر همه كس و همه چيز، و روز عدل و داد بزرگ .

ولى براى اينكه اينگونه افراد از اين بزرگوارى و عفو و گذشت سوء - استفاده نكنند در پايان آيه مى افزايد: اين به خاطر آن است كه خداوند در آن روز هر

قومى را به اعمالى كه انجام مى دادند جزا دهد (ليجزى قوما بما كانوا يكسبون ).

جمعى از مفسران اين جمله را تهديدى براى كفار و مجرمان دانسته اند در حالى كه بعضى ديگر آن را بشارتى نيز براى مؤ منان در برابر اين عفو و گذشت شمرده اند.

ولى مانعى ندارد كه هم تهديد آن گروه باشد و هم بشارت به اين گروه ، چنانكه در آيه بعد نيز به همين معنى اشاره شده است .

مى فرمايد: ((كسى كه عمل صالحى بجا آورد به سود خود بجا آورده است ، و كسى كه كار بدى انجام دهد به زيان خود او است ، سپس همه شما به سوى پروردگارتان بازمى گرديد)) و نتيجه اعمال خود را مى يابيد (من عمل صالحا فلنفسه و من اساء فعليها ثم الى ربكم ترجعون ).

اين تعبير كه در آيات قرآن كرارا و با عبارات مختلف آمده است پاسخى

است به آنها كه مى گويند اطاعت و عصيان ما براى خدا چه سود و زيانى دارد؟ و اين چه اصرارى است كه در زمينه اطاعت و نهى از معصيت او مى شود؟!

اين آيات مى گويد: همه اينها سود و زيانش متوجه خود شماست ، اين شما هستيد كه در پرتو اعمال صالح تكامل مى يابيد، و به آسمان قرب خدا پرواز مى كنيد، و اين شما هستيد كه بر اثر جرم و گناه سقوط كرده در پرتگاه غضب و بعد از رحمت او گرفتار لعنت ابدى مى شويد.

تمام برنامه هاى تكليفى ، و ارسال رسل ، و انزال كتب ، نيز همه براى همين منظور است .

لذا قرآن در يكجا مى گويد:

و من يشكر فانما يشكر لنفسه و من كفر فان الله غنى حميد: ((كسى كه شكرگزارى كند به نفع خودش شكر گزارده و كسى كه كفران كند خداوند غنى و حميد است )) (لقمان - 12).

در جاى ديگر مى گويد: من اهتدى فلنفسه و من ضل فانما يضل عليها: ((كسى كه هدايت يابد به نفع خود او است و كسى كه گمراه شود ضلالتش به زيان خود او است )) (زمر - 41)

و در جاى ديگر مى خوانيم : و من تزكى فانما يتزكى لنفسه و الى الله المصير: ((كسى كه پاكى گزيند به نفع خود او است ، و بازگشت همه به سوى خدا است )) (فاطر - 18).

خلاصه ، اين گونه تعبيرات بيانگر اين واقعيت است كه دعوت داعيان الى الله در تمام ابعادش خدمت گسترده اى است به انسانها، نه خدمتى است به خدا كه از همه چيز بى نياز است ، و نه به پيامبرانش كه اجر آنها فقط بر خدا است ، توجه به اين واقعيت عامل مؤ ثرى براى حركت به سوى اطاعت و پرهيز از گناه است . اينهمه موهبت به بنى اسرائيل داديم ولى …

در تعقيب بحثهائى كه در آيات گذشته پيرامون انواع نعمتهاى خداوند و شكرگزارى و عمل صالح آمده ، در اين آيات نمونه اى از زندگى بعضى اقوام پيشين را كه مشمول نعمتهاى خداوند شدند اما كفران كردند شرح مى دهد.

مى فرمايد: ((ما به بنى اسرائيل كتاب آسمانى و حكومت و نبوت داديم ، و از روزيهاى پاكيزه به آنها عطا كرديم ، و آنانرا بر جهانيان (هم عصر خودبرترى بخشيديم (و لقد آتينا

بنى اسرائيل الكتاب و الحكم و النبوة و رزقناهم من الطيبات و فضلناهم على العالمين ).

در اين آيه مجموعا پنج موهبت را كه خداوند به بنى اسرائيل عطا كرده ، بيان مى كند كه به ضميمه موهبت ديگرى كه در آيه بعد مى آيد مجموعا شش نعمت بزرگ است .

نخست مساءله كتاب آسمانى يعنى تورات است ، كه مبين معارف دينى و حلال و حرام و طرق هدايت و سعادت بود.

دوم مقام حكومت و قضاوت ، زيرا مى دانيم آنها ساليانى دراز حكومتى

نيرومند و گسترده اى داشتند، نه تنها داود و سليمان كه عده كثيرى از بنى اسرائيل در عصر خود، زمامدارانى نيرومند بودند.

((حكم )) در تعبيرات قرآن معمولا به معنى قضاوت و داورى است ، ولى از آنجا كه مقام قضاء، هميشه جزئى از برنامه حكومت است و قاضى بدون پشتوانه قدرت حكومت كارى از او ساخته نيست ، دلالت التزامى بر مساءله زمامدارى نيز دارد.

در آيه 44 مائده درباره تورات مى خوانيم : يحكم بها النبيون الذين اسلموا: ((پيامبرانى كه در برابر فرمان خدا تسليم بودند، بوسيله تورات در ميان مردم داورى مى كردند)).

سومين نعمت الهى بر آنها مقام نبوت بود كه خداوند انبياى بسيارى را از آنها برگزيد.

در روايتى آمده است : ((عدد انبياى بنى اسرائيل بالغ بر هزار نفر مى شد)). <13>

و در روايت ديگرى انبياى بنى اسرائيل چهار هزار نفر ذكر شده است . <14>

اينها همه از مواهب پروردگار بر آنها بود.

در چهارمين مرحله سخن از مواهب مادى مى گويد، سخنى جامع و فراگير، مى فرمايد: ((از انواع روزيهاى پاكيزه به آنها عطا كرديم )) (و رزقناهم من

الطيبات ).

پنجمين و آخرين موهبت ، برترى و قدرت بلامنازع آنها بود چنانكه در پايان آيه مى افزايد: ((و ما آنها را بر جهانيان برترى بخشيديم )) (و فضلناهم على العالمين ).

بدون شك منظور از ((عالمين ))، در اينجا مردم همان عصر است ، زيرا آيه

110 آل عمران با صراحت مى گويد: كنتم خير امة اخرجت للناس : ((شما مسلمانان بهترين امتى بوديد كه به سود انسانها قدم به عرصه وجود گذاشتيد)).

و نيز مى دانيم پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )، برترين پيامبران است ، بنابراين امت او نيز، امت برترند، چنانكه در آيه 89 سوره نحل آمده : و يوم نبعث فى كل امة شهيدا عليهم من انفسهم و جئنا بك شهيدا على هؤ لاء: ((به خاطر بياور روزى را كه از هر امتى ، گواهى از خودشان بر آنها مبعوث مى كنيم ، و تو را گواه بر همه آنها قرار مى دهيم )).

در آيه بعد به ششمين موهبت بزرگى كه خدا به اين قوم حق نشناس داد اشاره كرده مى گويد: ((ما دلائل روشنى از امر نبوت و شريعت در اختيار آنها گذارديم )) (و آتيناهم بينات من الامر).

((بينات )) ممكن است اشاره به معجزات روشنى باشد كه خداوند به موسى بن عمران (عليهماالسلام ) و ساير انبياى بنى اسرائيل بخشيد، و يا اشاره به دلائل و براهين منطقى آشكار و قوانين و احكام متقن .

بعضى از مفسران احتمال داده اند كه اين تعبير اشاره به نشانه هاى روشنى است كه خداوند درباره پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در اختيار آنها گذارد

كه با آن مى توانستند پيامبر خاتم را همچون فرزندان خود بشناسند الذين آتيناهم الكتاب يعرفونه كما يعرفون ابنائهم (بقره - 146).

ولى مانعى ندارد كه تمام اين معانى در آيه جمع باشد.

به هر حال با وجود اين مواهب بزرگ و دلائل بين و روشن جائى براى اختلاف وجود نداشت ، ولى اين كفران كنندگان به زودى دست به اختلاف زدند، چنانكه قرآن در دنباله همين آيه مى گويد: ((آنها اختلاف نكردند مگر بعد از آنكه علم و آگاهى به سراغشان آمد و سرچشمه اين اختلاف همان حب رياست

و برترى جوئى بود)) (فما اختلفوا الا من بعد ما جائهم العلم بغيا بينهم ).

آرى آنها پرچم طغيان برافراشتند، و هر گروهى به جان گروه ديگر افتاد، حتى عوامل وحدت و انسجام را وسيله اختلاف و تفرقه قرار دادند، و به دنبال آن قدرتشان به ضعف گرائيد، ستاره عظمتشان افول كرد، حكومت آنها متلاشى شد و در دنيا دربدر شدند.

بعضى نيز گفته اند منظور اختلافى است كه آنها بعد از آگاهى كافى از صفات پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در مورد او داشتند.

قرآن در پايان آيه آنها را با اين عبارت هشدار مى دهد: ((پروردگار تو روز قيامت در ميان آنها درباره آنچه اختلاف نمودند داورى مى كند)) (ان ربك يقضى بينهم يوم القيامة فيما كانوا فيه يختلفون ).

و به اين ترتيب با كفران نعمت و ايجاد اختلاف هم عظمت و قدرت خود را در دنيا از دست دادند و هم مجازات آخرت را براى خود خريدند.

بعد از بيان مواهبى كه خداوند به بنى اسرائيل داده بود و كفران كردند، سخن از موهبت

عظيمى به ميان مى آورد كه به پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و مسلمين ارزانى داشت ، مى فرمايد سپس ما تو را بر شريعت و مسيرى به سوى آئين حق قرار داديم (ثم جعلناك على شريعة من الامر).

((شريعت )) به معنى راهى است كه براى رسيدن به آب در كنار نهرهائى كه سطح آب از ساحل نهر پائينتر است احداث مى كنند، سپس به هر راهى كه انسان را به مقصد و مقصودش مى رساند اطلاق شده است ، بكار گرفتن اين تعبير در مورد آئين حق به خاطر آن است كه انسان را به سرچشمه وحى و رضايت الهى و سعادت جاويدان كه همچون آب حيات است مى رساند، اين واژه يكبار در قرآن بكار رفته و تنها در مورد اسلام است .

منظور از ((الامر)) در اينجا همان دين و آئين حق است كه در آيه گذشته نيز به آن اشاره شده بود آنجا كه فرمود: (بينات من الامر).

و از آنجا كه اين مسير، مسير نجات و پيروزى است به دنبال آن به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دستور مى دهد ((از آن پيروى كن )) (فاتبعها).

و نيز از آنجا كه نقطه مقابل آن چيزى جز پيروى از هوا و هوس جاهلان نيست ، در آخر آيه مى افزايد: ((و از هوا و هوسهاى كسانى كه آگاهى ندارند پيروى مكن )) (و لا تتبع اهواء الذين لايعلمون ).

در حقيقت دو راه بيش نيست ، ((راه انبياء و وحى )) و ((راه هوا و هوسهاى جهال ))، اگر كسى به اولى پشت كند در

مسير دوم خواهد افتاد، و اگر كسى به آن روى آورد از خط انبياء جدا خواهد شد، و به اين ترتيب قرآن قلم بطلان بر هر برنامه هدايتى كه از سرچشمه وحى مدد نمى گيرد كشيده است .

قابل توجه اينكه بعضى از مفسران گفته اند: رؤ ساى قريش نزد پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمدند و عرض كردند.بيا و به آئين نياكانت بازگرد كه هم از تو افضل بودند و هم سالمندتر!

در آن زمان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) هنوز در مكه بود، آيه فوق نازل شد <15> و به آنها پاسخ گفت كه راه وصول به حق وحى آسمانى است كه بر تو نازل شده ، نه آنچه هوا و هوس اين جاهلان اقتضا مى كند.

هميشه رهبران راستين به هنگامى كه آئين جديد و پاك و نوينى را عرضه مى كردند با اين وسوسه جاهلان روبرو بودند كه تو بهتر مى فهمى يا نياكان و بزرگان و پيشكسوتان قبل از تو؟ و اصرار داشتند آنها نيز همان روشهاى خرافى را ادامه دهند كه اگر اينگونه پيشنهادها عملى مى شد هرگز انسان گامى

به سوى تكامل برنمى داشت .

آيه بعد در حقيقت علتى است براى نهى از تسليم شدن در برابر پيشنهاد مشركان مى گويد: ((آنها هرگز نمى توانند تو را در برابر خداوند بى نياز كنند و از عذابش برهانند)) (انهم لن يغنوا عنك من الله شيئا).

هرگاه از آئين باطل آنها پيروى كنى و عذاب الهى دامان تو را بگيرد هرگز نمى توانند به كمك تو بشتابند، و يا اگر خداوند نعمتى را از تو سلب كند

آنها قادر به جبران آن نخواهند بود، گرچه روى سخن در اين آيات به پيامبر است ولى منظور همه مؤ منان مى باشند.

سپس مى افزايد: ظالمان يار و ياور و دوست و ولى يكديگرند (ان الظالمين بعضهم اولياء بعض ).

همه از يك قماشند و در يك مسير و سر و ته يك كرباس ، و همگى ضعيف و ناتوانند.

اما گمان نكن كه تو و افراد با ايمان كه اكنون در اقليت هستيد يار و ياورى نداريد خداوند ولى پرهيزگاران است (و الله ولى المتقين ).

درست است آنها ظاهرا جمعيتى عظيم و قدرت و ثروت قابل ملاحظه اى دارند ولى در برابر قدرت بى انتهاى حق ذره ناچيزى بيش نيستند.

در آخرين آيه مورد بحث به عنوان تاءكيد بر آنچه گذشت و دعوت به پيروى از اين آئين الهى مى گويد: ((اين قرآن و شريعت وسيله بينائى و مايه هدايت و رحمت براى مردمى است كه اهل يقين هستند)) (هذا بصائر للناس و هدى و رحمة لقوم يوقنون ).

((بصائر)) جمع ((بصيرت )) به معنى بينائى است ، هر چند اين واژه بيشتر

در مورد بينشهاى فكرى و عقلى استعمال مى شود، ولى گاه به تمام امورى كه مايه درك و فهم مطلب است اطلاق مى گردد.

جالب اينكه مى گويد ((اين قرآن و شريعت بينائيهائى است )) يعنى عين بينائى است ، آنهم نه يك بينائى كه بينائيها، نه در يك بعد كه در همه ابعاد زندگى به انسان بينش صحيح مى دهد.

نظير همين تعبير در آيات ديگر قرآن از جمله آيه 104 سوره انعام آمده است قد جائكم بصائر من ربكم : ((بينائيهائى از سوى پروردگارتان براى شما

آمد)).

در اينجا سه موضوع در آيه مطرح شده : ((بصائر))، ((هدايت )) و ((رحمت )) كه به ترتيب علت و معلول يكديگرند، آيات روشنگر و شريعت بينا كننده انسان را به سوى هدايت مى برد، و هدايت نيز مايه رحمت پروردگار است .

جالب اينكه ((بصائر)) را براى عموم مردم ذكر مى كند، اما هدايت و رحمت را مخصوص كسانى كه اهل يقينند، و بايد چنين باشد زيرا آيات قرآن مخصوص قوم و گروهى نيست ، بلكه تمام انسانها كه در مفهوم ((الناس )) جمعند در آن شريكند، بى هيچگونه محدوديتى از نظر زمان و مكان ، ولى طبيعى است هدايت فرع بر يقين ، و رحمت الهى نيز مولود آن است ، و شامل حال همه نمى شود.

به هر حال اينكه مى گويد: قرآن عين بصيرت و عين هدايت و رحمت است تعبير زيبائى است كه از عظمت و تاءثير و عمق اين كتاب آسمانى حكايت مى كند براى آنها كه رهرو راهند و جستجوگر حقند. اينهمه موهبت به بنى اسرائيل داديم ولى ...

در تعقيب بحثهائى كه در آيات گذشته پيرامون انواع نعمتهاى خداوند و شكرگزارى و عمل صالح آمده ، در اين آيات نمونه اى از زندگى بعضى اقوام پيشين را كه مشمول نعمتهاى خداوند شدند اما كفران كردند شرح مى دهد.

مى فرمايد: ((ما به بنى اسرائيل كتاب آسمانى و حكومت و نبوت داديم ، و از روزيهاى پاكيزه به آنها عطا كرديم ، و آنانرا بر جهانيان (هم عصر خودبرترى بخشيديم (و لقد آتينا بنى اسرائيل الكتاب و الحكم و النبوة و رزقناهم من الطيبات و فضلناهم على العالمين ).

در اين آيه مجموعا

پنج موهبت را كه خداوند به بنى اسرائيل عطا كرده ، بيان مى كند كه به ضميمه موهبت ديگرى كه در آيه بعد مى آيد مجموعا شش نعمت بزرگ است .

نخست مساءله كتاب آسمانى يعنى تورات است ، كه مبين معارف دينى و حلال و حرام و طرق هدايت و سعادت بود.

دوم مقام حكومت و قضاوت ، زيرا مى دانيم آنها ساليانى دراز حكومتى

نيرومند و گسترده اى داشتند، نه تنها داود و سليمان كه عده كثيرى از بنى اسرائيل در عصر خود، زمامدارانى نيرومند بودند.

((حكم )) در تعبيرات قرآن معمولا به معنى قضاوت و داورى است ، ولى از آنجا كه مقام قضاء، هميشه جزئى از برنامه حكومت است و قاضى بدون پشتوانه قدرت حكومت كارى از او ساخته نيست ، دلالت التزامى بر مساءله زمامدارى نيز دارد.

در آيه 44 مائده درباره تورات مى خوانيم : يحكم بها النبيون الذين اسلموا: ((پيامبرانى كه در برابر فرمان خدا تسليم بودند، بوسيله تورات در ميان مردم داورى مى كردند)).

سومين نعمت الهى بر آنها مقام نبوت بود كه خداوند انبياى بسيارى را از آنها برگزيد.

در روايتى آمده است : ((عدد انبياى بنى اسرائيل بالغ بر هزار نفر مى شد)).

و در روايت ديگرى انبياى بنى اسرائيل چهار هزار نفر ذكر شده است .

اينها همه از مواهب پروردگار بر آنها بود.

در چهارمين مرحله سخن از مواهب مادى مى گويد، سخنى جامع و فراگير، مى فرمايد: ((از انواع روزيهاى پاكيزه به آنها عطا كرديم )) (و رزقناهم من الطيبات ).

پنجمين و آخرين موهبت ، برترى و قدرت بلامنازع آنها بود چنانكه در پايان آيه مى افزايد: ((و ما آنها را بر

جهانيان برترى بخشيديم )) (و فضلناهم على العالمين ).

بدون شك منظور از ((عالمين ))، در اينجا مردم همان عصر است ، زيرا آيه

110 آل عمران با صراحت مى گويد: كنتم خير امة اخرجت للناس : ((شما مسلمانان بهترين امتى بوديد كه به سود انسانها قدم به عرصه وجود گذاشتيد)).

و نيز مى دانيم پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )، برترين پيامبران است ، بنابراين امت او نيز، امت برترند، چنانكه در آيه 89 سوره نحل آمده : و يوم نبعث فى كل امة شهيدا عليهم من انفسهم و جئنا بك شهيدا على هؤ لاء: ((به خاطر بياور روزى را كه از هر امتى ، گواهى از خودشان بر آنها مبعوث مى كنيم ، و تو را گواه بر همه آنها قرار مى دهيم )).

در آيه بعد به ششمين موهبت بزرگى كه خدا به اين قوم حق نشناس داد اشاره كرده مى گويد: ((ما دلائل روشنى از امر نبوت و شريعت در اختيار آنها گذارديم )) (و آتيناهم بينات من الامر).

((بينات )) ممكن است اشاره به معجزات روشنى باشد كه خداوند به موسى بن عمران (عليهماالسلام ) و ساير انبياى بنى اسرائيل بخشيد، و يا اشاره به دلائل و براهين منطقى آشكار و قوانين و احكام متقن .

بعضى از مفسران احتمال داده اند كه اين تعبير اشاره به نشانه هاى روشنى است كه خداوند درباره پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در اختيار آنها گذارد كه با آن مى توانستند پيامبر خاتم را همچون فرزندان خود بشناسند الذين آتيناهم الكتاب يعرفونه كما يعرفون ابنائهم (بقره - 146).

ولى مانعى

ندارد كه تمام اين معانى در آيه جمع باشد.

به هر حال با وجود اين مواهب بزرگ و دلائل بين و روشن جائى براى اختلاف وجود نداشت ، ولى اين كفران كنندگان به زودى دست به اختلاف زدند، چنانكه قرآن در دنباله همين آيه مى گويد: ((آنها اختلاف نكردند مگر بعد از آنكه علم و آگاهى به سراغشان آمد و سرچشمه اين اختلاف همان حب رياست

و برترى جوئى بود)) (فما اختلفوا الا من بعد ما جائهم العلم بغيا بينهم ).

آرى آنها پرچم طغيان برافراشتند، و هر گروهى به جان گروه ديگر افتاد، حتى عوامل وحدت و انسجام را وسيله اختلاف و تفرقه قرار دادند، و به دنبال آن قدرتشان به ضعف گرائيد، ستاره عظمتشان افول كرد، حكومت آنها متلاشى شد و در دنيا دربدر شدند.

بعضى نيز گفته اند منظور اختلافى است كه آنها بعد از آگاهى كافى از صفات پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در مورد او داشتند.

قرآن در پايان آيه آنها را با اين عبارت هشدار مى دهد: ((پروردگار تو روز قيامت در ميان آنها درباره آنچه اختلاف نمودند داورى مى كند)) (ان ربك يقضى بينهم يوم القيامة فيما كانوا فيه يختلفون ).

و به اين ترتيب با كفران نعمت و ايجاد اختلاف هم عظمت و قدرت خود را در دنيا از دست دادند و هم مجازات آخرت را براى خود خريدند.

بعد از بيان مواهبى كه خداوند به بنى اسرائيل داده بود و كفران كردند، سخن از موهبت عظيمى به ميان مى آورد كه به پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و مسلمين ارزانى داشت ، مى

فرمايد سپس ما تو را بر شريعت و مسيرى به سوى آئين حق قرار داديم (ثم جعلناك على شريعة من الامر).

((شريعت )) به معنى راهى است كه براى رسيدن به آب در كنار نهرهائى كه سطح آب از ساحل نهر پائينتر است احداث مى كنند، سپس به هر راهى كه انسان را به مقصد و مقصودش مى رساند اطلاق شده است ، بكار گرفتن اين تعبير در مورد آئين حق به خاطر آن است كه انسان را به سرچشمه وحى و رضايت الهى و سعادت جاويدان كه همچون آب حيات است مى رساند، اين واژه يكبار در قرآن بكار رفته و تنها در مورد اسلام است .

منظور از ((الامر)) در اينجا همان دين و آئين حق است كه در آيه گذشته نيز به آن اشاره شده بود آنجا كه فرمود: (بينات من الامر).

و از آنجا كه اين مسير، مسير نجات و پيروزى است به دنبال آن به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دستور مى دهد ((از آن پيروى كن )) (فاتبعها).

و نيز از آنجا كه نقطه مقابل آن چيزى جز پيروى از هوا و هوس جاهلان نيست ، در آخر آيه مى افزايد: ((و از هوا و هوسهاى كسانى كه آگاهى ندارند پيروى مكن )) (و لا تتبع اهواء الذين لايعلمون ).

در حقيقت دو راه بيش نيست ، ((راه انبياء و وحى )) و ((راه هوا و هوسهاى جهال ))، اگر كسى به اولى پشت كند در مسير دوم خواهد افتاد، و اگر كسى به آن روى آورد از خط انبياء جدا خواهد شد، و به اين ترتيب قرآن قلم

بطلان بر هر برنامه هدايتى كه از سرچشمه وحى مدد نمى گيرد كشيده است .

قابل توجه اينكه بعضى از مفسران گفته اند: رؤ ساى قريش نزد پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمدند و عرض كردند.بيا و به آئين نياكانت بازگرد كه هم از تو افضل بودند و هم سالمندتر!

در آن زمان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) هنوز در مكه بود، آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت كه راه وصول به حق وحى آسمانى است كه بر تو نازل شده ، نه آنچه هوا و هوس اين جاهلان اقتضا مى كند.

هميشه رهبران راستين به هنگامى كه آئين جديد و پاك و نوينى را عرضه مى كردند با اين وسوسه جاهلان روبرو بودند كه تو بهتر مى فهمى يا نياكان و بزرگان و پيشكسوتان قبل از تو؟ و اصرار داشتند آنها نيز همان روشهاى خرافى را ادامه دهند كه اگر اينگونه پيشنهادها عملى مى شد هرگز انسان گامى

به سوى تكامل برنمى داشت .

آيه بعد در حقيقت علتى است براى نهى از تسليم شدن در برابر پيشنهاد مشركان مى گويد: ((آنها هرگز نمى توانند تو را در برابر خداوند بى نياز كنند و از عذابش برهانند)) (انهم لن يغنوا عنك من الله شيئا).

هرگاه از آئين باطل آنها پيروى كنى و عذاب الهى دامان تو را بگيرد هرگز نمى توانند به كمك تو بشتابند، و يا اگر خداوند نعمتى را از تو سلب كند آنها قادر به جبران آن نخواهند بود، گرچه روى سخن در اين آيات به پيامبر است ولى منظور همه مؤ منان مى باشند.

سپس مى

افزايد: ظالمان يار و ياور و دوست و ولى يكديگرند (ان الظالمين بعضهم اولياء بعض ).

همه از يك قماشند و در يك مسير و سر و ته يك كرباس ، و همگى ضعيف و ناتوانند.

اما گمان نكن كه تو و افراد با ايمان كه اكنون در اقليت هستيد يار و ياورى نداريد خداوند ولى پرهيزگاران است (و الله ولى المتقين ).

درست است آنها ظاهرا جمعيتى عظيم و قدرت و ثروت قابل ملاحظه اى دارند ولى در برابر قدرت بى انتهاى حق ذره ناچيزى بيش نيستند.

در آخرين آيه مورد بحث به عنوان تاءكيد بر آنچه گذشت و دعوت به پيروى از اين آئين الهى مى گويد: ((اين قرآن و شريعت وسيله بينائى و مايه هدايت و رحمت براى مردمى است كه اهل يقين هستند)) (هذا بصائر للناس و هدى و رحمة لقوم يوقنون ).

((بصائر)) جمع ((بصيرت )) به معنى بينائى است ، هر چند اين واژه بيشتر

در مورد بينشهاى فكرى و عقلى استعمال مى شود، ولى گاه به تمام امورى كه مايه درك و فهم مطلب است اطلاق مى گردد.

جالب اينكه مى گويد ((اين قرآن و شريعت بينائيهائى است )) يعنى عين بينائى است ، آنهم نه يك بينائى كه بينائيها، نه در يك بعد كه در همه ابعاد زندگى به انسان بينش صحيح مى دهد.

نظير همين تعبير در آيات ديگر قرآن از جمله آيه 104 سوره انعام آمده است قد جائكم بصائر من ربكم : ((بينائيهائى از سوى پروردگارتان براى شما آمد)).

در اينجا سه موضوع در آيه مطرح شده : ((بصائر))، ((هدايت )) و ((رحمت )) كه به ترتيب علت و معلول يكديگرند، آيات روشنگر

و شريعت بينا كننده انسان را به سوى هدايت مى برد، و هدايت نيز مايه رحمت پروردگار است .

جالب اينكه ((بصائر)) را براى عموم مردم ذكر مى كند، اما هدايت و رحمت را مخصوص كسانى كه اهل يقينند، و بايد چنين باشد زيرا آيات قرآن مخصوص قوم و گروهى نيست ، بلكه تمام انسانها كه در مفهوم ((الناس )) جمعند در آن شريكند، بى هيچگونه محدوديتى از نظر زمان و مكان ، ولى طبيعى است هدايت فرع بر يقين ، و رحمت الهى نيز مولود آن است ، و شامل حال همه نمى شود.

به هر حال اينكه مى گويد: قرآن عين بصيرت و عين هدايت و رحمت است تعبير زيبائى است كه از عظمت و تاءثير و عمق اين كتاب آسمانى حكايت مى كند براى آنها كه رهرو راهند و جستجوگر حقند. حيات و مرگ اين دو گروه يكسان نيست

در تعقيب آيات گذشته كه سخن از دو گروه ((مؤ منان )) و ((كافران ))، يا ((پرهيزگاران )) و ((مجرمان )) در ميان بود در نخستين آيه مورد بحث اين دو را در يك مقايسه اصولى در برابر هم قرار داده مى گويد: ((آيا كسانى كه مرتكب سيئات شدند گمان كردند آنها را همچون كسانى قرار مى دهيم كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام داده اند كه حيات و مرگشان يكسان باشد))؟! (ام حسب الذين اجترجوا السيئات ان نجعلهم كالذين آمنوا و عملوا الصالحات سواء محياهم و مماتهم ).

((چه بد داورى مى كنند))! (ساء ما يحكمون ).

مگر ممكن است نور و ظلمت ، علم و جهل ، خوب و بد، ايمان و كفر يكسان باشد؟

مگر امكان دارد بازتاب و ثمره و نتيجه اين امور نامساوى ، مساوى گردد؟ هرگز چنين نيست ، مؤ منان صالح العمل از مجرمان بى ايمان در همه چيز جدا هستند، و ايمان و كفر و اعمال نيك و بد سرتاسر زندگى و مرگ هر يك از آنها را به رنگ خود درمى آورد.

اين آيه همانند آيه 28 سوره ((ص )) است كه مى فرمايد: ((آيا كسانى را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند همچون ((مفسدان در ارض )) قرار دهيم ؟ يا پرهيزگاران را همچون فاجران ))؟ (ام نجعل الذين آمنوا و عملوا الصالحات كالمفسدين فى الارض ام نجعل المتقين كالفجار).

يا همانند آيه 35 و 36 سوره قلم كه مى گويد: ((آيا مسلمانان را همچون مجرمان قرار مى دهيم ؟ چه مى شود شما را چگونه داورى مى كنيد))؟! (افنجعل

المسلمين كالمجرمين ما لكم كيف تحكمون ).

((اجترحوا)) از ماده ((جرح )) در اصل به معنى جراحت و اثرى كه بر اثر بيمارى و آسيبهاست كه به بدن انسان مى رسد، و از آنجا كه ارتكاب گناه گوئى روح او را مجروح مى سازد ماده ((اجتراح )) به معنى انجام گناه نيز به كار رفته ، و گاه در معنى وسيعترى ، يعنى هر گونه اكتساب ، استعمال مى شود، و اعضاى بدن را از اين نظر ((جوارح )) گويند كه انسان به وسيله آن مقاصد خود را انجام مى دهد و آنچه مى خواهد به دست مى آورد و كسب مى كند.

به هر حال اين آيه مى گويد: اين يك پندار غلط است كه تصور كنند ايمان و عمل صالح ،

يا كفر و گناه ، تاءثيرى در زندگى انسان نمى گذارد، چنين نيست زندگى و مرگ اين دو گروه كاملا با هم متفاوت است .

مؤ منان در پرتو ايمان و عمل صالح از آرامش خاصى برخوردارند بطورى كه سختترين حوادث زندگى تاءثيرى در روح آنها نمى گذارد، در حالى كه افراد بى ايمان و آلوده دائما در اضطرابند، اگر در نعمتند بيم زوال آن پيوسته آنها را رنج مى دهد، اگر در مصيبت و ناراحتيند قدرت مقابله با آن را ندارند، چنانكه در آيه 82 سوره انعام مى خوانيم : الذين آمنوا و لم يلبسوا ايمانهم بظلم اولئك لهم الامن و هم مهتدون ((آنها كه ايمان آوردند و ايمان خود را به شرك نيالودند امنيت از آن آنها است ، و آنها هدايت يافتگانند)).

افراد با ايمان به وعده هاى الهى دلگرمند و مشمول عنايات خاص اويند، چنانكه در آيه 51 سوره مؤ من مى خوانيم : انا لننصر رسلنا و الذين آمنوا فى الحياة الدنيا و يوم يقوم الاشهاد:

((ما رسولان خود و كسانى را كه ايمان آورده اند در حيات دنيا و روز قيامت كه گواهان بپا مى خيزند يارى مى كنيم )).

نور هدايت قلب گروه اول را روشن مى سازد و با گامهاى استوار به سوى

هدف مقدسشان پيش مى روند الله ولى الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور: خداوند ولى كسانى است كه ايمان آوردند آنها را از ظلمتها به سوى نور هدايت مى كند (بقره - 257).

اما گروه دوم نه هدف مشخصى براى زندگى مى يابند، و نه برنامه روشنى و در ميان امواج ظلمات سرگردانند، و الذين كفروا اوليائهم الطاغوت

يخرجونهم من النور الى الظلمات : ((كسانى كه كافر شدند ولى آنها طاغوت و شيطان است ، و آنها را از نور به سوى ظلمتها مى برند)).

اين در حيات و زندگى اين جهان است ، و اما به هنگام مرگ كه دريچه اى است به عالم بقا، و دروازه اى است براى آخرت ، چنانكه قرآن در آيه 32 نحل مى گويد: ((پرهيزگاران كسانى هستند كه فرشتگان قبض روح آنها مى كنند در حالى كه پاك و پاكيزه اند، به آنها مى گويند سلام بر شما باد، وارد بهشت شويد به خاطر اعمالى كه انجام مى داديد)) (الذين تتوفاهم الملائكة طيبين يقولون سلام عليكم ادخلوا الجنة بما كنتم تعملون ).

