بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ (13)

وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُورِثُوا الْكِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ (14)

فَلِذلِكَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّكُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ لا حُجَّةَ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنا وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ (15)

وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ (16)

اللَّهُ الَّذِي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِيزانَ وَ ما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِيبٌ (17)

يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ يَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذِينَ يُمارُونَ فِي السَّاعَةِ لَفِي ضَلالٍ بَعِيدٍ (18)

اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ (19)

مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ (20)

أَمْ لَهُمْ شُرَكاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّينِ ما لَمْ يَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ وَ لَوْ لا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (21)

تَرَى الظَّالِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا كَسَبُوا وَ هُوَ واقِعٌ بِهِمْ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِي رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ ما يَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِكَ

هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ (22)

ذلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ (23)

أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ وَ يَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ وَ يُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (24)

وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ وَ يَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ (25)

وَ يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ الْكافِرُونَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ (26)

وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ (27)

وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ يَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ (28)

وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلى جَمْعِهِمْ إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ (29)

وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ (30)

وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ (31)

وَ مِنْ آياتِهِ الْجَوارِ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلامِ (32)

إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَواكِدَ عَلى ظَهْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (33)

أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِما كَسَبُوا وَ يَعْفُ عَنْ كَثِيرٍ (34)

وَ يَعْلَمَ الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِنا ما لَهُمْ مِنْ مَحِيصٍ (35)

فَما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَ أَبْقى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ (36)

وَ الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ

وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ (37)

وَ الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ (38)

وَ الَّذِينَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ (39)

وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ (40)

وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِكَ ما عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ (41)

إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (42)

وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ (43)

وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ وَلِيٍّ مِنْ بَعْدِهِ وَ تَرَى الظَّالِمِينَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ يَقُولُونَ هَلْ إِلى مَرَدٍّ مِنْ سَبِيلٍ (44)

وَ تَراهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْها خاشِعِينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ وَ قالَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمِينَ فِي عَذابٍ مُقِيمٍ (45)

وَ ما كانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِياءَ يَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ سَبِيلٍ (46)

اسْتَجِيبُوا لِرَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ما لَكُمْ مِنْ مَلْجَإٍ يَوْمَئِذٍ وَ ما لَكُمْ مِنْ نَكِيرٍ (47)

فَإِنْ أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً إِنْ عَلَيْكَ إِلاَّ الْبَلاغُ وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ كَفُورٌ (48)

لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَخْلُقُ ما يَشاءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ إِناثاً وَ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ الذُّكُورَ (49)

أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْراناً وَ إِناثاً وَ يَجْعَلُ مَنْ يَشاءُ عَقِيماً إِنَّهُ عَلِيمٌ قَدِيرٌ (50)

وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْياً أَوْ

مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ (51)

وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لاَ الْإِيمانُ وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (52)

صِراطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ (53)

رسول خدا كوتاهى نكردند و اموال زيادى در اختيارش قرار دادند و گفتند: اى رسول خدا! هر گونه كه خواستى مى توانى آن را مصرف كنى. شايد آنان با اين كار مى خواستند پاداش 23 سال تلاش پيامبر را پيش از پيش به او بپردازند و پيش از آن كه پيامبر پاداش خود را از آنان بخواهد، خودشان دو دستى پيش كش كنند تا شرمنده او نباشند. در اين جا آيه 23 سوره شورا نازل شد كه [به آنان] بگو من جز دوست داشتن نزديكانم هيچ پاداشى از شما نمى خواهم. پيامبر اين آيه را براى مردم تلاوت كرد و به آنان چنين فرمود: اجر رسالت، همان دوستى خويشاوندان من است. منافقان كينه توز، زبان به اعتراض گشودند و گفتند: او مى خواهد از هم اكنون بستگانش را بر ما تحميل كند و ما را فرمانبردار آنان قرار دهد. ما هرگز به چنين ذلتى تن نمى دهيم و به آن راضى نمى شويم. ما مى دانيم كه محمد به خدا دروغ بسته و اين سخن را از پيش خود گفته است. اين جا بود كه آيه 24 سوره شورا نازل شد كه خداوند در اين آيه منافقان را سرزنش و تقبيح مى كند. آنان اين آيه را كه شنيدند از گفتار خود پشيمان شدند. آن گاه آيه 25 نازل شد. خداوند در اين آيه مژده پذيرش توبه را به بندگانش مى دهد:

اين همان [پاداشى] است كه خدا بندگان خود را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند [بدان] مژده داده است. بگو: به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نيستم، مگر دوستى درباره خويشاوندان و هر كس نيكى به جاى آورد [و طاعتى

اندوزد] براى او در ثواب آن خواهيم افزود، قطعا خدا آمرزنده و قدرشناس است. «» آيا مى گويند: به خدا دروغى بسته است؟ پس اگر خدا بخواهد بر دلت مهر مى نهد و خدا باطل را محو و حقيقت را با كلمات خويش پابرجا مى كند. اوست كه به راز دل ها داناست. «» و اوست كسى كه توبه را از بندگان خود مى پذيرد و از گناهان در مى گذرد و آن چه را مى كنيد، مى داند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 20، ص 402.

ولايت، پاداش رسالت

شأن نزول آيه هايى 23 تا 25 سوره شورا

شهر مدينه يكپارچه شور و هيجان بود و مردم از مدت ها پيش، شهر را آذين بسته بودند و خود را براى استقبال و پذيرايى از مهاجرى بزرگ؛ يعنى آخرين فرستاده الهى آماده مى كردند. روز ورود پيامبر به شهر مدينه همه مردم از زن و مرد، پير و جوان و حتى كودكان، خود را به آخر شهر رساندند. عده اى در بالاترين نقطه شهر، جاده ها را مى نگريستند تا بتوانند نخستين خبر رسان اين رويداد مهم باشند و شادى و سرور را براى اجتماع كنندگان به ارمغان آورند. آن لحظه تاريخى و فراموش نشدنى فرا رسيد و پيامبر به شهر مدينه قدم گذاشت. هلهله شادى، در آسمان شهر مدينه پيچيد. پرندگان به پرواز در آمدند و حتى جانوران نيز فرياد شادى سر دادند. هر كس دوست داشت كه پيامبر مهمان او باشد و با اين كار افتخارى بزرگ به دست آورد. آنان از هيچ كمك مادى و معنوى به رسول خدا كوتاهى نكردند و اموال زيادى در اختيارش قرار دادند و گفتند: اى رسول خدا! هر گونه كه خواستى مى توانى آن

را مصرف كنى. شايد آنان با اين كار مى خواستند پاداش 23 سال تلاش پيامبر را پيش از پيش به او بپردازند و پيش از آن كه پيامبر پاداش خود را از آنان بخواهد، خودشان دو دستى پيش كش كنند تا شرمنده او نباشند. در اين جا آيه 23 سوره شورا نازل شد كه [به آنان] بگو من جز دوست داشتن نزديكانم هيچ پاداشى از شما نمى خواهم. پيامبر اين آيه را براى مردم تلاوت كرد و به آنان چنين فرمود: اجر رسالت، همان دوستى خويشاوندان من است. منافقان كينه توز، زبان به اعتراض گشودند و گفتند: او مى خواهد از هم اكنون بستگانش را بر ما تحميل كند و ما را فرمانبردار آنان قرار دهد. ما هرگز به چنين ذلتى تن نمى دهيم و به آن راضى نمى شويم. ما مى دانيم كه محمد به خدا دروغ بسته و اين سخن را از پيش خود گفته است. اين جا بود كه آيه 24 سوره شورا نازل شد كه خداوند در اين آيه منافقان را سرزنش و تقبيح مى كند. آنان اين آيه را كه شنيدند از گفتار خود پشيمان شدند. آن گاه آيه 25 نازل شد. خداوند در اين آيه مژده پذيرش توبه را به بندگانش مى دهد:

اين همان [پاداشى] است كه خدا بندگان خود را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند [بدان] مژده داده است. بگو: به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نيستم، مگر دوستى درباره خويشاوندان و هر كس نيكى به جاى آورد [و طاعتى اندوزد] براى او در ثواب آن خواهيم افزود، قطعا خدا آمرزنده و قدرشناس است. «» آيا مى گويند: به خدا دروغى بسته است؟

پس اگر خدا بخواهد بر دلت مهر مى نهد و خدا باطل را محو و حقيقت را با كلمات خويش پابرجا مى كند. اوست كه به راز دل ها داناست. «» و اوست كسى كه توبه را از بندگان خود مى پذيرد و از گناهان در مى گذرد و آن چه را مى كنيد، مى داند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 20، ص 402.

ولايت، پاداش رسالت

شأن نزول آيه هايى 23 تا 25 سوره شورا

شهر مدينه يكپارچه شور و هيجان بود و مردم از مدت ها پيش، شهر را آذين بسته بودند و خود را براى استقبال و پذيرايى از مهاجرى بزرگ؛ يعنى آخرين فرستاده الهى آماده مى كردند. روز ورود پيامبر به شهر مدينه همه مردم از زن و مرد، پير و جوان و حتى كودكان، خود را به آخر شهر رساندند. عده اى در بالاترين نقطه شهر، جاده ها را مى نگريستند تا بتوانند نخستين خبر رسان اين رويداد مهم باشند و شادى و سرور را براى اجتماع كنندگان به ارمغان آورند. آن لحظه تاريخى و فراموش نشدنى فرا رسيد و پيامبر به شهر مدينه قدم گذاشت. هلهله شادى، در آسمان شهر مدينه پيچيد. پرندگان به پرواز در آمدند و حتى جانوران نيز فرياد شادى سر دادند. هر كس دوست داشت كه پيامبر مهمان او باشد و با اين كار افتخارى بزرگ به دست آورد. آنان از هيچ كمك مادى و معنوى به رسول خدا كوتاهى نكردند و اموال زيادى در اختيارش قرار دادند و گفتند: اى رسول خدا! هر گونه كه خواستى مى توانى آن را مصرف كنى. شايد آنان با اين كار مى خواستند پاداش 23 سال تلاش پيامبر را پيش از پيش به او بپردازند و

پيش از آن كه پيامبر پاداش خود را از آنان بخواهد، خودشان دو دستى پيش كش كنند تا شرمنده او نباشند. در اين جا آيه 23 سوره شورا نازل شد كه [به آنان] بگو من جز دوست داشتن نزديكانم هيچ پاداشى از شما نمى خواهم. پيامبر اين آيه را براى مردم تلاوت كرد و به آنان چنين فرمود: اجر رسالت، همان دوستى خويشاوندان من است. منافقان كينه توز، زبان به اعتراض گشودند و گفتند: او مى خواهد از هم اكنون بستگانش را بر ما تحميل كند و ما را فرمانبردار آنان قرار دهد. ما هرگز به چنين ذلتى تن نمى دهيم و به آن راضى نمى شويم. ما مى دانيم كه محمد به خدا دروغ بسته و اين سخن را از پيش خود گفته است. اين جا بود كه آيه 24 سوره شورا نازل شد كه خداوند در اين آيه منافقان را سرزنش و تقبيح مى كند. آنان اين آيه را كه شنيدند از گفتار خود پشيمان شدند. آن گاه آيه 25 نازل شد. خداوند در اين آيه مژده پذيرش توبه را به بندگانش مى دهد:

اين همان [پاداشى] است كه خدا بندگان خود را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند [بدان] مژده داده است. بگو: به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نيستم، مگر دوستى درباره خويشاوندان و هر كس نيكى به جاى آورد [و طاعتى اندوزد] براى او در ثواب آن خواهيم افزود، قطعا خدا آمرزنده و قدرشناس است. «» آيا مى گويند: به خدا دروغى بسته است؟ پس اگر خدا بخواهد بر دلت مهر مى نهد و خدا باطل را محو و حقيقت را با كلمات خويش پابرجا مى كند. اوست

كه به راز دل ها داناست. «» و اوست كسى كه توبه را از بندگان خود مى پذيرد و از گناهان در مى گذرد و آن چه را مى كنيد، مى داند. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 20، ص 402.

رفاه و طغيانگرى

شأن نزول آيه هاى 27 و 28 سوره شورا

«خباب بن ارت»، از ياران پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، با اين كه وضع مالى مناسب و زندگى بى دغدغه اى داشت، ولى او در دام آروزهاى خود گرفتار شده بود و به زندگى يهوديان به ديده حسرت مى نگريست. او خود را باآنان مقايسه مى كرد و افسوس مى خورد. خباب دوست داشت خود را روزى در سطح آنان ببيند و به خوشبختى و سعادت دنيا با هم دست يابد. او گاهى به فكر فرو مى رفت و با خود مى گفت: اگر ما به راستى، بر دين حق هستيم و بهترين بندگان خداييم، پس اين همه فقر، بيمارى و بيچارگى مسلمانان براى چيست؟ و اگر يهوديان باطلند، چرا اين همه مال و ثروت دارند و از نعمت هاى الهى بهره مندند؟! اگر خداوند بندگان با ايمان را دوست مى داشت، نعمت هايش را از ما دريغ نمى كرد و ما را بى نصيب نمى گذاشت. چه مى شد خداوند ثروت يهوديان را مى گرفت و به ما مى داد. به يقين ما شكرگزار خوبى بوديم، ولى يهوديان نه تنها سپاسگزار خدا نيستند، بلكه طغيان نيز مى كنند و فساد به بار مى آورند و هر روز دسيسه اى عليه مسلمانان، در سر مى پرورانند. اين انديشه كه بيان گر ضعف اعتقادى چنين افرادى بود، هر روز در ميان مسلمانان گسترش مى يافت، به ويژه اين كه هر روز پيشرفت يهوديان را مى ديدند، به گونه اى كه نبض اقتصادى شهر مدينه به دست تاجران

بزرگ يهودى بود. در اين جا بود كه آيه هاى زير نازل شد. خداوند در اين آيه ها به مسلمانان يادآورى مى كند كه هر گاه دنيا به آنان رو كرد، به زندگى مرفه گرفتار مى آيند و اين با بندگى خدا سازگار نيست؛ چون به سرعت از خدا فاصله مى گيرند و در درياى شهوت ها غرق مى شوند و در نتيجه، كارشان به ستم و فساد در زمين مى انجامد. مى توان گفت، گاه گسترش روزى وسيله امتحان و آزمايش و گاه يك مجازات الهى به شمار مى رود. كسانى كه به مجازات الهى گرفتار مى شوند به ظاهر دورنماى زندگى آنان دل انگيز، ولى واقعيت آن، سرشار از بدبختى و بيچارگى است. بايد گفت كمبود روزى، گاهى به سستى و تنبلى خود انسان باز مى گردد كه اين خواست حتمى خداوند نيست، بلكه نتيجه عمل بد اوست كه دامن گيرش شده است و اگر انسان نهايت تلاش خود را به كار گيرد و در عين حال، همه درها به روى او بسته گردد، بايد آن را ناشى از مصلحتى بداند و نااميد نشود و هم چنان به تلاش خود ادامه دهد و تسليم به رضاى الهى گردد. در آيه هاى 27 و 28 سوره شورا آگاهى مطلق خداوند از زندگى بندگانش بيان مى شود:

و اگر خدا روزى را بر بندگانش فراخ گرداند، به يقين، در زمين سر به عصيان برمى دارند، ولى آن چه را بخواهد، به اندازه اى [كه مصلحت است] فرو مى فرستد. به راستى كه او به [حال] بندگانش آگاه و بيناست. «» و اوست كسى كه باران را پس از آن كه [مردم] نوميد شدند، فرود مى آورد و رحمت خويش را مى گستراند و هموست سرپرست ستوده. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير

نمونه، ج 20، ص 431.

رفاه و طغيانگرى

شأن نزول آيه هاى 27 و 28 سوره شورا

«خباب بن ارت»، از ياران پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، با اين كه وضع مالى مناسب و زندگى بى دغدغه اى داشت، ولى او در دام آروزهاى خود گرفتار شده بود و به زندگى يهوديان به ديده حسرت مى نگريست. او خود را باآنان مقايسه مى كرد و افسوس مى خورد. خباب دوست داشت خود را روزى در سطح آنان ببيند و به خوشبختى و سعادت دنيا با هم دست يابد. او گاهى به فكر فرو مى رفت و با خود مى گفت: اگر ما به راستى، بر دين حق هستيم و بهترين بندگان خداييم، پس اين همه فقر، بيمارى و بيچارگى مسلمانان براى چيست؟ و اگر يهوديان باطلند، چرا اين همه مال و ثروت دارند و از نعمت هاى الهى بهره مندند؟! اگر خداوند بندگان با ايمان را دوست مى داشت، نعمت هايش را از ما دريغ نمى كرد و ما را بى نصيب نمى گذاشت. چه مى شد خداوند ثروت يهوديان را مى گرفت و به ما مى داد. به يقين ما شكرگزار خوبى بوديم، ولى يهوديان نه تنها سپاسگزار خدا نيستند، بلكه طغيان نيز مى كنند و فساد به بار مى آورند و هر روز دسيسه اى عليه مسلمانان، در سر مى پرورانند. اين انديشه كه بيان گر ضعف اعتقادى چنين افرادى بود، هر روز در ميان مسلمانان گسترش مى يافت، به ويژه اين كه هر روز پيشرفت يهوديان را مى ديدند، به گونه اى كه نبض اقتصادى شهر مدينه به دست تاجران بزرگ يهودى بود. در اين جا بود كه آيه هاى زير نازل شد. خداوند در اين آيه ها به مسلمانان يادآورى مى كند كه هر گاه دنيا به آنان رو كرد، به زندگى مرفه

گرفتار مى آيند و اين با بندگى خدا سازگار نيست؛ چون به سرعت از خدا فاصله مى گيرند و در درياى شهوت ها غرق مى شوند و در نتيجه، كارشان به ستم و فساد در زمين مى انجامد. مى توان گفت، گاه گسترش روزى وسيله امتحان و آزمايش و گاه يك مجازات الهى به شمار مى رود. كسانى كه به مجازات الهى گرفتار مى شوند به ظاهر دورنماى زندگى آنان دل انگيز، ولى واقعيت آن، سرشار از بدبختى و بيچارگى است. بايد گفت كمبود روزى، گاهى به سستى و تنبلى خود انسان باز مى گردد كه اين خواست حتمى خداوند نيست، بلكه نتيجه عمل بد اوست كه دامن گيرش شده است و اگر انسان نهايت تلاش خود را به كار گيرد و در عين حال، همه درها به روى او بسته گردد، بايد آن را ناشى از مصلحتى بداند و نااميد نشود و هم چنان به تلاش خود ادامه دهد و تسليم به رضاى الهى گردد. در آيه هاى 27 و 28 سوره شورا آگاهى مطلق خداوند از زندگى بندگانش بيان مى شود:

و اگر خدا روزى را بر بندگانش فراخ گرداند، به يقين، در زمين سر به عصيان برمى دارند، ولى آن چه را بخواهد، به اندازه اى [كه مصلحت است] فرو مى فرستد. به راستى كه او به [حال] بندگانش آگاه و بيناست. «» و اوست كسى كه باران را پس از آن كه [مردم] نوميد شدند، فرود مى آورد و رحمت خويش را مى گستراند و هموست سرپرست ستوده. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير نمونه، ج 20، ص 431.

گونه هاى وحى

شأن نزول آيه 51 سوره شورا

آه از قوم يهود، از لجاجت و خود برتر بينى آنان و بهانه جويى هاى فراوان شان. داستان درخواست يهوديان از حضرت

موسى عليه السلامرا براى ديدن خدا شنيده يا خوانده ايد. آنان در ادامه بهانه جويى هاى خود، خطاب به حضرت موسى گفتند: ما در صورتى به خداى تو ايمان مى آوريم كه او را با چشم مشاهده كنيم. حضرت موسى وقتى پافشارى قوم خود را ديد، به ناچار آنان را به بالاى كوهى برد و خواسته آنان را با خدا در ميان نهاد. به ناگاه نورى تابيد و همه بيهوش شدند. پس از آن، به درخواست حضرت موسى عليه السلامهمه به هوش آمدند و به اشتباه خود پى بردند. در زمان هاى بعد نيز يهوديان زمان پيامبر، براى توجيه بى ايمانى خويش، نزد پيامبر آمدند و گفتند: چرا تو با خداوند سخن نمى گويى و به او نگاه نمى كنى؟ اگر به راستى تو پيامبر خدايى، همان گونه كه حضرت موسى عليه السلامبا او سخن گفت و به او نگاه مى كرد تو نيز چنين كن. ما در صورتى به تو ايمان مى آوريم كه آن چه را گفتيم و از تو خواستيم، انجام دهى. در غير اين صورت، به تو ايمان نمى آوريم. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: موسى هرگز خدا را نديد. اين جا بود كه آيه 51 سوره شورا نازل شد و چگونگى ارتباط پيامبران را با خداوند تشريح كرد. از اين آيه چنين برمى آيد كه راه ارتباط پيامبران با خدا، از سه راه ممكن است: القاى به قلب كه در باره بسيارى از انبيا اين گونه بوده است؛ از پشت حجاب، آن گونه كه خداوند در كوه طور از راه انعكاس امواج صوتى در فضا با موسى سخن گفت و از راه ارسال فرشتگان، آن گونه كه در باره پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده. البته

وحى بر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آلهبه جز اين، از راه هاى ديگرى هم چون وحى از راه القاى به قلب، گاه در بيدارى و گاه در خواب صورت گرفته است و بعضى از اين شاخه ها، خود شاخه هاى فرعى ديگرى نيز دارد. آيه 51 سوره شورا اين راه ها را برمى شمارد:

و هيچ بشرى را نرسد كه خدا با او سخن گويد جز (از راه) وحى يا از فراسوى حجابى يا فرستاده اى بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحى نمايد. آرى، اوست بلند مرتبه سنجيده كار. «» (1)

پاورقى:

(1) تفسير قرطبى، ج 8، ص 5873.

ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{تَكادُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {السَّماواتُ} اسم كاد، مرفوع يا در محل رفع {يَتَفَطَّرْنَ} فعل مضارع، مبنى بر سكون / (ن) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كاد محذوف {مِنْ} حرف جر {فَوْقِهِنَّ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَالْمَلائِكَةُ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يُسَبِّحُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {بِحَمْدِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَيَسْتَغْفِرُونَ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِمَنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَلا} حرف تنبيه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {هُوَ} ضمير فصل بدون محل {الْغَفُورُ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {الرَّحِيمُ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَالَّذِينَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {اتَّخَذُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {دُونِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَوْلِياءَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل

نصب {اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {حَفِيظٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / خبر براى (الذين) {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَما} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {أَنْتَ} اسم ما، مرفوع يا در محل رفع {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {بِوَكِيلٍ} (ب) حرف جر زائد / خبر ما، منصوب يا در محل نصب

{وَكَذلِكَ} (و) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَوْحَيْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلَيْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {قُرْآناً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {عَرَبِيًّا} نعت تابع {لِتُنْذِرَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {أُمَّ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْقُرى} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَمَنْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {حَوْلَها} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَتُنْذِرَ} (و) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {يَوْمَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْجَمْعِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} (لا)ى نفى جنس {رَيْبَ} اسم لاى نفى جنس، منصوب {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر لاى نفى جنس، محذوف {فَرِيقٌ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {الْجَنَّةِ} اسم مجرور يا در

محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَفَرِيقٌ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {السَّعِيرِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{وَلَوْ} (و) حرف استيناف / حرف شرط غير جازم {شاءَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لَجَعَلَهُمْ} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {أُمَّةً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {واحِدَةً} نعت تابع {وَلكِنْ} (و) حرف عطف / حرف استدراك {يُدْخِلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فِي} حرف جر {رَحْمَتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَالظَّالِمُونَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {ما} حرف نفى غير عامل {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {وَلِيٍّ} مبتدا مؤخّر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {نَصِيرٍ} معطوف تابع

{أَمِ} حرف عطف {اتَّخَذُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {دُونِهِ} اسم مجرور يا در

محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَوْلِياءَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَاللَّهُ} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {هُوَ} ضمير فصل بدون محل {الْوَلِيُّ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَهُوَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يُحْيِ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {الْمَوْتى} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَهُوَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عَلى} حرف جر {كُلِّ} اسم مجرور يا در محل جر {شَيْءٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {قَدِيرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{وَمَا} (و) حرف استيناف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {اخْتَلَفْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر {شَيْءٍ} اسم مجرور يا در محل جر {فَحُكْمُهُ} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِلَى} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {ذلِكُمُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {اللَّهُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {رَبِّي} نعت تابع / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {عَلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور

{تَوَكَّلْتُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {وَإِلَيْهِ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أُنِيبُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير

{فاطِرُ} مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل / خبر، مرفوع يا در محل رفع {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {جَعَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر {أَنْفُسِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَزْواجاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَمِنَ} (و) حرف عطف / حرف جر {الْأَنْعامِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَزْواجاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَذْرَؤُكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {لَيْسَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {كَمِثْلِهِ} (ك) حرف جر زائد / خبر ليس، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {شَيْءٌ} اسم ليس، مرفوع يا در محل رفع {وَهُوَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {السَّمِيعُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْبَصِيرُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور

/ خبر مقدّم محذوف {مَقالِيدُ} مبتدا مؤخّر {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {يَبْسُطُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الرِّزْقَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لِمَنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَيَقْدِرُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {بِكُلِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {شَيْءٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَلِيمٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع

{شَرَعَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنَ} حرف جر {الدِّينِ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَصَّى} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {نُوحاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالَّذِي} (و) حرف عطف / اسم معطوف بر محل (ما) {أَوْحَيْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلَيْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَما} (و) حرف عطف / مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَصَّيْنا}

فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِبْراهِيمَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَمُوسى} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَعِيسى} (و) حرف عطف / معطوف تابع {أَنْ} حرف تفسير {أَقِيمُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الدِّينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَلا} (و) حرف عطف / حرف جزم {تَتَفَرَّقُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَبُرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عَلَى} حرف جر {الْمُشْرِكِينَ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {تَدْعُوهُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَجْتَبِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {إِلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَيَهْدِي} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد

از آن مجرور {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يُنِيبُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير

{وَما} (و) حرف استيناف / حرف نفى غير عامل {تَفَرَّقُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلاَّ} حرف استثنا {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {جاءَهُمُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الْعِلْمُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {بَغْياً} مفعول لأجله، منصوب {بَيْنَهُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلَوْلا} (و) حرف عطف / حرف شرط غير جازم {كَلِمَةٌ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {سَبَقَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {مِنْ} حرف جر {رَبِّكَ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِلى} حرف جر {أَجَلٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مُسَمًّى} نعت تابع {لَقُضِيَ} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بَيْنَهُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَإِنَّ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الَّذِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب

{أُورِثُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {الْكِتابَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنْ} حرف جر {بَعْدِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَفِي} (ل) حرف مزحلقه / حرف جر {شَكٍّ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {مِنْهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مُرِيبٍ} نعت تابع

{فَلِذلِكَ} (ف) حرف استيناف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فَادْعُ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر، مبنى بر حذف حرف عله (و) / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {وَاسْتَقِمْ} (و) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {كَما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أُمِرْتَ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {وَلا} (و) حرف عطف / حرف جزم {تَتَّبِعْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {أَهْواءَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَقُلْ} (و) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {آمَنْتُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَنْزَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مِنْ} حرف جر {كِتابٍ} اسم مجرور يا در محل جر {وَأُمِرْتُ} (و) حرف عطف

/ فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {لِأَعْدِلَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {بَيْنَكُمُ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {رَبُّنا} خبر، مرفوع يا در محل رفع / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَرَبُّكُمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {أَعْمالُنا} مبتدا مؤخّر / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلَكُمْ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {أَعْمالُكُمْ} مبتدا مؤخّر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لا} (لا)ى نفى جنس {حُجَّةَ} اسم لاى نفى جنس، منصوب {بَيْنَنا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر لاى نفى جنس، محذوف {وَبَيْنَكُمُ} (و) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَجْمَعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {بَيْنَنا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف

اليه {وَإِلَيْهِ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {الْمَصِيرُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع

{وَالَّذِينَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يُحَاجُّونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {اسْتُجِيبَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / نائب فاعل محذوف {حُجَّتُهُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {داحِضَةٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / خبر براى (الذين) {عِنْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَعَلَيْهِمْ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {غَضَبٌ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {وَلَهُمْ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا مؤخّر {شَدِيدٌ} نعت تابع

{اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {أَنْزَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْكِتابَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بِالْحَقِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَالْمِيزانَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع

{وَما} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يُدْرِيكَ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {لَعَلَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {السَّاعَةَ} اسم لعل، منصوب يا در محل نصب / مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل {قَرِيبٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / خبر لعل محذوف

{يَسْتَعْجِلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {بِهَا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لا} حرف نفى غير عامل {يُؤْمِنُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَالَّذِينَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مُشْفِقُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مِنْها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَيَعْلَمُونَ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنَّهَا} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم أنّ {الْحَقُّ} خبر أنَّ، مرفوع يا در محل رفع {أَلا} حرف تنبيه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الَّذِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {يُمارُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و

فاعل {فِي} حرف جر {السَّاعَةِ} اسم مجرور يا در محل جر {لَفِي} (ل) حرف مزحلقه / حرف جر {ضَلالٍ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {بَعِيدٍ} نعت تابع

{اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لَطِيفٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {بِعِبادِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يَرْزُقُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَهُوَ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْقَوِيُّ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْعَزِيزُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{مَنْ} اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {يُرِيدُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر كان، محذوف يا در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {حَرْثَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْآخِرَةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {نَزِدْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فِي} حرف جر {حَرْثِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَمَنْ} (و) حرف عطف / اسم شرط جازم در محل رفع

و مبتدا {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {يُرِيدُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر كان، محذوف يا در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {حَرْثَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الدُّنْيا} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {نُؤْتِهِ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {مِنْها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَما} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {فِي} حرف جر {الْآخِرَةِ} اسم مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر زائد {نَصِيبٍ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع

{أَمْ} حرف عطف {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {شُرَكاءُ} مبتدا مؤخّر {شَرَعُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنَ} حرف جر {الدِّينِ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لَمْ} حرف جزم {يَأْذَنْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {وَلَوْلا} (و) حرف عطف / حرف شرط غير جازم {كَلِمَةُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْفَصْلِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر

در تقدير يا محذوف يا در محل {لَقُضِيَ} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بَيْنَهُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَإِنَّ} (و) حرف استيناف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الظَّالِمِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا مؤخّر / خبر إنَّ محذوف {أَلِيمٌ} نعت تابع

{تَرَى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {الظَّالِمِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مُشْفِقِينَ} حال، منصوب {مِمَّا} اسم مجرور يا در محل جر {كَسَبُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَهُوَ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {واقِعٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {بِهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَالَّذِينَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فِي} حرف جر {رَوْضاتِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْجَنَّاتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر براى (الذين) {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {ما} مبتدا مؤخّر

{يَشاؤُنَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عِنْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {هُوَ} ضمير فصل بدون محل {الْفَضْلُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْكَبِيرُ} نعت تابع

{ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {يُبَشِّرُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {عِبادَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الَّذِينَ} نعت تابع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لا} حرف نفى غير عامل {أَسْئَلُكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {عَلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَجْراً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {إِلاَّ} حرف استثنا {الْمَوَدَّةَ} مستثنى، منصوب {فِي} حرف جر {الْقُرْبى} اسم مجرور يا در محل جر {وَمَنْ} (و) حرف استيناف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {يَقْتَرِفْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل،

ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر، مرفوع يا در محل رفع {حَسَنَةً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {نَزِدْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {حُسْناً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {غَفُورٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {شَكُورٌ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{أَمْ} حرف عطف {يَقُولُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {افْتَرى} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلَى} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {كَذِباً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {فَإِنْ} (ف) حرف استيناف / حرف شرط جازم {يَشَإِ} فعل مضارع، مجزوم به سكون {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {يَخْتِمْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلى} حرف جر {قَلْبِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَيَمْحُ} (و) حرف استيناف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الْباطِلَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَيُحِقُّ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْحَقَّ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بِكَلِماتِهِ} حرف

جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {عَلِيمٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {بِذاتِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الصُّدُورِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{وَهُوَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {يَقْبَلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {التَّوْبَةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {عَنْ} حرف جر {عِبادِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَيَعْفُوا} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَنِ} حرف جر {السَّيِّئاتِ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَيَعْلَمُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {تَفْعَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَيَسْتَجِيبُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل

رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَيَزِيدُهُمْ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {فَضْلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَالْكافِرُونَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا مؤخّر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {شَدِيدٌ} نعت تابع

{وَلَوْ} (و) حرف استيناف / حرف شرط غير جازم {بَسَطَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الرِّزْقَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لِعِبادِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَبَغَوْا} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَلكِنْ} (و) حرف عطف / حرف استدراك {يُنَزِّلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِقَدَرٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {بِعِبادِهِ} حرف جر و اسم

بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {خَبِيرٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {بَصِيرٌ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَهُوَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {يُنَزِّلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْغَيْثَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنْ} حرف جر {بَعْدِ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} حرف مصدرى {قَنَطُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَيَنْشُرُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {رَحْمَتَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَهُوَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْوَلِيُّ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْحَمِيدُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَمِنْ} (و) حرف استيناف / حرف جر {آياتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {خَلْقُ} مبتدا مؤخّر {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {بَثَّ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فِيهِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر {دابَّةٍ} اسم مجرور يا در محل جر {وَهُوَ} (و) حرف استيناف /

مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عَلى} حرف جر {جَمْعِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {قَدِيرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{وَما} (و) حرف استيناف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {أَصابَكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {مِنْ} حرف جر {مُصِيبَةٍ} اسم مجرور يا در محل جر {فَبِما} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَسَبَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {أَيْدِيكُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَيَعْفُوا} (و) حرف اعتراض / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَنْ} حرف جر {كَثِيرٍ} اسم مجرور يا در محل جر

{وَما} (و) حرف استيناف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {أَنْتُمْ} اسم ما، مرفوع يا در محل رفع {بِمُعْجِزِينَ} (ب) حرف جر زائد / خبر ما، منصوب يا در محل نصب {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَما} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر {دُونِ}

اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر زائد {وَلِيٍّ} مبتدا مؤخّر {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {نَصِيرٍ} معطوف تابع

{وَمِنْ} (و) حرف استيناف / حرف جر {آياتِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {الْجَوارِ} مبتدا مؤخّر {فِي} حرف جر {الْبَحْرِ} اسم مجرور يا در محل جر {كَالْأَعْلامِ} (ك) حرف جر / حال، منصوب

{إِنْ} حرف شرط جازم {يَشَأْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {يُسْكِنِ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الرِّيحَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَيَظْلَلْنَ} (ف) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ن) ضمير متصل در محل رفع، اسم ظل {رَواكِدَ} خبر ظل، منصوب يا در محل نصب {عَلى} حرف جر {ظَهْرِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {فِي} حرف جر {ذلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {لَآياتٍ} (ل) حرف ابتدا / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لِكُلِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {صَبَّارٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {شَكُورٍ} نعت تابع

{أَوْ} حرف عطف {يُوبِقْهُنَّ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَسَبُوا} فعل ماضى،

مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَيَعْفُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (و) / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَنْ} حرف جر {كَثِيرٍ} اسم مجرور يا در محل جر

{وَيَعْلَمَ} (و) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يُجادِلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {آياتِنا} اسم مجرور يا در محل جر / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ما} حرف نفى غير عامل {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {مَحِيصٍ} مبتدا مؤخّر

{فَما} (ف) حرف استيناف / مفعولٌ به مقدّم {أُوتِيتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {مِنْ} حرف جر {شَيْءٍ} اسم مجرور يا در محل جر {فَمَتاعُ} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل / خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْحَياةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الدُّنْيا} نعت تابع {وَما} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عِنْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {خَيْرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَأَبْقى} (و) حرف عطف / معطوف تابع {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل

در محل رفع و فاعل {وَعَلى} (و) حرف عطف / حرف جر {رَبِّهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يَتَوَكَّلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَالَّذِينَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {يَجْتَنِبُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {كَبائِرَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْإِثْمِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْفَواحِشَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَإِذا} (و) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {ما} حرف زائد {غَضِبُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {هُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَغْفِرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{وَالَّذِينَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {اسْتَجابُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِرَبِّهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَقامُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّلاةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَأَمْرُهُمْ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {شُورى} خبر، مرفوع يا در محل رفع {بَيْنَهُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل

نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَمِمَّا} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَزَقْناهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {يُنْفِقُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل

{وَالَّذِينَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أَصابَهُمُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الْبَغْيُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {هُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يَنْتَصِرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{وَجَزاءُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {سَيِّئَةٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {سَيِّئَةٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مِثْلُها} نعت تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَمَنْ} (ف) حرف عطف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {عَفا} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَأَصْلَحَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَأَجْرُهُ} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {عَلَى} حرف

جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {لا} حرف نفى غير عامل {يُحِبُّ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {الظَّالِمِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{وَلَمَنِ} (و) حرف استيناف / (ل) حرف ابتدا / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {انْتَصَرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {بَعْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {ظُلْمِهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَأُولئِكَ} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {ما} حرف نفى غير عامل {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {سَبِيلٍ} مبتدا مؤخّر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{إِنَّمَا} حرف مكفوف (كافّه و مكفوفه) {السَّبِيلُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عَلَى} حرف جر {الَّذِينَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {يَظْلِمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {النَّاسَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَيَبْغُونَ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع

و فاعل {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {بِغَيْرِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْحَقِّ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا مؤخّر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {أَلِيمٌ} نعت تابع

{وَلَمَنْ} (و) حرف استيناف / (ل) حرف ابتدا / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {صَبَرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَغَفَرَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {ذلِكَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لَمِنْ} (ل) حرف مزحلقه / حرف جر {عَزْمِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْأُمُورِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف

{وَمَنْ} (و) حرف استيناف / مفعولٌ به جازم {يُضْلِلِ} فعل مضارع، مجزوم به سكون {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فَما} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف نفى غير عامل {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {وَلِيٍّ} مبتدا مؤخّر {مِنْ} حرف جر {بَعْدِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَتَرَى} (و) حرف استيناف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت)

در تقدير {الظَّالِمِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لَمَّا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {رَأَوُا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْعَذابَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَقُولُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {هَلْ} حرف استفهام {إِلى} حرف جر {مَرَدٍّ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {سَبِيلٍ} مبتدا مؤخّر

{وَتَراهُمْ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {يُعْرَضُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {عَلَيْها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {خاشِعِينَ} حال، منصوب {مِنَ} حرف جر {الذُّلِّ} اسم مجرور يا در محل جر {يَنْظُرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {طَرْفٍ} اسم مجرور يا در محل جر {خَفِيٍّ} نعت تابع {وَقالَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الْخاسِرِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {الَّذِينَ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {خَسِرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنْفُسَهُمْ} مفعولٌ به،

منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَهْلِيهِمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {الْقِيامَةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَلا} حرف تنبيه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الظَّالِمِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {فِي} حرف جر {عَذابٍ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {مُقِيمٍ} نعت تابع

{وَما} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر كان، محذوف يا در تقدير {مِنْ} حرف جر زائد {أَوْلِياءَ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {يَنْصُرُونَهُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {مِنْ} حرف جر {دُونِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَمَنْ} (و) حرف استيناف / مفعولٌ به جازم {يُضْلِلِ} فعل مضارع، مجزوم به سكون {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فَما} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف نفى غير عامل {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {سَبِيلٍ} مبتدا مؤخّر

{اسْتَجِيبُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِرَبِّكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ك) ضمير متصل در محل جر،

مضاف اليه {مِنْ} حرف جر زائد {قَبْلِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَنْ} حرف نصب {يَأْتِيَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {يَوْمٌ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لا} (لا)ى نفى جنس {مَرَدَّ} اسم لاى نفى جنس، منصوب {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر لاى نفى جنس، محذوف {مِنَ} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} حرف نفى غير عامل {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {مَلْجَإٍ} مبتدا مؤخّر {يَوْمَئِذٍ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (إذ) مضاف إليه {وَما} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {نَكِيرٍ} مبتدا مؤخّر

{فَإِنْ} (ف) حرف عطف / حرف شرط جازم {أَعْرَضُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فَما} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف نفى غير عامل {أَرْسَلْناكَ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {حَفِيظاً} حال، منصوب {إِنْ} حرف نفى غير عامل {عَلَيْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {إِلاَّ} حرف استثنا {الْبَلاغُ} مبتدا مؤخّر {وَإِنَّا} (و) حرف استيناف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب

يا در محل نصب {أَذَقْنَا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْإِنْسانَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَحْمَةً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {فَرِحَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {بِها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَإِنْ} (و) حرف عطف / حرف شرط جازم {تُصِبْهُمْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {سَيِّئَةٌ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {قَدَّمَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {أَيْدِيهِمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَإِنَّ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الْإِنْسانَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {كَفُورٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع

{لِلَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مُلْكُ} مبتدا مؤخّر {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} حرف عطف و اسم بعد از آن معطوف {يَخْلُقُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {يَهَبُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل،

ضمير مستتر (هو) در تقدير {لِمَنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِناثاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَيَهَبُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لِمَنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الذُّكُورَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{أَوْ} حرف عطف {يُزَوِّجُهُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {ذُكْراناً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {وَإِناثاً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَيَجْعَلُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَقِيماً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {عَلِيمٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {قَدِيرٌ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَما} (و) حرف استيناف / حرف نفى غير عامل {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لِبَشَرٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر كان، محذوف يا

در تقدير {أَنْ} حرف نصب {يُكَلِّمَهُ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / اسم كان محذوف {إِلاَّ} حرف استثنا {وَحْياً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {أَوْ} حرف عطف {مِنْ} حرف جر {وَراءِ} اسم مجرور يا در محل جر {حِجابٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {أَوْ} حرف نصب {يُرْسِلَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {رَسُولاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَيُوحِيَ} (ف) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِإِذْنِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِنَّهُ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {عَلِيٌّ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {حَكِيمٌ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَكَذلِكَ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَوْحَيْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلَيْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رُوحاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {مِنْ} حرف جر {أَمْرِنا} اسم مجرور يا در محل جر / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ما} حرف نفى غير

عامل {كُنْتَ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {تَدْرِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير / خبر كان، محذوف يا در تقدير {مَا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْكِتابُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَلاَ} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {الْإِيمانُ} معطوف تابع {وَلكِنْ} (و) حرف عطف / حرف استدراك {جَعَلْناهُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {نُوراً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {نَهْدِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {نَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {مِنْ} حرف جر {عِبادِنا} اسم مجرور يا در محل جر / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَإِنَّكَ} (و) حرف استيناف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {لَتَهْدِي} (ل) حرف مزحلقه / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {إِلى} حرف جر {صِراطٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مُسْتَقِيمٍ} نعت تابع

{صِراطِ} بدل تابع {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الَّذِي} نعت تابع {لَهُ} حرف جر و اسم بعد

از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {ما} مبتدا مؤخّر {فِي} حرف جر {السَّماواتِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَلا} حرف تنبيه {إِلَى} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {تَصِيرُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْأُمُورُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

ilayhi Allahu yajtabee ilayhi man yashao wayahdee ilayhi man yuneebu

14.Wama tafarraqoo illa min baAAdi ma jaahumu alAAilmu baghyan baynahum walawla kalimatun sabaqat min rabbika ila ajalin musamman laqudiya baynahum wa-inna allatheena oorithoo alkitaba min baAAdihim lafee shakkin minhu mureebin

15.Falithalika faodAAu waistaqim kama omirta wala tattabiAA ahwaahum waqul amantu bima anzala Allahu min kitabin waomirtu li-aAAdila baynakum Allahu rabbuna warabbukum lana aAAmaluna walakum aAAmalukum la hujjata baynana wabaynakumu Allahu yajmaAAu baynana wa-ilayhi almaseeru

16.Waallatheena yuhajjoona fee Allahi min baAAdi ma istujeeba lahu hujjatuhum dahidatun AAinda rabbihim waAAalayhim ghadabun walahum AAathabun shadeedun

17.Allahu allathee anzala alkitaba bialhaqqi waalmeezani wama yudreeka laAAalla alssaAAata qareebun

18.YastaAAjilu biha allatheena la yu/minoona biha waallatheena amanoo mushfiqoona minha wayaAAlamoona annaha alhaqqu ala inna allatheena yumaroona fee alssaAAati lafee dalalin baAAeedin

19.Allahu lateefun biAAibadihi yarzuqu man yashao wahuwa alqawiyyu alAAazeezu

20.Man kana yureedu hartha al-akhirati nazid lahu fee harthihi waman kana yureedu hartha alddunya nu/tihi minha wama lahu fee al-akhirati min naseebin

21.Am lahum shurakao sharaAAoo lahum mina alddeeni ma lam ya/than bihi Allahu walawla kalimatu alfasli laqudiya baynahum wa-inna alththalimeena lahum AAathabun aleemun

22.Tara alththalimeena mushfiqeena mimma kasaboo wahuwa waqiAAun bihim waallatheena amanoo waAAamiloo alssalihati fee rawdati aljannati lahum ma yashaoona AAinda rabbihim thalika huwa alfadlu alkabeeru

23.Thalika allathee yubashshiru Allahu AAibadahu allatheena amanoo waAAamiloo alssalihati qul la as-alukum AAalayhi ajran illa almawaddata fee alqurba waman yaqtarif hasanatan nazid lahu feeha husnan inna Allaha ghafoorun shakoorun

24.Am yaqooloona iftara AAala Allahi kathiban fa-in yasha-i Allahu yakhtim AAala qalbika wayamhu Allahu albatila wayuhiqqu alhaqqa bikalimatihi innahu AAaleemun bithati alssudoori

25.Wahuwa allathee

yaqbalu alttawbata AAan AAibadihi wayaAAfoo AAani alssayyi-ati wayaAAlamu ma tafAAaloona

26.Wayastajeebu allatheena amanoo waAAamiloo alssalihati wayazeeduhum min fadlihi waalkafiroona lahum AAathabun shadeedun

27.Walaw basata Allahu alrrizqa liAAibadihi labaghaw fee al-ardi walakin yunazzilu biqadarin ma yashao innahu biAAibadihi khabeerun baseerun

28.Wahuwa allathee yunazzilu alghaytha min baAAdi ma qanatoo wayanshuru rahmatahu wahuwa alwaliyyu alhameedu

29.Wamin ayatihi khalqu alssamawati waal-ardi wama baththa feehima min dabbatin wahuwa AAala jamAAihim itha yashao qadeerun

30.Wama asabakum min museebatin fabima kasabat aydeekum wayaAAfoo AAan katheerin

31.Wama antum bimuAAjizeena fee al-ardi wama lakum min dooni Allahi min waliyyin wala naseerin

32.Wamin ayatihi aljawari fee albahri kaal-aAAlami

33.In yasha/ yuskini alrreeha fayathlalna rawakida AAala thahrihi inna fee thalika laayatin likulli sabbarin shakoorin

34.Aw yoobiqhunna bima kasaboo wayaAAfu AAan katheerin

35.WayaAAlama allatheena yujadiloona fee ayatina ma lahum min maheesin

36.Fama ooteetum min shay-in famataAAu alhayati alddunya wama AAinda Allahi khayrun waabqa lillatheena amanoo waAAala rabbihim yatawakkaloona

37.Waallatheena yajtaniboona kaba-ira al-ithmi waalfawahisha wa-itha ma ghadiboo hum yaghfiroona

38.Waallatheena istajaboo lirabbihim waaqamoo alssalata waamruhum shoora baynahum wamimma razaqnahum yunfiqoona

39.Waallatheena itha asabahumu albaghyu hum yantasiroona

40.Wajazao sayyi-atin sayyi-atun mithluha faman AAafa waaslaha faajruhu AAala Allahi innahu la yuhibbu alththalimeena

41.Walamani intasara baAAda thulmihi faola-ika ma AAalayhim min sabeelin

42.Innama alssabeelu AAala allatheena yathlimoona alnnasa wayabghoona fee al-ardi bighayri alhaqqi ola-ika lahum AAathabun aleemun

43.Walaman sabara waghafara inna thalika lamin AAazmi al-omoori

44.Waman yudlili Allahu fama lahu min waliyyin min baAAdihi watara alththalimeena lamma raawoo alAAathaba yaqooloona hal ila maraddin min sabeelin

45.Watarahum yuAAradoona AAalayha khashiAAeena mina alththulli yanthuroona min tarfin khafiyyin waqala allatheena amanoo inna alkhasireena allatheena

khasiroo anfusahum waahleehim yawma alqiyamati ala inna alththalimeena fee AAathabin muqeemin

46.Wama kana lahum min awliyaa yansuroonahum min dooni Allahi waman yudlili Allahu fama lahu min sabeelin

47.Istajeeboo lirabbikum min qabli an ya/tiya yawmun la maradda lahu mina Allahi ma lakum min malja-in yawma-ithin wama lakum min nakeerin

48.Fa-in aAAradoo fama arsalnaka AAalayhim hafeethan in AAalayka illa albalaghu wa-inna itha athaqna al-insana minna rahmatan fariha biha wa-in tusibhum sayyi-atun bima qaddamat aydeehim fa-inna al-insana kafoorun

49.Lillahi mulku alssamawati waal-ardi yakhluqu ma yashao yahabu liman yashao inathan wayahabu liman yashao alththukoora

50.Aw yuzawwijuhum thukranan wa-inathan wayajAAalu man yashao AAaqeeman innahu AAaleemun qadeerun

51.Wama kana libasharin an yukallimahu Allahu illa wahyan aw min wara-i hijabin aw yursila rasoolan fayoohiya bi-ithnihi ma yashao innahu AAaliyyun hakeemun

52.Wakathalika awhayna ilayka roohan min amrina ma kunta tadree ma alkitabu wala al-eemanu walakin jaAAalnahu nooran nahdee bihi man nashao min AAibadina wa-innaka latahdee ila siratin mustaqeemin

53.Sirati Allahi allathee lahu ma fee alssamawati wama fee al-ardi ala ila Allahi taseeru al-omooru

او دوستانى براى خود گرفته اند، خدا بر ايشان نگهبان است و تو بر آنان گمارده نيستى. (6)

و بدين گونه قرآن عربى به سوى تو وحى كرديم تا [مردم مكّه و كسانى را كه پيرامون آنند هشدار دهى، و از روز گردآمدن [خلق -كه ترديدى در آن نيست- بيم دهى؛ گروهى در بهشتند و گروهى در آتش. (7)

و اگر خدا مى خواست، قطعاً آنان را امتى يگانه مى گردانيد، ليكن هر كه را بخواهد، به رحمت خويش درمى آورد و ستمگران نه يارى دارند و نه ياورى. (8)

آيا به جاى او دوستانى براى خود گرفته اند؟ خداست كه دوست راستين است، و اوست كه مردگان را زنده مى كند، و هموست كه بر هر چيزى تواناست. (9)

و در باره هر چيزى اختلاف پيدا كرديد، داوريش به خدا [ارجاع مى گردد]. چنين خدايى پروردگار من است. بر او توكل كردم و به سوى او بازمى گردم. (10)

پديدآورنده آسمانها و زمين است. از خودتان براى شما جفتهايى قرار داد، و از دامها [نيز] نر و ماده [قرار داد]. بدين وسيله شما را بسيار مى گرداند. چيزى مانند او نيست و اوست شنواى بينا. (11)

كليدهاى آسمانها و زمين از آنِ اوست. براى هر كس كه بخواهد روزى را گشاده يا تنگ مى گرداند. اوست كه بر هر چيزى داناست. (12)

از [احكام دين، آنچه را كه به نوح در باره آن سفارش كرد، براى شما تشريع كرد و آنچه را به تو وحى كرديم و آنچه را كه در باره آن به ابراهيم و موسى و عيسى سفارش نموديم كه: «دين را برپا داريد و در آن تفرقه اندازى مكنيد.»