در حالى كه با مجرمان بى ايمان طور ديگرى سخن مى گويند چنانكه در آيه هاى 27 و 27 همان سوره نحل آمده است : ((كافران كسانى هستند كه فرشتگان قبض روح آنها مى كنند در حالى كه به خود ستم كرده اند، در اين هنگام از روى بيچارگى و اظهار تسليم مى گويند: ما كار بدى انجام نمى داديم ، آرى خداوند به آنچه انجام مى داديد آگاه است - اكنون از درهاى دوزخ وارد شويد و جاودانه در آن خواهيد ماند چه بد جايگاهى است جايگاه متكبران )) ((الذين تتوفاهم الملائكة ظالمى انفسهم فالقوا السلم ما كنا نعمل من سوء بلى ان الله عليم بما كنتم تعملون - فادخلوا ابواب جهنم خالدين فيها فلبئس مثوى المتكبرين )).

خلاصه ، تفاوت در ميان اين دو گروه در تمام شؤ ون زندگى و مرگ و عالم

برزخ و قيامت موجود است . <16>

آيه بعد در حقيقت تفسير

و تعليلى است براى آيه قبل ، مى فرمايد: ((خداوند آسمانها و زمين را به حق آفريده است )) (و خلق الله السموات و الارض بالحق ).

((و هدف آن است كه هر كس در برابر اعمالى كه انجام داده است جزا داده شود، و به آنها ظلم و ستمى نخواهد شد)) (و لتجزى كل نفس بما كسبت و هم لا يظلمون ).

سراسر عالم نشان مى دهد كه آفريننده اين جهان آن را بر محور حق قرار داده ، و در همه جا حق و عدالت حاكم است .

با اينحال چگونه ممكن است مؤ منان صالح العمل و مجرمان بى ايمان را يكسان قرار دهد، و اين امر به صورت استثنائى در قانون خلقت درآيد؟

طبيعى است آنها كه هماهنگ با اين قانون حق و عدالت حركت مى كنند بايد از بركات عالم هستى و الطاف الهى بهره مند شوند، و آنها كه بر ضد آن گام برمى دارند بايد طعمه آتش سوزان قهر و غضب خدا شوند، و عدالت همين را ايجاب مى كند.

و از اينجا روشن مى شود كه ((عدالت )) به معنى ((مساوات و برابرى )) نيست ، بلكه عدالت آن است كه هر كسى بر طبق شايستگيهايش از مواهب بيشترى بهره گيرد.

آخرين آيه مورد بحث نيز توضيح و تعليل ديگرى است براى عدم مساوات كافران و مؤ منان ، مى فرمايد: ((آيا مشاهده كردى كسى را كه معبود خود را هوا و هوس خويش قرار داده ))؟! (افراءيت من اتخذ الهه هواه ).

((و چون خدا مى دانسته شايستگى هدايت ندارد او را گمراه ساخته )) (و اضله الله على علم ).

((بر گوش و

قلبش مهر زده ، و بر چشمش پرده اى افكنده ))، تا در وادى ضلالت همواره سرگردان بماند (و ختم على سمعه و قلبه و جعل على بصره غشاوة ).

((با اينحال چه كسى مى تواند غير از خدا او را هدايت كند)) (فمن يهديه من بعد الله ).

((آيا با اينهمه متذكر نمى شويد))؟ و تفاوت چنين كسى را با آنها كه در پرتو نور حق راه خود را يافته اند نمى فهميد؟ (افلا تذكرون ).

در اينجا اين سؤ ال مطرح است كه چگونه ممكن است انسان هواى نفس خويش را معبود خود سازد؟

ولى روشن است هنگامى كه فرمان خدا را رها كرد، و به دنبال خواست دل و هواى نفس افتاد، و اطاعت آن را بر اطاعت حق مقدم شمرد، اين همان پرستش هواى نفس است ، چرا كه يكى از معانى معروف ((عبادت و پرستش )) اطاعت است .

چنانكه بارها در قرآن مجيد، در مورد شيطان ، يا احبار و علماى يهود آمده كه ((گروهى عبادت شيطان مى كنند)) (يس - 60) و درباره يهود مى گويد:

((علماى خود را رب و پروردگار خويش قرار داده اند)) (توبه - 31).

در حديث نيز آمده است كه امام باقر و امام صادق (عليه السلام ) فرمودند: اما و الله ما صاموا لهم ، و لا صلوا، و لكنهم احلوا لهم حراما و حرموا عليهم حلالا، فاتبعوهم و عبدوهم من حيث لا يشعرون : ((به خدا سوگند آنها (يهود و نصارى ) براى پيشوايان خود نماز و روزه بجا نياوردند، ولى پيشوايانشان حرامى را براى آنها حلال ، و حلالى را حرام كردند، و آنها پذيرفتند و پيروى

نمودند، و بى آنكه توجه داشته باشند آنها را عبادت و پرستش كردند))!. <17>

ولى بعضى از مفسران اين تعبير را اشاره به بت پرستان قريش مى دانند كه به هر چيز دل مى بستند از آن بتى مى ساختند و در برابر آن عبادت مى كردند و هر گاه جسم ديگرى را مى يافتند كه جلب توجهشان را مينمود بت اول را كنار گذاشته از دومى بت مى ساختند! و به اين ترتيب معبود آنها چيزى بود كه هواى نفس آنها بپسندد. <18>

ولى تعبير ((من اتخذ الهه هواه )): ((كسى كه معبود خود را هواى نفس خويش قرار دهد)) با تفسير اول هماهنگ تر است .

در مورد جمله ((اضله الله على علم )) تفسير معروف همان است كه در بالا گفتيم يعنى خداوند با علم به اينكه استحقاق هدايت ندارند آنها را گمراه كرده است اشاره به اينكه آنها با دست خود تمام چراغهاى هدايت را شكسته ، و راههاى نجات را بروى خود بسته ، و پلهاى بازگشت را پشت سر خود ويران كرده اند، در چنين شرايطى خداوند لطف و رحمتش را از آنها بر مى گيرد و حس تشخيص نيك و بد را از آنها سلب مى كند، گوئى قلب و

گوششان را در محفظه اى گذاشته ، و بسته و مهر كرده است و بر چشم آنها پرده سنگينى افكنده .

اينها در حقيقت آثار چيزى است كه براى خود برگزيده اند، و نتيجه شوم معبودى است كه براى خود انتخاب كرده اند.

راستى چه بت خطرناكى است هواپرستى كه تمام درهاى رحمت و طرق نجات را به روى

انسان مى بندد، و چه گويا و پر معنى است حديثى از پيغمبر گرامى اسلام نقل شده : ما عبد تحت السماء اله ابغض الى الله من الهوى !: ((هرگز در زير آسمان معبودى مبغوضتر نزد خدا از هواى نفس پرستش نشده است ))!. <19>

ولى بعضى از مفسران گفته اند: اين جمله اشاره به آن است كه اين هواپرستان لجوج با علم و آگاهى از طريق هدايت راه ضلالت را پيش مى گيرند، چرا كه علم و دانش هميشه با هدايت همراه نيست ، و ضلالت نيز هميشه همراه جهل نمى باشد.

علمى مايه هدايت است كه انسان به لوازم آن ملتزم باشد، و همراه آن گام بردارد، تا به سرمنزل مقصود برسد، چنانكه قرآن درباره گروهى از كفار لجوج مى گويد: و جحدوا بها و استيقنتها انفسهم : ((آنها آيات خدا را انكار كردند در حالى كه در دل به حقانيت آن يقين داشتند))! (نمل - 14). <20>

ولى تفسير اول با توجه به اينكه مرجع ضميرها در آيه خداوند است مناسبتر است ، زيرا مى فرمايد خدا او را گمراه كرده ، و بر گوش و قلبش مهر زده است .

از آنچه گفتيم به خوبى روشن مى شود كه در آيه هيچ نشانه اى از مذهب جبر نيست ، بلكه تاءكيدى است بر اصل اختيار و تعيين سرنوشت انسان به دست خودش .

درباره مهر نهادن خداوند بر قلب و گوش انسان ، و پرده افكندن بر دل او، بحثهاى بيشترى در جلد اول ذيل آيه 7 سوره بقره آورده ايم . <21>

خطرناكترين بتها بت هواى نفس است .

درحديث خوانديم كه مبغوضترين معبودى كه

مورد پرستش واقع شده است نزد خداوند بت هوى و هوس است .

در اين سخن هيچگونه مبالغه نيست ، چرا كه بتهاى معمولى موجوداتى بى خاصيتند، ولى بت هوى و هوس اغوا كننده ، و سوق دهنده به سوى انواع گناه و انحراف است .

به طور كلى مى توان گفت اين بت خصوصياتى دارد كه آن را مستحق اين نام ((منفورترين بتها)) كرده است .

زشتيها را در نظر انسان زينت مى دهد، تا آنجا كه انسان به اعمال زشت خود مى بالد و به مصداق و هم يحسبون انهم يحسنون صنعا (كهف - 104) به عنوان يك صالح به آن افتخار مى كند!

2 - مؤ ثرترين راه نفوذ شيطان هوى پرستى است ، چرا كه تا پايگاهى در درون انسان وجود نداشته باشد شيطان قدرت بر وسوسه گرى ندارد و پايگاه شيطان چيزى جز هواپرستى نيست ، همان چيزى كه خود شيطان به خاطر آن

سقوط كرد، و از صف فرشتگان و مقام قرب الهى طرد شد.

3 - هواپرستى مهمترين وسيله هدايت را كه درك صحيح حقايق است از انسان مى گيرد و پرده بر چشم و عقل آدمى مى افكند، چنانكه در آيات مورد بحث بعد از ذكر مساءله هواپرستى صريحا به اين موضوع اشاره شده است ، آيات ديگر قرآن نيز گواه بر اين حقيقت است .

4 - هواپرستى انسان را تا مرحله مبارزه با خدا نعوذ بالله پيش مى برد - همانگونه كه پيشواى هوى پرستان يعنى شيطان به چنين سرنوشت شومى گرفتار شد، و به حكمت خداوند در مساءله امر به سجده بر آدم اعتراض نمود و آن را غير

حكيمانه پنداشت !

5 - عواقب هواپرستى آنقدر شوم و دردناك است كه گاه يك لحظه هواپرستى يك عمر پشيمانى ببار مى آورد، و گاه يك لحظه هواپرستى محصول تمام عمر انسان و حسنات اعمال صالح او را بر باد مى دهد.

لذا در آيات قرآن و روايات اسلامى روى اين امر تاءكيد و هشدار داده شده است .

در حديث معروف پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) آمده است : ان اخوف ما اخاف على امتى الهوى و طول الامل ، اما الهوى فانه يصد عن الحق ، و اما طول الامل فينسى الاخرة !: ((خطرناكترين چيزى كه بر امتم از آن مى ترسم هواپرستى و آرزوهاى دراز است چرا كه هواپرستى انسان را از حق باز مى دارد و آرزوى دراز آخرت را به فراموشى مى سپارد. <22>

و در حديثى از امير مؤ منان على (عليه السلام ) مى خوانيم : كه در پاسخ اين سؤ ال اى سلطان اغلب و اقوى ؟: ((كدام سلطان ستمگر غالبتر و نيرومندتر است ))؟ فرمود: الهوى . <23>

و در حديث ديگرى از امام زين العابدين (عليه السلام ) آمده است كه خداوند مى فرمايد: و عزتى و عظمتى ، و جلالى و بهائى ، و علوى و ارتفاع مكانى ، لا يؤ ثر عبد هواى على هواه الا جعلت همه فى آخرته ، و غناه فى قلبه ، و كففت عنه ضيعته ، و ضمنت السموات و الارض رزقه ، و اتته الدنيا و هى راغمة : ((به عزت و عظمتم سوگند به جلال و نورانيت و مقام بلندم قسم كه هيچ بنده اى

خواست مرا بر هوى خود مقدم نمى دارد مگر اينكه همت او را در آخرت و بى نيازى او را در قلبش قرار مى دهم ، و امر معاش را بر او آسان مى سازم ، و روزى او را بر آسمانها و زمين تضمين مى كنم و مواهب دنيا با تواضع به سراغ او مى آيد))!. <24>

و در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) آمده است : احذروا اهوائكم كما تحذرون اعدائكم ، فليس شى ء اعدى للرجال من اتباع اهوائهم و حصائد السنتهم : ((از هواى نفس بترسيد همانگونه كه از دشمنان بيم داريد، چرا كه چيزى براى انسان دشمن تر از پيروى هواى نفس و آنچه بر زبان جارى مى شود نيست )). <25>

و بالاخره در حديثى ديگر از امام صادق (عليه السلام ) آمده است كه فرمود: انى لارجو النجاة لهذه الامة لمن عرف حقنا منهم الا لاحد ثلاثة : صاحب سلطان جائر، و صاحب هوى ، و الفاسق المعلن : من اميد نجات را براى اين امت براى آنها كه حق ما را بشناسند دارم ، مگر براى سه گروه : دوستان سلاطين جور، و هوى پرستان ، و گنهكارى كه آشكارا گناه مى كند (و باك ندارد). <26>

و در اين زمينه آيات و روايات بسيار فراوان و پر بار است .

اين سخن را با جمله پرمعنائى كه بعضى به صورت شان نزول نقل كرده اند، و گواه زنده اى بر مقصود ما است پايان مى دهيم ، يكى از مفسران مى گويد: شبى از شبها ((ابوجهل )) در حالى كه ((وليد بن مغيره )) با

او همراه بود به طواف

خانه كعبه پرداخت ، و در ضمن طواف درباره پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) با هم سخن مى گفتند، ابو جهل گفت و الله انى لاعلم انه صادق ((به خدا سوگند كه من مى دانم او راست مى گويد))!

فورا وليد به او گفت : خاموش باش ! تو از كجا اين سخن را مى گوئى ؟

ابو جهل گفت : اى وليد ما او را در كودكى و جوانى صادق امين مى ناميديم ، چگونه بعد از تمام عقل و كمال رشد او را كذاب و خائن بناميم ؟ باز تكرار مى كنم : ((مى دانم او راست مى گويد))!

وليد گفت : پس چرا او را تصديق نمى كنى و ايمان نمى آورى ؟

گفت : مى خواهى دختران قريش بنشينند و بگويند از ترس شكست ، تسليم برادرزاده ابو طالب شدم ؟!.

سوگند به بتهاى ((لات )) و ((عزى )) كه هرگز از او پيروى نخواهم كرد! اينجا بود كه آيه و ختم على سمعه و قلبه : ((خدا بر گوش و قلب او مهر نهاده )) نازل شد. <27> عقايد دهريين

در اين آيات بحث ديگرى پيرامون منكران توحيد است ، منتها در اينجا تنها از گروه خاصى از آنها يعنى ((دهريين )) نام مى برد كه مطلقا وجود صانع حكيم را در عالم هستى انكار مى كردند، در حالى كه اكثر مشركان ظاهرا به خدا ايمان داشتند و بتها را شفيعان درگاه او مى دانستند، مى فرمايد: ((آنها گفتند

همين زندگى ما در دنيا در كار نيست ، گروهى از ما مى ميرند و گروهى زنده مى

شوند)) و جاى آنها را مى گيرند، و نسل بشر همچنين تداوم مى يابد (و قالوا ما هى الا حياتنا الدنيا نموت و نحيا).

((و چيزى جز دهر و گذشت روزگار ما را هلاك نمى كند)) (و ما يهلكنا الا الدهر).

و به اين ترتيب هم ((معاد)) را انكار مى كردند و هم ((مبداء)) را، جمله نخست ناظر به انكار معاد است و جمله بعد ناظر به انكار مبداء.

قابل توجه اينكه شبيه اين تعبير در دو آيه ديگر قرآن نيز آمده است ، در سوره انعام آيه 29 مى خوانيم : و قالوا ان هى الا حياتنا الدنيا و ما نحن بمبعوثين و در سوره مؤ منون آيه 37 آمده : ان هى الا حياتنا الدنيا نموت و نحيا و ما نحن بمبعوثين ، ولى در هر دو مورد تكيه بر انكار معاد است تنها در آيه مورد بحث هم معاد انكار شده و هم مبداء.

روشن است اينكه آنها روى معاد بيشتر تكيه مى كردند به خاطر وحشتى بود كه از آن داشتند، و تاءثيرى كه ممكن بود در تغيير مسير زندگى هوس آلود آنها داشته باشد.

مفسران براى جمله ((نموت و نحيا)) (مى ميريم و زنده مى شويم ) چند تفسير ذكر كرده اند: نخست همان كه در بالا گفتيم : بزرگسالان مى روند، و نوزادان قدم به عرصه حيات مى گذارند و جاى آنها را مى گيرند.

ديگر اينكه : جمله از قبيل تاخير و تقديم است ، و در معنى چنين است ما زنده مى شويم و سپس مى ميريم و جز اين حيات و مرگ چيز ديگرى در كار نيست !

سوم اينكه : بعضى مى

ميرند و بعضى زنده مى مانند (هر چند سرانجام همه خواهند مرد).

چهارم اينكه : ما در آغاز مرده و بيجان بوديم ، سپس لباس حيات برم

پوشيده شد اما از همه مناسبتر همان تفسير اول است .

به هر حال اين اعتقاد كه فاعل حوادث اين عالم دهر و روزگار است ، و يا به تعبير جمعى ديگر گردش افلاك و اوضاع كواكب مى باشد عقيده جمعى از ماديين در اعصار گذشته بود كه سلسله حوادث را منتهى به افلاك مى كردند، و معتقد بودند هر چه در جهان ما رخ مى دهد به سبب آنهاست <28> حتى گروهى از فلاسفه دهرى و مانند آنها معتقد به ثبوت عقل براى افلاك بودند، و تدبير اين جهان را به دست آنها مى دانستند.

اين اعتقادات خرافى با گذشت زمان تدريجا از ميان رفت ، مخصوصا با پيشرفت علم هيئت ثابت شد چيزى بنام افلاك (كرات تو بر توى پوست پيازى بلورين ) اصلا وجود خارجى ندارد، و ستارگان عالم بالا نيز كم و بيش ساختمانى مانند كره زمين دارند، منتها بعضى خاموشند و كسب نور از كرات ديگر مى كنند، و بعضى در حال اشتعال و نور افشانى هستند.

دهريين گاه در حوادث تلخ و ناگوار به دهر بدگوئى مى كردند و آن را سب و دشنام مى دادند و عجب اينكه بقاياى آن نيز در ادبيات امروز ديده مى شود كه بعضى از شاعران خداپرست به ((دهر غدار)) و ((چرخ كج مدار)) بد مى گويند و بر روزگار نفرين مى فرستند كه چرا چنين و چنان كرده است .

در شعر معروف آمده است :

فلك به مردم نادان دهد زمام

مراد

تو اهل دانش و فضلى همين گناهت بس !

ديگرى مى گويد:

روزگار است اينكه گه عزت دهد گه خار دارد

چرخ بازيگر از اين بازيچه ها بسيار دارد!

در مورد دهر نيز گفته اند:

دهر چون نيرنگ سازد چرخ چون دستان كند

مغز را آشفته سازد عقل را حيران كند!

ولى در احاديث اسلامى از پيغمبر گرامى اسلام نقل شده : لا تسبوا الدهر فان الله هو الدهر: ((روزگار را دشنام ندهيد چرا كه خداوند روزگار است )). <29>

اشاره به اينكه روزگار لفظى بيش نيست ، كسى كه مدبر اين جهان و گرداننده اين عالم است خدا است ، اگر به مدبر و گرداننده اين جهان بدگوئى كنيد بدون توجه به خداوند قادر متعال بدگوئى كرده ايد!

شاهد گوياى اين سخن حديث ديگرى است كه به عنوان حديث قدسى نقل شده است خداوند مى فرمايد: يؤ ذينى ابن آدم يسب الدهر، و انا الدهر! بيدى الامر، اقلب الليل و النهار!: ((اين سخن فرزندان آدم مرا آزار مى دهد كه به دهر دشنام مى گويند، در حالى كه دهر منم ! همه چيز به دست من است و شب و روز را من دگرگون مى سازم )). <30>

ولى در بعضى از تعبيرات دهر به معنى ((ابناء روزگار)) و ((مردم زمانه )) به كار رفته كه بزرگان از بى وفائى آنها شكوه كرده اند، شبيه شعر معروفى كه از امام حسين (عليه السلام ) در شب عاشورا نقل شده كه فرمود:

يا دهر اف لك من خليل

كم لك بالاشراق و الاصيل

من صاحب و طالب قتيل

و الدهر لا يقنع بالبديل

اى روزگار اف بر تو باد كه دوست

خوبى نبودى

چه اندازه صبحگاهان و شامگاهان

از دوستان و طالبان ما را به قتل رساندى

و روزگار هرگز قانع به گرفتن بدل و عوضى نمى شود

و به اين ترتيب براى دهر دو معنى وجود دارد: دهر به معنى ((افلاك و روزگار)) كه مورد توجه دهريين بوده و آنرا حاكم بر نظام هستى و زندگى انسانها مى پنداشتند، و دهر به معنى ((مردم عصر و زمان و ابناء روزگار)).

مسلما دهر به معنى اول پندارى بيش نيست ، و اگر باشد اشتباه در تعبير است كه بجاى نام خداوند متعال كه حاكميت بر تمام عالم وجود دارد نام دهر را مى برند، ولى دهر به معنى دوم چيزى است كه بسيارى از پيشوايان و بزرگان آن را مذمت كرده اند، چرا كه مردم عصر خود را فريبكار، بى وفا، و متلون مى دانستند.

به هر حال قرآن مجيد در پاسخ اين بيهوده گويان جمله كوتاه و پرمحتوائى بيان كرده كه در مورد ديگرى از قرآن نيز به چشم مى خورد، مى فرمايد: ((آنها به اين سخن كه مى گويند معادى نيست و مبداء جهان نيز دهر است يقين ندارند، بلكه تنها گمان بى پايه اى دارند)) (و ما لهم بذلك من علم ان هم الا يظنون ).

شبيه اين معنى در آيه 28 سوره نجم در مورد كسانى كه فرشتگان را دختران خدا مى پنداشتند آمده است : و ما لهم به من علم ان يتبعون الا الظن و ان الظن لا يغنى من الحق شيئا: ((آنها به اين سخن يقين ندارند آنها تنها از گمان بى اساس خود پيروى مى كنند، و گمان به هيچوجه بى نياز از حق نمى

كند)).

همين معنى در مورد نسبت قتل به حضرت مسيح (نساء - 157) و اعتقاد مشركان عرب درباره بتها (يونس - 66) نيز آمده است .

و اين سهل ترين دليلى است كه در مقابل اينگونه افراد ذكر مى شود كه شما هيچ شاهد و گواه منطقى براى اثبات مدعاى خويشتن نداريد تنها بر گمان

و تخمين پندارها تكيه مى كنيد.

در آيه بعد به يكى از بهانه جوئيهاى بى اساس اين گروه در مورد معاد اشاره كرده ، مى گويد: هنگامى كه آيات بينات و آشكار ما بر آنها خوانده مى شود تنها دليلى كه در برابر آن دارند اين است كه مى گويند: اگر راست مى گوئيد پدران ما را زنده كنيد و بياوريد تا بر صدق گفتار شما گواهى دهند (و اذا تتلى عليهم آياتنا بينات ما كان حجتهم الا ان قالوا ائتوا باياتنا ان كنتم صادقين ). <31>

آنها مدعى بودند اگر زنده شدن مردگان حق است به عنوان نمونه نياكان ما را زنده كنيد تا ببينيم و باور كنيم ، و از آنها سؤ ال كنيم كه بعد از مرگ چه خبر است ؟ آيا گفته شما را تصديق مى كنند؟!

آرى اين تنها دليل آنها بود، دليلى سست و واهى ، چرا كه خداوند قدرت خويش را بر احياى مردگان از طرق مختلف به انسانها نشان داده است : پيدايش نخستين انسان از خاك ، تحولهاى عجيب نطفه در رحم ، آفرينش آسمان و زمين پهناور، زنده شدن زمينهاى مرده بعد از نزول باران كه در آيات قرآن به عنوان اسناد زنده اى بر امكان رستاخيز آمده ، بهترين دليل بر اين معنى است

، چه نيازى به مطلب ديگرى در اين زمينه است ؟

از اين گذشته ، آنها عملا نشان داده بودند كه جز بهانه جوئى هدفى ندارند و به فرض كه چنين صحنه اى مقابل چشمشان انجام مى گرفت بلافاصله مى گفتند اين سحر است ، همانگونه كه در موارد مشابه آن گفتند.

تعبير به ((حجت )) (دليل ) در مورد اين گفتار بى اساس آنها در حقيقت كنايه از اين است كه آنها دليلى جز بيدليلى ندارند. در آن دادگاه عدل همه به زانو درمى آيند!

اين آيات در حقيقت پاسخ ديگرى است به سخن دهريين كه منكر مبداء و معاد بودند و در آيات قبل به گفتار آنها اشاره شد.

نخست مى فرمايد: ((بگو: خداوند شما را زنده مى كند، سپس مى ميراند بار ديگر حيات مى بخشد و براى حساب در روز قيامت ، روزى كه در آن شك و ترديدى نيست جمع آورى مى كند)) (قل الله يحييكم ثم يميتكم ثم يجمعكم الى يوم القيامة لا ريب فيه ).

آنها نه خدا را قبول داشتند و نه روز جزا را، و محتواى اين آيه در حقيقت استدلال براى هر دو قسمت است ، چرا كه روى مساءله حيات نخستين تكيه شده ، و به تعبير ديگر: آنها اصل وجود حيات نخستين و پيدايش موجودات زنده را موجودات بى جان را نمى توانستند انكار كنند، و اين از يكسو دليلى است براى وجود عقل و علم كل ، مگر ممكن است مساءله حيات و زندگى با آن نظم شگرف ،

و اسرار پيچيده ، و چهره هاى گوناگون كه عقل همه دانشمندان در آن مات و مبهوت مانده

، بدون وجود خداوند قادر و عالم حاصل شود؟

به همين دليل در آيات مختلف قرآن روى مساءله حيات به عنوان يكى از آيات توحيد تكيه شده است .

از سوى ديگر، كسى كه قادر بر حيات نخستين است چگونه قادر بر اعاده آن نيست .

اما تعبير به ((لا ريب فيه )) (هيچ شكى در آن نيست ) در مورد قيامت كه از وقوع آن خبر مى دهد نه از امكانش ممكن است اشاره اى به قانون عدالت پروردگار باشد، چرا كه بطور قطع در اين جهان همه حقداران به حق خود نمى رسند، و همه متجاوزان و ستمگران كيفر خود را نمى بينند، و اگر دادگاه عدل قيامت نباشد عدالت پروردگار مفهومى نخواهد داشت .

و از آنجا كه بسيارى از مردم در اين دلائل تامل و دقت نمى كنند در پايان آيه مى افزايد: ((ولى اكثر مردم نمى دانند)) (و لكن اكثر الناس لا يعلمون ).

يكى از نامهاى قيامت كه در آيه فوق از آن ياد شده ((يوم الجمع )) است چرا كه تمام خلق اولين و آخرين ، و تمام قشرها و اصناف انسانها، همه در آن روز يكجا جمع مى شوند (اين تعبير در چند آيه ديگر قرآن نيز آمده است از جمله شورى - 7 و تغابن - 9 است ).

آيه بعد دليل ديگرى بر مساءله معاد است كه شبهه آن را در آيات ديگر قرآن خوانده ايم ، مى فرمايد: ((مالكيت و حاكميت آسمانها و زمين از آن خدا است )) (و لله ملك السموات و الارض ).

او كه مالك و حاكم بر تمام پهنه عالم هستى است ، مسلما قدرت بر

احياى مردگان را دارد، و چنين كارى در برابر قدرت او هرگز مشكل نيست .

او اين جهان را مزرعه اى براى قيامت ، و تجارتخانه پرسودى براى عالم پس از مرگ قرار داده است ، لذا در پايان آيه مى افزايد: ((آن روز كه قيامت برپا مى شود اهل باطل زيان مى بينند)) (و يوم تقوم الساعة يومئذ يخسر المبطلون ).

چرا كه سرمايه عمر را از كف داده ، و تجارتى نكرده ، و ((جز حسرت و اندوه متاعى نخريدند)).

حيات و عقل و هوش و مواهب زندگى سرمايه هاى انسان در اين بازار تجارت است ، باطل گرايان آنها را با متاع زودگذرى كه نسبت به آن هيچ ارزشمند نيست مبادله مى كنند، و روز رستاخيز كه تنها قلب سليم و ايمان و عمل صالح به كار مى آيد زيانكار بودن خود را با چشم مشاهده مى كند.

((يخسر)) از ماده ((خسران )) به معنى از دست دادن سرمايه است ، و به گفته ((راغب )) در ((مفردات )) گاه به خود و انسان نسبت داده مى شود، و مى گويند: ((خسر فلان )): ((فلانكس زيان كرد)) و گاه به تجارت او نسبت مى دهند و مى گويند: ((خسرت تجارته )): ((تجارتش زيان كرد)) گر چه ابناء دنيا اين تعبير را تنها در مورد مال و مقام و مواهب مادى به كار مى برند ولى مهمتر از خسران مادى از دست دادن سرمايه عقل و ايمان و ثواب است .

((مبطل )) از ماده ((ابطال )) در لغت معانى مختلفى دارد باطل كردن چيزى دروغ گفتن ، شوخى و استهزاء نمودن ، و امر باطلى را مطرح

كردن ، تمام اين معانى در مورد آيه فوق قابل قبول است .

آنها كه حق را باطل كرده اند، و آنها كه مرام و عقيده باطل را رواج داده اند، و آنها كه در برابر پيامبران الهى دروغ گفته اند، و سخنان آنها را به باد استهزا گرفته اند زيان و خسران خود را در آن روز خواهند ديد.

آيه بعد صحنه قيامت را به طرز بسيار گويائى ترسيم مى كند، مى گويد: ((در آن روز هر امتى را مى بينى كه بر سر زانو نشسته است )) (و ترى كل امة جاثيه ).

از بعضى تعبيرات كه در كلمات مفسران بزرگ آمده است چنين استفاده مى شود كه در گذشته ارباب دعوا در محضر قضات به اين صورت مى نشستند، تا از ديگران مشخص شوند، در قيامت نيز همه در آن دادگاه بزرگ بر سر زانو مى نشينند تا محاكمه آنها صورت پذيرد.

و نيز ممكن است اين تعبير نشانه آمادگى آنها براى پذيرش هر فرمان و حكم باشد، چرا كه افرادى كه به حالت آماده باش نشسته اند بر سر زانو مى نشينند.

و يا اينكه اشاره به ضعف و ناتوانى و هراس و وحشتى است كه آنها را فرا مى گيرد (جمع همه اين معانى در مفهوم آيه نيز ممكن است ).

((جاثيه )) معانى ديگرى نيز دارد از جمله ((جمعيت انبوه و متراكم )) يا ((گروه گروه )) و مى تواند اشاره به تراكم انسانها در دادگاه عدل الهى ، و يا نشستن هر امت و گروه به صورت جداگانه باشد، ولى معنى اول مشهورتر و مناسبتر است .

سپس دومين صحنه از صحنه هاى قيامت

را به اين صورت بيان مى كند كه : ((هر امتى به سوى كتابش خوانده مى شود و به آنها مى گويند: امروز جزاى آنچه را انجام مى داديد به شما مى دهند)) (كل امة تدعى الى كتابها اليوم تجزون ما كنتم تعملون ).

اين كتاب همان نامه اعمالى است كه تمام نيكيها و بديها، زشتيها و زيبائيهاى گفتار و كردار انسانها در آن ثبت است ، و به گفته قرآن : لا يغادر صغيرة و لا كبيرة الا احصاها: ((هيچ كار كوچك و بزرگى نيست ، مگر اينكه آن را ثبت كرده و برشمرده است )) (كهف - 49).

تعبير ((كل امة تدعى الى كتابها)) نشان مى دهد كه علاوه بر نامه اعمالى

كه براى هر انسانى جداگانه موجود است هر امتى نيز نامه اعمالى متعلق به جمع و گروه خود دارد، اين معنى با توجه به اينكه انسان داراى دو نوع اعمال است ((اعمال فردى )) و ((اعمال جمعى و گروهى )) مطلب عجيبى به نظر نمى رسد، و وجود دو گونه نامه اعمال از اين نظر كاملا طبيعى است . <32>

تعبير ((تدعى )) نشان مى دهد كه از آنها دعوت مى شود كه بيانيه و نامه اعمال خود را بخوانند، اين شبيه همان مطلبى است كه در آيه 14 سوره اسراء آمده است : اقراء كتابك كفى بنفسك اليوم عليك حسيبا: ((نامه اعمالت را بخوان ، كافى است كه خود حسابگر خويش باشى ))!

بار ديگر از سوى خداوند به آنها خطاب مى شود و به عنوان تاءكيد مى گويد: ((اين كتاب ما است كه به حق با شما سخن مى گويد، و اعمال شما

را بازگو مى كند))! (هذا كتابنا ينطق عليكم بالحق ).

آن روز كه شما هر چه مى خواستيد انجام مى داديد هرگز باور نمى كرديد كه اعمالتان در جائى ثبت شود، ولى ((ما دستور داده بوديم كه تمام اعمالى را كه انجام مى داديد بنويسند)) (انا كنا نستنسخ ما كنتم تعملون ).

((نستنسخ )) از ماده ((استنساخ )) در اصل از ((نسخ )) گرفته شده كه به معنى زائل كردن چيزى به وسيله چيز ديگر است ، مثلا گفته مى شود: ((نسخت الشمس الظل )) (خورشيد سايه را از ميان برد).

سپس در مورد نوشتن كتابى از روى كتاب ديگر به كار رفته است بى آنكه كتاب اول نابود شود.

در اينجا اين سؤ ال پيش مى آيد كه اگر خدا فرمان داده است اعمال آدمى را ((استنساخ )) كنند بايد قبل از آن كتابى باشد كه از روى آن كتاب ، نامه اعمال نوشته شود، لذا بعضى معتقدند كه نامه اعمال همه انسانها قبلا در لوح محفوظ نوشته شده است ، و فرشتگان حافظ اعمال آدمى ، آن را از روى لوح محفوظ استنساخ مى كنند.

اما اين معنى چندان متناسب با آيه مورد بحث نيست ، آنچه مناسب است يكى از دو معنى است يا ((استنساخ )) در اينجا به معنى اصل كتابت است (چنانكه بعضى از مفسران گفته اند) و يا خود اعمال آدمى همچون كتابى است تكوينى كه فرشتگان حافظان اعمال از روى آن نسخه بردارى ، و عكس بردارى مى كنند، لذا در آيات ديگر قرآن نيز به جاى اين تعبير تعبير به ((كتابت )) آمده است ، در آيه 12 سوره يس مى خوانيم

: انا نحن نحى الموتى و نكتب ما قدموا و آثارهم ((ما مردگان را زنده مى كنيم و تمام آنچه را از پيش فرستاده اند و آثار آنها را مى نويسيم )). <33>

درباره انواع كتابهاى ثبت اعمال (نامه اعمال شخصى ، نامه اعمال امتها، كتاب جامع و عمومى همه انسانها) در ذيل آيه 12 سوره يس (جلد 18 صفحه 333) بحث بيشترى آمده است .

در آيه بعد مرحله نهائى دادرسى قيامت را بيان مى كند، آنجا كه هر گروهى به نتيجه اعمال خود مى رسند، مى فرمايد: ((اما كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند پروردگارشان آنها را در رحمت خود وارد مى كند)) (فاما الذين آمنوا و عملوا الصالحات فيدخلهم ربهم فى رحمته ).

ذكر ((فاء تفريع )) در اينجا دليل بر اين است كه نتيجه نگاهدارى حساب اعمال و آن دادگاه عدل الهى همين است كه مؤ منان در رحمت الهى وارد مى شوند.

طبق اين آيه ، ايمان به تنهائى كافى نيست كه از اين موهبت عظيم برخوردار شوند بلكه عمل صالح نيز شرط آن است .

تعبير به ((ربهم )) (پروردگارشان ) كه از لطف مخصوص خداوند حكايت مى كند با تعبير به ((رحمت )) بجاى ((بهشت )) تكميل مى شود.

و جمله پايان آيه كه مى فرمايد: ((اين پيروزى آشكار است )) (ذلك هو الفوز المبين ) به اوج كمال مى رسد.

((رحمت الهى )) مفهوم وسيعى دارد كه دنيا و آخرت را در برمى گيرد، و در آيات قرآن بر معانى زيادى اطلاق شده است ، گاه بر مساءله هدايت ، گاه نجات از چنگال دشمن ، گاه باران پر

بركت ، گاه به نعمتهاى ديگرى همچون نعمت نور و ظلمت ، و در موارد بسيارى نيز به بهشت و مواهب خدا در قيامت اطلاق شده است .

جمله ((ذلك الفوز المبين )) يكبار ديگر در سوره انعام آيه 16 تكرار شده است ، منتها در آنجا ((فوز مبين )) (پيروزى آشكار) در مورد كسانى است كه از عذاب الهى رهائى مى يابند: من يصرف عنه يومئذ فقد رحمه و ذلك الفوز المبين اما در اينجا درباره كسانى است كه در بهشت و رحمت الهى وارد مى شوند، و در واقع هر دو پيروزى بزرگ است : نجات از عذاب ، و دخول در كانون رحمت حق .

در اينجا ممكن است اين سؤ ال پيش آيد كه آيا مؤ منانى كه فاقد عمل صالح هستند وارد بهشت نمى شوند؟

پاسخ اين است كه وارد مى شوند اما بعد از آنكه مجازات خود را در دوزخ ببينند و پاك شوند، تنها كسانى بعد از حسابرسى مستقيما به اين كانون رحمت راه مى يابند كه علاوه بر ايمان سرمايه عمل صالح نيز داشته باشند.

واژه ((فوز)) به طورى كه راغب در مفردات مى گويد به معنى ((پيروزى تواءم با سلامت )) است ، و در 19 مورد از آيات قرآن به كار رفته ، گاه توصيف به ((مبين )) شده و گاه توصيف به ((كبير)) اما در غالب آيات توصيف به ((عظيم )) شده و معمولا در مورد بهشت است ، ولى بعضا در مورد توفيق اطاعت پروردگار و آمرزش گناهان و مانند آن نيز استعمال شده است .

در آيه بعد سرنوشت گروه ديگرى را كه نقطه مقابل اين گروهند

يادآور شده ، مى فرمايد: ((اما كسانى كه كافر شدند به آنها گفته مى شود مگر آيات من بر شما خوانده نمى شد و شما استكبار مى كرديد و تسليم حق نمى شديد، و قومى مجرم و گناهكار بوديد)) (و اما الذين كفروا ا فلم تكن آياتى تتلى عليكم فاستكبرتم و كنتم قوما مجرمين ).

قابل توجه اينكه در اين آيه تنها سخن از كفر است ، و اما اعمال سوء به عنوان يك عامل دخول در عذاب الهى ذكر نشده ، اين به خاطر آن است كه مساءله كفر به تنهائى موجب عذاب است ، و يا به خاطر اينكه تعبير به مجرمين در ذيل آيه براى بيان اين معنى كافى است .

نكته ديگر اينكه در اينجا سخنى از مجازات دوزخ به ميان نيامده ، اما سخن از توبيخ و سرزنش پروردگار است كه بزرگترين مجازات محسوب مى شود و دوزخ در برابر آن از اهميت كمترى برخوردار است .

اين نكته نيز قابل توجه است كه از اين آيه استفاده مى شود كه بدون بعثت پيامبران و ارسال رسل و نزول آيات الهى (و به اصطلاح تاءكيد احكام عقل به احكام شرع ) مجازاتى از سوى خداوند رحمان انجام نخواهد شد، و اين نهايت لطف و مرحمت او است .

آخرين نكته اينكه مشكل بزرگ اين گروه از يك سو مساءله ((استكبار)) در برابر آيات الهى است ، و از سوى ديگر و تداوم جرم و گناه است كه از جمله كنتم قوما مجرمين استفاده مى شود. آن روز كه اعمال سوء انسان آشكار مى شود.

نخستين آيه مورد بحث در حقيقت توضيحى است براى آنچه در

آخرين آيات گذشته به صورت اجمال بيان شده بود، توضيحى است بر مساءله استكبار كافران در برابر آيات الهى و دعوت انبيا، مى فرمايد: ((هنگامى كه گفته مى شد وعده الهى حق است و در قيامت هيچ شكى نيست شما مى گفتيد: ما نمى دانيم قيامت چيست ؟ ما تنها گمانى در اين باره داريم و به هيچوجه يقين نداريم )) (و اذا قيل ان وعد الله حق و الساعة لا ريب فيها قلتم ما ندرى ما الساعة ان نظن الا ظنا و ما نحن بمستيقنين ).

تعبير ((ما ندرى ما الساعة 0)): ((نمى دانيم قيامت چيست ))؟ در حالى كه

مفهوم قيامت براى آنها پيچيده نبود، و اگر شكى داشتند تنها نسبت به وجود آن بود، نشان مى دهد كه آنها در مقام استكبار و بى اعتنائى بودند، و اگر روح حق طلبى مى داشتند هم ماهيت روز قيامت امر روشنى بود هم دليل بر وجود آن .

و از اينجا پاسخ سؤ الى كه در اينجا مطرح شده كه اگر آنها به راستى در شك و ترديد بودند مسئوليت و گناهى ندارند، روشن مى شود، چرا كه اين شك و ترديد نه بخاطر عدم وضوح حق بود، بلكه از مساءله كبر و غرور و لجاجت و عناد ناشى مى شد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه هدفشان از ضد و نقيض گوئيها سخريه و استهزا بوده است .

آيه بعد سخن از مجازات و كيفر آنها مى گويد، كيفرى كه شباهت با مجازاتهاى قراردادى دنياى ما ندارد، مى فرمايد: ((در آنجا سيئات اعمالشان براى آنها آشكار مى شود)) (و بدا لهم سيئات ما عملوا).

زشتيها و بديها تجسم مى

يابند، جان مى گيرند، و در برابر آنها آشكار مى شوند، و همدم و همنشين آنها هستند، و دائما آزارشان مى دهند!

((و سرانجام آنچه را استهزا مى كردند بر آنها واقع مى شود)) (و حاق بهم ما كانوا به يستهزؤ ن ). <34>

و از همه دردناكتر اينكه از سوى خداوند رحمن و رحيم به آنها خطاب مى گردد: ((و گفته مى شود: امروز شما را فراموش مى كنيم همانگونه كه شما ديدار امروز را به فراموشى سپرديد))! (و قيل اليوم ننساكم كما نسيتم لقاء

يومكم هذا).

اين تعبيرى است كه به صورتهاى مختلف در قرآن مجيد كرارا آمده است : در آيه 51 اعراف مى خوانيم : فاليوم ننساهم كما نسوا لقاء يومهم هذا: ((امروز آنها را به فراموشى مى سپريم آنگونه كه آنها لقاى امروز را فراموش كردند)).

و در آيه 14 الم سجده نيز همين معنى به شكل ديگرى آمده است .

بدون شك فراموشى براى ذات پاك خداوند كه علمش محيط به تمام عالم هستى است مفهومى ندارد، اين كنايه لطيفى است از بى اعتنائى و ناديده گرفتن يك انسان مجرم و گنهكار، حتى در تعبيرات روزمره ما نيز ديده مى شود، مى گوئيم : فلان دوست بى وفا را براى هميشه فراموش كن ، يعنى همچون يك انسان فراموش شده با او رفتار نما، مهر و محبت و ديدار و دلجوئى و احوالپرسى را درباره او ترك كن و هرگز به سراغ او مرو.

اين تعبير ضمنا تاءكيد ديگرى است بر مساءله ((تجسم اعمال )) و ((تناسب مجازات و جرم )) چرا كه نسيان قيامت سبب مى شود خدا آنها را در قيامت به

فراموشى بسپارد، و چه دردناك و جانكاه است اين مصيبت بزرگ كه خداوند رحيم و مهربان كسى را به فراموشى بسپارد و از تمام الطافش محروم كند.

مفسران در اينجا تفسيرهاى مختلفى براى اين نسيان ذكر كرده اند كه تقريبا روح همه آنها همان معنى جامع فوق است لذا نيازى به تكرار آنها نمى بينيم .

ضمنا منظور از فراموش كردن لقاى روز قيامت فراموش كردن لقاى كليه مسائل و حوادثى است كه در آن روز تحقق مى يابد، اعم از حساب و كتاب و غير آن كه همواره منكر آن بودند، اين احتمال نيز دارد كه منظور فراموش كردن لقاى خداوند در آن روز است چرا كه روز قيامت به عنوان ((يوم لقاء الله )) در قرآن

مجيد معرفى شده كه منظور از آن شهود باطنى است .

در دنباله آيه مى افزايد: ((به آنها گفته مى شود: جايگاه شما دوزخ است ))! (و ماواكم النار).

و اگر گمان مى كنيد كسى به يارى شما مى شتابد قاطعانه به شما مى گوئيم ((هيچ يار و ياورى براى شما نيست )) (و ما لكم من ناصرين ).

اما چرا و به چه دليل شما گرفتار چنين سرنوشتى شديد؟ ((اين به خاطر آن است كه آيات خدا را به سخريه گرفتيد و زندگى دنيا شما را مغرور كرد)) (ذلكم بانكم اتخذتم آيات الله هزوا و غرتكم الحياة الدنيا).

اصولا اين دو از يكديگر جدا نيست : ((غرور)) و ((استهزا)) افراد مغرور و خود برتربين كه ديگران را با چشم حقارت نگاه مى كنند غالبا آنها را به باد استهزا و سخريه مى گيرند، سرچشمه اصلى غرور نيز متاع زندگى دنيا و قدرت و

ثروت و پيروزيهاى گذرا و موقت آن است كه افراد ((كم ظرفيت )) را چنان غافل مى سازد كه حتى براى دعوت فرستادگان الهى كمترين ارزشى قائل نخواهند شد، و حتى زحمت مطالعه دعوت آنها را به خود نمى دهند.

و در پايان آيه بار ديگر آنچه را كه در آيه قبل آمده بود به تعبير ديگرى تكرار و تاءكيد كرده ، مى گويد: ((امروز آنها از آتش دوزخ خارج نمى شوند، و هيچگونه عذرى از آنها پذيرفته نيست )) (فاليوم لا يخرجون منها و لا هم يستعتبون ). <35>

در آنجا سخن از ماوى و جايگاه ثابت آنها بود و در اينجا سخن از عدم خروج آنها از دوزخ است ، در آنجا مى فرمود ياورى ندارند، و در اينجا مى گويد

عذرى از آنها پذيرفته نمى شود، و در نتيجه راه نجاتى براى آنها نيست .

در پايان اين سوره براى تكميل بحث توحيد و معاد كه بيشترين مباحث اين سوره را در برمى گرفت ، ضمن دو آيه وحدت ربوبيت و عظمت خداوند و قدرت و حكمت او را بيان مى كند، و پنج وصف از صفات خدا را در اين قسمت منعكس مى سازد.

نخست مى گويد: ((پس تمام حمد و ستايش مخصوص خدا است )) (فلله الحمد).

چرا كه او ((پروردگار همه آسمانها، و پروردگار زمين ، و پروردگار همه جهانيان است )) (رب السموات و رب الارض رب العالمين ).

((رب )) به معنى مالك و مدبر، و حاكم و مصلح است ، بنابراين هر خير و بركتى است از ناحيه ذات پاك او است و به همين دليل تمام ستايشها به او

باز مى گردد، حتى ستايش گل ، و صفاى چمن ، و صفاى نسيم ، و زيبائى ستارگان ستايش او است كه همه از ذات پاكش سرچشمه مى گيرد و با لطف و عنايتش پرورش مى يابد.

جالب اينكه يكبار مى گويد: پروردگار آسمانها، بار ديگر پروردگار زمين ، و سرانجام پروردگار همه جهان هستى و جهانيان ، تا اعتقاد به ارباب انواع و خدايان مختلفى را كه براى موجودات گوناگون قائل بودند درهم بكوبد، و همه را به سوى توحيد ربوبى دعوت كند.

بعد از بيان توصيف ذات پاك او به مقام ((حمد)) و ((ربوبيت )) در سومين توصيف

مى افزايد: ((و براى او است كبرياء و عظمت و علو و رفعت در آسمانها و زمين )) (و له الكبرياء فى السموات و الارض ).

چرا كه آثار عظمتش در پهنه آسمان و سراسر زمين و تمام جهان آشكار است .

در آيه قبل سخن از مقام ربوبيت يعنى مالكيت و تدبير او در عالم هستى بود، و در اينجا سخن از عظمت او است كه هر قدر در آفرينش آسمان و زمين دقت كنيم به اين حقيقت آشناتر خواهيم شد.

و بالاخره در چهارمين و پنجمين توصيف مى گويد: ((او قادر شكست ناپذير و حكيم على الاطلاق است )) (و هو العزيز الحكيم ).

و به اين ترتيب مجموعه ((علم و قدرت و عظمت و ربوبيت و محموديت )) كه مجموعه اى از مهمترين صفات و اسماء حسناى او است تكميل مى گردد.

و گوئى اشاره به اين مى كند: له الحمد فاحمدوه ، و هو الرب فاشكروا له ، و له الكبرياء فكبروه ، و هو العزيز الحكيم فاطيعوه

: ((حمد از آن او است پس حمدش را بجا آوريد، و پروردگار او است پس شكرش كنيد، و عظمت براى او است پس او را تكبير گوئيد، و او عزيز و حكيم است پس تنها او را اطاعت كنيد)).

به اين ترتيب سوره جاثيه كه با توصيف خداوند به ((عزيز و حكيم )) آغاز شده با همين اوصاف پايان مى يابد، و سراسر محتواى آن نيز گواه بر عزت و حكمت بى پايان او است .پروردگارا!

به كبريا و عظمتت سوگند، و به مقام ربوبيت و عزت و حكمتت سوگند كه ما را در طريق اطاعت فرمانت ثابت قدم بدار.

خداوندا! هر گونه حمد و ستايش از آن تو است و هر موفقيتى نصيب

ماست آن هم از بركت الطاف بيكران تو است ، اين نعمتها را بر ما مستدام دار و افزون فرما.

بارالها! ما همه غرق احسان توئيم ، توفيق اداى شكرت را مرحمت كن آمين يا رب العالمين .

تفسير مجمع البيان

آشنايى با سوره جاثيه

اين سوره مباركه در شمار چهل و پنجمين سوره از سوره هاى قرآن شريف است، كه پيش از آغاز ترجمه و تفسير آيات آن به نكاتى در راه آشنايى با اين سوره مباركه مى نگريم:

1- نام اين سوره اين سوره مباركه دو نام دارد، كه هر دو نام آن از آيات همين سوره برگرفته شده است:

1- نام نخست آن «جاثيه» به مفهوم «به زانو افتاده» است. اين نام از آيه 28 دريافت شده است، كه مى فرمايد: وترى كل امة جاثية... و هر امتى را به زانو درآمده مى نگرى...

2- و نام ديگرش «شريعت» است كه از آيه 18 آن برگرفته

شده است كه مى فرمايد: ثم جعلناك على شريعة من الامه... آن گاه تو را در راه و آيينى كه برخاسته از فرمان خداست قرار داديم...

2- فرودگاه آن از ديدگاه مفسّران و محدثان اين سوره مباركه در كنار خانه خدا و كهن ترين معبد توحيد و تقوا بر قلب پاك پيامبر مهر و عدالت فرود آمده است. افزون بر گواهى اينان، حال و هوا و محتواى آيات نيز نشانگر مكّى بودن آيات اين سوره است؛ چرا كه بيشتر معارف و مفاهيم و روشنگرى هاى آن را بحث ها عقيدتى و اساسى، همانند توحيد و نبوّت، هدف هاى بلند و آرمان هاى والاى وحى و رسالت، معاد و جهان پس از مرگ، ايمان و عمل شايسته، پروا و خودسازى در ابعاد گوناگون، هدفمندى و هدفدارى آفرينش جهان و انسان، ترسيم پرتوى از دلايل روشنگر يكتايى و عظمت و قدرت بى كران و علم وصف ناپذير خدا، شگفتى هاى آسمانها و زمين، نظام بهت آور و تكفرانگيز در گردانندگى پديده هاى رنگارنگ در كران تا كران هستى، هشدار از وسوسه ها و خرافه ها و پرستش هاى ذلت بار و منحط، نكوهش دنباله روى ها و تعصب ها و تنگ نظريها و خودمحورى ها... آرى، محتواى آيات اين سوره را اين بحث ها مى سازد كه همه نشانگر مكّى بودن آيات آن است.

ناگفته نماند كه يكى از مفسّران پيشين بر آن است كه يك آيه از اين سوره در مدينه و بقيه آيات آن در مكّه فرود آمده است.(120)

3- شمار آيات و واژه هاى آن اين سوره مباركه از ديدگاه قاريان كوفه داراى سى و هفت آيه، و از ديدگاه ديگران داراى سى و شش آيه مى باشد. دليل اين تفاوت ديدگاه نيز «حم» مى باشد كه

كوفيان آن را يك آيه مستقل به حساب آورده اند كه اين ديدگاه معروف و مشهور است.

4- پاداش تلاوت شايسته اين سوره در مورد پاداش تلاوت شايسته و بايسته اين سوره نويدهايى اميدبخش رسيده است:

1- از پيامبر گرامى آورده اند كه در فضيلت و پاداش تلاوت آن فرمود: «و مَنْ قراء حم الجاثيه ستر الله عورته و سكّن روعته عندالحساب»(121)

هركس سوره مباركه «جاثيه» را آن گونه كه شايسته است تلاوت كند و به آن عمل نمايد، خداى فرزانه در روز حسابرسى عيوب و لغزش هاى او را مى پوشاند و ترس و نگرانى او را در آن روز سرنوشت ساز به آرامش تبديل خواهد ساخت.

2- و نيز از حضرت صادق آورده اند كه فرمود:

من قراء سورة الجاثيه كان ثوابها ان لا يرى النار ابداً، و لا يسمع رفير جهنّم و لا شهيقهما و هو مع محمد(ص).(122)

هركس سوره جاثيه را بخواند پاداش او آن است كه هرگز آتش شعله ور دوزخ را نخواهد ديد، و صداى غرش و نعره و نيز ناله آتش را نخواهد شنيد و در سراى آخرت همنشين و همدم محمد(ص) خواهد بود.

5- دورنمايى از محتوا و مفاهيم آن همان گونه كه اشاره رفت همه آيات اين سوره مباركه جز يك آيه اش، در مكّه و در كنار خانه خدا براى هدايت، ارشاد، نجات و رهايى انسان از اسارت پرستش هاى ذلت بار و آفت تاريك انديشى و دنباله روى كوركورانه، و اوج او به پرفرازترين قلّه آزادى و آزادگى و ايمان و پروا بر جان نورانى پيامبر فرود آمد، و آن بزرگ آموزگار توحيد و تقوا و بزرگ پرچمدار مبارزه با ستم و ارتجاع براى

تأمين حقوق انسان، در پرتو مفاهيم و معارف و فرهنگ انسان ساز اين آيات به روشنگرى انديشه ها و دل ها پرداخت و راه رهايى و نجات انسان را از چنگال استبداد و تاريك انديشى شرك و خرافات هموار ساخت.

اين سوره مباركه با ياد و نام پرشكوه خدا آغاز مى گردد، و پس از حروف پر راز و رمز مقطّعه - كه بارها از آنها سخن رفته است - موضوع عظمت و شكوه قرآن را در چشم انداز حق طلبان قرار مى دهد.

پس از توجه دادن به ژرفاى كتاب خدا و فرهنگ آن پرتوى از نشانه هاى يكتايى و قدرت آفريدگار انسان و جهان را ترسيم مى كند تا بدين وسيله شرك گرايان را به توحيدگرايى و يكتاپرستى و ره آورد انسان ساز آن توجّه دهد.

آن گاه با نهايت انصاف و حقگويى و آزادگى پاره اى از پندارها و ادعاهاى دهرى مسلكان و ماديگران را در مورد مبدأ و معاد طرح، و با روشنگرى بسيار به آنها پاسخ مى دهد و از پى آن به فرازهايى از تاريخ پرماجراى فرزندان اسرائيل و برخى ديگر از جامعه ها و تمدنها اشاره كرده و درس هاى عبرت آموز و عبرت انگيزى را در برابر انسان ها طرح مى كند.

سپس همان گونه كه سبك و شيوه تربيتى اين كتاب خداست به تشويق و ترغيب حق جويان و شايسته كرداران مى پردازد و به گمراهان و گمراهگران و حق ناپذيران هشدار مى دهد و آنان را از فرجام سياه حق ستيزيشان برحذر مى دارد؛ و سرانجام از سويى دعوت و به گذشت بجا و برخورد انسانى و پرمهر با لغزشكاران و پاى بندى به اصول و ارزش ها در برابر وسوسه گمراهان و ايستادگى و مقاومت براى حق و عدالت سفارش مى كند، و پس از

ترسيم صحنه هايى از دادگاه رستاخيز و نتيجه آن، با اشاره به پنج وصف از اوصاف خدا سوره را به پايان مى برد. . حا، ميم.

2. فرو فرستادن اين كتاب [پرمعنويت و زندگى ساز ]از سوى خداوند شكست ناپذير و فرزانه است.

3. بى گمان در آفرينش و تدبير [كران تا كران آسمانها و زمين براى ايمان آوردگان [و صاحبان خرد و انديشه نشانه هايى [از يكتايى و علم و قدرت بى كران خدا] است.

4. و در آفرينش شما و جنبندگانى كه [آنها را پديد مى آورد و در سراسر سرزمين پراكنده مى سازد [نيز]، براى گروهى كه [به حق و عدالت يقين مى آورند نشانه هايى است.

5. و [نيز] در آمد و شدِ شب و روز و رزقى كه خدا [به صورت باران ]از آسمان فرود مى آورد و زمين را پس از [خزان شدن و ]مردنش به وسيله آن زنده مى سازد، و [نيز] در دگرگونى [جهت بادها [و چگونگى و آثار سازنده آنها] براى گروهى كه خرد خويشتن را به كار مى گيرند، نشانه هايى [روشن از يكتايى آفريدگار تواناى هستى است.

تفسير نشانه هاى او در كران تا كران هستى اين سوره مباركه نيز با همان حروف پر رمز و راز «مقطّعه» آغاز مى گردد، درست بسان چندمين سوره اى كه از آغاز قرآن تا اين سوره با اين حروف پراسرار آغاز شده اند.(123)

حم آنچه در مورد اين حروف پر راز و رمز آمده است، تاكنون به تناسب تفسير سوره هايى كه با اين حروف آغاز مى شوند، از نظرتان گذشت، امّا در اينجا يادآورى اين نكته لازم است كه بهترين سخن و بهترين ديدگاه در اين مورد آن است كه

بگوييم «حم» نام اين سوره است.

على بن عيسى، يكى از مفسران پيشين در اين مورد بر اين نظر است كه: نامگذارى اين سوره مباركه به عنوان «حم» در اين راستا است كه فرو فرستنده توانا و فرزانه قرآن مى خواهد روشنگرى كند كه اين كتاب پرشكوه و پرمعنويت، كه كران تا كران آن اعجاز است و بسيار فراتر از سخن و انديشه انسانهاى فرزانه و عالم مى باشد، سراسرش از همين حروف ساده الفبا - كه براى همگان شناخته شده است - تشكيل شده است، و اين سوره را بدان دليل با اين نام و عنوان خوانده اند كه اين نام بر سراسر سوره و ويژگى هاى آن رهنمون گردد؛ و مى دانيم كه از نشانه ها و وصف اين سوره معجزه بودن آن است كه آيه آيه آن مايه هدايت و راهيابى به سوى حق و روشنايى و نور است و هريك از ديگرى به روشنى مشخص شده است؛ درست بسان هركدام از سوره هاى قرآن؛ با اين بيان نام اين سوره مباركه «حم» است.

* * *

در دومين آيه مورد بحث بى درنگ به بيان شكوه و عظمت قرآن مى پردازد و مى فرمايد:

تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنْ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ اين كتاب پرمعنويت و انسان ساز از سوى خداوند شكست ناپذير و فرزانه فرو فرستاده شده است.

اين چندمين بار و در آغاز چندمين سوره است كه ذات پاك و بى همتاى خدا فرو فرستادن قرآن را به خود نسبت مى دهد تا بدين وسيله در آغاز اين سوره ها عظمت و حكمت و بزرگى ذات بى همتاى خويش را براى همگان روشن سازد و اين كار و اين بيان حقيقت، گرچه به ظاهر تكرار يك

حقيقت به نظر مى رسد، امّا در حقيقت اين گونه نيست، چرا كه هر بار بُعدى از ابعاد عظمت خدا و فرو فرستنده اين كتاب پرشكوه ترسيم مى گردد و به اين سبك در سختى مى ماند كه گوينده و نيايشگرى خردمند و فرزانه خدا را پشت سر هم با جمله هايى همانند بخواند امّا هربار با هدفى و با مشخصه اى ظريف و بارز نظير:

اللّهم اغفرلى،

اللّهم عافنى،

اللّهم ارحمنى،

اللّهم وسّع علىّ فى رزقى و...

بارخدايا، مرا بيامرز،

خداوندا، مهر و رحمت بر من آور،

خدايا، به من سلامت و عافيت ارزانى دار،

پروردگارا، رزق و روزى مرا گسترده ساز،... كه در هر جمله و دعايى مى خواهد ضمن بيان نياز خويش به بارگاه خدا گوشه اى از عظمت او را بيان دارد و او را بستايد. گفتنى است كه «من الله» در آيه شريفه نشانگر آن است كه سرآغاز و ادامه اين نعمتها از سوى آفريدگار هستى است؛ از سوى همو كه در آفرينش و تدبير هستى توانا و پراقتدار است و كارهايش سراسر؛ حكمت و فرزانگى هماهنگ مى باشد.

* * *

در ادامه آيات به ترسيم پرتوى از نشانه هاى قدرت بى كران و دانش و حكمت وصف ناپذير پديدآورنده بزرگ هستى و تدبيرگر آن پرداخته و مى فرمايد:

إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِلْمُؤْمِنِينَ بى گمان در كران تا كران آسمانها و زمين نشانه هايى از قدرت بى كران و دانش و حكمت وصف ناپذير خدا براى مرد توحيدگرا و با ايمان است، براى كسانى كه در انديشه حق هستند و به خدا و پيام آوران او ايمان آورده اند؛ چرا كه اينان هستند كه از نشانه هاى قدرت حق در كران تا كران آسمانها و زمين

به وجود آن پديدآورنده بى همتا و توانا و آن تدبيرگر دانا و آگاه پى مى برند و از ذات پاك و پراقتدار او بهره ور مى گردند.

* * *

آن گاه به منظور توجّه دادن انديشه هاى حق طلب به نشانه هاى قدرت خدا در وجود انسان مى فرمايد:

وَفِي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِنْ دَابَّةٍ آيَاتٌ و در آفرينش شما انسانها با آن همه شاهكارهاى ظريف و بديع، و شگفتى هاى دقيق و بهت آورى كه در دنياى عجيب وجودتان آفريده، و نيز دورانهاى چندگانه و تحولات شگفت انگيزى كه از نخستين مرحله پيدايشتان در شكم مادرانتان تا ولادت و دورانهاى چندگانه كودكى، نوجوانى، جوانى، ميانسالى، پيرى و تا سرآمد زندگى و فرا رسيدن مرگ بر شما عارض مى گردد، و نيز در آفرينش جنبندگان گوناگون و حيوانات رنگارنگ با منافع و هدف هاى مطلوب و سنجيده از پيدايش آنها كه در سراسر زمين پراكنده اند، نشانه هايى از قدرت و حكمت آفريدگار هستى براى مردمى است كه در انديشه ايمان و يقين باشند.

لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ آرى، در همه اين پديده هاى شگرف نشانه ها و آياتى روشن و روشنگر براى آن كسانى است كه در انديشه ايمان و در جستجوى يقين هستند و مى خواهند با تعمق و تفكر در كران تا كران هستى به گونه اى علمى و تحقيقى به يكتايى و عظمت خدا پى برند و به ذات پاك و بى همتاى او يقين پيدا كنند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث در ترسيم نشانه هاى شگفت انگيز ديگرى از قدرت و دانش وصف ناپذير خدا مى افزايد:

وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ

و در آمد و شد شب و روز از پى يكديگر نيز نشانه هايى از قدرت و يكتايى خدا براى

مردمى است كه خرد خويشتن را به كار گيرند...

به باور پاره اى منظور از آمد و شد شب و روز، رفت و آمد هماره و پياپى و همانند اين دو پديده و دو نشانه بهت آور آفريدگار هستى است...

امّا به باور پاره اى ديگر منظور، كوتاهى و بلندى شب و روز است كه در آن نشانه هايى از قدرت پديدآورنده آنهاست.

و به باور برخى از آن جهت كه يكى روشن و نورانى و ديگرى تيره و تاريك است.

وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنْ السَّمَاءِ مِنْ رِزْقٍ و نيز در آن رزق و روزى كه خدا به صورت باران از آسمان فرود مى آورد و به وسيله آن گياهان و دانه ها را براى بهره ورى انسان و حيوان مى روياند نيز نشانه هايى از قدرت خداست...

گفتنى است كه بدان دليل در قرآن از باران به عنوان رزق و روزى ياد شده است كه باران سبب آن است و سبب به نام مسبّب آمده است كه در فرهنگ عرب رايج است.

فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا

آن گاه به وسيله آن باران زندگى ساز، زمين را پس از خزان شدن و مردنش زنده مى سازد.

وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ به باور پاره اى منظور اين است كه: و در گردانيدن جهت بادها، كه گاهى از شمال مى وزد و گاهى از جنوب، و گاهى از پيش رو و گاهى از پشت سر نيز نشانه هايى از قدرت پديدآورنده هستى است.

امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: و در دگرگونى بادها كه گاهى بادهاى رحمت مى وزد و گاهى بادهاى عذاب...

آيَاتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ آرى، در همه اينها دليل ها و نشانه هايى روشن و روشنگر است

كه انسانهاى خردمند و خردورز با تفكّر و تدبّر در آنها درمى يابند كه اين پديده هاى متنوّع و بهت آور را آفريدگارى دانا و فرزانه، گرداننده اى آگاه و توانا، و فرمانروايى هماره زنده و بى نياز پديد اورده و ذات پاك و بى همتاى اوست كه سرچشمه هستى و تدبيرگر امور و شئون آن است و آغاز و فرجام كارها به دست اوست و به سوى او بازمى گردد.

. اينها آيات [و نشانه هاى يكتايى و قدرت وصف ناپذير ]خداست كه آنها را به حق بر تو [اى پيامبر!] مى خوانيم؛ اينك پس از [پيام خدا و آيات او به كدامين سخن ايمان مى آورند؟!

7. واى بر هر دروغ پردازِ گناه پيشه اى!

8. [بر او كه آيات خدا را كه بر او تلاوت مى گردد، مى شنود؛ امّا چنان كه گويى آنها را نشنيده است، تكبّركنان [و با نهايت خودكامگى و خودپرستى، بر حق ستيزى خود] پافشارى مى كند؛ پس او را به عذابى دردناك نويد ده.

9. و هنگامى كه چيزى از آيات ما را بداند، [به جاى حق پذيرى و ايمان، آن را] به باد تمسخر مى گيرد؛ اينان هستند كه برايشان عذابى خواركننده خواهد بود.

10. [آتش شعله ور] دوزخ از پى آنان است؛ نه آنچه [از زر و زور ]به دست آورده اند چيزى [از عذاب را از آنان دور مى سازد، و نه آنچه را ك جز خدا به سرپرستى [و دوستى برگرفته اند؛ و برايشان عذابى سهمگين خواهد بود.

تفسير چرا رويگردانى از حق؟!