بر مشركان آنچه كه ايشان را به سوى آن فرا مى خوانى، گران مى آيد. خدا هر كه را بخواهد، به سوى خود برمى گزيند، و هر كه را كه از در توبه درآيد، به سوى خود راه مى نمايد. (13)

و فقط پس از آنكه علم برايشان آمد، راه تفرقه پيمودند [آن هم به صرف حسد [و برترى جويى ميان همديگر. و اگر سخنى [داير بر تأخير عذاب از جانب پروردگارت تا زمانى معيّن، پيشى نگرفته بود، قطعاً ميانشان داورى شده بود. و كسانى كه بعد از آنان كتاب [تورات را ميراث يافتند واقعاً در باره او در ترديدى سخت [دچار]اند. (14)

بنابراين به دعوت پرداز، و همان گونه كه مأمورى ايستادگى كن، و هوسهاى آنان را پيروى مكن و بگو: «به هر كتابى كه خدا نازل كرده است ايمان آوردم و مأمور شدم كه ميان شما عدالت كنم؛ خدا پروردگار ما و پروردگار شماست؛ اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست؛ ميان ما و شما خصومتى نيست؛ خدا ميان ما را جمع مى كند، و فرجام به سوى اوست. (15)

و كسانى كه در باره خدا پس از اجابت [دعوت او به مجادله مى پردازند، حجّتشان پيش پروردگارشان باطل است، و خشمى [از خدا] برايشان است و براى آنان عذابى سخت خواهد بود. (16)

خدا همان كسى است كه كتاب و وسيله سنجش را به حق فرود آورد، و تو چه مى دانى شايد رستاخيز نزديك باشد. (17)

كسانى كه به آن ايمان ندارند شتابزده آن را مى خواهند، و كسانى كه ايمان آورده اند، از آن هراسناكند و مى دانند كه آن حقّ

است. بدان كه آنان كه در مورد قيامت ترديد مى ورزند، قطعاً در گمراهى دور و درازى اند. (18)

خدا نسبت به بندگانش مهربان است: هر كه را بخواهد روزى مى دهد و اوست نيرومند غالب. (19)

كسى كه كِشت آخرت بخواهد، براى وى در كِشته اش مى افزاييم، و كسى كه كِشت اين دنيا را بخواهد به او از آن مى دهيم و[لى در آخرت او را نصيبى نيست. (20)

آيا براى آنان شريكانى است كه در آنچه خدا بدان اجازه نداده، برايشان بنياد آيينى نهاده اند؟ و اگر فرمان قاطع [در باره تأخير عذاب در كار] نبود مسلماً ميانشان داورى مى شد؛ و براى ستمكاران شكنجه اى پر درد است. (21)

[در قيامت ستمگران را از آنچه انجام داده اند، هراسناك مى بينى و [جزاى عملشان به آنان خواهد رسيد، و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند در باغهاى بهشتند. آنچه را بخواهند نزد پروردگارشان خواهند داشت؛ اين است همان فضل عظيم. (22)

اين همان [پاداشى است كه خدا بندگان خود را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند [بدان مژده داده است. بگو: «به ازاى آن [رسالت پاداشى از شما خواستار نيستم، مگر دوستى در باره خويشاوندان.» و هر كس نيكى به جاى آورد [و طاعتى اندوزد]، براى او در ثواب آن خواهيم افزود. قطعاً خدا آمرزنده و قدرشناس است. (23)

آيا مى گويند: «بر خدا دروغى بسته است؟» پس اگر خدا بخواهد بر دلت مُهر مى نهد؛ و خدا باطل را محو و حقيقت را با كلمات خويش پا برجا مى كند. اوست كه به راز دلها داناست. (24)

و اوست كسى كه توبه را از

بندگان خود مى پذيرد و از گناهان درمى گذرد و آنچه مى كنيد مى داند. (25)

و [درخواست كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند اجابت مى كند و از فضل خويش به آنان زياده مى دهد، و[لى براى كافران عذاب سختى خواهد بود. (26)

و اگر خدا روزى را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلماً در زمين سر به عصيان برمى دارند، ليكن آنچه را بخواهد به اندازه اى [كه مصلحت است فرو مى فرستد. به راستى كه او به [حال بندگانش آگاهِ بيناست. (27)

و اوست كسى كه باران را -پس از آنكه [مردم نوميد شدند- فرود مى آورد، و رحمت خويش را مى گسترد و هموست سرپرست ستوده. (28)

و از نشانه هاى [قدرت اوست آفرينش آسمانها و زمين و آنچه از [انواع جنبنده در ميان آن دو پراكنده است، و او هرگاه بخواهد بر گردآوردن آنان تواناست. (29)

و هر [گونه مصيبتى به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست، و [خدا] از بسيارى درمى گذرد. (30)

و شما در زمين درمانده كننده [خدا] نيستيد، و جز خدا شما را سرپرست و ياورى نيست. (31)

و از نشانه هاى او سفينه هاى كوه آسا در درياست. (32)

اگر بخواهد باد را ساكن مى گرداند و [سفينه ها] بر پشت [آب متوقف مى مانند. قطعاً در اين [امر] براى هر شكيباى شكرگزارى نشانه هاست. (33)

يا به [سزاى آنچه [كشتى نشينان مرتكب شده اند هلاكشان كند، و[لى از بسيارى درمى گذرد. (34)

و [تا] آنان كه در آيات ما مجادله مى كنند، بدانند كه ايشان را [روى گريزى نيست. (35)

و آنچه به شما داده شده، برخوردارى [و كالاى زندگى

دنياست، و آنچه پيش خداست براى كسانى كه گرويده اند و به پروردگارشان اعتماد دارند بهتر و پايدارتر است. (36)

و كسانى كه از گناهان بزرگ و زشتكاريها خود را به دور مى دارند و چون به خشم درمى آيند درمى گذرند. (37)

و كسانى كه [نداى پروردگارشان را پاسخ [مثبت داده و نماز برپا كرده اند و كارشان در ميانشان مشورت است و از آنچه روزيشان داده ايم انفاق مى كنند. (38)

و كسانى كه چون ستم بر ايشان رسد، يارى مى جويند [و به انتقام بر مى خيزند]. (39)

و جزاى بدى، مانند آن، بدى است. پس هر كه درگذرد و نيكوكارى كند، پاداش او بر [عهده خداست. به راستى او ستمگران را دوست نمى دارد. (40)

و هر كه پس از ستم [ديدن خود، يارى جويد [و انتقام گيرد] راه [نكوهشى بر ايشان نيست. (41)

راه [نكوهش تنها بر كسانى است كه به مردم ستم مى كنند، و در [روى زمين به ناحق سر برمى دارند. آنان عذابى دردناك [در پيش خواهند داشت. (42)

و هر كه صبر كند و درگذرد، مسلماً اين [خويشتن دارى، حاكى از اراده قوى [در] كارهاست. (43)

و هر كه را خدا بى راه گذارد، پس از او يار [و ياور]ى نخواهد داشت، و ستمگران را مى بينى كه چون عذاب را بنگرند مى گويند: «آيا راهى براى برگشتن [به دنيا] هست؟» (44)

آنان را مى بينى [كه چون بر [آتش عرضه مى شوند، از [شدت زبونى، فروتن شده اند: زيرچشمى مى نگرند. و كسانى كه گرويده اند مى گويند: «در حقيقت، زيانكاران كسانى اند كه روز قيامت خودشان و كسانشان را دچار زيان كرده اند.» آرى، ستمكاران

در عذابى پايدارند. (45)

و جز خدا براى آنان دوستانى [ديگر] نيست كه آنها را يارى كنند، و هر كه را خدا بى راه كذارد هيچ راهى براى او نخواهد بود. (46)

پيش از آنكه روزى فرا رسد كه آن را از جانب خدا برگشتى نباشد، پروردگارتان را اجابت كنيد. آن روز نه براى شما پناهى و نه برايتان [مجال انكارى هست. (47)

پس اگر روى برتابند، ما تو را بر آنان نگهبان نفرستاده ايم. بر عهده تو جز رسانيدن [پيام نيست، و ما چون رحمتى از جانب خود به انسان بچشانيم، بدان شاد و سرمست گردد، و چون به [سزاى دستاورد پيشين آنها، به آنان بدى رسد، انسان ناسپاسى مى كند. (48)

فرمانروايى [مطلق آسمانها و زمين از آنِ خداست؛ هر چه بخواهد مى آفريند؛ به هر كس بخواهد فرزند دختر و به هركس بخواهد فرزند پسر مى دهد. (49)

يا آنها را پسر[ان و دختر[انى توأم با يكديگر مى گرداند، و هر كه را بخواهد عقيم مى سازد. اوست داناى توانا. (50)

و هيچ بشرى را نرسد كه خدا با او سخن گويد جز [از راه وحى يا از فراسوى حجابى، يا فرستاده اى بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحى نمايد. آرى، اوست بلندمرتبه سنجيده كار. (51)

وهمين گونه، روحى از امر خودمان به سوى تو وحى كرديم. تو نمى دانستى كتاب چيست و نه ايمان [كدام است؟] ولى آن را نورى گردانيديم كه هر كه از بندگان خود را بخواهيم به وسيله آن راه مى نماييم، و به راستى كه تو به خوبى به راه راست هدايت مى كنى. (52)

راه همان خدايى كه

آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است از آنِ اوست. هش دار كه [همه كارها به خدا بازمى گردد. (53)

بر هر چيزى تواناست!

«10» در هر چيز اختلاف كنيد، داوريش با خداست؛ اين است خداوند، پروردگار من، بر او توكّل كرده ام و به سوى او بازمى گردم!

«11» او آفريننده آسمانها و زمين است و از جنس شما همسرانى براى شما قرار داد و جفتهايى از چهارپايان آفريد؛ و شما را به اين وسيله [= بوسيله همسران] زياد مى كند؛ هيچ چيز همانند او نيست و او شنوا و بيناست!

«12» كليدهاى آسمانها و زمين از آن اوست؛ روزى را براى هر كس بخواهد گسترش مى دهد يا محدود مى سازد؛ او به همه چيز داناست.

«13» آيينى را براى شما تشريع كرد كه به نوح توصيه كرده بود؛ و آنچه را بر تو وحى فرستاديم و به ابراهيم و موسى و عيسى سفارش كرديم اين بود كه: دين را برپا داريد و در آن تفرقه ايجاد نكنيد! و بر مشركان گران است آنچه شما آنان را به سويش دعوت مى كنيد! خداوند هر كس را بخواهد برمى گزيند، و كسى را كه به سوى او بازگردد هدايت مى كند.

«14» آنان پراكنده نشدند مگر بعد از آنكه علم و آگاهى به سراغشان آمد؛ و اين تفرقه جويى بخاطر انحراف از حق [و عداوت و حسد] بود؛ و اگر فرمانى از سوى پروردگارت صادر نشده بود كه تا سرآمد معيّنى [زنده و آزاد] باشند، در ميان آنها داورى مى شد؛ و كسانى كه بعد از آنها وارثان كتاب شدند نسبت به آن در شك و ترديدند، شكى همراه با بدبينى!

«15» پس به همين خاطر تو نيز آنان را به سوى اين آيين واحد الهى دعوت كن و آنچنان

كه مأمور شده اى استقامت نما، و از هوى و هوسهاى آنان پيروى مكن، و بگو: (به هر كتابى كه خدا نازل كرده ايمان آورده ام و مأمورم در ميان شما عدالت كنم؛ خداوند پروردگار ما و شماست؛ نتيجه اعمال ما از آن ما است و نتيجه اعمال شما از آن شما، خصومت شخصى در ميان ما نيست؛ و خداوند ما و شما را در يكجا جمع مى كند، و بازگشت [همه] به سوى اوست!)

«16» كسانى كه [از روى لجاجت] درباره خدا بعد از پذيرفتن [و ايمان به] او، محاجّه مى كنند، دليلشان نزد پروردگارشان باطل و بى پايه است؛ و غضب بر آنهاست و عذابى شديد دارند.

«17» خداوند كسى است كه كتاب را بحق نازل كرد و ميزان [سنجش حق و باطل و خبر قيامت] را نيز؛ تو چه مى دانى شايد ساعت [قيام قيامت] نزديك باشد!

«18» كسانى كه به قيامت ايمان ندارند درباره آن شتاب مى كنند؛ ولى آنها كه ايمان آورده اند پيوسته از آن هراسانند، و مى دانند آن حق است؛ آگاه باشيد كسانى كه در قيامت ترديد مى كنند، در گمراهى عميقى هستند.

«19» خداوند نسبت به بندگانش لطف [و آگاهى] دارد؛ هر كس را بخواهد روزى مى دهد و او قوّى و شكست ناپذير است!

«20» كسى كه زراعت آخرت را بخواهد، به كشت او بركت و افزايش مى دهيم و بر محصولش مى افزاييم؛ و كسى كه فقط كشت دنيا را بطلبد، كمى از آن به او مى دهيم امّا در آخرت هيچ بهره اى ندارد!

«21» آيا معبودانى دارند كه بى اذن خداوند آيينى براى آنها ساخته اند؟! اگر مهلت معيّنى براى آنها نبود، در ميانشان داورى مى شد [و دستور عذاب

صادر مى گشت] و براى ظالمان عذاب دردناكى است!

«22» [در آن روز] ستمگران را مى بينى كه از اعمالى كه انجام داده اند سخت بيمناكند، ولى آنها را فرامى گيرد! امّا كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند در باغهاى بهشتند و هر چه بخواهند نزد پروردگارشان براى آنها فراهم است؛ اين است فضل [و بخشش] بزرگ!

«23» اين همان چيزى است كه خداوند بندگانش را كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند به آن نويد مى دهد! بگو: (من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى كنم جز دوست داشتن نزديكانم [= اهل بيتم]؛ و هر كس كار نيكى انجام دهد، بر نيكى اش مى افزاييم؛ چرا كه خداوند آمرزنده و سپاسگزار است.

«24» آيا مى گويند: (او بر خدا دروغ بسته است)؟! در حالى كه اگر خدا بخواهد بر قلب تو مُهر مى نهد [و اگر خلاف بگوئى قدرت اظهار اين آيات را از تو مى گيرد] و باطل را محو مى كند و حقّ را بفرمانش پابرجا مى سازد؛ چرا كه او از آنچه درون سينه هاست آگاه است.

«25» او كسى است كه توبه را از بندگانش مى پذيرد و بديها را مى بخشد، و آنچه را انجام مى دهيد مى داند.

«26» و درخواست كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى نيك انجام داده اند مى پذيرد و از فضل خود بر آنها مى افزايد؛ امّا براى كافران عذاب شديدى است!

«27» هرگاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد، در زمين طغيان و ستم مى كنند؛ از اين رو بمقدارى كه مى خواهد [و مصلحت مى داند] نازل مى كند، كه نسبه به بندگانش آگاه و بيناست!

«28» او كسى است كه باران سودمند را پس از آنكه مأيوس شدند نازل

مى كند و رحمت خويش را مى گستراند؛ و او ولى و [سرپرست] و ستوده است!

«29» و از آيات اوست آفرينش آسمانها و زمين و آنچه از جنبندگان در آنها منتشر نموده؛ و او هرگاه بخواهد بر جمع آنها تواناست!

«30» هر مصيبتى به شما رسد بخاطر اعمالى است كه انجام داده ايد، و بسيارى را نيز عفو مى كند!

«31» و شما هرگز نمى توانيد در زمين از قدرت خداوند فرار كنيد؛ و غير از خدا هيچ ولى و ياورى براى شما نيست.

«32» از نشانه هاى او كشتيهايى است كه در دريا همچون كوه ها به نظر مى رسند!

«33» اگر او اراده كند، باد را ساكن مى سازد تا آنها بر پشت دريا بى حركت بمانند؛ در اين نشانه هايى است براى هر صبركننده شكرگزار!

«34» يا اگر بخواهد آنها را بخاطر اعمالى كه سرنشينانش مرتكب شده اند نابود مى سازد؛ و در عين حال بسيارى را مى بخشد.

«35» كسانى كه در آيات ما مجادله مى كنند بدانند هيچ گريزگاهى ندارند!

«36» آنچه به شما عطا شده متاع زودگذر زندگى دنياست، و آنچه نزد خداست براى كسانى كه ايمان آورده و بر پروردگارشان توكّل مى كنند بهتر و پايدارتر است.

«37» همان كسانى كه از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب مى ورزند، و هنگامى كه خشمگين شوند عفو مى كنند.

«38» و كسانى كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده و نماز را برپا مى دارند و كارهايشان به صورت مشورت در ميان آنهاست و از آنچه به آنها روزى داده ايم انفاق مى كنند،

«39» و كسانى كه هرگاه ستمى به آنها رسد، [تسليم ظلم نمى شوند و] يارى مى طلبند!

«40» كيفر بدى، مجازاتى است همانند آن؛ و هر كس عفو

و اصلاح كند، پاداش او با خداست؛ خداوند ظالمان را دوست ندارد!

«41» و كسى كه بعد از مظلوم شدن يارى طلبد، ايرادى بر او نيست؛

«42» ايراد و مجازات بر كسانى است كه به مردم ستم مى كنند و در زمين بناحق ظلم روا مى دارند؛ براى آنان عذاب دردناكى است!

«43» امّا كسانى كه شكيبايى و عفو كنند، اين از كارهاى پرارزش است!

«44» كسى را كه خدا گمراه كند، ولى و ياورى جز او نخواهد داشت؛ و ظالمان را [روز قيامت] مى بينى هنگامى كه عذاب الهى را مشاهده مى كنند ميگويند: (آيا راهى به سوى بازگشت [و جبران] وجود دارد؟!)

«45» و آنها را مى بينى كه بر آتش عرضه مى شوند در حالى كه از شدّت مذلّت خاشعند و زير چشمى [به آن] نگاه مى كنند؛ و كسانى كه ايمان آورده اند مى گويند: (زيانكاران واقعى آنانند كه خود و خانواده خويش را روز قيامت از دست داده اند؛ آگاه باشيد كه ظالمان [آن روز] در عذاب دائمند!)

«46» آنها جز خدا اوليا و ياورانى ندارند كه ياريشان كنند؛ و هر كس را خدا گمراه سازد، هيچ راه نجاتى براى او نيست!

«47» اجابت كنيد دعوت پروردگار خود را پيش از آنكه روزى فرا رسد كه بازگشتى براى آن در برابر اراده خدا نيست؛ و در آن روز، نه پناهگاهى داريد و نه مدافعى!

«48» و اگر روى گردان شوند [غمگين مباش]، ما تو را حافظ آنان [و مأمور اجبارشان] قرار نداده ايم؛ وظيف ه تو تنها ابلاغ رسالت است! و هنگامى كه ما رحمتى از سوى خود به انسان بچشانيم به آن دلخوش مى شود، و اگر بلايى بخاطر اعمالى كه انجام داده اند به

آنها رسد [به كفران مى پردازند]، چرا كه انسان بسيار كفران كننده است!

«49» مالكيّت و حاكميّت آسمانها و زمين از آن خداست؛ هر چه را بخواهد مى آفريند؛ به هر كس اراده كند دختر مى بخشد و به هر كس بخواهد پسر،

«50» يا [اگر بخواهد] پسر و دختر - هر دو - را براى آنان جمع ميكند و هر كس را بخواهد عقيم مى گذارد؛ زيرا كه او دانا و قادر است.

«51» و شايسته هيچ انسانى نيست كه خدا با او سخن گويد، مگر از راه وحى يا از پشت حجاب، يا رسولى مى فرستد و بفرمان او آنچه را بخواهد وحى مى كند؛ چرا كه او بلندمقام و حكيم است!

«52» همان گونه [كه بر پيامبران پيشين وحى فرستاديم] بر تو نيز روحى را بفرمان خود وحى كرديم؛ تو پيش از اين نمى دانستى كتاب و ايمان چيست [و از محتواى قرآن آگاه نبودى]؛ ولى ما آن را نورى قرار داديم كه بوسيله آن هر كس از بندگان خويش را بخواهيم هدايت مى كنيم؛ و تو مسلّماً به سوى راه راست هدايت مى كنى.

«53» راه خداوندى كه تمامى آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است از آن اوست؛ آگاه باشيد كه همه كارها تنها بسوى خدا بازمى گردد!

آسمان ها از فرازشان [به سبب عظمت وحى] بشكافند و فرشتگان، پروردگارشان را همواره همراه با سپاس و ستايش تسبيح مى گويند، و براى كسانى كه در زمين هستند، درخواست آمرزش مى كنند؛ آگاه باشيد! بى ترديد خدا بسيار آمرزنده و مهربان است. (5)

و كسانى كه غير خدا را سرپرستان و ياران خود گرفته اند، خدا نگهبان و مراقب بر [اعمال و گفتار] آنان است و تو كارساز و وكيل بر آنان نيستى. (6)

و اين گونه قرآنى [به زبان] عربى [فصيح و گويا] به تو وحى كرديم تا [مردمِ] ام القرى [شهر مكه] و كسانى را كه پيرامون آن هستند، بيم دهى، و آنان را از روز جمع شدن [يعنى روز قيامت] كه ترديدى در آن نيست بترسانى، [روزى كه] گروهى در بهشت اند و گروهى در آتش سوزان. (7)

اگر خدا مى خواست آنان را [از روى جبر بر محور هدايت] امت واحدى قرار مى داد، ولى [هدايت اجبارى فاقد ارزش است] هر كه را بخواهد [در صورتى كه ستمكار به آيات خدا نباشد] در رحمت خود در آورد؛ و ستمكاران را هيچ دوست و ياورى [كه از عذاب نجاتشان دهد] نيست. (8)

آيا به جاى او سرپرستان و معبودانى براى خود گرفته اند؟ در حالى كه سرپرست و معبود واقعى خداست، و تنها اوست كه مردگان را زنده مى كند و فقط اوست كه بر هر كارى تواناست؛ (9)

و آنچه را [از امور دين، عقايد و احكام] در آن اختلاف داريد، داورى اش با خداست. اين است خدا پروردگار من، بر او توكل كردم و به او بازمى گردم. (10)

آفريننده آسمان ها و زمين است. از خودتان برايتان جفت هايى قرار داد، و

از چهارپايان هم جفت هايى آفريد. شما را با اين [تدبير حكيمانه] زياد مى كند. هيچ چيزى مانند او نيست و او شنوا و بيناست. (11)

كليدهاى آسمان ها و زمين فقط در سيطره مالكيّت اوست. رزق و روزى را براى هر كس كه بخواهد وسعت مى دهد و يا تنگ مى گيرد. يقيناً او به همه چيز داناست. (12)

از دين آنچه را به نوح سفارش كرده بود، براى شما تشريع كرد و آنچه را به تو وحى كرديم؛ و آنچه ابراهيم و موسى و عيسى را به آن توصيه نموديم [اين است] كه دين را برپا داريد و در آن فرقه فرقه و گروه گروه نشويد. بر مشركان دينى كه آنان را به آن مى خوانى گران است. خدا هر كس را بخواهد به سوى [اين] دين جلب مى كند، و هر كس را كه به سوى او بازگردد هدايت مى كند، (13)

و [جامعه هاى دينى در طول تاريخ] فرقه فرقه و گروه گروه نشدند، مگر پس از آنكه [نسبت به حقّانيّت دين به وسيله كتاب هاى آسمانى] دانش و آگاهى به سويشان آمد، [اين پراكندگى و تفرقه به سبب] حسد و دشمنى ميان خودشان بود، و اگر از سوى پروردگارت فرمانى [بر مهلت يافتنشان] تا زمان معين پيشى نگرفته بود، بى ترديد ميانشان [به نابودى و هلاكت] حكم شده بود. و يقيناً كسانى كه پس از آنان كتاب آسمانى [قرآن] را به ميراث يافتند، نسبت به آن در ترديدى سخت هستند. (14)

پس آنان را [به سوى همان آيينى كه به تو وحى شده] دعوت كن، و همان گونه كه مأمورى [بر اين دعوت] استقامت كن، و از هواهاى نفسانى آنان پيروى

مكن و بگو: به هر كتابى كه خدا نازل كرده، ايمان آوردم، و مأمورم كه در ميان شما به عدالت رفتار كنم؛ خدا پروردگار ما و شماست؛ اعمال ما براى خود ما و اعمال شما براى خود شماست؛ ديگر ميان ما و شما [پس از روشن شدن حقايق] هيچ حجت و برهانى نيست؛ خدا ما و شما را [در عرصه قيامت] جمع مى كند، و بازگشت [همه] به سوى اوست. (15)

كسانى كه درباره خدا پس از آنكه دعوتش [از سوى مردم منصف با تكيه بر عقل و فطرت] اجابت شده مجادله و ستيزه مى كنند، دليلشان [بر ضد حقايق] نزد پروردگارشان باطل است و از سوى خدا خشمى بر آنان است و براى آنان عذابى سخت خواهد بود. (16)

خداست كه به حقّ و راستى كتاب و ميزان [سنجش حق از باطل] را نازل كرد. و تو چه مى دانى، شايد قيامت نزديك باشد. (17)

كسانى كه به آن ايمان ندارند [از روى ريشخند] به آمدنش شتاب دارند، و كسانى كه ايمان دارند از آن بيمناكند و مى دانند بى ترديد قيامت حق است. آگاه باشيد! يقيناً كسانى كه درباره قيامت همواره ترديد مى كنند، در گمراهى دور و درازى هستند. (18)

خدا نسبت به بندگانش بسيار مهربان و نيكوكار است، هر كه را بخواهد روزى مى بخشد و او نيرومند و تواناى شكست ناپذير است. (19)

كسى كه زراعت آخرت را بخواهد، بر زراعتش مى افزاييم و كسى كه زراعت دنيا را بخواهد، اندكى از آن را به او مى دهيم، ولى او را در آخرت هيچ بهره و نصيبى نيست. (20)

آيا مشركان و كافران معبودانى دارند كه بى اذن خدا آيينى

را براى آنان پايه گذارى كرده اند؟ [در صورتى كه پايه گذارى آيين، حق ويژه خداست و كسى را نرسد كه از نزد خود آيينى بسازد] اگر فرمان قاطعانه خدا بر مهلت يافتنشان نبود، مسلماً ميانشان [به نابودى و هلاكت] حكم مى شد؛ و بى ترديد براى ستمكاران عذابى دردناك خواهد بود. (21)

ستمكاران را [در قيامت] مى بينى كه از اعمالى كه انجام داده اند، بسيار بيمناكند وهمان را كه مرتكب شده اند، بر آنان فرود مى آيد و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، در باغ هاى سرسبز بهشت اند، براى آنان هر چه را كه بخواهند نزد پروردگارشان فراهم است؛ اين همان فضل بزرگ است. (22)

اين است چيزى كه خدا آن را به بندگانش كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، مژده مى دهد. بگو: از شما [در برابر ابلاغ رسالتم] هيچ پاداشى جز مودّت نزديكان را [كه بنابر روايات بسيار اهل بيت - عليهم السلام - هستند] را نمى خواهم. و هر كس كار نيكى كند، بر نيكى اش مى افزاييم؛ يقيناً خدا بسيار آمرزنده و عطاكننده پاداش فراوان در برابر عمل اندك است. (23)

بلكه [منافقان سبك مغز] مى گويند: [در نزول آيه مودت] بر خدا دروغ بسته است! پس اگر خدا بخواهد، بر دل تو مهر مى نهد [تا از دروغ بستن باز ايستى، ولى تو از دروغ بستن بر خدا منزهى، اين تهمت بزرگ است كه اين بيماردلان بر تو مى بندند]. و خدا باطل را محو مى كند و حق را با كلمات استوارش [و سخنان منطقى و مستدلش] پابرجا مى سازد؛ يقيناً او به نيّات و اسرار سينه ها داناست. (24)

و اوست كه توبه را از بندگانش مى پذيرد و از گناهان

درمى گذرد و آنچه را انجام مى دهيد، مى داند. (25)

و درخواست كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، اجابت مى كند و از فضل و احسانش بر آنان مى افزايد؛ و براى كافران عذابى سخت خواهد بود. (26)

و اگر خدا روزى را بر بندگانش وسعت دهد، در زمين سركشى و ستم كنند، ولى آنچه را بخواهد به اندازه نازل مى كند؛ يقيناً او به بندگانش آگاه و بيناست. (27)

و اوست كه باران را پس از اينكه [مردم از آمدنش] نوميد شدند، نازل مى كند و رحمتش را مى گستراند، و او سرپرست و يار [واقعى] و ستوده است. (28)

و از نشانه هاى [ربوبيت و قدرت] او آفرينش آسمان ها و زمين است و [نيز] آنچه از جنبنده ميان آن دو پراكنده است، و او هرگاه بخواهد بر جمع كردنشان تواناست. (29)

و هر آسيبى به شما رسد به سبب اعمالى است كه مرتكب شده ايد، و از بسيارى [از همان اعمال هم] درمى گذرد. (30)

و شما در زمين عاجزكننده [خدا] نيستيد [تا بتوانيد از دسترس قدرت او بيرون رويد] و جز خدا هيچ سرپرست و ياورى براى شما نيست. (31)

از نشانه هاى او كشتى هاى كوه آسا در ميان درياست [كه به كمك باد در حركت اند.] (32)

اگر بخواهد باد را فرومى نشاند، در نتيجه كشتى ها به روى آب ساكن و بى حركت مى مانند؛ يقيناً در اين واقعيت براى هر شكيباى سپاس گزارى نشانه هايى [بر قدرت و ربوبيت خدا]ست. (33)

يا اگر بخواهد كشتى ها را [با سرنشينانش] به سبب گناهانى كه مرتكب شده اند، نابود مى كند و از بسيارى [از همان گناهان] مى گذرد. (34)

و تا كسانى كه درآيات ما مجادله و ستيزه

مى كنند، بدانند كه آنان را [از عرصه قدرت ما] هيچ گريزگاهى نيست. (35)

پس آنچه [از كالا، وسايل و ابزار مادى] به شما داده اند، متاع [اندك و زودگذر] زندگى دنياست، و آنچه [از بهره و پاداش] نزد خداست، براى كسانى كه ايمان آورده اند و بر پروردگارشان توكل مى كنند، بهتر و پايدارتر است. (36)

و [همان] كسانى كه از گناهان بزرگ و از كارهاى زشت دورى مى كنند و هنگامى كه [به مردم] خشم مى گيرند، راه چشم پوشى و گذشت را برمى گزينند؛ (37)

و آنان كه دعوت پروردگارشان را اجابت كردند و نماز را برپا داشتند و كارشان در ميان خودشان بر پايه مشورت است و از آنچه روزى آنان كرده ايم، انفاق مى كنند؛ (38)

و آنان كه هرگاه ستمى به آنان رسد [تسليم ستم و ستمكار نمى شوند، بلكه از دشمن به حكم حق و برابر با قوانين اسلام] انتقام مى گيرند؛ (39)

پاداش بدى [چون قتل و زخم زدن و اتلاف مال] مانند همان بدى است؛ ولى هر كه بگذرد و [ميان خود و طرف مقابلش را] اصلاح نمايد. پاداشش بر عهده خداست؛ يقيناً خدا ستمكاران را دوست ندارد. (40)

و كسانى كه پس از ستم ديدنشان [به حكم حق و برابر قوانين اسلام] در مقام انتقام برآيند، ايرادى بر آنان نيست [و در شرع مقدس مى وزى وجود ندارد كه حق آنان را باطل كنند.] (41)

ايراد و محكوميت فقط متوجه كسانى است كه به مردم ستم روا مى دارند و به ناحق در زمين سركشى مى كنند، اينانند كه براى آنان عذابى دردناك خواهد بود، (42)

و كسى كه [با قدرت داشتن بر انتقام به اختيار خود] شكيبايى ورزد

و [از انتقام] گذشت كند، بى ترديد اين از امورى است كه ملازمت بر آن از واجبات است، (43)

و هر كه را خدا [به كيفر كبر و عنادش] گمراه كند، او را پس از خدا هيچ سرپرست و ياورى نخواهد بود؛ و ستمكاران را [روز قيامت] مى بينى چون عذاب را ببينند، مى گويند: آيا راهى به سوى بازگشت [به دنيا] وجود دارد؟! (44)

و آنان را مى بينى كه بر آتش عرضه مى شوند، [در حالى كه از شدت رسوايى سرافكنده اند] زير چشمى به آن مى نگرند. و اهل ايمان مى گويند: يقيناً زيانكاران كسانى هستند كه روز قيامت سرمايه وجود خود و كسانشان را تباه كرده اند. آگاه باشيد! مسلماً ستمكاران در عذابى پايدار و جاودانه اند. (45)

و در برابر خدا براى آنان سرپرستان و ياورانى كه ياريشان دهد نخواهد بود؛ و هر كه را خدا گمراه كند، او را هيچ راهى [به سوى نجات و سعادت] نيست. (46)

پيش از آنكه روزى فرا رسد كه از سوى خدا هيچ بازگشتى براى آن نيست، پروردگارتان را اجابت كنيد، آن روز براى شما هيچ پناه گاهى و هيچ راه انكارى [نسبت به اعمالى كه مرتكب شده ايد] وجود ندارد؛ (47)

پس اگر [از دعوتت] روى برگردانند [اندوهگين مباش] ما تو را بر آنان نگهبان و مراقب نفرستاده ايم [تا آنان را به اجبار در دايره هدايت قرار دهى]، جز رساندن [پيام وحى] بر عهده تو نيست، و هنگامى كه ما از سوى خود رحمتى [چون سلامت، امنيت و ثروت] به انسان بچشانيم، به آن سرمست و مغرور مى شود، و اگر به سبب گناهانى كه مرتكب شده اند آسيبى به آنان رسد [رحمت حق را

فراموش مى كنند]، بى ترديد انسان بسيار ناسپاس است. (48)

مالكيّت و فرمانروايى آسمان ها و زمين فقط در سيطره خداست، هر چه را بخواهد مى آفريند، به هر كس بخواهد دختر عطا مى كند و به هر كس بخواهد پسر مى بخشد؛ (49)

يا پسران و دختران را با هم به آنان مى دهد و هر كه را بخواهد نازا مى كند؛ يقيناً او دانا و تواناست. (50)

هيچ بشرى را نسزد كه خدا با او سخن گويد، مگر از راه وحى يا از پشت حجاب غيب يا رسولى [چون فرشته] مى فرستد؛ پس فرشته به اذن او آنچه را بخواهد وحى مى كند؛ يقيناً او بلند مرتبه و حكيم است. (51)

و همان گونه [كه بر پيامبران پيشين وحى كرديم] روحى را [چون قرآن] از امر خود به تو وحى كرديم. تو [پيش از اين] نمى دانستى كتاب و ايمان چيست؟ ولى آن [كتاب] را نورى قرار داديم كه هر كس از بندگانمان را بخواهيم به وسيله آن هدايت مى كنيم؛ بى ترديد تو [مردم را] به راهى راست هدايت مى نمايى. (52)

راه آن خدايى كه آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است، فقط در سيطره مالكيّت و فرمانروايى اوست. آگاه باشيد! كه همه امور به سوى خدا بازمى گردد. (53)

خود تسبيح گويند و براى اهل زمين از خدا مغفرت و آمرزش طلبند و ندا كنند كه الا اى بندگان بدانيد كه خداست آن ذاتى كه بسيار در حق بندگان آمرزنده و مهربان است (5)

و آنان كه غير خدا را معبود و محبوب خويش برگرفتند خدا رقيب و نگهبان اعمال آنهاست و آنها را به كيفر كفرشان ميرساند و تو وكيل كار و مسئول كردار آنان نخواهى بود (6)

و چنين قرآن فصيح عربى را ما به تو وحى كرديم تا مردم شهر مكه ام القرى و هر كه در اطراف اوست از خدا بترسانى و هم از سختى روز بزرگ قيامت كه بى هيچ شك همه جمع آيند و گروهى در بهشت جاودان و فرقه اى در آتش سوزان روند آگاه گردانى (7)

و اگر خدا ميخواست و در ازل صلاح نظام عالم ميدانست تمام خلايق مومن و كافر را به قهر يك فرقه مومن قرار ميداد و ليكن براى امتحان جنين نخواسته تا هر كه را بخواهد به رحمت خود داخل كند و ستمكاران را هيچ يار و ناصرى نباشد (8)

آيا مشركان غير خدا را يار و دوستدار خود برگرفتند؟ و حال آنكه خدا منحصرا دوست و ياور بندگان است و اوست كه مردگان را زنده ميكند و اوست كه بر هر چيز تواناست (9)

و آنچه را كه در او اختلاف و نزاع كرديد حكم آن به خدا و احكام خدا راجع استهمان خداى آفريننده عالم و آدم پروردگار من است كه بر او در كارها توكل كرده و به درگاه او به تضرع بازميگردم (10)

خدا آفريننده زمين و

آسمانها براى شما آدميان از جنس خودتان آنان را همجفتشما قرار داد و نيز چهارپايان را جفت نر و ماده آفريد تا به اين تدبير ازدواج شما را خلق بى شمار كند. آن خداى يكتا را هيچ مثل و مانندى نيست و او به كردار بندگان شنوا و بيناست (11)

كليد گنج نعمتهاى آسمانها و زمين او راست هر كه را خواهد رزق وسيع دهد و هر كه را خواهد تنگ روزى كند كه او به هر چيز آگاهست (12)

خدا شرع و آئينى كه براى شما مسلمين قرار داد حقايق و احكامى است كه نوح راهم به آن سفارش كرد و بر تو نيز همان را وحى كرديم و به ابراهيم و موسى و عيسى هم آن را سفارش نموديم كه دين خدا را برپا داريد و در حفظ آن پايدارى كنيد و هرگز تفرقه و اختلاف در دين مكنيد و بدان كه مشركان را كه به خداى يگانه و ترك بتان دعوت ميكنى قبولش بسيار در نظرشان بزرگ ميايد بارى از انكار آنها مينديش خدا هر كه را بخواهد به سوى خود و مقام رسالت خويش برميگزيند و هر كه را به درگاه خدا به تضرع و دعا باز آيد هدايت ميفرمايد (13)

و مردم در دين راه تفرقه و اختلاف نپيمودند مگر پس از آنكه علم و برهان ازجانب حق بر آنها آمد ليكن دانسته براى تعدى و ظلم به يكديگر اختلاف كردند و اگر كلمه رحمت از لطف خدا سبقت نگرفته بود كه تا وقت معين تعجيل در عذابنكند البته ميان مردم ستمكار حكم به هلاك ميشد و آنان كه پس

از گذشتگان وارث كتاب آسمانى شدند مانند يهود و نصارى در آن كتاب آسمانى سخت در شك و ريب بماندند و به آن ايمان واقعى نياوردند (14)

بدين سبب اى رسول، تو همه را به دين اسلام و كلمه توحيد دعوت كن و چنانكه مامورى پايدارى كن و پيرو هواى نفس مردم مباش و به امت بگو كه من به كتابى كه خدا فرستاد قرآن ايمان آورده ام و مامورم كه ميان شما به عدالت حكم كنمخداى يگانه پروردگار همه ما و شماست و پاداش عمل ما بر ما و عمل شما بر شماست و پس از تبليغ رسالت ديگر هيچ حجت و گفت و گوئى بين ما و شما باقى نيست. خدا روز جزا براى حكم حق ميان ما جمع ميكند و به سوى او همه بازميگرديم (15)

و آنان كه در دين خدا از حسد و عناد با رسولش جدل و احتجاج برانگيزند پس از آن كه خلق دعوت او را پذيرفتند حجت آنها نزد خدا لغو و باطل است و بر آنها قهر و غضب و عذاب سخت خواهد بود (16)

خداست آن كه كتاب آسمانى را به حق براى اجراى عدالت فرستاد و تو اى رسول چه دانى ممكنست ساعت قيامت بسيار نزديك باشد (17)

آنان كه به ساعت قيامت ايمان نمى آورند به تمسخر تقاضاى تعجيل در ظهور قيامت ميكنند اما اهل ايمان از آن روز سخت ترسانند و ميدانند كه آن روز و همه وعده هاى آخرت بر حق است الا اى مردم بدانيد آنان كه در قيامت جدل و انكار ميكنند سخت در گمراهى دور از سعادتند (18)

خدا را به بندگان لطف و محبت بسيار است هر كه را بخواهد روزى ميدهد و او برهر چيز تواناى مطلق و بر همه عالم مقتدر و غالب است (19)

هر كس حاصل مزرعه آخرت را بخواهد ما بر تخمى كه كاشته مى افزائيم و هر كه تنهاحاصل كشت دنيا را بخواهد او را هم از آن نصيب مى كنيم ولى در آخرت از نعمتابدى آن چون نخواسته نصيبى نخواهد يافت (20)

آيا خدايان باطل مشركان بر آنها شرع و احكامى كه خدا اجازه نفرموده جعل كرده اند و اگر كلمه فصل يعنى حكم تاخير عذاب نبود ميان آنها به هلاكت حكم ميشد و ستمكاران را البته روزى عذاب دردناك خواهد بود (21)

و آن روز ظالمان را بينى كه از كيفر كردار خود و از هول و سختى عذاب قيامتسخت ترسان و هراسانند و البته به كيفر خواهند رسيد و آنان كه به خدا ايمان آوردند و نيكوكار شدند در باغهاى بهشت منزل يافته و نزد خدا هر چه خواهندبر آنان مهياست اين همان فضل و رحمت نامنتهاى خداست كه نصيب اهل ايمان است (22)

اين بهشت ابد همانست كه خدا به بندگانى كه ايمان آورده و نيكوكار شدند بشارت آن را داده است. اى رسول ما، به امت بگو من از شما اجر رسالت جز اين نخواهم كه مودت و محبت مرا در حق خويشاوندان منظور داريد و دوستدار آل محمد باشيد كه اين اجر هم بر نفع امت و براى هدايت يافتن آنهاست و هر كه كار نيكو انجامدهد ما بر نيكوئيش بيفزائيم كه خدا بسيار آمرزنده گناهان و پذيرنده شكر بندگانست

(23)

بلكه مردم نادان خواهند گفت محمد (ص) بر خدا دروغ بست كه محبت اهل بيت رابر امت واجب كرد چنين نيست و هرگز رسولى بر خدا دروغ نتواند بست كه اگر خدا بخواهد بر قلب تو مهر مينهد و به كلمات وحى خود سخن باطل را محو و نابود و حق را ثابت و برقرار ميگرداند كه خدا به اسرار دلهاى خلق كاملا آگاهست. (24)

و اوست خدائى كه توبه بندگانش را مى پذيرد و گناهانشان را مى بخشد و هر چه كنيد ميداند (25)

و دعاى آنان كه به خدا ايمان آورده و نيكوكار شوند مستجاب ميگرداند و از فضل و كرم خود بر ثواب آنها ميافزايد اما براى كافران عذابى سخت خواهد بود (26)

و اگر خدا روزى بندگان را وسيع و فراوان كند در روى زمين ظلم و طغيان بسيار كنند ليكن روزى خلق را به اندازه اى كه بخواهد و صلاح داند نازل مى گرداند كه خدا به احوال بندگانش بصير و آگاهست (27)

و اوست خدائى كه باران را پس از نوميدى خلق ميفرستد و رحمت و نعمت خود را فراوان ميگرداند و اوست خداوند محبوب الذات ستوده صفات (28)

و از جمله آيات قدرت او خلقت زمين و آسمانهاست و هم آنچه در آنها از انواع جنبندگان پراكنده است و او بر جمع آورى موجوداتى كه در آسمانها و كرات بى شمار عالم آنچه پراكنده است هر وقت بخواهد قادر است زيرا همه موجودات بى نهايت همه در قبضه علم و قدرت اوست (29)

و آنچه از رنج و مصائب به شما ميرسد چون درد و فقر و

پريشانى و جنگ و قحط و گرفتاريها همه از دست اعمال زشت خود شماست در صورتى كه خدا بسيارى از اعمالبد را عفو ميكند و هيچ بر آن عقوبت دنيوى و اخروى نمى افزايد (30)

و شما در زمين هيچ قدرتى نداريد و از كوچكترين قواى جهان زبون و عاجزيد و غيرخدا در عالم هيچ يار و ياورى نخواهيد داشت (31)

و يكى از آيات قدرت الهى سير و گردش كشتيهاست كه در آب دريا مانند قصرها به حركت مى آورد (32)

و اگر خدا بخواهد باد را سكون و آرامش دهد تا كشتيها بر پشت آب از جنبش بايستد و در اين كار براى مردم با صبر شكرگزار ادله قدرت خدا نمودار است (33)

يا اگر بخواهد خدا كشتيهايتان را به جرم بدكارى به دريا غرق ميكند در حالى كه بسيارى از جرم شما را باز مى بخشد (34)

و آنان كه در آيات ما راه جدال و انكار مى پيمايند مى دانند كه بر آنها ازقهر و عذاب ما هيچ مفر و نجاتى نيست (35)

باز اى مردم دنياطلب بدانيد كه چيزى كه از نعمتهاى دنيا نصيب شما گرديده متاع فانى زندگى دنياست و آنچه نزد خداست بسيار بهتر و باقى تر است اما آن مخصوصاست به آنان كه به خدا ايمان آورده اند و در امورشان بر لطف پروردگار توكل ميكنند (36)

و آنان كه از زشتكارى و گناهان بزرگ مى پرهيزند و چون بر كسى خشم و غضب كنندبر او مى بخشند (37)

و آنان كه امر خدا را اجابت و اطاعت كردند و نماز بپا داشتند و در حفظ دين

و دنياى خود از شر فتنه كفار كارشان را به مشورت يكديگر انجام مى دهند و از آنچه روزى آنها كرديم به فقيران انفاق ميكنند (38)

و آنان كه چون ظلمى بر آنها هجوم كند از مومنان يارى ميطلبند (39)

و انتقام بدى مردم بمانند آن بد رو است نه بيشتر و باز اگر كسى عفو كرده و بين خود و خصم خود را به عفو اصلاح نمود اجر صبر و عفو او بر خداست و خدا هيچ ستمكاران را دوست نميدارد (40)

و هر كس پس از ظلمى كه بر او رفته براى انتقام يارى طلبد هرگونه دادخواهى كندبر او هيچ گناه و مواخذه اى نيست (41)

تنها راه مواخذه بر آنهائى است كه به مردم ظلم كنند و در زمين به ناحق شرارت انگيزند بر آنها در دنيا انتقام و در آخرت عذاب دردناك است (42)

و هر كه بر ظلم كسى صبر كند و با قدرت انتقام ببخشد اين مقام حلم و بردبارى است كه عزم در امور الهى و تسلط بر نفس و قوت عقل و اراده است (43)

و هر كه را خدا گمراه گرداند يعنى به گمراهى خود واگذارد ديگر هيچ كس جز خدا بر او ياورى نيست و ستمكاران را بنگرى كه چون عذاب قيامت را به چشم ببينيد در آن حال با حسرت و پشيمانى گويند اى خدا آيا راهى به بازگشت به دنيا براى ما هست؟ (44)

و آن ظالمان را بنگرى كه به دوزخشان متوجه گردانند و آنها با ترس و ذلت از گوشه چشم بر آتش دوزخ مينگرند و در آن حال مومنان ايمن

و شادان گويند آرى زيانكاران آنان هستند كه نفوس خود و اهل بيت خود را در امروز قيامت به زيانعذاب انداخته اند. الا اى مردم بدانيد كه ستمكاران عالم به عذاب ابدى گرفتارند (45)

و آنها را هيچ غير خدا يار و ياورى نباشد و هر كه را خدا گمراه كند و پس از تمام حجت به گمراهى گذارد ديگر هيچ راه نجاتى بر او نخواهد بود (46)

به زاى بندگان غافل دعوت خداى خود را اجابت كنيد پيش از آنكه بيايد روزى كه نه از قهر خدا راه نجاتى يابيد و نه ملج و پناهى داريد و نه بر عذابى كه به كرده خود مستحق آن شديد كسى از شما دفاع و انكارى تواند كرد (47)

اى رسول تو اين آيات قيامت را بر خلق برسان اگر باز اعراض كردند ديگر تو رانگهبان آنها نفرستاديم بر تو جز ابلاغ رسالت تكليفى نيست و ما چون به انسان بى صبر كم ظرف از لطف و رحمت خود بهره اى بخشيم شاد شود و اگر به كيفر كردارخود رنج و عذابى بر او رسد سخت راه كفران پويد و به جاى توبه بكلى خدا رااز ياد ببرد (48)

خداست تنها مالك زمين و آسمانها هر چه بخواهد مى آفريند و به هر كه خواهد فرزندناث دختر و بهر كه خواهد فرزند ذكور پسر عطا مى كند (49)

يا در يك رحم دو فرزند پسر و دختر قرار مى دهد و هر كه را خواهد عقيم نازاينده ميگرداند كه او به صلاح خلق دانا و بهر چه خواهد تواناست (50)