پس از ترسيم پرتوى از آيات و نشانه هاى يكتايى و قدرت و دانش و حكمت خدا در آسمانها و زمين و دنياى وجود انسان در آيات گذشته، اينك در ادامه هشدار

به حق ستيزان و كفرگرايان - كه در آيات خدا نمى انديشند و از آنها روى مى گردانند - مى افزايد:

تِلْكَ آيَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ

اينها آيات و نشانه هاى يكتايى و قدرت و دانش و حكمت خداست، كه ما آنها را يكى پس از ديگرى به تو اى پيامبر! مى خوانيم و برمى شماريم و براساس حق برايت تلاوت مى كنيم و به طور پياپى و پشت سر هم روشنگرى مى نماييم تا تو آنها را براى مردم بيان كنى و در پرتو آنها آنان را به سوى حق دعوت نمايى.

يادآورى مى گردد كه واژه «تلك» به آيات و نشانه ها و دليل هايى اشاره دارد كه فرو فرستنده وحى آنها را براى هدايت بندگانش بر قلب مصفاى پيامبرش فرو مى فرستد و به او دستور رساندن آنها را به مردم مى دهد.

و منظور از واژه «نتلوها» اشاره به فرود پياپى آيات از سوى خدا بر دريافت دارنده وحى است و واژه «بالحق» بيانگر درستى وحى و رسالت محمد(ص) و نفى پندارهاى ناروا در مورد پيام خدا و پيام آور اوست و آيات نيز به مفهوم نشانه هايى است كه با خواندن و تعمّق در آنها مى توان به سوى حقيقت و سرچشمه آنها راه يافت.

در ادامه آيه شريفه در قالب پرسشى تفكّرانگيز مى پرسد:

فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَآيَاتِهِ يُؤْمِنُونَ اگر اين كفرگرايان و حق ناپذيران آنچه را كه به سوى تو فرو فرستاده و آنها را بر تو تلاوت كرده ايم نپذيرند و آنها را گواهى نكنند، پس از اين پيام و روشنگرى خدا و آيات و كتاب او ديگر كدامين پيام و سخن را گواهى خواهند كرد؟ و يا از كدامين دعوت و سخن

بهره خواهند گرفت؟!

اين آيه روشنگر اين واقعيت است كه حق ناپذيران اگر اندكى درست بينديشند و از تعصب كور و ستيزه گرى و تاريك انديشى دست بردارند، چاره اى جز پذيرش اين پيام و اين دعوت و اين آيات را ندارند.

گفتنى است كه تفاوت ميان حديث كه در آيه شريفه عبارت از كتاب پرشكوه خداست و آيات آن، اين است كه واژه حديث به مفهوم سرگذشت هاى عبرت انگيز و درس آموزى است كه حق را از باطل و بيداد جدا مى سازد، امّا آيات عبارت از دليل هايى است كه ميان درست از نادرست و حق از باطل و حقيقت از سراب جدايى مى افكند و كار را براى انسان هاى حق جو و حق پو آسان مى سازد.

كيفر دروغ پردازان گناه پيشه در آيه پيش سخن از مردمى است كه آيات خدا در مغز و دل آنان اثر نمى گذارد و آنان با رويگردانى و حق ناپذيرى از كنار دعوت و اندرز و هشدار و انذار پيامبر مى گذرند، و به خيره سرى و اصلاح ناپذيرى خويش ادامه مى دهند، اينك در هشدارى سخت به آنان مى فرمايد:

وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ واى بر هر دروغ پردازِ گناه پيشه اى!

واژه «افّاك» بر وزن «فعّال»، از «افك» برگرفته شده و به مفهوم دروغ آمده است. «افّاك» در مورد كسى به كار مى رود كه بسيار دروغ مى بافد و يا به پيامبران دروغين همانند «مسيلمه كذّاب» كه دروغى سهمگين ساز نمود و خود را پيام آور خدا جا زد گفته مى شود.

و واژه «اثيم» در مورد گناهكارى كه گناه او در خور كيفر است، به كار مى رود.

واژه «ويل» به مفهوم هشدار و وعده كيفر و عذابى است كه در خور كفرگرايان و خودكامگان مى باشد و

به آنان گفته مى شود، امّا پاره اى برآنند كه اين واژه به مفهوم دريايى از چرك و خون در دوزخ مى باشد كه جايگاه دوزخيان است.

* * *

آن گاه قرآن در اشاره به خصلت هاى نكوهيده و زشت «دروغ پردازِ گناه پيشه» مى فرمايد:

يَسْمَعُ آيَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَيْهِ اين عنصر حق ناپذير، كسى است كه آيات خدا - كه در آنها انبوه دليل ها و نشانه ها نشانگر يكتايى و قدرت و علم و حكمت ذات بى همتاى اوست - هماره بر او تلاوت مى گردد و او آنها را مى شنود...

ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا

امّا به جاى پذيرش حق و ايمان به پديدآورنده هستى، تكبركنان بر خودكامگى و كفرانگرى خويش پافشارى مى كند؛

كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا

به گونه اى كه گويى هرگز حقيقت را نشنيده و آن را نپذيرفته است.

فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ پس اى پيامبر! او را به عذابى دردناك و دردانگيز نويد ده.

* * *

سپس مى افزايد:

وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آيَاتِنَا شَيْئًا اتَّخَذَهَا هُزُوًا

و هرگاه اين عنصر حق ناپذير چيزى از آيات ما را بداند و از آن آگاهى يابد و چيزى از دليل ها و برهان هاى حقانيت ما را فرا گيرد، آنها را به باد ريشخند مى گيرد تا به مردم ساده انديش چنان وانمود كند كه در اين آيات حقيقتى نيست، و آنها به واقعيتى راه نمى نمايند؛ درست بسان «ابوجهل» كه به هنگام شنيدن اين آيه شريفه كه مى فرمايد: «انّ شجرة الزقّوم طعام الأَثيم» بى گمان درخت زقوم خوراك گناه پيشه است، قرآن و دريافت دارنده آن را به باد تمسخر مى گرفت و با خيره سرى بر ناسپاسى و شرارت خود مى افزود؛(124) و يا بسان «نضربن حارث» كه با دروغ پردازى و گستاخى بسيارى افسانه هاى

ايران باستان را به هم مى بافت و آنها را در برابر قرآن قرار مى داد و ادعا مى كرد كه او نيز داستان هايى نظير قرآن آورده است!!

أُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ اينان هستند كه عذابى دردناك خواهند داشت.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث در اشاره به آن عذاب دردناك مى فرمايد:

مِنْ وَرَائِهِمْ جَهَنَّمُ آتش شعله ور و سوزان دوزخ پشت سر آنان است!

آرى، از پى اين عزّت و اقتدار و ثروت و امكانات ناپايدار اين جهان كه به عنوان امانت به آنان ارزانى شده، و آنان آنها را ماندگار و از خود مى پندارند، دوزخ و كيفر دردناك آن خواهد بود.

واژه «وراء» هم به مفهوم پشت سر آمده است، و هم به معناى پيش رو؛ بر اين باور مفهوم آيه اين مى تواند باشد كه: آتش سوزان دوزخ سر راه آنان و پيش رويشان خواهد بود.

در آيات ديگر نيز اين واژه به همين مفهوم آمده است، نظير اين آيه كه مى فرمايد: «و كان ورائهم ملك يأخذ كُلّ سفينة غصباً»(125) و پيش روى آنان پادشاهى بود كه هر كشتى درستى را به زور و ناروا مى گرفت و از آنِ خود مى ساخت.

با اين بيان واژه «وراء» به چيزى گفته مى شود كه از انسان نهان باشد، خواه پشت سر او كمين كند و يا پيشاپيش او و در آينده به سراغ او بيايد.

وَلَا يُغْنِي عَنْهُمْ مَا كَسَبُوا شَيْئًا

چرا كه نه آنچه را از زر و زور و نسل و تبار به دست آورده اند چيزى از عذاب خدا را از آنان دور مى سازد؛

وَلَا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ

و نه آنچه

را كه جز خداى يكتا به سرپرستى و دوستى و خدايى برگرفته اند، تا در بارگاه او از آنان شفاعت كنند و آنان را از عذاب دردناك دوزخ نجات دهند.

وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ و برايشان عذابى سهمگين خواهد بود، چرا كه آنان با آن خودپرستى و خودبزرگ بينى و با آن حق ناپذيرى و ستيزه گرى و اين پرستش هاى ذلّت بار و شرك آلود خود را در خور اين كيفر ساخته اند.

. اين [كتاب پرشكوه خدا براى حق جويان رحمت و ]رهنمودى است؛ امّا كسانى كه به آيات پروردگار خويش كفر ورزيده اند، عذابى تكاندهنده خواهند داشت.

12. خداست كه دريا را براى شما رام گردانيد تا كشتى ها به فرمان او در آن روان گردند، و تا [شما بدين وسيله ]از فزون بخشى او [رزق و روزى خويشن را] بطلبيد؛ و باشد كه سپاس [آن ارزانى دارنده نعمت ها را] بگزاريد.

13. و آنچه در [كران تا كران آسمانها و آنچه در زمين است، همه را از سوى خود براى شما رام گردانيد؛ راستى كه در اين [كارهاى شگفت انگيز و حكيمانه براى مردمى كه مى انديشند، نشانه هايى [از يكتايى و قدرت وصف ناپذير او ]است.

14. [هان اى پيامبر،] به كسانى كه ايمان آورده اند بگو: از آن كسانى كه به روزهاى [وعده داده شده، از سوى خدا اميد نمى بندند، درگذرند تا [خدا] گروهى [خودكامه و حق ناپذير] را در برابر آنچه به دست مى آورند كيفر دهد.

15. هركس كارى شايسته انجام دهد به سود خود اوست، و هركس كار بدى انجام دهد [و نافرمانى خدا كند] به زيان خود اوست؛ آن گاه شما فقط به سوى پروردگارتان بازگردانده خواهيد شد.

تفسير سرچشمه رحمت و هدايت

در آيات پيش سخن از شكوه و عظمت آيات خدا بود، اينك در اشاره به كتاب روشنگر و انسان ساز حق، قرآن شريف مى فرمايد:

هَذَا هُدًى اين كتاب پرشكوه خدا براى مردم انديشمند و حق طلب سرچشمه هدايت و مايه رهنمود است.

آرى، اين قرآن كه ما آيات آن را براى تو اى پيامبر! فرو فرستاديم و معارف و مفاهيم و مقررات آن را برايت بيان كرديم، هدايت كننده به سوى حق و عدالت و دليل و برهان روشن و روشنگرى است كه در قلمرو دين و دنيا، ميان حق و باطل و عدل و ظلم و درست و نادرست جدايى مى افكند و هركدام را روشن مى سازد تا حق طلبان برگزينند.

وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذَابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِيمٌ امّا براى آن كسانى كه به آيات پروردگار خويش كفر ورزيده اند، براى آنان عذابى تكان دهنده و دردناك خواهد بود.

* * *

در دومين آيه مورد بحث قرآن در ترسيم پرتوى از دلايل توحيدگرايى و يكتاپرستى مى فرمايد:

اللَّهُ الَّذِي سَخَّرَ لَكُمْ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ خداى يكتا همان كسى است كه دريا را براى شما رام گردانيد تا به خواست و فرمان او كشتى ها در آن روان گردند و با شكافتن سينه دريا و حركت بر امواج آبها به سوى هدف حركت كنند؛

وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ و تا بدين وسيله شما از فزون بخشى او، در سفرهاى دريايى و تجارت، رزق و روزى خويش و سودهاى سرشار آن را بجوييد.

وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ و باشد تا در برابر اين نعمت گران سپاس او را بگزاريد.

* * *

سپس در همين راستا مى افزايد:

وَسَخَّرَ لَكُمْ

مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ و آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است همه را براى شما انسانها رام ساخت.

منظور از آنچه در آسمانهاست، عبارت از خورشيد، ماه، ستارگان، باران، برف، يخ و... منظور از آنچه در كران تا كران زمين مى باشد، عبارت از حيوانات، گياهان، درختان، ميوه ها، چشمه سارها، جويبارها و... هستند كه آفريدگار هستى همه را براى سود رساندن به انسان رام ساخته است.

به بيان روشن تر منظور از رام گردانيدن آنها براى انسان اين است كه پديدآورنده هستى همه اين موجودات را براى بهره ورى انسان آفريد؛ بنابراين بدان دليل كه اين پديده ها در خدمت منافع و در جهت رونق بخشيدن به زندگى انسان هستند در تسخير او مى باشند و اين انسان است كه به خواست خدا مى تواند به هر صورت ممكن از آنها بهره گيرد.

جَمِيعًا مِنْهُ به باور «ابن عباس» منظور اين است كه: همه اين پديده ها پرتوى از مهر و رحمت پروردگارتان به شما انسان هاست.

امّا به باور «زجاج» منظور اين است كه: همه اين نعمت ها و پديده هاى رنگارنگ، پرتوى از فزون بخشى و احسان پروردگارتان به شما انسانهاست.

از ديدگاه پاره اى از دانشمندان مى توان در واژه «جميعاً» در آيه شريفه وقف كرد، و آن گاه اين گونه معنا كرد كه: همه اين پديده ها پرتوى از فزون بخشى پروردگارتان به شماست و اين رام ساختن و مسخّر گردانيدن پديده ها از سوى اوست و نه ديگرى؛ آرى، اين از فضل و احسان او بر شماست و نه ديگرى.

از گروهى روايت شده است كه واژه «منه» را در آيه مورد بحث «مِنَّةً» خوانده اند كه در اين صورت منظور

اين است كه: «مَنَّ عليهم مِنَّة» با رام گردانيدن اين پديده ها و موجودات رنگارنگ در برابر انسانها، نعمتى گران بر آنان ارزانى داشت.

از پاره اى نيز آورده اند كه اين واژه را «منّةُ»، به رفع خوانده اند كه در اين صورت خبر براى مبتداى محذوفى نظير «ذلك»، يا «هو» و يا به مفهوم «سخر لكم ذلك منةٌ» مى باشد.

إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ بى گمان در اين كارهاى شگفت انگيز و حكيمانه براى مردمى كه مى انديشند نشانه هايى از يكتايى و قدرت خداست.

* * *

در چهارمين آيه مورد بحث روى سخن را به پيامبر گرامى نموده و مى فرمايد:

قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ هان اى پيامبر! به كسانى كه ايمان آورده اند بگو: از آن كسانى كه به روزهاى موعود خدا اميد نمى بندند، درگذريد و نسبت به آنان سخت نگيريد.

از ديدگاه «على بن عيسى» اين جمله در حقيقت جواب «امر» است كه حذف شده و تقدير آن اين است: «قل لهم اغفروا يغفروا» كه به اين صورت درآمده و از فعل امر بى نياز گرديده است. و از «فرّاء» آورده اند كه تقدير آن اين گونه است كه: «قل للّذين آمنوا اغفروا»، امّا در همين حال آن را به شرط جزاء تشبيه نموده و بر آن است كه بسان اين آيه است: «قل لعبادى الّذين آمنوا يقيموا الصّلوة»(126) هان اى پيامبر! به آن بندگانم كه ايمان آورده اند بگو: نماز را برپا دارند...

و پاره اى نيز برآنند كه تقدير آيه اين گونه است كه: يا هؤلاء اغفروا يغفروا كه حرف ندا و منادى حذف شده است؛ درست همانند: أَلا، يا اسجدوا لِلّه... با اين بيان

منظور آيه اين است كه: هان اى پيامبر به ايمان آوردگان بگو: از آن كسانى كه به روز پاداش و كيفر اميدى ندارند، اگر شما را آزار رساندند و در حق شما ستم كردند از آنان درگذريد و از انتقام دست برداريد تا خدا آنان را به كيفر كردارشان برساند...(127)

* * *

در آخرين آيه مورد بحث در اشاره به آن كيفر و عذاب كفرگرايان و ظالمان مى فرمايد:

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ كسى كه كار شايسته اى انجام دهد به سود خويشتن انجام داده است، چرا كه ثمره كار شايسته و خداپسندانه هر انسانى به خودش باز مى گردد.

وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا

و هركس كار بد و ناشايسته اى انجام دهد به زيان خود انجام داده و بار گران گناه و زشتى آن كار به گردن خودش مى باشد و سرانجام نتيجه بيداد و گناه خويش را مى بيند.

ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ و سرانجام همه شما انسانها در روز رستاخيز و روز پاداش و كيفر كه از هيچ كس كارى ساخته نيست، به سوى پروردگارتان باز مى گرديد و هركس در برابر عملكردش پاداش يا كيفر داده مى شود.

. و به يقين به فرزندان اسرائيل كتاب [آسمانى ]و [نعمت گران ]حكمت و پيامبرى ارزانى داشتيم و از چيزهاى پاكيزه روزيشان نموديم، و آنان را [در روزگار خودشان ]بر جهانيان برترى بخشيديم.

17. و به آنان در كار [دين شناسى و دين گرايى نشانه هايى [روشن ]داديم؛ آن گاه در [كار] آن [دين و مقررات آن ، دستخوش كشمكش نشدند، مگر پس از آنكه دانش [و آگاهى ]به آنان رسيد؛ [و تازه آن كشمكش هم به انگيزه فزون خواهى [مرگبارى بود] كه

در ميان آنان بود؛ بى ترديد پروردگارت [در] روز رستاخيز در آنچه بر سر آن كشمكش داشتند، ميانشان داورى خواهد كرد.

18. سپس تو را در اين كار [و اين راه بر آيينى [جامع و كامل ]برگزيديم [تا آن را به جهانيان برسانى ؛ بنابراين [تنها] از آن راه [و رسم خداپسندانه و انسانى پيروى نما و از هواهاى كسانى كه [چيزى از حق نمى دانند پيروى مكن؛

19. چرا كه [اگر از آنان پيروى كنى آنان هرگز نخواهند توانست چيزى از [عذاب خدا را از تو دور سازند؛ و به يقين بيدادگران يار و ياور يكديگرند، و خدا يار و ياور پرواپيشگان است.

20. اين [كتاب پرشكوه خدا، قرآن شريف براى مردم [درست انديش سرچشمه بينش هاست، و [مايه رهنمود و رحمتى است براى گروهى كه [به حق يقين مى آورند.

تفسير ناسپاسى فرزندان اسرائيل در آيات پيش پرتوى از نعمت هاى گوناگون خدا بر جامعه ها ترسيم گرديد و به ناسپاسى و حق ناشناسى پاره اى از آنها نيز اشاره رفت و روشن شد كه چگونه برخى از جامعه ها به جاى سپاس نعمت ها و بهره ورى شايسته از آنها، به ناسپاسى و بيداد روى آوردند و در حق خود و ديگران ستم روا داشتند؛ اينك در اشاره به ناسپاسى فرزندان اسرائيل در برابر نعمت هاى گران خدا مى فرمايد:

وَلَقَدْ آتَيْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ

و به يقين ما به فرزندان اسرائيل كتاب انسان سازى چون تورات، و دانش و حكمت، يا وسيله جداسازنده حق از باطل و عدالت از ستم و فريب، و موهبت پرشكوه پيامبرى و رسالت ارزانى داشتيم.

به باور مفسّران منظور

از كتاب در آيه شريفه، «تورات» است كه به موسى داده شد و واژه «حكم» به مفهوم دانش دين شناسى و علم ديندارى است، امّا به باور پاره اى ديگر منظور از آن وسيله اى است كه ميان حق و باطل جدايى مى افكند و ميان دو طرفِ كشمكش داورى عادلانه مى كند و به درگيريشان مُهر پايان مى گذارد.

واژه «نبوّت» به مفهوم پيامبر و پيام رسانى از سوى خدا به بندگان اوست و خدا اين نعمت گران را در ميان بنى اسرائيل نيز قرار داد، و به گونه اى كه در برخى از روايات آمده است، خداى فرزانه هزار پيامبر در ميان آنان برانگيخت.(128)

وَرَزَقْنَاهُمْ مِنْ الطَّيِّبَاتِ و ما از چيزهاى پاك و پاكيزه و نعمت هاى ارزشمند زندگى به آنان داديم.

وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ و آنان را بر جهانيان عصر و زمان خود برترى بخشيديم.

به باور پاره اى منظور اين است كه: ما آنان را بدان سبب بر ديگر جامعه ها و مردم روزگارشان برترى بخشيديم كه از آنان پيامبران بسيارى برگزيديم.

با اين بيان آنان بر جامعه ها و مردم روزگارشان برترى يافته اند و نه بر همه جهانيان عصرها و نسل ها؛ چرا كه جامعه و امت پيامبر از نظر ايمان و عمل و داشتن چهره هاى شايسته كردار و پراخلاص و دانشمندان و دانشوران بسيار بر آنان برترى دارند. افزون بر اين امت پيامبر به خاطر داشتن برترين و والاترين پيامبران خدا و خاندان پاك و برگزيده آن حضرت و نيز خوبان و نيكان و پرواپيشگان و شايسته كرداران بسيار، بر ديگر جامعه ها برترى دارند و خير و بركت آن - اگر به راستى امت پيامبر و رهرو راه خاندان آن حضرت باشند -

بيشتر است و به همگان برترى دارند.

به باور گروهى برترى امت محمد(ص) بر ديگر جامعه ها برترى پيامبرشان محمد(ص) و خاندان دانشمند و پراخلاص آن حضرت است.

* * *

در ادامه سخن در اين مورد مى افزايد:

وَآتَيْنَاهُمْ بَيِّنَاتٍ مِنْ الْأَمْرِ

و ما دليل هاى روشن و روشنگرى از كار رسالت و شريعت و دين شناسى به آنان داريم.

به باور گروهى منظور اين است كه: و ما دليل هاى روشن و روشنگرى در مورد رسالت پيامبر اسلام به آنان داديم و آن حضرت را به آنان شناسانديم، امّا به باور پاره اى منظور واژه «امر» در آيه، مقررات و احكام تورات است.

فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمْ الْعِلْمُ و آنان در اين مورد به اختلاف و كشمكش نپرداختند مگر پس از آنكه خدا كتابهايى بر پيامبران آنان فرو فرستاد و آنان حقيقت را شناختند و پس از آگاهى به مفاهيم و محتواى كتابها باز هم به حق ستيزى روى آوردند.

بَغْيًا بَيْنَهُمْ و انگيزه اين كشمكش و اختلاف تنها هواهاى جاه طلبانه و حق ناپذيرى و برترى جويى بود، نه ناآگاهى.(129)

به باور پاره اى منظور اين است كه: آنان به انگيزه حق پوشى و بيداد در مورد پيامبر اسلام و دشمنى با آن حضرت، نام و نشان و صفات و ويژگى هاى آن حضرت را كه در كتاب هاى خويش خوانده بودند و از آنها آگاه بودند، همه را انكار كردند و با اين كتمان حقيقت رسالت او را نيز انكار نمودند.

إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ بى گمان پروردگارت در روز رستاخيز در ميان آنان بر سر آنچه در مورد آن به كشمكش پرداختند داورى

خواهد كرد.

راه و رسم انسانى و آسمانى پيامبر

پس از اشاره به پرتوى از نعمت هاى خدا به برخى از جامعه هاى پيشين، اينك روى سخن را به پيامبر گرامى مى كند و مى فرمايد:

ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنْ الْأَمْرِ

سپس ما تو را اى پيامبر! بر شريعت و راه و رسمى مترقى و برنامه اى ويژه و بشردوستانه قرار داديم.

منظور اين است كه: ما پس از موسى و جامعه و مردم او تو را اى پيامبر! بر شيوه و روشى ويژه و مترقى قرار داديم.

واژه «شريعت» عبارت از شاهراهى است كه هركس در آن گام سپارد، او را به هدف مى رساند و «شريعه» راهى است كه به آب مى رسد؛ با اين بيان «شريعت» به نشانه راهنما كه در كنار جاده براى راهنمايى عابرين نصب شده است، گفته مى شود و در اينجا منظور همان فرمانها و هشدارهاى قرآن و پيامبر است كه ره پويان و سعادت خواهان را به بهشت پرطراوت و زيبا مى رساند؛ درست همان گونه كه «شريعه» انسان تشنه و جوياى آب را به آب گوارا مى رساند.

فَاتَّبِعْهَا

پس از اين برنامه و راه و رسم آسمانى خويش پيروى نما و براساس آن رفتار كن.

وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ و از خواسته هاى بى اساس و هواهاى جاه طلبانه كسانى كه از حق بيگانه اند و چيزى از آن را نمى دانند پيروى مكن.(130)

اين فراز از آيه روشنگرى مى كند كه: هان اى پيامبر! از اين مردمى كه تورات را به خاطر پيروى از هواهاى دل و جاه طلبى و قدرت پرستى و خشنود ساختن عوام تحريف مى كنند و حقايق را دگرگون مى سازند، و نيز از شرك گرايان كه در پرستش غير

خدا اسير تعصب و نادانى و دنباله روى خويش هستند، پيروى مكن.

پاره اى از روايات رسيده نيز اين آيه را پاسخى به پيشنهاد احمقانه سران استبداد مكّه عنوان كرده اند كه از پيامبر دعوت به دين و آيين نياكان خويش مى نمودند.(131)

* * *

در ادامه همين روشنگرى و هشدار دوستانه مى افزايد:

إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنكَ مِنْ اللَّهِ شَيْئًا

اگر از هواهاى جاه طلبانه و برترى جويانه يهود يا پندارهاى شرك گرايان و حق ستيزان پيروى كنى، آنان هرگز نخواهند توانست در برابر خدا تو را بى نياز سازند و چيزى از عذاب و كيفر او را از تو دور كنند.

وَإِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ و بى گمان اين كفرگرايان و ظالمان همگى در حق ستيزى و دشمنى با راه و رسم توحيدگرايانه و انسانى تو همدست و همداستانند؛ و پاره اى از آنان در اين شرارت و شقاوت يار و ياور ديگرى مى باشند.

وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ و خدا يار و ياور پرواپيشگان است.

با اين بيان خداى فرزانه به پيامبرش يادآورى مى كند كه اگر كفرگرايان و ظالمان در باطل و بيداد خويش يار و ياور يكديگرند و در استبداد و تاريك انديشى و خشونت بر ضد تو و ياران تو همدست و همداستانند، باز هم اندوه به دل راه مده، چرا كه خدا سرانجام تو را بر آنان پيروز ساخته و هماره وجود گرانمايه ات را از شرارت آنان حفظ و حراست مى كند و اين راه و رسم انسانى و آسمانى تو است كه بر دل ها راه يافته و جاودانه خواهد شد.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث در ترسيم شكوه و عظمت قرآن و برنامه آسمانى پيامبر مى فرمايد:

هَذَا بَصَائِرُ

لِلنَّاسِ هان اى پيامبر! اين قرآنِ ارجمند و شكوهبارى كه بر قلب مصفاى تو فرو فرستاده ايم، سرچشمه بينش ها و روشنى ها و روشنگرى ها براى مردم حق طلب است؛ در اين كتاب زندگى ساز و انسان پرور پندها و اندرزها و عبرت آموزيها و عبرت انگيزيهاى بسيارى براى جانهاى شيفته حق و دلهاى بيدار و هوشيار است.

وَهُدًى و نيز اين كتاب مايه هدايت و رهنمون و دليل هاى روشن است.

وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ و نيز پرتوى از مهر و رحمت خدا به انسانهاست، به آن كسانى كه خويشتن را در خور اين هدايت و رحمت ويژه خدا سازند و به پاداش و كيفر عادلانه او ايمانى استوار و تزلزل ناپذير بياورند و باورى عميق داشته باشند كه در صورت راهيابى به سوى حق و عدالت و ايمان و كارهاى شايسته از هدايت و رحمت و پاداش و مهر او بهره ور خواهند شد؛ آرى، اين كتاب پرشكوه و اين شريعت انسان ساز و برنامه درخشان آسمانى سرچشمه بينش ها و رهنمود و رحمت براى مردمى است كه يقين آورند.

. آيا كسانى كه به بديها [و گناهان دست يازيدند، [چنين ]پنداشته اند كه ما آنان را بسان كسانى قرار مى دهيم كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند به گونه اى كه زندگى و مرگ آنان يكسان باشد؟! [راستى كه چه بد داورى مى كنند!

22. و خدا[ى فرزانه كران تا كران آسمانها و زمين را به حق آفريد، [تا انسانها بهره ور گردند و در راه رشد و كمال گام سپارند ]و تا هركسى در برابر آنچه فراهم آورده است سزا داده شود؛ و آنان هرگز مورد ستم قرار نخواهند گرفت.

23. پس آيا

آن كسى را كه هواى دل خويش را خداى خويشتن برگرفت، و خدا با دانشى [كه بر تبهكارى او دارد، وى را ]گمراه ساخت و بر شنوايى و دل او مهر زد و بر ديده اش پرده اى نهاد، [آيا چنين كسى را] ديدى؟! [راستى كيست كه پس از خدا[ى پرمهر و بنده نواز] او را راه نمايد؟ پس آيا [هواپرستان و حق ناپذيران اندرز نمى گيرند؟

24. و گفتند: جز اين زندگانى دنياى ما، [زندگى ديگرى در كار ]نيست؛ [گروهى مى ميريم و [گروهى ديگر] زنده مى شويم؛ و ما را جز روزگار نابود نمى سازد. امّا آنان به اين [پندار خويش ]هيچ [دليل و] دانشى ندارند؛ آنان جز در راه پندار گام نمى سپارند.

25. و هنگامى كه آيات روشن [و روشنگر] ما بر آنان خوانده شود، دليل آنان جز اين نيست كه مى گويند: اگر راست مى گوييد [كه رستاخيز و پاداش و كيفرى در كار است پدران ما را بياوريد.

نگرشى بر واژه ها

«اجترحوا»: اين واژه از ريشه «جراح» برگرفته شده، چرا كه اثر گناه بسان جراحت است و «اجتراح» به مفهوم به دست آوردن و فراهم آوردن چيزى آمده است كه در آيه منظور دست يازيدن به گناه و فراهم آوردن بدى و زشتى است؛ از اين رو «جرح» و «اجترح» بسان «كسب» و «اكتسب» است...

«سيئات»: مفرد اين واژه «سيئه» مى باشد كه به مفهوم كارى زشت و ناهنجارى آمده است كه انجام دهنده آن در خور نكوهش و كيفر است و واژه «حسنه» در برابر آن قرار دارد كه به مفهوم كارى است كه انجام رسان آن در خور ستايش و پاداش مى باشد.

«على بن عيسى» مى گويد:

كار زشت آن است كه اگر كسى بر انجام آن تواناست، بسيار شايسته است كه آن را انجام ندهد و در برابر آن كار نيك است كه اگر كسى مى تواند، شايسته است كه آن را انجام دهد و هر كارى كه انجام گيرد و هيچ يك از اين ويژگى ها در آن نباشد، كارى بيهوده است كه نه مى توان آن را به فرزانگى و درايت انجام درسان آن نسبت داد و نه به بى خردى و يا كم خردى او.

تفسير زندگى انسانى و ضد انسانى در آيات پيش سخن از شكوه و عظمت قرآن و هدايت و بينش دهى اين كتاب انسان پرور و ايمان آوردن به آن و انكار كنندگان آيات روشنگرش بود، اينك در نخستين آيه مورد بحث، در قالب پرسشى تفكرانگيز در سرزنش كفرگرايان و ظالمان مى فرمايد:

أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ آيا آن كسانى كه به بديها و گناهان دست يازيدند، چنين پنداشته اند كه ما آنان را بسان مردمى قرار مى دهيم كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند به گونه اى كه زندگى و مرگ آنان يكسان و همانند باشد؟!

به باور مفسران استفهامِ آغاز آيه شريفه انكارى است، و منظور اين است كه آنان چنين مى پندارند، امّا سخت در اشتباهند و ما زندگى و مرگ دو گروه حقگرا و باطل گرا را يكسان قرار نداده ايم.

پاره اى برآنند كه اين فراز تقديرى دارد كه در حقيقت اين گونه است:

«هذا القرآن بصائر للناس مؤدية الى الجنة افعلموا ذلك ام حسب الّذين...»

اين قرآن سرچشمه بينش ها براى مردم حق طلب مى باشد و آنان را به بهشت پرطراوت

و زيباى خدا مى رساند، آيا اين حقيقت را مى دانند يا آن كسانى كه به شرك و بيداد روى آورده و به زشتى و گناه دست يازيده اند چنين مى پندارند كه ما آنان را به جايگاه كسانى اوج مى بخشيم كه به خدا و پيامبرش ايمان آورده و با گفتار و كردار شايسته خويش خشنودى و رضايت حق را تحقق مى بخشند و راه و رسم پيامبرش را گام مى سپارند؟! به راستى آيا زندگى و مرگ اين دو گروه را يكسان قرار مى دهيم؟(132)

به بيان ديگر آيا آنان مى پندارند كه زندگى و مرگ كفرگرايان و ظالمان، همانند زندگى و مرگ توحيدگرايان و شايسته كرداران است؟

سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ راستى كه در مورد خدا بد داورى مى كنند! چرا كه خدا ايمان آوردگان و كفرگرايان را يكسان نمى داند و از ديدگاه خرد سالم نيز باوركردنى نيست كه حقگرا و باطل گرا يكسان باشند و عدالتخواه و ستم پيشه با يك چشم نگريست. به همين دليل آيه شريفه نشانگر آن است كه خدا در اين جهان ايمان آوردگان راستين و شايسته كردار را يارى مى كند و آنان را بر شرك گرايان پيروزى مى بخشد و هرگز چنين نخواهد شد كه آنان را بر جامعه توحيدگرا و شايسته كردار و رعايت كننده حقوق و حرمت يكديگر چيره سازد. افزون بر اين فرشتگان رحمت به هنگامه مرگِ ايمان آوردگان با نويد مهر و رحمت خدا بر آنان فرود مى آيند، امّا بر كفرگرايان و ستمكاران با خشم و نويد عذاب فرود مى آيند و بر سر و چهره آنان مى زنند و آنان را عذاب مى كنند.

در مورد اين زندگى و مرگى كه در آيه مورد بحث از آن سخن رفته است ديدگاه ها متفاوت است:

1- به

باور پاره اى از مفسّران منظور از اين زندگى، زندگى ايمان آوردگان و كفرگرايان در جهان ديگر است و منظور از مرگ آنان هنگامى است كه در اين جهان فرشتگان در آستانه مرگ براى دريافت روح و جان آنان به سراغشان مى روند.

2- امّا از «مجاهد» آورده اند كه منظور از زندگى و مرگ در آيه شريفه اين است كه: زندگى ايمان آوردگان براساس ايمان و فرمانبردارى از خداست و مرگ آنان نيز همان گونه است كه در هر دو جهان سعادتمند خواهند بود؛ امّا زندگى شرك گرايان و پايمال كنندگان حقوق ديگران براساس شرك و گناه و ستم و فريب است و مرگ آنان نيز درست همان گونه است. با اين بيان زندگى و مرگ توحيدگرايان و شرك گرايان يكسان نيست.

3- پاره اى نيز برآنند كه ضمير در «مماتهم» و «محياهم» به كفرگرايان برمى گردد و منظور اين است كه زندگى و مرگ آنان يكسان است، چرا كه اگر انسانِ زنده اى آفريدگارش را نشناسد و براساس حق و عدالت زندگى نكند، بسان مرده است و نه زنده؛ و مرگ و زندگى او يكسان است چرا كه نه در زندگى او خير و بركت و اثر و خاصيت مثبت و انسانى است و نه در مرگ او ؛ با اين بيان آيه شريفه در مقام نكوهش كفرگرايان و ظالمان و نفى زندگى زيانبار و تبهكارانه آنان است و روشنگرى مى كند كه بايد انسانى زندگى كرد و انسانى مرد و نه ضدانسانى.

* * *

در دوّمين آيه مورد بحث مى افزايد:

وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِ و خداى فرزانه آسمانها و زمين را براساس حق پديد آورد و نه بيهوده و

بى هدف؛ آنها را با اين هدف آفريد تا بندگانش از كران تا كران آنها بهره ور گردند و با انجام وظائف و رعايت مقررات خدا در خور پاداش او شوند.

وَلِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ و نيز هدف اين است كه هركسى كار شايسته اى انجام داده و عبادت و اطاعتى داشته است در برابر عملكرد شايسته اش پاداش داده شود و هركسى هم به گناه و بيداد دست يازيد و نافرمانى خدا را پيشه ساخت به كيفر كردارش برسد.

* * *

در ادامه سخن در اين مورد مى فرمايد:

أَفَرَأَيْتَ مَنْ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ آيا كسى را كه معبود خويشتن را هواى دل خويش قرار داده است ديده اى؟!

در تفسير اين فراز ديدگاه ها يكسان نيست:

1- به باور گروهى از جمله «ابن عباس»، «حسن»، و «قتاده» منظور اين است كه: هان اى محمد(ص)! آيا آن كسى را كه دين و ايمان خويشتن را براساس هواى دل خود خواسته است و بر اين اساس هر آنچه را دل مى خواهد، انجام مى دهد نگريسته اى؟ چنين كسى به دليل ايمان نداشتن به خدا و روز حساب، از كيفر و عذاب خدا نمى ترسد و به پاداش او نيز اميد ندارد؛ به همين جهت هواى دل خود را، معبود خويش گرفته و از آن پيروى مى كند و به هر گناه و پستى تن مى دهد؛ نه پروايى دارد تا او را از زشتى و گناه بازدارد و نه ايمان و اميدى به پاداش تا وى را به انجام كارهاى شايسته ترغيب كند.

2- امّا از «عكرمه» و «سعيدبن جبير» آورده اند كه منظورِ آيه شريفه اين است: آيا آن كسى را كه معبود

خود را براساس هواى دل خويش برمى گزيند ديده اى؟ چنين كسى براساس دليل و برهان و دانش و حكمت خداى خويش را نمى شناسد و آفريدگارش را به پرستش و عبادت نمى گيرد، بلكه هر آنچه را دوست داشت و دلش خواست به خدايى مى گيرد و آن را مى پرستد و هر آنچه با هوس هاى او سازگار نبود نمى پذيرد. بر اين اساس است كه پاره اى از كفرگرايان بت هاى سنگى و يا چوبى و فلزّى را مى پرستند و پاره اى ديگر بت هاى جديدتر و نوساز را ؛ پاره اى هواهاى جاه طلبانه خويشتن را، و پاره اى ديگر زورمداران و زرمندان و فريبكارانى را كه خود را خداوندگار خلق جا مى زنند و هستى آنان و سرنوشت و مرگ و حياتشان را به تيول خويش درمى آورند.

3- و «على بن عيسى» بر آن است كه منظور آيه شريفه اين است كه: آيا آن كسى را ديده اى كه به جاى سر تسليم فرود آوردن در برابر خداى يكتا، در برابر هواى دل خويش سر فرود آورده و همان گونه كه توحيدگرايان از خدا فرمانبردارى مى كنند، از هوس هاى خويش فرمان مى برد و هرچه دل بخواهد انجام مى دهد؟!

با اين بيان منظور اين نيست كه چنين كسى هواى دل خويش را مى پرستد و آن را خداى خود اعلان مى كند و در خور ستايش و پرستش مى نگرد، نه، بلكه منظور اين است كه در زندگى به جاى ايمان و پروا و رعايت حقوق و حرمت بندگان خدا و مرزهاى عدالت و انصاف و مقررات خدا، فرمانبردار و اسير دل خويش و هواهاى آن است و به هر زشتى و ستمى به خاطر وسوسه نفس دست مى زند.

در ادامه آيه

شريفه به پيامبر گرامى خاطرنشان مى گردد كه چنين كسى هرگز به راه توحيد و تقوا و ايمان و عدالت گام نخواهد سپرد.

وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ چرا كه خدا چنين كسى را به حال خود رها ساخته و به كيفر طبيعى حق ناپذيرى و سركشى و عدم تفكّر و تدبّرش در زندگى و نيز به خاطر عدم گزينش دين و آيين براساس آگاهى و بينش، او را در خور گمراهى ساخته و به راه راست هدايتش نفرموده است.

به باور پاره اى منظور اين است كه: و خداى فرزانه براساس علم خويش از حال و روز و فرجام كار او - كه حق را نخواهد پذيرفت - وى را گمراه ساخته است. با اين بيان در اين فراز از آيه مى توان گفت كه منظور از «اضلّه الله» اين است كه: «اى وجده ضالاً على حسب ما علمه...» ذات پاك و بى همتاى خدا چنين كسى را براساس دانش بى كران خود گمراه يافت و همان معلومش طبق علم او پديدار شد. اين جمله بسان اين سخن است كه كسى بگويد: «احمدت فلاناً، اى وجدته حميداً» من فلانى را ستوده يافتم.

و يا بسان بيان «عمرو» است كه مى گويد: قاتلناهم فما اجبناهم... كه منظور او اين است كه: ما با آنان پيكار كرديم و آنان را ترسو نيافتيم، و از آنها چيزى خواستيم و ديديم كه بخيل و تنگ نظر نيستند.

و به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: چنين كسى از راه حق گمراه گشته و به بيراهه رفته است.

با اين بيان واژه «اضلّ» به مفهوم گم شد، و گمراه گشت آمده است و نه گمراه ساخت؛

و از اين نمونه در نثر و شعر عرب آمده است...

وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ و بر گوش و دل او مهر زده و بر چشمش پرده اى افكنده است، تا به كيفر طبيعى كردار ظالمانه و گمراهانه اش هماره سرگردان و سرگشته بماند.(133)

فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ با اين وصف چه كسى مى تواند جز ذات پاك و بى همتاى خدا چنين كسى را به سوى حق و عدالت راه نمايد؟ آيا پس از خدا كسى مى تواند او را هدايت كند؟

به بيان ديگر منظور اين است كه: هرگاه كسى هواى دل خويش را پرستيد و خداى خود را، و هواى نفس خود پنداشت و آن گاه در پرتو هدايت الهى راه نيافت، ديگر اميدى به حق پذيرى و هدايت او نيست.

أَفَلَا تَذَكَّرُونَ پس آيا با اين همه پند و اندرز و روشنگرى و هدايت باز هم اندرز نمى گيريد؟

اين جمله در مقام نكوهش است و نشان مى دهد كه شرك گرايان و ظالمان پند نمى گرفتند و بسيارى ديگر نيز در اندرزپذيرى كوتاه مى آمدند كه خداى فرزانه به آنان دستور مى دهد كه اندرز گيريد و از خواب غفلت بيدار شويد و درست بينديشيد تا آفريدگار جهان و گرداننده توانا و دانا و فرزانه هستى را درست بشناسيد.

* * *

در چهارمين آيه مورد بحث در ترسيم پندار بى اساس دهرى مسلكان كه آفريدگار هستى را انكار مى كردند، مى فرمايد:

وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا

و آنان گفتند: جز همين زندگى دنيا كه ما اينك از آن بهره ور هستيم زندگى ديگرى نيست و ما پس از مرگ ديگر زنده نخواهيم شد؛ چرا كه پس از مرگ ديگر

زنده شدن و حساب و كتاب و پاداش و كيفرى در كار نخواهد بود.

نَمُوتُ وَنَحْيَا

در اين مورد سه نظر آمده است:

1- به باور پاره اى در اين جمله گويى تقديم و تأخير است، و منظور اين است كه: ما زنده مى شويم و آن گاه مى ميريم و جز اين زندگى و مرگ زنده شدنى در كار نيست.

2- امّا به باور پاره اى ديگر منظورِ شرك گرايان اين بود كه: بزرگ سالان ما از دنيا مى روند و نوزادان ما ولادت مى يابند و ديده به اين زندگى مى گشايند و پس از ما زندگى مى كنند.

3- و از ديدگاه برخى منظور اين است كه: پاره اى از ما مى ميريم و پاره اى ديگر زنده مى مانيم كه در اين صورت نظير اين آيه مى شود كه مى فرمايد: فاقتلوا انفسكم پس برخى از شما برخى ديگر را بكشد...(134)

وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ

و گردش چرخ روزگار چيزى و چيزى جز آمد و شد شب و روز و گذشت عمر و گردش چرخ روزگار چيزى ما را به سوى هلاكت و نابودى نمى راند.

گفتنى است كه شرك گرايان و كافران با اين بافته ها در انديشه انكار پديدآورنده هستى بودند.

وَمَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ آنان در مورد اين گفتار و اين سخن خويش كه مبدأ و معاد و يا خدا و روز رستاخيز و حساب و كتاب را انكار مى كنند هيچ دانش و آگاهى و دليل و برهانى ندارند، بلكه براساس پندار و تعصب و دنباله روى از ديگر كفرگرايان اين سخن را مى گويند.

إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ آرى، اينان تنها براساس پندار سخن مى گويند و جز گمان بى اساس و پايه، چيزى ندارند و نمى بافند.

اين

بيان قرآن بدان دليل است كه گفتار و پندار كفرگرايان چيزى از حقيقت را به همراه ندارد و آنان آفريدگار و گرداننده هستى را با عنوان «دهر» بر زبان مى آورند.

از پيامبر گرامى آورده اند كه در اين مورد فرمود: «لا تسبوا الدّهر فانّ الله هو الدّهر» به روزگار ناسزا نگوييد چرا كه منظور از روزگار آفريدگار هستى است. گفتنى است كه منظور از اين بيان آن است كه: مردمِ روزگار جاهليت هماره رويدادهاى بزرگ و بلاهاى ويرانگر و نابودكننده را به روزگار نسبت مى دادند و مى گفتند: اينها كار روزگار است، و آن گاه به روزگار ناسزا مى بافتند؛ به همين جهت پيامبر گرامى روشنگرى فرمود كه آفريننده و تدبيرگر جهان خداست، و همه امور و رويدادها به خواست او انجام مى شود بنابراين به انجام دهنده اين كارها ناسزا نگوييد كه ذات پاك خداست.

پاره اى نيز برآنند كه: منظور پيامبر آن است كه پديدآورنده و گرداننده روزگار خداست؛ بنابراين روزگار، خود، نه داراى اثرگذارى است و نه نقش؛ بلكه اين خداست كه اين كارها را انجام مى دهد و تدبير امور و نظام بخشى شئون به دست تواناى اوست.(135)

به باور ما ديدگاه نخست در تحليل سخن پيامبر بهتر به نظر مى رسد. گفتنى است كه در ادبيات عرب از اين سبك سخن كه كار آفريدگار هستى به روزگار نسبت داده شده باشد فراوان است و در اين گونه گفتار روشن است كه واژه «دهر» يا روزگار واژه اى بيش نيست و آفريدگار و تدبيرگر جهان و جهانيان خداى فرزانه است؛ با اين بيان اگر به روزگار ناسزا گفته شود در حقيقت به تدبير هستى گفته شده است...

* * *

و در آخرين آيه مورد بحث در اشاره به يكى از بهانه جويى هاى انكارگران مبدأ و معاد مى فرمايد:

وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ مَا كَانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ و هنگامى كه آيه هاى روشن و روشنگر ما به آنان خوانده مى شود، در برابر اين همه آيات دليل آنها تنها اين است كه مى گويند: اگر راست مى گوييد كه خدا دگرباره مردگان را زنده مى سازد و در روز رستاخيز براى پاداش و كيفر گرد مى آورد، پس پدران ما را از گورهاى خود به پا داريد و بياوريد و به آنان زندگى ببخشيد تا ما دريابيم كه خدا مى تواند مردگان را زنده سازد!

خداى فرزانه بدان دليل در برابر بهانه جويى هاى آنان پاسخ مثبت نداد كه مى دانست آنان نه در انديشه هدايت و شناخت حق و ايمان به خدا هستند بلكه در انديشه بهانه جويى و سياست وقت كشى و اذيت و آزار پيامبر خدا بودند و به پندار احمقانه خويش مى خواستند با اين پيشنهاد، طرف را به زانو درآورند؛ به همين جهت اگر خواسته آنان پذيرفته هم مى شد، بهانه از پى بهانه ساز مى كردند و اصلاح نمى پذيرفتند!

پرتوى از آيات الف - انواع زندگى ها

در آيات روشنگر و انسان سازى كه گذشت سخن از تفاوت عميق زندگى و مرگ انسان ها بود، و اين درست برخلاف پندار ما انسان هاست كه فكر مى كنيم زندگى و مرگ همه انسان ها همانند و يكسان است، در حالى كه اين گونه نيست. در نگرش اسلامى زندگى انسان ها مى تواند گوناگون و ناهمانند باشد، براى نمونه:

1- زندگى ابليسى از ويژگى هاى ابليسى، فريبكارى و دجّالگرى، خودبزرگ بينى و برترى جويى، آتش افروزى و خشونت طلبى،

عصيان در برابر حق و نافرمانى و حق ستيزى و اصلاح ناپذيرى و ستم و بيداد است كه در ده ها آيه از آيات قرآن آمده است. هنگامى كه انسانى در راه زندگى به جاى بهره ورى از خرد و منطق، بهره ورى از فطرت و وجدان، گام سپردن در راه راستى و درستى و ايمان و پروا و عدالت و انصاف و صداقت و اخلاص و... به اين آفت ها و خصلت هاى شيطانى گرفتار شد و به كمند دروغگويى و دجالگرى و حق كشى و برترى جويى و خشونت و آتش افروزى و اصلاح ستيزى درغلطيد، اينجاست كه زندگى او ديگر نه انسانى كه ابليسى است، و مرگ او نيز ديگر انسانى نخواهد بود، چرا كه او شيطان را نه به عنوان الگو و سرمشق كه به عبادت و پرستش گرفته است و به همان بلاى هستى سوزى گرفتار آمده است كه خدا او را از آن بازداشت و هشدار داد كه:

الم اعهد اليكم يا بنى آدم اَن لا تعبدوا الشيطان...

هان اى فرزندان آدم، مگر با شما عهد نكرده بودم كه شيطان را نپرستيد...؟

2- زندگى حيوانى از خصلت هاى بارز حيوان، محروم بودن از مشعل فروزان خرد و انديشه، محروم بودن از دانش و بينش، نداشتن رشد و كمال، و حركت براساس غرائز حيوانى است؛ درست به همين دليل هم نه از حق و عدالت چيزى مى فهمد و نه از رعايت حقوق و حرمت ديگران؛ نه در انديشه آراستگى به ارزش هاى والاى انسانى است، و نه پيراستگى از ضد ارزش ها و آفت هاى اخلاقى و ارزشى، چرا كه ابزارهاى اين كار به آن موجود ارزانى نشده است...

حال اگر انسانس با داشتن چراغ روشنگر

خرد و نداى جاودانه وجدان و فطرت، و با داشتن نعمت گوش شنوا و چشم بينا و دل بيدار و تمايلات عالى و اوج بخش، همه را رها كند و به خصلت هاى حيوانى روى آورد و در برابر وسوسه هاى دل و هواهاى آن اسير گردد و به جاى پرستش خداى دانا و توانا، هوس هاى دل را بپرستد و اطاعت كند، آيا زندگى چنين انسانى حيوانى نيست؟!

به باور ما چرا، و بدتر از زندگى حيوانى است! و قرآن شايد در نكوهش همين شيوه از زندگى و مرگ است كه مى فرمايد: و لقد درأنا لجهنم كثيراً من الجن والانس لهم قلوب لا يفقهون بها و لهم اعن لا يبصرون بها و لهم آذان لا يسمعون بها اولئك كالانعام بل هم اضلّ...(136)

و به يقين ما بسيارى از جنّيان و آدميان را براى دوزخ آفريده ايم، چرا كه آنان دل هايى دارند كه با آن حقايق را درنمى يابند، و ديدگانى كه با آنها نمى بينند، و گوش هايى كه با آنها حقيقت را نمى شنوند، آنان چهارپايان هستند، بلكه گمراه ترند...

ب - منظور از پرستش هواى دل در آياتى كه گذشت سخن از كسانى رفت كه هواى دل خويش را خداى خود مى گيرند و به جاى عبادت خداى يكتا و بى همتا به پرستش بت نفس و يا اين خطرناكترين و منفورترين و زيانبارترين بت مى پردازند و دنيا و آخرت خويش و ديگران را نيز تباه مى كنند؛ در اينجا اين پرسش مطرح است كه منظور از پرستش هواى دل چيست؟ و چگونه ممكن است انسان آن را به جاى خدا قرار دهد و بپرستد؟

در پاسخ اين پرسش بايد توجه داشت كه

منظور از پرستش در اينجا، نه سجده كردن كه فرمانبردارى و اطاعت بى چون و چرا و بى حد و مرز نمودن است؛ بر اين باور اگر فرد و يا جامعه اى از زورمدار و يا يك چهره علمى و فكرى و سياسى و اجتماعى و نظامى، يا هركس ديگر، و يا از هواى دل خويش به طور بى چون و چرا و بدون دليل خواهى و فراتر از مقررات خدا و قانون عادلانه و انسانى فرمانبردارى كرد، و گردن نهادن بر خواست او را بر فرمان خدا و مقررات او مقدم داشت و به خاطر آن از مرز مقررات خدا گذشت و از آن چهره مورد نظر بت ساخت و در بتكده دل آويخت و براى خشنودى او به هر جنايت و خيانت و فريب و كشتار دست يازيد و حقوق بشر را پايمال ساخت و بى آبرويى دنيا و آخرت را به جان خريد و شخص پرست و بت پرست بود. مگر كيش شخصيت و بت پرستى جاهليت جز اين است؟!

آرى چنين كسى در حقيقت آن چهره زورمدار و خودكامه و حق ستيز و يا هواى دل خويش را مى پرستد، گرچه ادعاى خداپرستى كند و به گونه اى ظاهرى يا تشريفاتى و يا طبق آداب و رسوم جارى نماز هم بخواند...

و اين حقيقت كه در آيات قرآن ده ها بار از پرستش شيطان و يا علماى يهود و نصارا، و يا هواى دل سخت هشدار داده شده است، منظور همين فرمانبردارى بى قيد و شرط از آنهاست نه سجده ظاهرى در برابر آنها. در اين مورد آورده اند كه ششمين امام نور فرمود:

اما واللّه ما صاموا لهم، و لا صلوا،

و لكنهم احلوا لهم حراماً و حرموا عليهم حلالاً، فاتبعوهم و عبدوهم من حيث لا يشغرون.(137)

به هوش باشيد، به خداى سوگند كه يهود و نصارا، نه براى رهبران خويش روزه مى گرفتند و نه نماز مى خواندند و در برابرشان سجده مى كردند، بلكه آنچه آفت دين آنان بود و آنان را پرستشگر رهبرانشان ساخت اين بود كه رهبران جاه طلب و خودكامه آنان خويشتن را حاكم مطلق و فرمانرواى بى قيد و شرط مى خواندند و آن مردم تهى مغز نيز مى پذيرفتند، آنان حرام را براى پيروان خود حلال، و حلال را حرام مى ساختند، و آن مردم نيز بى چون و چرا مى پذيرفتند و بى آنكه بدانند، رهبرانشان را مى پرستيدند و بر جايگاه خدايى مى نشاندند!

با اين بيان منظور از پرستش در اين موارد اطاعت و فرمانبردارى بدون چون و چراست.

ج - نفرت انگيزترين بت در فرهنگ انسان پرور قرآن و عترت، بت هواى نفس نفرت انگيزترين و تباه آفرين ترين بت در زندگى انسان است و به همين دليل هم در انبوهى از آيات و روايات از راه هاى گوناگون و شيوه هاى مختلف، از اين خطر سهمگين به انسان هشدارها داده شده است. براى نمونه:

1- پيامبر گرامى در اين مورد فرمود:

«انّ اخوف ما اخاف على امتى الهوى و طول الامل، امّا الهوى فانّه يصدعن الحق، و امّا طول الامل فينسى الاخرة»(138)

زيانبارترين چيزى كه بر جامعه و مردم خويش از آن در هراسم، دو آفت است: يكى هواپرستى و ديگر آرزوهاى دور و دراز؛ چرا كه آفت نخست انسان را از گام سپردن در شاهراه حق و عدالت باز مى دارد و آفت دوّم سراى آخرت را از ياد مى برد و انسان را

به مستى و پستى گرفتار مى سازد؛ و به گونه اى مسخ مى كند كه همه مرزها را درمى نوردد و حقوق و حرمت ها را پايمال مى سازد و رسوايى ها به بار مى آورد!

2- و نيز آورده اند كه فرمود:

«ما عبد تحت السماء اله ابغض الى الله من الهوى»(139)

هرگز در زير اين آسمان نيگلون، در پيشگاه خدا، معبودى منفورتر از هواى دل مورد پرستش قرار نگرفته است.

3- از امير مؤمنان آورده اند كه در برابر پرسش كسى كه از بيدادپيشه ترين و زورگوترين فرمانروايان مى پرسيد، فرمود: الهوى(140) زورمدارترين و تجاوزكارترين فرمانروايان هواى نفس است اگر بر انسان چيره شود و مورد پرستش قرار گيرد.

3- از ششمين امام نور آورده اند كه فرمود:

انّى لا رجوا النّجاه لهذه الامة لمن عرف حقنا منهم الاّ لاحدٍ ثلاثه: صاحب سلطان جائر، و صاحب هوى، والفاسق المعلن(141)

من براى آن كسانى از اين امّت كه حق ما را بشناسد و پاس دارند، اميد نجات دارم، مگر براى سه گروه از آنان، كه عبارتند از: دوستان و دستياران زمامداران بيدادپيشه و حق كشى و پايمال كننده حقوق انسان ها، هواپرستان و هوسبازان، و ديگر كسانى كه به طور آشكار گناه و ستم مى كنند و از شكستن مرزهاى مقررات خدا باكى به دل راه نمى دهند و خود را رسواى دنيا و آخرت مى سازند و از افكار عمومى نمى هراسند...

4- و نيز در هشدارى تكاندهنده فرمود:

احذروا اهوائكم كما تحذرون اعدائكم، فليس شئى اعدى للرجال من اتباع اهوائهم و حصائد السنتهم.(142)

هان اى مردم، از هواى دل خويش بترسيد، درست همان سان كه از دشمنان خود مى ترسيد و هماره مراقب هستيد؛ چرا كه براى انسان چيزى زيانبارتر و نابودكننده تر

از پيروى هواى نفس و آنچه بر زبان مى آيد و بى حساب و كتاب گفته مى شود، نيست.

د - راز اين همه هشدار

راستى، اين همه هشدار از خطر هواى نفس چرا؟ و راز اين همه روشنگرى و توجّه دهى چيست؟

چرا در ميان انواع بت هاى قديم و جديد، بت هواى دل از همه نفرت انگيزتر، زيانبارتر، هولناك تر، نابودكننده تر و انحطاطآورتر شناخته شده است؟ راستى چرا؟

آيا اين هشدارها نشانگر آن نيست كه:

1- در ميان بت هاى چوبى و فلزى و پديده هاى آسمانى، نظير خورشيد و ماه و ستارگان، بت زورمداران و زرمندان و فريبكاران منفورتر است؛ چرا كه بت هاى بى جان و زبان، تنها با ويژگى دلربايى و جذابيت خويش پرستشگران تاريك انديش را به قربانگاه خويش وسوسه مى كنند و به قربانى خويش مى كشانند امّا بت هاى جاندار و زباندار اغواگرند و با زبان و بيان و امكانات خود و ديگران و با بهره گيرى ظالمانه از زر و زيور و تزوير ساده دلان و بردگان هوا و هوس را به پرستش خويش و پاسدارى از بارگاه فريب و ريا وسوسه مى كنند؛ پس در ميان انواع بت ها، بت هاى جاندار و زباندار، چون فرعونها و نمرودهاى قرون و اعصار و... خطرناك ترند!

2- و خطرناك تر از همه اينها، بت هواى نفس است چرا كه افزون بر قدرت نيرومند اغواگرى و سوق دهندگى اش به سوى گناه و زشتى، به گونه اى ضد ارزش ها و پليديها و نازيبايى ها و ناروا و زشتى ها را در نظر فرد و جامعه و حكومت آراسته مى سازد و او را در كمند فريب اسير مى سازد، كه زشت را زيبا مى نگرد و گناه را صلاح، و نافرمانى را فرمانبردارى، و ستم را عدالت،

و حق كشى را رعايت حق و انصاف، و پايمال ساختن زشت و بى شرمانه حقوق انسانها را تأمين حقوق بشر و... و آن گاه بر آن كارها افتخار هم مى كند و مى بالد...(143)

3- و نيز راز اين همه هشدار از هواى دل آن است كه شيطان با همه پليدى و شقاوت، كه به صراحت با انسان اعلان جنگ مى كند پايگاهش در دنياى وجود انسان و هواى نفس است؛ و اگر اين نباشد وسوسه او كارساز نمى افتد...

4- و نيز اين همه هشدار بدان جهت است كه هواى نفس در صورت چيره شدن بر انسان، همه وسايل و ابزارهاى راهيابى و حقگرايى و شرافت و كرامت خواهى انسان را بى اثر مى سازد و به آنها اجازه درك و دريافت و ارزيابى و گزينش درست نمى دهد؛ بر دل انسانها مهر مى نهد و بر جلو چشم او پرده مى افكند و او را برده و اسير خويش مى سازد و او را به خاك سياه مى نشاند و دانسته او را با آفت حق ستيزى و اصلاح ناپذيرى و لجاجت و يكدندگى به دوزخ دنيا و آخرت سوق مى دهد.(144)

5- و سرانجام اينكه راز اين همه هشدار از هواى نفس و اسارت در چنگال آن اين است كه چه بسا يك لحظه پرستش آن و گوش سپردن به وسوسه اش، نه تنها يك عمر ندامت و رسوايى به بار مى آورد كه گاه اين رسوايى و ندامت تا سراى آخرت نيز كشيده مى شود...

از اين رو بايد به خدا پناه برد و از او خواست تا به انسان پناه دهد و از خطر و شرارت انواع بت ها، به ويژه بت نفس و هواى نفس او را مصون

دارد.

. [هان اى پيامبر!] بگو: خداست كه شما [انسانها ]را زندگى مى بخشد، سپس مى ميراند، آن گاه شما را به سوى روز رستاخيز - كه هيچ ترديدى در [آمدن آن نيست - گرد مى آورد؛ امّا بيشتر مردم [اين حقيقت را ]نمى دانند.

27. و فرمانروايى آسمانها و زمين، تنها از آنِ خداست؛ و روزى كه رستاخيز برپا گردد، در آن روز باطل گرايان [هستند كه ]زيان خواهند كرد.

28. و [در روز رستاخيز] هر جامعه اى را به زانو درآمده خواهى ديد؛ هر امّتى به سوى كارنامه [زندگى خويش فرا خوانده مى شود؛ [و به آنان گفته مى شود:] امروز پاداش [و كيفر ]آنچه را انجام مى داديد به شما خواهند داد.

29. اين است كتاب [و نوشته ما كه به حق به زيان شما سخن مى گويند؛ بى ترديد ما آنچه را شما انجام مى داديد مى نوشتيم.

30. امّا كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، پروردگارشان آنان را در [سايه مهر و] رحمت [وصف ناپذير ]خود درخواهد آورد؛ اين است آن كاميابى آشكار.

تفسير روزى كه رستاخيز برپا مى گردد

در آيات گذشته بهانه جويى كفرگرايان در مورد تقاضاى زنده شدن پدران و نياكانشان براى ايمان به مبدأ و معاد ترسيم گرديد، اينك آيه مورد بحث، قرآن شريف روى سخن را به پيامبر مى كند و مى فرمايد:

قُلْ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ هان اى پيامبر! در برابر بهانه جويى كفرگرايان بگو: خداى تواناست كه شما را زندگى مى بخشد، نه جز او، چرا كه جز ذات پاك و بى همتاى او كسى قدرت زندگى بخشيدن به هيچ پديده و يا موجودى را ندارد، و اوست كه توانا و زندگى بخش است.

ثُمَّ يُمِيتُكُمْ آن گاه به

هنگام پايان يافتن دوران مقرر زندگى و سرآمد عمرتان شما را مى ميراند.

ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ

سپس شما را براى روز رستاخيز - كه هيچ ترديدى در فرارسيدن آن نيست - گرد مى آورد و به حساب كارها مى رسد و پاداش و كيفر شايسته كرداران و تبهكاران را به آنان مى دهد.

وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ امّا مردم اين حقيقت ظريف را نمى دانند و به آن ايمان نمى آورند.

* * *

در ادامه سخن در اين مورد، به پرتوى از قدرت بى كران خدا كه امكان زنده شدن مردگان و گردآوردن همه انسان ها در روز رستاخيز را نشان مى دهد اشاره مى كند و مى فرمايد:

وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ و فرمانروايى آسمانها و زمين از آنِ خداست، به همين دليل هم براى او بسيار آسان است كه مردگان را در آستانه رستاخيز برانگيزد و دوباره به آنان جامه هستى بپوشاند.

وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ و آن روز كه رستاخيز برپا گردد، اين باطل گرايان و ظالمان هستند كه زيان خواهند ديد، چرا كه آنان در زندگى با روى گردانى از حق و انجام كارهاى شايسته و سبك و شيوه عادلانه و انسانى، به باطل و بيداد روى آورده و حقوق انسانها را پايمال ساخت و جانها و زندگى ها را در گناه از دست داده اند؛ از اين رو در روز رستاخيز زيانكار خواهند بود و زيان خواهند برد و به عذاب ماندگار گرفتار خواهند شد.

* * *

صحنه هايى از دادگاه رستاخيز

در سوّمين آيه مورد بحث در اشاره به صحنه اى گويا و هشداردهنده از دادگاه رستاخيز مى فرمايد:

وَتَرَى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةً

و آن روز سخت و

سرنوشت ساز هر جامعه و امتى را به زانو درآمده خواهى ديد. آنچه آمد ترجمه اى از آيه است و در تفسير آن ديدگاه ها متفاوت است:

1- به باور «ابن عباس» منظور اين است كه: در روز رستاخيز هر جامعه و امتى را خواهى ديد كه بر ران هاى خويش تكيه زده و براى روشن شدن سرنوشت خويش، با نگرانى لحظه شمارى مى كند.

2- امّا به باور گروهى از جمله «مجاهد» منظور اين است كه: در روز رستاخيز هر جامعه و امتى را به حالت ذلت زده خواهى ديد كه نشسته اند، درست آن گونه كه در برابر قاضى دادگر و پرصلابت به حالت نيم خيز قرار مى گيرند،

3- از ديدگاه پاره اى اين گونه نشستن و به زانو درآمدن در دادگاه رستاخيز ويژه كفرگرايان و بيدادپيشگان است، نه همه گناهكاران يا همه انسانها.

4- امّا پاره اى برآنند كه همه انسانها را در آن روز به همين حالت و هيئت در انتظار حسابرسى كارهايشان خواهى ديد.

در دومين فراز از آيه مورد بحث در اشاره به دومين صحنه از دادگاه رستاخيز مى افزايد:

كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلَى كِتَابِهَا

در آن شرايط و آن روز هر جامعه و امتى به سوى كارنامه زندگى اش فرا خوانده مى شود.

پاره اى برآنند كه: در آنجا هر جامعه اى به سوى كتاب و برنامه اى كه به پيامبرش فرود آمده است، فرا خوانده مى شود تا پاسخ دهد كه با آن كتاب و برنامه چگونه رفتار كرده است؟

الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ و آن گاه در سومين صحنه از دادگاه به آنان گفته مى شود: امروز پاداش و كيفر آنچه را در زندگى انجام مى داديد به شما خواهند داد و هركسى هر

آنچه را از نيك و بد انجام داده و از گل و خار كِشته است، همان را خواهد درويد.

* * *

در چهارمين آيه مورد بحث در ترسيم صحنه اى ديگر از آن دادگاه عادلانه مى فرمايد:

هَذَا كِتَابُنَا يَنطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِ آن گاه از بارگاه آن فرمانرواى دنيا و آخرت ندا مى رسد كه: هان اى انسانها! اين كتاب و نوشته ما در مورد عملكرد شما است كه به حق به زيان شما سخن مى گويد و گواهى مى دهد، چرا كه شما بد رفتيد و تاريك انديشيديد و ستم كرديد!