و از رسولان هيچ بشرى را ياراى

آن نباشد كه با خدا سخن گويد مگر به وحى و الهام خدا يا از پس پرده غيب عالم و حجاب ملكوت جهان يا رسولى از فرشتگان عالم بالا فرستد تا به امر خدا هر چه او خواهد وحى كند. كه او خداى داناى بلند مرتبه است (51)

و همين گونه ما روح و فرشته بزرگ خود را به فرمان خويش براى وحى به تو فرستاديم و از آن پيش كه وحى بر تو رسد نه، دانستى كتاب خدا چيست و نه، فهم كردى كه راه ايمان و شرع كدام است و ليكن ما آن كتاب و شرع را نور وحى و معرفت گردانيديم كه هر كس از بندگان خود را بخواهيم به آن نور هدايت ميكنيم و اينك تو كه به نور وحى ما هدايت يافتى خلق را هدايت خواهى كرد به راه راست (52)

يعنى به راه خدا همان خدائى كه هر چه در آسمانها و زمين است همه ملك اوست و بدانيد كه رجوع تمام امور عالم آفرينش به سوى خداست (53)

به جاى او سرورانى را به پرستش گرفته اند خداوند مراقب آنان است و تو بر (ايمان آوردن آنان) وكيل نيستى (تا با اجبار وادارشان كنى). (6)

و بدين سان قرآنى عربى را به تو وحى كرديم تا مردم مكّه و كسانى را كه اطراف آن هستند هشدار دهى و از روز جمع (قيامت) كه شكى در آن نيست بيم دهى گروهى در بهشت و گروهى در آتش سوزانند. (7)

و اگر خدا مى خواست مردم را امّت يگانه قرار مى داد (ولى سنّت خدا بر دادن اختيار به مردم است) و هر كس را كه بخواهد در رحمت خود وارد مى كند و براى ستمگران هيچ سرپرست و ياورى (در آن روز) نيست. (8)

آيا به جاى خداوند سرپرستان ديگرى گرفته اند، با آنكه تنها خدا سرپرست (واقعى) است و اوست كه مردگان را زنده مى كند و اوست كه بر هر كارى تواناست. (9)

و هر چه را در آن اختلاف داريد پس حكمش با خداست، اين است خدايى كه پروردگار من است. تنها بر او توكّل كرده ام و تنها به سوى او انابه مى كنم. (10)

آفريننده آسمان ها و زمين، براى شما از خودتان همسرانى قرار داد و از چهار پايان نيز جفت هايى، به اين وسيله شما را كثير مى كند. او را هيچ مانندى نيست و او شنوا و بيناست. (11)

كليدهاى آسمان ها و زمين براى اوست، براى هر كه بخواهد رزق را توسعه مى دهد و يا تنگ مى گيرد، همانا او به هر چيز آگاه است (و توسعه و تضييق او بر اساس علم و حكمت است). (12)

از (احكام) دين آنچه را به نوح سفارش كرد، براى شما

(نيز) مقرّر داشت و آنچه به سوى تو وحى كرديم و آنچه ابراهيم و موسى و عيسى را بدان سفارش نموديم آن بود كه دين را به پا داريد و در آن دچار تفرقه نشويد، آنچه مردم را بدان دعوت مى كنى بر مشركان سنگين است. خداوند هر كه را بخواهد به سوى خويش برمى گزيند و هر كه را به درگاه او رو آورد به سوى خويش هدايت مى كند. (13)

و (از دور پيامبران) پراكنده نشدند مگر پس از آنكه علم (به حقّانيّت آنان) برايشان حاصل شد، به خاطر روحيه كينه و حسادت كه ميانشان بود، و اگر سنّتِ سابق خداوند (در مورد مهلت دادن به كفّار) تا زمانى معيّن نبود، ميان آنان حكم مى شد (و اهل باطل هلاك مى گشتند) و همانا كسانى كه پس از آنان كتاب آسمانى را به ميراث بردند، درباره ى آن دچار شك و ترديد هستند. (14)

پس (اى پيامبر) به خاطر آن (كه اهل كتاب دچار شك و ترديد يا عناد و لجاجت با تو هستند، آنان را به راه حق) دعوت كن و بر آن پايدارى نما آن گونه كه فرمان يافته اى و خواسته هاى آنان را پيروى مكن و (به آنان) بگو: به هر كتابى كه خدا نازل كرده است ايمان دارم و فرمان يافته ام تا ميان شما به عدالت حكم كنم. خداوند، پروردگار ما و شماست. اعمال ما براى ما و اعمال شما براى شماست (و هيچ كدام مسئول كارهاى ديگرى نيستيم) هيچ حجّتى ميان ما و شما (ناگفته) نمانده است. خداوند (در قيامت) ميان ما جمع خواهد كرد و بازگشت همه به سوى اوست. (15)

و كسانى كه

درباره خداوند پس از آنكه دعوت او را پذيرفته اند به جدال (مى پردازند) دليلشان نزد پروردگارشان باطل و بى پايه است و بر آنهاست خشم الهى و برايشان عذاب سختى است. (16)

خداست آنكه كتاب آسمانى و ميزان را به حق نازل كرد و چه مى دانى شايد قيامت نزديك باشد. (17)

كسانى كه ايمان به قيامت ندارند (نسبت به وقوع آن) شتاب مى ورزند، ولى كسانى كه به آن ايمان دارند از آن مى ترسند و مى دانند كه قيامت حق است، بدانيد محقّقا كسانى كه درباره قيامت به جدال مى پردازند در گمراهى دورى هستند. (18)

خداوند نسبت به بندگانش با مهر و لطف رفتار مى كند، هر كه را بخواهد (و صلاح بداند) روزى مى دهد و اوست تواناى غالب. (19)

آن كه كشت آخرت بخواهد براى او در كشتش مى افزاييم و آن كه كشت دنيا بخواهد از آن به او مى دهيم و در آخرت هيچ نصيبى ندارد. (20)

آيا خدايانِ باطلِ مشركان، احكامى از دين كه خداوند به آن اذن نداده براى مشركان قرار داده اند و اگر فرمان قطعى (خداوند مبنى بر مهلت دادن به منحرفان) نبود قطعاً ميان مشركان (به هلاكت) حكم مى شد و همانا ستمكاران برايشان عذابى دردناك است. (21)

ستمكاران را خواهى ديد كه از آنچه انجام داده اند هراسانند در حالى كه (كيفر) آن به آنان خواهد رسيد و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى نيكو انجام داده اند در باغ هاى بهشت هستند، براى آنان نزد پروردگارشان هر چه را بخواهند (فراهم است). اين است آن فضل بزرگ. (22)

اين (فضل بزرگ) چيزى است كه خداوند به بندگانش، آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند بشارت

مى دهد. (اى پيامبر! به مردم) بگو: من از شما بر اين (رسالت خود) هيچ مزدى جز مودّت نزديكانم را نمى خواهم و هر كس كار نيكى انجام دهد، براى او در نيكويى آن مى افزاييم. همانا خداوند بسيار آمرزنده و قدردان است. (23)

آيا مى گويند (كه محمّد) بر خدا دروغى بسته است، پس اگر خدا بخواهد بر قلب تو مهر مى نهد. خداوند باطل را محو و حق را با كلمات خويش استوار مى سازد همانا او به راز سينه ها آگاه است. (24)

و اوست كه توبه را از بندگانش مى پذيرد و از گناهان درمى گذرد و هر چه را انجام مى دهيد مى داند. (25)

و (دعاى) كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى نيكو انجام داده اند اجابت مى كند و از فضل خويش بر آنان مى افزايد و براى كافران عذابى شديد است. (26)

و اگر خداوند براى بندگانش رزق را توسعه مى داد در زمين طغيان مى كردند ولكن آنچه را مى خواهد به اندازه اى (معيّن) نازل مى كند. زيرا كه او به بندگانش آگاه و بيناست. (27)

و اوست كه پس از نااميدى مردم باران مى فرستد و رحمت خويش را گسترش مى دهد و اوست سَرور ستوده. (28)

و از نشانه هاى قدرت او آفرينش آسمان ها و زمين است و جنبندگانى كه در آن دو پراكنده اند و او هرگاه بخواهد بر گردآورى آنها تواناست. (29)

و آنچه از مصيبت به شما رسد پس به خاطر دست آورد خودتان است و او از بسيارى (گناهانتان) درمى گذرد. (30)

و شما نمى توانيد (خدا) را در زمين به عجز آوريد (و از سلطه او خارج شويد) و براى شما از غير خداوند هيچ سرپرست و ياورى نيست. (31)

و از

نشانه هاى (قدرت) او (حركت) كشتى ها است در دريا كه همچون علائمى برجسته اند. (32)

اگر بخواهد باد را متوقف مى كند پس كشتى ها بر پشت آب راكد مى مانند. همانا در اين امر براى هر صبر پيشه سپاسگزار، نشانه هايى (از قدرت خدا) وجود دارد. (33)

يا (كشتى ها را) به خاطر آنچه (صاحبانشان) انجام داده اند نابود مى كند و يا از بسيارى درمى گذرد (و غرقشان نمى كند). (34)

و كسانى كه در آيات ما مجادله مى كنند بدانند كه برايشان راه گريزى نيست. (35)

آنچه به شما داده شده بهره زندگى دنياست و آنچه نزد خداست براى كسانى كه ايمان آورده و به پروردگارشان توكّل مى كنند، بهتر و باقى تر است. (36)

و كسانى كه از گناهان كبيره و زشتى ها پرهيز مى كنند و چون خشم و غضب كنند، مى بخشند. (37)

و كسانى كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده و نماز را بر پا داشته و كارشان با مشورت ميانشان انجام مى گيرد و از آنچه روزيشان داده ايم انفاق مى كنند. (38)

و كسانى كه هرگاه به آنان ستمى رسد (تسليم نمى شوند و) يارى مى طلبند. (39)

و جزاى بدى بديى مانند آن است، پس هر كه عفو كند و اصلاح نمايد پس پاداش او بر خداست همانا او ستمكاران را دوست ندارد. (40)

و كسانى كه بعد از ظلم ديدنشان (براى رفع آن) يارى مى طلبند بر آنان راه (نكوهشى) نيست. (41)

همانا نكوهش فقط بر كسانى است كه به مردم ستم مى كنند و در زمين به ناحق طغيان مى كنند، آنانند كه برايشان عذاب دردناكى است. (42)

و البتّه كسى كه صبر نمايد (و مجرم را ببخشد) همانا اين از كارهاى استوار است. (43)

و هر كه

را خدا گمراه كند (و به گمراهى خويش واگذارد) پس بعد از آن براى او هيچ ياورى نيست و ستمگران را هنگامى كه عذاب الهى را ديدند مشاهده مى كنى كه مى گويند: آيا راهى براى بازگشت (به دنيا) وجود ندارد؟ (44)

و آنان را مى بينى كه بر آتش عرضه مى شوند در حالى كه از شدّت ذلّت خاشعند و از گوشه چشم پنهانى مى نگرند. و كسانى كه ايمان آورده اند گويند: همانا زيانكاران كسانى هستند كه خود و خانواده شان را در قيامت باخته اند. بدانيد كه همانا ستمگران در عذابى پايدارند. (45)

و براى آنان جز خداوند هيچ ياورى كه ياريشان كند نخواهد بود و هر كس را كه خداوند گمراه كند پس براى او هيچ راه (نجاتى) نيست. (46)

پيش از آنكه روزى فرا رسد كه از جانب خداوند بازگشتى برايش نباشد، پروردگارتان را اجابت كنيد. در آن روز براى شما هيچ پناهگاهى نيست و شما را هيچ قدرت انكار نيست. (47)

پس اگر روى گردانند (غمگين مباش) ما ترا بر آنان نگهبان نفرستاديم، (تا به اجبار آنان را به ايمان وادارى،) جز رساندن پيام، مسئوليّتى بر تو نيست و البتّه هرگاه از جانب خود رحمتى به انسان بچشانيم به آن شاد شده (و از ما غافل مى شود) و اگر به خاطر دست آورد كار شان بلايى به آنان رسد، (نعمت ها را فراموش مى كنند،) همانا انسان ناسپاس است. (48)

فرمان روايى آسمان ها و زمين مخصوص خداست، هر چه بخواهد مى آفريند، به هر كه بخواهد دختران بخشد و به هر كه بخواهد پسران بخشد. (49)

يا (در يك رحم) پسران و دختران را در كنار هم قرار دهد و

هر كه را بخواهد نازا گرداند، همانا اوست داناى توانا. (50)

و هيچ بشرى را نسزد كه خداوند با او سخن گويد مگر از طريق وحى (كه بر قلب او نازل مى شود) يا از پس پرده و حجاب يا آنكه فرستاده اى (به نام فرشته) فرستد، پس به اذن او هر چه بخواهد وحى كند. همانا او والامرتبه و با حكمت است. (51)

و بدين گونه ما روحى (به نام قرآن) را از فرمان خود به تو وحى كرديم و تو نه كتاب را مى دانستى چيست و نه ايمان را، ولى ما آن را نورى قرار داديم كه هر كه از بندگانمان را بخواهيم به وسيله آن هدايت كنيم و همانا تو (مردم را) به راه راست هدايت مى كنى. (52)

راه خداوندى كه آنچه در آسمان ها و زمين است براى اوست. بدانيد كه همه امور به سوى او بازمى گردد. (53)

كردار] آنان نگاهبان است و تو بر آنها گماشته و نگهبان نيستى. (6)

و اينچنين قرآنى به زبان تازى به تو وحى كرديم تا اهل مكه و هر كه را كه پيرامون آن است بيم كنى و [بويژه] از روز فراهم آمدن - روز قيامت - كه هيچ شكى در آن نيست بترسانى، كه گروهى در بهشتاند و گروهى در آتش سوزان. (7)

و اگر خدا مى خواست هرآينه آنان را يك امت مى ساخت وليكن هر كه را خواهد در بخشايش خود درآورد، و ستم كاران را هيچ دوست و ياورى نيست. (8)

بلكه جز او دوستان و سرپرستانى گرفته اند، و حال آنكه خداست كه دوست و سرپرست است، و همو مردگان را زنده مى كند، و او بر هر چيزى تواناست. (9)

و آنچه در آن اختلاف كرديد، هر چه باشد، پس حكمش با خداست، اين است خداى، پروردگار من، تنها بر او توكل كردم و به او باز مى گردم - روى دل به او مى كنم -. (10)

پديد آرنده آسمانها و زمين است، براى شما از جنس خودتان همسرانى بيافريد، و از چارپايان نيز جفتها بيافريد، شما را در اين [زناشويى و تناسل] بسيار و پراكنده مى گرداند. چيزى همانند او نيست، و اوست شنوا و بينا. (11)

او راست كليدهاى [خزائن] آسمانها و زمين، روزى را براى هر كه بخواهد فراخ مى كند و تنگ مى گرداند، همانا او به هر چيزى داناست. (12)

براى شما از دين چيزى را مقرر كرد كه نوح را بدان سفارش كرده بود و نيز آنچه را به تو وحى كرديم و آنچه ابراهيم و موسى و عيسى را به آن سفارش

كرديم كه اين دين را برپا داريد و در آن پراكندگى و اختلاف مكنيد آنچه بدان مى خوانى بر مشركان گران و دشوار است. خدا هر كه را خواهد به سوى خود - يعنى براى رسالت خود - برمى گزيند و هر كه را [به دل] به او بازگردد به سوى خود راه مى نمايد. (13)

و پراكندگى و اختلاف نكردند مگر پس از آنكه دانش بديشان رسيد، آنهم از روى ستم و حسدى كه ميان خود داشتند، و اگر نبود سخنى كه از پروردگارت از پيش رفته است [به مهلت دادن ايشان] تا سرآمدى نامبرده، هرآينه ميانشان حكم مى شد - عذاب آنها را فرو مى گرفت -. و همانا كسانى كه پس از آنان كتابشان داده اند درباره آن - كتاب يا دين - به شك و ترديد اندرند. (14)

پس براى اين - براى وحدت دين و عدم پراكندگى در آن - [آنان را به برپا داشتن دين] بخوان و چنانكه فرمان يافته اى استوار و پايدار باش و از كامها و هوسهاى آنان پيروى مكن، و بگو: به كتابى كه خداى فرو فرستاده است ايمان آوردم و فرمان يافته ام تا ميان شما به عدل و داد رفتار كنم. خداى يكتا پروردگار ما و پروردگار شماست. ما را كارهاى ما و شما را كارهاى شما، ميان ما و شما هيچ ستيزه اى نيست. خدا ميان ما گرد آرد - هنگام رستاخيز -، و بازگشت [همه] به سوى اوست. (15)

و آنان كه درباره خدا - يا دين او - پس از آنكه دعوت او اجابت شده است - يعنى به فطرت خودشان - گفت وگو و ستيزه مى كنند حجتشان نزد پروردگارشان

تباه و ناچيز است و بر آنهاست خشمى [از خداوند] و آنان راست عذابى سخت. (16)

خداست كه كتاب را بدرستى فرو فرستاد و نيز ترازو را - تا چون ترازو راست باشند و حق و عدل و انصاف را رعايت كنند -، و تو چه مى دانى؟ شايد كه قيامت نزديك باشد. (17)

كسانى آن را به شتاب مى خواهند كه آن را باور ندارند، و كسانى كه ايمان دارند از آن بيمناكند و مى دانند كه آن راست است. آگاه باش، كسانى كه در [آمدن] قيامت ستيزه و جدل مى كنند - اصرار بر انكار آن دارند - هرآينه در گمراهى دورند. (18)

خداى به بندگان خويش مهربان و نيكوكار - يا در كارهاشان دقيق و باريكدان - است، هر كه را خواهد روزى دهد، و اوست نيرومند و تواناى بى همتا. (19)

هر كه كشت - ثواب - آن جهان خواهد براى او در كشتش مى افزاييم، و هر كه كشت اين جهان خواهد به وى از آن مى دهيم و در آن جهان هيچ بهره اى ندارد. (20)

يا مگر آنان - مشركان - را انبازانى است - بتان يا شياطين كه شريك خدا مى پنداشتند - كه از دين آنچه را كه خداى بدان رخصت نداده است برايشان بنهاده اند؟ و اگر نبود آن سخن پايانى - فيصله دهنده - [در تاخير كيفرشان]، هرآينه ميانشان حكم كرده مى شد - عذابشان مى آمد -، و همانا ستم كاران را عذابى است دردناك. (21)

ستم كاران را بينى كه از آنچه كرده اند ترسانند و حال آنكه آن - وبال آنچه كرده اند - به ايشان رسد. و كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى نيك و شايسته

كرده اند در باغهاى بهشت باشند، آنان راست نزد پروردگارشان هر چه خواهند. اين است آن فزونبخشى بزرگ. (22)

اين است آنچه خداوند به بندگان خود، آنان كه ايمان آوردند و كارهاى نيك و شايسته كردند، نويد مى دهد. بگو: بر اين [رساندن پيام] هيچ مزدى از شما نمى خواهم مگر دوستى درباره خويشاوندان [نزديكم]، و هر كه نيكويى ورزد او را در آن، نيكويى بيفزاييم، همانا خدا آمرزنده و سپاسدار است. (23)

بلكه گويند كه بر خدا دروغ بافته است! پس اگر خداى خواهد بر دل تو مهر مى نهد، و خدا باطل را نابود كند و حق را با سخنان خود استوار و پايدار سازد، همانا او بدانچه در سينه هاست داناست. (24)

و اوست آن [خداى] كه توبه را از بندگان خود مى پذيرد و از بدى ها - گناهانشان - درمى گذرد و آنچه مى كنيد مى داند. (25)

و آنان را كه ايمان آوردند و كارهاى نيك و شايسته كردند پاسخ مى دهد و از فزونبخشى خويش مى افزايدشان، و كافران را عذابى سخت است. (26)

و اگر خداوند روزى را بر بندگان خود فراخ مى كرد هرآينه در زمين ستم و سركشى مى كردند وليكن به اندازه اى كه بخواهد فرو مى آرد، كه او به بندگان خويش آگاه و بيناست - كه چگونه و چند فراخور حالشان روزى دهد -. (27)

و اوست آن [خداى] كه باران سودمند را پس از آنكه [از آمدنش] نااميد شدند فرو مى فرستد و رحمت خويش را مى گستراند - باران را مى پراكند و انواع گياهان و درختان و ميوه ها را پديد مى آورد -، و اوست دوست و كارساز [مومنان] و ستوده. (28)

و از نشانه هاى او آفريدن آسمانها و

زمين است و آنچه در آنها از جنبندگان پراكنده كرده است، و او بر فراهم آوردن آنها هرگاه بخواهد تواناست. (29)

و هر مصيبتى كه به شما رسد به سبب كارهايى - خطاها و گناهانى - است كه دستهايتان كرده، و از بسيارى [گناهان] درمى گذرد. (30)

و شما در زمين عاجزكننده [خدا] نيستيد - نمى توانيد از فرو آمدن مصيبتها به سزاى نافرمانيتان بگريزيد -، و شما را جز خدا دوست كارساز و ياورى نيست. (31)

و از نشانه هاى [قدرت] او كشتى هايى است چون كوه ها كه در دريا روانند، (32)

اگر خواهد باد را ساكن گرداند تا كشتى ها بر روى آن - دريا - ايستاده بمانند. هرآينه در آن - روان شدن باد و كشتى ها - براى هر شكيباى سپاسگزارى نشانه ها و عبرتهاست. (33)

يا آنها را بدانچه آنان - كشتى نشينان - كرده اند هلاك كند - غرق گرداند -، و [اگر خواهد] از بسيارى [گناهان] در مى گذرد، (34)

[تا مومنان عبرت گيرند] و تا كسانى كه در آيات ما ستيزه مى كنند بدانند كه آنان را هيچ گريزگاهى نيست. (35)

پس هر چه - كه تعلق به اين جهان دارد از مال و فرزند - به شما داده اند، [اندك] بهره اى است از زندگانى [ناپايدار] دنيا، و آنچه نزد خداوند است بهتر و پاينده تر است براى آنان كه ايمان آورده اند و بر پروردگارشان توكل مى كنند (36)

و آنان كه از گناهان بزرگ و كارهاى زشت دورى مى جويند و چون به خشم آيند درمى گذرند، (37)

و آنان كه [دعوت] پروردگار خويش را پاسخ داده اند و نماز را برپا داشته اند و كارشان با مشورت ميان خودشان باشد و از

آنچه ايشان را روزى كرده ايم انفاق مى كنند (38)

و آنان كه چون ستمى بديشان رسد دادخواهى كنند - و به يكديگر يارى رسانند -. (39)

و كيفر بدى بديى باشد مانند آن - نه بيشتر -، پس هر كه درگذرد و اصلاح كند - ميان خود و ستم كار خود - پاداش او بر خداست. همانا او ستم كاران را دوست ندارد. (40)

و هرآينه هر كه كين ستاند پس از آنكه بر او ستم رفته باشد، پس هيچ راهى [از تعرض و سرزنش] بر آنان نيست. (41)

همانا راه [تعرض و ملامت] تنها بر كسانى است كه به مردم ستم مى كنند و در زمين به ناروا ستم و سركشى مى كنند - يا از حد درمى گذرند و فزونى مى جويند -، اينان را عذابى است دردناك. (42)

و هر كه شكيبايى ورزد و درگذرد، هرآينه آن از كارهاى ستوده و استوار است. (43)

و هر كه را خدا گمراه كند پس او را هيچ دوست و كارسازى پس از وى نيست، و ستم كاران را بينى كه چون عذاب را بينند گويند: آيا راهى به بازگشت هست (44)

و آنان را بينى كه بر آن (آتش دوزخ) عرضه شوند در حالى كه از خوارى و رسوايى حقير و سرافكنده باشند و به گوشه چشم و پنهانى [به دوزخ] مى نگرند - از هول آن سر برنمى آورند -، و كسانى كه ايمان آورده اند گويند: همانا زيان كاران آنانند كه روز رستاخيز خود و كسانشان را زيان كردند - زيرا در دوزخاند و از سود بردن از مال و كسان خويش ممنوع و محروماند -. آگاه باش كه ستم كاران در عذابى پيوسته و

پاينده اند. (45)

و آنان را جز خدا دوستان و كارسازانى كه ياريشان كنند نيست، و هر كه را خدا گمراه كند او را هيچ راهى [به رستگارى] نيست. (46)

پروردگارتان را پاسخ دهيد - به پذيرش فرمان او - پيش از آنكه روزى بيايد - روز رستاخيز - كه آن را بازگشتى از سوى خدا نيست - زيرا به آن حكم كرده و آن حكم باطل نشدنى است -، در آن روز هيچ پناه گاهى نداريد و شما را ياراى هيچ انكارى نيست. (47)

پس اگر روى گرداندند، ما تو را بر آنها نگهبان نفرستاده ايم، بر تو جز رساندن پيام نيست. و هرگاه آدمى را از جانب خويش رحمتى - نعمتى - بچشانيم بدان شادمان شود - و از ما غافل گردد - و اگر بديى - گزندى - به آنان رسد بدانچه دستهايشان از پيش فرستاده - از كارهاى ناشايسته -، پس آنگاه آدمى ناسپاس است - نعمت را فراموش مى كند -. (48)

خداى راست پادشاهى آسمانها و زمين، آنچه خواهد مى آفريند، به هر كه خواهد دختران مى بخشد و به هر كه خواهد پسران مى بخشد، (49)

يا آنان را پسران و دختران هر دو مى دهد، و هر كه را خواهد نازا و بى فرزند مى گرداند، كه او دانا و تواناست. (50)

و هيچ آدمى را نرسد كه خداى با او سخن گويد مگر به وحى يا از پس پرده، يا فرستاده اى - فرشته اى - فرستد پس به فرمان او آنچه خواهد [به وى] وحى كند. همانا او والامرتبه و با حكمت است. (51)

و همچنين از فرمان خويش روحى - قرآن - را به تو وحى

كرديم. تو نمى دانستى كه كتاب و ايمان چيست، وليكن ما آن را نورى ساختيم كه بدان هر كه را از بندگان خويش بخواهيم راه نماييم، و هرآينه تو به راهى راست راه مى نمايى (52)

راه آن خدايى كه او راست آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است. آگاه باشيد كه همه كارها به خدا باز مى گردد. (53)

هر چه اختلاف مي كنيد حكمش با خداست. اين خداي يكتا پروردگار من است. بر او توكل كردم و به او روي مي آورم. (10)

آفريدگار آسمانها و زمين است. براي شما، هم از شما، همسراني بيافريد. و نيز براي چارپايان جفتهايي پديد آورد. با آفرينش همسران بر شمارتان مي افزايد. هيچ چيز همانند او نيست و اوست كه شنوا و بيناست. (11)

كليدهاي آسمانها و زمين از آن اوست. در روزي هر كه بخواهد گشايش مي دهد يا تنگ مي گيرد، و او به هر چيزي داناست. (12)

براي شما آييني مقرر كرد، از همان گونه كه به نوح توصيه كرده بود و از آنچه بر تو وحي كرده ايم و به ابراهيم و موسي و عيسي توصيه كرده ايم كه دين را بر پاي نگه داريد و در آن فرقه فرقه مشويد. تحمل آنچه بدان دعوت مي كنيد بر مشركان دشوار است. خدا هر كه را خواهد براي رسالت خود بر مي گزيند و هر كه را بدو باز گردد به خود راه مي نمايد. (13)

از روي حسد و عداوت فرقه فرقه نشدند، مگر از آن پس كه به دانش دست يافتند. و اگر پروردگار تو از پيش مقرر نكرده بود كه آنها را تا زماني معين مهلت است، بر آنها حكم عذاب مي رفت. و كساني كه بعد از ايشان وارث كتاب خدا شده اند درباره آن سخت به ترديد افتاده اند. (14)

براي آن دعوت كن و چنان كه فرمان يافته اي پايداري ورز و از پي خواهشهايشان مرو و بگو: به كتابي كه خدا نازل كرده است ايمان دارم

و به من فرمان داده اند كه در ميان شما به عدالت رفتار كنم. خداي يكتا پروردگار ما و پروردگار شماست. اعمال ما از آن ما و اعمال شما از آن شما. ميان ما و شما هيچ محاجه اي نيست. خدا ما را در يك جا گرد مي آورد و سرانجام به سوي اوست. (15)

و كساني كه درباره خدا جدال مي كنند، پس از آنكه دعوت او را اجابت كرده اند نزد پروردگارشان حجتشان ناچيز است. بر آنهاست خشم خدا و بر آنهاست عذابي سخت. (16)

خداست كه اين كتاب بر حق و ترازو را نازل كرده است. و تو چه مي داني ؟ شايد قيامت نزديك باشد. (17)

آنان كه باورش ندارند آن را به شتاب مي طلبند، و آنان كه ايمان آورده اند از آن بيمناكند و مي دانند كه حق است. آگاه باش، كساني كه درباره قيامت جدال مي كنند سخت در گمراهي هستند. (18)

خدا با بندگانش مهربان است. هر كه را بخواهد روزي مي دهد. و او توانا و پيروزمند است. (19)

هر كس كشت آخرت را بخواهد به كشته اش مي افزاييم و هر كس كشت دنيا را بخواهد به او عطا مي كنيم، ولي ديگر در كشت آخرتش نصيبي نيست. (20)

آيا مشركان را بتاني است كه آييني برايشان آورده اند كه خدا رخصت آن را نداده است؟ و اگر قصد تاخير عذابشان نبود، كارشان به پايان آمده بود و ستمكاران را عذابي است دردآور. (21)

ستمكاران را بيني كه از حاصل اعمالشان بيمناكند. و البته به كيفر خود خواهند رسيد. ولي آنها كه ايمان آورده اند

و كارهاي شايسته كرده اند، در باغهاي بهشتند. هر چه بخواهند نزد پروردگارشان هست. و اين فضل و بخشايش بزرگي است. (22)

اين است آن چيزي كه خدا آن گروه از بندگانش را كه ايمان آورده اند و كارهاي شايسته كرده اند، بدان مژده مي دهد. بگو: بر اين رسالت مزدي از شما، جز دوست داشتن خويشاوندان، نمي خواهم. و هر كه كار نيكي كند به نيكويي اش مي افزاييم، زيرا خدا آمرزنده و شكرپذير است. (23)

يا مي گويند كه بر خدا دروغ مي بندد. اگر خدا بخواهد بر دل تو مهر مي نهد. و خدا به كلمات خود باطل را محو مي كند و حق را ثابت مي گرداند. او به هر چه در دلها مي گذرد داناست. (24)

و اوست كه توبه بندگانش را مي پذيرد و از گناهان عفوشان مي كند و هر چه مي كنيد مي داند. (25)

و دعاي كساني را كه ايمان آورده اند و كارهاي شايسته كرده اند اجابت مي كند، و از فضل خويش آنان را افزون مي دهد. و كافران را عذابي سخت است. (26)

اگر خدا روزي بندگانش را افزون كند در زمين فساد مي كنند، ولي به اندازه اي كه بخواهد روزي مي فرستد. زيرا بر بندگان خود آگاه و بيناست. (27)

و اوست آن خدايي كه بعد از نوميديشان باران مي فرستد و رحمت خود را به همه جا منتشر مي كند و اوست كارساز و ستودني . (28)

و از نشانه هاي قدرت او آفرينش آسمانها و زمين و پراكندن جنبندگان در آن دوست. و هرگاه بخواهد، بر گرد آوردنشان تواناست.

(29)

اگر شما را مصيبتي رسد، به خاطر كارهايي است كه كرده ايد. و خدا بسياري از گناهان را عفو مي كند. (30)

شما نتوانيد در روي زمين از او بگريزيد و شما را جز او كارساز و ياوري نيست. (31)

از نشانه هاي قدرت او كشتيهايي است چون كوه كه در درياها روانند. (32)

اگر بخواهد، باد را نگه مي دارد تا كشتيها بر روي دريا از رفتن باز مانند. هر آينه در اين براي صابران شكرگزار عبرتهايي است. (33)

يا آنها را به خاطر اعمالشان غرقه مي كند و بسياري را نيز مي بخشايد. (34)

و تا بدانند كساني كه در آيات ما جدال مي كنند. آنان را هيچ گريزگاهي نيست. (35)

آنچه شما را داده اند بهره اين زندگي دنيوي است. و آنچه در نزد خداست براي آنها كه ايمان آورده اند و به پروردگارشان توكل مي كنند، بهتر و پاينده تر است. (36)

و آن كسان كه از گناهان بزرگ و زشتيها اجتناب مي كنند و چون در خشم شوند خطاها را مي بخشايند. (37)

و آنان كه دعوت پروردگارشان را پاسخ مي گويند و نماز مي گزارند و كارشان بر پايه مشورت با يكديگر است و از آنچه به آنها روزي داده ايم انفاق مي كنند. (38)

و آنان كه چون ستمي به آنها رسد انتقام مي گيرند. (39)

جزاي هر بدي بديي است همانند آن. پس كسي كه عفو كند و آشتي ورزد مزدش با خداست، زيرا او ستمكاران را دوست ندارد. (40)

بر كساني كه پس از ستمي كه بر آنها رفته باشد انتقام مي گيرند. ملامتي نيست.

(41)

ملامت در خور كساني است كه به مردم ستم مي كنند و به ناحق در روي زمين سركشي مي كنند. براي آنهاست عذابي دردآور. (42)

و آن كه صبر كند و از خطا درگذرد، اين از كارهاي پسنديده است. (43)

هر كس را كه خدا گمراه كند از آن پس هيچ دوستي نخواهد داشت. و ظالمان را مي بيني كه چون عذاب را بنگرند، مي گويند: آيا ما را راه بازگشتي هست. (44)

آنها را مي بيني كه به جهنم مي برند. ترسان و ذليل از گوشه چشم نگاهي دزديده مي كنند. كساني كه ايمان آورده بودند مي گويند: اينان خود و كسانشان را در روز قيامت بر باد دادند. آگاه باش كه ستمكاران در عذاب دايم خواهند بود. (45)

جز خدا يار و مددكاري ندارند و هر كس را كه خدا گمراه كند هيچ راهي برايش نيست. (46)

پيش از آنكه روزي بيايد كه از جانب خدا بازگشتي ندارد، به پروردگارتان پاسخ قبول دهيد. در آن روز نه پناهي خواهيد داشت و نه كسي از شما دفاعي تواند كرد. (47)

اگر اعراض كنند، تو را نفرستاده ايم كه نگهبانشان باشي . بر تو جز تبليغ رسالت هيچ نيست. و ما چون به انسان از رحمت خود بچشانيم شادمان مي گردد، و اگر به خاطر كارهايي كه كرده است ناروايي بدو رسد ناسپاسي مي كند. (48)

از آن خداست فرمانروايي آسمانها و زمين. هر چه بخواهد مي آفريند. به هر كه بخواهد دختر مي بخشد و به هر كه بخواهد پسر مي بخشد. (49)

و يا هم پسر دهد و هم دختر. و هر

كس را بخواهد عقيم مي گرداند. زيرا او دانا و تواناست. (50)

هيچ بشري را نرسد كه خدا جز به وحي يا از آن سوي پرده ، با او سخن گويد. يا فرشته اي مي فرستد تا به فرمان او هر چه بخواهد به او وحي كند. او بلند پايه و حكيم است. (51)

همچنين كلام خود را به فرمان خود به تو وحي كرديم. تو نمي دانستي كتاب و ايمان چيست. ولي ما آن را نوري ساختيم تا هر يك از بندگانمان را كه بخواهيم بدان هدايت كنيم و تو به راه راست راه مي نمايي . (52)

راه آن خدايي كه از آن اوست هر چه در آسمانها و زمين است. آگاه باشيد كه همه كارها به خدا باز مي گردد. (53)

هشدار دهى، كه گروهى در بهشتند و گروهى در دوزخ (7)

و اگر خداوند مى خواست آنان را امت يگانه اى قرار مى داد، ولى هر كس را كه بخواهد در جوار رحمتش در مى آورد، و ستمكاران [مشرك] يار و ياورى ندارند (8)

يا به جاى او سرورانى را به پرستش گرفته اند، حال آنكه سرور [راستين] خداوند است و اوست كه مردگان را زندگى مى بخشد و او بر هر كارى تواناست (9)

و در هر آنچه اختلاف نظر پيدا كنيد، حكمش با خداوند است، چنين است خداوند، پروردگار من كه بر او توكل كرده ام و به درگاهش روى آورده ام (10)

پديد آورنده آسمانها و زمين كه براى شما از نوع خودتان همتايانى آفريده است، و از چارپايان نيز انواعى [قرار داده است]، و شما را در آن آفريده است، همانند او چيزى نيست و اوست كه شنواى بيناست (11)

او راست كليدهاى آسمانها و زمين، روزى را براى هر كس كه بخواهد گشاده يا فروبسته مى دارد، كه او به هر كارى داناست (12)

در دين شما، هر آنچه به نوح سفارش كرده بود، مقرر داشت، و نيز آنچه به تو وحى كرده ايم، و آنچه به ابراهيم و موسى و عيسى سفارش كرده ايم، كه دين را برپا بداريد، و در آن اختلاف نورزيد، آنچه مشركان را به آن مى خوانى، بر ايشان دشوار آيد، خداوند است كه هر كس را بخواهد به راه خويش برمى گزيند و هر كس را كه روى به درگاه او آورد، به سوى خويش هدايت مى كند (13)

و تفرقه پيدا نكردند مگر پس از آنكه علم [وحى] برايشان آمد، آن هم از روى رشك و رقابتى

كه در ميانشان بود، و اگر حكم پيشين پروردگارت تا سرآمدى معين تعلق نگرفته بود، در ميانشان داورى مى شد، و كسانى كه پس از ايشان كتاب را فراگرفتند از آن سخت در شكاند (14)

پس براى اين [امر] دعوت كن، و چنانكه دستور يافته اى پايدارى كن، و از هوى و هوس آنان پيروى مكن و بگو به هر كتابى كه خداوند فرو فرستاده است، ايمان آورده ام، و دستور يافته ام كه در ميان شما دادگرى كنم، خداوند پروردگار ما و پروردگار شماست، كار و كردار ما از آن ماست، و كار و كردار شما از آن شما، در ميان ما و شما گفت و گويى نيست، خداوند ما و شما را [براى داورى] گرد مى آورد و سير و سرانجام به سوى اوست (15)

و كسانى كه پس از پذيرفته شدن دعوت او درباره خداوند محاجه مى كنند، احتجاجشان در نزد پروردگارشان باطل است، و بر آنان خشمى [از جانب خداوند] است، و عذابى سهمگين [در پيش] دارند (16)

خداوند كسى است كه كتاب آسمانى و سنجه را به حق نازل كرده است و چه دانى چه بسا قيامت نزديك باشد (17)

كسانى كه آن را باور ندارند درباره آن شتاب مى ورزند، و كسانى كه ايمان آورده اند، از آن ترسانند، و مى دانند كه آن حق است، بدانيد كسانى كه درباره قيامت شك و شبهه دارند، در گمراهى دور و درازند (18)

خداوند در كار بندگانش باريكبين است، هر كس را كه بخواهد روزى مى دهد و اوست تواناى پيروزمند (19)

هر كس كه بهره كشت اخروى را خواسته باشد، براى او در كشت او مى افزاييم، و هر كس بهره

كشت دنيوى را خواسته باشد، از آن به او مى بخشيم، و براى او در آخرت بهره اى نيست (20)

يا مگر براى آنان شريكان [/ معبودان ناحق]ى است كه براى آنان احكامى دينى مقرر داشته است كه خداوند آن را اجازه نداده است؟ و اگر حكم فيصله بخش [پيشين] نبود، در ميان آنان داورى مى شد، و براى ستمكاران [مشرك] عذابى دردناك [در پيش] است (21)

[آنگاه] ستمكاران [مشرك] را از كار و كردارشان هراسان بينى و [كيفر] آن به ايشان فرا مى رسد، و كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، در سرابستانها باشند، آنچه بخواهند براى ايشان نزد پروردگارشان فراهم است، آن همان نعمت بزرگ است (22)

اين همان است كه خداوند به بندگانش كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، مژده داده است، بگو براى آن كار از شما مزدى نمى طلبم، مگر دوستدارى در حق نزديكان [/ اهل بيتم]، و هر كس كار نيكى كند، در آن برايش جزاى نيك بيفزاييم، چرا كه خداوند آمرزگار قدردان است (23)

يا مى گويند [پيامبر] بر خداوند دروغ بسته است، بدانيد كه اگر خداوند بخواهد بر دل تو مهر مى گذارد، و خداوند باطل را مى زدايد، و با كلمات خويش [دين] حق را استوار مى دارد، كه او داناى راز دلهاست (24)

و اوست كه توبه بندگانش را مى پذيرد و گناهان را مى بخشد و مى داند كه چه مى كنيد (25)

و [دعاى] كسانى را كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، اجابت مى كند، و بر جزاى آنان از فضل خويش مى افزايد، و كافران عذابى سهمگين [در پيش] دارند (26)

و اگر خداوند روزى را بر همه بندگانش گسترده مى داشت، در روى

زمين فتنه و فساد مى كردند، ولى به اندازه اى كه بخواهد مقرر مى دارد، كه او به كار بندگانش آگاه و بيناست (27)

و هموست كه باران را پس از آنكه نوميد شده اند، فرو مى فرستد، و رحمتش را مى گسترد، و او سرور ستوده است (28)

و از آيات او آفرينش آسمانها و زمين است و جانورانى كه در آنها پراكنده است، و او هرگاه بخواهد بر گردآوردن آنها تواناست (29)

و هر مصيبتى كه به شما برسد از كار و كردار خودتان است، و او از بسيارى [گناهان] در مى گذرد (30)

و شما در روى زمين گزير و گريزى نداريد، و شما را در برابر خداوند يار و ياورى نيست (31)

و از پديده هاى شگرف او كشتى هاست مانند كوه ها در دريا (32)

اگر خواهد باد را نگه دارد، آنگاه آنها بر روى آن [دريا] راكد مانند، در اين براى هر شكيباى شاكرى مايه هاى عبرت است (33)

يا آنان [/ اهل كشتى] را به خاطر كار و كردارشان نابود كند، و او از بسيارى [گناهان] در مى گذرد (34)

و كسانى كه در آيات ما مجادله مى كنند، بدانند كه گريزگاهى ندارند (35)

پس آنچه به شما داده شده است، بهره زندگانى دنياست، و براى كسانى كه ايمان آورده اند و به پروردگارشان توكل كرده اند، آنچه نزد خداوند است، بهتر و پايدارتر است (36)

و همچنين [براى] كسانى كه از گناهان كبيره و ناشايستى ها پرهيز مى كنند، و چون خشمگين شوند، گذشت مى كنند (37)

و كسانى كه نداى پروردگارشان را استجابت كرده اند، و نماز را بر پا داشته اند و كارشان رايزنى با همديگر است، و از آنچه روزيشان داده ايم، مى بخشند (38)

و

كسانى كه چون به آنان تعدى رسد، انتقام مى گيرند (39)

و جزاى هر بدى، بديى همانند آن است، پس هر كه عفو و نيكوكارى پيشه كند، پاداش او بر خداوند است، كه ستمكاران را دوست ندارد (40)

و هر كس بعد از ستمى كه ديده است، انتقام گيرد، اينانند كه بر آنان ايرادى نيست (41)

ايراد تنها بر كسانى است كه به مردم ستم مى كنند و در روى زمين به ناحق سركشى مى نمايند، اينانند كه عذابى دردناك در پيش دارند (42)

و هر كس كه شكيبايى و گذشت پيشه كند، بى گمان اين از كارهاى سترگ است (43)

و هر كس خداوند بيراهش گذارد، ديگر پس از او سرورى ندارد، و ستمكاران [مشرك] را بينى كه چون عذاب را بنگرند، گويند آيا راهى براى بازگشت [به دنيا] هست (44)

و آنان را بينى كه بر آن [آتش دوزخ] عرضه دارندشان، از خوارى زبونند، و به گوشه چشم نيم گشاده مى نگرند، و مومنان گويند بى گمان زيانكاران كسانى هستند كه در روز [حساب و] قيامت به خويشتن و خانواده خويش زيان زده اند، بدانيد كه ستمكاران [مشرك] در عذابى پاينده اند (45)

و آنان را دوستانى نيست كه در برابر خداوند ياريشان كنند، و هر كس كه خداوند بيراهش گذارد، او را راهى نيست (46)

نداى پروردگارتان را، پيش از آنكه روزى بيايد كه در برابر امر الهى بازگشتى نداشته باشد، بپذيريد، در چنين روزى شما را پناهگاهى نيست، و شما را مجال انكارى نيست (47)

پس اگر رويگردان شدند بدان كه تو را نگهبان ايشان نفرستاده ايم، بر تو جز پيامرسانى نيست، و ما چون از جانب خويش به انسان

رحمتى بچشانيم، به آن شاد شود، و اگر به خاطر كار و كردار پيشينشان به ايشان بلايى رسد، آنگاه است كه انسان ناسپاس است (48)

فرمانروايى آسمانها و زمين از آن خداوند است، هر چه مى خواهد مى آفريند، به هر كس كه خواهد [فرزند] دختر بخشد، و به هر كس كه خواهد [فرزند] پسر (49)

يا به آنان هم پسر و هم دختر دهد، و هر كس را كه خواهد سترون گرداند، كه او داناى تواناست (50)

و هيچ بشرى را نرسد كه خداوند با او سخن گويد مگر از راه وحى، يا از پشت پرده اى، يا فرشته اى بفرستد و آنچه مى خواهد به اذن خويش وحى كند كه او بلندمرتبه فرزانه است (51)

و بدينسان [پيام و كتاب] روحبخشى از امر خويش به تو وحى كرديم، و تو پيشتر نمى دانستى كتاب چيست و ايمان چيست؟ ولى آن را همچون نورى گردانديم كه هر كس را از بندگان خويش كه بخواهيم با آن هدايت مى كنيم. و بى گمان تو به راهى راست هدايت مى كنى (52)

راه خداوندى كه آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، او راست، بدانيد كه كارها به سوى خداوند باز مى گردد (53)

(5)

و آنان كه برگرفتند جز وى دوستانى خدا است نگهبان بر ايشان و نيستى تو بر ايشان وكيل (6)

و بدينسان وحى فرستاديم بسوى تو قرآنى عربى را تا بترسانى مادر شهرها را و آنان كه پيرامون آنند و بترسانى روز گردآمدن را كه نيست شكّى در آن گروهى در بهشتند و گروهى در دوزخ (7)

و اگر مى خواست خدا هر آينه مى گردانيدشان يك ملّت و ليكن درآرد هر كه را خواهد در رحمتش و ستمگران را نيستشان يار و نه ياورى (8)

يا بگرفتند جز او دوستانى پس خدا است دوست و او زنده كند مُردگان را و او است به همه چيز توانا (9)

و آنچه اختلاف كرديد در آن از چيزى پس حكمش بسوى خدا است اين است خدا پروردگار من بر او توكّل كنم و بسوى او بازگردم (10)

پديدآورنده آسمانها و زمين قرار داد براى شما از خود شما همسرانى و از دامها جفتهائى مى آفريند شما را در آن نيست همانندش چيزى و او است شنواى بينا (11)

از آنِ وى است كليدهاى آسمانها و زمين بگشايد روزى را براى هر كه خواهد و تنگ گرداند همانا او به همه چيز است دانا (12)

آئين نهاد براى شما از كيش آنچه اندرز داد بدان نوح را و آنچه وحى فرستاديم بسوى تو و آنچه توصيه كرديم بدان ابراهيم و موسى و عيسى را كه بپاى داريد دين را و پراكنده نشويد در آن گران است بر مشركان آنچه خوانيشان بدان خدا گزيند بسوى خويش هر كه را خواهد و رهبرى كند به خويش هر كه را بازگردد (13)

و

پراكنده نشدند مگر پس از آنچه بيامدشان دانش به ستم ميان خويش و اگر نبود سرنوشتى كه پيشى گرفت از پروردگارت تا سرآمدى نامبرده هر آينه گذرانيده مى شد (داورى مى شد) ميان ايشان و همانا آنان كه ارث داده شدند كتاب را پس از ايشان در شكّى از آنند به شكّ اندازنده (14)

پس بسوى اين برخوان و پايدارى كن چنانكه امر شدى و پيرو نكن هوسهاى ايشان را و بگو ايمان آوردم بدانچه فرستاد خدا از كتاب و مأمور شدم كه دادگرى كنم ميان شما خدا است پروردگار ما و پروردگار شما ما را است كردارهائى و شما را است كردارهاى شما و نيست دستاويزى ميان ما و شما (يا نيست ستيزى) خدا گردآورد ميان ما و بسوى او است بازگشت (15)

و آنان كه ستيزه كنند در باره خدا پس از آنچه پذيرفته شد براى ايشان دستاويزشان تباه است نزد پروردگارشان و بر ايشان است خشمى و ايشان را هست عذابى سخت (16)

خدا است آنكه فرستاد كتاب را به حقّ و ترازو را و چه دانى تو (يا چه دانا سازدت) شايد ساعت است نزديك (17)

شتاب جويند بدان آنان كه ايمان ندارند بدان و آنان كه ايمان آوردند هراسانند از آن و دانند كه آن حقّ است همانا آنان كه شكّ دارند در ساعت هر آينه در گمراهى هستند دور (18)

خدا مهربان است به بندگان خويش روزى دهد هر كه را خواهد و او است تواناى عزيز (19)

آنكو خواهد كِشت آخرت را بيفزانيمش در كشتش و آنكه كشت دنيا را خواهد دهيمش از آن و نيستش در آخرت بهره اى (20)

يا

ايشان را است شريكانى در دين بستند براى ايشان از آئين آنچه فرمان نداد بدان خدا و اگر نبود سرنوشت جداكننده هر آينه داورى مى شد ميان ايشان و همانا ستمگران را است عذابى دردناك (21)

بينى ستمگران را هراسان از آنچه فراهم كردند و آن است فرودآينده بر ايشان و آنان كه ايمان آوردند و كردار شايسته كردند در باغهاى بهشت ايشان را است آنچه خواهند نزد پروردگار خويش اين است آن فضل بزرگ (22)

اين است آنچه نويد داد خدا بندگانش را آنان كه ايمان آوردند و كردار شايسته كردند بگو نپرسم شما را بر آن مزدى جز دوستى را در نزديكان (خويشاوندان) و آنكه فراهم كند نيكى را بيفزائيمش در آن نكوئى را همانا خداوند است آمرزنده سپاسگزار (23)

يا گويند بست بر خدا دروغى پس اگر خواهد خدا مُهر نهد بر دلت و نابود كند بيهده را و درست كند (راست آرد) درست را به سخنان خويش همانا او دانا است بدانچه در سينه ها است (24)

و او است آنكه پذيرد توبه را از بندگان خويش و درگذرد از بدى ها و داند آنچه را مى كنيد (25)

و مى پذيرد از آنان كه ايمان آوردند و كردار نيك كردند و بيفزايدشان از فضل خويش و كافران را است عذابى سخت (26)

و اگر فراخ گرداند خدا روزى را براى بندگان خويش هر آينه سركشى كنند در زمين و ليكن فرستد به اندازه هر چه خواهد همانا او است به بندگان خويش آگاه بينا (27)

و او است آنكه فرستد باران را پس از آنچه نوميد شدند و گستراند رحمت خويش را و او است

سرپرست ستوده (28)

و از آيتهاى او است آفرينش آسمانها و زمين و آنچه گسترانيد در آنها از جنبندگان و او است بر گردآوردن آنان گاهى كه خواهد توانا (29)

و آنچه به شما رسد از پيش آمدها پس به چيزى است كه فراهم كردند دستهاى شما و درگذرد از بسيارى (30)

و نيستيد شما به عجزآرندگان در زمين و نيست شما را جز خدا يار و نه ياورى (31)

و از آيتهاى او است روندگان در دريا همانند كوه ها (32)

اگر خواهد آرام گرداند باد را تا بمانند به جاى ايستادگان بر پشتش همانا در اين است آيتهائى براى هر شكيبائى سپاسگزار (33)

يا نابودشان كند بدانچه فراهم كردند و درگذرد از بسيارى (34)

و بدانند آنان كه ستيزه كنند در آيتهاى ما كه نيستشان گريزگاهى (35)

پس آنچه داده شديد از چيزى همانا بهره زندگانى دنيا است و آنچه نزد خدا است بهتر و پايدارتر است براى آنان كه ايمان آوردند و بر پروردگار خويش توكّل كنند (36)

و آنان كه دورى گزينند از بزرگهاى گناهان و پرده درى ها (فواحش) و هر گاه خشم آرند بيامرزند (37)

و آنان كه پذيرفتند براى پروردگار خود و بپاى داشتند نماز را و كارشان مشورت است ميان ايشان و از آنچه روزيشان داديم ببخشند (38)

و آنان كه هر گاه رسدشان ستم يارى جويند (39)

و كيفر بد بديى است مانندش و آنكه درگذرد و اصلاح كند پس پاداش او بر خدا است همانا او دوست ندارد ستمگران را (40)

و همانا آنكه يارى جويد پس از ستمى كه بر او شود آنان را نيست بر ايشان

راهى (41)

جز اين نيست كه راه بر آنان است كه ستم كنند بر مردم و سركشى كنند در زمين به ناروا كه ايشان را است عذابى دردناك (42)

و هر كه شكيبا شود و آمرزش كند همانا آن است از عزيمت كارها (43)

و آن را كه گمراه سازد خدا نباشدش دوستى پس از او و بينى ستمگران را گاهى كه بينند عذاب را گويند آيا هست بسوى بازگشت راهى (44)

و بينى ايشان را عرض شوند بر آن سرافكندگان از خوارى بنگرند از گوشه چشم نهانى و گفتند آنان كه ايمان آوردند زيانكاران آنانند كه زيان كردند خويش و خاندان خويش را روز رستاخيز همانا ستمگرانند هر آينه در عذابى پايدار (45)

و نبودشان دوستانى كه ياريشان كنند جز خدا و آن را كه گمراه سازد خدا پس نيستش راهى (46)

بپذيريد از پروردگار خود پيش از آنكه بيايد روزى كه نيستش بازگشتى از خدا نيست شما را پناهگاهى آن روز و نيستتان برابرى كردن (47)

پس اگر روى برتافتند همانا نفرستاديمت بر ايشان نگهبانى نيست بر تو جز رسانيدن و ما هر گاه چشانيم انسان را از خود رحمتى شادمان شود بدان و اگر رسدشان بدى بدانچه پيش آورده است دستهاى ايشان همانا انسان است بسى ناسپاس (48)

خدا را است پادشاهى آسمانها و زمين بيافرد هر چه خواهد ببخشد هر كه را خواهد مادگانى و ببخشد بدانكه خواهد نران (49)

يا جُفت كندشان نرانى و مادگانى و بگرداند هر كه را خواهد نازا همانا او است داناى توانا (50)

و نبوده است بشرى را كه سخن گويدش خدا مگر سروشى يا

از پشت پرده يا فرستد پيكى پس وحى كند به دستورش آنچه خواهد همانا او است فرازنده حكيم (51)

و بدينسان وحى فرستاديم بسوى تو روحى (روانى) را از امر ما نبودى بدانى چيست كتاب و نه ايمان و ليكن گردانيديمش تابشى كه رهبرى كنيم بدان هر كه را خواهيم از بندگان خود و همانا تو راهنمائى كنى بسوى راهى راست (52)

راه خدائى كه او را است آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است همانا بسوى خدا بازگردند كارها (53)

be in the Blaze.

8 Had Allah wished, He would have surely made them one community; but He admits whomever He wishes into His mercy, and the wrongdoers do not have any guardian or helper.

9 Have they taken guardians besides Him? [Say,] ‘It is Allah who is the Guardian, and He revives the dead, and He has power over all things.

10 Whatever thing you may differ about, its judgement is with Allah. That is Allah, my Lord. In Him I have put my trust, and to Him I turn penitently.

11 The originator of the heavens and the earth, He made for you mates from your own selves, and mates of the cattle, by which means He multiplies you. Nothing is like Him, and He is the All-hearing, the All-seeing.

12 To Him belong the keys of the heavens and the earth: He expands the provision for whomever He wishes, and tightens it [for whomever He wishes]. Indeed He has knowledge of all things.’

13 He has prescribed for you the religion which He had enjoined upon Noah and which We have [also] revealed to you, and which We had enjoined upon Abraham, Moses and Jesus, declaring, ‘Maintain the religion, and do not be divided in it.’ Hard on the polytheists is that to which you summon them. Allah chooses for it whomever He wishes and He guides to it whomever returns penitently.

14 They did not divide [into sects] except after the knowledge had come to them, out of envy among themselves;

and were it not for a prior decree of your Lord [granting them reprieve] until a specified time, decision would have been made between them. Indeed those who were made heirs to the Book after them are surely in grave doubt concerning it.

15 So summon to this [unity of religion], and be steadfast, just as you have been com-manded, and do not follow their desires, and say, ‘I believe in whatever Book Allah has sent down. I have been commanded to do justice among you. Allah is our Lord and your Lord. Our deeds belong to us and your deeds belong to you. There is no argu-ment between us and you. Allah will bring us together and toward Him is the destina-tion.’

16 Those who argue concerning Allah, after His call has been answered, their argu-ment stands refuted with their Lord, and upon them shall be [His] wrath, and there is a severe punishment for them.

17 It is Allah who has sent down the Book with the truth and [He has sent down] the Balance. What do you know—maybe the Hour is near!

18 Those who do not believe in it ask [you] to hasten it, but those who have faith are apprehensive of it, and know that it is true. Look! Indeed those who are in doubt about the Hour are surely in extreme error!

19 Allah is all-attentive to His servants. He provides for whomever He wishes, and He is the All-strong, the All-mighty.

20 Whoever desires the tillage of the

Hereafter, We will enhance for him his tillage, and whoever desires the tillage of the world, We will give it to him, but he will have no share in the Hereafter.

21 Do they have partners [besides Allah] who have ordained for them a religion which has not been permitted by Allah? Had it not been for the conclusive word, decision would have been made between them. For the wrongdoers there is indeed a painful punishment.

22 You will see the wrongdoers apprehensive because of what they have earned, while it is about to befall them; but those who have faith and do righteous deeds will be in the gardens of paradise: they will have whatever they wish near their Lord. That is the greatest grace.

23 That is the good news Allah gives to His servants who have faith and do righteous deeds! Say, ‘I do not ask you any reward for it except love of [my] relatives.’ Whoever performs a good deed, We shall enhance for him its goodness. Indeed Allah is all-forgiving, all-appreciative.

24 Do they say, ‘He has fabricated a lie against Allah’? If so, should Allah wish He would set a seal on your heart, and Allah will efface the falsehood and confirm the truth with His words. Indeed He knows well what is in the breasts.

25 It is He who accepts the repentance of His servants, and excuses their misdeeds and knows what you do.

26 And He answers those who have faith and do righteous deeds and

enhances them out of His grace. But as for the faithless, there is a severe punishment for them.

27 Were Allah to expand the provision for His servants, they would surely create havoc on the earth. But He sends down in a [precise] measure whatever He wishes. Indeed He is all-aware, all-seeing about His servants.

28 It is He who sends down the rain after they have been despondent, and unfolds His mercy, and He is the Guardian, the All-laudable.

29 Among His signs is the creation of the heavens and the earth and whatever crea-tures He has scattered in them, and He is able to gather them whenever He wishes.

30 Whatever affliction that may visit you is because of what your hands have earned, and He excuses many [an offense].

31 You cannot thwart [Allah] on the earth, and you do not have besides Allah any guardian or helper.

32 Among His signs are the ships [that run] on the sea [appearing] like landmarks.

33 If He wishes He stills the wind, whereat they remain standstill on its surface. There are indeed signs in that for every patient and grateful [servant].

34 Or He wrecks them because of what they have earned, and He excuses many [an offense].

35 Let those who dispute Our signs know that there is no escape for them.

36 Whatever you have been given are the wares of the life of this world, but what is with Allah is better and more lasting for those who have faith

and who put their trust in their Lord.

37 —Those who avoid major sins and indecencies, and forgive when angered;

38 those who answer their Lord, maintain the prayer, and their affairs are by counsel among themselves, and they spend out of what We have provided them with;

39 those who, when visited by aggression, come to each other’s aid.

40 The requital of evil is an evil like it. So whoever excuses and conciliates, his reward lies with Allah. Indeed He does not like the wrongdoers.

41 As for those who retaliate after being wronged, there is no blame upon them.

42 The blame lies only upon those who wrong the people and commit aggression in the land unduly. For such there is a painful punishment.

43 As for him who endures patiently and forgives—that is indeed the steadiest of courses.

44 Whomever Allah leads astray has no guardian apart from Him. You will see the wrongdoers, when they sight the punishment, saying, ‘Is there any way for a retreat?’

45 You will see them being exposed to it, humbled by abasement, looking askance secretly. And the faithful will say, ‘Indeed the losers are those who have ruined them-selves and their families on the Day of Resurrection. Look! The wrongdoers are indeed in lasting punishment.

46 They have no guardians to help them besides Allah. Whomever Allah leads astray has no way out.’

47 Answer your Lord before there comes a day for which there is no revoking from Allah. On that day you

will have no refuge, neither will you have [any chance for] denial.

48 But if they disregard [your warnings], We have not sent you as a keeper over them. Your duty is only to communicate. Indeed when We let man taste Our mercy, he exults in it; but should an ill visit them because of what their hands have sent ahead, then man is indeed very ungrateful.

49 To Allah belongs the kingdom of the heavens and the earth. He creates whatever He wishes; He gives females to whomever He wishes, and gives males to whomever He wishes,

50 or He combines them males and females, and makes sterile whomever He wishes. Indeed He is all-knowing, all-powerful.

51 It is not [possible] for any human that Allah should speak to him except through revelation or from behind a curtain, or send a messenger who reveals by His permis-sion whatever He wishes. Indeed He is all-exalted, all-wise.

52 Thus have We revealed to you the Spirit of Our dispensation. You did not know what the Book is, nor what is faith; but We made it a light that We may guide by its means whomever We wish of Our servants. And indeed you guide to a straight path,

53 the path of Allah, to whom belongs whatever is in the heavens and whatever is in the earth. Look! To Allah do all matters return!

those before you. (3)

His is what is in the heavens and what is in the earth, and He is the High, the Great. (4)

The heavens may almost rend asunder from above them and the angels sing the praise of their Lord and ask forgiveness for those on earth; now surely Allah is the Forgiving, the Merciful. (5)

And (as for) those who take guardians besides Him, Allah watches over them, and you have not charge over them. (6)

And thus have We revealed to you an Arabic Quran, that you may warn the mother city and those around it, and that you may give warning of the day of gathering together wherein is no doubt; a party shall be in the garden and (another) party in the burning (7)

And if Allah had pleased He would surely have made them a single community, but He makes whom He pleases enter into His mercy, and the unjust it is that shall have no guardian or helper. (8)

Or have they taken guardians besides Him? But Allah is the Guardian, and He gives life to the dead, and He has power over all things. (9)

And in whatever thing you disagree, the judgment thereof is (in) Allah's (hand); that is Allah, my Lord, on Him do I rely and to Him do I turn time after time. (10)

The Originator of the heavens and the earth; He made mates for you from among yourselves, and mates of the cattle too, multiplying you thereby; nothing like

a likeness of Him; and He is the Hearing, the Seeing. (11)

His are the treasures of the heavens and the earth; He makes ample and straitens the means of subsistence for whom He pleases; surely He is Cognizant of all things. (12)

He has made plain to you of the religion what He enjoined upon Nuh and that which We have revealed to you and that which We enjoined upon Ibrahim and Musa and Isa that keep to obedience and be not divided therein; hard to the unbelievers is that which you (13)

And they did not become divided until after knowledge had come to them out of envy among themselves; and had not a word gone forth from your Lord till an appointed term, certainly judgment would have been given between them; and those who were made to inh (14)

To this then go on inviting, and go on steadfastly on the right way as you are commanded, and do not follow their low desires, and say: I believe in what Allah has revealed of the Book, and I am commanded to do justice between you: Allah is our Lord and y (15)

And (as for) those who dispute about Allah after that obedience has been rendered to Him, their plea is null with their Lord, and upon them is wrath, and for them is severe punishment. (16)

Allah it is Who revealed the Book with truth, and the balance, and what shall make you know that haply the hour be nigh? (17)

Those who do not believe in it would hasten it on, and those who believe are in fear from it, and they know that it is the truth. Now most surely those who dispute obstinately concerning the hour are in a great error. (18)

Allah is Benignant to His servants; He gives sustenance to whom He pleases, and He is the Strong, the Mighty. (19)

Whoever desires the gain of the hereafter, We will give him more of that gain; and whoever desires the gain of this world, We give him of it, and in the hereafter he has no portion. (20)

Or have they associates who have prescribed for them any religion that Allah does not sanction? And were it not for the word of judgment, decision would have certainly been given between them; and surely the unjust shall have a painful punishment. (21)

You will see the unjust fearing on account of what they have earned, and it must befall them; and those who believe and do good shall be in the meadows of the gardens; they shall have what they please with their Lord: that is the great grace. (22)

That is of which Allah gives the good news to His servants, (to) those who believe and do good deeds. Say: I do not ask of you any reward for it but love for my near relatives; and whoever earns good, We give him more of good therein; surely Allah is Forg (23)

Or do they say: He has forged a lie

against Allah? But if Allah pleased, He would seal your heart; and Allah will blot out the falsehood and confirm the truth with His words; surely He is Cognizant of what is in the breasts. (24)

And He it is Who accepts repentance from His servants and pardons the evil deeds and He knows what you do; (25)

And He answers those who believe and do good deeds, and gives them more out of His grace; and (as for) the unbelievers, they shall have a severe punishment. (26)

And if Allah should amplify the provision for His servants they would certainly revolt in the earth; but He sends it down according to a measure as He pleases; surely He is Aware of, Seeing, His servants. (27)

And He it is Who sends down the rain after they have despaired, and He unfolds His mercy; and He is the Guardian, the Praised One. (28)

And one of His signs is the creation of the heavens and the earth and what He has spread forth in both of them of living beings; and when He pleases He is all-powerful to gather them together. (29)

And whatever affliction befalls you, it is on account of what your hands have wrought, and (yet) He pardons most (of your faults). (30)

And you cannot escape in the earth, and you shall not have a guardian or a helper besides Allah. (31)

And among His signs are the ships in the sea like mountains. (32)

If He pleases, He causes the

wind to become still so that they lie motionless on its back; most surely there are signs in this for every patient, grateful one, (33)

Or He may make them founder for what they have earned, and (even then) pardon most; (34)

And (that) those who dispute about Our communications may know; there is no place of refuge for them. (35)

So whatever thing you are given, that is only a provision of this world's life, and what is with Allah is better and more lasting for those who believe and rely on their Lord. (36)

And those who. shun the great sins and indecencies, and whenever they are angry they forgive. (37)

And those who respond to their Lord and keep up prayer, and their rule is to take counsel among themselves, and who spend out of what We have given them. (38)

And those who, when great wrong afflicts them, defend themselves. (39)

And the recompense of evil is punishment like it, but whoever forgives and amends, he shall have his reward from Allah; surely He does not love the unjust. (40)

And whoever defends himself after his being oppressed, these it is against whom there is no way (to blame). (41)

The way (to blame) is only against those who oppress men and revolt in the earth unjustly; these shall have a painful punishment. (42)

And whoever is patient and forgiving, these most surely are actions due to courage. (43)

And whomsoever Allah makes err, he has no guardian after Him; and

you shall see the unjust, when they see the punishment, saying: Is there any way to return? (44)

And you shall see them brought before it humbling themselves because of the abasements, looking with a faint glance. And those who believe shall say: Surely the losers are they who have lost themselves and their followers on the resurrection day. Now sure (45)

And they shall have no friends to help them besides Allah; and-- whomsoever Allah makes err, he shall have no way. (46)

Hearken to your Lord before there comes the day from Allah for which there shall be no averting; you shall have no refuge on that day, nor shall it be yours to make a denial. (47)

But if they turn aside, We have not sent you as a watcher over them; on you is only to deliver (the message); and surely when We make man taste mercy from Us, he rejoices thereat; and if an evil afflicts them on account of what their hands have already do (48)

Allah's is the kingdom of the heavens and the earth; He creates what He pleases; He grants to whom He pleases daughters and grants to whom He pleases sons. (49)

Or He makes them of both sorts, male and female; and He makes whom He pleases barren; surely He is the Knowing, the Powerful. (50)

And it is not for any mortal that Allah should speak to them, they could not bear to hear and they did not see. (51)

And thus did

We reveal to you an inspired book by Our command. You did not know what the Book was, nor (what) the faith (was), but We made it a light, guiding thereby whom We please of Our servants; and most surely you show the way to the right path: (52)

The path of Allah, Whose is whatsoever is in the heavens and whatsoever is in the earth; now surely to Allah do all affairs eventually come. (53)

have no patron nor any supporter.

(9) Why, have they adopted other patrons instead of Him? God is the [Only] Patron; He revives the dead; He is Capable of everything!

(10) No matter what you (all) may have differed over in any way, its jurisdiction still [remains] up to God. Such is God, my Lord; on Him have I relied and to Him do I refer.

(11) Originator of Heaven and Earth, He has granted you spouses from among yourselves, as well as pairs of livestock by means of which He multiplies you. There is nothing like Him ! He is the Alert, the Observant.

(12) He holds the controls over Heaven and Earth; He extends sustenance and measures it out to anyone He wishes. He is Aware of everything!

(13) He has instituted the [same] religion for you [Muslims] as He recommended for Noah, and which We have inspired in you and recommended for Abraham, Moses and Jesus: "Maintain religion and do not stir up any divisions within it." What you invite them to do seems unacceptable for associators. God chooses anyone He wishes for Himself and guides to Himself anyone who repents.

(14) They only separated after knowledge had come to them, because of envy towards one another. If word from Your Lord had not already gone on ahead till a specific period, things would already have been determined among them. Those who inherited the Book after them feel a suspicious doubt concerning it.

(15) Therefore appeal [to them] and keep straight on

just as you have been ordered to; do not follow their whims, and say [instead]: "I believe in whatever God has sent down [in the form] of a Book, and have been commanded to deal justly with you (all). God is our Lord as well as your Lord. We have our actions while you have your actions; no quarrel exists between us and you. God will bring us (all) together; towards Him lies the goal!

(16) The ones who argue about God after He has responded to them will have their arguments refuted by their Lord. On them anger will fall and they will have severe torment.

(17) God is the One Who has sent down the Book as well as the Scales for Truth. What will make you realize that perhaps the Hour may be near?

(18) The ones who do not believe in it would like to hurry it along, while the ones who do believe are apprehensive about it for they know it is the Truth. Are not those who want to discredit the Hour [acting] in extreme error?

(19) God is Gracious towards His worshippers. He sustains anyone He wishes; He is the Strong, the Powerful!

(20) For anyone who has been wanting a harvest in the Hereafter, We will increase his harvest; and We shall give some of it to anyone who has been wanting a worldly harvest, while he will not have any share in the Hereafter.

(21) Or do they have associates who legislate for them about religion

in matters which God would not sanction? If it were not for a decisive statement, things would have been decided among them. Wrongdoers will have painful torment!

(22) You will see wrongdoers apprehensive about what they have earned even while it is bound to happen to them. The ones who believe and perform honorable deeds will be in parks inside the Gardens; they will have anything they wish from their Lord. That will be the great boon.

(23) That is what God proclaims to those servants of His who believe and perform honorable deeds. SAY: "I do not ask you any payment for it except affection towards your relatives." We shall add to its fineness for anyone who acquires a fine deed. God is Forgiving, Appreciative.

(24) Or do they say: "He has made up a lie about God?" If God wished, He might seal off your heart: God blots out falsehood and verifies the Truth through His own words. He is Aware of anything that is on your minds.

(25) He is the One Who accepts repentance from His servants and overlooks [their] evil deeds. He knows anything you do.

(26) He responds to those who believe and perform honorable deeds, and adds even more for them out of His bounty, while disbelievers will have severe torment.

(27) If God were to expand sustenance for His servants, they would act outrageously on earth; but He sends down anything He wishes in [due] measure. He is Informed, Observant concerning His worshippers.

(28) He is the

One Who sends down showers after they have lost hope, and scatters His mercy abroad. He is the Praiseworthy Patron!

(29) Among His signs is the creation of Heaven and Earth, as well as any animals He has propagated in either of them. He is Capable of gathering them in whenever He wishes.

(30) Any disaster that happens to you will [occur] because of what your own hands have earned. Yet He overlooks a great deal.

(31) You (all) will not frustrate anything on earth nor do you have any patron nor supporter besides God.

(32) Among His signs are the vessels that loom up at sea like landmarks.

(33) If He so wished, He would hush the wind so they would lie becalmed on its surface. In that are signs for every disciplined, grateful person.

(34) Or He would wipe them out because of what they have earned, even though He overlooks a great deal.

(35) Yet those who argue about Our signs realize they have no escape.

(36) Anything you are given is for enjoyment during worldly life; while what God possesses is better and more enduring for those who believe and rely on their Lord,

(37) who refrain from the greatest misdeeds and sexual offences, and forgive whenever they become angry,

(38) and who respond to their Lord and keep up prayer; and whose business is [conducted] through mutual consultation among themselves, and spend some of what We have provided them with,

(39) and who protect themselves whenever any outrage happens to

them.

(40) The reward for an injury should be an injury proportionate to it. Yet anyone who overlooks things and becomes reconciled shall receive his payment from God; He does not love wrongdoers!

(41) Those who defend themselves after being wronged will have no way open against them;

(42) a way [to blame them] is open only against those who mistreat [other] people and behave outrageously on earth without having any right to do so. Those will have painful torment.

(43) Yet anyone who acts patiently and forgives, [shows] perseverance in [handling] matters.

(44) Anyone whom God lets go astray will have no patron beyond Him; you will see wrongdoers saying, once they have seen the torment: "Is there any way to turn back?"

(45) You will see them solemnly trying to avoid it because of the disgrace they feel as they steal furtive glances at it. The ones who believe will say: "The losers are the ones who have lost their own souls plus their families' on Resurrection Day. Will wrongdoers not [live] in lasting torment?

(46) They did not have any patrons to support them besides God. Anyone whom God lets go astray will have no [other] way [to go]."

(47) Respond to your Lord before a day comes along that will not be fended off; you will not find any refuge from God on that day nor will you have [any chance] to reject it.

(48) If they should still evade it, We did not send you as any guardian over them;

you have only to state things plainly. Whenever We let man taste some mercy from Ourself, he acts overjoyed by it, while the moment some evil deed strikes them because of something their own hands have prepared, man [acts so] thankless.

(49) God holds control over Heaven and Earth; He creates anything He wishes. He bestows a daughter on anyone He wishes and bestows a son on anyone He wishes;

(50) or marries them off, both male and female, and makes anyone He wishes barren. He is Aware, Capable.

(51) It is not [fitting] for God to speak to any human being except through inspiration or from behind a curtain, or by sending a messenger anything He wishes to inspire [mankind] with, through His permission. He is Sublime, Wise.

(52) Thus We have revealed a spirit from Our bidding for you. You did not know what either the Book or Faith were, but We have set it up as a Light by means of which We guide any of Our servants whom We wish. You are guiding [men] toward a Straight Road,

(53) the Road to God, Who owns whatever is in Heaven and whatever is on Earth. Matters (all) end up with God!

The heavens wellnigh are rent above them, when the angels proclaim the praiseof their Lord, and ask forgiveness for those on earth. Surely God--He is theAll-forgiving, the All-compassionate. (5)

And those who have taken to them protectors apart from Him--God is Wardenover them; thou art not a guardian over them. (6)

And so We have revealed to thee an Arabic Koran, that thou mayest warn theMother of Cities and those who dwell about it, and that thou mayest warn ofthe Day of Gathering, wherein is no doubt--a party in Paradise, and a partyin the Blaze. (7)

If God had willed, He would have made them one nation; but He admitswhomsoever He will into His mercy, and the evildoers shall have neitherprotector nor helper. (8)

Or have they taken to them protectors apart from Him? But God--He is theProtector; He quickens the dead, and He is powerful over everything. (9)

And whatever you are at variance on, the judgment thereof belongs to God.That then is God, my Lord; in Him I have put my trust, and to HimI turn, penitent. (10)

The Originator of the heavens and the earth; He has appointed for you, ofyourselves, pairs, and pairs also of the cattle, therein multiplying you.Like Him there is naught; He is the All-hearing, the All-seeing. (11)

To Him belong the keys of the heavens and the earth. He outspreads andstraitens His provision to whom He will; surely He has knowledge ofeverything. (12)

He has laid down for you as religion that He charged Noah with, and

thatWe have revealed to thee, and that We charged Abraham with, Moses and Jesus:`Perform the religion, and scatter not regarding it.' Very hateful is thatfor the idolaters, that thou callest them to. God chooses unto Himselfwhomsoever He will, and He guides to Himself whosoever turns, penitent. (13)

They scattered not, save after knowledge had come to them, being insolentone to another; and but for a Word that preceded from thy Lord until astated term, it had been decided between them. But those to whom the Bookhas been given as an inheritance after them, behold, they are in doubtof it disquieting. (14)

Therefore call thou, and go straight as thou hast been commanded; do notfollow their caprices. And say: `I believe in whatever Book God has sentdown; I have been commanded to be just between you. God is our Lord and yourLord. We have our deeds, and you have your deeds; there is no argumentbetween us and you; God shall bring us together, and unto Him is thehomecoming.' (15)

And those who argue concerning God after that answer has been made to Him,their argument is null and void in the sight of their Lord; anger shall restupon them, and there awaits them a terrible chastisement. (16)

God it is who has sent down the Book with the truth, and also the Balance.And what shall make thee know? Haply the Hour is nigh. (17)

Those that believe not therein seek to hasten it; but those who believe in itgo in fear of it, knowing that it is

the truth. Why, surely those who arein doubt concerning the Hour are indeed in far error. (18)

God is All-gentle to His servants, providing for whomsoever He will.He is the All-strong, the All-mighty. (19)

Whoso desires the tillage of the world to come, We shall give him increasein his tillage; and whoso desires the tillage of this world, We shall givehim of it, but in the world to come he will have no share. (20)

Or have they associates who have laid down for them as religion that forwhich God gave not leave? But for the Word of Decision, it had been decidedbetween them. For the evildoers there awaits a painful chastisement. (21)

Thou seest the evildoers going in fear of that they have earned, that isabout to fall on them; but those who believe and do righteous deeds are inMeadows of the Gardens; whatsoever they will they shall have with their Lord;that is the great bounty. (22)

That is the good tidings God gives to His servants who believe and dorighteous deeds. Say: `I do not ask of you a wage for this, except love forthe kinsfolk; and whosoever gains a good deed, We shall give him increase ofgood in respect of it. Surely God is All-forgiving, All-thankful.' (23)

Or do they say, `He has forged against God a lie?' But if God wills, Hewill set a seal on thy heart; and God blots out falsehood and verifies thetruth by His words; He knows the thoughts within the breasts. (24)

It is He who

accepts repentance from Him servants, and pardons evil deeds; Heknows the things you do. (25)

And He answers those who believe and do righteous deeds, and He gives themincrease of His bounty. And the unbelievers--for them awaits a terriblechastisement. (26)

Had God expanded His provision to His servants, they would have been insolentin the earth; but He sends down in measure whatsoever He will; surely He isaware of and sees His servants. (27)

And it is He who sends down the rain after they have despaired, and Heunfolds His mercy; He is the Protector, the All-laudable. (28)

And of His signs is the creation of the heavens and earth and the crawlingthings He has scattered abroad in them; and He is able to gather themwhenever He will. (29)

Whatever affliction may visit you is for what your own hands have earned; andHe pardons much. (30)

You are not able to frustrate Him in the earth; and, apart from God, you haveneither protector nor helper. (31)

And of His signs are the ships that run on the sea like landmarks; (32)

and if He wills, He stills the wind, and they remain motionless on its back.Surely in that are signs for every man enduring, thankful. (33)

Or He wrecks them for what they have earned; and He pardons much; (34)

and that those who dispute concerning Our signs may know they have noasylum. (35)

Whatever thing you have been given is the enjoyment of the present life; butwhat is with God is better and more enduring

for those who believe and puttheir trust in their Lord. (36)

And those who avoid the heinous sins and indecencies and when they are angryforgive, (37)

and those who answer their Lord, and perform the prayer, their affair beingcounsel between them, and they expend of that We have provided them, (38)

and who, when insolence visits them, do help themselves-- (39)

and the recompense of evil is evil the like of it; but whoso pardons and putsthings right, his wage falls upon God; surely He loves not theevildoers. (40)

And whosoever helps himself after he has been wronged--against themthere is no way. (41)

The way is only open against those who do wrong to the people, and areinsolent in the earth wrongfully; there awaits them a painful chastisement. (42)

But surely he who bears patiently and is forgiving--surely that istrue constancy. (43)

Whomsoever God leads astray, he has no protector after him; and thou shaltsee the evildoers, when they see the chastisement, saying, `Is there any wayto be sent back?' (44)

And thou shalt see them, as they are exposed to it, abject in humbleness,looking with furtive glance; and the believers shall say, `Surely the losersare they who lose themselves and their families on the Day of Resurrection;surely the evildoers are in lasting chastisement. (45)

They have no protectors to help them, apart from God, and whomsoever Godleads astray, no way has he.' (46)

Answer your Lord, before there comes a day from God that cannot be turnedback; upon that day you shall have no

shelter, no denial. (47)

But if they turn away, We sent thee not to be a guardian over them. It isfor thee only to deliver the Message. And when We let man taste mercy fromUs, he rejoices in it; but if some evil befalls him for that his own handshave forwarded, then surely man is unthankful. (48)

To God belongs the Kingdom of the heavens and the earth; He creates what Hewill; He gives to whom He will females, and He gives to whom He will males (49)

or He couples them, both males and females; and He makes whom He will barren.Surely He is All-knowing, All-powerful. (50)

It belongs not to any mortal that God should speak to him, except byrevelation, or from behind a veil, or that He should send a messenger and hereveal whatsoever He will, by His leave; surely He is All-high, All-wise. (51)

Even so We have revealed to thee a Spirit of Our bidding. Thou knewestnot what the Book was, nor belief; but We made it a light, whereby Weguide whom We will of Our servants. And thou, surely thou shalt guide unto astraight path-- (52)

the path of God, to whom belongs whatsoever is in the heavens, and whatsoeveris in the earth. Surely unto God all things come home. (53)

in the heavens and all that is in the earth, and He is the Sublime, the Tremendous. (4)

Almost might the heavens above be rent asunder while the angels hymn the praise of their Lord and ask forgiveness for those on the earth. Lo! Allah is the Forgiver, the Merciful. (5)

And as for those who choose protecting friends beside Him, Allah is Warden over them, and thou art in no wise a guardian over them. (6)

And thus we have inspired in thee a Lecture in Arabic, that thou mayest warn the mother town and those around it, and mayest warn of a day of assembling whereof there is no doubt. A host will be in the Garden, and a host of them in the Flame. (7)

Had Allah willed, He could have made them one community, but Allah bringeth whom He will into His mercy. And the wrong doers have no friend nor helper. (8)

Or have they chosen protecting friends besides Him? But Allah, He (alone) is the Protecting Friend. He quickeneth the dead, and He is Able to do all things. (9)

And in whatsoever ye differ, the verdict therein belongeth to Allah. Such is my Lord, in Whom I put my trust, and unto Whom I turn. (10)

The Creator of the heavens and the earth. He hath made for you pairs of yourselves, and of the cattle also pairs, whereby He multiplieth you. Naught is as His likeness; and He is the Hearer, the Seer. (11)

His are the

keys of the heavens and the earth. He enlargeth providence for whom He will and straiteneth (it for whom He will). Lo! He is Knower of all things. (12)

He hath ordained for you that religion which He commended unto Noah, and that which We inspire in thee (Muhammad), and that which We commended unto Abraham and Moses and Jesus, saying: Establish the religion, and be not divided therein. Dreadful for the idolaters is that unto which thou callest them. Allah chooseth for Himself whom He will, and guideth unto Himself him who turneth (toward Him). (13)

And they were not divided until after the knowledge came unto them, through rivalry among themselves; and had it not been for a Word that had already gone forth from thy Lord for an appointed term, it surely had been judged between them. And those who were made to inherit the Scripture after them are verily in hopeless doubt concerning it. (14)

Unto this, then, summon (O Muhammad). And be thou upright as thou art commanded, and follow not their lusts, but say: I believe in whatever Scripture Allah hath sent down, and I am commanded to be just among you. Allah is our Lord and your Lord. Unto us our works and unto you your works; no argument between us and you. Allah will bring us together, and unto Him is the journeying. (15)

And those who argue concerning Allah after He hath been acknowledged, their argument hath no weight with their Lord, and wrath is upon

them and theirs will be an awful doom. (16)

Allah it is who hath revealed the Scripture with truth, and the Balance. How canst thou know? It may be that the Hour is nigh. (17)

Those who believe not therein seek to hasten it, while those who believe are fearful of it and know that it is the Truth. Are not they who dispute, in doubt concerning the Hour, far astray? (18)

Allah is gracious unto His slaves. He provideth for whom He will. And He is the Strong, the Mighty. (19)

Whoso desireth the harvest of the Hereafter, We give him increase in its harvest. And Whoso desireth the harvest of the world, We give him thereof, and he hath no portion in the Hereafter. (20)

Or have they partners (of Allah) who have made lawful for them in religion that which Allah allowed not? And but for a decisive word (gone forth already), it would have been judged between them. Lo! for wrong doers is a painful doom. (21)

Thou seest the wrong doers fearful of that which they have earned, and it will surely befall them; while those who believe and do good works (will be) in flowering meadows of the Gardens, having what they wish from their Lord. This is the great preferment. (22)

This it is which Allah announceth unto His bondmen who believe and do good works. Say (O Muhammad, unto mankind): I ask of you no fee therefor, save loving kindness among kinsfolk. And whoso scoreth a good

deed we add unto its good for him. Lo! Allah is Forgiving, Responsive. (23)

Or say they: He hath invented a lie concerning Allah? If Allah willed, He could have sealed thy heart (against them). And Allah will wipe out the lie and will vindicate the truth by His words. Lo! He is aware of what is hidden in the breasts (of men). (24)

And He it is Who accepteth repentance from his bondmen, and pardoneth the evil deeds, and knoweth what ye do. (25)

And accepteth those who do good works, and giveth increase unto them of His bounty. And as for disbelievers, theirs will be an awful doom. (26)

And if Allah were to enlarge the provision for His slaves they would surely rebel in the earth, but He sendeth down by measure as He willeth. Lo! He is Informed, a Seer of His bondmen. (27)

And He it is Who sendeth down the saving rain after they have despaired, and spreadeth out His mercy. He is the Protecting Friend, the Praiseworthy. (28)

And of His portents is the creation of the heaven and the earth, and of whatever beasts He hath dispersed therein. And He is Able to gather them when He will. (29)

Whatever of misfortune striketh you, it is what your right hands have earned. And He forgiveth much (30)

Ye cannot escape in the earth, for beside Allah ye have no protecting friend nor any helper. (31)

And of His portents are the ships, like banners on the sea;

(32)

If He will He calmeth the wind so that they keep still upon its surface Lo! herein verily are signs for every steadfast grateful (heart). (33)

Or he causeth them to perish on account of that which they have earned And He forgiveth much (34)

And that those who argue concerning Our revelations may know they have no refuge. (35)

Now whatever ye have been given is but a passing comfort for the life of the world, and that which Allah hath is better and more lasting for those who believe and put their trust in their Lord. (36)

And those who shun the worst of sins and indecencies and, when they are wroth, forgive, (37)

And those who answer the call of their Lord and establish worship, and whose affairs are a matter of counsel, and who spend of what We have bestowed on them, (38)

And those who, when great wrong is done to them, defend themselves, (39)

The guerdon of an ill deed is an ill the like thereof. But whosoever pardoneth and amendeth, his wage is the affair of Allah. Lo! He loveth not wrong doers. (40)

And whoso defendeth himself after he hath suffered wrong for such, there is no way (of blame) against them. (41)

The way (of blame) is only against those who oppress mankind, and wrongfully rebel in the earth. For such there is a painful doom. (42)

And verily whoso is patient and forgiveth, lo! that, verily, is (of) the steadfast heart of things. (43)

He whom Allah sendeth astray, for him there is no protecting friend after Him. And thou (Muhammad) wilt see the evil doers when they see the doom, (how) they say: Is there any way of return? (44)

And thou wilt see them exposed to (the Fire), made humble by disgrace, and looking with veiled eyes. And those who believe will say: Lo! the (eternal) losers are they who lose themselves and their housefolk on the Day of Resurrection. Lo! are not the wrong doers in perpetual torment? (45)

And they will have no protecting friends to help them instead of Allah. He whom Allah sendeth astray, for him there is no road. (46)

Answer the call of your Lord before there cometh unto you from Allah a Day which there is no averting. Ye have no refuge on that Day, nor have ye any (power of) refusal. (47)

But if they are averse, We have not sent thee as a warder over them. Thine is only to convey (the message). And lo! when We cause man to taste of mercy from Us he exulteth therefor. And if some evil striketh them because of that which their own hands have sent before, then lo! man is an ingrate. (48)

Unto Allah belongeth the sovereignty of the heavens and the earth. He createth what He will. He bestoweth female (offspring) upon whom He will, and bestoweth male (offspring) upon whom He will; (49)

Or He mingleth them, males and females, and He maketh barren whom He will.

Lo! He is Knower, Powerful. (50)

And it was not (vouchsafed) to any mortal that Allah should speak to him unless (it be) by revelation or from behind a veil, or (that) He sendeth a messenger to reveal what He will by His leave. Lo! He is Exalted, Wise. (51)

And thus have We inspired in thee (Muhammad) a Spirit of Our command. Thou knewest not what the Scripture was, nor what the Faith. But We have made it a light whereby We guide whom We will of Our bondmen. And lo! thou verily dost guide unto a right path. (52)

The path of Allah, unto Whom belongeth whatsoever is in the heavens and whatsoever is in the earth. Do not all things reach Allah at last? (53)

inspiration to thee an Arabic Quran: that thou mayest warn the Mother of Cities and all around her and warn (them) of the Day of Assembly of which there is no doubt: (when) some will be in the Garden and some in the Blazing Fire. (7)

If Allah had so willed He could have made them a single people; but He admits whom He will to His Mercy; and the wrongdoers will have no protector nor helper. (8)

What! Have they taken (for worship) protectors besides Him? But it is Allah He is the Protector and it is He Who gives life to the dead: it is He Who has power over all things. (9)

Whatever it be wherein ye differ the decision thereof is with Allah: Such is Allah my Lord: in Him I trust and to Him I turn. (10)

(He is) the Creator of the heavens and the earth: He has made for you pairs from among yourselves and pairs among cattle: by this means does He multiply you: there is nothing whatever like unto Him and He is the One that hears and sees (all things). (11)

To Him belong the keys of the heavens and the earth: He enlarges and restricts the Sustenance to whom He will: for He knows full well all things. (12)

The same religion has He established for you as that which He enjoined on Noah-the which We have sent by inspiration to thee-and that which We enjoined on Abraham Moses and Jesus: Namely that ye

should remain steadfast in Religion and make no divisions therein: to those who worship other things than Allah hard is the (way) to which thou callest them. Allah chooses to Himself those whom He pleases and guides to Himself those who turn (to Him). (13)

And they became divided only after knowledge reached them through selfish envy as between themselves. Had it not been for a Word that went forth before from thy Lord (tending) to a Term appointed the matter would have been settled between them: but truly those who have inherited the Book after them are in suspicious (disquieting) doubt concerning it. (14)

Now then for that (reason) call (them to the Faith) and stand steadfast as thou art commanded nor follow thou their vain desires; but say: "I believe in the Book which Allah has sent down; and I am commanded to judge justly between you. Allah is Our Lord and your Lord. For us (is the responsibility for) Our deeds and for you for your deeds. There is no contention between us and you. Allah will bring us together and to Him is (Our) final goal. (15)

But those who dispute concerning Allah after He has been accepted futile is their dispute in the sight of their Lord: on them is Wrath and for them will be a Penalty Terrible. (16)

It is Allah Who has sent down the Book in truth and the Balance (by which to weigh conduct). And what will make thee realize that perhaps the Hour is

close at hand? (17)

Only those wish to hasten it who believe not in it: those who believe hold it in awe and know that it is the Truth. Behold verily those that dispute concerning the Hour are far astray. (18)

Gracious is Allah to His servants: He gives Sustenance to whom He pleases: and He has Power and can carry out His Will. (19)

To any that desires the tilth of the Hereafter We give increase in his tilth; and to any that desires the tilth of this world We grant somewhat thereof but he has no share or lot in the Hereafter. (20)

What! have they partners (in godhead) who have established for them some religion without the permission of Allah? Had it not been for the Decree of Judgement the matter would have been decided between them (at once): but verily the wrongdoers will have a grievous Penalty. (21)

Thou wilt see the wrongdoers in fear on account of what they have earned and (the burden of) that must (necessarily) fall on them. But those who believe and work righteous deeds will be in the luxuriant meads of the Gardens: they shall have before their Lord all that they wish for: that will indeed be the magnificent Bounty (of Allah). (22)

That is (the Bounty) whereof Allah gives Glad Tidings to His Servants who believe and do righteous deeds. Say: "No reward do I ask of you for this except the love of those near of kin." And if anyone earns any

good We shall give Him an increase of good in respect thereof: for Allah is Oft-Forgiving Most Ready to appreciate (service). (23)

What! do they say "He has forged a falsehood against Allah"? But if Allah willed He could seal up thy heart. And Allah blots out Vanity and proves the Truth by His Words. For He knows well the secrets of all hearts. (24)

He is the One that accepts repentance from His Servants and forgives sins: and He knows all that ye do. (25)

And He listens to those who believe and do deeds of righteousness and gives them increase of His Bounty: but for the Unbelievers there is a terrible Penalty. (26)

If Allah were to enlarge the provision for His Servants they would indeed transgress beyond all bounds through the earth; but He sends (it) down in due measure as He pleases: for He is with His Servants well-acquainted Watchful. (27)

He is the One that sends down rain (even) after (men) have given up all hope and scatters His Mercy (far and wide). And He is the Protector Worthy Of all Praise. (28)

And among His Signs is the creation of the heavens and the earth and the living creatures that He has scattered through them: and He has power to gather them together when He wills. (29)

Whatever misfortune happens to you is because of the things your hands have wrought and for many (of them) He grants forgiveness. (30)

Nor can ye frustrate (aught) (fleeing) through the earth;

nor have ye besides Allah anyone to protect or to help. (31)

And among His Signs are the ships smooth-running through the ocean (tall) as mountains. (32)

If it be His Will He can still the Wind: then would they become motionless on the back of the (ocean). Verily in this are Signs for everyone who patiently perseveres and is grateful. (33)

Or He can cause them to perish because of the (evil) which (the men) have earned: but much doth He forgive. (34)

But let those know who dispute about Our Signs that there is for them no way of escape. (35)

Whatever ye are given (here) is (but) a convenience of this Life: but that which is with Allah is better and more lasting: (it is) for those who believe and put their trust in their Lord; (36)

Those who avoid the greater crimes and shameful deeds and when they are angry even then forgive; (37)

Those who hearken to their Lord and establish regular prayer; who (conduct) their affairs by mutual Consultation; who spend out of what We bestow on them for Sustenance; (38)

And those who when an oppressive wrong is inflicted on them (are not cowed but) help and defend themselves. (39)

The recompense for an injury is an injury equal thereto (in degree): but if a person forgives and makes reconciliation His reward is due from Allah: for (Allah) loveth not those who do wrong. (40)

But indeed if any do help and defend themselves after a wrong (done)

to them against such there is no cause of blame. (41)

The blame is only against those who oppress men with wrong-doing and insolently transgress beyond bounds through the land defying right and justice: for such there will be a Penalty grievous. (42)

But indeed if any show patience and forgive that would truly be an exercise of courageous will and resolution in the conduct of affairs. (43)

For any whom Allah leaves astray there is no protector thereafter and thou wilt see the wrongdoers when in sight of the Penalty Say: "Is there any way (to effect) a return? (44)

And thou wilt see them brought forward to the (Penalty) in a humble frame of mind because of (their) disgrace (and) looking with a stealthy glance. And the Believers will say: "Those are indeed in loss who have given the perdition their own selves and those belonging to them on the Day of Judgement. Behold! truly the wrongdoers are in a lasting Penalty!" (45)

And no protectors have they to help them other than Allah: and for any whom Allah leaves to stray there is no way (to the Goal). (46)

Hearken ye to your Lord before there come a Day which there will be no putting back because of (the ordainment of) Allah! That Day there will be for you no place of refuge nor will there be for you any room for denial (of your sins)! (47)

If then they turn away We have not sent thee as a guard over them.

Thy duty is but to convey (the Message). And truly when We give man a taste of Mercy from Ourselves He doth exult thereat but when some ill happens to him on account of the deeds which His hands have sent forth truly then is man ungrateful! (48)

To Allah belongs the dominion of the heavens and the earth. He creates what He wills (and plans). He bestows (children) male or female according to His Will (and Plan). (49)

Or He bestows both males and females and He leaves barren whom He will: for He is Full of knowledge and power. (50)

It is not fitting for a man that Allah should speak to him except by inspiration of from behind a veil or by the sending of a Messenger to reveal with Allahs permission what Allah wills: for He is Most High Most Wise. (51)

And thus have We by Our command sent inspiration to thee: thou knowest not (before) what was Revelation and what was Faith; but We have made the (Quran) a Light wherewith We guide such of Our servants as We will; and verily thou dost guide (men) to the Straight Way (52)

The Way of Allah to whom belongs whatever is in the heavens and whatever is on earth: Behold (how) all affairs tend towards Allah! (53)

vécu avant toi.

4. A Lui appartient ce qui est dans les cieux et ce qui est sur la terre. Et Il est le Sublime, le Très Grand,

5. Peu s'en faut que les cieux ne se fendent depuis leur faîte quand les anges glorifient leur Seigneur, célèbrent Ses louanges et implorent le pardon pour ceux qui sont sur la terre. Allah est certes le Pardonneur, le Très Miséricordieux.

6. Et quant à ceux qui prennent des protecteurs en dehors de Lui, Allah veille à ce qu'ils font. Et tu n'es pas pour eux un garant.

7. Et c'est ainsi que Nous t'avons révélé un Coran arabe, afin tu avertisses la Mère des cités (la Mecque) et ses alentours et que tu avertisses du jour du rassemblement, - sur lequel il n'y a pas de doute - Un groupe au Paradis et un groupe dans la fournaise ardente.

8. Et si Allah avait voulu, Il en aurait fait une seule communauté. Mais il fait entrer qui Il veut dans Sa miséricorde. Et les injustes n'auront ni maître, ni secoureur.

9. Ont-ils pris des maîtres en dehors de Lui? C'est Allah qui est le seul Maître et c'est Lui qui redonne la vie aux morts; et c'est Lui qui est Omnipotent.

10. Sur toutes vos divergences, le jugement appartient à Allah. Tel est Allah mon Seigneur; en Lui je place ma confiance et c'est à Lui que je retourne [repentant].

11. ...Créateur des cieux et de la terre. Il vous a donné des épouses [issues] de

vous-même et des bestiaux par couples; par ce moyen Il vous multiplie. Il n'y a rien qui Lui ressemble; et c'est Lui l'Audient, le Clairvoyant.

12. Il possède les clefs [des trésors] des cieux et de la terre. Il attribue Ses dons avec largesse, ou les restreint à qui Il veut. Certes, Il est Omniscient.

13. Il vous a légiféré en matière de religion, ce qu'Il avait enjoint à Noé, ce que Nous t'avons révélé, ainsi que ce que Nous avons enjoint à Abraham, à Moïse et à Jésus: ‹Etablissez la religion; et n'en faites pas un sujet de division›. Ce à quoi tu appelles les associateurs leur parait énorme. Allah élit et rapproche de Lui qui Il veut et guide vers Lui celui qui se repent.

14. Ils ne se sont divisés qu'après avoir reçu la science et ceci par rivalité entre eux. Et si ce n'était une parole préalable de ton Seigneur pour un terme fixé, on aurait certainement tranché entre eux. Ceux à qui le Livre a été donné en héritage après eux sont vraiment à son sujet, dans un doute troublant.

15. Appelle donc (les gens) à cela; reste droit comme il t'a été commandé; ne suis pas leurs passions; et dis: ‹Je crois en tout ce qu'Allah a fait descendre comme Livre, et il m'a été commandé d'être équitable entre vous. Allah est notre Seigneur et votre Seigneur. A nous nos oeuvres et à vous vos oeuvres. Aucun argument [ne peut trancher] entre nous et vous. Allah nous regroupera tous.

Et vers Lui est la destination›.

16. Et ceux qui discutent au sujet d'Allah, après qu'il a été répondu à [Son appel], leur argumentation est auprès d'Allah sans valeur. Une colère tombera sur eux et ils auront un dur châtiment.

17. C'est Allah qui a fait descendre le Livre en toute vérité, ainsi que la balance. Et qu'en sais-tu? Peut-être que l'Heure est proche?

18. Ceux qui n'y croient pas cherchent à la hâter; tandis que ceux qui croient en sont craintifs et savent qu'elle est la pure vérité. Et ceux qui discutent à propos de l'Heure sont dans un égarement lointain.