شايد منظور اين است كه: اين پرونده و كارنامه زندگى شما به گونه اى دقيق و ظريف و عادلانه و روشن تنظيم شده است كه گويى زبان دارد و از همه كارهاى شما خبر مى دهد و با شما سخن مى گويد و به كردارتان گواهى مى دهد.

إِنَّا كُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ چرا كه ما در دنيا دستور داده بوديم كه همه رفتار و كردار شما به وسيله فرشتگان حافظ و مراقب نوشته شود و ثبت گردد.

گفتنى است كه واژه «استنساخ» به مفهوم دستور و فرمان به نسخه نوشتنى و نمونه برداشتن آمده است؛ درست بسان واژه «استكتاب» كه به مفهوم فرمان نوشتن كتاب آمده است.

از ديدگاه «ابن عباس» و ديگر مفسران پيشين، منظور از واژه كتاب درآيد، لوح محفوظ است كه در روز رستاخيز به آنچه از خوبيها و بديها در آن آمده است، گواهى خواهد داد.(145)

با اين بيان گويى جريان اين گونه خواهد بود كه: فرشتگان مراقب اعمال انسان، در آنجا از فرشتگان لوح محفوظ خواهند خواست تا نمونه و نسخه اى از

دفتر كلّ، در مورد عملكرد هر فرد و جامعه اى به آنان بدهند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث در اشاره به سرنوشت شايسته كرداران و ظالمان مى فرمايد:

فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ امّا آن كسانى كه در زندگى ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، پروردگارشان آنان را در سايه رحمت و مهر خويش درخواهد آورد و آنان وارد بهشت پرطراوت و زيباى خدا خواهند شد و به پاداش پرشكوه او خواهند رسيد.

ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ و اين است آن كاميابى و سرفرازى آشكار كه پيامبران از آن سخن مى گفتند.

. و امّا آن كسانى كه كفر ورزيدند [و به باطل و بيداد روى آوردند، به آنان گفته مى شود:] مگر آيات من بر شما خوانده نمى شد، [و شما را به راه حق و عدالت راه نمى نمود، ]امّا شما تكبر مى ورزيديد و مردمى گناه پيشه بوديد؟!

32. و هنگامى كه گفته مى شد: به يقين وعده خدا حق است و در [فرا رسيدن رستاخيز هيچ ترديدى نيست؛ [شما به انگيزه انكار ]مى گفتيد: ما نمى دانيم رستاخيز چيست: [و در مورد آن ]تنها پندارى [پرابهام مى ورزيم، و ما [به فرارسيدن آن ]يقين نداريم.

33. و [كيفر] كارهاى بدِ آنان [كه در زندگى بدانها دست يازيده اند ]برايشان آشكار مى گردد و آنچه را كه به تمسخر مى گرفتند آنان را فرا مى گيرد.

34. و [به آنان گفته مى شود: همان سان كه ديدار امروزتان را از ياد برديد، [ما نيز] امروز شما را از ياد مى بريم؛ و جايگاه شما آتش [شعله ور دوزخ است؛ و هيچ يار و ياورانى برايتان نخواهد بود.

35. اين

بدان سبب است كه شما آيات خدا را به ريشخند گرفتيد و زندگى دنيا [و زرق و برق آن شما را فريفت؛ پس امروز نه از اينجا بيرون آورده مى شوند و نه پوزشخواهى [و عذرشان ]پذيرفته خواهد شد.

36. پس ستايش از آن خداست، پروردگار آسمانها و پروردگار زمين، پروردگار جهانيان.

37. و در آسمانها و زمين، بزرگى، تنها از آن اوست، و اوست آن پيروزمند فرزانه.

تفسير سرنوشت ناسپاسان و ظالمان در آيات گذشته پس از ترسيم صحنه هايى هشداردهنده از دادگاه رستاخيز به ترسيم سرنوشت شايسته كرداران و خوبان پرداخت، اينك در نخستين آيه مورد بحث در مورد سرنوشت كفرگرايان و ظالمان مى فرمايد:

وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَفَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ و امّا آن كسانى كه كفر و ناسپاسى پيشه ساخته و به گناه و زشتى دست يازيدند، و به آنان گفته مى شود: آيا دليل ها و برهان هاى ما از قرآن شريف بر شما تلاوت نگرديد و شما به جاى دل سپردن به آنها و ايمان به خدا و رستاخيز، در برابر آنها راه خودكامگى و تكبرورزيدن در پيش گرفتيد؟!

وَكُنتُمْ قَوْمًا مُجْرِمِينَ و شما مردمى گناهكار و كفرگرا بوديد.

واژه «مجرم» به مفهوم كفرگرا و حق ناپذير آمده است، درست همان گونه كه در اين آيه به اين مفهوم است كه مى فرمايد «افنجعل المسلمين كالمجرمين»(146) آيا ما توحيدگرايان و مسلمانان را بسان كفرگرايان قرار مى دهيم؟!

* * *

در دوّمين آيه مورد بحث مى افزايد:

وَإِذَا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ و هنگامى كه گفته مى شد؛ به يقين وعده خدا حق است و در فرا رسيدن رستاخيز هيچ ترديدى نيست، شما با

اصرار و انكار مى گفتيد: ما نمى دانيم رستاخيز و هنگامه فرارسيدن آن چيست؟!

إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا

ما در اين مورد تنها در پندارى ابهام آميز و بى فايده به سر مى بريم و در آن در ترديد هستيم.

وَمَا نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ و ما به فرا رسيدن آن يقين نداريم.

* * *

و مى افزايد:

وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُوا

و حقيقت كارهاى بد و نارواى آنان برايشان آشكار مى گردد و درمى يابند كه كيفر گناهانى كه انجام داده اند، چيست و چگونه گريبانشان را مى گيرد؟

وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُون و سرانجام آنچه را به باد تمسخر مى گرفتند آنان را فرا مى گيرد و بر آنان فرود مى آيد.

* * *

در ادامه آيات در اين مورد مى فرمايد:

وَقِيلَ الْيَوْمَ نَنسَاكُمْ كَمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا

و به آنان گفته مى شود: اينك شما را در اين عذاب مرگبار رها مى كنيم و از ياد مى بريم، درست همان سان كه شما ديدار امروزتان را به فراموشى سپرديد.

به باور «ابن عباس» منظور اين است كه: همان گونه كه شما خويشتن را براى ديدار امروز آماده نساختيد، اينك ما نيز شما را در همين عذاب دوزخ رها مى سازيم.

امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: همان گونه كه شما روز رستاخيز را به دست فراموشى سپرديد، اينك ما نيز شما را به فراموشى سپرده و در عذاب رها مى كنيم.

وَمَأْوَاكُمْ النَّارُ

و جايگاه شما آتش شعله ور دوزخ است.

وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ و برايتان يار و ياورى نخواهد بود تا شما را از عذاب برهاند.

* * *

در پنجمين آيه مورد بحث در ترسيم دليل گرفتار آمدن

شرك گرايان و ستمكاران به عذاب دردناك دوزخ مى فرمايد:

ذَلِكُمْ بِأَنَّكُمْ اتَّخَذْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا

دليل اين سرنوشت سياه و گرفتار آمدن در عذاب و كيفر، آن است كه شما آيات روشن و روشنگر خدا را به باد تمسخر گرفتيد؛

وَغَرَّتْكُمْ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا

و زرق و برق دنيا و جاه و مقام ناپايدار آن شما را فريفت و كو و كرتان ساخت.

فَالْيَوْمَ لَا يُخْرَجُونَ مِنْهَا

از اين روز آنان امروز نه از اين عذاب و آتش دوزخ بيرون آورده مى شوند، و نه از آنان پوزشخواهى و معذرت طلبى خواهند خواست؛ چرا كه از سويى فرصت انجام كارهاى شايسته و خداپسندانه سپرى شده و از دگر سو مى دانيم كه توبه و بازگشت به سوى خدا و تعميم به جبران كوتاهى ها مربوط به اين جهان است و نه جهان ديگر؛ مگر نه اينكه اينجا سراى عمل است و آنجا سراى پاداش؟

به باور برخى منظور اين است كه: و نه از آنان پوزش و توبه پذيرفته خواهد شد.

پنج وصف از اوصاف گرداننده هستى در ششمين آيه مورد بحث در اشاره اى روشنگر و انسان ساز به پاره اى اوصاف پديدآوردنده و گراننده دانا و تواناى هستى مى فرمايد:

فَلِلَّهِ الْحَمْدُ

پس سپاس و ستايش از آن خداست؛

رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَرَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَالَمِينَ چرا كه او پروردگار آسمانها و پروردگار زمين و پروردگار همه جهانيان است.

به باور پاره اى منظور اين است كه: همه سپاس ها و ستايش ها و برترين و والاترين آنها از آن خداست؛ از آنِ همو كه پديدآورنده آسمانها و زمين و گرداننده امور و شئون آنها و آفريننده و تدبيرگر امور جهان و جهانيان است.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث كه پايان بحث اين سوره است، در اشاره به عظمت آن ذات پاك و بى همتا مى فرمايد:

وَلَهُ الْكِبْرِيَاءُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ و در آسمانها و زمين بزرگى و عظمت تنها از آن اوست و ذات بى همانند آن فرمانرواى بزرگ است كه داراى اقتدار و شكوه و والايى بى نظير و بى همانندى است، و جز او كسى فرمانرواى كران تا كران هستى نيست.

در حديث قدسى آمده است كه فرمود: «الكبرياء ردايى و العظمة ازارى، فمن نازعنى واحدة منها القية فى جهنّم».

دو ويژگى بزرگى و عظمت يا بلندمرتبه بودن و شكست ناپذير بودن از ويژگى هاى من است، از اين رو هر كس در اين دو ويژگى با من درافتد و به ستيزه برخيزد او را به آتش شعله ور دوزخ در خواهم افكند.

وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ و اوست آن پيروزمند فرزانه.

آرى، اوست كه در شكست ناپذيرى و توانمندى يكتاست و در تدبير امور جهان و جهانيان فرزانه و والاست.

به باور پاره اى منظور اين است كه: اوست كه در كيفر كفرگرايان و انتقام گرفتن از ظالمان پيروز است و در آنچه نسبت به شايسته كرداران و خوبان انجام مى دهد و پاداش ارزانى مى دارد فرزانه و دانا است.

پرتوى از سوره مباركه ترجمه و تفسير آيات سى وهفتگانه اين سوره مباركه نيز در پرتو مهر و لطف خداى بنده نواز به پايان رسيد و ما با عبور از چهل و پنجمين بوستان سرسبز و پرطراوت و پرميوه قرآن شريف و آشنايى با آيات عطرآگين و روشنگر اين سوره، مشام جان را به اين درس ها و اين مفاهيم و معارف انسان پرور

و روشنگرِ راه معطر ساختيم:

1- پرتوى از نشانه هاى او در كران تا كران هستى،

2- چرا رويگردانى از حق و عدالت؟

3- كيفر دروغ پردازان گناه پيشه،

4- سرچشمه رحمت و هدايت،

5- آفت ناسپاسى كفرانگرى بلاى جان بنى اسرائيل،

6- راه و رسم انسانى و آسمانى پيامبر،

7- زندگى انسانى و ضدانسانى،

8- پرتوى از آيات،

انواع زندگى ها،

زندگى شيطانى،

زندگى حيوانى،

منظور از پرستش هواى دل،

نفرت انگيزترين بت،

راز اين همه هشدار

9- روزى كه رستاخيز برپا مى گردد،

10- صحنه هايى از دادگاه رستاخيز،

11- سرنوشت ها،

12- پنج وصف از اوصاف خدا،

و دهها نكته دقيق و درس ظريف و انسانى كه گذشت...

بار خدايا به آيات روشن و روشنگر قرآن و به والايى ها و ويژگى هاى آورنده و آموزگار آن، حضرت محمد(ص) و به حرمت خاندان پاك و پاكيزه اش ما را به سرچشمه زلال دو امانت گرانبهاى او راهنما باش، و لحظه اى ما را به حال خود وامگذار. آمين رب العالمين.

تفسير اطيب البيان

سوره جاثيه ، غرض سوره : بيان توحيد، تشريع شريعت ، مسأله حساب و وعده و وعيدبراساس بشارت و انذار خلق .

(1) (حم ): (حا، ميم )

(2) (تنزيل الكتاب من الله العزيز الحكيم ): (اين كتابيست نازل شده از جانب خداوند عزيز و حكيم )(حم ) از حروف مقطعه و رموز قرآنيست . مي فرمايد اين قرآن كتابيست كه از ناحيه خدايي نازل شده كه ، عزيز است و هيچ نيرويي بر او غالب نمي شود و حكيم است لذابراساس حكمتش براي هدايت خلق قرآن را نازل فرموده و (تنزيل ) اشاره به نزول تدريجي قرآن دارد به خلاف (انزال ) كه نزول

دفعي آن است .

(3) (ان في السموات والارض لايات للمؤمنين ): (بدرستي در آسمانها و زمين براي اهل ايمان نشانه هايي هست .)

(4) (وفي خلقكم ومايبث من دابه ايات لقوم يوقنون ): (و نيز در خلقت شما و هرجانداري كه مي پراكند، براي اهل يقين نشانه هايي هست )

(5) (واختلاف الليل والنهار وما انزل الله من السماء من رزق فاحيا به الارض بعدموتها وتصريف الرياح ايات لقوم يعقلون ): (و در اختلاف شب و روز و رزقي كه خدا از آسمان نازل مي كند و به وسيله آن زمين را بعد از مردنش زنده مي سازد و درگرداندن بادها نشانه هايي براي اهل تعقل هست )

(6) (تلك ايات الله نتلوها عليك بالحق فباي حديث بعدالله واياته يؤمنون ):(اينها همه آيات خداست كه ما آن را به حق بر تو تلاوت مي كنيم ، پس بعد از سخن خداو آيات او ديگر به چه سخني ايمان مي آورند؟€)(آيت ) يعني علامت و نشانه اي كه دال بر وجود چيزي باشد و به آن اشاره نمايد.مي فرمايد، آسمانها و زمين آيات و نشانه هايي هستند كه با ارتباط اجزائشان دلالت مي كنند كه الله خالق و مدبر امر آنهاست و شريكي ندارد، چون اگر براي آنها پديدآورنده اي نبود، پديد نمي آمدند و اگر مدبرشان يگانه نبود، نظام هاي جزئي آنهامتناقض مي شد و تدبيرشان مختلف مي گشت . در ادامه مي فرمايد: در خود شما از حيث خلقت كه وجودتان مركب است از بدن مادي زميني كه با مرگ فساد مي پذيرد و جزءمجرد و علوي غير مادي يعني روح كه با مرگ فاسد نمي شود،

آياتي براي اهل يقين وجود دارد و نيز در هر جنبنده اي كه خدا آن را در روي زمين پراكنده است از حيث خلقتش براي مردمي كه راه يقين را مي پيمايند، آياتي وجود دارد چون آنها خداي سبحان را مي شناسند و به وحدانيت الوهيت و ربوبيت او يقين دارند.همينطور در اختلاف شب و روز به حسب فصول مختلف سال و آب باراني كه منشأارزاق بشر است و به واسطه آن زمين مرده سرسبز و خرم مي گردد، و در گرداندن بادها ازجائي به جاي ديگر كه موجب تحرك ابرها و تلقيح گياهان و دفع عفونتها و دفع رايحه هاي ناپسند و حركت امواج دريا و... مي شود، نشانه هايي براي اهل تعقل وجوددارد چون آنها با عقل خود ميان حق و باطل و خوب و بد تميز مي دهند، و اگر هر دسته از آيات را به قوم خاصي اختصاص داده شايد وجهش اين باشد كه خلقت آسمانها وزمين با دلالتي ساده و بسيط انسان را به سوي خالقش هدايت مي كند و هر فرد با ايماني از ديدن آنها پي به خالقشان مي برد.اما اين معنا كه خدا خالق انسان و ساير موجودات جاندار و صاحب حيات و شعوراست كه به آنها ارواح و نفوسي از وراي عالم ماده (يعني عالم ملكوت ) اضافه نموده ،معنايي است كه درك آن به اهل يقين اختصاص دارد،يعني كساني كه قدرت درك عالم ماوراء حس را دارند. اما مسأله تدبير امور زميني (اختلاف شب و روز و بارش باران وگردش بادها) از اموريست كه درك آن محتاج به تعقل فكري و تفصيلي عميق است ولذا

خداوند آن را به اهل تعقل اختصاص داده .آنگاه مي فرمايد اينها آيات خداست كه ما آن را به حق بر تو تلاوت مي كنيم ، پس بعد از اين سخنان و آيات خدايي به كدام سخن ايمان مي آورند؟آيات الهي شامل آيات تكويني و امور وجوديست كه با وجود خارجي و عيني خوددلالت بر يگانگي خالق عالم و صفات كماليه او مي كنند و ايمان به اين آيات يعني ايمان داشتن به دلالت آنها برهستي خدا. آيات قرآن كريم نيز بيانگر همان آيات تكويني هستند و در عين حال مبين معارف اعتقادي يا احكام عملي و يا احكام اخلاقي نيزمي باشند. و معجزات الهي نيز آيت هستند چون با وجود خود و خارق عادت بودنشان دلالت برهستي خداوندو صفات اومي نمايندولازمه دريافت ودرك اين آيات تعقل است .و ايمان به هر چيز عبارتست از علم به آن همراه با التزام عملي به لوازم آن . در اينجاخداوند در تقبيح و ملامت كفار كه با وجود مشاهده آيات الهي (آيات تكويني _ آيات قرآن _ معجزات ) كه حجت را برآنها تمام كرده ، باز هم ايمان نمي آورند، مي فرمايد:وقتي اينها به آيات خدا و سخن او ايمان نمي آورند، ديگر بعد از اين به چه سخني ايمان خواهند آورد ؟

(7) (ويل لكل افاك اثيم ): (واي بر هر دروغگوي گنه كار)

(8) (يسمع ايات الله تتلي عليه ثم يصر مستكبرا كان لم يسمعها فبشره بعذاب اليم ): (كه آيات خدا را مي شنود كه بر او تلاوت مي گردد، با اين حال از روي تكبر برانكار خود پافشاري مي كند، گويا اصلا آن را

نشنيده ، پس تو او را به عذابي دردناك بشارت بده )

(9) (واذاعلم من اياتنا شيئا اتخذها هزوا اولئك لهم عذاب مهين ): (وقتي به چيزي از آيات ما اطلاع مي يابد، آن را به تمسخر مي گيرد ايشان عذابي خوار كننده دارند)

(10) (من ورائهم جهنم ولا يغني عنهم ما كسبوا شيئا ولا مااتخذوا من دون الله اولياء ولهم عذاب عظيم ): (و در پشت سرشان جهنم است و آنچه از مال و جاه دنيا به دست آورده اند و هيچ يك از خداياني كه به غير خدا ولي خود گرفته اند، ابدا به دردشان نمي خورد و عذابي عظيم دارند)

(11) (هذا هدي والذين كفروا بايات ربهم لهم عذاب من رجز اليم ): (اين قرآن هدايت است و كسانيكه به آيات پروردگارشان كفر ورزيدند عذابي دردناك ازسخت ترين شكنجه ها خواهند داشت )مي فرمايد هلاكت و مرگ بر هر دروغگوي گنه كار كه آيات قرآن را كه برايش تلاوت مي شود و حاوي دلالت است ، مي شنود، اما باز هم دست از كفر خود برنداشته وهمچنان در برابر حق مقاومت و عصيان مي ورزد، گويا اصلا اين آيات را نشنيده ، پس به جهت انكار حق ، او را به عذابي دردناك بشارت بده ،اينچنين شخصي وقتي به بعضي ازآيات ما علم و آگاهي مي يابد، همه آنها را استهزاء مي كند، چنين افرادي به جهت استكبار و خودپرستي و تمسخرشان ، عذابي خوار كننده خواهند داشت . و به جهت اعراضشان از حق ، اين حكم و قضاء حتمي درباره آنها رانده شده كه حتما در جهنم واقع خواهند شد و اموال و

هر چيز ديگري كه در دنيا كسب كرده اند و همه ارباب واصنامي كه آنها را به جاي خدا ولي خود گرفته بودند، حتي به قدر پشيزي به كارشان نمي آيد، چون مال و زرشان زايل گشته و تسلط و اقتدارشان نابود شده و پيروان ويارانشان از آنها برائت جسته اند و آنگاه در مقام تأكيد وعيد و تهديد ابتدايي مي فرمايد:آنهاعذابي عظيم خواهند داشت .پس اين افرادعذابشان هم اليم است ،هم مهين و هم عظيم .آنگاه مي فرمايد: اين قرآن عين هدايت است و مردم را به سوي صراط مستقيم راهنمايي مي كند و سپس در مقام تهديد منكران و كافران آيات الهي مي فرمايد: كساني كه به آيات پروردگارشان كفر ورزيدند با شديدترين عذاب هاي دردناك معذب خواهند شد.

(12) (الله الذي سخرلكم البحر لتجري الفلك فيه بامره ولتبتغوا من فضله ولعلكم تشكرون ): (خداي يگانه است آنكه دريا را براي شما مسخر كرد تا كشتي ها به امر او در آن جريان يابند و شما از فضل خدا كسب كنيد تا شايد شكر بگزاريد)

(13) (وسخر لكم ما في السموات وما في الارض جميعا منه ان في ذلك لايات لقوم يتفكرون ) (و آنچه در آسمان ها و زمين است همه را مسخر شما نمود و همگي ازاوست و همانا در اين امر نشانه هايي براي اهل تفكر وجود دارد)در اينجا بخشي از آيات ربوبيت را كه به هيچ وجه قابل انكار نيستند برمي شمارد.نخست مسأله تسخير دريا و سپس تسخير تمامي موجودات آسمان و زمين را مطرح مي كند كه هيچ انسان صاحب تفكري اين گونه آيات را انكار نمي كند. مي فرمايد:خداوند

به خاطر شما دريا را مسخر كرد و با كلمه (كن ) آن رابه گونه اي آفريد كه كشتي شما بتواند بر روي آن جريان يابد، تا شما عطاياي خدا را طلب كنيد و با سفرهاي دريايي رزق خود را بدست آوريد (منافع تسخير دريا شامل : صيد، خوراك ، زينت ، زيور وكالاهايي است كه به وسيله كشتي ها حمل مي شود) به اميد آنكه شما در مقابل آن ، او راشكرگزار باشيد.آنگاه از باب عطف عام برخاص و ترقي دادن كلام مي فرمايد: ما همه اجزاي آسمان و زمين و عالم مشهود را براي شما مسخر كرديم ، يعني خداوند نظام واحد حاكم برجميع هستي را به انسان مرتبط و متصل ساخته به گونه اي كه انسان از همه آنها براي رسيدن به اغراض خود و منافع و مزاياي حياتش ، استفاده مي كند لذا تمامي آنها مسخرانسانند و در عين حال هستي همه آنها از ناحيه خدا آغاز شده و از او نشأت مي گيرد. لذاهمه موجودات آسمانها و زمين از حيث ذات و آثار و خواص ، مخلوق و متعلق به خداي سبحان هستند و همانا در اين امر نشانه هايي براي اهل تفكر وجود دارد، چون آنها با ديدن اين آيات مي گويند: (پروردگارا تو اينها را بيهوده و باطل نيافريده اي ،منزهي تو اي خدا، پس ما را از عذاب آتش حفظ نما(9)) لذا تفكر، آنها را در مقام خوف از مقام پروردگارشان قرار مي دهد، و هرجاكه از ناحيه خدا مأمور شوند، يافت مي شوند و هرجا كه از آن منع شوند، آنها را نمي يابيد و با

زبان حال وقال مي گويند:خدايا تو منزهي كه اين مخلوقات را مسخر و خادم ما نموده اي ، و اينها به خودي خودتحت تسلط ما در نمي آمدند.

(14) (قل للذين امنوا يغفروا للذين لايرجون ايام الله ليجزي قوما بما كانوايكسبون ): (به كساني كه ايمان آورده اند بگو، بر كفاري كه اميدي به ايام الله ندارندببخشايند، تا خدا هر گروه را به آنچه عمل كرده اند جزا دهد)

(15) (من عمل صالحا فلنفسه ومن اساء فعليها ثم الي ربكم ترجعون ): (هركس عمل شايسته كند به نفع خودش كرده و هركس بدي كند برعليه خودش نموده و سپس همگي بسوي پروردگارتان باز مي گرديد)خطاب به رسولخدا ص مي فرمايد: به آنها كه ايمان آورده اند بگو، مستكبران مسخره كننده و منكر ايام الله را ببخشند و متعرض حال آنها نشوند.مراد از ايام الله روزهايي است كه غير از حكم خدا و غير از سلطنت او حكم وسلطه اي نباشد و همه اسباب دنيوي قطع شوند، مانند: روز مرگ ، روز برزخ ، روز قيامت و روز عذاب استيصال و انقراض دنيوي .و آنگاه درمقام تعليل مي فرمايد: اين به جهت آنست كه حاجتي به مؤاخذه كردن شمانسبت به آنان نيست ، چون خداي تعالي به زودي آنان را برطبق آنچه عمل كرده اند كيفرمي دهد. در ادامه تعليل مي فرمايد هركس عمل صالح كند و ايمان آورد، خودش از آن بهره مند مي شود و هركس عمل زشت كند، خودش از آن ضرر مي بيند و در نهايت همه شما بسوي پروردگارتان باز مي گرديد و او به حسب اعمالي كه كرده ايد جزايتان مي دهد،لذا

در آخرت حسابرسي فرديست و جزاء مطابق عدل است

(16) (ولقد اتينا بني اسرائيل الكتاب والحكم والنبوه و رزقناهم من الطيبات وفضلناهم علي العالمين ): (و به تحقيق ما به بني اسرائيل كتاب و حكمت و نبوت داديم واز روزي هاي نيكو روزيشان كرديم و آنها را براهل عالم عصر خود برتري داديم )

(17) (واتيناهم بينات من الامر فمااختلفوا الا من بعد ماجاء هم العلم بغيا بينهم ان ربك يقضي بينهم يوم القيمه فيما كانوا فيه يختلفون ): (و به آنان درباره امردين آياتي روشن داديم ، پس اختلاف نكردند مگر بعد از آنكه به حقانيت آن علم يافتندو از روي حسادت به يكديگر در آن اختلاف نمودند، به درستي كه پروردگارت درروز قيامت ميان ايشان درباره آنچه اختلاف مي كردند داوري خواهد كرد)مي فرمايد: ما به بني اسرائيل كتاب تورات را داديم كه مشتمل بر شريعت و احكام نبوت موسي ع است ، ليكن كتاب در اينجا شامل انجيل نمي شود چون انجيل متضمن شريعت نيست ، همچنين شامل زبور داود نيز نمي گردد چون زبور فقط داراي ادعيه واذكار است . مگر اينكه (الكتاب ) شامل جنس كتاب باشد و مراد از (حكم ) عبارتست ازآن وظايفي كه كتاب ميان مردم در اختلافاتشان ، حكم مي كند. و مراد از (نبوت ) انبياءكثيريست كه خداوند آنان را بر بني اسرائيل مبعوث كرد، و روزي هاي پاكيزه اي كه خداوند به آنها ارزاني نمود شامل مرغ بريان و ترنجبين بود. و چنانچه قبلا هم گفتيم اگرمراد از برتري ، تفضيل در بعضي جهات مثل كثرت انبياء و معجزات باشد، عالمين همه جهانيان را شامل

خواهد شد اما اگر برتري در همه جهات منظور باشد در اين صورت (عالمين ) فقط مردم هم عصر آنها را شامل مي شود.و مراد از (بينات ) آيات آشكاري است كه هر شك و ترديدي را زايل مي كند. ومراد از (امر) امر دين يا امر نبوت و دعوت رسولخدا ص است يعني معناي عبارت اين است كه : ما به بني اسرائيل دلائل روشني در امر دين داديم و يا از امر رسول خود علائمي به اهل كتاب داديم كه همگي بر صدق ادعاي او دلالت داشتند و اختلافاتي كه آنها درامر دين به راه انداختند، با وجود اينكه به حقانيت آن يقين داشتند (و شك و شبهه وجهلي در كار نبود) فقط ناشي از حسادت و دشمني بين علماء آنها بود و اين اختلافات آنها به زودي اثر و نتيجه خود را آشكار خواهد كرد و خداي متعال در روز قيامت ميان آنها داوري مي كند و آنها را مطابق اعمالشان جزا مي دهد.

(18) (ثم جعلناك علي شريعه من الامر فاتبعها و لا تتبع اهواء الذين لايعلمون ): (سپس تو را نيز بر شريعتي از امر دين قرار داديم . لذا از همان پيروي كن و ازتمايلات كساني كه علم ندارند تبعيت نكن )

(19) (انهم لن يغنوا عنك من الله شيئا وان الظ_المين بعضهم اولياء بعض والله ولي المتقين ): (چون آنها ابدا تو را از اراده خدا بي نياز نمي كنند و همانا ستمكاران در ظلم و ستم ياور يكديگرند و خدا دوستدار متقين است )خطاب با رسولخدا ص است (كه شامل امتش نيز مي باشد) و مي فرمايد: بعد از آنكه

به بني اسرائيل كتاب و شريعت عطاكرديم ، تو را نيز بر طريقه خاصي از امر دين الهي قرارداديم كه آن عبارتست از شريعت اسلام ، پس تو فقط پيرو دين و فراميني باش كه بر تووحي مي شود و از هواهاي نفساني جاهلان كه مخالف دين خدا هستند پيروي نكن . لذااز اين آيه استفاده مي شود كه اولا: پيامبر ص نيز مانند ساير امت مكلف به دستورات دين بوده و ثانيا: هر حكم و عملي كه مستند و منتهي به وحي الهي نباشد، هواي نفساني جاهلان است و نمي توان آن را علم ناميد.در ادامه براي تعليل نهي سابق مي فرمايد اين جاهلان نمي توانند هيچ حاجتي از تو رابرآورند، و تو را از خدا بي نياز سازند و اصولا غير خدا هيچ كس نمي تواند حوائج ضروري تو را برآورده سازد و راه عملي رسيدن به حاجاتت اين است كه از دين خداپيروي كني ، آنگاه در مقام تعليل براي نهي از پيروي تمايلات جاهلان مطلب ديگري مي فرمايد و آن اين است كه ظالمان و پيشوايان كفر كه پيرو بدعتها و احكام خود ساخته هستند، خودشان ولي و ياور يكديگرند، اما خداوند سرپرست و ياور كسانيست كه اهل تقوا بوده و از دين او پيروي مي كنند و هرگز ولي كساني كه از تمايلات جاهلان پيروي مي نمايند، نيست . پس رسولخدا ص بايد از امر دين پيروي كند و پيرو هواهاي آنهانباشد، تا آنها ولي او نشوند، چون ولايت آنها هيچ نفعي براي او ندارد و جاي ولايت خدا را نمي گيرد. و مقتضاي اين مطلب اين است كه انسان

ارتباط ولايت را با خدا محكم نمايد.

(20) (هذا بصائر للناس وهدي ورحمه لقوم يوقنون ): (اين شريعت يا اين قرآن بصيرتهايي است براي مردم و هدايت و رحمتي است براي گروهي كه يقين آورند) مراد از (هذا) شريعت اسلام و يا قرآن است و (بصائر) جمع (بصيرت ) به معناي درك اشخاصي است كه به واقع اصابت مي كنند و اگر شريعت را (بصائر) ناميده به جهت آنست كه شريعت شامل احكام و قوانيني است كه هريك از آنها راهنماي سعادت آدمي است .لذا معناي آيه اين است كه ، اين ديني كه تشريع شده و يا اين قرآني كه مشتمل برشريعت است ، وظايف عمليه اي است كه اگر مردم به آن عمل كنند، تك تك آنها مردم را بينا مي سازد و مردم به وسيله آن به راه حق هدايت مي شوند و دلالتي است واضح وافاضه خير است براي گروهي كه به آيات خدا (كه بر اصول معارف دين دلالت دارد)،يقين دارند. از آنجا كه در اينجا فقط هدايت و رحمت را مخصوص اهل يقين ناميده استفاده مي شود كه مراد از هدايت ، رساندن به مقصد است نه صرف نشان دادن راه (كه همان تبصر مي باشد) و مراد از رحمت نيز رحمت خاصه به كسانيست كه به خدا و رسول ايمان آورده اند و اهل يقين مي باشند، اگرچه كه به نحو عام رحمت و هدايت خدا شامل همه مردم مي شود.

(21) (ام حسب الذين اجترحوا السيئات ان نجعلهم كالذين امنوا وعملواالصالحات سواء محياهم ومماتهم ساء مايحكمون ): (بلكه كساني كه مرتكب بديهامي شوند پنداشته اند كه ما آنها را مانند

كساني قرار مي دهيم كه ايمان آورده و اعمال صالح كرده اندو زندگي و مرگشان با آنها يكسان است ؟€ چه بد حكمي نموده اند)(اجتراح ) يعني اكتساب و (سيئه ) يعني عمل زشتي كه صاحبش را به جهت استحقاق مذمت ناراحت مي كند. و (جعل ) يعني قرار دادن چيزي به صورتي معين .مي فرمايد: آيا كسانيكه مرتكب گناهان مي شوند پنداشته اند ما آنها را با كساني كه اهل ايمان و اعمال شايسته هستند يكسان قرار مي دهيم ؟ بطوريكه زندگي و مرگشان باآنها مساوي باشد؟ و در نتيجه ، ايمان و متشرع بودن مؤمنان هيچ اثر و نتيجه اي درزندگي و مرگشان ندارد؟€ براستي چه حكم بدي كرده اند. يعني اين پندار آنها باطل است و اين دو طائفه ، نه در حيات و نه در ممات مانند هم نيستند، چون مؤمنان در زندگي دنيابا بصيرت و هدايت پروردگارشان زندگي مي كنند و در آرامش روحي و طمأنيه وسعادت و كمال روحي بسر مي برند به خلاف گنه كاران كه از هدايت و رحمت پروردگارنااميد هستند. در مرگشان نيز، مؤمنان از سراي ناپايدار دنيا به سراي باقي در جوار نعمات و رحمات الهي مي شتابند، اما گنه كاران به سوي شقاوت و عذاب رهسپار مي شوند.