19. Allah est doux envers Ses serviteurs. Il attribue [Ses biens] à qui Il veut. Et c'est Lui le Fort, le Puissant.

20. Quiconque désire labourer [le champ] de la vie future, Nous augmenterons pour lui son labour. Quiconque désire labourer [le champ] de la présence vie, Nous lui en accorderons de [ses jouissances]; mais il n'aura pas de part dans l'au-delà.

21. Ou bien auraient-ils des associés [à Allah] qui auraient établi pour eux des lois religieuses qu'Allah n'a jamais permises? Or, si l'arrêt décisif n'avait pas été prononcé, il aurait été tranché entre eux. Les injustes auront certes un châtiment douloureux.

22. Tu verras les injustes épouvantés par ce qu'ils ont fait, et le châtiment s'abattra sur eux (inéluctablement). Et ceux qui croient et accomplissent les bonnes oeuvres, seront dans les sites fleuris des jardins, ayant ce qu'ils voudront auprès de leur Seigneur. Telle est la grande grâce!

23. Telle est

la [bonne nouvelle] qu'Allah annonce à ceux des Ses serviteurs qui croient et accomplissent les bonnes oeuvres! Dis: ‹Je ne vous en demande aucun salaire si ce n'est l'affection eu égard à [nos liens] de parenté›. Et quiconque accomplit une bonne action, Nous répondons par [une récompense] plus belle encore. Allah est certes Pardonneur et Reconnaissant.

24. Ou bien ils disent il a inventé un mensonge contre Allah. Or, si Allah voulait, Il scellerait ton coeur. Par Ses Paroles cependant, Allah efface le faux et confirme le vrai. Il connaît parfaitement le contenu des poitrines.

25. Et c'est Lui qui agrée de Ses serviteurs le repentir, pardonne les méfaits et sait ce que vous faites.

26. et exauce [les voeux] de ceux qui croient et accomplissent les bonnes oeuvres et leur accroît Sa faveur, tandis que les mécréants ont un dur châtiment.

27. Si Allah attribuait Ses dons avec largesse à [tous] Ses serviteurs, ils commettraient des abus sur la terre; mais, Il fait descendre avec mesure ce qu'Il veut. Il connaît parfaitement Ses serviteurs et en est Clairvoyant.

28. Et c'est Lui qui fait descendre la pluie après qu'on en a désespéré, et répand Sa miséricorde. Et c'est Lui le Maître, le Digne de louange.

29. Parmi Ses Preuves est la création des cieux et de la terre et des êtres vivants qu'Il y a disséminés. Il a en outre le pouvoir de les réunir quand Il voudra.

30. Tout malheur qui vous atteint est dû à ce que vos mains ont acquis. Et

Il pardonne beaucoup.

31. Vous ne pouvez pas échapper à la puissance d'Allah sur la terre; et vous n'avez en dehors d'Allah, ni maître ni défenseur.

32. Et parmi Ses preuves, sont les vaisseaux à travers la mer, semblables à des montagnes.

33. S'Il veut, Il calme le vent, et les voilà qui restent immobiles à sa surface. Ce sont certainement là des preuves pour tout [homme] endurant et reconnaissant.

34. Ou bien, Il les détruit en punition de ce qu'ils ont acquis [comme péchés]. Cependant, Il pardonne beaucoup.

35. Ceux qui disputent à propos de Nos preuves savent bien qu'ils n'ont pas d'échappatoire.

36. Tout ce qui vous a été donné [comme bien] n'est que jouissance de la vie présente; mais ce qui est auprès d'Allah est meilleur et plus durable pour ceux qui ont cru et qui placent leur confiance en leur Seigneur,

37. qui évitent [de commettre] des péchés les plus graves ainsi que les turpitudes, et qui pardonnent après s'être mis en colère,

38. qui répondent à l'appel de leur Seigneur, accomplissent la Salat, se consultent entre eux à propos de leurs affaires, dépensent de ce que Nous leur attribuons,

39. et qui, atteints par l'injustice, ripostent.

40. La sanction d'une mauvaise action est une mauvaise action [une peine] identique. Mais quiconque pardonne et réforme, son salaire incombe à Allah. Il n'aime point les injustes!

41. Quant à ceux qui ripostent après avoir été lésés,...ceux-là pas de voie (recours légal) contre eux;

42. Il n'y a de voie [de recours] que

contre ceux qui lèsent les gens et commettent des abus, contrairement au droit, sur la terre: ceux-là auront un châtiment douloureux.

43. Et celui qui endure et pardonne, cela en vérité, fait partie des bonnes dispositions et de la résolution dans les affaires.

44. Et quiconque Allah égare n'a aucun protecteur après Lui. Cependant, tu verras les injustes dire, en voyant le châtiment: ‹Y a-t-il un moyen de retourner [sur terre]?›

45. Et tu les verras exposés devant l'Enfer, confondus dans l'avilissement, et regardant d'un oeil furtif, tandis que ceux qui ont cru diront: ‹Les perdants sont certes, ceux qui au Jour de la Résurrection font leur propre perte et celle de leurs familles›. Les injustes subiront certes un châtiment permanent.

46. Il n'auront pas de protecteur en dehors d'Allah pour les secourir et quiconque Allah égare n'a plus aucune voie.

47. Répondez à l'appel de votre Seigneur avant que ne vienne un jour dont Allah ne reportera jamais le terme. Ce jour-là, nul refuge pour vous et vous ne pourrez point nier (vos péchés).

48. S'ils se détournent,... Nous ne t'avons pas envoyé pour assurer leur sauvegarde: tu n'es chargé que de transmettre [le message]. Et lorsque Nous faisons goûter à l'homme une miséricorde venant de Nous, il en exulte; mais si un malheur les atteint pour ce que leurs mains ont perpétré..., l'homme est alors très ingrat!

49. A Allah appartient la royauté des cieux et de la terre. Il crée ce qu'Il veut. Il fait don de filles à qui Il veut,

et don de garçons à qui Il veut,

50. ou bien Il donne à la fois garçons et filles; et Il rend stérile qui Il veut. Il est certes Omniscient et Omnipotent.

51. Il n'a pas été donné à un mortel qu'Allah lui parle autrement que par révélation, ou de derrière un voile, ou qu'Il [lui] envoie un messager (Ange) qui révèle, par Sa permission, ce qu'Il [Allah] veut. Il est Sublime et Sage.

52. Et c'est ainsi que Nous t'avons révélé un esprit [le Coran] provenant de Notre ordre. Tu n'avait aucune connaissance du Livre ni de la foi; mais Nous en avons fait une lumière par laquelle Nous guidons qui Nous voulons parmi Nos serviteurs. Et en vérité tu guides vers un chemin droit,

53. le chemin d'Allah à Qui appartient ce qui est dans les cieux et ce qui est sur la terre. Oui c'est à Allah que s'acheminent les choses.

protector.

7. Así es como te revelamos un Corán árabe, para que adviertas a la metrópoli y a los que viven en sus alrededores y para que prevengas contra el día indubitable de la Reunión. Unos estarán en el Jardín y otros en el fuego de la gehena.

8. Alá, si hubiera querido, habría hecho de ellos una sola comunidad. Pero introduce en Su misericordia a quien Él quiere. Los impíos no tendrán amigo ni auxiliar.

9. ¿Han tomado amigos en lugar de tomarle a Él? Pues Alá es el Amigo. Él resucita a los muertos, es omnipotente.

10. Alá es Quien arbitra vuestras discrepancias, cualesquiera que sean. Tal es Alá, mi Señor. En Él confio y a Él me vuelvo arrepentido.

11. Creador de los cielos y de la tierra. Os ha dado esposas salidas de vosotros y parejas salidas de vuestros rebaños, diseminándoos así. No hay nada que se Le asemeje. Él es Quien todo lo oye, Quien todo lo ve.

12. Suyas son las llaves de los cielos y de la tierra. Dispensa el sustento a quien Él quiere: a unos con largueza, a otros con mesura. Es omnisciente.

13. Os ha prescrito en materia de religión lo que ya había ordenado a Noé, lo que Nosotros te hemos revelado y lo que ya habíamos ordenado a Abraham, a Moisés y a Jesús: «¡Que rindáis culto y que esto no os sirva de motivo de división!» A los asociadores

14. No se dividieron, por rebeldía mutua, sino después de haber recibido la

Ciencia. Y, si no llega a ser por una palabra previa de tu Señor, remitiendo a un término fijo, ya se habría decidido entre ellos. Quienes, después, heredaron la Escritura dudan s

15. Así, pues, llama. Sigue la vía recta, como se te ha ordenado, y no sigas sus pasiones. Y di: «Creo en toda Escritura que Alá ha revelado. Se me ha ordenado que haga justicia entre vosotros. ¡Alá es nuestro Señor y Señor vuestro! Nosotros responderemos

16. Quienes disputan a propósito de Alá después de que se le ha escuchado, esgrimen un argumento sin valor para su Señor. Incurren en ira y tendrán un castigo severo.

17. Alá es quien ha hecho descender la Escritura con la Verdad, y la Balanza. ¿Quien sabe? Quizá la Hora esté próxima...

18. Los que no creen en ella desearían que se adelantara, mientras que los que creen tiemblan sólo de pensar en ella y saben que es un hecho. Los que disputan sobre la Hora ¿no están profundamente extraviados?

19. Alá es bondadoso con Sus siervos. Provee a las necesidades de quien Él quiere. Él es el Fuerte, el Poderoso.

20. A quien desee labrar el campo de la vida futura se lo acrecentaremos. A quien, en cambio, desee labrar el campo de la vida de acá, le daremos de ella. pero no tendrá ninguna parte en la otra vida.

21. ¿Tienen asociados que les hayan prescrito en materia de religión lo que Alá no ha sancionado? Si no se hubiera ya pronunciado la sentencia decisiva,

se habría decidido entre ellos. Los impíos tendrán un castigo doloroso.

22. Verás a los impíos temer por lo que han merecido, que recaerá en ellos, mientras que los que hayan creído y obrado bien estarán en los prados de los jardines y tendrán junto a su Señor lo que deseen. ¡Ése es el gran favor!

23. Ésta es la buena nueva que Alá anuncia a Sus siervos, que creen y obran bien. Di: «Yo no os pido salario a cambio, fuera de que améis a los parientes». A quien obre bien, le aumentaremos el valor de su obra. Alá es indulgente, muy agradecido.

24. O dirán: «Se ha inventado una mentira contra Alá». Alá sellará, si quiere, tu corazón. Pero Alá disipa lo falso y hace triunfar la Verdad con Sus palabras. Él sabe bien lo que encierran los pechos.

25. Él es Quien acepta el arrepentimiento de Sus siervos y perdona las malas acciones. Y sabe lo que hacéis.

26. Escucha a quienes creen y obran bien y les da más de Su favor. Los infieles, en cambio, tendrán un castigo severo.

27. Si Alá dispensara el sustento a Sus siervos con largueza, se insolentarían en la tierra. Lo que hace, en cambio, es concederles con mesura lo que quiere. Está bien informado sobre Sus siervos, les ve bien.

28. Él es Quien envía de lo alto la lluvia abundante, cuando ya han perdido toda esperanza, y difunde Su misericordia. Él es el Amigo, el Digno de Alabanza.

29. Entre Sus signos figuran

la creación de los cielos y de la tierra, los seres vivos que en ellos ha diseminado y que, cuando quiere, puede reunir.

30. Cualquier desgracia que os ocurre, es como castigo a vuestras obras, pero perdona mucho.

31. No podéis escapar en la tierra y no tenéis, fuera de Alá, amigo ni auxiliar.

32. Entre sus signos figuran las embarcaciones en el mar como mojones.

33. Si quiere, calma el viento y se inmovilizan en su superficie. Ciertamente, hay en ello signos para todo aquél que tenga mucha paciencia, mucha gratitud.

34. O bien les hace perecer, como castigo por lo que han merecido, pero perdona mucho.

35. Para que sepan quienes discuten sobre Nuestros signos que no tendrán escape.

36. Todo lo que habéis recibido es breve disfrute de la vida de acá. En cambio, lo que Alá tiene es mejor y más duradero para quienes creen y confían en su Señor,

37. evitan cometer pecados graves y deshonestidades y, cuando están airados, perdonan,

38. escuchan a su Señor, hacen la azalá, se consultan mutuamente, dan limosna de lo que les hemos proveído,

39. se defienden cuando son víctimas de opresión.

40. Una mala acción será retribuida con una pena igual, pero quien perdone y se reconcilie recibirá su recompensa de Alá. Él no ama a los impíos.

41. Quienes, tratados injustamente, se defiendan, no incurrirán en reproche.

42. Sólo incurren en él quienes son injustos con los hombres y se insolentan en la tierra injustamente. Esos tales tendrán un castigo doloroso.

43.

Quien es paciente y perdona, eso sí que es dar muestras de resolución.

44. Aquél a quien Alá extravía no tendrá, después de Él, ningún amigo. Cuando los impíos vean el castigo, les verás que dicen: «¿Y no hay modo de regresar?»

45. Les verás expuestos a él, abatidos de humillación, mirando con disimulo, mientras que quienes hayan creído dirán: «Quienes de verdad pierden son los que el día de la Resurrección se han perdido a sí mismos y han perdido a sus familias». ¿No tendrán lo

46. Fuera de Alá. no tendrán ningunos amigos que les auxilien... Aquél a quien Alá extravía no podrá dar con camino.

47. Escuchad a vuestro Señor antes de que llegue un día que Alá no evitará. Ese día no encontraréis refugio, ni podréis negar.

48. Si se apartan, no te hemos mandado para ser su custodio, sino sólo para transmitir. Cuando hacemos gustar al hombre una misericordia venida de Nosotros, se regocija. Pero, si le sucede un mal como castigo a sus obras, entonces, el hombre es desagradec

49. El dominio de los cielos y de la tierra pertenece a Alá. Crea lo que quiere. Regala hijas a quien Él quiere y regala hijos a quien Él quiere.

50. o bien les da ambos, varones y hembras, o hace impotente a quien Él quiere. Es omnisciente, omnipotente.

51. A ningún mortal le es dado que Alá le hable si no es por inspiración, o desde detrás de una cortina, o mandándole un enviado que le inspire, con Su

autorización, lo que Él quiere. Es altísimo, sabio.

52. Así es como te hemos inspirado un Espíritu que procede de Nuestra orden. Tú no sabías lo que eran la Escritura y la Fe, pero hemos hecho de él luz con la que guiamos a quienes queremos de Nuestros siervos. Ciertamente, tú guías a los hombres a una vía

53. la vía de Alá, a quien pertenece lo que está en los cielos y en la tierra. ¿No es Alá el fin de todo?

Barmherzigkeit ein, wen Er will. Und die Frevler werden keinen Beschützer noch Helfer haben.

9. Haben sie sich Beschützer genommen statt Ihn? Doch Allah allein ist der Beschützer. Er macht die Toten lebendig, und Er vermag alle Dinge zu tun.

10. Und über was immer ihr uneins seid, die Entscheidung darüber ruht bei Allah. Das ist Allah, mein Herr; auf Ihn vertraue ich, und zu Ihm wende ich mich.

11. Der Schِpfer der Himmel und der Erde - Er hat aus euch selbst Gefنhrten für euch gemacht und Gefنhrten aus den Tieren. Dadurch vermehrt Er euch. Nichts gibt es Seinesgleichen; und Er ist der Allhِrende, der Allsehende.

12. Sein sind die Schlüssel der Himmel und der Erde. Er weitet und beschrنnkt die Mittel zum Unterhalt, wem Er will. Wahrlich, Er weiك alle Dinge wohl.

13. Er verordnete für euch eine Glaubenslehre, die Er Noah anbefahl und die Wir dir offenbart haben und die Wir Abraham und Moses und Jesus auf die Seele banden: Nنmlich, bleibet standhaft im Gehorsam, und seid nicht gespalten darin. Hart ist für die Heiden das, wozu du sie aufrufst. Allah wنhlt dazu aus, wen Er will, und leitet dazu den, wer sich bekehrt.

14. Und sie zerfielen erst dann in Spaltung, nachdem das Wissen zu ihnen gekommen war, aus selbstsüchtigem Neid untereinander. Und wنre nicht bereits ein Wort von deinem Herrn ergangen für eine bestimmte Frist - gewiك wنre zwischen ihnen entschieden worden. Wahrlich, jene, denen nach ihnen das Buch zum Erbe gegeben ward, sind in beunruhigendem Zweifel darüber.

15. Zu

diesem (Glauben) also rufe (sie) auf. Und bleibe standhaft, wie dir geheiكen ward, und folge ihren bِsen Gelüsten nicht, sondern sprich: «Ich glaube an das Buch, was immer es sei, das Allah herabgesandt hat, und mir ist befohlen, gerecht zwischen euch zu richten. Allah ist unser Herr und euer Herr. Für uns unsere Werke, und für euch eure Werke! Kein Streit ist zwischen uns und euch. Allah wird uns zusammenbringen, und zu Ihm ist die Heimkehr.»

16. Und diejenigen, die über Allah hadern, nachdem Er anerkannt worden ist - ihr Hader ist eitel vor ihrem Herrn; auf ihnen ist Zorn, und ihnen wird strenge Strafe.

17. Allah ist es, Der das Buch mit der Wahrheit herabgesandt hat und als Maكstab. Und wie kannst du wissen, daك die «Stunde» nahe ist?

18. Diejenigen, die nicht an sie glauben, wünschen sie zu beschleunigen; die aber, die glauben, sind in Furcht vor ihr und wissen, daك es die Wahrheit ist. Hِret! diejenigen, die an der «Stunde» zweifeln, sind weit in der Irre.

19. Allah ist gütig gegen Seine Diener. Er versorgt, wen Er will. Und Er ist der Starke, der Allmنchtige.

20. Wer die Ernte des Jenseits begehrt, dem geben Wir Mehrung in seiner Ernte; und wer die Ernte dieser Welt begehrt, dem geben Wir davon, doch am Jenseits wird er keinen Anteil haben.

21. Haben sie Nebengِtter, die ihnen eine Glaubenslehre vorgeschrieben haben, die Allah nicht verordnet hat? Und wنre es nicht für den Urteilsspruch, zwischen ihnen wنre schon gerichtet. Und gewiك, den Frevlern wird schmerzliche Strafe.

22. Du wirst die Frevler in Furcht sehen ob dessen, was sie begangen, und es wird sicherlich auf sie niederfallen. Jene aber, die glauben und gute Werke üben, werden in den Auen der Gنrten sein. Sie sollen bei ihrem Herrn alles finden, was sie begehren. Das ist die groكe Huld.

23. Dies ist es, wovon Allah die frohe Botschaft gibt Seinen Dienern, die glauben und gute Werke tun. Sprich: «Ich verlange von euch keinen Lohn dafür, es sei denn die Liebe wie zu den Verwandten.» Und wer eine gute Tat begeht, dem machen Wir sie noch schِner. Wahrlich, Allah ist allverzeihend, voll der Erkenntlichkeit.

24. Sagen sie: «Er hat eine Lüge gegen Allah ersonnen»? Wenn Allah so wollte, Er kِnnte dein Herz versiegeln. Doch Allah lِscht die Falschheit aus und bewنhrt die Wahrheit durch Seine Zeichen. Fürwahr, Er weiك recht wohl, was in den Herzen ist.

25. Er ist es, Der Reue annimmt von Seinen Dienern und Sünden vergibt und weiك, was ihr tut.

26. Und Er erhِrt diejenigen, die glنubig sind und gute Werke üben, und gibt ihnen Mehrung von Seiner Gnadenfülle; den Unglنubigen aber wird strenge Strafe.

27. Und wenn Allah Seinen Dienern die Mittel zum Unterhalt erweitern würde, sie würden übermütig werden auf Erden; doch Er sendet mit Maك hinab, wie es Ihm gefنllt; denn Er kennt und schaut Seine Diener recht wohl

28. Und Er ist es, Der den Regen hinabsendet, nachdem sie verzweifelten, und Seine Barmherzigkeit ausbreitet. Und Er ist der Beschützer, der Preiswürdige.

29. Und unter Seinen Zeichen ist

die Schِpfung der Himmel und der Erde, und jeglicher Lebewesen, die Er in beiden verstreut hat. Und Er hat die Macht, sie zu versammeln allesamt, wenn es Ihm gefنllt.

30. Was euch an Unglück treffen mag, es erfolgt ob dessen, was eure Hنnde gewirkt haben. Und Er vergibt vieles,

31. Ihr kِnnt auf Erden nicht obsiegen, noch habt ihr einen Freund oder Helfer auكer Allah.

32. Und zu Seinen Zeichen gehِren die gleich Bergspitzen auf dem Meere segelnden Schiffe;

33. Wenn Er will, so kann Er den Wind besنnftigen, so daك sie reglos liegen auf seinem Rücken - hierin sind wahrlich Zeichen für jeden Standhaften, Dankbaren -,

34. Oder Er kann sie untergehen lassen um dessentwillen, was sie (die Menschen) begangen haben - und Er vergibt vieles -,

35. Und damit jene, die über Allahs Zeichen streiten, begreifen, (daك) sie keine Zuflucht haben.

36. Was euch gegeben ward, es ist nur ein vorübergehender Genuك für dieses Leben, und das, was bei Allah ist, ist besser und bleibender für jene, die glauben und auf ihren Herrn vertrauen,

37. Und die schwersten Sünden und Schنndlichkeiten meiden und, wenn sie zornig sind, vergeben;

38. Und die auf ihren Herrn hِren und das Gebet verrichten und deren Handlungsweise (eine Sache) gegenseitiger Beratung ist, und die spenden von dem, was Wir ihnen gegeben haben;

39. Und die, wenn eine Unbill sie trifft, sich verteidigen.

40. Die Vergeltung für eine Schنdigung soll eine Schنdigung in gleichem Ausmaك sein; wer aber vergibt und Besserung bewirkt, dessen Lohn ist sicher bei Allah. Wahrlich,

Er liebt die Ungerechten nicht.

41. Jedoch trifft kein Tadel jene, die sich verteidigen, nachdem ihnen Unrecht widerfuhr.

42. Tadel trifft nur solche, die den Menschen Unrecht zufügen und auf Erden freveln ohne Rechtfertigung. Ihnen wird schmerzliche Strafe.

43. Und fürwahr, wer geduldig ist und vergibt - das ist gewiك Zeichen eines starken Geistes.

44. Und wen Allah zum Irrenden erklنrt, für ihn gibt es auكer Ihm keinen Beschützer. Und du wirst die Frevler sehen, wie sie, wenn sie die Strafe schauen, sprechen: «Ist denn kein Weg zur Rückkehr?»

45. Und du wirst sie ihr ausgesetzt sehen, gedemütigt ob der Schmach, mit verstohlenem Blicke schauend. Die aber glنubig sind, werden sprechen: «Fürwahr, die Verlierenden sind diejenigen, die sich selbst und ihre Angehِrigen verlieren am Tage der Auferstehung.» Hِret! die Frevler sind wahrlich in langdauernder Pein.

46. Und sie haben keine Helfer, ihnen gegen Allah zu helfen. Und für einen, den Allah zum Irrenden erklنrt, ist kein Ausweg.

47. Hِret auf euren Herrn, bevor ein Tag kommt, den niemand gegen Allah verwehren kann. An jenem Tag wird es für euch keine Zuflucht geben, noch gibt es für euch irgendwelche Mِglichkeit des Leugnens.

48. Kehren sie sich jedoch ab, so haben Wir dich nicht als Wنchter über sie entsandt. Deine Pflicht ist nur die Verkündigung. Wenn Wir dem Menschen Unsere Barmherzigkeit zu kosten geben, so freut er sich über sie. Doch wenn sie ein Unheil trifft um dessentwillen, was ihre Hنnde vorausgesandt, siehe, dann ist der Mensch undankbar.

49. Allahs ist das Kِnigreich der Himmel und der

Erde. Er schafft, was Ihm beliebt. Er beschert Mنdchen, wem Er will, und Er beschert Knaben, wem Er will;

50. Oder Er gibt beides, Knaben und Mنdchen; und Er macht unfruchtbar, wen Er will; Er ist allwissend (und) bestimmt das Maك.

51. Keinem Menschen steht es zu, daك Allah zu ihm sprechen sollte, auكer durch Offenbarung oder hinter einem Schleier oder indem Er einen Boten schickt, zu offenbaren auf Sein Geheiك, was Ihm gefنllt; Er ist erhaben, allweise.

52. Also haben Wir dir ein Wort offenbart nach Unserem Gebot. Du wuكtest nicht was das Buch war noch was der Glaube. Doch Wir haben sie (die Offenbarung) zu einem Lichte gemacht, mit dem Wir jenen von Unseren Dienern den Weg weisen, denen Wir wollen. Wahrlich, du leitest auf den geraden Weg,

53. Den Weg Allahs, Dem alles gehِrt, was in den Himmeln und was auf Erden ist. Hِret! zu Allah kehren alle Dinge zurück.

di Lui. Tu non sei responsabile di loro.

7. In tal modo Ti abbiamo rivelato un Corano arabo, affinché tu ammonisca la Madre delle città e coloro che [le abitano] attorno, e affinché tu avverta del Giorno della Riunione , sul quale non c'è dubbio alcuno: una parte [di loro] sarà nel Giardino, un'altra parte nella Fiamma .

8. Se Allah avesse voluto, avrebbe fatto [degli uomini] un'unica comunità. Ma Egli lascia entrare chi vuole nella Sua misericordia . Gli ingiusti non avranno né patrono né alleato.

9. Prenderanno forse patroni all'infuori di Lui? Allah, Egli è il solo patrono. Colui che ridà la vita ai morti, Egli è l'Onnipotente.

10. Su tutte le vostre controversie, il giudizio [appartiene] ad Allah . Questi è Allah, il mio Signore: a lui mi affido e a Lui mi volgo pentito.

11. E' il Creatore dei cieli e della terra. Da voi stessi ha tratto le vostre spose, e [vi ha dato] il bestiame a coppie. Così vi moltiplica. Niente è simile a Lui . Egli è l'Audiente, Colui che tutto osserva.

12. [Appartengono] a Lui le chiavi dei cieli e della terra. Elargisce generosamente a chi vuole e a chi vuole lesina. In verità Egli è onnisciente.

13. [Egli] ha stabilito per voi, nella religione, la stessa via che aveva raccomandato a Noè, quella che riveliamo a Te, [o Muhammad,] e che imponemmo ad Abramo, a Mosè e a Gesù: « Assolvete al culto e non fatene motivo di divisione». Ciò a cui li inviti è invero

gravoso per gli associatori: Allah sceglie e avvicina a Sé chi vuole e a Sé guida chi Gli si rivolge [pentito].

14. Non si divisero , opponendosi gli uni agli altri, se non dopo che giunse loro la conoscenza [della Verità]. Se non fosse per una precedente Parola del tuo Signore , già sarebbe stato deciso tra loro. In verità coloro che ricevettero la Scrittura dopo di loro, sono immersi nel dubbio in proposito .

15. Invitali dunque [alla fede], procedi con rettitudine come ti è stato ordinato e non seguire le loro passioni. Di': « Credo in tutta la Scrittura che Allah ha rivelato. Mi è stato ordinato di giudicare con equità tra voi. Allah è il nostro Signore e il vostro Signore. A noi le nostre azioni, a voi le vostre. Nessuna polemica tra noi e voi. Ci riunirà Allah e verso Lui è la meta [ultima]» .

16. Coloro che polemizzano a proposito di Allah dopo che già è stato risposto al suo appello, hanno argomenti che non hanno alcun valore presso Allah. Su di loro [si abbatterà] la [Sua] collera e avranno un severo castigo.

17. Allah è Colui che ha rivelato secondo verità il Libro e la Bilancia. Chi ti potrà rendere edotto ? Forse l'Ora è vicina.

18. Vogliono affrettarne la venuta coloro che non credono in essa, mentre i credenti sono intimoriti, sapendo che è verità. Coloro che polemizzano sull'Ora sono in evidente errore.

19. Allah è dolce con i Suoi servi e concede a chi vuole. Egli

è il Forte, l'Eccelso

20. A chi avrà voluto arare [il campo del]l'altra vita, accresceremo la sua aratura, mentre a chi avrà voluto arare [il campo di] questa vita, concederemo una parte [dei frutti], ma non avrà parte alcuna dell'altra vita .

21. Hanno forse associati che, a proposito della religione, abbiano stabilito per loro una via che Allah non ha consentito? Se non fosse stata presa la Decisione finale, già sarebbe stato giudicato tra loro! Gli ingiusti avranno doloroso castigo.

22. Vedrai gli ingiusti impauriti di ciò che avranno meritato e che ricadrà su di loro. Coloro che credono e compiono il bene, saranno nei prati del Giardino e avranno tutto ciò che vorranno presso loro Signore. Questa è la grazia grande!

23. Questa è la [buona] novella che Allah dà ai Suoi servi che credono e compiono il bene. Di': « Non vi chiedo alcuna ricompensa, oltre all'amore per i parenti» . A chi compie una buona azione, Noi daremo qualcosa di migliore. In verità Allah è perdonatore, riconoscente.

24. Diranno invece: « Ha inventato menzogne contro Allah». Se Allah volesse, sigillerebbe il tuo cuore . Con le Sue parole Allah cancella il falso e realizza la verità. Egli conosce quello che nascondono i petti.

25. Egli è Colui che accoglie il pentimento dei Suoi servi, perdona i loro peccati e conosce quello che fate.

26. Esaudisce coloro che credono e compiono il bene e li accresce della Sua grazia. I miscredenti avranno severo castigo.

27. Se Allah avesse dato abbondanza di ricchezze

ai Suoi servi, si sarebbero ribellati sulla terra. Elargisce invece ciò che vuole, con misura. Egli è ben informato sui Suoi servi e li osserva.

28. Egli è Colui che fa scendere la pioggia, quando già se ne dispera; così diffonde la Sua misericordia. E' il Patrono, il Degno di lode.

29. Fra i Suoi segni vi è la creazione dei cieli e della terra e degli esseri viventi che vi ha sparso; Egli è in grado di riunire tutti quando Lo vorrà .

30. Qualunque sventura vi colpisca, sarà conseguenza di quello che avranno fatto le vostre mani , ma [Allah] molto perdona.

31. Non potrete opporvi [alla Sua potenza] sulla terra e, all'infuori di Allah, non avrete né patrono né alleato.

32. Fra i Suoi segni vi sono le navi, [salde] come montagne sul mare.

33. Se vuole, calma i venti ed ecco che stanno immobili sulla superficie [marina]. In verità in ciò vi sono segni per tutti i pazienti e i riconoscenti.

34. Oppure le annienta per quel che si meritarono ; ma Egli molto perdona.

35. Coloro che polemizzano sui Nostri segni, sappiano di non avere nessuna via d'uscita.

36. Tutto ciò che vi è stato concesso non è che godimento effimero di questa vita, mentre quel che è presso Allah è migliore e duraturo; [lo avranno] coloro che credono e confidano nel loro Signore,

37. coloro che evitano i peccati più gravi e le turpitudini e che perdonano quando si adirano,

38. coloro che rispondono al loro Signore, assolvono all'orazione,

si consultano vicendevolmente su quel che li concerne e sono generosi di ciò che Noi abbiamo concesso loro;

39. coloro che si difendono quando sono vittime dell'ingiustizia .

40. La sanzione di un torto è un male corrispondente, ma chi perdona e si riconcilia, avrà in Allah il suo compenso . In verità Egli non ama gli ingiusti.

41. Chi si difende per aver subìto un torto non incorre in nessuna sanzione.

42. Non c'è sanzione se non contro coloro che sono ingiusti con gli uomini e, senza ragione, spargono la corruzione sulla terra: essi avranno doloroso castigo.

43. Quanto invece a chi è paziente e indulgente, questa è davvero la miglior disposizione.

44. Colui che Allah svia, non avrà oltre a Lui patrono alcuno.Vedrai gli ingiusti che, alla vista del castigo, grideranno: «C'è un modo per ritornare?».

45. Li vedrai, ad esso esposti , umiliati e impotenti, lanciarsi sguardi furtivi, mentre i credenti diranno: «In verità, coloro che avranno causato la loro rovina e quella delle loro famiglie, nel Giorno della Resurrezione saranno i perdenti». In verità gli ingiusti avranno duraturo castigo.

46. Non avranno patroni che li aiuteranno contro Allah. Colui che Allah svia non ha nessuna via [di salvezza].

47. Rispondete al vostro Signore, prima che venga un Giorno il cui termine Allah non differirà. In quel Giorno non avrete rifugio e non potrete negare alcunché.

48. Se volgono le spalle, [sappi] che non ti inviammo loro affinché li custodissi: tu devi solo trasmettere [il messaggio]. Quando facciamo gustare all'uomo una misericordia

che proviene da Noi, egli se ne rallegra; se lo coglie invece una sventura per ciò che le sue mani hanno commesso, subito l'uomo diventa ingrato.

49. Appartiene ad Allah la sovranità dei cieli e della terra. Egli crea quello che vuole. Concede femmine a chi vuole e, a chi vuole, maschi;

50. oppure concede maschi e femmine insieme e rende sterile chi vuole. In verità Egli è il Sapiente, il Potente.

51. Non è dato all'uomo che Allah gli parli, se non per ispirazione o da dietro un velo, o inviando un messaggero che gli riveli, con il Suo permesso, quel che Egli vuole . Egli è altissimo, saggio.

52. Ed è così che ti abbiamo rivelato uno spirito [che procede] dal Nostro ordine. Tu non conoscevi né la Scrittura né la fede. Ne abbiamo fatto una luce per mezzo della quale guidiamo chi vogliamo, tra i Nostri servi. In verità tu guiderai sulla retta via,

53. la via di Allah, Colui cui appartiene tutto quel che è nei cieli e sulla terra. Sì, ritornano ad Allah tutte le cose.

Heгo, Aллax нaблюдaтeль зa ними, a ты зa ниx нe пopyчитeль.

7. И тaк мы внyшили тeбe Kopaн apaбcкий, чтoбы yвeщeвaл ты мaть пoceлeний и тex, ктo кpyгoм нee, и yвeщaл o днe coбpaния, в кoтopoм нeт coмнeния. Чacть в paю и чacть в aдy.

8. A ecли бы Aллax жeлaл, тo cдeлaл бы вac eдинoй oбщинoй, нo Oн ввoдит в Cвoю милocть, кoгo пoжeлaeт, a нecпpaвeдливыe - нeт y ниx ни пoкpoвитeля, ни зaщитникa!

9. Paзвe oни взяли ceбe пoкpoвитeлeй пoмимo Heгo? Beдь Aллax ecть пoкpoвитeль; Oн oживляeт мepтвыx, и Oн мoщeн нaд кaждoй вeщью!

10. A тo, в чeм вы paзoшлиcь, - peшeниe eгo пpинaдлeжит Aллaxy. Этo для вac Aллax - мoй Гocпoдь, нa Heгo я пoлoжилcя и к Heмy oбpaщaюcь.

11. Tвopeц нeбec и зeмли; Oн coздaл вaм из caмиx ceбя пapы и из живoтныx - пapы. Oн ceeт вac тaм; нeт ничeгo пoдoбнoгo Eмy. Oн - Слышaщий, Видящий!

12. У Heгo ключи нeбec и зeмли; Oн yшиpяeт yдeл, кoмy пoжeлaeт, и copaзмepяeт. Пoиcтинe, Oн o вcякoй вeщи вeдyщ!

13. Oн yзaкoнил для вac в peлигии тo, чтo зaвeщaл Hyxy, чтo oткpыли Mы тeбe и чтo зaвeщaли Ибpaxимy, и Myce, и 'Иce: "Дepжитe пpямo вepy и нe paздeляйтecь в нeй!" Beликo для мнoгoбoжникoв тo, к чeмy ты пpизывaeшь! Aллax избиpaeт к Ceбe, кoгo пoжeлaeт, и вeдeт к Ceбe, ктo oбpaщaeтcя.

14. Oни paздeлилиcь тoлькo пocлe тoгo, кaк пpишлo к ним вeдeниe, пo злoбe мeждy coбoй. A ecли бы нe cлoвo, кoтopoe oпepeдилo oт твoeгo Гocпoдa нa oпpeдeлeнный cpoк, тo былo бы peшeнo

мeждy ними. И пoиcтинe, тe, кoтopыe нacлeдoвaли книгy пocлe ниx, - oни в coмнeнии и кoлeбaнии oб этoм.

15. Пoэтoмy взывaй жe и cтoй пpямo, кaк пoвeлeнo тeбe, и нe cлeдyй зa иx cтpacтями и cкaжи: "Я yвepoвaл в тo, чтo ниcпocлaл Aллax из пиcaния; мнe пoвeлeнo быть cпpaвeдливым мeждy вaми! Aллax - нaш Гocпoдь и вaш Гocпoдь; нaм - нaши дeяния, вaм - вaши дeяния. Heт дoвoдoв мeждy нaми и вaми. Aллax coбepeт нac, и к Heмy вoзвpaщeниe!"

16. A тe, кoтopыe пpeпиpaютcя oб Aллaxe пocлe тoгo, кaк eмy былo oтвeчeнo, - дoвoды иx ничтoжны y Гocпoдa, a нa ниx - гнeв, и им - нaкaзaниe cильнoe!

17. Aллax - тoт, кoтopый ниcпocлaл книгy c иcтинoй и вecaми. A пoчeм тeбe знaть, мoжeт быть, чac близoк!

18. Topoпят c ним тe, кoтopыe нe вepyют в Heгo. A тe, кoтopыe вepyют в Heгo, бoятcя eгo и знaют, чтo Oн - иcтинa. O дa! Beдь тe, кoтopыe coмнeвaютcя o чace, кoнeчнo, в дaлeкoм зaблyждeнии.

19. Aллax блaг к Cвoим paбaм; Oн дapyeт yдeл, кoмy пoжeлaeт. Oн - Сильный, Вeликий!

20. Kтo cтpeмитcя к пoceвy для бyдyщeй жизни, тoмy Mы yвeличим eгo пoceв, a ктo жeлaeт пoceвa для ближнeй, - Mы дaдим eмy eгo, нo нeт eмy в пocлeднeй никaкoгo yдeлa!

21. Или y ниx ecть coтoвapищи, кoтopыe yзaкoнили им в peлигии тo, чeгo нe дoзвoлял Aллax? И ecли бы нe cлoвo peшeния, тo былo бы мeждy ними peшeнo. Пoиcтинe, для нecпpaвeдливыx - нaкaзaниe мyчитeльнoe!

22. Tы видишь, кaк нecпpaвeдливыe cтpaшaтcя тoгo, чтo oни пpиoбpeли, кoгдa этo

пocтигнeт иx. A тe, кoтopыe вepoвaли и твopили блaгoe, - в цвeтникax paя. Для ниx - вce, чтo oни пoжeлaют, y иx Гocпoдa. Этo - вeликaя милocть!

23. Boт чтo вoзвeщaeт Aллax Cвoим paбaм, кoтopыe yвepoвaли и твopили блaгoe. Cкaжи: "Я нe пpoшy y вac зa этo нaгpaды, a тoлькo любви к ближним; ктo coвepшит дoбpoe, тoмy Mы пpибaвим к этoмy блaгoe". Пoиcтинe, Aллax Пpoщaющ и Блaгoдapeн!

24. Или oни cкaжyт: "Измыcлил oн нa Aллaxa лoжь!" Пoиcтинe, ecли бы пoжeлaл Aллax, Oн нaлoжил бы пeчaть нa твoe cepдцe, и cтep бы Aллax лoжь и yтвepдил бы иcтинy Cвoими cлoвecaми; вeдь Oн знaeт пpo тo, чтo в гpyди!

25. Oн - тoт, ктo пpинимaeт пoкaяниe Cвoиx paбoв, пpoщaeт злыe дeяния и знaeт тo, чтo вы твopитe.

26. Oн oтвeчaeт тeм, кoтopыe yвepoвaли и твopили блaгoe, и yмнoжaeт им Cвoю милocть. A нeвepныe - для ниx жecтoкoe нaкaзaниe!

27. Ecли бы yшиpил Aллax yдeл Cвoим paбaм, oни вoзмyтилиcь бы нa зeмлe, нo Oн низвoдит пo мepe, кaк пoжeлaeт: вeдь Oн o Cвoиx paбax Свeдyщий, Видящий!

28. Oн - тoт, ктo низвoдит дoждь пocлe тoгo, кaк oни oтчaялиcь, и pacпpocтиpaeт Cвoю милocть. Oн - Пoкpoвитeль, Слaвный!

29. из Eгo знaмeний - твopeниe нeбec и зeмли и тex живoтныx, чтo Oн тaм pacceял. Oн мoщeн coбpaть иx, ecли пoжeлaeт!

30. A чтo пocтигaeт вac из нecчacтия - зa тo, чтo нaвлeкли вaши pyки, и пpoщaeт Oн мнoгoe.

31. Bы нe мoжeтe ocлaбить нa зeмлe, и нeт y вac пoмимo Aллaxa ни пoкpoвитeля, ни пoмoщникa!

32. Из Eгo знaмeний -

плывyщиe пo мopю, тoчнo гopы.

33. Ecли Oн пoжeлaeт, ycпoкaивaeт вeтep, и oни ocтaютcя cпoкoйнo нa eгo xpeбтe. Пoиcтинe, в этoм - знaмeниe для вcякoгo тepпeливoгo, блaгoдapнoгo!

34. Или Oн гyбит иx зa тo, чтo oни пpиoбpeли, и пpoщaeт мнoгoe.

35. И пycть знaют тe, кoтopыe пpeпиpaютcя o Haшиx знaмeнияx, чтo нeт им cпaceния!

36. Bce, чтo вaм дocтaвлeнo, - yдeл жизни ближнeй. A тo, чтo y Aллaxa, - лyчшe и длитeльнee для тex, кoтopыe yвepoвaли и нa Гocпoдa cвoeгo пoлaгaютcя, -

37. и тex, кoтopыe cтopoнятcя вcякиx гpexoв и мepзocтeй, a кoгдa гнeвaютcя, тo пpoщaют, -

38. и тex, кoтopыe oтвeтили cвoeмy Гocпoдy и выcтaивaли мoлитвy, a дeлo иx - пo coвeщaнию мeждy ними, и тpaтят oни из тoгo, чeм Mы иx нaдeлили.

39. A тe, кoтopыx пocтигнeт oбидa, - oни ищyт пoмoщи.

40. И вoздaяниeм злa - злo, пoдoбнoe eмy. Ho ктo пpocтит и yлaдит, - нaгpaдa eгo y Aллaxa. Oн вeдь нe любит нecпpaвeдливыx!

41. A ктo ищeт пoмoщи пocлe oбиды, тo к ним нeт пyти.

42. Пyть тoлькo к тeм, кoтopыe oбижaют людeй и злoдeйcтвyют нa зeмлe бeз пpaвa. Для этиx - нaкaзaниe мyчитeльнoe!

43. Ho, кoнeчнo, тoт, ктo тepпит и пpoщaeт... Пoиcтинe, этoт - из твepдocти в дeлax.

44. A кoгo Aллax cбивaeт c пyти, тoмy нe нaйдeтcя зacтyпникa пocлe Heгo, и ты видишь нeпpaвeдныx, кoгдa oни yвидят нaкaзaниe, кaк oни гoвopят: "Heт ли пyти к вoзвpaщeнию?"

45. Tы yвидишь, кaк иx пpивeдyт тyдa пoникшими oт yнижeния, oни бyдyт cмoтpeть, пpикpывaя взop. И cкaжyт тe, кoтopыe yвepoвaли: "Пoиcтинe, пoтepпeвшиe yбытoк

- тe, кoтopыe нaнecли yбытoк caмим ceбe и cвoим ceмьям в дeнь вocкpeceния!" O дa, вeдь нeпpaвeдныe - в пocтoяннoм нaкaзaнии!

46. И нe бyдeт им зacтyпникoв, кoтopыe пoмoгyт им пoмимo Aллaxa. A кoгo cбивaeт c пyти Aллax, тoмy нeт дopoги!

47. Oтвeчaйтe вaшeмy Гocпoдy, пpeждe чeм нacтyпит дeнь, кoтopoмy нeт вoзвpaтa oт Aллaxa. Heт вaм yбeжищa в тoт дeнь, и нeт y вac oтpeчeния!

48. Ecли oни oтвpaтятcя, тo Mы вeдь нe пocлaли тeбя нaд ними xpaнитeлeм. Ha тeбe тoлькo пepeдaчa. A кoгдa Mы дaeм чeлoвeкy вкycить Haшy милocть, oн paдyeтcя eй, a ecли eгo пocтигнeт злo зa тo, чтo paньшe yгoтoвaли eгo pyки, тo вeдь чeлoвeк нeблaгoдapeн.

49. Aллaxy пpинaдлeжит влacть нaд нeбecaми и зeмлeй; Он твopит, чтo xoчeт, дaeт, кoмy пoжeлaeт, жeнcкoe пoкoлeниe и дaeт, кoмy пoжeлaeт, мyжcкoe.

50. Или Oн coпpягaeт иx, мyжчин и жeнщин, a кoгo жeлaeт, дeлaeт бecплoдным: Oн вeдь - Вeдyщий, Мoщный!

51. He былo, чтoбы Aллax гoвopил c чeлoвeкoм инaчe, кaк в oткpoвeнии, или пoзaди зaвecы, или пocлaл пocлaнникa и oткpывaл eмy пo Cвoeмy извoлeнию, чтo жeлaл. Пoиcтинe, Oн - Выcoкий, Мyдpый!

52. И тaк Mы внyшили тeбe дyx oт Haшeгo вeлeния: ты нe знaл, чтo тaкoe книгa и вepa, нo Mы cдeлaли eгo cвeтoм, кoтopым Mы вeдeм кoгo yгoднo из Haшиx paбoв, и ты вeдeшь нa пpямoй пyть,

53. пyть Aллaxa, кoтopoмy пpинaдлeжит тo, чтo в нeбecax и нa зeмлe. O дa, вeдь к Aллaxy oбpaщaютcя вce дeлa!

senden ِncekilere o üstün, o hüküm ve hikmet sâhibi Allah.

4- Onundur ne varsa gِklerde ve ne varsa yeryüzünde ve odur pek yüce, pek ulu.

5- Mü riklerin sِzlerinden neredeyse gِkler, üstlerinden çatlayp yarlacak ve melekler, ona hamd ederek tenzîh ederler onu ve yeryüzündekilere yarl-ganma dilerler; iyice bil ki üphe yok Allah, odur ِrten ve rahîm olan.

6- Onun brakp da ondan ba ka dostlar ve tanrlar kabûl edenlerin yaptklarn Allah, gِrür, gِzetir ve onlarn yaptklarn gِrüp gِzetecek, sen deًilsin.

7- Ve i te sana, bِylece Arapça Kur'ân' vahyettik, ehirlerin asl ve temeli olan Mekke'yi ve çevresindeki bütün ehirleri korkutman ve geleceًinde üphe olmayan topluluk gününü haber vererek o günün deh etiyle korkutman için; halkn bir bِlüًü cennettedir ve bir bِlüًü yakp kavuran cehennemde.

8- Ve Allah isteseydi elbette onlar bir ümmet olarak halkederdi ve fakat dilediًini rahmetine ithâl eder ve zâlimlere gelince: Onlara ne bir dost vardr, ne bir yardmc.

9- Yoksa, onu brakp kendilerine sâhip olacak ba ka mâbutlar m kabûl ettiler? Gerçekten de kudret sâhibi ancak o Allah'tr ve odur ِlüyü dirilten ve onun, her eye gücü yeter.

10- Ve bir eyde ihtilâfa dü tünüz mü onun hükmü, Allah'a âittir, budur mâbûdunuz olan Rabbim Allah, ona dayandm ben ve her hususta ona dِnerim ben.

11- Odur yoktan var eden gِkleri ve yeryüzünü, size kendi cinsinizden e ler halketmi tir, davarlar da çifter-çifter halketmi tir, bu sûretle üretip çoًaltmadadr sizi; ona hiçbir benzer yoktur ve odur duyan, gِren.

12- Onundur gِklerin ve yeryüzünün kilitleri, dilediًine bol-bol rzk verir, dilediًinin rzkn daraltr; üphe yok ki o, her eyi bilir.

13- Dîne âit hükümlerden,

Nûh'a tavsiye ettiًini ve sana vahyettikleri-mizi ve فbrâhîm'e, Mûsâ ve فsâ'ya tavsiye ettiklerimizi, size de gidilecek yol olarak bildirdi, açklad; dîne yap n ve o hususta hiçbir ayrlًa dü meyin. Onlar, inanmaya çaًrdًn ey, mü riklere pek büyük, pek aًr gelmede; Allah, dilediًini kendisine seçer ve kim, ona dِnerse doًru yolu gِsterir ona.

14- Onlar, aralarndaki hrs ve haset yüzünden, kendilerine bu hususta bilgi geldikten sonra ayrlًa dü tüler ve Rabbin, muayyen bir zamâna kadar onlara azâp etmemeyi takdîr etmeseydi aralarnda çoktan hükmedilirdi ve onlardan sonra kitaba vâris olanlar da bu hususta elbette üphe içindedir, tereddüde dü mü lerdir.

15- Ve i te bunun için artk onlar çaًr ve doًru hareket et emredildiًin gibi ve uyma onlarn dileklerine ve de ki: Ben, kitaptan ne indirdiyse Allah, inandm ona ve bana, aranzda adâletle hükmetmem emredildi; Allah, Rabbi-mizdir ve Rabbiniz; bizim yaptklarmz, bize âittir, sizin yaptklarnz size; dü manlk yok bizimle sizin aranzda; Allah, bir yerde toplayacak bizi ve sonunda dِnüp onun tapsna varlacak.

16- Halk tarafndan, ona icâbet edildikten sonra Allah hakknda cedelle me-ye giri enlerin gِsterdikleri dü manlk, Rableri katnda bo tur ve onlaradr gazep ve onlaradr çetin bir azap.

17- ضyle bir Allah'tr ki gerçek olarak kitab ve adâleti indirmi tir ve ne bilirsin, belki de kyâmet, pek yakndr.

18- Buna inanmayanlar, çabuk gelmesini isterler ve inananlarsa gelip çatmasndan korkarlar ve bilirler ki o, gerçektir; iyice bil ki kyâmetten üphe edip o hususta mücadeleye giri enler, elbette doًrudan pek uzak bir sapklk içindedir.

19- Allah, kullarna lûtfeder, dilediًini rzklandrr ve odur pek kuvvetli ve üstün.

20- Kim, âhiret kazanc isterse kazancn arttrrz ve kim, dünyâ kazancn isterse ona

da dünyâya âit eylerin bir ksmn veririz ve âhiretten bir nasîbi yoktur onun.