(22) (وخلق الله السموات والارض بالحق ولتجزي كل نفس بماكسبت وهم لايظلمون ): (و خداوند آسمانها و زمين را براساس حق آفريد، تا هركسي بدانچه بدست آورده جزاء داده شود و آنها ستم كرده نمي شوند)يعني خلقت عالم محسوس ، ملابس با حق بوده و خداوند براي خلقت آنها غايت وهدفي ثابت در وراي خود دارد، و

علت آفرينش هدفمند اين بوده كه هر نفسي در مقابل آنچه مرتكب شده جزا داده شود. يعني اگر طاعت كرده ثواب بيند و اگر معصيت كرده عقاب داده شود و اين جزاء مطابق عدل خواهد بود، چون جزاي آنها، همان نفس عمل آنهاست و هرگز مورد ستم قرار نمي گيرند.

(23) (افرايت من اتخذ الهه هويه واضله الله علي علم وختم علي سمعه وقلبه وجعل علي بصره غشاوه فمن يهديه من بعد الله افلا تذكرون ):(آيا ديدي آنكس راكه هواي نفسش را معبود خود گرفت و خداوند او را به جهت علمي كه داشت گمراه كرد و برگوش و قلبش مهر نهاد و برچشمش پرده اي انداخت ، ديگر بعد از خدا چه كسي او را هدايت مي كند، آيا باز هم متذكر نمي شويد؟)مي خواهد بفرمايد: آيا تعجب نمي كني از كسي كه مي داند اله و خدايي دارد كه بايداو را بپرستد _ و او خداي سبحان است _ ولي به جاي خدا هواي نفس خود را مي پرستد واز آن اطاعت مي كند، پس چنين كسي آگاهانه به خداي سبحان كفر ورزيده و خداي متعال هم به همين دليل او را گمراه مي كند كه با وجود علم به وجود خدا، از هواي نفسش اطاعت كرده و خدا از باب مجازات ، اسباب اضلال او را فراهم كرده و برگوش وقلبش مهر نهاده به گونه اي كه حق را نمي شنود و نمي پذيرد و بر چشمش پرده اي افكنده كه حق را نمي بيند و از آيات الهي بصيرت نمي يابد. در اين صورت چه كسي مي تواند اورا هدايت كند، چون

هدايت ، فقط مخصوص خداست (11) و هركس كه خدا او را گمراه كند ديگر هدايتگري نخواهد داشت (12).آنگاه در مقام توبيخ مي فرمايد: پس آيا باز هم در وضع چنين شخصي تفكرنمي كنيد تا متذكر شويد و از وضع او عبرت بگيريد؟

(24) (وقالوا ماهي الا حياتنا الدنيا نموت ونحيا وما يهلكنا الا الدهر وما لهم بذلك من علم ان هم الا يظنون ): (و گفتند: زندگي بجز همين زندگي دنيا نيست ، بعضي مي ميرند و بعضي ديگر زنده مي شوند و ما را جز روزگار نمي ميراند، آنها هيچ علمي به اين مطلب ندارند و جز اين نيست كه پندار و تخمين مي زنند)اين آيه شريفه بايد حكايت كلام مشركين باشد كه منكر معادند، نه حكايت گفتاردهري مذهبان كه هم مبداء و هم معاد را انكار مي كنند.مي فرمايد، اينها مي گويند: ما هيچ حياتي نداريم ، مگر همين حيات دنيا و ديگرماوراي آن حياتي نيست و ادعاي اديان الهي كه بعد از مردن زنده مي شويم و حيات دوباره اي آغاز مي كنيم ، صحت ندارد، و ما در همين دنيا هستيم كه بعضي از ما مي ميريم و بعضي ديگر به دنيا مي آيند و همواره نوباوگان جاي كهنسالان را مي گيرند و نسل بشرادامه مي يابد و ما را جز روزگار نمي ميراند، يعني اين گذشت زمان است كه هر جديدي را كهنه و فرسوده كرده و هر سالمي را فاسد مي كند و مي ميراند و اينها براي سخن خود ونفي معاد هيچ دليل علمي ندارند (بلكه دليل بر ثبوت معاد قائم است ) و فقط براساس ظن و

گمان سخن مي گويند و ظن و گمان هم كه ابدا چيزي از حق را كفايت نمي كند (ان الظن لايغني من الحق شيئا)(13)

(25) (واذا تتلي عليهم اياتنا بينات ماكان حجتهم الا ان قالوا ائتوا بابائنا ان كنتم صادقين ): (زماني كه آيات آشكار ما بر آنها تلاوت مي شود، حجتشان جز اين نيست كه مي گويند: اگر راست مي گوييد، پدران ما را زنده كنيد)يعني مشركين منكر معاد وقتي آيات آشكار ما را كه مشتمل بر حجتهايي براثبات معاد است و هيچ شكي در آنها نيست ، مي شنوند. دليلي براي نپذيرفتن و انكار آن ندارند، جز اينكه با پيشنهادي گزاف و غيرمنطقي مي گويند: اگر راست مي گوييد پدران در گذشته ما را زنده كنيد و نزد ما بياوريد.و اين كلام آنها حجت نيست ، بلكه بي حجتي و زورگويي است .

(26) (قل الله يحييكم ثم يميتكم ثم يجمعكم الي يوم القيمه لا ريب فيه ولكن اكثر الناس لا يعلمون ): (بگو خداست كه شما را زنده مي كند و مي ميراند و سپس شمارا در روز قيامت يكجا جمع مي كند، روزيكه هيچ شكي در آن نيست ، ليكن بيشتر مردم نمي دانند)سخن بيهوده آنها اگرچه مستحق جواب نيست اما خداوند رسول گرامي خود رامأمور مي كند تا در پاسخ آنها بفرمايد: همين زنده كردن پدرانتان كه آن را محال مي شماريد، امري ممكن است ، چون الله همان كسي است كه ابتدا شما را از عدم محض زنده مي كند و بعد از طي دوران زندگي دنيوي با جدا كردن روح از ابدانتان ، شما رامي ميراند و سرانجام در روز

قيامت كه هيچ شكي در وقوع آن نيست ، همه شما را زنده مي سازد. يعني ارواح شما را با ابدانتان جمع مي نمايد و همه را در آن روز محشور ومجموع مي نمايد، اما بيشتر مردم علمي به اين مطلب ندارند.

(27) (ولله ملك السموات والارض ويوم تقوم الساعه يومئذ يخسرالمبطلون ): (و ملك آسمانها و زمين از آن خداست و روزي كه قيامت برپا شود درآنروز اهل باطل زيانكار مي شوند)او خدائيست كه مالك مطلق و متصرف در آسمانها و زمين است و هرگونه كه بخواهد در آنها حكم مي راند، پس او مي تواند به بازگشت مردم به سوي خود حكم نمايد و سپس در ايشان تصرف نموده و همگي را در روز قيامت جمع آوري كند و درآنروز ميان آنها داوري شده و به حق جزا داده مي شوند و در اين صورت افراد مبطلي كه حق را در دنيا باطل جلوه مي دادند و از آن اعراض مي كردند زيانكار مي شوند، چون اصل سرمايه خود يعني عقل ، سلامتي و ساير تجهيزات و قوايي را كه خداوند براي كسب ايمان و ثواب در اختيارشان نهاده بود، از دست داده اند و از آنها بهره اي نبرده اند،در نتيجه جايگاهشان آتش خواهد بود.

(28) (وتري كل امه جاثيه كل امه تدعي الي كتابها اليوم تجزون ماكنتم تعملون ): (و هر امتي را مي بيني كه از شدت ترس به زانو درآمده اند، هر امتي را صدامي زنند تا نامه عمل خود را ببينند و آنگاه مي گويند: امروز جزايتان خود آن اعماليست كه انجام داده ايد)

(29) (هذا كتابنا ينطق عليكم بالحق اناكنا

نستنسخ ماكنتم تعملون ): (اين كتاب ماست كه به حق بر شما سخن مي گويد: ما همواره آنچه شما مي كرديد، نسخه برداري مي نموديم )خطاب در اينجا با رسول خدا ص و عموم افراديست كه شأنيت ديدن دارند.مي فرمايد: تو مي بيني كه هر امتي با حالت خضوع و ترس به زانو مي افتند و به سوي كتاب مخصوص به خودشان يعني نامه اعمالشان دعوت مي شوند و به آنها گفته مي شود: امروزبه عنوان جزا، همان اعمالي كه انجام داده ايد به شما داده مي شود، از اين آيه استفاده مي شود كه هر امتي مانند هر فردي نامه عملي مخصوص به خود دارد.آنگاه خداوند متعال به آنها خطاب مي نمايد كه : اين كتاب ماست كه عليه شما به حق سخن مي گويد و گواهي مي دهد. و مراد از آن نامه اعمال است كه جزئي از لوح محفوظنيز هست ، چون از آنجا نسخه برداري شده و اينكه گفته مي شود ملائكه اعمال مردم راثبت مي كنند يعني ملائكه آنچه را از لوح محفوظ نزد خود دارند با اعمال بندگان مطابقت مي دهند، آنگاه در مقام تعليل اينكه ، كتاب اعمالشان عليه آنها به حق گواهي مي دهد مي فرمايد: چون كتاب ما دلالت مي كند بر عمل شما، دلالتي برحق ، و بدون تخلف ، زيرا كتاب ما لوح محفوظ است كه بر تمامي جهات واقعي اعمال شمااحاطه دارد.

(30) (فاما الذين امنوا وعملوا الصالحات فيدخلهم ربهم في رحمته ذلك هوالفوز المبين ): (پس آنهايي كه ايمان آورده و اعمال صالح كردند، پروردگارشان آنها راداخل در رحمت خود مي كند، اين

همان رستگاري آشكار است )در اين آيه وضعيت اهل سعادت و ايمان را مطرح مي نمايد، و مي فرمايد در آن زمان كساني كه ايمان خود را با اعمال شايسته قرين نموده اند پروردگارشان آنها را داخل دررحمت خود نموده و مشمول كمال سعادت و بهشت مي نمايد و اين امر رستگاري آشكار است .

(31) (واما الذين كفروا افلم تكن اياتي تتلي عليكم فاستكبرتم وكنتم قومامجرمين ): (و اما كساني كه كافر شدند، به آنها گفته مي شود: آيا نبود كه آيات من بر شماتلاوت مي شد، و شما استكبار مي كرديد و مردمي مجرم بوديد؟)يعني كساني كه مرتكب كفر و تكذيب شده در برابر آيات خدا استكبار ورزيده باشند در قيامت به جهت توبيخ و ملامت به آنها خطاب مي شود: آيا چنين نبود كه آيات من كه شامل حجتهاي آشكار بود براي شما تلاوت مي شد و شما از قبول آنها استكبارمي ورزيديد و مردمي گنه گار بوديد؟ (پس امروز هم انتظاري جز عذاب و شقاوت نبايدداشته باشيد).

(32) (واذا قيل ان وعدالله حق والساعه لا ريب فيها قلتم ما ندري ما الساعه ان نظن الا ظنا وما نحن بمستيقنين ): (و زمانيكه گفته مي شد: وعده خدا حق است و درقيامت شكي نيست مي گفتيد: ما نمي فهميم قيامت چيست و فقط درباره آن ظن واحتمال مي دهيم و ما هرگز نمي توانيم به آن يقين بيابيم )در ادامه خطاب به آنها مي فرمايد: وقتي كه از زبان پيامبران الهي وعده بعث و جزا رامي شنيديد بجاي آنكه بيم يافته و ايمان بياوريد، با ناباوري مي گفتيد: قيامت براي مانامفهوم و غيرمعقول است

و ما آن را درك نمي كنيم و فقط درباره آن گماني داريم كه نمي توانيم به آن اعتماد كنيم و ابدا يقين پيدا نمي كنيم ، كه اين سخن آنها حاوي نهايت درجه لجبازي و مكابره در برابر حق است .

(33) (وبدالهم سيئات ماعملوا وحاق بهم ما كانوا به يستهزؤن ): (و حقيقت اعمال زشتشان برايشان آشكار شدوهمان چيزي كه آن را استهزاء مي كردند، بر سرشان آمد)يعني در قيامت اعمال بدشان و يا بديهاي اعمالشان ، برايشان ظاهر مي شود و اين آيه از جمله آياتي است كه دلالت بر تمثل و تجسم اعمال دارد.آنگاه مي فرمايد: عذابي كه در دنيا به زبان انبياء از آن زنهار داده مي شدند و آن رامسخره مي كردند، به آنها مي رسد.

(34) (وقيل اليوم ننسيكم كما نسيتم لقاء يومكم هذا وماويكم النار ومالكم من ناصرين ): (و گفته شود، امروز ما شما را فراموش مي كنيم همانطور كه شما ديدارامروزتان را فراموش كرديد و جايگاهتان آتش است و هيچ ياوري برايتان نيست )(نسيان ) در اينجا كنايه از اعراض و بي توجهي است .مي فرمايد در قيامت به كفار، مكذبان و مجرمان خطاب مي شود، امروز ما به شما توجهي نمي كنيم و در شدايد و اهوال قيامت رهايتان مي كنيم ، همانطور كه شما در دنيا از ياد خداو ياد قيامت اعراض مي كرديد و نسبت به آن بي توجه بوديد، پس امروز جايگاهتان آتش است و هيچ ياوري نخواهيد داشت تا عذابتان را تخفيف دهد.

(35) (ذلكم بانكم اتخذتم ايات الله هزوا وغرتكم الحيوه الدنيا فاليوم لايخرجون منها ولاهم يستعتبون ): (اين به جهت آنست

كه شما آيات خدا را به مسخره گرفتيد و زندگي دنيا شما را فريب داد، پس امروز از آتش بيرون نخواهند شد و عذرشان پذيرفته نمي شود)در ادامه خطاب به آنها مي فرمايد: اين عذابي كه گرفتارش هستيد به جهت آنست كه شما آيات خدا را وسيله تمسخر و استهزاء قرار مي داديد و زندگي دنيا شما را مغروركرده بود و به آن دلبسته بوديد و در نتيجه از غايت حقيقي غفلت نموديد. آنگاه خطاب را متوجه رسول اكرم ص نموده و مي فرمايد، امروز آنها از آتش بيرون نمي شوند و درآن جاودانه خواهند بود و عذر و بهانه آنها هم پذيرفته نمي گردد.

(36) (فلله الحمد رب السموات ورب الارض رب العالمين ): (پس ستايش مخصوص پروردگار آسمانها و پروردگار زمين ، پروردگار جهانيان است )

(37) (وله الكبرياء في السموات والارض وهو العزيز الحكيم ): (و كبرياء وبزرگي در آسمانها و زمين از آن اوست و او عزيز و حكيم است )گفتيم كه (حمد)، يعني ستايش بر فعل جميل اختياري و (كبرياء) يعني عظمت وبزرگيي كه انقياد را رفع مي كند و به معناي عظمت و ملك هم هست و در مورد خداوندبه كمال وجود و غيرمتناهي بودن او بازمي گردد.مي فرمايد: حمد و ستايش در همه آسمانها و زمين و همه عوالم وجود، مختص پروردگاريست كه مدبر امر همه عوالم است . چون او همه موجودات را از عدم محض آفريده و امورات همه آنها را تدبير مي كند و آفرينش او براساس حق و براي غايتي بوده كه آن غايت ، بازگشت همه خلائق به سوي اوست و در اين بازگشت تمامي

آنها مطابق اعمالشان جزا داده مي شوند. لذا آفرينش و تدبير او بهترين آفرينش و تدبير است و همه حمدها مخصوص اوست كه رب كليه عوالم است .و كبريائي و عظمت در همه جا از آن اوست ، بطوريكه نه در آسمانها و نه در زمين هيچكس بالاتر از او نيست و نمي تواند او را مطيع و منقاد خود كند و بازگشت اين صفت به كمال وجود و عدم تناهي كمال اوست ، همچنانكه هيچ مانعي نمي تواند او را از آنچه اراده كرده ، منصرف نمايد و او عزيزيست كه هيچ نيرويي بر او غالب نمي شود و حكيمي است كه اساس خلقتش بر مبناي حكمت و استواريست ، بگونه اي كه خلقت هر چيز رامتقن نموده و روابط بين مخلوقاتش را تدبير كرده است .(15)

تفسير نور

سيماى سوره جاثيه اين سوره در مكّه نازل شده و سى و هفت آيه دارد.

نام اين سوره به مناسبت آيه 28 آن انتخاب گرديده و جاثيه به حالتِ كسى گويند كه به زانو در آمده باشد.

در اولين آيه و آخرين آيه اين سوره، خداوند با دو صفت عزيز و حكيم توصيف شده است.

اغلب مطالب اين سوره درباره ى عظمت قرآن، دلايل توحيد، پاسخ به مادّيون، سرگذشت بعضى از اقوام پيشين، هشدار به گمراهان، دعوت به عفو و گذشت و اشاراتى نسبت به صحنه هاى قيامت است.

خداوند، حكيم است، «الحكيم» كتابش نيز حكيم است، «يس والقرآن الحكيم» <1> پيامبرش نيز معلّم حكمت است. «يعلّمهم الكتاب والحكمة» <2>

كتاب خدا و آفرينش او در پيش چشم همه است، لكن از كتابش تنها متّقين بهره مى گيرند «هُدىً للمتّقين» <3> و از

آفرينش تنها مؤمنان به ياد خدا مى افتند. «لآيات للمؤمنين»

1- قرآن، از همين حروف الفبا كه در اختيار همه است تأليف يافته و به تدريج نازل شده است. «حم، تنزيل الكتاب»

2- فرستادن كتاب و قانون از بزرگ ترين نعمت هاى الهى است. لذا قبل از نعمت آسمان ها و زمين نام آن آمده است. «تنزيل الكتاب»

3- در شيوه ى تبليغ بايد اول جايگاه قرآن روشن شود، سپس از تذكّرات و دستورات آن پيروى شود. «تنزيل... العزيز الحكيم»

4- محتواى قرآن استوار و نفوذناپذير است، زيرا از جانب خداى عزيز و حكيم است. «الكتاب من اللّه العزيز الحكيم»

5- قرآن هم اصالت دارد، «من اللّه» هم مصونيّت. «العزيز»

6- نظام تشريع و تكوين از يك مبدأ هستند و با يكديگر هماهنگ اند. «تنزيل الكتاب... انّ فى السموات...»

7- مطالعه در طبيعت براى خداشناسى، مورد تشويق قرآن است. «انّ فى السموات و الارض لآيات للمؤمنين»

8- نه فقط آيات قرآن، بلكه صفحاتِ كتاب طبيعت، براى مؤمنان آيه و نشانه است. «السموات و الارض لآيات للمؤمنين»

آيات 3 تا 5 كه نشانه هاى آفرينش را مطرح مى كند، در پايان هر كدام از آيات، يك دسته مورد خطاب قرار گرفته اند؛ يك بار اهل ايمان، يك بار اهل يقين و بار ديگر اهل تعقّل، شايد بدان جهت كه راه ايمان از راه عقل جدا نيست و هردو انسان را به يقين مى رساند. البتّه در آفرينش انسان و جنبندگان مسئله دقيق تر و گسترده تر است و دقّت و تأمل در آن سبب يقين مى شود.

تنظيم گردش زمين و پى در پى آمدن شب و روز يكى ديگر از نشانه هاى قدرت و حكمت الهى است، اگر اين گردش نبود يا كند و يا تند بود زندگى فلج

مى شد، لذا زمانى اهميّت اين نعمت ها روشن تر مى شود كه از انسان گرفته شود.

باد و باران و روز و روز، نقش مهمى در حيات موجودات زمينى دارند كه در يك آيه در كنار هم مطرح شده اند.

آفرينش يك مسئله است و اداره كردن و روزى دادن مسئله ديگر، روزى هر آفريده اى از ابتداى آفرينش تنظيم شده است.

خداوند، كتاب را براى زنده شدن دل ها و باران را براى زنده شدن گِل ها نازل كرده است.

مراد از اختلاف شب و روز يا پيدا شدن يكى خلف ديگرى است و يا تفاوت ساعات شب و روز است كه گاهى روز بلند و شب كوتاه و گاهى بر عكس است.

در باد سه نعمت مهم وجود دارد: جا به جا كردن ابرها، تلقيح گياهان و تصفيه ى هوا.

در تمام قرآن، هرگاه سخن از آفرينش شب و روز است، نام شب مقدّم است. «اليل والنهار»

1- همه هستى كتاب شناخت خداوند است. آسمان، انسان و جانوران، همه ما را به يك هدف مى رساند. «و فى خلقكم و مايبثّ من دابّة»

2- يكى از نعمت هاى الهى پراكنده بودن جنبنده هاست كه در غير اين صورت زندگى انسان فلج مى شد. «يبثّ من دابّة»

3- آفرينش آسمان ها و زمين يك طرف، آفرينش تمام جنبنده ها يك طرف و آفرينش انسان نيز يك طرف. «خلقكم و ما يبث» (نام انسان قبل از ساير جنبده ها و به صورت جداگانه برده شده كه نشانه اهميّت است)

4- مطالعه در نظام هستى راه رسيدن به يقين است. «لقوم يوقنون»

5- آسمان منشأ رزق بشر است. «من السماء من رزق»

6- زمين، مرگ و حيات دارد و همواره تكرار مى شود. «فاحيا به الارض بعد موتها»

7- حركت بادها، امرى تصادفى نيست، بلكه

بر اساس برنامه الهى است. «تصريف الرياح»

8- كتاب هستى، پر است از آيات گوناگون، كه درك آن نياز به تفكّر و انديشه دارد. «آيات لقوم يعقلون» 1- اسباب شناخت را در برابر مردم قرار دهيم تا حجّت بر آنان كامل شود. «تلك آيات اللّه»

2- قرآن، با همين الفاظ بر پيامبر نازل شده است. «نتلوها عليك»

3- كسى كه بناست مردم را بسازد بايد ابتدا خودش ساخته شود. «نتلوها عليك»

4- آيات الهى بر اساس حقّ است، سخنِ سست، خرافه و مبالغه و خيال و... در آن راه ندارد. «بالحقّ»

5- اختيار انسان باعث مى شود كه با وجود راه الهى، راه ديگرى برود. «فباىّ حديث... يؤمنون»

6- انحراف انسان بعد از آن همه آيات و تلاوت هاى بر حقّ قابل تعجب و توبيخ است. «فباى حديث بعد اللّه و آياته يؤمنون»

7- آنان كه آيات الهى را مى شنوند و هدايت نمى شوند، مشكلى در درون دارند، نه آنكه آيات خداوند، باطل يا مبهم باشد. «نتلوها عليك بالحقّ... فباىّ حديث... يؤمنون»

«أفّاك» از «اِفك» به معناى كسى است كه بسيار دروغ مى گويد. «أثيم» از «اِثم» به كسى گفته مى شود كه بسيار گناهكار است. «ويل» كه نفرينى است به معناى «هلاك باد»، 27 بار در قرآن آمده است. اين واژه هم در مورد خائنان فرهنگى بكار رفته است، آنان كه با دست خود مطالبى مى نويسند و به خداوند نسبت مى دهند، «فويل للّذين يكتبون الكتاب بايديهم ثمّ يقولون هذا من عند اللّه» <4> و هم در مورد ظالمان اقتصادى همچون كم فروشان، «ويل للمطفّفين» <5> و هم در مورد منحرفان اعتقادى مثل كافران «ويل للكافرين» <6> و مشركان «ويل للمشركين» <7> و هم در مورد كسانى كه

ديگران را مسخره مى كنند، مطرح شده است. «ويل لكلّ هُمَزةٍ لُمزة» <8>

كيفر الهى با جرم مناسب است، كيفر كسى كه سخن پيامبر را مى شنود ولى گويا نشنيده و با اين عمل دل پيامبر را به درد مى آورد عذاب اليم است و كيفر كسى كه با مسخره توهين مى كند، عذاب مهين است.

واژه بشارت در مورد خبر خوش به كار مى رود، امّا خداوند در اين آيات، وعده ى عذاب را براى كافران، بشارت خوانده است. گويا بهترين خبر براى معاندان، خبر عذاب است.

1- سخن حقّ را بايد به گوش همه رساند حتّى گنهكاران. «افّاك اثيم... تتلى عليه»

2- اول تبليغ، بعد تهديد. قرآن به كسى «هلاك باد» مى گويد كه اول آيات خود را به گوش او رسانده است. «يسمع آيات اللّه... كان لم يسمعها... عذاب اليم»

3- بدتر از بى اعتنايى به حقّ، اصرار بر آن و روحيّه استكبار است. «يصرّ مستكبراً»

4- علامت تكبّر، بى اعتنايى به سخن حقّ است. «مستكبراً كان لم يسمعها»

5- ريشه ى عيب جويى و تمسخر در بسيارى از موارد، نداشتن اطلاعات جامع و كافى است. «فاذا علم من آياتنا شيئاً اتّخذها هزواً» آرى، اگر شناخت ها عميق و گسترده شد، مسخره ها محو مى شود.

6- چون در مسخره اهانت است، كيفر مسخره كنندگان نيز عذاب خوار كننده است. «هزواً... عذاب مهين»

«وراء» هم به معناى پشت سر است و هم به معناى پيش رو. در اين آيه «وراء» به معناى پيش رو است، چنانكه در سوره كهف آيه 79 مى خوانيم: «و كان ورائهم ملك ياخذ كلّ سفينة غصباً» خضر به موسى گفت: من كشتى را سوراخ كردم زيرا پيش روى آنان پادشاه ستمگرى است كه كشتى هاى سالم را به زور مصادره مى كند

و من كشتى را سوراخ كردم تا معيوب شده و مصادره نكنند. در سوره مؤمنون آيه 100 نيز مى خوانيم: همين كه مرگ به سراغشان بيايد، گويند: پروردگارا ما را برگردان تا عمل صالحى انجام دهيم. پاسخ مى شنوند هرگز. سپس مى فرمايد: «من ورائهم برزخ» اين افراد بعد از مرگ برزخ را در پيش روى خود دارند تا زمان قيامت كه مبعوث شوند. در اينجا نيز كلمه «وراء» به معناى پيش رو است.

در اين آيه و آيات قبل انواع عذاب ها مطرح شده است:

«عذاب اليم»، «عذاب مهين» و «عذاب عظيم»

1- قدرتمندان و ثروتمندان در قيامت تنها و بى پناهند. «لا يغنى عنهم ما كسبوا شيئا»

2- تكيه گاه مستكبران يا داشته هاى آنان است يا دوستانشان كه هيچ يك در قيامت كارائى ندارند. «لا يغنى عنهم ما كسبوا شيئاً و لا ما اتّخذوا من دون اللّه اولياء»

3- قرآن، خوارى و خفّت مسخره كنندگان و حرمت شكنان را در دنيا پيشگويى مى كند. «اتّخذها هزواً لهم عذاب مهين من ورائهم جهنّم» (از اينكه عذاب مهين در كنار جهنّم آمده ظاهراً مراد خفّت و خوارى در دنياست.)

4- اسباب و اموال دنيوى، در قيامت كارائى ندارد. «لا يغنى عنهم ما كسبوا شيئا»

5- توجّه به دوزخ مى تواند بهترين عامل باز دارنده از تكبّر و اصرار بر گناه باشد. «أثيم - بصير... لهم عذاب عظيم»

«رِجز» به معناى اضطراب است و مى تواند به معناى رجس و آلودگى باشد، يعنى كفّار به وسيله موادى آلوده و نفرت انگيز عذاب مى شوند.

1- قرآن، يكپارچه هدايت است: فرامين و نواهى آن، داستان ها و تشبيهات آن. «هذا هدى»

2- عذاب الهى بعد از اتمام حجّت است. «هذا هدى والّذين كفروا...» 1- كارهاى خداوند هدفدار، حكيمانه و در

راستاى بهره گيرى انسان است. «سخّر لكم، لتجرى البحر لتبتغوا - لعلّكم تشكرون»

2- منافع مادّى بايد مقدّمه رابطه الهى باشد. «لتجرى... لتبتغوا... لعلّكم تشكرون»

3- تسخير درياها و تأثير عوامل طبيعى تحت اراده خداست. «بامره»

4- تلاش براى معيشت زندگى و رفاه يك ارزش است. «لتبتغوا»

5- گرچه فضل و رحمت از خداوند است، ولى انسان نيز بايد براى بدست آوردن آن در تكاپو و تلاش باشد. «لتبتغوا من فضله»

6- انسان از خداوند طلبى ندارد هر چه هست لطف اوست. «من فضله»

7- توجّه به نعمت ها، روحيّه ى شكر را در انسان زنده مى كند. «سخّر لكم... لعلّكم تشكرون»

8- اقيانوس ها براى انسان رام هستند، شايد انسان هم براى خدا رام شود. «لعلكم تشكرون»

9- انسان، آزاد و صاحب اختيار است. «لعلّكم تشكرون» (كلمه ى «لعلّ» به معناى شايد، نشانه ترديد خداوند نيست، بلكه نشانه اختيار انسان است كه مى تواند شاكر باشد و يا ناسپاس) 1- تمام هستى در راستاى بهره گيرى انسان است. «سخّر لكم ما فى السموات...»

2- با حاكم شدن بر هستى، مغرور نشويم كه هرچه هست از اوست. «جميعاً منه»

3- هماهنگى اجزاى هستى در جهت واحد، نشانه ى يكتايى آفريدگار است. «جميعاً منه»

4- فكر كردن در نعمت هاى الهى نوعى تشكّر از اوست.«تشكرون... لقوم يتفكّرون»

5- خداوند انسان را به تفكّر دعوت و تشويق كرده است. «لقوم يتفكّرون»

6- در تسخير هستى براى انسان، نشانه هاى زيادى براى اهل فكر وجود دارد. «لآيات لقوم يتفكّرون» (شايد رابطه تفكّر و تسخير اين باشد كه در انسان قدرتى نهفته كه مى تواند تمام مظاهر طبيعت را به نفع خود تصرّف كند و اين قدرت با انديشه بكار مى افتد.)

7- هم احساس را شكوفا كنيد و هم انديشه را رشد دهيد. «تشكرون -

يتفكّرون»

مراد از ايّام اللّه روزهاى تاريخى است كه در آن تحوّلات بزرگى از قهر خداوند نسبت به ستمگران يا مهر الهى نسبت به مؤمنان صورت مى گيرد.

مسلمانان مكّه گرفتار دشمنى و آزار مشركان مكّه بودند، به فكر مقابله به مثل افتادند امّا خداوند پيامبرش را فرمان داد كه به مسلمانان بگويد عجله نكنيد كه هنوز شما قوى نيستيد و آنان را به من واگذار كنيد.

1- پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مأمور است تا شيوه برخورد با كفّار را به مؤمنان آموزش دهد. «قل للّذين آمنوا...»

2- لازمه ى ايمان، گذشت و بزرگوارى است. «للّذين آمنوا يغفروا»

3- رسيدن به اهداف بلند دينى، نياز به صبر و پرهيز از شتابزدگى دارد. «للّذين آمنوا يغفروا»

4- ايمان به آنكه كفّار گرفتار كيفر الهى هستند، زمينه گذشت و صبر را در انسان شكوفا مى كند. «يغفروا... ليجزى قوماً...»

5- عقيده در عمل مؤثّر است، چون كفّار اميدى به قيامت ندارند به سراغ كسب كارهاى بد مى روند. «لا يرجون... يكسبون»

6- انسان گرفتار عمل خويش است. «ليجزى... بما كانوا يكسبون»

7- كيفر براى كارهاى زشتى است كه انسان آگاهانه به سراغ آن مى رود. «بما كانوا يكسبون»

8- آنچه سبب قهر الهى است، استمرار واصرار بر انحراف و خلاف است. «كانوا يكسبون»

قرآن بارها با بيانات گوناگون به اين اصل اشاره فرموده است كه نتيجه عمل به خود انسان بر مى گردد، چنانكه مى فرمايد:

«و مَن يشكر فانّما يشكر لنفسه و من كفر فانّ اللّه غنىّ حميد» <9> هر كس شكر كند، پس براى خويش شكر كرده و هر كس كفران ورزد به زيان خويش است.

«مَن اهتدى فلنفسه و مَن ضلّ فانما يضلّ عليها» <10> هر كس هدايت پذيرفت، به نفع خود

اوست و هر كس گمراه شد، به ضرر خود اوست.

1- نظام كيفر و پاداش الهى عادلانه و بر اساس عملكرد نيك و بد خود انسان است. «مَن عمل صالحاً... و مَن اساء»

2- خداوند، به كار خير انسان نيازى ندارد. «عمل صالحاً فلنفسه»

3- انسان ها در برابر قانون الهى مساوى هستند. (انسان، هر كه باشد و عمل، هر چه باشد، مورد كيفر وپاداش قرار مى گيرد.) «مَن عمل صالحا... و مَن اساء فعليها»

4- خدا انسان را آزاد آفريده است. «مَن عمل صالحا... مَن اساء»

5- دليل معاد، عدل الهى است. «مَن عمل صالحا... مَن اساء... الى ربّكم ترجعون»

6- معاد، اميدى به صالحان و هشدارى به خلافكاران است. «الى ربّكم ترجعون»

7- قيامت قهرى است و به اختيار انسان نيست. «تُرجعون»

8- پاداش و كيفر الهى، اقتضاى ربوبيّت اوست. «الى ربّكم ترجعون»

از آنجا كه «رزقناهم» بعد از «آتينا» آمده است مى فهميم كه رزق دلپسند در كنار قانون و رهبر و حكومت الهى معنا دارد وگرنه درآمدهاى خارج از قانون الهى گرچه زياد باشد طيب نخواهد بود.

بنى اسرائيل نتوانستند الطاف الهى را كه در اين آيه از آنها سخن رفته، براى خود حفظ كنند و لذا عظمت و عزّت آنها به خاطر نافرمانى و خلافكارى به ذلّت و لعنت تبديل شد. «لعن الّذين كفروا من بنى اسرائيل على لسان داود» <11>

1- برترى جامعه، وابسته به فرهنگ و اقتصاد برگرفته از قانون الهى است. «آتينا... الكتاب... رزقنا... فضلنا»

2- هر چه داريم از خداست، پس نبايد مغرور شويم. «اتينا... رزقنا... فضّلنا»

3- نعمت هاى معنوى در اولويّت قرار دارند. در اين آيه كتاب، حكم و نبوّت قبل از رزق و روزى مطرح شده است. «آتينا... رزقنا»

4- حكومت دينى

سابقه طولانى دارد. «الكتاب والحكم و النبوّة»

5- فرهنگى كامل است كه قانونش الهى، رهبرش معصوم و قضاوت و حكومتش عادلانه باشد. «الكتاب والحكم و النبوّة»

با معجزات حضرت موسى، حقّانيّتش بر مردم روشن شد و با نشانه هايى از پيامبر اسلام كه در تورات و انجيل به طور روشن آمده بود، حقّانيّت پيامبر براى مردم روشن شد. «آتيناهم بيّنات من الامر»

1- خداوند حجّت را بر مردم تمام مى كند. «و آتيناهم بيّنات من الامر»

2- بالاترين نوع كفران، اختلاف در حقّ است. با اينكه خدا به آنها برترى و غلبه بر دشمن داد، «آتينا - رزقنا - فضلنا» امّا به جاى شكر اختلاف كردند. «فما اختلفوا»

3- توبيخ قرآن از گذشتگان، عبرتى است براى آيندگان. «آتيناهم بيّنات... اختلفوا... بَغياً بينهم»

4- علم به تنهايى نجات بخش نيست، چه بسيارند كسانى كه مى دانند ولى به خاطر حسادت اختلاف مى كنند. «من بعد ما جاءهم العلم»

5- اختلاف بعد از علم، بغى و ظلم است. «بغياً»

6- روز قيامت روز حل اختلافات است. «يقضى بينهم يوم القيامة فيما كانوا فيه يختلفون»

«شريعة» راهى است براى وصول به آب، در كنار رودخانه هاى بزرگ كه دسترسى مستقيم به آب ممكن نيست. از آنجا كه احكام دين راهى است براى رسيدن به حيات واقعى، به آن نيز شريعت گفته شده است.

1- تعيين شريعت كه راه ديندارى است، به دست خداست. «جعلناك على شريعة»

2- كسى كه مسئول هدايت و ارشاد ديگران است، بايد نسبت به راه خود بصيرت وتسلّط كامل داشته باشد. «على شريعة» (يعنى پيامبر تسلّط بر راه وشريعت دارد.)

3- رسالت پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله در ادامه ى رسالت حضرت موسى است. (در دو آيه قبل، سخن از نبوّت و حكمت

و كتاب آسمانى بنى اسرائيل بود.) «ثمّ جعلناك»

4- روح اديان يكى است، گرچه در برنامه هاى عبادى تفاوت هايى هست. (كلمه ى «شريعة» به صورت نكره آمده كه نشانه وجود راههاى متعدّد است ولى كلمه ى «الامر» معرفه آمده يعنى تمام راهها به امرى يگانه باز مى گردد.) «شريعة من الامر»

5- پيدايش تحريف و اختلاف، زمينه ى آمدن پيامبر جديد است. (آيه ى قبل سخن از اختلافات بنى اسرائيل بود، در اين آيه سخن از بعثت پيامبر اسلام) «اختلفوا... ثمّ جعلناك على شريعة»

6- پيامبر نيز بايد همچون ساير مردم از شريعت پيروى كند.«على شريعة فاتبعها»

7- راه، اگر راه خدا نباشد، راه هوس هاى خود يا ديگران است. «شريعة... فاتبعها ولا تتّبع اهواء...»

8- رهبر بايد با صلابت باشد و تحت فشار عناصر ناآگاه و پيشنهادات جاهلانه قرار نگيرد. «و لا تتّبع اهواء الّذين لا يعلمون»

9- هوس هاى مردم به قدرى جلوه دارد كه پيامبر را نيز در معرض خطر قرار مى دهد. «ولا تتّبع اهواء الّذين لايعلمون»

10- علم و جهل در تمايلات انسان اثر دارد. «اهواء الّذين لا يعلمون»

11- علم و دانش، انسان را به پيروى از شريعت الهى سوق مى دهد. چنانكه پيروى از غرائز و هوى و هوس نشانه جهالت و نادانى است. «شريعة... فاتبعها و لا تتّبع... الّذين لا يعلمون»

خداوند بصير است. «كان اللّه بما تعملون بصيرا» <12> رسول خدا نيز بصير است. «ادعوا الى اللّه على بصيرة» <13> قرآن نيز كتاب بصيرت است. «هذا بصائر»

شايد معناى آيه با توجّه به آيه ى قبل چنين باشد: اى پيامبر! پيرو شريعتى باش كه از طرف خداست و از هوسهاى جاهلان پيروى نكن. زيرا در برابر شريعت و قانون و وحى الهى، جاهلان طرح و برنامه اى كه بتواند تو

را از قانون و راه خدا بى نياز كند ندارند.

1- پيروى از مردم ناآگاه هيچ خطرى را به هنگام قهر خداوند دور نخواهد كرد. (انگيزه ى پيروى از خواسته هاى مردم، چشم داشتن به حمايت آنان در مشكلات است كه قرآن اين خيال را از ريشه مى خشكاند.) «انّهم لن يغنوا عنك من اللّه شيئاً»

2- سنخيّت افراد نسبت به يكديگر، وسيله ى جذب آنان به يكديگر است. «الظالمين بعضهم اولياء بعض»

3- پيروى از هوسهاى جاهلان به منزله ى پذيرش ولايت آنان و در مدار ظالمان قرار گرفتن است. «لا تتّبع اهواء... و انّ الظالمين بعضهم اولياء بعض»

4- از هوس هاى مردم دورى كن و نگران تنهايى نباش. «واللّه ولىّ المتّقين»

5- تقوى سبب دريافت امدادها و حمايت هاى الهى است. «واللّه ولىّ المتّقين»

6- از نشانه هاى تقوى دورى از هوس هاى مردم است. «واللّه ولىّ المتّقين»

7- اهل تقوى، از ظلم و ظلم پذيرى دورند. «و انّ الظالمين بعضهم اولياء بعض و اللّه ولىّ المتّقين»

8- ديندارى بايد بر اساس بصيرت باشد. «هذا بصائر»

9- قرآن در تمام زمينه هاى فكرى، اخلاقى، سياسى، اجتماعى، اقتصادى، خانوادگى و... وسيله بصيرت است. («بصائر» به صورت جمع آمده است)

10- بسيارى از مطالب را فقط از راه وحى مى توان شناخت و عقل و تجربه به آن راه ندارد. «هذا بصائر»

11- بصيرت آفرينى قرآن براى همه ى مردم است. «بصائر للناس» گرچه بهره گيرى از آن بصيرت فقط براى اهل يقين است. «هدى و رحمة لقوم يوقنون»

12- قرآن يك كتاب جامع است. (هم راه حقّ را نشان مى دهد، «بصائر» هم انسان را به سوى آن مى برد، «هُدىً» و هم انسان را با آن كامياب مى كند. «رحمة»)

«اجتراح» از «جرح» به معناى آسيبى است كه بر بدن وارد مى شود. ازآنجا

كه گناه روح انسان را جريحه دار مى كند، درباره ى كسانى كه خلافكارند، «اجترحوا» بكار رفته است.

در قرآن، استفاده از روش مقايسه زياد به چشم مى خورد از جمله:

آيا مؤمن با فاسق يكسان است. «أفمن كان مؤمناً كمن كان فاسقاً» <14>

آيا عالم با جاهل يكسان است. «هل يستوى الّذين يعلمون والّذين لا يعلمون» <15>

آيا كسانى كه قبل از فتح مكّه و در زمان غربت براى اسلام خرج كردند با كسانى كه بعد از فتح مكّه كمك مالى كردند يكسانند. «لا يستوى منكم مَن أنفق من قبل الفتح و...» <16>

در اين آيه نيز مى خوانيم: آيا خلافكاران با مؤمنان نيكوكار يكسانند. «الّذين اجترحوا السيّئات... كالّذين آمنوا و عملوا الصالحات»

مؤمن و كافر

در مقايسه ى ميان مؤمن و كافر مى بينيم كه مؤمن با ياد خدا آرام، به داده خدا راضى، به آينده اميدوار، راهش روشن و مرگ را كوچ كردن به منزلى بزرگتر مى داند ولى كافر هر روز به گرد طاغوتى مى چرخد و هر لحظه محكوم هوس هاى خود يا ديگران است، آينده را تاريك و مرگ را فنا مى داند.

لذا قرآن براى روشنگرى هر چه بيشتر روش مقايسه را مطرح مى كند، تا تمام وجدان ها در هر سطحى مسئله را درك كنند:

مؤمنان ايمانشان زياد مى شود، «زادتهم ايمانا» <17> ولى كفّار كفرشان بيشتر مى شود. «و ازدادوا كفراً» <18>

سرپرست مؤمن خداست، «اللّه ولىّ الّذين آمنوا» ولى سرپرست ديگران طاغوت ها هستند. «اوليائهم الطاغوت» <19>

خداوند بر دل مؤمن آرامش نازل مى كند، «انزل السكينة فى قلوب المؤمنين» <20> ولى بر دل كفّار ترس و وحشت مى افكند. «سنلقى فى قلوب الّذين كفروا الرّعب» <21>

افراد با ايمان پيرو حقّ هستند، «الّذين آمنوا اتّبعوا الحقّ» ولى

كفّار پيرو باطلند. «الّذين كفروا اتّبعوا الباطل» <22>

آينده مؤمن محبوبيّت است، «سيجعل لهم الرّحمن ودّا» <23> ولى آينده كافر حقارت و ذلّت است. «ترهقهم ذلة» <24>

اهل ايمان به هنگام جان دادن سلام فرشتگان را دريافت مى كنند، «تتوفّاهم الملائكة طيبين يقولون سلام عليكم» <25> ولى ستمگران با قهر فرشتگان روبرو مى شوند. «تتوفّاهم الملائكة ظالمى انفسهم» <26>

جهاد اهل ايمان در راه خداست، «يقاتلون فى سبيل اللّه» ولى جنگ و ستيز كفّار در راه طاغوت است. «يقاتلون فى سبيل الطاغوت» <27>

پاداش اهل ايمان محفوظ است، «لا نضيع اجر من احسن عملا» <28> ولى تلاش ديگران محو مى شود. «حبطت اعمالهم» <29>

مؤمن امكانات و دارايى خود را از خدا مى داند، «هذا من فضل ربّى» <30> ولى كافر هرچه دارد از علم و هنر و تلاش خود مى پندارد. «انما اوتيته على علم عندى» <31>

كارهاى مؤمن پايدار است، «فلن يضلّ اعمالهم» <32> ولى كارهاى كفّار از بين مى رود. «اضلّ اعمالهم» <33>

مؤمن از هيچ كس نمى ترسد، «لا يخشون احداً» <34> ولى ديگران ترس دارند.«يخشون الناس كخشية اللّه» <35>

بر اهل ايمان فرشته نازل مى شود، «تتنزّل عليهم الملائكة» <36> ولى بر ديگران شياطين. «تنزّل الشياطين» <37>

اهل ايمان اميدوارند، «يبشّر المؤمنين» <38> ولى كفّار مأيوسند. «اذا هم يقنطون» <39>

و در يك كلام راه حقّ، راه برترين است، «كلمة اللّه هى العليا» و راه كفر پست ترين است. «كلمة الّذين كفروا السفلى» <40>

آيا با اين همه تابلوهاى شفاف قرآنى، جايى براى شك و ترديد باقى مى ماند؟ در دين شكىّ نيست، «لاريب فيه» <41> امّا آنان در خود وسوسه ايجاد مى كنند. «فى ريبهم يترددون» <42>

1- خداوند عادل است

و در نزد او بد كار و نيكوكار يكسان نيستند. «ام حسب...»

2- ريشه ى بسيارى از انحرافات، پندارهاى موهوم است. «ام حسب الّذين...»

3- گناه، خطر است ولى بيشترين خطر براى كسانى است كه به سراغ گناه مى روند. «اجترحوا السيّئات» (در كلمه «اجتراح» طلب و خواستن نهفته است)

4- خلافكاران نيز در فطرت خويش مايلند كه هم رديف نيكوكاران باشند. «ام حسب الّذين اجترحوا السيئات...»

5- هم ايمان و عمل صالح و هم گناه در زندگى و مرگ انسان ها نقش دارند. «سواء محياهم و مماتهم»

6- داورى بر اساس خيال و پندار محكوم است. «ام حسب... ساء ما يحكمون»

اين آيه به منزله ى دليل آيه قبل است. در آيه قبل خوانديم كه خلافكاران گمان مى كنند كه ما آنان را مثل مؤمنان قرار مى دهيم. چه خيال باطلى، مگر نمى دانند آسمان ها و زمين بر اساس حقّ آفريده شده و در يك نظام حقّ، خوبان و بدان يكسان نيستند. آرى، لازمه ى حقّ بودن خلقت، عدالت در مجازات است.

حقّ به چيزى گويند كه بر اساس حكمت و منطق باشد. خلقت بر اساس حقّ، يعنى آفرينش بر اساس برنامه و هدف.

دليل معاد حكمت و عدل الهى است كه در اين آيه به هر دو اشاره شده است.

امّا حكمت: اگر انسان با مرگ به نيستى رود، آفرينش بيهوده خواهد بود در حالى كه آفرينش بر اساس حقّ و حكيمانه و هدفدار است، كدام كوزه گر حاضر است كوزه هايش را پس از ساختن بيهوده بشكند و مگر مى شود آفرينش با مرگ محو شود؟

امّا عدالت: كيفر هر كس بدون آنكه به او ظلم شود داده مى شود. آرى، اگر كيفر داده نشود و يا بيش از حد داده شود، ظلم

است.

1- نظام هستى بر اساس حقّ بنا شده است، بنابراين با انسان هم بر طبق حقّ رفتار مى شود. «خلق... بالحقّ... لتجزى»

2- برپايى قيامت و كيفر و پاداش عادلانه، لازمه ى آفرينش است. (حرف «واو» در «و لتجزى نشانه آن است كه آفرينش، اهدافى را دنبال مى كند كه يكى از آنها كيفر و پاداش است.)

3- نظام دنيا و آخرت، بر اساس حقّ و عدل است. «خلق... بالحق... و لتجزى... و هم لا يظلمون»

4- مبناى جزا، عمل است، نه أمل و آرزو. «لتجزى... بما كسبت»

قرآن درباره ى دو گروه تعبير «ختم اللّه» آورده است: يكى كفّار كه مى فرمايد: «ختم اللّه على قلوبهم و على سمعهم» <43> و ديگرى هواپرستان كه مى فرمايد: «ختم اللّه على سمعه و قلبه»

مراد از هوى پرستى ناديده گرفتن وظيفه و پيروى از غريزه است.

هوى پرستى ابزار شناخت را از كار مى اندازد، نه چشم حقيقت را مى بيند و نه گوش حقّ را مى شنود و نه دل درك صحيح دارد.

عامل هوى پرستى گرايش به مادّيات است. چنانكه در جاى ديگر مى خوانيم: «اخلد الى الارض و اتبع هواه» <44>

هوا پرستى اساس محنت هاست: «الهوى اسّ المحن» <45> هوسها مركب فتنه هاست.

«انما بدء وقوع الفتن اهواء تتبع» <46> سرچشمه ى فتنه ها، پيروى از هوس هاست.

هوى پرستى مانع عدالت است. «فلا تتّبع الهوى ان تعدلوا» <47>

سبب انحراف از راه خداست. «ولا تتّبع الهوى فيضلّك عن سبيل اللّه» <48>

سبب سقوط انسان است. «واتّبع هواه فتردى» <49>

و در اين آيه مى خوانيم كه هوى پرستى سبب مهر خوردن بر گوش و دل است. «اتّخذ اللّه هواه... و ختم على سمعه و قلبه»

1- هوى پرستى نوعى شرك و هوى پرست سزاوار توبيخ است. «أفرايت من اتّخذ الهه

هواه»

2- با اينكه هوس ها در درون است ولى بازتاب هوا پرستى در اعمال انسان هويداست. «افرايت»

3- انسان ذاتاً موجودى پرستش گر است امّا در انتخاب معبود منحرف مى شود و به جاى خدا به سراغ هوس ها مى رود. «اتّخذ الهه هواه»

4- كيفر كسى كه خدا را رها كرده و به دنبال تمايلات نفسانى خود باشد آن است كه خداوند او را گمراه نمايد. «اضلّه اللّه»

5- اگر هوى پرستى حاكم شد، علم از كارآيى مى افتد. هوا پرستى حتّى دانشمندان را منحرف مى كند. «و اضلّه اللّه على علم»

6- گمراهى و كوردلى، كيفر الهى براى هوى پرستان است. «اتّخذ الهه هواه... اضلّه اللّه... ختم على سمعه و قلبه»

7- هوى پرستى، سبب مسدود شدن درهاى هدايت به روى انسان است. «مَن اتّخذ الهه هواه... فمن يهديه»

8- جز هدايت الهى، هر راهى به ضلالت مى انجامد. «فمن يهديه من بعد اللّه»

«دهر» به معناى گذر زمان دنيا است، گويا مادّيون معتقدند كه گذر عمر، مايه ى مرگ و هلاكت انسان است. <50>

1- هوى پرستى، چنان چشم و دل انسان را كور مى كند كه قيامت را منكر مى شود و زندگى را در حيات كوتاه دنيا محصور مى داند. «اتّخذ الهه هواه... حياتنا الدنيا»

2- منكران معاد براى انكار خود، منطق و علم ندارند. «مالهم بذلك من علم»

3- در عقايد، پندار و گمان بى ارزش است، عقايد بايد بر اساس علم باشد. «ان هم الا يظنون»

نظام آفرينش برنامه و قانونى دارد كه خداوند حكيم آن را بر هستى حاكم ساخته و نفى آن نشانه ى جهل و نادانى است.

1- آيات قرآن، روشن و روشنگر است. «آياتنا بيّنات»

2- كافران، به جاى انديشه در آيات خدا، آبا و اجداد خود را طلب مى كنند. «تتلى عليهم آياتنا...

ائتونا بآبائنا»

3- هرگاه سخن منكران را نقل كرديد، پاسخ آن را هم بيان كنيد. «و ما يهلكنا الا الدهر... قل اللّه يحييكم»

4- نشانه هاى قدرت و حكمت و عدالت خداوند، به قدرى روشن و بيّن است كه دليلى براى شك در قيامت باقى نمى گذارد. «لا ريب فيه»

5- حيات نخستين آدميان، نشان امكان قيامت است. «يحييكم... ثمّ يحييكم»

6- تقاضاى زنده كردن نياكان در دنيا بر اساس جهل و ناآگاهى است. «اكثر الناس لا يعلمون»

7- ترديد در معاد، برخاسته از جهل انسان است. «اكثر الناس لا يعلمون» 1- زنده كردن و ميراندن براى خداوند آسان است، زيرا هستى به دست اوست. «يحييكم... يميتكم... للّه ملك السموات...»

2- زيان هاى دنيوى ناچيز است، خسارت روز قيامت مهم است. «يوم تقوم الساعة يومئذ يخسر المبطلون»

3- آنان كه قيامت را باطل مى شمرند، در قيامت زيانكارند. «يومئذ يخسر المبطلون»

«جاثيه» به معناى نشستن روى زانو، به هنگام ترس و وحشت يا فروتنى و تسليم است.

قرآن براى انسان در قيامت سه نوع كتاب معرّفى كرده است: <51>

الف) براى هر فرد كتابى است كه كارهاى شخصى او در آن ثبت است. «و كلّ انسان الزمناه طائره فى عنقه و نخرج له يوم القيامة كتاباً يلقاه منشورا» <52> ما عمل هر انسانى را به گردنش مى آويزيم و روز قيامت آن را به صورت كتابى در برابرش مى گشاييم و به او خطاب مى شود كتاب خود را بخوان. «اقرء كتابك» <53>

ب) براى هر امّتى نيز كتابى است كه امور اجتماعى در آن ثبت است، چنانكه در اين آيه مى فرمايد: «كلّ امّة تدعى الى كتابها»

ج) تمام امّت ها نيز يك كتاب دارند كه همه چيز و همه كس در آن

ثبت است. «و وضع الكتاب فترى المجرمين مشفقين ممّا فيه» <54>

1- هول و هراس قيامت همه را زمين گير مى كند. «كلّ امّة جاثية»

2- معاد جسمانى است. «جاثية»

3- نظام هستى حساب و كتاب و ثبت و ضبط دارد و كار قيامت بر اساس پرونده و گواه است. «تدعى الى كتابها»

4- جزاى هر شخصى در قيامت، بر اساس عملكرد او در دنياست. «اليوم تجزون ما كنتم تعملون»

رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: هنگامى كه انسان در قلب خود خدا را ياد كند، خداوند آن را در كتابى ثبت مى كند و به فرشتگان يادآورى مى كند. آنان مى گويند: ما خبر نداريم. خداوند مى فرمايد: من ياد قبلى او را هم ثبت مى كنم. <55> در دعاى كميل نيز مى خوانيم: «و الشاهد لما خفى عنهم» پروردگارا! تو بر آنچه از فرشتگان مخفى است آگاهى.

1- در قيامت چيزى پشت پرده نيست، همه چيز حاضر است. «هذا»

2- در قيامت همه چيز مكتوب است. «كتاب»

3- پرونده اعمال انسان، دقيق و مطابق با واقع و بى نياز از شرح و تفسير است. «ينطق عليكم بالحقّ»

4- دليل دقّت و حقّانيّت كتابِ اعمال انسان آن است كه خداوند خود ثبت كرده است. «انّا كنّا نستنسخ»

5- ايمان به ثبت دقيق اعمال مى تواند بهترين بازدارنده انسان از خلافكارى باشد. «كنا نستنسخ»

6- عمل انسان، همان گونه كه واقع شده ثبت مى شود، نه بر اساس قرائن و شواهد و آثار. «عما كنتم تعملون»

«فوز» به معناى پيروزى و دست يابى به خير همراه با سلامت و رسيدن به آرزو است. كلمه ى «فوز» در قرآن، همراه با «مبين»، «عظيم» و «كبير» آمده است.

در اين آيه به جاى «يدخلون فى الجنة» فرمود: «يدخلهم ربّهم فى رحمته» يعنى اهل

ايمان و عمل در مدار لطف و رحمت خاص الهى هستند.

در كنار ايمان، عمل صالح مطرح است ولى در كنار كفر، كار خيرى نيست.

در زبان عربى، كلماتِ جمع اگر با الف و لام بيايد، به معناى تمام افراد است. مانند كلمه «مساجد» كه به معناى مسجدها مى باشد، ولى كلمه ى «المساجد» به معناى تمام مسجدها است. معمولاً در قرآن در كنار ايمان، سخن از عمل صالح است، آن هم در قالب «الصالحات» يعنى تمام كارهاى مؤمن بايد نيك باشد.

1- رستگار كسى است كه همراه ايمان، عمل صالح داشته باشد و عمل صالح او گسترده و جامع باشد. «آمنوا و عملوا الصالحات»

2- دريافت رحمت الهى بدون ايمان وعمل صالح ممكن نيست. «فامّا الّذين آمنوا... فى رحمته»

3- كيفر و پاداش از شئون ربوبيّت است. «يدخلهم ربّهم فى رحمته»

4- بهشت و نعمت هاى آن جلوه اى از رحمت الهى است. «يدخلهم ربّهم فى رحمته»

5- رستگار كسى است كه خوش عاقبت باشد. «ذلك هوالفوز»

6- انسان به طور طبيعى خواهان رستگارى است، اين قرآن است كه رستگارى حقيقى انسان را نشان مى دهد. «ذلك هو الفوز المبين»

7- ريشه كفر تكبّر است. «كفروا... استكبرتم»

8- استكبار فورى نشانه لجاجت است. «تتلى عليكم فاستكبرتم»

9- ريشه ى جرم و گناه، كفر و تكبّر است. «كفروا... استكبرتم... مجرمين»

نشانه ى كافر، تشكيك و نشانه ى مؤمن، سؤال، پيگيرى و به يقين رسيدن است.

گاهى يك خلاف كوچك، زيان هاى بسيارى دارد. مثلاً شخصى با خاموش كردن چراغ يك سالن، در ظاهر يك عمل خلاف انجام مى دهد، ولى اين عمل، سيّئاتى را به دنبال دارد، افرادى در اثر تاريكى دچار ترس و وحشت مى شوند، افرادى كفش و لباس خويش را گم مى كنند، گروهى ديگران را پايمال مى كنند،

افرادى به ستون ها مى خورند. چه بسا در تاريكى سرقت ها و منكرات ديگرى انجام گيرد، تمام اين امور، آثار و عوارضِ سوء يك عمل است، لذا در قيامت به حساب همه عوارض گناه رسيدگى مى شود.

مراد از فراموش كردن خداوند آن است كه در قيامت با افراد غافل از قيامت، همچون افراد فراموش شده برخورد مى شود و خداوند آنان را به حال خود وامى گذارد وگرنه خداوند هرگز هيچ كس و هيچ چيز را فراموش نمى كند. «و ما كان ربّك نسيا» <56>

1- قيامت، روزِ بُروز و ظهورِ امور پنهان است. «و بدا لهم»

2- در قيامت علاوه بر اعمال، عوارض و آثار و مفاسدى كه بر اعمال بار است دامنگير انسان مى شود. «سيّئات ما عملوا»

3- كيفر الهى، متناسب با آدمى رفتار است. همان چيزى كه مسخره مى كردند دامنشان را مى گيرد. «حاق بهم ما كانوا به يستهزؤن»

4- استهزا، شيوه ى مستكبران است. «استكبرتم... كانوا يستهزؤن»

5- هر كس معاد را فراموش كند در قيامت فراموش مى شود. «ننساكم كما نسيتم»

6- ايمان به معاد كافى نيست، ياد معاد لازم است. «نسيتم لقاء يومكم»

«استعتاب» به معناى درخواست چيزى است كه رنج و غم را برطرف كند، نظير عذرخواهى.

در اين چند آيه اى كه گذشت جلوه اى از دادگاه قيامت ترسيم شده است:

- همه در قيامت جمع مى شوند. «يجمعكم»

- باطل گرايان در آن روز خسارت خود را مى بينند. «يخسر المبطلون»

- هر امّتى به سوى كتابش خوانده مى شود. «كلّ امّة تدعى الى كتابها»

- كتاب، گواه بر رفتار است. «هذا كتابنا ينطق عليكم بالحقّ»

- مردم دو دسته شده، گروهى در رحمت و گروهى اهل دوزخند.

- به دوزخيان دلايل كيفر تفهيم مى شود. «استكبرتم... اجترحوا السيئات»

- كيفر متناسب با جرم است. «ننساكم

كما نسيتم لقاء يومكم هذا»

- عوارض و آثار سوء گناهان دامنگير مى شود و راه خروج و عذرخواهى بسته است.

مهم ترين عامل بدبختى، مغرور شدن به دنيا و تمسخر و تشكيك است.

1- دليل كيفر را به مجرم بگوييد. «ذلكم بانكم...»

2- به زندگى دنيا، دلشاد و مغرور و سرمست شدن، انسان را به استهزاى حقايق مى كشاند. «اتّخذتم آيات اللّه هزوا»

3- از دنيا انتقاد نشده، بلكه از مغرور شدن به آن انتقاد شده است. «غرّتكم الحياة الدنيا»

4- براى كسانى كه مكتب آسمانى را تحقير و استهزا كنند نه راه نجات است و نه راه عذرخواهى و عذرپذيرى. «لا يخرجون... لا يستعتبون»

در آغاز سوره كه سخن از نزول قرآن و نعمت ها بود، خداوند، عزيز و حكيم معرّفى شده بود، «تنزيل الكتاب من اللّه العزيز الحكيم» و در پايان نيز كه سخن از كيفر مسخره كنندگان است، تعبير عزيز و حكيم آمده است. شايد اشاره به اين باشد كه نعمت ها، كيفرها، مهرها و قهرها همه برخاسته از قدرت و حكمت الهى است.

1- تنها خداوند، شايسته ى بزرگى و حمد و ستايش است. «فللّه الحمد»

2- پروردگار آسمان ها و زمين و همه هستى، همان خداى يكتاست. «فللّه الحمد ربّ... ربّ... ربّ»

3- آسمان ها و زمين و همه چيز تحت تربيت الهى و رو به رشد است. «ربّ السموات...»

4- عزّت و قدرت خداوند همراه با حكمت و كاردانى اوست. «العزيز الحكيم»

«والحمدللّه ربّ العالمين»

تفسير انگليسي

Refer to the commentary of Baqarah: 1.

Refer to the commentary of Zumar: 1 and 2; Zukhruf: 2 to 4.

Refer to the commentary of Baqarah: 164.

Imam Ali said:

"Allah brought about the creation, conditions and circumstances the operation of all that has been created under precise

(self) regulating laws, in the sphere of time and space, made their unlike, complex and diverse dispositions agree and fit well together, implanted and infused rhythm and balance and co-ordination in their nature, to give them the inbuilt discipline that follows a pattern (system)."

The unity of the creator Lord is manifested in the harmony and order found in the functioning of the nature all over the universe. The book of creation presents unity in diversity, and proves the infinite wisdom, omnipotence and justice of the creator Lord of the worlds.

Though He has power over all things, He does not make arbitrary changes in the laws made by Him to regulate the discipline of the working of the universe, because He is just. By discovering the laws operating the universe, man today is conditioning his activities to achieve success. To a great extent he is moving in the right direction because he follows and obeys the laws made by Allah. It is a clear guidance to him that when strict adherence to the physical laws brings him success, he should also follow and obey the laws made by Him to regulate and discipline his social behaviour so that a fair, just and harmonious order may be instituted to establish an ideal human society which is the real purpose of Islam so far as the life of this world is concerned. He who does this will be His real representative. As said in the commentary of Bara-at: 32 and 33 it will be achieved by the inheritor

of the Holy Prophet, Imam Muhammad bin Hasan al Qa-im.

Verses 6 to 10 refer to the dealers in falsehood whose ignorance of the laws explained above makes them certain losers, and eventually they are punished and destroyed. By not knowing and following or obeying the laws governing the universe and rejecting or belying the laws of Islam conveyed to them as the true guidance for regulating their individual as well as collective life in this world they are surely heading unto disaster not only here but in the life of hereafter also because as explained above those who do not know the plan and purpose of creation or wilfully refuse to follow the truth even after knowing it, fact, disbelieve in the creator Lord of the worlds.

Aqa Mahdi Puya says:

Hadith means discourse, statement, announcement or exposition. It indicates that the Quran is not uncreated.

(see commentary for verse 3)

(see commentary for verse 3)

(see commentary for verse 3)

(see commentary for verse 3)

(see commentary for verse 3)

(see commentary for verse 3)

(see commentary for verse 3)

(see commentary for verse 3)

The oceans encircling the earth are one of the most significant factors of geography. Its salt water is an agent of global sanitation. From the ocean we get means of sustenance of various kinds and other manifold benefits. The ships of all size sail on its waves for commerce and unifying people living on far off lands. They promote human intercourse, and help us to seek the bounties of Allah not only in a commercial but in an intellectual and

spiritual sense. All this is by "Allahs command"-by His beneficent ordering and arrangement of the universe, as described in the commentary of verses 3 to 11; and for all His mercy and beneficence we should thank Him.

The sea, in the preceding verse, is only only example of Allahs cherishing care in making all things in nature available for the use of man. He has subjected to him all that is in the universe. Man through his genius and faculties given to him by Allah can conquer the worlds if only he follows His laws and obeys His commands.

The disbelievers do not remember the punishment inflicted upon like of them in the days of Nuh, Lut, Salih, Shu-ayb and Musa, nor do they realise that Allah may seize them at any time.

Ordinarily good and evil meet their consequences even in this world, but in any case there is the final day of reckoning when all will be gathered together before their Lord.

Refer to the commentary of Baqarah: 47, 89 to 91; Ma-idah: 48; Yunus: 93; Hud: 110; Ta Ha: 9 to 98 and other references mentioned therein.

The Quran is a guidance and a mercy from the lord to the sincere believers, but as Ali Imran: 138 says it is only a narration to the ordinary people. In view of Baqarah: 2, 177; Ahzab: 33, read with Waqi-ah: 77 to 99 and hadith al thaqalayn, guidance can only be had from the men of assured faith, the Ahl ul Bayt, because ignorant men are of no use

or service to the cause of Allah. They have no power at all to guide people. Only the man of assured faith is a guide and a mercy. Refer to the commentary of Hud: 17.

The Holy Prophet said

"My Ahl ul Bayt are like the ark of Nuh. Whosoever sails on it is safe, and whosoever holds back is drowned and lost for ever."

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)

(see commentary for verse 16)

The evildoers are not like the righteous; neither in life nor in death are they equal. In life the righteous are guided by Allah and receive His grace, and after death His mercy. The evildoers reject His guidance in life, and after death they are condemned for ever. The life of the righteous who have received divine grace and guidance is real, not like the normal life of the wicked which, devoid of divine guidance and grace, is really death. The physical death of the righteous which brings them to, eternal life of bliss and salvation is not like the physical death of the wicked which brings them to eternal misery.

(no commentary available for this verse)

Refer to Baqarah: 7; Araf: 100 to 102; Yunus: 74; Nahl: 108; Bani Israil: 46.

Refer to Muminun: 37.

Refer to Dukhan: 35 and 36.

(no commentary available for this verse)

(no commentary available for this verse)

Refer to Maryam: 72.

Refer to Zukhruf: 80.

Refer to Dukhan: 57.

(no commentary available for this verse)

(no commentary available for this verse)

Refer to Hud: 8.

Refer to Araf: 51.

(no commentary available for this

verse)

(no commentary available for this verse)

(no commentary available for this verse)

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109