21- Yoksa Allah'n emir ve izin vermediًi bir dîni onlara kuran ortaklar m var? Azâbn, mukadder bir zamâna geciktirilmesi takdîr edilmemi olsayd çoktan aralarnda hükmedilir-giderdi ve üphe yok ki zâlimleredir elemli azap.

22- Gِrürsün ki zulmedenler, kazandklar eylerden dolay korkup durular ve korktuklar da ba larna gelecek ve inananlar ve iyi i lerde bulunanlarsa cennet bahçelerindedir, onlarndr Rableri katnda ne dilerlerse; bu, pek büyük bir lütuftur, ihsândr.

23- Bu, Allah'n, inanan ve iyi i lerde bulunan kullarn müjdelemesidir i te. De ki: Sizden, tebliًime kar lk bir ücret istemiyorum, istediًim, ancak yaknlarma sevgidir ve kim güzel ve iyi bir i yaparsa onun güzelim mükâfâtn arttrrz; üphe yok ki Allah, suçlar ِrter, iyiliًe, mükâfatla kar lk verir.

24- Yoksa bunu Allah'a isnât ederek o uydurdu mu derler? Gerçekten de Allah dilerse gِnlünü mühürler senin ve Allah, bâtl mahveder ve gerçeًi gerçekle tirir sِzleriyle; üphe yok ki o, gِnüllerde olanlar bilir.

25- Ve o, bir mâbuttur ki kullarnn tِvbesini kabûl eder ve kِtülükleri baً lar ve ne yapyorsanz, hepsini bilir.

26- فnanan ve iyi i lerde bulunanlarn dileklerine icâbet eder ve onlar hakkndaki ihsân ve keremini, lütfüyle arttrr ve kâfirlere gelince: Onlaradr çetin azap.

27- Ve Allah, kullarnn rzkn yaysayd, bolla trsayd yeryüzünde azgnlkta bulunurlard ve fakat o, ne kadar dilerse o kadar indirir; üphe yok ki o, kullarndan haberdardr, onlar gِrür.

28- Ve ِyle bir mâbuttur ki onlar, tamâmyla ümitsizliًe dü erler de ondan sonra yaًmur yaًdrr ve rahmetini yayar ve odur onlarn i lerini tedbîr ve tasarruf eden ve hamde lâyk olan.

29- Ve

delillerindendir gِkleri ve yeryüzünü yaratmas ve her ikisinde mahlûkat yayp daًtmas ve onun, elbette onlar toplamaya da gücü yeter.

30- Ve size gelip çatan her felâket, ellerinizle kazandًnz bir eydir ancak ve çoًunu da baً lar.

31- Ve siz, yeryüzünde onu âciz bir hâle getiremezsiniz ve size, Allah'tan ba ka ne bir dost vardr, ne bir yardmc.

32- Ve onun delillerindendir denizde akp giden yüce daًlar gibi gemiler.

33- Dilerse rüzgâr durdurur da denizin üstünde, ِylece kalakalrlar; üphe yok ki bunda, iyiden-iyiye sabreden ve çok ükreden herkese elbette deliller var.

34- Yahut da, kazandklar suçlar yüzünden frtnalarla helâk eder gemileri ve çoًunu da baً lar.

35- Delillerimiz hakknda cedelle meye kalk anlar, bilsinler ki onlara hiçbir yer yok ki kaçp da kurtulsunlar.

36- Gerçekten de size verilenler, dünyâ ya ay na âit metâlardan ibâret ve Allah katndakiyse daha da hayrldr ve daha da fazla kalr inananlara ve Rablerine dayananlara.

37- Ve suçlarn büyüklerinden ve çirkin eylerden kaçnanlara ve kzdklar zaman, suçlar ِrtenlere.

38- Ve Rablerinin dâvetine icâbet edenlere ve namaz klanlara ve i lerini, aralarnda dan arak yapanlara ve onlar rzklandrdًmz eylerin bir ksmn ayrp yoksullar doyuranlara, hayra harcayanlara.

39- Ve bir zulme uًradklar zaman haddi a makszn birbirlerine yardm ederek kar duranlara.

40- Ve kِtülüًün kar lً, ona benzer bir kِtü cezâdr. Gerçekten de kim baً lar ve bar saًlarsa mükâfât, Allah'a âittir; üphe yok ki o, zulmedenleri sevmez.

41- Ve kim, zulme kar savunursa bu çe it ki ileri suçlu saymaya bir yol yoktur.

42- Ancak halka zulmedenleri ve haksz yere, yeryüzünde azgnlkta bulunanlar suçlu saymaya yol var, onlaradr elemli azap.

43- Ve kim, dayanr ve suçlar

ِrterse üphe yok ki bu, azme, irâdeye dayanan i lerdendir elbet.

44- Ve Allah, kimi saptrrsa artk ona, bundan bِyle bir dost yoktur ve zâlimleri gِrürsün ki azâb gِrünce, geriye dünyâya dِnmeye derler, bir yol var m ki?

45- Ve gِrürsün ki onlar, ate in ِnüne getirildikleri zaman dü tükleri horluktan ürküp titremedeler ve cehenneme, gِz ucuyla gizlice bakmadalar ve inananlarsa üphe yok ki derler, ziyana dü enler, kyâmet gününde kendilerini ve yaknlarn ziyana dü ürenlerdir. فyice bil ki zulmedenler, üphesiz, sürekli bir azâp içindedir.

46- Ve Allah'tan ba ka onlara yardm edecek bir dost da yoktur ve Allah, kimi saptrrsa artk bir yol yok ona.

47- Rabbinizin dâvetine icâbet edin reddine imkân olmayan gün Allah tarafndan gelip çatmadan; o gün, ne kaçp sًnlacak bir yer var size ve ne suçlarn inkâra mecâl var size.

48- Yüz çevirirlerse artk biz, seni onlar korumaya gِndermedik ki; sana ancak tebliً etmek dü er ve üphe yok ki biz, insana, katmzdan bir rahmet tattrdk m sevinir, ِvünür onunla, fakat elleriyle hazrlayp kazandklar bir kِtülüًe uًrarlarsa da gerçekten insan, pek nankِrdür.

49- Allah'ndr gِklerin ve yeryüzünün saltanat ve tedbîri, dilediًini yaratr, dilediًine kz evlât verir ve dilediًine oًlan evlât.

50- Yahut da çift olarak hem kz evlât verir, hem oًlan ve dilediًini de ksr yaratr; üphe yok ki onun her eye gücü yeter.

51- Ve hiçbir insana sِz sِylemez Allah, ancak vahiyle, yahut perde ardndan, yahut da bir elçi gِnderir de, izniyle dilediًini vahyeder ona; üphe yok ki o, pek yücedir, hüküm ve hikmet sâhibidir.

52- Ve i te biz, emrimizle sana bِylece Rûh'u gِnderdik de vahyettik;

ne kitap nedir, bilirdin, ne de iman ve fakat onu, kullarmzdan dilediًimizi doًru yola sevk eden bir nûr olarak yarattk ve üphe yok ki sen de elbette doًru yola sevk edersin.

53- O yoluna Allah'n ki onundur ne varsa gِklerde ve ne varsa yeryüzünde; iyice bilin ki bütün i ler, dِnüp Allah tapsna varr.

nəyin barəsində ixtilaf etsəniz, onun hökmü yalnız Allaha aiddir. Bu mənim Rəbbim olan Allahdır. Mən (bütün işlərimdə) ancaq Ona təvəkkül edir, ancaq Ona tərəf qayıdıram! (Ona tövbə edirəm!)

11. Göyləri və yeri yoxdan yaradan (Allah) sizin üçün özünüzdən (öz cinsinizdən) zövcələr, heyvanlardan da (erkək və dişi olmaqla özləri üçün) ciftlər yaratmışdır. O sizi bu minvalla çoxaldır. Ona bənzər heç bir şey yoxdur. O, (hər şeyi) eşidəndir, (hər şeyi) görəndir!

12. Göylərin və yerin açarları (ixtiyarı) Onun əlindədir. O, istədiyinin ruzisini bol, (istədiyininkini də) qıt edər. O, hər şeyi biləndir!

13. (Ya Peyğəmbər!) Allah: "Dini doğru-dürüst tutun (qoruyub saxlayın), onda ayrılığa düşməyin!" - deyə Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy buyurduğunu, İbrahimə, Musaya, və İsaya tövsiyə etdiyini dində sizin üçün də qanuni etdi. Sənin də'vət etdiyin (tövhid dini) müşriklərə ağır gəldi. Allah istədiyi kimsəni özünə (peyğəmbər) seçər və tövbə edib Ona tərəf qayıdan kimsəni də doğru yola yönəldər!

14. Onlar yalnız özlərinə (tövhid haqqında) elm gəldikdən sonra aralarındakı ədavət (həsəd) üzündən ayrılığa düşdülər. Əgər (cəzanın) müəyyən bir vaxtadək (qiyamət gününə qədər tə'xirə salınması barədə) öncə Rəbbindən bir söz olmasaydı, aralarında dərhal hökm verilərdi (hamısı elə dünyada əzaba düçar edilər, bununla da iş, yə'qin ki bitmiş olardı). Onlardan sonra kitaba varis olanlar da (yəhudilər, xaçpərəstlər və ya özlərinə Qur'an göndərilmiş müşriklər də) onun (Qur'nın, peyğəmbər əleyhissəlamın) barəsində dərin (başqalarını da şübhəyə salan) bir şəkk içindədirlər.

15. (Ya Peyğəmbər!) Buna görə də sən (xalqı tövhid dininə) də'vət et və sənə əmr edildiyi kimi (bu yolda) səbatlı ol. Onların (müşriklərin) nəfslərindən gələn istəklərə uyma və de: "Mən Allahın nazil etdiyi

kitaba (bütün ilahi kitablara) inandım. Mənə sizin aranızda ədalətlə hökm etmək (ədalətli olmaq) əmr olunmuşdur. Allah bizim də Rəbbimizdir, sizin də Rəbbiniz. Bizim əməllərimiz bizə, sizin də əməlləriniz sizə aiddir (hərə öz əməlinə cavabdehdir). Bizimlə sizin aranızda heç bir mübahisə yoxdur (bizim haqlı olduğumuz göz qabağındadır). Allah (qiyamət günü) hamımızı bir yerə toplayacaqdır. Axır dönüş də yalnız Onadır!"

16. Allahın də'vəti qəbul olunduqdan (iman gətirdikdən) sonra Onun barəsində (bizim kitabımız sizinkindən əvvəl nazil olmuşdur, bizim peyğəmbərimiz sizinkindən daha əfzəldir deyə) mübahisə edənlərin dəlili Rəbbinin yanında batildir. Onlar (axirətdə) qəzəbə və şiddətli əzaba düçar olacaqlar!

17. Kitabı və mizan-tərəzini (insanlar arasında ədalət tərəzisi olan şəriəti) haqq olaraq nazil edən Allahdır. Nə bilirsən, bəlkə də, o saat (qiyamət saatı) yaxındır!

18. Ona inanmayanlar onun tez gəlməsini istərlər. İnanlar isə onun haqq olduğunu bilərək ondan qorxuya düşərlər. (Ya Peyğəmbər!) Bil ki, o saat barəsində mübahisə edənlər (haqq yoldan) azıb çox uzaq düşmüşlər.

19. Allah ?z bəndələrinə çox lütfkardır; istədiyinə ruzi verər. O, yenilməz qüvvət, qüdrət sahibidir!

20. Biz axirət qazancını (savabını) istəyənin qazancını artırar, dünya mənfəti istəyənə də ondan verərik. Onun axirətdə heç bir payı yoxdur.

21. Yoxsa (müşriklərin) Allahın dində izin vermədiyi bir şeyi onlar üçün qanuni (halal) edən şərikləri vardır. Əgər (cəzanın qiyamətə saxlanılması barədə) qəti söz (və'd) olmasaydı, aralarında hökm artıq icra edilmiş olardı (hamısı elə dünyada ikən əzaba düçar edilərdi). Şübhəsiz ki, zalımları şiddətli bir əzab gözləyir!

22. (Ya Peyğəmbər! Qiyamət günü) zalımları (dünyada) qazandıqları günahların qorxusundan tir-tir əsən görəcəksən. O (müsibət, Allahın sitəmi) mütləq onların başına gələcəkdir. İman gətirib yaxşı işlər görənlər isə

cənnət bağçalarında olacaqlar. Rəbbinin dərgahında onlar üçün istədikləri hər şey olacaqdır. Budur ən böyük ne'mət!

23. Allah iman gətirib yaxşı əməllər edən bəndələrinə bununla müjdə verir. (Ya Peyğəmbər!) De: "Mən sizdən bunun (risaləti təbliğ etməyimin) müqabilində qohumluq məhəbbətindən (əhli-beytə sevgidən) başqa bir şey istəmirəm. Kim bir yaxşı iş görərsə, onun yaxşılığının savabının (mükafatını) artırarıq!" Həqiqətən, Allah bağışlayandır, qədirbiləndir! (Şükrün və itaətin, gözəl əməllərin əvəzini verəndir!)

24. Yoxsa onlar: "(Muhəmməd) Allaha qarşı yalan uydurdu!" - deyirlər. (Ya Peyğəmbər!) Əgər Allah istəsə, sənin qəlbini möhürləyər (Allahın adından yalan danışacağın təqdirdə Qur'anı sənə büsbütün unutdurar). Allah batili məhv edər və haqqı ?z sözləri ilə gerçəkləşdirər. Şübhəsiz ki, O, ürəklərdə olanları biləndir.

25. Bəndələrinin tövbəsini O qəbul edir, günahları O bağışlayır və sizin nə etdiyinizi də O bilir.

26. İman gətirib yaxşı işlər görənlərin duasını qəbul edən, ?z ne'mətini onlara artıran da Odur. Kafirləri isə şiddətli bir əzab gözləyir!

27. Əgər Allah (bütün) bəndələrinə bol ruzi versəydi, onlar (günah etməkdə) yer üzündə həddi aşardılar. Lakin O (?z bəndələrinə) istədiyi qədər (birinə az, birinə çox) ruzi göndərir. Allah öz bəndələrindən xəbərdardır, (onları) görəndir! (Allah kimə nə qədər ruzi verəcəyini ?z əzəli elmi, ilahi hikməti ilə çox gözəl bilir. Bəndələr içərisində eləsi vardır ki, çörəyi artıq olsa, xalqa əziyyət verər, hər şeyi, Allahı belə danar; eləsi də vardır ki, güzəranı bir qədər pisləşsə, yer üzündə fitnə-fəsad törədər, özgə malına əl uzadar).

28. (İnsanlar) ümidsizliyə qapılandan sonra, yağmur göndərən, ne'mətini (yağışını) açıb paylayan Odur. İxtiyar sahibi Odur. Tə'rifə (şükrə) layiq olan da Odur.

29. Göyləri, yeri və oralara yayıb səpələdiyi canlıları yaratmağı

Onun qüdrət nişanələrindəndir. Allah istədiyi vaxt (qiyamət günü) onları bir yerə yığmağa qadirdir!

30. Sizə üz verən hər bir müsibət öz əllərinizlə qazandığınız günahların (etdiyiniz əməllərin) ucbatındandır! (Bütün bunlara baxmayaraq) Allah (günahlarınızın) çoxunu əfv edər.

31. Siz (Allahı) yer üzündə aciz buraxa bilməzsiniz (Onun əzabından qaçıb canınızı qurtara bilməzsiniz). Allahdan başqa sizin nə bir himayədarınız olar, nə də bir imdada yetəniniz!

32. Dənizdə (uca) dağlar kimi üzən (gəmilər) də Onun (qüdrət) əlamətlərindəndir.

33. Əgər (Allah) istəsə, küləyi saxlayar, onlar da (suyun) üzündə durub qalarlar (nə irəli, nə də geri gedə bilərlər). Həqiqətən, bunda (əziyyətlərə) çox səbr edən, (ne'mətlərə) çox şükür edən hər bir kəs üçün ibrətlər vardır!

34. Yaxud onları (gəmi əhlini) qazandıqlarına (günahlarına) görə məhv edər və bir çoxunu bağışlayar!

35. Bizim ayələrimiz (qüdrət nişanələrimiz) barəsində mübahisə edənlər bilsinlər ki, onlar üçün (əzabımızdan) qaçıb can qurtarmağa heç bir yer yoxudur!

36. Sizə verilən hər hansı bir şey fani dünya malıdır. Allah yanında olan (axirət mükafatları) isə daha yaxşı və daha baqidir. O kəslər üçün ki, iman gətirib öz Rəbbinə təvəkkül edərlər;

37. O kəslər üçün ki, böyük günahlardan rəzil işlərdən (zinadan) çəkinər, (birinə) qəzəbləndikləri zaman (onun günahını) bağışlayarlar;

38. O kəslər üçün ki, Rəbbinin də'vətini qəbul edər (iman gətirər), namaz qılar, işlərini öz aralarında məsləhət-məşvərətlə görər, onlara verdiyimiz ruzidən (Allah yolunda) sərf edərlər.

39. Və o kəslər üçün ki, onlar zülmə (təcavüzə) mə'ruz qaldıqda (həddi aşmadan) intiqam alarlar (zalımdan zülmü müqabilində əvəz çıxar, caniyə də etdiyi cinayətin cəzası nədirsə, onu verərlər).

40. Hər hansı bir pisliyin cəzası onun özü kimi bir pislikdir. Bununla belə

hər kəs (pislik edəni) bağışlasa və (onunla) barışsa, onun mükafatı Allaha aiddir. Həqiqətən, O, zalımları sevməz!

41. Zülmə mə'ruz qaldıqdan sonra (həddi aşmadan) əvəzini çıxanlara heç bir cəza verilməz (onların heç bir günahı yoxdur, uğradıqları haqsızlığın əvəzini çıxmışlar).

42. Cəza ancaq insanlara (haqsız yerə) zülm edənlərə, yer üzündə fitnə-fəsad törədənlərə verilər. Məhz belələrini şiddətli əzab gözləyir!

43. Əlbəttə, hər kəs (pisliyə) səbr edib (qisası) bağışlasa, (onun bu hərəkəti şəriətcə) çox bəyənilən əməllərdəndir!

44. Allahın yoldan çıxartdığı kimsəyə (Allahın) ?zündən başqa yol göstərən olmaz. (Ya Peyğəmbər!) Sən zalımları əzabı gördükləri zaman: "(Pərvərdigara!) Geri dönməyə dünyaya qayıtmağa) bir yol varmıdır?" - deyən görəcəksən.

45. Ona (cəhənnəm atəşinə) gətirilib göstərildikləri zaman sən onların zillətdən boyunlarını büküb (dəhşətdən gözlərinin ucu ilə) gizlin-gizlin (oda) baxdıqlarını görəcəksən. İman gətirənlər deyəcəklər: "Həqiqətən, (əsl) ziyan çəkənlər qiyamət günü özlərini və ailələrini (özlərinə bağlı olanları) ziyana uğradanlardır!" Bilin ki, zalımlar (kafirlər) daimi əzab içində olacaqlar.

46. Onlara Allahdan başqa yardım edəcək (Allahın əzabından qurtara biləcək) dostlar tapılmayacaqdır. Allahın (öz pis əməlinə, çirkin e'tiqadına görə) zəlalətə saldığı kimsə üçün (haqqa dönüb qayıtmağa) heç bir yol olmaz!

47. (Ey insanlar!) Allah tərəfindən geri qaytarılması əsla mümkün olmayan bir gün (qiyamət günü) gəlməmişdən əvvəl Rəbbinizin də'vətini qəbul edin! (Ona iman gətirin!) O gün sizin üçün heç bir sığınacaq tapılmaz və (günahlarınızı) inkar etməyə də heç bir imkan olmaz!

48. (Ya Peyğəmbər!) Əgər (bu müşriklər sənin də'vətindən) üz döndərsələr (əsla ürəyini qısma). Biz səni onlara gözətçi göndərməmişik. Sənin öhdənə düşən ancaq (risaləti) təbliğ etməkdir. Əgər Biz insana ?z dərgahımızdan bir mərhəmət (ne'mət) daddırsaq, ona sevinər; yox, əgər onlara

öz əlləri ilə etdikləri əməllərin ucbatından bir pislik toxunsa, (görərsən ki) insan, həqiqətən, nankordur!

49. Göylərin və yerin hökmü Allahın əlindədir. O, istədiyini yaradır, istədiyinə ancaq qız, istədiyinə də ancaq oğlan verir.

50. Yaxud hər ikisindən - həm oğlan, həm də qız verir, istədiyini də sonsuz (övladsız) edir. O (hər şeyi) biləndir, (hər şeyə) qadirdir!

51. (Heç bir bəşər övladına Allahla danışmaq müyəssər olmaz, çünki bəşər övladı olan peyğəmbərlər maddi aləmdə, zaman və məkan daxilində olduqları halda, Allah qeyri-maddidir, zaman və məkan xaricindədir. Allahla onlar arasında minlərlə zülmət və nur pərdəsi vardır. Buna görə də Allahın peyğəmbərlərlə bir yerdə qarşı-qarşıya durub danışması qeyri-mümkündür). Allah bəşər övladı ilə (Musanın anası ilə olduğu kimi) ancaq vəhylə (ilham və rö'ya ilə), yaxud (Musa kimi) pərdə arxasından danışar (Allahın kəlamı eşidilər, amma ?zü görünməz). Və ya bir elçi (mələk) göndərər ki, o da Allahın izni ilə (göndərildiyi kimsəyə) Onun istədiyini vəhy edər. Həqiqətən, O (hər şeydən) ucadır, hikmət sahibidir!

52. (Ya Rəsulum! Əvvəlki peyğəmbərlərə vəhy nazil etdiyimiz kimi) sənə də beləcə əmrimizdən olan bir vəhy (mö'minlərə mə'nəvi həyat verən Qur'an) göndərdik. Sən (bundan əvvəl) kitab nədir, iman nədir bilməzdin. Lakin Biz onu bəndələrimizdən dilədiyimizi haqq yola qovuşdurmağımız üçün bir nur etdik. Sən (onunla insanları) düz yola yönəldirsən (islam dininə də'vət edib haqqa qovuşdurursan).

53. O Allahın yoluna ki, göylərdə və yerdə nə varsa (hamısı) Onundur. Bil ki, bütün işlər axırda Allaha qayıdacaqdır!

اور (براہين) بھيجتا ہے جس طرح تم سے پہلے لوگوں كي طرف وحي بھيجتا رہا ہے

4. جو كچھ آسمانوں ميں اور جو كچھ زمين ميں ہے سب اسي كا ہے۔ اور وہ عالي رتبہ اور گرامي قدر ہے

5. قريب ہے كہ آسمان اوپر سے پھٹ پڑيں اور فرشتے اپنے پروردگار كي تعريف كے ساتھ اس كي تسبيج كرتے رہتے ہيں اور جو لوگ زمين ميں ہيں ان كے لئے معافي مانگتے رہتے ہيں۔ سن ركھو كہ خدا بخشنے والا مہربان ہے

6. اور جن لوگوں نے اس كے سوا كارساز بنا ركھے ہيں وہ خدا كو ياد ہيں۔ اور تم ان پر داروغہ نہيں ہو

7. اور اسي طرح تمہارے پاس قرآن عربي بھيجا ہے تاكہ تم بڑے گاؤں (يعني مكّے) كے رہنے والوں كو اور جو لوگ اس كے اردگرد رہتے ہيں ان كو رستہ دكھاؤ اور انہيں قيامت كے دن كا بھي جس ميں كچھ شك نہيں ہے خوف دلاؤ۔ اس روز ايك فريق بہشت ميں ہوگا اور ايك فريق دوزخ ميں

8. اور اگر خدا چاہتا تو ان كو ايك ہي جماعت كرديتا ليكن وہ جس كو چاہتا ہے اپني رحمت ميں داخل كرليتا ہے اور ظالموں كا نہ كوئي يار ہے اور نہ مددگار

9. كيا انہوں نے اس كے سوا كارساز بنائے ہيں؟ كارساز تو خدا ہي ہے اور وہي مردوں كو زندہ كرے گا اور وہ ہر چيز پر قدرت ركھتا ہے

10. اور تم جس بات ميں اختلاف كرتے ہو اس كا فيصلہ خدا كي طرف (سے ہوگا) يہي خدا ميرا پروردگار ہے ميں اسي پر

بھروسہ ركھتا ہوں۔ اور اسي كي طرف رجوع كرتا ہوں

11. آسمانوں اور زمين كا پيدا كرنے والا (وہي ہے)۔ اسي نے تمہارے لئے تمہاري ہي جنس كے جوڑے بنائے اور چارپايوں كے بھي جوڑے (بنائے اور) اسي طريق پر تم كو پھيلاتا رہتا ہے۔ اس جيسي كوئي چيز نہيں۔ اور وہ ديكھتا سنتا ہے

12. آسمانوں اور زمين كي كنجياں اسي كے ہاتھ ميں ہيں۔ وہ جس كے لئے چاہتا ہے رزق فراخ كرديتا ہے (اور جس كے لئے چاہتا ہے) تنگ كرديتا ہے۔ بيشك وہ ہر چيز سے واقف ہے

13. اسي نے تمہارے لئے دين كا وہي رستہ مقرر كيا جس (كے اختيار كرنے كا) نوح كو حكم ديا تھا اور جس كي (اے محمد) ہم نے تمہاري طرف وحي بھيجي ہے اور جس كا ابراہيم اور موسيٰ اور عيسيٰ كو حكم ديا تھا (وہ يہ) كہ دين كو قائم ركھنا اور اس ميں پھوٹ نہ ڈالنا۔ جس چيز كي طرف تم مشركوں كو بلاتے ہو وہ ان كو دشوار گزرتي ہے۔ الله جس كو چاہتا ہے اپني بارگاہ كا برگزيدہ كرليتا ہے اور جو اس كي طرف رجوع كرے اسے اپني طرف رستہ دكھا ديتا ہے

14. اور يہ لوگ جو الگ الگ ہوئے ہيں تو علم (حق) آچكنے كے بعد آپس كي ضد سے (ہوئے ہيں)۔ اور اگر تمہارے پروردگار كي طرف سے ايك وقت مقرر تك كے لئے بات نہ ٹھہر چكي ہوتي تو ان ميں فيصلہ كرديا جاتا۔ اور جو لوگ ان كے بعد (خدا كي) كتاب كے وارث ہوئے وہ اس (كي طرف) سے شبہے كي الجھن

ميں (پھنسے ہوئے) ہيں

15. تو (اے محمد) اسي (دين كي) طرف (لوگوں كو) بلاتے رہنا اور جيسا تم كو حكم ہوا ہے (اسي پر) قائم رہنا۔ اور ان كي خواہشوں كي پيروي نہ كرنا۔ اور كہہ دو كہ جو كتاب خدا نے نازل فرمائي ہے ميں اس پر ايمان ركھتا ہوں۔ اور مجھے حكم ہوا ہے كہ تم ميں انصاف كروں۔ خدا ہي ہمارا اور تمہارا پروردگار ہے۔ ہم كو ہمارے اعمال (كا بدلہ ملے گا) اور تم كو تمہارے اعمال كا۔ ہم ميں اور تم ميں كچھ بحث وتكرار نہيں۔ خدا ہم (سب) كو اكھٹا كرے گا۔ اور اسي كي طرف لوٹ كر جانا ہے

16. اور جو لوگ خدا (كے بارے) ميں بعد اس كے كہ اسے (مومنوں نے) مان ليا ہو جھگڑتے ہيں ان كے پروردگار كے نزديك ان كا جھگڑا لغو ہے۔ اور ان پر (خدا كا) غضب اور ان كے لئے سخت عذاب ہے

17. خدا ہي تو ہے جس نے سچائي كے ساتھ كتاب نازل فرمائي اور (عدل وانصاف كي) ترازو۔ اور تم كو كيا معلوم شايد قيامت قريب ہي آ پہنچي ہو

18. جو لوگ اس پر ايمان نہيں ركھتے وہ اس كے لئے جلدي كر رہے ہيں۔ اور جو مومن ہيں وہ اس سے ڈرتے ہيں۔ اور جانتے ہيں كہ وہ برحق ہے۔ ديكھو جو لوگ قيامت ميں جھگڑتے ہيں وہ پرلے درجے كي گمراہي ميں ہيں

19. خدا اپنے بندوں پر مہربان ہے وہ جس كو چاہتا ہے رزق ديتا ہے۔ اور وہ زور والا (اور) زبردست ہے

20. جو شخص آخرت كي كھيتي كا

خواستگار ہو اس كو ہم اس ميں سے ديں گے۔ اور جو دنيا كي كھيتي كا خواستگار ہو اس كو ہم اس ميں سے دے ديں گے۔ اور اس كا آخرت ميں كچھ حصہ نہ ہوگا

21. كيا ان كے وہ شريك ہيں جنہوں نے ان كے لئے ايسا دين مقرر كيا ہے جس كا خدا نے حكم نہيں ديا۔ اور اگر فيصلے (كے دن) كا وعدہ نہ ہوتا تو ان ميں فيصلہ كرديا جاتا اور جو ظالم ہيں ان كے لئے درد دينے والا عذاب ہے

22. تم ديكھو گے كہ ظالم اپنے اعمال (كے وبال) سے ڈر رہے ہوں گے اور وہ ان پر پڑے گا۔ اور جو لوگ ايمان لائے اور نيك عمل كرتے رہے وہ بہشت كے باغوں ميں ہوں گے۔ وہ جو كچھ چاہيں گے ان كے ليے ان كے پروردگار كے پاس (موجود) ہوگا۔ يہي بڑا فضل ہے

23. يہي وہ (انعام ہے) جس كي خدا اپنے ان بندوں كو جو ايمان لاتے اور عمل نيك كرتے ہيں بشارت ديتا ہے۔ كہہ دو كہ ميں اس كا تم سے صلہ نہيں مانگتا مگر (تم كو) قرابت كي محبت (تو چاہيئے) اور جو كوئي نيكي كرے گا ہم اس كے لئے اس ميں ثواب بڑھائيں گے۔ بيشك خدا بخشنے والا قدردان ہے

24. كيا يہ لوگ كہتے ہيں كہ پيغمبر نے خدا پر جھوٹ باندھ ليا ہے؟ اگر خدا چاہے تو (اے محمد) تمہارے دل پر مہر لگا دے۔ اور خدا جھوٹ كو نابود كرتا اور اپني باتوں سے حق كو ثابت كرتا ہے۔ بيشك وہ سينے تك كي باتوں

سے واقف ہے

25. اور وہي تو ہے جو اپنے بندوں كي توبہ قبول كرتا اور (ان كے) قصور معاف فرماتا ہے اور جو تم كرتے ہو (سب) جانتا ہے

26. اور جو ايمان لائے اور عمل نيك كئے ان كي (دعا) قبول فرماتا ہے اور ان كو اپنے فضل سے بڑھاتا ہے۔ اور جو كافر ہيں ان كے لئے سخت عذاب ہے

27. اور اگر خدا اپنے بندوں كے لئے رزق ميں فراخي كرديتا تو زمين ميں فساد كرنے لگتے۔ ليكن وہ جو چيز چاہتا ہے اندازے كے ساتھ نازل كرتا ہے۔ بيشك وہ اپنے بندوں كو جانتا اور ديكھتا ہے

28. اور وہي تو ہے جو لوگوں كے نااميد ہوجانے كے بعد مينہ برساتا اور اپني رحمت (يعني بارش) كي بركت كو پھيلا ديتا ہے۔ اور وہ كارساز اور سزاوار تعريف ہے

29. اور اسي كي نشانيوں ميں سے ہے آسمانوں اور زمين كا پيدا كرنا اور ان جانوروں كا جو اس نے ان ميں پھيلا ركھے ہيں اور وہ جب چاہے ان كے جمع كرلينے پر قادر ہے

30. اور جو مصيبت تم پر واقع ہوتي ہے سو تمہارے اپنے فعلوں سے اور وہ بہت سے گناہ تو معاف ہي كرديتا ہے

31. اور تم زمين ميں (خدا كو) عاجز نہيں كرسكتے۔ اور خدا كے سوا نہ تمہارا كوئي دوست ہے اور نہ مددگار

32. اور اسي كي نشانيوں ميں سے سمندر كے جہاز ہيں (جو) گويا پہاڑ (ہيں)

33. اگر خدا چاہے تو ہوا كو ٹھيرا دے اور جہاز اس كي سطح پر كھڑے رہ جائيں۔ تمام صبر اور شكر كرنے

والوں كے لئے ان (باتوں) ميں قدرت خدا كے نمونے ہيں

34. يا ان كے اعمال كے سبب ان كو تباہ كردے۔ اور بہت سے قصور معاف كردے

35. اور (انتقام اس لئے ليا جائے كہ) جو لوگ ہماري آيتوں ميں جھگڑتے ہيں۔ وہ جان ليں كہ ان كے لئے خلاصي نہيں

36. (لوگو) جو (مال ومتاع) تم كو ديا گيا ہے وہ دنيا كي زندگي كا (ناپائدار) فائدہ ہے۔ اور جو كچھ خدا كے ہاں ہے وہ بہتر اور قائم رہنے والا ہے (يعني) ان لوگوں كے لئے جو ايمان لائے اور اپنے پروردگار پر بھروسا ركھتے ہيں

37. اور جو بڑے بڑے گناہوں اور بيحيائي كي باتوں سے پرہيز كرتے ہيں۔ اور جب غصہ آتا ہے تو معاف كرديتے ہيں

38. اور جو اپنے پروردگار كا فرمان قبول كرتے ہيں اور نماز پڑھتے ہيں۔ اور اپنے كام آپس كے مشورے سے كرتے ہيں۔ اور جو مال ہم نے ان كو عطا فرمايا ہے اس ميں سے خرچ كرتے ہيں

39. اور جو ايسے ہيں كہ جب ان پر ظلم وتعدي ہو تو (مناسب طريقے سے) بدلہ ليتے ہيں

40. اور برائي كا بدلہ تو اسي طرح كي برائي ہے۔ مگر جو درگزر كرے اور (معاملے كو) درست كردے تو اس كا بدلہ خدا كے ذمے ہے۔ اس ميں شك نہيں كہ وہ ظلم كرنے والوں كو پسند نہيں كرتا

41. اور جس پر ظلم ہوا ہو اگر وہ اس كے بعد انتقام لے تو ايسے لوگوں پر كچھ الزام نہيں

42. الزام تو ان لوگوں پر ہے جو لوگوں پر ظلم كرتے ہيں

اور ملك ميں ناحق فساد پھيلاتے ہيں۔ يہي لوگ ہيں جن كو تكليف دينے والا عذاب ہوگا

43. اور جو صبر كرے اور قصور معاف كردے تو يہ ہمت كے كام ہيں

44. اور جس شخص كو خدا گمراہ كرے تو اس كے بعد اس كا كوئي دوست نہيں۔ اور تم ظالموں كو ديكھو گے كہ جب وہ (دوزخ كا) عذاب ديكھيں گے تو كہيں گے كيا (دنيا ميں) واپس جانے كي بھي كوئي سبيل ہے؟

45. اور تم ان كو ديكھو گے كہ دوزخ كے سامنے لائے جائيں گے ذلت سے عاجزي كرتے ہوئے چھپي (اور نيچي) نگاہ سے ديكھ رہے ہوں گے۔ اور مومن لوگ كہيں كے كہ خسارہ اٹھانے والے تو وہ ہيں جنہوں نے قيامت كے دن اپنے آپ كو اور اپنے گھر والوں كو خسارے ميں ڈالا۔ ديكھو كہ بيانصاف لوگ ہميشہ كے دكھ ميں (پڑے) رہيں گے

46. اور خدا كے سوا ان كے كوئي دوست نہ ہوں گے كہ خدا كے سوا ان كو مدد دے سكيں۔ اور جس كو خدا گمراہ كرے اس كے لئے (ہدايت كا) كوئي رستہ نہيں

47. ان سے كہہ دو كہ) قبل اس كے كہ وہ دن جو ٹلے گا نہيں خدا كي طرف سے آ موجود ہو اپنے پروردگار كا حكم قبول كرو۔ اس دن تمہارے لئے نہ كوئي جائے پناہ ہوگي اور نہ تم سے گناہوں كا انكار ہي بن پڑے گا

48. پھر اگر يہ منہ پھير ليں تو ہم نے تم كو ان پر نگہبان بنا كر نہيں بھيجا۔ تمہارا كام تو صرف (احكام كا) پہنچا دينا ہے۔

اور جب ہم انسان كو اپني رحمت كا مزہ چكھاتے ہيں تو اس سے خوش ہوجاتا ہے۔ اور اگر ان كو ان ہي كے اعمال كے سبب كوئي سختي پہنچتي ہے تو (سب احسانوں كو بھول جاتے ہيں) بيشك انسان بڑا ناشكرا ہے

49. (تمام) بادشاہت خدا ہي كي ہے آسمانوں كي بھي اور زمين كي بھي۔ وہ جو چاہتا ہے پيدا كرتا ہے۔ جسے چاہتا ہے بيٹياں عطا كرتا ہے اور جسے چاہتا ہے بيٹے بخشتا ہے

50. يا ان كو بيٹے اور بيٹياں دونوں عنايت فرماتا ہے۔ اور جس كو چاہتا ہے بياولاد ركھتا ہے۔ وہ تو جاننے والا (اور) قدرت والا ہے

51. اور كسي آدمي كے لئے ممكن نہيں كہ خدا اس سے بات كرے مگر الہام (كے ذريعے) سے يا پردے كے پيچھے سے يا كوئي فرشتہ بھيج دے تو وہ خدا كے حكم سے جو خدا چاہے القا كرے۔ بيشك وہ عالي رتبہ (اور) حكمت والا ہے

52. اور اسي طرح ہم نے اپنے حكم سے تمہاري طرف روح القدس كے ذريعے سے (قرآن) بھيجا ہے۔ تم نہ تو كتاب كو جانتے تھے اور نہ ايمان كو۔ ليكن ہم نے اس كو نور بنايا ہے كہ اس سے ہم اپنے بندوں ميں سے جس كو چاہتے ہيں ہدايت كرتے ہيں۔ اور بيشك (اے محمد) تم سيدھا رستہ دكھاتے ہو

53. (يعني) خدا كا رستہ جو آسمانوں اور زمين كي سب چيزوں كا مالك ہے۔ ديكھو سب كام خدا كي طرف رجوع ہوں گے (اور وہي ان ميں فيصلہ كرے گا)

(5)

$ (6)

$ (7)

$ (8)

$ (9)

$ (10)

$ (11)

$ (12)

$ (13)

$ (14)

$ (15)

$ (16)

$ (17)

$ (18)

$ (19)

$ (20)

$ (21)

$ (22)

$ (23)

$ (24)

$ (25)

$ (26)

$ (27)

$ (28)

$ (29)

$ (30)

$ (31)

$ (32)

$ (33)

$ (34)

$ (35)

$ (36)

$ (37)

$ (38)

$ (39)

$ (40)

$ (41)

$ (42)

$ (43)

$ (44)

$ (45)

$ (46)

$ (47)

$ (48)

$ (49)

$ (50)

$ (51)

$ (52)

$ (53)

(7)

Demikianlah Kami wahyukan kepadamu Al Quran dalam bahasa Arab supaya kamu memberi peringatan kepada Umulqura (penduduk Mekah) dan penduduk (negeri- negeri) sekelilingnya serta memberi peringatan (pula) tentang hari berkumpul (kiamat) yang tidak ada keraguan padanya. Segolongan masuk surga dan segolongan masuk neraka. (7) (8)

Dan kalau Allah menghendaki niscaya Allah menjadikan mereka satu umat (saja) , tetapi Dia memasukkan orang- orang yang dikehendaki- Nya ke dalam rahmat- Nya. Dan orang- orang yang lalim tidak ada bagi mereka seorang pelindung pun dan tidak pula seorang penolong.(8) (9)

Atau patutkah mereka mengambil pelindung- pelindung selain Allah Maka Allah, Dialah Pelindung (yang sebenarnya) dan Dia menghidupkan orang- orang yang mati dan Dia adalah Maha Kuasa atas segala sesuatu. (9) (10)

Tentang sesuatu apa pun kamu berselisih maka putusannya (terserah) kepada Allah. (Yang mempunyai sifat- sifat demikian) itulah Allah Tuhanku. Kepada- Nya lah aku bertawakal dan kepada- Nya lah aku kembali. (10) (11)

(Dia) Pencipta langit dan bumi. Dia menjadikan bagi kamu dari jenis kamu sendiri pasangan- pasangan dan dari jenis binatang ternak pasangan- pasangan (pula) , dijadikan- Nya kamu berkembang biak dengan jalan itu. Tidak ada sesuatu pun yang serupa dengan Dia, dan Dia- lah Yang Maha Mendengar lagi Maha Melihat. (11) (12)

Kepunyaan- Nya- lah perbendaharaan langit dan bumi; Dia melapangkan rezeki bagi siapa yang dikehendaki- Nya dan menyempitkan (nya) . Sesungguhnya Dia Maha Mengetahui segala sesuatu. (12) (13)

Dia telah mensyariatkan kamu tentang agama apa yang telah diwasiatkan- Nya kepada Nuh dan apa yang telah Kami wahyukan kepadamu dan apa yang telah Kami wasiatkan kepada

Ibrahim, Musa dan Isa yaitu: Tegakkanlah agama dan janganlah kamu berpecah belah tentangnya. Amat berat bagi orang- orang musyrik agama yang kamu seru mereka kepadanya. Allah menarik kepada agama itu orang yang dikehendaki- Nya dan memberi petunjuk kepada (agama) - Nya orang yang kembali (kepada- Nya) . (13) (14)

Dan mereka (ahli kitab) tidak berpecah belah melainkan sesudah datangnya pengetahuan kepada mereka karena kedengkian antara mereka. Kalau tidaklah karena sesuatu ketetapan yang telah ada dari Tuhanmu dahulunya (untuk menangguhkan azab) sampai kepada waktu yang ditentukan, pastilah mereka telah dibinasakan. Dan sesungguhnya orang- orang yang diwariskan kepada mereka Al- Kitab (Taurat dan Injil) sesudah mereka, benar- benar berada dalam keraguan yang mengguncangkan tentang kitab itu. (14) (15)

Maka karena itu serulah (mereka kepada agama itu) dan tetaplah sebagaimana diperintahkan kepadamu dan janganlah mengikuti hawa nafsu mereka dan katakanlah:" Aku beriman kepada semua Kitab yang diturunkan Allah dan aku diperintahkan supaya berlaku adil di antara kamu. Allah- lah Tuhan kami dan Tuhan kamu. Bagi kami amal- amal kami dan bagi kamu amal- amal kamu. Tidak ada pertengkaran antara kami dan kamu, Allah mengumpulkan antara kita dan kepada- Nya lah kembali (kita) " (41) (16)

Dan orang- orang yang membantah (agama) Allah sesudah agama itu diterima maka bantahan mereka itu sia- sia saja di sisi Tuhan mereka. Mereka mendapat kemurkaan (Allah) dan bagi mereka azab yang sangat keras. (16) (17)

Allah- lah yang menurunkan kitab dengan (membawa) kebenaran dan (menurunkan) neraca (keadilan) . Dan tahukah kamu, boleh jadi hari kiamat itu (sudah) dekat (17) (18)

Orang- orang yang

tidak beriman kepada hari kiamat meminta supaya hari itu segera didatangkan dan orang- orang yang beriman merasa takut kepadanya dan mereka yakin bahwa kiamat itu adalah benar (akan terjadi) . Ketahuilah bahwa sesungguhnya orang- orang yang membantah tentang terjadinya kiamat itu benar- benar dalam kesesatan yang jauh. (18) (19)

Allah Maha Lembut terhadap hamba- hamba- Nya; Dia memberi rezeki kepada siapa yang dikehendaki- Nya dan Dialah Yang Maha Kuat lagi Maha Perkasa. (19) (20)

Barang siapa yang menghendaki keuntungan di akhirat akan Kami tambah keuntungan itu baginya dan barang siapa yang menghendaki keuntungan di dunia Kami berikan kepadanya sebagian dari keuntungan dunia dan tidak ada baginya suatu bahagian pun di akhirat. (20) (21)

Apakah mereka mempunyai sembahan- sembahan selain Allah yang mensyariatkan untuk mereka agama yang tidak diizinkan Allah Sekiranya tak ada ketetapan yang menentukan (dari Allah) tentulah mereka telah dibinasakan. Dan sesungguhnya orang- orang yang lalim itu akan memperoleh azab yang amat pedih. (21) (22)

Kamu lihat orang- orang yang lalim sangat ketakutan karena kejahatan- kejahatan yang telah mereka kerjakan, sedang siksaan menimpa mereka. Dan orang- orang yang saleh (berada) di dalam taman- taman surga, mereka memperoleh apa yang mereka kehendaki di sisi Tuhan mereka. Yang demikian itu adalah karunia yang besar. (22) (23)

Itulah (karunia) yang (dengan itu) Allah menggembirakan hamba- hamba- Nya yang beriman dan mengerjakan amal saleh. Katakanlah:" Aku tidak meminta kepadamu sesuatu upah pun atas seruanku kecuali kasih sayang dalam kekeluargaan". Dan siapa yang mengerjakan kebaikan akan Kami tambahkan baginya kebaikan pada kebaikannya itu. Sesungguhnya Allah Maha Pengampun lagi Maha

Mensyukuri. (23) (24)

Bahkan mereka mengatakan:" Dia (Muhammad) telah mengada- adakan dusta terhadap Allah". Maka jika Allah menghendaki niscaya Dia mengunci mati hatimu; dan Allah menghapuskan yang batil dan membenarkan yang hak dengan kalimat- kalimat- Nya (Al Quran) . Sesungguhnya Dia Maha Mengetahui segala isi hati. (24) (25)

Dan Dialah yang menerima tobat dari hamba- hamba- Nya dan memaafkan kesalahan- kesalahan dan mengetahui apa yang kamu kerjakan, (25) (26)

dan Dia memperkenankan (doa) orang- orang yang beriman serta mengerjakan amal yang saleh dan menambah (pahala) kepada mereka dari karunia- Nya. Dan orang- orang yang kafir bagi mereka azab yang sangat keras. (26) (27)

Dan jika Allah melapangkan rezeki kepada hamba- hamba- Nya tentulah mereka akan melampaui batas di muka bumi, tetapi Allah menurunkan apa yang dikehendaki- Nya dengan ukuran. Sesungguhnya Dia Maha Mengetahui (keadaan) hamba- hamba- Nya lagi Maha Melihat. (27) (28)

Dan Dialah Yang menurunkan hujan sesudah mereka berputus asa dan menyebarkan rahmat- Nya. Dan Dialah Yang Maha Pelindung lagi Maha Terpuji. (28) (29)

Dan di antara ayat- ayat (tanda- tanda kekuasaan) - Nya ialah menciptakan langit dan bumi dan makhluk- makhluk yang melata yang Dia sebarkan pada keduanya. Dan Dia Maha Kuasa mengumpulkan semuanya apabila dikehendaki- Nya. (29) (30)

Dan apa musibah yang menimpa kamu maka adalah disebabkan oleh perbuatan tanganmu sendiri, dan Allah memaafkan sebagian besar (dari kesalahan- kesalahanmu) . (30) (31)

Dan kamu tidak dapat melepaskan diri (dari azab Allah) di muka bumi, dan kamu tidak memperoleh seorang pelindung pun dan tidak pula seorang penolong selain Allah.(31) (32)

Dan di antara

tanda- tanda kekuasaan- Nya ialah kapal- kapal (yang berlayar) di laut seperti gunung- gunung. (32) (33)

Jika Dia menghendaki Dia akan menenangkan angin, maka jadilah kapal- kapal itu terhenti di permukaan laut. Sesungguhnya pada yang demikian itu terdapat tanda- tanda (kekuasaan) - Nya bagi setiap orang yang banyak bersabar dan banyak bersyukur, (33) (34)

atau kapal- kapal itu dibinasakan- Nya karena perbuatan mereka atau Dia memberi maaf sebagian besar (dari mereka) .(34) (35)

Dan supaya orang- orang yang membantah ayat- ayat (kekuasaan) Kami mengetahui bahwa mereka sekali- kali tidak akan memperoleh jalan ke luar (dari siksaan) . (35) (36)

Maka sesuatu apa pun yang diberikan kepadamu, itu adalah kenikmatan hidup di dunia; dan yang ada pada sisi Allah lebih baik dan lebih kekal bagi orang- orang yang beriman, dan hanya kepada Tuhan mereka, mereka bertawakal. (36) (37)

dan (bagi) orang- orang yang menjauhi dosa- dosa besar dan perbuatan- perbuatan keji, dan apabila mereka marah mereka memberi maaf. (37) (38)

Dan (bagi) orang- orang yang menerima (mematuhi) seruan Tuhannya dan mendirikan salat, sedang urusan mereka (diputuskan) dengan musyawarah antara mereka; dan mereka menafkahkan sebagian dari rezeki yang Kami berikan kepada mereka. (39)

Dan (bagi) orang- orang yang apabila mereka diperlakukan dengan lalim mereka membela diri. (39) (40)

Dan balasan suatu kejahatan adalah kejahatan yang serupa, maka Barang siapa memaafkan dan berbuat baik maka pahalanya atas (tanggungan) Allah. Sesungguhnya Dia tidak menyukai orang- orang yang lalim. (40) (41)

Dan sesungguhnya orang- orang yang membela diri sesudah teraniaya, tidak ada suatu dosa pun atas mereka. (41) (42)

Sesungguhnya

dosa itu atas orang- orang yang berbuat lalim kepada manusia dan melampaui batas di muka bumi tanpa hak. Mereka itu mendapat azab yang pedih. (42) (43)

Tetapi orang yang bersabar dan memaafkan sesungguhnya (perbuatan) yang demikian itu termasuk hal- hal yang diutamakan. (43) (44)

Dan siapa yang disesatkan Allah maka tidak ada baginya seorang Pemimpin pun sesudah itu. Dan kamu akan melihat orang- orang yang lalim ketika mereka melihat azab berkata:" Adakah kiranya jalan untuk kembali (ke dunia) " (44) (45)

Dan kamu akan melihat mereka dihadapkan ke neraka dalam keadaan tunduk karena (merasa) hina, mereka melihat dengan pandangan yang lesu. Dan orang- orang yang beriman berkata:" Sesungguhnya orang- orang yang merugi ialah orang- orang yang kehilangan diri mereka sendiri dan (kehilangan) keluarga mereka pada hari kiamat. Ingatlah, sesungguhnya orang- orang yang lalim itu berada dalam azab yang kekal. (45) (46)

Dan mereka sekali- kali tidak mempunyai pelindung- pelindung yang dapat menolong mereka selain Allah. Dan siapa yang disesatkan Allah maka tidaklah ada baginya sesuatu jalan pun (untuk mendapat petunjuk) . (46) (47)

Patuhilah seruan Tuhanmu sebelum datang dari Allah suatu hari yang tidak dapat ditolak kedatangannya. Kamu tidak memperoleh tempat berlindung pada hari itu dan tidak (pula) dapat mengingkari (dosa- dosamu) . (47) (48)

Jika mereka berpaling maka Kami tidak mengutus kamu sebagai pengawas bagi mereka. Kewajibanmu tidak lain hanyalah menyampaikan (risalah) . Sesungguhnya apabila Kami merasakan kepada manusia sesuatu rahmat dari Kami dia bergembira ria karena rahmat itu. Dan jika mereka ditimpa kesusahan disebabkan perbuatan tangan mereka sendiri (niscaya mereka ingkar) karena sesungguhnya

manusia itu amat ingkar (kepada nikmat) . (48) (49)

Kepunyaan Allah- lah kerajaan langit dan bumi, Dia menciptakan apa yang Dia kehendaki, Dia memberikan anak- anak perempuan kepada siapa yang Dia kehendaki dan memberikan anak- anak lelaki kepada siapa yang Dia kehendaki, (49) (50)

atau Dia menganugerahkan kedua jenis laki- laki dan perempuan (kepada siapa yang dikehendaki- Nya) , dan Dia menjadikan mandul siapa yang Dia kehendaki. Sesungguhnya Dia Maha Mengetahui lagi Maha Kuasa. (50) (51)

Dan tidak ada bagi seorang manusia pun bahwa Allah berkata- kata dengan dia kecuali dengan perantaraan wahyu atau di belakang tabir atau dengan mengutus seorang utusan (malaikat) lalu diwahyukan kepadanya dengan seizin- Nya apa yang Dia kehendaki. Sesungguhnya Dia Maha Tinggi lagi Maha Bijaksana. (51) (52)

Dan demikianlah Kami wahyukan kepadamu wahyu (Al Quran) dengan perintah Kami. Sebelumnya kamu tidaklah mengetahui apakah Al Kitab (Al Quran) dan tidak pula mengetahui apakah iman itu, tetapi Kami menjadikan Al Quran itu cahaya, yang Kami tunjuki dengan dia siapa yang Kami kehendaki di antara hamba- hamba Kami. Dan sesungguhnya kamu benar- benar memberi petunjuk kepada jalan yang lurus. (52) (53)

(4)

Alam langit nyaris-nyaris pecah dari sebelah atasnya (kerana ngeri dan takutnya kepada kemurkaan Allah terhadap penduduk bumi yang lupakan kebesaran Allah sehingga menyeleweng dari jalan yang benar); dan malaikat bertasbih dengan memuji Tuhannya serta memohon ampun bagi makhluk-makhluk yang ada di bumi. Ingatlah! Sesungguhnya Allah, Dia lah Yang Maha Pengampun, lagi Maha Mengasihani. (5)

Dan (sebaliknya) orang-orang yang menjadikan sesuatu yang lain dari Allah sebagai pelindung (yang disembah dan diharapkan pertolongannya), Allah sentiasa mengawasi tingkah laku mereka (serta akan membalasnya); dan engkau (wahai Muhammad hanyalah penyampai) bukanlah menjadi wakil yang menguasai soal (bawaan dan amalan) mereka. (6)

Dan sebagaimana Kami tetapkan engkau hanya penyampai, Kami wahyukan kepadamu Al-Quran dalam bahasa Arab, supaya engkau memberi peringatan dan amaran kepada (penduduk) "Ummul-Qura" dan sekalian penduduk dunia di sekelilingnya, serta memberi peringatan dan amaran mengenai hari perhimpunan (hari kiamat) - yang tidak ada syak tentang masa datangnya; (pada hari itu) sepuak masuk Syurga dan sepuak lagi masuk neraka. (7)

Dan jika Allah menghendaki, tentulah Ia menjadikan mereka satu umat (yang bersatu dalam ugama Allah yang satu); akan tetapi Allah (tidak merancang yang demikian bahkan Ia akan) memasukkan sesiapa yang dikehendakiNya ke dalam rahmatNya (menurut peraturan yang telah ditetapkan); dan orang-orang yang zalim tidak ada baginya sesiapapun yang dapat memberikan perlindungan dan pertolongan. (8)

Tidaklah patut mereka menjadikan sesuatu yang lain dari Allah sebagai pelindung-pelindung (yang disembah dan dipuja) kerana Allah jualah Pelindung yang sebenar-benarnya, dan Dia lah yang menghidupkan makhluk-makhluk yang mati. Dan (ingatlah), Ia Maha Kuasa atas tiap-tiap sesuatu. (9)

Dan (katakanlah wahai Muhammad kepada pengikut-pengikutmu):

"Apa jua perkara ugama yang kamu berselisihan padanya maka hukum pemutusnya terserah kepada Allah; Hakim yang demikian kekuasaanNya ialah Allah Tuhanku; kepadaNyalah aku berserah diri dan kepadaNyalah aku rujuk kembali (dalam segala keadaan)". (10)

Dia lah yang menciptakan langit dan bumi; Ia menjadikan bagi kamu pasangan-pasangan dari jenis kamu sendiri, dan menjadikan dari jenis binatang-binatang ternak pasangan-pasangan (bagi bintang-binatang itu); dengan jalan yang demikian dikembangkanNya (zuriat keturunan) kamu semua. Tiada sesuatupun yang sebanding dengan (ZatNya, sifat-sifatNya, dan pentadbiranNya) dan Dia lah Yang Maha Mendengar, lagi Maha Melihat. (11)

Dia lah jua yang menguasai urusan dan perbendaharaan langit dan bumi; Ia memewahkan rezeki bagi sesiapa yang dikehendakiNya (menurut peraturan yang telah ditetapkan), dan Dia juga yang menyempitkannya (menurut peraturan itu); sesungguhnya Ia Maha Mengetahui akan tiap-tiap sesuatu. (12)

Allah telah menerangkan kepada kamu - di antara perkara-perkara ugama yang Ia tetapkan hukumnya - apa yang telah diperintahkanNya kepada Nabi Nuh, dan yang telah Kami (Allah) wahyukan kepadamu (wahai Muhammad), dan juga yang telah Kami perintahkan kepada Nabi Ibrahim dan Nabi Musa serta Nabi Isa, iaitu: "Tegakkanlah pendirian ugama, dan janganlah kamu berpecah belah atau berselisihan pada dasarnya". Berat bagi orang-orang musyrik (untuk menerima ugama tauhid) yang engkau seru mereka kepadanya. Allah memilih serta melorongkan sesiapa yang dikehendakiNya untuk menerima ugama tauhid itu, dan memberi hidayah petunjuk kepada ugamaNya itu sesiapa yang rujuk kembali kepadaNya (dengan taat). (13)

Dan umat tiap-tiap Rasul tidak berpecah belah dan berselisihan (dalam menjalankan ugama Allah) melainkan setelah sampai kepada mereka ajaran-ajaran yang memberi mereka mengetahui (apa yang disuruh dan apa yang

dilarang); berlakunya (perselisihan yang demikian) semata-mata kerana hasad dengki sesama sendiri. Dan kalaulah tidak kerana telah terdahulu kalimah ketetapan dari Tuhanmu (untuk menangguhkan hukuman) hingga ke suatu masa yang tertentu, tentulah dijatuhkan hukuman azab dengan serta-merta kepada mereka. Dan sesungguhnya orang-orang yang diberikan Allah mewarisi Kitab ugama kemudian daripada mereka, berada dalam keadaan syak yang menggelisahkan terhadap Kitab itu. (14)

Oleh kerana yang demikian itu, maka serulah (mereka - wahai Muhammad - kepada berugama dengan betul), serta tetap teguhlah engkau menjalankannya sebagaimana yang diperintahkan kepadamu, dan janganlah engkau menurut kehendak hawa nafsu mereka; sebaliknya katakanlah: "Aku beriman kepada segala Kitab yang diturunkan oleh Allah, dan aku diperintahkan supaya berlaku adil di antara kamu. Allah jualah Tuhan kami dan Tuhan kamu. Bagi kami amal kami dan bagi kamu amal kamu. Tidaklah patut ada sebarang pertengkaran antara kami dengan kamu (kerana kebenaran telah jelas nyata). Allah akan menghimpunkan kita bersama (pada hari kiamat), dan kepadaNyalah tempat kembali semuanya (untuk dihakimi dan diberi balasan)". (15)

Dan orang-orang yang berhujah menyangkal dan membantah tentang kebenaran ugama Allah sesudah disambut dan diterima ugamaNya itu - bantahan (dan tuduhan palsu) mereka itu sia-sia belaka di sisi Tuhan mereka. Dan mereka pula ditimpa kemurkaan (dari Allah) serta mereka beroleh azab seksa yang seberat-beratnya. (16)

Allah yang menurunkan Kitab Suci dengan membawa kebenaran, dan menurunkan keterangan yang menjadi neraca keadilan. Dan apa jalannya engkau dapat mengetahui? Boleh jadi hari kiamat itu sudah hampir (masa datangnya). (17)

Orang-orang yang tidak beriman kepada hari kiamat itu meminta (secara mengejek-ejek) supaya disegerakan kedatangannya, dan (sebaliknya) orang-orang

yang beriman merasa takut ngeri kepadanya serta mereka mengetahui dengan yakin bahawa ia adalah benar. Ketahuilah! Sesungguhnya orang-orang yang membantah mengenai hari kiamat itu, tetap berada dalam kesesatan yang jauh terpesong. (18)

Allah Maha Lembut tadbirNya (serta melimpah-limpah kebaikan dan belas kasihanNya) kepada hamba-hambaNya; Ia memberi rezeki kepada sesiapa yang dikehendakiNya (menurut peraturan yang telah ditetapkan), dan Dia lah Yang Maha Kuat, lagi Maha Kuasa. (19)

Sesiapa yang menghendaki (dengan amal usahanya) mendapat faedah di akhirat, Kami akan memberinya mendapat tambahan pada faedah yang dikehendakinya; dan sesiapa yang menghendaki (dengan amal usahanya) kebaikan di dunia semata-mata, Kami beri kepadanya dari kebaikan dunia itu (sekadar yang Kami tentukan), dan ia tidak akan beroleh sesuatu bahagian pun di akhirat kelak. (20)

Patutkah mereka mempunyai sekutu-sekutu yang menentukan - mana-mana bahagian dari ugama mereka - sebarang undang-undang yang tidak diizinkan oleh Allah? Dan kalaulah tidak kerana kalimah ketetapan yang menjadi pemutus (dari Allah, untuk menangguhkan hukuman hingga ke suatu masa yang tertentu), tentulah dijatuhkan azab dengan serta-merta kepada mereka (yang berbuat demikian). Dan sesungguhnya orang-orang yang zalim itu akan beroleh azab seksa yang tidak terperi sakitnya. (21)

(Pada hari kiamat) engkau akan melihat orang-orang yang zalim takut ngeri (akan balasan buruk) bagi kejahatan-kejahatan yang mereka telah lakukan, sedang azab seksa itu tetap menimpa mereka. Dan orang-orang yang beriman serta beramal soleh (bersenang-lenang) dalam taman-taman Syurga; mereka beroleh apa sahaja yang mereka ingini di sisi Tuhan mereka; yang demikian itu ialah limpah kurnia yang besar. (22)

(Limpah kurnia yang besar) itulah yang Allah gembirakan (dengannya): hamba-hambaNya yang beriman dan

beramal soleh. Katakanlah (wahai Muhammad): "Aku tidak meminta kepada kamu sebarang upah tentang ajaran Islam yang aku sampaikan itu, (yang aku minta) hanyalah kasih mesra (kamu terhadapku) disebabkan pertalian kerabat (yang menghubungkan daku dengan kamu supaya aku tidak disakiti)". Dan sesiapa yang mengerjakan sesuatu perkara yang baik, Kami tambahi kebaikan baginya (dengan menggandakan pahala) kebaikannya itu. Sesungguhnya Allah Maha Pengampun, lagi sentiasa membalas dengan sebaik-baiknya (akan orang-orang yang bersyukur kepadaNya). (23)

(Orang-orang kafir tidak mengakui kerasulan Nabi Muhammad) bahkan mereka mengatakan: "Ia telah mereka-reka perkara dusta terhadap Allah" (Sebenarnya tidak patut mereka berkata demikian) kerana Allah berkuasa - jika Ia menghendaki - menutup hatimu (dan ingatanmu daripada menyatakan apa yang engkau telah nyatakan itu, tetapi Allah tidak menghendaki yang demikian, bahkan Ia memberi kuasa menyampaikan perintahNya, maka semua kenyataan yang engkau sampaikan adalah benar belaka). Dan sememangnya Allah tetap menghapuskan perkara yang salah serta Ia menetapkan yang benar dengan kalimah-kalimah wahyuNya dan keputusanNya. Sesungguhnya Ia Maha Mengetahui akan segala (isi hati) yang terkandung di dalam dada. (24)

Dan Dia lah Tuhan yang menerima taubat dari hamba-hambaNya (yang bertaubat) serta memaafkan kejahatan-kejahatan (yang mereka lakukan); dan Ia mengetahui akan apa yang kamu semua kerjakan. (25)

Dan Ia memperkenankan doa permohonan orang-orang yang beriman serta beramal soleh, dan Ia menambahi mereka dari limpah kurniaNya (selain dari yang mereka pohonkan). Dan (sebaliknya) orang-orang yang kafir, disediakan bagi mereka azab seksa yang seberat-beratnya. (26)

Dan kalaulah Allah memewahkan rezeki bagi setiap hambaNya, nescaya mereka akan melampaui batas di bumi (dengan perbuatan-perbuatan liar durjana); akan tetapi Allah menurunkan (rezekiNya itu)

menurut kadar yang tertentu sebagaimana yang dikehendakiNya. Sesungguhnya Ia Mengetahui dengan mendalam akan segala keadaan hambaNya, lagi Melihat dengan nyata. (27)

Dan Dia lah yang menurunkan hujan setelah mereka berputus asa, dan Ia pula menyebarkan rahmatNya merata-rata. Dan (ingatlah) Dia lah pengawal (yang melimpahkan ihsanNya), lagi Yang Maha Terpuji. (28)

Dan di antara tanda-tanda kekuasaanNya ialah kejadian langit dan bumi serta segala yang Ia biakkan pada keduanya dari makhluk-makhluk yang melata; dan Ia Maha Kuasa menghimpunkan mereka semuanya apabila Ia kehendaki (melakukannya). (29)

Dan apa jua yang menimpa kamu dari sesuatu kesusahan (atau bala bencana), maka ia adalah disebabkan apa yang kamu lakukan (dari perbuatan-perbuatan yang salah dan berdosa); dan (dalam pada itu) Allah memaafkan sebahagian besar dari dosa-dosa kamu. (30)

Dan kamu tidak akan dapat melemahkan kuasa Allah (daripada menimpakan kamu dengan bala bencana, walaupun kamu melarikan diri di mana sahaja) di muka bumi (atau di langit); dan kamu juga tidak akan beroleh sesiapapun yang lain dari Allah. - sebagai pelindung atau pemberi pertolongan. (31)

Dan di antara tanda-tanda kekuasaanNya ialah kapal-kapal (yang besar tinggi) seperti gunung, belayar laju merempuh lautan. (32)

Jika Ia kehendaki, Ia menghentikan tiupan angin, maka tinggalah kapal-kapal itu terapung-apung di muka lautan. Sesungguhnya yang demikian mengandungi tanda-tanda (yang besar pengajarannya) bagi tiap-tiap seorang (mukmin) yang sentiasa bersikap sabar, lagi sentiasa bersyukur. (33)

Atau (jika Ia kehendaki) Ia binasakan kapal-kapal itu disebabkan dosa-dosa yang dilakukan oleh orang-orangnya, (lalu setengahnya dibiarkan mati lemas) dan (setengahnya diselamatkan dengan jalan) Ia memaafkan sebahagian besar dari dosa-dosa mereka. (34)

(Berlakunya yang demikian supaya nyata

kekuasaan Kami) dan supaya orang-orang yang membantah ayat-ayat keterangan Kami mengetahui, bahawa mereka tidak akan dapat jalan melepaskan diri (dari azab seksa). (35)

Oleh itu, apa jua yang diberikan kepada kamu, maka ia hanyalah nikmat kesenangan hidup di dunia ini sahaja, dan (sebaliknya) apa yang ada di sisi Allah (dari pahala hari akhirat) adalah lebih baik dan lebih kekal bagi orang-orang yang beriman dan yang berserah bulat-bulat kepada Tuhannya; (36)

Dan juga (lebih baik dan lebih kekal bagi) orang-orang yang menjauhi dosa-dosa besar serta perbuatan-perbuatan yang keji; dan apabila mereka marah (disebabkan perbuatan yang tidak patut terhadap mereka), mereka memaafkannya; (37)

Dan juga (lebih baik dan lebih kekal bagi) orang-orang yang menyahut dan menyambut perintah Tuhannya serta mendirikan sembahyang dengan sempurna; dan urusan mereka dijalankan secara bermesyuarat sesama mereka; dan mereka pula mendermakan sebahagian dari apa yang Kami beri kepadanya; (38)

Dan juga (lebih baik dan lebih kekal bagi) orang-orang yang apabila ditimpa sesuatu perbuatan secara zalim, mereka hanya bertindak membela diri (sepadan dan tidak melampaui batas). (39)

Dan (jika kamu hendak membalas maka) balasan sesuatu kejahatan ialah kejahatan yang bersamaan dengannya; dalam pada itu sesiapa yang memaafkan (kejahatan orang) dan berbuat baik (kepadanya), maka pahalanya tetap dijamin oleh Allah (dengan diberi balasan yang sebaik-baiknya). Sesungguhnya Allah tidak suka kepada orang-orang yang berlaku zalim. (40)

Dan sesungguhnya orang yang bertindak membela diri setelah ia dizalimi, maka mereka yang demikian keadaannya, tidak ada sebarang jalan hendak menyalahkan mereka. (41)

Sesungguhnya jalan (untuk menyalahkan) hanyalah terhadap orang-orang yang melakukan kezaliman kepada manusia dan bermaharajalela di muka bumi

dengan tiada sebarang alasan yang benar. Mereka itulah orang-orang yang beroleh azab seksa yang tidak berperi sakitnya. (42)

Dalam pada itu (ingatlah), orang yang bersabar dan memaafkan (kesalahan orang terhadapnya), sesungguhnya yang demikian itu adalah dari perkara-perkara yang dikehendaki diambil berat (melakukannya). (43)

Dan sesiapa yang disesatkan oleh Allah, maka tidak ada baginya sesudah itu sesiapapun yang dapat menolongnya. Dan engkau akan melihat orang-orang yang zalim semasa mereka menyaksikan azab (pada hari kiamat) berkata: "Adakah sebarang jalan untuk kami kembali ke dunia?" (44)

Dan engkau juga akan melihat mereka didedahkan kepada neraka dalam keadaan tunduk membisu dengan sebab kehinaan (yang mereka rasai) sambil memandang (ke neraka itu) hanya dengan mengerling (kerana gerun takut). Dan orang-orang yang beriman pula berkata: "Sesungguhnya orang-orang yang rugi (dengan sebenar-benarnya) ialah mereka yang merugikan dirinya sendiri dan pengikut-pengikutnya pada hari kiamat (dengan sebab mereka memilih perbuatan derhaka di dunia). Ingatlah! Sesungguhnya orang-orang yang zalim itu berada dalam azab seksa yang kekal". (45)

Dan tiadalah bagi mereka sebarang penolong - yang lain dari Allah - yang dapat memberikan pertolongan kepada mereka; dan sesiapa yang disesatkan oleh Allah (disebabkan pilihannya yang salah) maka tidak ada baginya sebarang jalan (untuk mendapat hidayah petunjuk). (46)

Sahut dan sambutlah seruan Tuhan kamu (yang mengajak kamu beriman), sebelum datangnya dari Allah - hari yang tidak dapat ditolak; pada hari itu tidak ada bagi kamu tempat berlindung (dari azabNya), dan tidak ada pula bagi kamu sebarang alasan untuk menafikan (kesalahan yang kamu telah lakukan). (47)

Oleh itu, jika mereka berpaling ingkar, maka Kami tidak mengutusmu (wahai Muhammad)

sebagai pengawas terhadap mereka; tugasmu tidak lain hanyalah menyampaikan (apa yang diperintahkan kepadamu). Dan (ingatlah) sesungguhnya apabila Kami memberi manusia merasai sesuatu rahmat dari Kami, ia bergembira dengannya; dan (sebaliknya) jika mereka ditimpa sesuatu kesusahan disebabkan dosa-dosa yang mereka lakukan, maka (mereka segera membantah serta melupakan rahmat yang mereka telah menikmatinya, kerana) sesungguhnya manusia itu sangat tidak mengenang nikmat-nikmat Tuhannya. (48)

Bagi Allah jualah hak milik segala yang ada di langit dan di bumi; Ia menciptakan apa yang dikehendakiNya; Ia mengurniakan anak-anak perempuan kepada sesiapa yang dikehendakiNya, dan mengurniakan anak-anak lelaki kepada sesiapa yang dikehendakiNya. (49)

Atau Ia mengurniakan mereka kedua-duanya - anak-anak lelaki dan perempuan, dan Ia juga menjadikan sesiapa yang dikehendakiNya: mandul. Sesungguhnya Ia Maha Mengetahui, lagi Maha Kuasa. (50)

Dan tidaklah layak bagi seseorang manusia bahawa Allah berkata-kata dengannya kecuali dengan jalan wahyu (dengan diberi ilham atau mimpi), atau dari sebalik dinding (dengan mendengar suara sahaja), atau dengan mengutuskan utusan (malaikat) lalu utusan itu menyampaikan wahyu kepadanya dengan izin Allah akan apa yang dikehendakiNya. Sesungguhnya Allah Maha Tinggi keadaanNya, lagi Maha Bijaksana. (51)

Dan demikianlah Kami wahyukan kepadamu (Muhammad) - Al-Quran sebagai roh (yang menghidupkan hati perintah Kami; engkau tidak pernah mengetahui (sebelum diwahyukan kepadamu): apakah Kitab (Al-Quran) itu dan tidak juga mengetahui apakah iman itu; akan tetapi Kami jadikan Al-Quran: cahaya yang menerangi, Kami beri petunjuk dengannya sesiapa yang Kami kehendaki di antara hamba-hamba Kami. Dan sesungguhnya engkau (wahai Muhammad) adalah memberi petunjuk dengan Al-Quran itu ke jalan yang lurus, (52)

Iaitu jalan Allah yang memiliki dan menguasai segala yang ada

di langit dan yang ada di bumi. Ingatlah! Kepada Allah jualah kembali segala urusan. (53)

nyoofu) ya dini aliyomuusia Nuhu na tuliyokufunulia wewe Muhammad na tuliyowausia Ibrahimu na Musa na Isa, kwamba: Simamisheni dini wala msifarakane kwayo, ni ngumu kwa washirikina (dini hii) unayowaitia, Mwenyeezi Mungu humchagua kwake amtakaye na humuongoza kwake aelekeaye.

14. Na hawakutengana ila baada ya kuwafikia elimu, kwa sababu ya uasi baina yao na kama isingelikuwa kauli iliyotangulia kutoka kwa Mola wako juu ya muda uliowekwa, lazima ingelihukumiwa (sasa hivi) Na kwa hakika wale waliorithishwa Kitabu baada yao wanakitilia shaka inayowahangaisha.

15. Basi kwa ajili ya hayo waite, na uendelee kwa kudumu kama unavyoamrishwa, wala usifuate matamanio yao, na useme: Naamini aliyoyateremsha Mwenyeezi Mungu Kitabuni, na nimeamrishwa nifanye uadilifu baina yenu. Mwenyeezi Mungu ndiye Mola wetu na (pia) ni Mola wenu, vitendo vyetu ni kwa ajili yetu, na vitendo vyenu ni kwa ajili yenu, hakuna ugomvi baina yetu na yenu, Mwenyeezi Mungu atatukusanya pamoja, na marejeo ni kwake.

16. Na wale wanaohojiana juu ya Mwenyeezi Mungu baada ya kumkubali, hoja yao ni batili mbele ya Mola wao, na juu yao iko ghadhabu na itakuwa kwao adhabu kali.

17. Mwenyeezi Mungu ndiye aliyeteremsha Kitabu kwa haki na Mizani. Na ni nini kitakujulisha kwamba pengine Kiyama kimekaribia?

18. Wasioamini (Kiyama) hukuomba kifike haraka, lakini walioamini wanakiogopa na wanatambua kwamba (kuja kwake) ni haki, tahadharini! kwa hakika wanao bishana katika (khabari ya) Kiyama wamo katika upotovu wa mbali.

19. Mwenyeezi Mungu ni mpole kwa waja wake, humpa riziki amtakaye, naye ni Mwenye nguvu, Mwenye kushinda.

20. Anayetaka mapato ya Akhera tutamzidishia katika mapato yake, na anayetaka mapato ya dunia

tutampa, lakini katika Akhera hana sehemu yoyote.

21. Je, wana washirika waliowawekea dini asiyoitolea idhini Mwenyeezi Mungu? Na kama lisingelikuwako neno la kupambanua hukumu ingelikatwa baina yao, Na kwa hakika watapata madhalimu adhabu iumizayo.

22. Utawaona madhalimu wakiogopa kwa sababu ya yale waliyoyachuma. nayo yatawatokea, na wale walioamini na kutendawema watakuwamo katika mabustani ya Peponi. watapata watakayoyataka kwa Mola wao, hiyo ndiyo fadhila kubwa.

23. Hiyo ndiyo khabari nzuri ambayo Mwenyeezi Mungu huwaambia waja wake walioamini na kufanya vitendo vizuri, sema; Kwa haya siombi malipo yoyote kwenu isipokuwa mapenzi katika ndugu (kizazi changu) Na anayefanya wema tutamzidishia wema, kwa hakika Mwenyeezi Mungu ni Mwingi wa kusamehe, Mwingi wa shukrani.

24. Au wanasema: Amemzulia Mwenyeezi Mungu uongo? Lakini kama Mwenyeezi Mungu akipenda atapiga muhuri moyoni mwako, na Mwenyeezi Mungu ataifuta batili na atahakikisha ukweli kwa maneno yake, bila shaka yeye ndiye ajuaye yaliyomo vifuani.

25. Naye ndiye anayepokea toba za waja wake, na husamehe makosa, na anayajua mnayoyatenda.

26. Na anawajibu walioamini na kutenda mema, na anawazidishia fadhila zake na makafiri watakuwa na adhabu kali.

27. Na lau kama Mwenyeezi Mungu angetoa riziki nyingi kwa waja wake, bila shaka wangeliasi ardhini, lakini huiteremsha kwa kipimo akipendacho, hakika yeye kwa waja wake ni Mwenye khabari, Mwenye kuona.

28. Naye ndiye anayeteremsha mvua baada ya wao kukata tamaa, na kueneza rehema yake, naye ndiye Mlinzi, anaye shukuriwa.

29. Na katika dalili zake ni kuumbwa mbingu na ardhi na katika vyenye uhai alivyovieneza humo tena ndiye Mwenye uwezo wa kuvikusanya apendapo.

30. Na msiba uliokupateni ni kwa sababu ya

matendo ya mikono yenu, na (pia) anasamehe mengi.

31. Na nyinyi hamuwezi kumshinda (Mwenyeezi Mungu) katika ardhi, na pasipo Mwenyeezi Mungu nyinyi hamna mlinzi wala msaidizi.

32. Na katika dalili zake ni meli baharini zilivyo kama milima.

33. Kama akitaka hutuliza upepo, nayo husimama juu yake, kwa hakika katika hayo mna mazingatio kwa kila afanyaye subira, Mwingi wa shukrani.

34. Au huwaangamiza kwa sababu ya yale waliyoyatenda na (pia) anasamehe mengi.

35. Na watajua wale wanaojadiliana katika Aya zetu (kuwa) hawana mahala pa kukimbilia.

36. Basi vyote hivi mlivyopewa ni starehe ya maisha ya dunia, lakini kilichoko kwa Mwenyeezi Mungu ni bora na cha kudumu zaidi kwa wale walioamini na wanamtegemea Mola wao.

37. Na wale wanaojiepusha na madhambi makubwa na mambo mabaya na wanapokasirika husamehe.

38. Na wale waliomwitikia Mola wao na wakasimamisha swala, na mwendo wao ni kushauriana wao kwa wao, na wanatoa katika yale tuliyowaruzuku.

39. Na wale ambao wanapofanyiwa jeuri hujitetea.

40. Na malipo ya ubaya ni ubaya ulio sawa nao, lakini anayesamehe na kusuluhisha, basi malipo yake ni juu ya Mwenyeezi Mungu bila shakayeye hawapendi madhalimu.

41. Na yule anayejilipizia kisasi baada ya kudhulumiwa, hao hakuna njia ya kulaumiwa.

42. Basi lawama iko juu ya wale tu wanaodhulumu watu na wakawafanyia jeuri katika ardhi pasipo haki, hao ndio watakaopata adhabu yenye kuumiza.

43. Na anayesubiri na kusamehe, bila shaka hilo ni katika mambo makubwa.

44. Na anayepotezwa na Mwenyeezi Mungu basi hana mlinzi baada yake. Na utawaona madhalimu watakapoiona adhabu, watasema: Je, iko njia ya kurudi?

45. Na utawaona wanapelekwa

(motoni) wamekuwa wanyonge kwa dhila, wanatazama kwa mtazamo wa kificho. Na walioamini watasema: Kwa hakika wapatao khasara ni wale waliokhasirisha nafsi zao na watu wao siku ya Kiyama. Tahadharini! bila shaka madhalimu watakuwa katika adhabu ya kudumu.

46. Wala hawatakuwa na viongozi wa kuwasaidia kinyume cha Mwenyeezi Mungu. na ambaye Mwenyeezi Mungu amempoteza, basi hana njia yoyote (ya kusalimika).

47. Mwitikieni Mola wenu kabla ya kufika siku isiyoepukika itokayo kwa Mwenyeezi Mungu, siku hiyo hamtakuwa na pa kukimbilia wala hamtakuwa na (njia ya) kukataa.

48. Na wakipuuza, basi hatukukupeleka uwe mwenye kuwalinda, si juu yako ila kufikisha tu. Na kwa hakika tunapomuonjesha mwanadamu rehema kutoka kwetu huifurahia, na kama ikiwafikia dhara kwa sababu ya yale iliyotanguliza mikono yao, ndipo Mwanadamu anakufuru.

49. Ufalme wa mbingu na ardhi ni wa Mwenyeezi Mungu huumba apendavyo, humpa amtakaye watoto wa kike nahumpa amtakaye watoto wa kiume.

50. Au huwachanganya (watoto) wa kiume na wa kike, na humfanya tasa amtakae hakika yeye ni Mjuzi, Mwenye uwezo.

51. Na haikuwa kwa mtu yeyote kwamba Mwenyeezi Mungu aseme naye ila kwa ufunuo au kwa nyuma ya pazia au humtuma Mjumbe naye humfunulia kwa idhini yake apendavyo, bila shaka yeye ndiye aliye juu Mwenye hekima.

52. Na hivyo ndivyo tulivyokufunulia Wahyi kwa amri yetu, ulikuwa hujui Kitabu ni nini wala imani (ni nini) lakini tumekifanya (kitabu hiki) ni nuru kwa (nuru) hiyo tunamuongoza tumtakae katika waja wetu. Na kwa hakika wewe unaongoza kwenye njia iliyonyooka.

53. Njia ya Mwenyeezi Mungu ambaye ni vyake vilivyomo mbinguni na ardhini. Jueni! mambo yote yatarudi kwa

Mwenyeezi Mungu.

الَّذِي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِيزانَ ..." و همچنين چند نوبت در سوره سخن از رزق به ميان آورده چون وحى خود رزقى است براى انبياء.

بنا بر اين مساله وحى موضوعى است كه در اين سوره محور كلام قرار گرفته. و اما مطالب ديگر از قبيل آيات توحيد و صفات مؤمنين و كفار، و سرانجامى كه هر يك از اين دو فريق دارند، و بازگشتشان به خداى سبحان در روز قيامت، از باب" الكلام يجر الكلام حرف، حرف مى آورد" مى باشد، و منظور اولى سوره نيست.

اين سوره در مكه نازل شده- مگر چند آيه آن كه استثناء شده است، و آن آيه" وَ الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ" تا آخر سه آيه، و يكى هم آيه" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى تا آخر چهار آيه است كه در باره اش- ان شاء اللَّه- سخن خواهيم گفت.

" حم عسق" اين پنج حرف از حروف مقطعه است كه در اوائل چند سوره از سوره هاى قرآنى آمده، و اين از مختصات قرآن كريم است و در هيچ كتاب آسمانى ديگر ديده نمى شود.

مفسرين- قدماء و متاخرين- در تفسير آنها اختلاف كرده اند، و صاحب مجمع البيان، مرحوم طبرسى در تفسير خود يازده قول از آنها در معناى آن نقل كرده.

1- اين حروف از متشابهات قرآن است كه خداى سبحان علم به آن را به خود اختصاص داده، و در ذيل آيه هفتم از سوره آل عمران فرموده:" تاويل متشابهات را جز خدا كسى نمى داند".

2- هر يك از اين حروف مقطعه نام سوره اى است كه در آغازش قرار دارد.

3- اين حروف اسمايى هستند براى مجموع قرآن.

4- مراد از اين حروف

اين است كه بر اسماء خداى تعالى دلالت كنند. پس معناى ______________________________________________________ صفحه ى 5

" الم"" أنا اللَّه اعلم"، و معناى" المر"" أنا اللَّه اعلم و أرى"، و معناى" المص"" انا اللَّه اعلم و افضل" مى باشد. و در حروف" كهيعص" كاف از" كافى" و هاء از" هادى" و ياء از" حكيم" و عين از" عليم" و صاد از" صادق" گرفته شده- اين مطلب از ابن عباس روايت شده است.

و حروفى كه از اسماء خدا گرفته شده طرز گرفته شدنش مختلف است، بعضى از حروف از اول نام خدا گرفته شده- مانند كاف كه از" كافى" است- و بعضى از وسط گرفته شده- مانند ياء كه از" حكيم" است- و بعضى از آخر گرفته شده- مانند ميم كه از" اعلم" گرفته شده.

5- اين حروف اسمايى از خداست اما مقطعه و بريده كه اگر از مردم كسى بتواند آنها را آن طور كه بايد تركيب كند به اسم اعظم خدا دست يافته، همانطور كه از تركيب" الر" و" حم" و" ن"" الرَّحْمنُ" درست مى شود، و همچنين ساير حروف. چيزى كه هست ما انسانها قادر بر تركيب آن نيستيم. اين معنا از سعيد بن جبير روايت شده.

6- اين حروف سوگندهايى است كه خداى تعالى خورده، و مثل اينكه خداوند به اين حرف سوگند مى خورد بر اينكه قرآن كلام او است. و اصولا حروف الفباء داراى شرافتى هستند، چون با همين حروف است كه كتب آسمانى و اسماء حسناى خدا و صفات علياى او، و ريشه لغت هاى امت هاى مختلف درست مى شود.

7- اين حروف اشاراتى است به نعمت هاى خدا و بلاهاى او و مدت زندگى اقوام و عمر و اجلشان.

8- مراد

از اين حروف اين است كه اشاره كند به اينكه امت اسلام تا آخر دهر باقى مى ماند و منقرض نمى شود، حساب جمل هم كه نوعى محاسبه است بر اين معنا دلالت دارد.

9- مراد از اين حروف همان حروف الفباء است، چيزى كه هست با ذكر نام بعضى از آنها از ذكر بقيه بى نياز بوده، در حقيقت خواسته است بفرمايد: اين قرآن از الفباء تركيب شده.

10- اين حروف به منظور ساكت كردن كفار در ابتداى سوره هاى قرار گرفته چون مشركين به يكديگر سفارش مى كردند" مبادا به قرآن گوش دهيد، و هر جا كسى قرآن مى خواند سر و صدا بلند كنيد تا صوت قرآن در بين صوتهاى نامربوط گم شود" قرآن اين جريان را در آيه" لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِيهِ ..." «1» حكايت فرموده. و گاهى مى شد كه در

_______________

(1) سوره فصلت، آيه 26. ______________________________________________________ صفحه ى 6

هنگام شنيدن صوت قرآن سوت مى زدند، و بسا مى شد كف مى زدند، و بسا مى شد صداهاى دسته جمعى در مى آوردند تا رسول خدا را در خواندن آن دچار اشتباه سازند، لذا خداى تعالى در آغاز بعضى از سوره هاى قرآن اين حروف را نازل كرد تا آن رجاله ها را ساكت كند، چون وقتى اين حروف را مى شنيدند به نظرشان عجيب و غريب مى آمد و به آن گوش فرا داده در باره اش فكر مى كردند، و همين اشتغالشان به آن حروف از جار و جنجال بازشان مى داشت، و در نتيجه صداى قرآن به گوششان مى رسيد.

11- اين حروف از قبيل شمردن حروف الفباء است مى خواهد بفهماند كه اين قرآنى كه تمامى شما مردم عرب را از آوردن مثلش عاجز كرده از جنس همين

حروفى است كه مدام با آن محاوره و گفتگو مى كنيد و در خطبه ها و كلمات خود به كار مى بنديد، بايد از اينكه نمى توانيد مثل آن را بياوريد، بفهميد كه اين كلام از ناحيه خداى تعالى است، و اگر در چند جا و چند سوره اين حروف تكرار شده، براى اين بوده كه همه جا محكمى برهان را به رخ كفار بكشد. اين تفسير از قطرب روايت شده، و ابو مسلم اصفهانى هم همين وجه را اختيار كرده، و بعضى از مفسرين قرون أخير نيز بدان تمايل كرده اند «1».

اين بود آن يازده وجهى كه مرحوم طبرسى از مفسرين نقل كرده، و در بين اين اقوال وجوه ديگر هم مى توان قرار داد، مثلا از ابن عباس نقل شده كه در خصوص" الم" گفته است" الف" اشاره است به نام" اللَّه" و" لام" به" جبرئيل" و" ميم" به" محمد" (ص). و نيز از بعضى ديگر نقل شده كه گفته اند: حروف مقطعه در اوائل هر سوره اى كه با آن آغاز شده اشاره است به آن غرضى كه در سوره بيان شده، مثل اينكه مى گويند حرف" نون" در سوره" ن" اشاره است به اينكه در اين سوره بيشتر راجع به نصرت موعود به رسول خدا (ص) صحبت شده. و حرف" قاف" در سوره" ق" اشاره است به اينكه در اين سوره بيشتر در باره قرآن، و يا قهر الهى سخن رفته. و بعضى ديگر هم گفته اند اين حروف صرفا براى هشدار دادن است.

[حق مطلب در باره حروف مقطعه

اما حق مطلب اين است كه هيچ يك از اين وجوه آدمى را قانع نمى سازد.

اما قول اول كه ما در بحث پيرامون

محكم و متشابه قرآن در اوائل جلد سوم اين كتاب گفتيم كه يكى از اقوال در معناى متشابه همين قول اول است، و در آنجا گفتيم محكم بودن و متشابه بودن از صفات آياتى است كه الفاظش بر معنايش دلالت دارد، (چيزى كه هست از

_______________

(1) مجمع البيان، ج 1، ص 32 و 33. ______________________________________________________ صفحه ى 7

آنجايى كه معانى آن الفاظ با عقايد مسلمه سازش ندارد، مى گوييم اين آيه متشابه است)، و باز در آنجا گفتيم كه تاويل از قبيل معنا كردن لفظ نيست، بلكه تاويل ها عبارتند از حقايق واقعى كه مضامين بيانات قرآنى از آن حقايق سرچشمه گرفته- چه محكماتش و چه متشابهاتش- و بنا بر اين نه حروف مقطعه قرآن از متشابهات مى تواند باشد و نه معانى آنها از باب تاويل.

و اما ده قول ديگر كه اصلا نمى توان تفسيرش ناميد، بلكه تصويرهايى است كه از حد احتمال تجاوز ننموده، و هيچ دليلى كه بر يكى از آنها دلالت كند در دست نيست.

بله در بعضى از روايات كه به رسول خدا (ص) و ائمه اهل بيت (ع) نسبت داده شده مؤيداتى براى قول چهارم و هفتم و هشتم و دهم ديده مى شود كه- ان شاء اللَّه- در بحث روايتى آينده نقل آن و بحث در پيرامونش خواهد آمد.

نكته اى كه در اينجا نبايد از آن غافل بود اين است كه اين حروف در چند سوره تكرار شده، يعنى در بيست و نه سوره حروف مقطعه آمده كه بعضى با يك حرف افتتاح شده، مانند سوره" ص" و" ق" و" ن". و بعضى ديگر با دو حرف چون" طه" و" طس"، و" يس" و" حم" و بعضى

ديگر با سه حرف چون" الم" و" الر" و" طسم" و بعضى ديگر با چهار حرف چون" المص" و" المر" و بعضى با پنج حرف چون سوره" كهيعص" و" حمعسق".

از سوى ديگر اين حروف هم با يكديگر تفاوتى دارند، و آن اين است كه بعضى از آنها تنها در يك جا آمده، مانند" ن" و بعضى ديگر در آغاز چند سوره آمده، مانند" الم"، و" الر" و" طس" و" حم".

با در نظر گرفتن اين دو نكته اگر كمى در سوره هايى كه حروف مقطعه سرآغاز آنها يكى است- مانند" الم"،" المر"،" طس" و" حم"- دقت كنى، خواهى ديد كه آن سوره ها از نظر مضمون نيز بهم شباهت دارند و سياقشان يكى است، به طورى كه شباهت بين آنها در ساير سوره ها ديده نمى شود.

مؤكد اين معنا شباهتى است كه در آيات اول بيشتر اين سوره ها مشاهده مى شود، مثلا در سوره هاى" حم" آيه اول آن يا عبارت" تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ" است، يا عبارتى ديگر كه اين معنا را مى رساند، و نظير آن آيه هاى اول سوره هايى است كه با" الر" افتتاح شده كه فرموده:

" تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ" و يا عبارتى در همين معنا و نيز نظير اين در سوره هايى كه با" طس" شروع مى شود و يا سوره هايى كه با" الم" آغاز گشته، كه در بيشتر آنها نبودن ريب و ______________________________________________________ صفحه ى 8

شك در كتاب به ميان آمده، و يا عبارتى كه همين معنا را مى رساند.

با در نظر گرفتن اين شباهتها ممكن است آدمى حدس بزند كه بين اين حروف و مضامين سوره اى كه با اين حروف آغاز شده ارتباط خاصى باشد، مؤيد اين حدس آن است كه مى بينيم سوره

اعراف كه با" المص" آغاز شده، مطالبى را كه در سوره هاى" الم" و سوره" صاد" هست در خود جمع كرده. و نيز مى بينيم سوره رعد كه با حروف" المر" افتتاح شده، مطالب هر دو قسم سوره هاى" الم" و" المر" را دارد.

از اينجا استفاده مى شود كه اين حروف رموزى هستند بين خداى تعالى و پيامبرش كه معناى آنها از ما پنهان است و فهم عادى ما راهى به درك آنها ندارد، مگر به همين مقدار كه حدس بزنيم بين اين حروف و مضامينى كه در سوره هاى هر يك آمده ارتباط خاصى هست.

و چه بسا اگر اهل تحقيق در مشتركات اين حروف دقت كنند، و مضامين سوره هايى را كه بعضى از اين حروف در ابتداى آنها آمده با يكديگر مقايسه كنند، رموز بيشتر برايشان كشف شود.

و اى بسا كه معناى آن روايتى هم كه اهل سنت از على (ع) نقل كرده اند همين باشد، و آن روايت- بطورى كه در مجمع البيان آمده- اين است كه آن جناب فرمود:

" براى هر كتابى نقاط برجسته و چكيده اى است، و چكيده قرآن حروف الفباء است" «1».

[معناى اينكه فرمود:" كَذلِكَ يُوحِي إِلَيْكَ ..."]

" كَذلِكَ يُوحِي إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ اللَّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ... الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ" مقتضاى اينكه گفتيم محور اصلى غرض اين سوره بيان وحى و تعريف حقيقت آن و اشاره به هدف آن و نتائجى كه دارد مى باشد، اين است كه اشاره با كلمه" كذلك" اشاره به شخص وحى باشد يعنى وحى خصوص اين سوره به رسول خدا (ص)، در نتيجه تعريف مطلق وحى نيز هست، چون مطلق وحى را تشبيه كرده به وحيى كه به آن اشاره

نموده، و به مخاطب نشان داده، در نتيجه مضمون آيه مثل اين مى شود كه بگوييم انسان مثل زيد است، در اينجا نيز مى فرمايد: وحى بطور كلى مثل وحى همين سوره است.

و بنا بر اين، جمله" إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ" در معناى اين است كه فرموده باشد" اليكم جميعا" يعنى نظير وحى اين سوره، به همه شما امت هاى بشرى وحى مى شد. و اگر

_______________

(1) مجمع البيان، ج 1، ص 32. ______________________________________________________ صفحه ى 9

اينطور نفرمود، براى اين بود كه دلالت كند بر اينكه وحى يك سنت الهى است كه همواره در نسلهاى بشر جريان داشته، و يك مطلب نوظهور و بى سابقه نيست.

و معناى آيه اين است كه: وحيى كه ما به خصوص شما انبياء يكى پس از ديگرى مى فرستيم، يك سنت جارى و ديرينه است، مثل همين وحيى كه در گرفتن اين سوره دارى مى بينى.

بيشتر مفسرين «1» كلمه" كذلك" را اشاره گرفته اند به وحى، اما نه از آن جهت كه وحى است، بلكه از جهت مفادى كه دارد، و در حقيقت گفته اند اشاره به معارفى است كه اين سوره مشتمل بر آن است. آن وقت از اين گفتار خود نتيجه گرفته اند كه مضمون سوره چيزى است كه خداى تعالى به همه انبياء وحى فرموده، پس وحى اين سوره وحيى است مشترك. ولى خواننده عزيز متوجه شد كه غرض اين سوره و سياق آياتش با گفتار اين مفسرين سازگار نيست.

" الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ"- در اين جملات از اسماء حسناى الهى پنج نام مقدس ذكر شده: 1- عزيز 2- حكيم 3- على 4- عظيم 5-" لَهُ ما

فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ"، و اين جمله به معناى مالك است، و اگر نام مالك را اينطور مشروح ذكر كرده و نيز آن چهار نام ديگر را در اينجا آورد، براى اين است كه اصل وحى را و همچنين سنت جارى بودن آن را تعليل كرده باشد، چون وحى عبارت است از قانون خداوندى كه هدايتگر مردم است به سعادت دنيا و آخرتشان و هيچ كس و هيچ مانعى نيست كه خداى را از تشريع چنين قوانينى باز بدارد، براى اينكه" عزيز" است، يعنى در هر چه اراده كند مغلوب هيچ چيز و هيچ عاملى واقع نمى شود.

و نيز خداى تعالى امر هدايت بندگان خود را مهمل نمى گذارد، و در آن سهل انگارى نمى كند، براى اينكه" حكيم" است، يعنى افعالش همه متقن است، و يكى از آثار متقن بودن عمل اين است كه عمل خود را طورى انجام دهد كه به نتيجه برسد.

و نيز حق خداى تعالى است كه در بندگان خود و امور ايشان به هر طورى كه بخواهد تصرف كند، چون او" مالك" ايشان است، و نيز حق او است كه بندگان به وظيفه پرستش او قيام كنند و او ايشان را به بندگى خود وادار سازد و امر و نهى كند، چون هم" على" است، و هم" عظيم".

_______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 10. ______________________________________________________ صفحه ى 10

پس هر يك از اين پنج اسم سهمى در تعليل اصل وحى دارند، و نتيجه مجموع آنها اين است كه خداى تعالى از هر جهت ولى بندگان است، و جز او ولى ديگرى نيست.

[توضيح اينكه آيه:" تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ ..." در مقام بيان عظمت

وحى و كلام خدا است

" تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ ..."

كلمه" يتفطرن" از مصدر" تفطر" است كه به معناى پاره پاره شدن است، چون كلمه" تفطر" كه مصدر باب تفعل است، از" فطر" گرفته شده، كه به معناى پاره شدن و شكافتن است.

آنچه كه از سياق آيه و نظم كلام- كه در باره بيان حقيقت وحى و آثار و نتائج آن است- به دست مى آيد، اين است كه مراد از" پاره پاره شدن آسمانها از بالاى سر مردم" شكافتن آنها است به وسيله وحيى كه از ناحيه خداى على عظيم نازل مى شود، و فرشتگان آن وحى را از همه آسمانها عبور مى دهند تا به زمين نازل كنند، چون مبدأ وحى خداى سبحان است، و آسمانها به حكم آيه" وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ وَ ما كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِينَ" «1» راه هايى است به سوى زمين.

و اما اينكه چرا جمله" يتفطرن" را مقيد كرد به جمله" من فوقهن"؟ وجهش روشن است، براى اينكه وحى از ما فوق و بالاى سر نازل مى شود، چون از ناحيه خدايى نازل مى شود كه ما فوق هر چيز است، و علو و عظمتى مطلق دارد، قهرا اگر آسمانها شكافته شوند از بالا شكافته مى شوند.

و نيز مى خواهد امر وحى را بزرگ بدارد، از اين جهت كه وحى كلام كسى است كه على و عظيم است، پس از اين جهت كه كلام خدايى است داراى عظمت مطلق و آسمانها در هنگام نزول آن نزديك به پاره پاره شدن مى شود، و از اين جهت كه كلام خدايى است على و داراى علو، اگر آسمانها پاره شوند از بالا پاره مى شوند.

پس آيه شريفه

در مقام بزرگداشت كلام خدا از اين جهت كه در هنگام نزولش از آسمانها عبور مى كند، نظير آيه شريفه" حَتَّى إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّكُمْ قالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ" «2» است كه در مقام بزرگداشت وحى است، از حيث اينكه ملائكه حامل آن _______________

(1) و به تحقيق بالاى سر شما هفت طبقه آفريديم و ما از توجه به خلق غافل نيستيم. سوره مؤمنون، آيه 17.

(2) تا آنكه ترس از دلهاى ملائكه زائل شود، آن وقت از فرشتگان وحى مى پرسند: پروردگارتان چه وحى كرده بود؟ مى گويند: حق را، و او على و كبير است. سوره سبا، آيه 23. ______________________________________________________ صفحه ى 11

به سوى زمين هستند.

و نيز نظير آيه شريفه" لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ" «1» است كه در مقام بزرگداشت وحى است بر فرضى كه بر كوهى نازل شود.

و نيز نظير آيه شريفه" إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا" «2» است كه در مقام بزرگداشت آن از نظر سنگينى و صعوبت عمل آن است. اين آن مطلبى است كه سياق، آن را به دست مى دهد.

ولى ديگر مفسرين «3» آيه را بر دو معناى ديگر حمل كرده اند:

اول اينكه مراد از" تفطر" پاره شدن آسمانها از جلال و عظمت خداى جل جلاله است، هم چنان كه توصيف خدا به على عظيم در آيه قبلى هم مؤيد اين معنا است.

دوم اينكه مراد شكافتن آسمانها از شرك مشركين اهل زمين است، و از اين حرفشان كه مى گفتند:" اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً خدا فرزندى گرفته"، چون عين اين كلام در سوره مريم نيز آمده، و فرموده:" تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ"«4».

صاحبان اين

دو توجيه در باره قيد" من فوقهن" دچار اشكال شده اند، و مخصوصا آنكه وجه دوم را اختيار كرده در باره توجيه قيد مذكور به زحمت افتاده و همچنين در اينكه اتصال جمله" وَ الْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ ..."، به ما قبل را چطور توجيه كنند دست و پا زده اند، كه هر كس به كتب تفسير آنان مراجعه كند بر اين مطلب واقف مى گردد.

[مقصود از استغفار ملائكه براى زمينيان (وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ) درخواست تشريع دين براى آنها است

" وَ الْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ"- يعنى فرشتگان، خداى را از هر چه كه لايق به ساحت قدسش نيست منزه داشته، و او را با شمردن كارهاى جميلش ثنا مى گويند. و يكى از چيزهايى كه لايق ساحت قدس او نيست همين است كه امر بندگان خود را مهمل گذارد، و آنان را به سوى دينى كه خود تشريع مى كند، و از راه وحى ابلاغ مى فرمايد هدايت نكند، با اينكه اين هدايت يكى از كارهايى است كه انجامش از ناحيه خدا جميل و پسنديده است. و از خداى سبحان درخواست مى كنند كه اهل زمين را بيامرزد. و معلوم است كه حصول اين آمرزش سببى دارد كه قبلا بايد حاصل شده باشد، و آن _______________

(1) اگر ما اين قرآن را بر كوهى نازل مى كرديم، آن وقت مى ديدى كه چگونه خاشع مى شد، و از ترس خدا متلاشى مى گشت. سوره حشر، آيه 21.

(2) به زودى سخنى سنگين بر تو القاء مى كنيم. سوره مزمل، آيه 5.

(3) روح المعانى، ج 25، ص 11.

(4) سوره مريم، آيه 90. ______________________________________________________ صفحه ى 12

سبب عبارت است

از پيمودن طريق بندگى، و آنهم احتياج به هدايت خود خدا دارد. پس برگشت درخواست مغفرت براى اهل زمين به اين درخواست است كه خدا براى آنان دينى تشريع كند، و آن گاه كسانى را كه به آن دين مى گروند بيامرزد. پس معناى جمله مورد بحث اين مى شود: كه ملائكه از خداى سبحان درخواست مى كنند كه براى ساكنين زمين از طريق وحى دينى تشريع كند، و آن گاه به وسيله آن دين ايشان را بيامرزد.

شاهد بر اين معنا اين است كه جمله مورد بحث در خلال سياقى واقع شده كه در صدد بيان صفت وحى است. و نيز شاهد ديگرش اين است كه براى اهل زمين طلب مغفرت مى كنند، و معنا ندارد ملائكه براى همه اهل زمين طلب مغفرت كنند، و از خدا بخواهند حتى مشركين را كه مى گفتند" اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً" بيامرزد، با اينكه قبلا از خود ملائكه حكايت كرده بود كه" وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا" «1» پس ناگزير بايد بگوييم منظور از طلب مغفرت، طلب وسيله و سبب مغفرت است، و آن همين است كه نخست براى اهل زمين دينى تشريع كند، تا سپس متدينين به آن دين را بيامرزد.

" أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ"- يعنى آگاه باش كه خداى سبحان بدان جهت كه متصف به دو صفت مغفرت و رحمت است، و او را به نام غفور و رحيم مى خوانيد، ساحت قدسش اقتضاء مى كند كه براى اهل زمين كارى كند و زمينه اى فراهم سازد كه به مغفرت و رحمت او برسند و آن كار همين است كه از راه وحى و رسالت دينى برايشان تشريع كند كه به وسيله آن به

سوى سعادت خود هدايت شوند.

بعضى از مفسرين «2» گفته اند در جمله" أَلا إِنَّ اللَّهَ ..." اشاره اى است به اينكه خداى تعالى هم استغفار ملائكه را قبول كرده، و هم بيشتر از آن مقدارى را كه ملائكه خواسته اند مغفرت و رحمت مى دهد.

" وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ اللَّهُ حَفِيظٌ عَلَيْهِمْ وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكِيلٍ" بعد از آنكه از آيات قبل استفاده شد كه خداى تعالى تنها ولى بندگان خويش است، و جز او ولى ديگرى نيست، و تنها او متولى امور سكنه زمين است كه برايشان دينى تشريع كند، دينى كه خودش بپسندد، و آن را به مقتضاى اسماء حسنا و صفات عليائش از طريق وحى به انبياء به ايشان برساند، و لازمه اين ولايت آن بود كه سكنه زمين غير از او كسى را ولى خود

_______________

(1) فقط براى مؤمنين استغفار مى كنند. سوره مؤمن، آيه 7.

(2) روح المعانى، ج 25، ص 12. ______________________________________________________ صفحه ى 13

نگيرند، اينك در آيه مورد بحث به حال كسانى اشاره مى كند كه به غير از خدا اوليايى براى خود درست كردند، و آنها را در ربوبيت و الوهيت شركاى خدا پنداشتند، آن گاه مى فرمايد:

خدا از آنچه اين طايفه مى كنند غافل نيست، و اعمالشان عليه خود آنان محفوظ مى ماند، تا به زودى بر آن اعمال مؤاخذه شوند، و در اين بين رسول خدا (ص) هيچ مسئوليتى ندارد، چون به جز ابلاغ رسالت وظيفه اى ندارد، نه وكيل مردم است نه از اعمال آنان بازخواست مى شود.

پس اينكه فرمود" اللَّهُ حَفِيظٌ عَلَيْهِمْ" معنايش اين است كه شرك آنان را عليه آنان حفظ مى كند، و همچنين گناهان و اعمال فاسدى مترتب بر شرك ايشان است.

"

وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكِيلٍ"- يعنى اعمال مردم به تو واگذار نشده تا تو آن را برايشان اصلاح كنى، و به اين منظور به سوى دين حق هدايتشان كنى. اين آيه شريفه لحنش لحن تسليت دادن به رسول خدا (ص) است.

بحث روايتى [(نقل و نقد رواياتى در باره حروف مقطعه قرآن)]

در الدر المنثور است كه ابن اسحاق و بخارى در تاريخ خود، و ابن جرير به سندى ضعيف از ابن عباس، از جابر بن عبد اللَّه ابن رباب روايت كرده اند كه گفت: روزى ابو ياسر بن اخطب با جمعى از مردان يهود به رسول خدا (ص) عبور مى كردند، در حالى كه آن جناب اول سوره بقره را مى خواند كه مى فرمايد:" الم ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ". از بين آن جمع برادر ابو ياسر، حى بن اخطب به آن جمع ملحق شد، و گفت: هيچ مى دانيد؟ به خدا سوگند من از محمد شنيدم كه از جمله آنچه به وى وحى شده اين را مى خواند:" الم ذلِكَ الْكِتابُ" پرسيدند راستى تو خودت شنيدى؟ گفت: آرى.

پس يهوديان نزد رسول خدا (ص) شدند و گفتند: اى محمد يادت نيست كه در ضمن آنچه به تو وحى شده مى خواندى:" الم ذلِكَ الْكِتابُ"؟ فرمود: بلى درست است. گفتند: آيا جبرئيل اين را از ناحيه خدا برايت آورده؟ فرمود: آرى. گفتند: با اينكه خداوند قبل از تو هم انبيايى فرستاده، و ما سراغ نداريم كه هيچ پيغمبرى مدت سرورى و مقدار عمر امتش را دانسته باشد غير از تو كه در اين كلام خود از آن خبر مى دهى؟ در همين بين حى بن أخطب به عده اى كه همراهش بودند گفت:" الف" يك،

و" لام" سى، و" ميم" چهل، جمعا مى شود هفتاد و يك، و آيا شما مى خواهيد به دين پيغمبرى درآييد كه ______________________________________________________ صفحه ى 14

مدت سرورى اش و عمر امتش مجموعا هفتاد و يك سال است.

آن گاه رو كرد به رسول خدا (ص) و گفت: اى محمد آيا غير از" الم" حرف ديگرى هم هست؟ فرمود: بله، پرسيد: چيست؟ فرمود:" المص" حى بن اخطب گفت: (عجب) اين از اولى سنگين تر و طولانى تر است، چون" الف" يك و" لام" سى و" ميم" چهل" و صاد" نود است كه جمعا صد و شصت و يك مى شود. اى محمد آيا غير از اينهم هست؟ رسول خدا (ص) فرمود: بله، پرسيد چيست؟ فرمود:" الر" گفت اينكه از آن دو سنگين تر و طولانى تر است، چون" الف" يك و" لام" سى و" راء" دويست است كه جمعا دويست و سى و يك مى شود.

حال بگو ببينيم باز هم هست؟ فرمود: بله" المر" حى گفت اين ديگر از آنها سنگين تر و بلندتر است" الف" يك و" لام" سى و" ميم" چهل و" راء" دويست كه جمعا دويست و هفتاد و يك.

سپس حى بن اخطب گفت: اى محمد امر تو بر ما مشتبه شد نمى دانيم دوران نبوتت كوتاه است يا بلند؟ آن گاه برخاستند كه بروند برادر او ابو ياسر به او و همراهانش از علماى يهود گفت نظر شما چيست؟ آيا به راستى همه اين مدت ها يعنى" 71" و" 161" و" 231" و" 271" را به محمد داده اند كه جمعا هفتصد و سى و چهار سال باشد؟ آنها نيز گفتند: امر او براى ما مشتبه است.

راويان نامبرده معتقدند كه آيات" هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ

آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ ..." در خصوص همين يهوديان نازل شده «1».

مؤلف: و نيز الدر المنثور قريب به اين مضمون از ابن منذر، از ابن جريح نقل كرده.

قمى هم نظير آن را در تفسير خود از پدرش از ابن رئاب، از محمد بن قيس، از ابى جعفر (ع) نقل كرده «2». و در اين روايت نيامده كه رسول خدا (ص) هم حساب ابجد يهوديان و يا متشابه بودن حروف مقطعه را امضاء كرده باشد، خود يهوديان هم دليلى براى گفته خود نياورده اند، در سابق هم گفتيم كه آيات متشابه قرآن غير از حروف مقطعه اى است كه در آغاز بعضى سوره ها آمده.

و در معانى الاخبار به سند خود از جويريه از سفيان ثورى روايت آورده كه گفت: من _______________

(1) الدر المنثور، ج 1، ص 23.

(2) تفسير قمى، ج 1، ص 97. ______________________________________________________ صفحه ى 15

به جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب (ع) عرضه داشتم يا بن رسول اللَّه (ص) معناى اين كلمات از كتاب خداى عز و جل كه مى فرمايد:" الم"،" المص"،" الر"،" المر"،" كهيعص"،" طه"،" طس"،" طسم"،" يس"،" ص"،" حم"،" حم عسق"،" ق" و" ن" چيست؟

امام صادق (ع) فرمود: اما" الم" كه در اول سوره بقره است معنايش" انا اللَّه الملك" است، يعنى منم اللَّه سلطان. و اما" الم" كه در اول سوره آل عمران است معنايش" انا اللَّه المجيد" است، يعنى منم خداى مجيد. و معناى" المص"" انا اللَّه المقتدر الصادق" است يعنى منم خداى مقتدر صادق. و معناى" الر" اين است كه" انا اللَّه الرؤف"، منم خداى رؤوف. و معناى" المر" اين است كه

منم خداى محيى و مميت و رزاق. و معناى" كهيعص" اين است كه منم كافى و هادى و ولى و عالم و صادق الوعد. و" طه" خود يكى از اسماء رسول خدا است، و معنايش" يا طالب الحق الهادى اليه" است يعنى اى كه طالب حق و هدايت كننده خلق به سوى آنى، ما قرآن را به سويت نازل نكرديم كه خود را از اندوه براى كفار به سختى و مشقت بيندازى بلكه فرستاديم تا به وسيله آن نيكبخت باشى.

و اما" طس" معنايش" انا الطالب السميع" است، يعنى منم طالب شنوا. و اما" طسم" معنايش منم طالب شنواى مبدى و معيد، و اما" يس" آن نيز يكى از اسماء رسول خدا (ص) است، و معنايش" يا ايها السامع للوحى و القرآن الحكيم انك لمن المرسلين على صراط مستقيم هان اى شنواى وحى و قرآن حكيم به درستى كه تو قطعا از فرستادگان خدايى كه بر صراط مستقيم و مهيمن بر آنى" است.

و اما" ص" نام چشمه اى است كه از زير عرش مى جوشد، و همين صاد بود كه رسول خدا (ص) در معراج از آن وضو گرفت، و جبرئيل روزى يك بار داخل آن مى شود و در آن فرو مى رود، و سپس بيرون آمده بال خود را تكان مى دهد، و هيچ قطره اى از بالش نمى چكد و نمى پرد، مگر آنكه خدا از آن فرشته اى خلق مى كند، تا او را تسبيح و تقديس و تكبير و حمد بگويد تا روز قيامت.

و اما" حم" معنايش حميد مجيد است. و اما" حم عسق" معنايش حليم، مثيب (ثواب دهنده) عالم، سميع، قادر، قوى، است. و اما" ق" نام كوهى است كه

محيط به زمين است و سبزى آسمان هم از آن است، و به وسيله آن كوه است كه خدا زمين را از اينكه اهلش را بلرزاند حفظ كرده. و اما" ن" نام نهرى است در بهشت كه خداى تعالى دستور داد منجمد شو، منجمد شد، و مداد گشت و به قلم فرمود: بنويس قلم هم در كتاب لوح محفوظ سطرگيرى ______________________________________________________ صفحه ى 16

كرد، و آنچه كه بود و تا قيامت خواهد بود همه را نوشت پس مداد از نور و قلم از نور و لوح هم لوحى از نور بود.

سفيان اضافه مى كند سپس عرضه داشتم: يا بن رسول اللَّه! امر لوح و قلم و مداد را بيشتر برايم توضيح بده، و آنچه خدا به تو تعليم داده تعليمم ده. فرمود: يا بن سعيد اگر تو اهليت براى پاسخ دادنم نداشتى جوابت را نمى دادم، پس (بدانكه) نون" ن" نام فرشته اى است كه آن را به قلم كه آن نيز فرشته اى است مى دهد، و قلم هم به لوح كه آن نيز فرشته اى است مى دهد، و لوح هم به اسرافيل و اسرافيل به ميكائيل و او به جبرئيل مى دهد، و جبرئيل هم به انبياء و رسولان خدا (صلوات اللَّه عليهم). سفيان مى گويد: آن گاه امام فرمود: برخيز كه بيش از اين برايت خطرى است «1».

مؤلف: ظاهر آنچه در اين روايات آمده كه غالب حروف مقطعه را به اسماء حسناى خدا معنا كرده، اين است كه اين حروف از اسماء خدا گرفته شده، حال يا از اول آنها مانند" ميم" كه فرمود از ملك و مجيد و مقتدر گرفته شده، و يا از وسط مانند" لام" از اللَّه و"

ياء" از" ولى"، پس اين حروف مقطعه اشاراتى هستند بر اساس رمز، كه هر يك به يكى از اسماء خدا اشاره مى كنند، و اين معنا از طرق اهل سنت از ابن عباس و ربيع بن انس و ديگران نيز روايت شده. ولى بر خواننده پوشيده نيست كه رمز، اصولا وقتى به كار برده مى شود كه گوينده نمى خواهد ديگران از آنچه او به مخاطب خود مى فهماند سر در آورند، و به اين منظور مطلب خود را با رمز به مخاطب مى رساند تا هم مخاطبش بفهمد و هم ديگران نفهمند، و اين اسماء حسنايى كه در اين روايت حروف مقطعه اوائل سوره ها را رمز آن دانسته، اسمايى است كه در بسيارى از موارد از كلام خداى تعالى به آنها يا بطور اجمال و يا بطور تفصيل، تصريح و اشاره شده با اين حال ديگر هيچ فايده اى براى اين رمز گويى تصور نمى شود.

پس بايد براى اين روايات به فرضى كه صحيح باشد، و به راستى از معصوم (ع) صادر شده باشد فكر وجه ديگرى كرد، و آن اين است كه آن را حمل كنيم بر اينكه اين حروف دلالت بر آن اسماء دارد، ولى نه به دلالت وضعى. در نتيجه رمزهايى خواهد بود كه منظور و مراد آن بر ما پوشيده است، و به مرتبه هايى از آن معانى دلالت دارد، كه براى ما مجهول است، چون آن مراتب نامبرده دقيق تر و رقيق تر و بلندپايه تر از فهم ما است.

مؤيد اين توجيه تا اندازه اى اين است كه يك حرف نظير" ميم" را در چند جا به چند

_______________

(1) معانى الاخبار، ط انتشارات اسلامى، ص 22. ______________________________________________________ صفحه ى 17

معناى مختلف تفسير كرده.

و همچنين رواياتى كه مى گويد اين حروف از حروف اسم اعظم است.

و اينكه داشت:" و اما قاف به معناى كوهى است محيط به زمين كه سبزى آسمان از رنگ آن است ..."، و نيز روايت قمى كه در تفسيرش وارد شده، و نيز به چند طريق از طرق اهل سنت از ابن عباس و ديگران در اين باره آمده، به نظر درست نمى رسد.

در بعضى از رواياتى كه از ابن عباس نقل شده آمده: قاف كوهى است از زمرد، كه محيط است بر دنيا، و دو طرف آسمان به آن كوه چسبيده، و كوه نامبرده پايه آسمان است. و در بعضى ديگر آمده خداى تعالى كوهى خلق كرده به نام كوه قاف، كه محيط بر اقيانوسها است، و آسمان دنيا روى آن قرار دارد و در آنجا هفت زمين و هفت دريا و هفت آسمان است.

و در بعضى از روايات ابن عباس آمده: خدا كوهى خلق كرده به نام قاف كه محيط بر عالم است و رگ و ريشه هايش تا صخره اى كه زمين روى آن قرار دارد فرو رفته، هر وقت خدا بخواهد يك شهر يا قريه را دستخوش زلزله سازد به آن كوه دستور مى دهد تا آن ريشه از ريشه هاى خود را كه در زير آن قريه واقع شده حركت دهد، و در نتيجه در آن قريه زلزله ايجاد كند، به همين جهت است كه مى بينيم در يك قريه زلزله مى شود، و قريه هاى مجاورش تكان نمى خورد.

علت درست نبودن اين حرف اين است كه خيلى شبيه به اسرائيليات است، (كه در بين روايات ما رخنه كرده). و اگر جمله" خداوند به وسيله آن زمين را از

اينكه اهلش را بلرزاند جلوگيرى مى كند" نبود، ممكن بود به نوعى تاويل روايت را اينطور توجيه كنيم، كه مراد از كوه محيط بر زمين كره هوا است.

و اما اينكه داشت" طه" و" يس" از اسماء رسول خدا (ص) است، و تفسيرى كه براى اين دو كلمه كرده بود، نيز بايد به همان معنايى كه ما در باره كوه قاف كرديم حمل شود، هم چنان كه روايات بسيارى كه از طرق عامه و خاصه وارد شده كه" طه" و" يس" از اسماء رسول خدا (ص) است، بر همين معنا حمل مى شود.

و اما اينكه داشت" ن" نام نهرى است كه خدا آن را مداد كرد، و قلم به امر او با آن مداد بر لوح بنوشت، آنچه را بوده و تا قيامت خواهد بود. و نيز اينكه داشت: مداد و قلم و لوح از نورند. و اينكه داشت: مداد و قلم و لوح همه فرشتگانند، خود بهترين شاهد است بر اينكه آنچه از عرش و كرسى و لوح و قلم و نظائر آن در كلام خداى تعالى آمده، و آنچه كه در كلام رسول خدا (ص) و ائمه (ع) برايش تفسير كرده اند، همه از باب تمثيل است، و منظور از اين تعبيرها و بيانات نزديك كردن معارف حقيقى است از افقى دور به افقى نزديك تر به فهم مردم عامى، و خواسته اند يك امر غير محسوس را به منزله محسوس ______________________________________________________ صفحه ى 18

فرض نموده، آن وقت در باره اش حرف بزنند.

و نيز در معانى الاخبار به سند خود از ابو بصير از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود:" الم" حروفى هستند از اسم اعظم خدا كه تكه تكه

آن در قرآن آورده شده، و رسول خدا (ص) و امام مى توانند آنها را تركيب نموده، اسم اعظم را درست كنند، آن وقت هر گاه با آن اسم اعظم دعا كنند مستجاب مى شود «1».

مؤلف: اين مضمون به چند طريق از اهل سنت از ابن عباس و غيره نيز روايت شده، و ما در تفسير سوره اعراف آنجا كه راجع به اسماى حسنى بحث مى كرديم، گفتيم كه اسم اعظمى كه اثرى خاص به خود را دارد، از قبيل الفاظ نيست، و آنچه روايت در باره آن وارد شده كه ظاهرش اين است كه اسمى است مركب از حروف لفظى، بايد به نوعى تاويل كه مناسب با آن روايت باشد تاويل گردد.

و نيز در همان كتاب به سند خود از محمد بن زياد و محمد بن سيار از امام عسكرى (ع) روايت كرده كه فرمود: قريش و يهود قرآن را تكذيب كردند و گفتند: سحرى است آشكار كه خود محمد درست كرده، و خداى تعالى در پاسخشان فرمود:" الم ذلِكَ الْكِتابُ" يعنى اى محمد اين كتابى كه ما بر تو نازل كرديم، از همين حروف الفباء است كه شما نيز لغات خود را از آن تركيب مى كنيد، (اگر الفباى شما 28 حرف است قرآن نيز 28 حرف است نه بيشتر)، پس شما هم اگر راست مى گوييد مثل آن را بياوريد، و ساير گواهان خود را هم با خود همدست كنيد- تا آخر حديث «2».

مؤلف: اين حديث از تفسير امام عسكرى نقل شده كه سندش ضعيف است.

و در تفسير قمى در روايات ابى الجارود از امام ابى جعفر (ع) آمده كه در تفسير جمله" يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ" فرمود:

يعنى پاره پاره مى شوند «3».

و در كتاب جوامع الجامع در ذيل جمله" وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ" مى گويد:

امام صادق (ع) فرمود: يعنى براى مؤمنين كه در زمين هستند «4».

مؤلف: در مجمع البيان «5» از آن جناب روايتى به همين معنا آورده. و قمى «6» هم آن را بدون آوردن نام آن جناب نقل كرده.

_______________

(1) معانى الاخبار، ص 23.

(2) معانى الاخبار، ص 24.

(3) تفسير قمى، ج 2، ص 268.

(4) جوامع الجامع، ص 412.

(5) مجمع البيان، ج 9، ص 22.

(6) تفسير قمى، ج 2، ص 368.

ترجمه آيات و اين چنين به سويت وحى كرديم قرآنى عربى را تا مردم مكه و پيرامون آن را انذار كنى و از روز جمع (قيامت) كه شكى در آن نيست بترسانى، روزى كه دسته اى در بهشت و دسته اى در جهنم خواهند بود (7).

اگر خدا مى خواست مى توانست همه را امتى واحد قرار دهد، اما (سنتش بر اين قرار گرفته كه) هر كس را بخواهد در رحمتش داخل سازد، و ستمگران هيچ سرپرست و ياورى نداشته باشند (8).

______________________________________________________ صفحه ى 20

آيا به راستى غير از خدا اوليائى گرفته اند؟ در حالى كه ولى (مردم) تنها خداست و تنها او مردگان را زنده مى كند، و تنها او بر هر چيز قادر است (9).

و در هر چيز كه اختلاف كنيد داورى در آن به عهده خدا است، متوجه باشيد كه اين خدا است كه پروردگار من است، و من تنها بر او توكل مى كنم، و به سوى او باز مى گردم (10).

او كه پديد آورنده آسمانها و زمين است، و از جنس خود شما برايتان همسرانى آفريد، و نيز براى چارپايان جفت خلق كرد، و به اين وسيله

نسل شما و چارپايان را زياد كرد. هيچ چيزى مثل او نيست، و او شنوا و بينا است (11).

كليدهاى رحمت آسمانها و زمين از آن او است، روزى را براى هر كس بخواهد گشاده مى كند، و براى هر كه بخواهد تنگ مى گيرد، آرى او به هر چيزى داناست (12).

بيان آيات اين آيات فصل دوم از آيات اين سوره است كه در آن نيز مساله وحى را معرفى مى كند. چيزى كه هست در اين آيات وحى را از نظر نتائجى كه مترتب بر آن است معرفى مى كند، هم چنان كه در فصل سابق خود آن را معرفى مى كرد و به آن اشاره مى نمود.

در اين فصل مى فرمايد: غرض از وحى انذار مردم است، و مخصوصا انذارى كه مربوط به روز قيامت است، روزى كه همه مردم در آن جمع مى شوند و گروهى به سوى بهشت، و گروهى ديگر به سوى آتش مى روند.

چون اگر مردم به چنين روزى تهديد و انذار نشوند، دعوت دينى به نتيجه نمى رسد و تبليغ دينى سودى نمى بخشد. آن گاه اين نكته را بيان مى كند كه دو دسته شدن مردم چيزى است كه مشيت خداى سبحان به آن تعلق گرفته، و به همين منظور دين را براى مردم تشريع كرده، و از راه وحى مردم را از روز جمع انذار نموده، چون او ولى مردم است، و آنها را بعد از مردن زنده مى كند، و بين آنان در آنچه اختلاف مى كردند حكم مى فرمايد.

آن گاه رشته كلام به مساله توحيد ربوبيت كشيده مى شود، و اينكه به جز خداى تعالى ربى نيست، چون صفاتى كه رب بايد داشته باشد مختص به خداست، و هيچ شريكى در

هيچ يك از آن صفات شركت ندارد.

[دعوت پيامبر اسلام (ص) جهانى، ولى تدريجى و مرحله به مرحله بوده است

" وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ قُرْآناً عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها" كلمه" كذلك" اشاره به وحيى است كه از سياق آيات قبل فهميده مى شود. و" أُمَ ______________________________________________________ صفحه ى 21

الْقُرى مكه مكرمه است. و مراد از انذار مكه، انذار اهل مكه است. و مراد از" مَنْ حَوْلَها" ساير نقاط جزيرة العرب است، يعنى آنهايى كه در خارج مكه زندگى مى كنند. مؤيد اين معنا كلمه" عربيا" است، چون مى فرمايد: بدين جهت قرآن را عربى نازل كرديم كه عربى زبانها را انذار كنى.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه اگر غرض از نازل كردن قرآن فقط انذار عرب زبانها باشد با جهانى بودن قرآن نمى سازد.

جوابش اين است كه دعوت پيامبر اسلام در جهانى شدنش تدريجى و مرحله به مرحله بوده، در مرحله اول به حكم آيه شريفه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" «1» مامور بود تنها فاميل خود را دعوت كند، و در مرحله دوم به حكم آيه شريفه" قُرْآناً عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ" «2» مامور شده آن را به عموم عرب ابلاغ كند، و در مرحله سوم به حكم آيه" وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ" «3» مامور شده آن را به عموم مردم برساند.

يكى از ادله اى كه مى رساند كه چنين مراتبى در دعوت اسلام بوده، آيه شريفه" قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ- تا جمله- إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ" «4» است، چون آن طورى كه از سياق سوره برمى آيد خطاب در آن به كفار قريش است، مى فرمايد: اين قرآن هدايت و

تذكر براى تمام عالميان است و اختصاص به يك قوم و دو قوم ندارد، و چون كتابى است همگانى ديگر معنا ندارد كه رسول خدا (ص) از عرب مطالبه اجر و پاداش كند.

علاوه بر اينكه در اين معنا هيچ حرفى نيست كه دعوت به اسلام شامل اهل كتاب و مخصوصا يهود و نصارى نيز مى شود، (چون در قرآن بارها به اهل كتاب خطابها كرده، و ايشان را به پذيرفتن دين دعوت فرموده). و نيز مسلم تاريخ است كه مردمى از غير عرب اسلام را پذيرفته اند، مانند سلمان ايرانى، و بلال حبشى، و صهيب رومى.

بعضى از مفسرين «5» گفته اند: مراد از جمله" مَنْ حَوْلَها" سائر اقوام بشريت غير عرب است، و مؤيد اين احتمال آن است كه از مكه تعبير فرموده به" أُمَّ الْقُرى يعنى مركز تمامى شهرهاى دنيا و گر نه مى فرمود: مكه.

_______________

(1) سوره شعراء، آيه 214.

(2) سوره حم سجده، آيه 3.

(3) سوره انعام، آيه 19.

(4) سوره ص، آيه 86 و 87.

(5) مجمع البيان، ج 9، ص 22. ______________________________________________________ صفحه ى 22

و اين آيه شريفه بطورى كه ملاحظه مى فرماييد وحى را از نظر نتيجه و هدفش معرفى مى كند، كه وحى عبارت است از انذار مردم از طريق القاء الهى، و نبوت هم همين است، پس وحى القايى است الهى به غرض نبوت و انذار.

" وَ تُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَ فَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ" اين جمله عطف است بر كلمه" تنذر" كه در اول آيه است، و اين عطف از قبيل عطف خاص بر عام است كه معمولا در مواردى اينطور عطف مى كنند كه خاص اهميت مخصوص دارد، پس در آيه

مورد بحث مى خواهد بفرمايد: ما اين قرآن را بر تو نازل كرديم تا مردم را از خدا بترسانى و انذار كنى، و مخصوصا از غضبش در روز قيامت انذار نمايى.

و كلمه" يوم الجمع" مفعول دوم براى جمله" تنذر" است، نه اينكه ظرف آن باشد، (توضيح اينكه: نمى خواهد بفرمايد در روز قيامت انذار كنى بلكه مى خواهد بفرمايد: مردم را از روز قيامت انذار كنى و بترسانى). و منظور از" روز جمع" روز قيامت است كه خداى تعالى در جاى ديگر در باره اش فرموده:" ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ ... فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ" «1».

و جمله" فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَ فَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ" در مقام تعليل و دفع توهمى است كه ممكن است به ذهن كسى بيايد، گويا فرموده: چرا از روز جمع انذارشان كند؟ آن گاه در پاسخ فرموده: براى اينكه در آن روز يك دسته بهشتى و دسته ديگر جهنمى مى شوند، يعنى به دو دسته تقسيم مى گردند، يكى سعيد و داراى پاداش و ديگرى شقى و معذب. پس بايد انذار بشوند تا از راه شقاوت بپرهيزند، و از پرتگاه هلاكت كنار آيند.

[شرح مفاد آيه:" وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً" و نقد و رد وجوهى كه پيرامون آن گفته شده است

" وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً ..."

از آنجا كه آيات اين فصل در صدد بيان اين معنا است كه انذار مردم لازم است، به همين جهت نبوت يك حاجت ضرورى بشر است، چون مردم در روز قيامت دو طايفه مى شوند، و از آنجايى كه در چنين مقامى زودتر از هر چيز اين سؤال به ذهن مى دود كه اگر بهانه براى فرستادن

پيامبران اين است كه عده اى از بندگان خدا دوزخى نشوند، چرا از همان اول مردم را يك جور خلق نكرد تا دو دسته نشوند و چرا بين آنها امتياز قائل شد، تا بعضى بهشتى و بعضى دوزخى گردند، مى خواست همه را يكسان و داراى يك صفت خلق كند، تا همه راه بهشت را طى كنند، و آن وقت احتياجى به مساله نبوت و انذار پيش نيايد؟ لذا در

_______________

(1) سوره هود، آيه 103- 105. ______________________________________________________ صفحه ى 23

پاسخ از اين سؤال ذهنى فرمود:" و اگر خدا مى خواست همه را يك جور خلق مى كرد ..." (و ان شاء اللَّه به زودى روشن مى گردد كه چرا خدا نخواست).

" وَ لكِنْ يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ ما لَهُمْ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ"- كلمه" لكن" به اصطلاح استدراك است، مى خواهد بفرمايد ممكن نيست تمامى بشر امتى واحده باشند، به اين بيان كه سنت خداى تعالى بر اين جارى شده كه مردم يكسان نباشند، و نخواسته كه يكسان و يك جور باشند، و دليل بر اينكه مى خواهد بفرمايد سنت هميشگى خدا چنين است، جمله" يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ" است كه چون با صيغه مضارع آمده بر استمرار دلالت دارد، و مى فهماند كه خدا همواره چنين است، نه براى يك بار و دو بار، و گر نه مى فرمود:" و لكن أدخل من يشاء" و يا عبارتى نظير آن.

در اين آيه شريفه بين" من يشاء" و" الظالمون" مقابله افتاده، و اين خود مى فهماند كه مراد از" من يشاء" غير ظالمين است، در نتيجه معنا چنين مى شود: خدا غير ظالمين را داخل رحمت خود مى كند، و اما ظالمين يار و مددكارى ندارند. حال

ببينيم منظور از" ظالمين" چيست؟ در سوره اعراف ظالمين را به معاندينى كه منكر معادند تفسير نموده مى فرمايد:" فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُونَ" «1».

و از سوى ديگر بين" داخل كردن در رحمت خود" و بين" ولى و ياور نداشتن كفار" مقابله انداخته، و مى فهماند آنهايى كه داخل در رحمت خدا مى شوند، هم ولى دارند كه وليشان خداست، و هم نصير. و در مقابل آنهايى كه ولى و ناصر ندارند داخل در رحمت او نمى شوند، و نيز مى فهماند مراد از رحمت، بهشت است، و لازمه نداشتن ولى و ناصر، جهنم است.

در نتيجه حاصل معناى آيه اين مى شود كه: خداى سبحان نبوت و انذار را كه نتيجه وحى است بدين جهت مقدر و مقرر كرد كه مى دانست به زودى يعنى در قيامت مردم دو دسته مى شوند، لذا مقدر كرد تا مردم از داخل شدن در زمره دوزخيان بپرهيزند.

و اگر خدا مى خواست همه را يك امت قرار مى داد و همه يك جور مى شدند، و در قيامت دو دسته نمى گشتند، و آن وقت ديگر علت و بهانه اى براى فرستادن انبياء و انذار خلق _______________

(1) پس جار زنى در بين آنان جار مى زند كه لعنت خدا بر ظالمان، يعنى آنهايى كه از راه خدا جلوگيرى مى كنند و آن را كج و معوج مى خواهند، و نيز به آخرت كفر مى ورزند. سوره اعراف، آيه 44 و 45. ______________________________________________________ صفحه ى 24

نبود، و نيز ديگر وحيى نمى شد، و ليكن خداى تعالى اين را نخواسته، بلكه سنتش بر اين جارى شده كه خودش متولى و عهده دار يك طايفه از مردم

باشد، و آن طايفه غير ستمگر است. خواست تا آنها را داخل در رحمت خود يعنى بهشت كند، و امر طايفه ديگر را كه همان ستمگران باشند بر عهده نگيرد، و در نتيجه ولى و ناصرى نداشته باشند و سرانجامشان به سوى دوزخ باشد، و از آتش خلاصى نداشته باشند.

پس از آنچه گذشت اين معنا روشن گرديد كه مراد از يك امت كردن مردم اين است كه همه را يك جور خلق كند، حال يا اينكه همه را به بهشت ببرد، و يا همه را به دوزخ، چون خداى تعالى ملزم نيست به اينكه سعداء را داخل بهشت و اشقياء را داخل جهنم كند، بلكه اگر مى خواست مى توانست اين كار را نكند، و ليكن چون خواسته، مى كند و بين دو فريق از نظر سرنوشت آخرت فرق مى گذارد، چون سنتش بر اين جريان يافته، و به همين نيز وعده داده، و او خلف وعده نمى كند.

و در عين حال باز هم قدرتش مطلق است، و به عموميتش باقى است، و چنان نيست كه دستبند به دست خود زده باشد، و نتواند احكام خود را تغيير دهد. پس جمله" وَ تُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لا رَيْبَ فِيهِ" تا آخر آيه دوم- در معناى آيه سوره هود است كه مى فرمايد:" إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِمَنْ خافَ عَذابَ الْآخِرَةِ ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ" «1» تا آخر هفت آيه- كه لازم است به آنها مراجعه كنيد و با دقت مطالعه بفرماييد.

بعضى از مفسرين «2» گفته اند: منظور از يك امت كردن مردم اين است كه همه را با ايمان كند و داخل در بهشت نمايد.

در كشاف گفته: معناى آيه اين است كه

اگر پروردگار تو مى خواست اعمال قدرت كند، و همه را مجبور بر ايمان كند مى كرد، و ليكن او خواسته تا حكمت خود را اعمال كند، يعنى نخست، مردم را تكليف كند، و وظائفى برايشان معين سازد، و آن گاه به اختيار خودشان واگذار نمايد تا مؤمنين به اختيار خود داخل در رحمت او شوند، و منظور از" من يشاء" هم همين مؤمنينند، چون آنان را در مقابل ظالمين قرار داده، و ظالمين را بدون ولى و ناصر در عذاب خود رها كرده است.

_______________

(1) در اين خود آيتى است براى هر كس كه از عذاب آخرت بترسد، آخرتى كه روز جمع شدن مردم در يك جا است. سوره هود، آيه 103.

(2) روح المعانى، ج 25، ص 14. ______________________________________________________ صفحه ى 25

صاحب كشاف سپس بر گفته خود استدلال كرده به آيه شريفه" وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها" «1» و به آيه" وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعاً" «2» و دليل بر اينكه معناى آيه اجبار كردن مردم بر ايمان است، جمله" أَ فَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ" مى باشد. «3»

ولى گفتار زمخشرى و استدلالش درست نيست، براى اينكه همانطور كه ملاحظه فرموديد آيات شريفه در مقام تعريف وحى از حيث نتيجه و آثار آن است، و اينكه علت احتياج مردم به وحى اين است كه مردم در قيامت دو دسته مى شوند، و جمله" وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً" در اين صدد است كه بفرمايد خدا مجبور و ملزم نيست كه مردم را داخل در رحمت خود كند بلكه مى تواند اين كار را نكند. و براى رساندن اين معنا كافى است

كه مردم را دسته دسته نكند، بلكه همه را يك امت بسازد، حال يا همه جهنمى و يا همه بهشتى. و اما اينكه همه را مؤمن بسازد، اين ديگر مقتضاى سياق نيست.

و اما استدلالى كه به آن دو آيه كرد، آن نيز درست نيست، براى اينكه سياق آن دو آيه غير سياق آيه مورد بحث است. منظور از آن دو آيه گفتگو در باره ايمان اجبارى نيست، و ما در اين كتاب در تفسير آن دو آيه همين معنا را مطرح نموديم.

بعضى ديگر از مفسرين «4» گفته اند: مناسب تر به سياق آن است كه بگوييم منظور از امت واحده كردن مردم، اين است كه همه را كافر كند، هم چنان كه در آيه" كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ" «5» منظور از امت واحده اين است كه مردم همه بى دين بودند، بعدا خدا انبياء را برگزيد و به سوى دين دعوتشان كرد.

پس معناى آيه مورد بحث اين مى شود كه اگر خدا مى خواست مردم را يك امت قرار مى داد تا همه كافر باشند يعنى انبيايى به سوى ايشان گسيل نمى داشت تا انذارشان كنند، و هم چنان بر كفر خود باقى مى ماندند،" وَ لكِنْ يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ" يعنى و ليكن چون خدايى است رحيم، و رحمتش اقتضاء دارد كه اشخاص قابل رحمت را داخل در رحمت خود

_______________

(1) و اگر مى خواستيم به هر كسى هدايتش را مى داديم. سوره الم سجده، آيه 13.

(2) و اگر پروردگار تو مى خواست تمامى افراد روى زمين همه و همه ايمان مى آوردند. سوره يونس، آيه 99.

(3) تفسير كشاف، ج 4، ص 211.

(4) روح المعانى، ج 25، ص 15.

(5) مردم يك امت

بودند، بعدا خدا انبياء را مبعوث كرد. سوره بقره، آيه 213. ______________________________________________________ صفحه ى 26

كند، لذا پيغمبرانى به سوى همگى آنان گسيل داشت تا انذارشان كنند، در نتيجه آنهايى كه از دعوت انبياء متاثر مى شوند بشوند، و خدا در دنيا موفق به ايمانشان و اطاعتشان بفرمايد، تا در آخرت داخل رحمتشان كند، و دسته اى ديگر كه از دعوت انبياء متاثر نمى شوند، يعنى ستمكاران، در دنيا كافر بمانند، و در آخرت به سوى دوزخ رهسپار شوند، بدون اينكه ولى و ناصرى داشته باشند.

اين تفسير هم به نظر ما درست نيست، به دو دليل:

اول اينكه مراد از امت واحده بودن مردم در آيه 213 بقره، كه آيه مورد بحث را به آن قياس كردند، اتفاق تمامى مردم در كفر نيست، نمى خواهد بفرمايد: مردم همه كافر بودند و پس از آن خدا انبياء را برگزيد (چون قبل از بعثت انبياء ايمانى نبود تا كفرى باشد) بلكه مراد همانطور كه در تفسير آن آيه در سوره بقره گذشت اين است كه مردم از نظر معاش اختلافى نداشتند. و به فرضى كه ما تسليم شويم و بگوييم: مراد همان است كه شما گفتيد، ناگزير بايد بپذيريم كه بين اين دو آيه تناقض روشنى هست، و آن اين است كه آيه مورد بحث مى فرمايد مردم متفرق بودند و همه يك جور نبودند، و آيه سوره بقره مى گويد مردم همه يك جور بودند، و تفاوتى با هم نداشتند. و اگر اين مفسرين در پاسخ اشكال ما بگويند: آيه سوره بقره دلالت دارد بر اينكه مردم به حسب طبع يك جور بودند، نه اينكه در خارج هم يك جور باشند، (و با در نظر

گرفتن اين نكته ديگر تناقضى پيش نمى آيد، آن آيه مى فرمايد: مردم همه يك طبيعت داشتند، و اين آيه مى فرمايد اگر خدا مى خواست كارى مى كرد كه مردم در خارج هم يك جور باشند) اين پاسخ درست نيست، براى اينكه لازمه اش آن است كه در باره آيه سوره بقره بگوييم: مردم همه طبيعت كفر داشتند، در حالى كه آيات زيادى از قرآن كريم دلالت دارد بر اينكه مردم بر حسب طبيعت و فطرت اصلى خود مؤمن بودند، مانند آيه شريفه" وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها" «1».

دليل دوم اينكه نتيجه اين معنا آن است كه جمله" وَ لكِنْ يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ" ديگر در مقابل جمله" و الظالمون ..." قرار نگيرد، و گفتن اين حرف دليل مى خواهد مگر اينكه چيزى در تقدير گرفته شود، تا باز هم مقابله اى كه كلام آن را افاده مى كند محفوظ بماند.

_______________

(1) و قسم به نفس و آن كه او را نيكو بيافريد و به او شر و خيرش را الهام كرد. سوره شمس، آيه 6 و 7. ______________________________________________________ صفحه ى 27

[بيان انحصار ولايت در خداى سبحان و احتجاجاتى براى اينكه بايد فقط خدا ولى گرفته شود]

" أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ ... فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ" كلمه" أم" به طورى كه زمخشرى «1» گفته معناى انكار را مى رساند.

بعد از آنكه در آيه قبلى اين معنا را خاطرنشان كرد كه تنها خداى سبحان عهده دار امور مؤمنين است، و ايشان را داخل در رحمت خود مى كند، و اما ستمكاران، يعنى كفار معاند، سرپرستى ندارند، اينك در اين آيه متعرض حال كفار شده كه چگونه براى خود اولياء و خدايانى

گرفته، و آنها را به جاى خدا مى پرستند، با اينكه لازم بود خدا را ولى خود بگيرند و به دين او در آيند و او را بپرستند.

لذا اين عمل ايشان را انكار نموده، و بر لزوم پذيرفتن ولايت خدا استدلالهاى پى در پى مى آورد كه يكى از آن استدلالها جمله" فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ ..." است.

پس جمله" فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ" انكار سابق را كه چرا غير خدا را ولى گرفتند، تعليل مى كند، و اين خود استدلالى است بر اينكه بايد خدا را ولى خود بگيرند. و جمله" فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ" (به خاطر اينكه ضمير" هو" در آن آمده) انحصار ولايت در خدا را مى رساند، و مى فرمايد تنها و تنها ولى، خداست. و اصل ولايت داشتن خدا و انحصار ولايت در او، در آيات سابق كه مى فرمود:" الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ" به بيانى كه در تفسير همان آيات گذشت بيان شده بود.

و معناى آيه اين است كه: خداى تعالى ولى است، و ولايت منحصر در او است، پس بر كسى كه ولى مى گيرد واجب است او را ولى خود بگيرد، و از او به غير او تجاوز نكند، چون جز او هيچ وليى وجود ندارد.

و جمله" وَ هُوَ يُحْيِ الْمَوْتى حجت دوم بر وجوب ولى گرفتن خداست، و اينكه بايد تنها او را ولى بگيرند. و حاصل اين حجت آن است كه غرض عمده در ولى گرفتن و به دين او متدين شدن و او را پرستيدن، رهايى از عذاب دوزخ و راه يابى به بهشت است در روز قيامت، و چون پاداش دهنده و عقاب كننده

خدايى است كه بشر را زنده مى كند و مى ميراند، و در روز قيامت همه را براى جزاى اعمالشان جمع مى كند، پس واجب آن است كه تنها او را ولى خود بگيرند، و اوليايى كه خود، اموات و بى جانند دور بريزند، چون خود اين اولياء كه يا سنگند و يا چوب، نمى دانند چه وقت مبعوث مى شوند.

و جمله" وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ" حجت سوم است، و حاصلش اين است كه در

_______________

(1) تفسير كشاف، ج 4، ص 211. ______________________________________________________ صفحه ى 28

باب ولايت، واجب است ولى قدرت بر ولايت و عهده دارى اشخاص را داشته باشد، و بتواند امور آنان را اداره كند، و آن كسى كه بر هر چيز قادر است خداى سبحان است و بس. و غير خدا هيچ كس قدرتى ندارد مگر به همان اندازه كه خدا به او داده، و تنها كسى كه مالك هر چيز است خداست، و غير او مالكى نيست مگر تنها آن مقدارى را كه خدا تمليكش كرده، تازه آن مقدار قدرت كه به او داده خودش نسبت به آن نيز قدرت دارد، و هر چه را تمليك كرده باز خودش مالك آن چيز هست، پس يگانه ولى، خداست و غير او كسى ولى نيست.

" وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْ ءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ"- اين جمله حجت چهارم بر انحصار ولايت در خداست. و اصولا بايد دانست كه حكم حاكم در بين دو نفرى كه با هم اختلاف دارند، به معناى آن است كه حكم را محكم، و حق را كه در بين آن دو نفر كه به خاطر اختلافشان در نفى و اثبات مضطرب شده تثبيت كند. و

اختلاف، گاهى در عقيده پيدا مى شود، مثل اينكه يكى بگويد: خدا واحد است، ديگرى بگويد بسيار است، و گاهى اختلاف در عمل و يا چيزى كه مربوط به عمل است پيدا مى شود، مثل اختلاف در امور زندگى و شؤون حيات. و بنا بر اين، حكم از نظر مصداق با قضاء يكى مى شود، اگر چه از نظر مفهوم مخالف يكديگرند.

و اين حكم و قضاء وقتى تمام مى شود كه حاكم به نوعى از ملكيت، مالك حكم و ولايت باشد، هر چند كه دو طرف اختلاف اين ملكيت را به او داده باشند، مثل اينكه دو نفر كه با هم نزاع دارند به شخص ثالث بگويند: تو بيا و در بين ما داورى كن. و در بين خود قرار بگذارند كه هر چه آن شخص گفت تسليم شوند. در اين مثال دو نفر طرف نزاع، شخص ثالث را مالك حكم كرده اند و از جانب خود تسليم و قبول حكم را به او واگذارده اند تا آزادانه طبق آنچه به نظرش مى رسد حكم كند. پس آن شخص ثالث ولى آن دو نفر در اين حكم مى شود.

و خداى سبحان مالك تمامى عالم است، و به جز او مالكى نيست، چون هر موجودى خودش و آثارش قائم به خداى تعالى است، و در نتيجه او مالك حكم و قضاء به حق است، هم چنان كه خودش مى فرمايد:" كُلُّ شَيْ ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ" «1» و نيز فرموده:" إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ ما يُرِيدُ" «2» و نيز فرموده:" الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ" «3».

_______________

(1) هر موجودى كه فرض شود هالك و فانى است، مگر ظهور او. حكم تنها او را است، و

به سويش برمى گرديد. سوره قصص، آيه 88.

(2) خدا هر حكمى اراده كند مى راند. سوره مائده، آيه 1.

(3) حق از ناحيه پروردگار تو است. سوره آل عمران، آيه 60. ______________________________________________________ صفحه ى 29

[تعليل انحصار ولايت در خداى تعالى به اينكه" حكم فقط از آن او است"]

و حكم خداى تعالى دو جور است، يكى حكم تكوينى، و آن اين است كه پديدار شدن مسببات را به دنبال اسباب قرار دهد، و وقتى موجودى در بين چند سبب قرار گرفت كه بر سر آن نزاع داشتند، آن موجود را دنبال سببى قرار دهد كه نسبت به بقيه اسباب سببيتش تام باشد. خداى متعال از يعقوب (ع) حكايت مى كند كه گفت:" إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ" «1» كه كلمه" حكم" در اين جمله به معناى حكم تكوينى است.

و يكى هم حكم تشريعى است، مانند تكاليفى كه در دين الهى در باره اعتقادات و دستور العملها آمده، و در آيه شريفه" إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ"«2» به همين معنا آمده.

البته در اين بين حكم سومى هم هست كه ممكن است به وجهى يكى از مصاديق هر يك از آن دو حكم شمرده شود، و آن عبارت است از حكمى كه در روز قيامت در بين بندگانش در آنچه اختلاف مى كردند مى راند، و آن اين است كه در آن روز حق را آشكار و اظهار مى كند به طورى كه اهل جمع همه حق را ببينند و به عيان و يقين مشاهده كنند، تا در نتيجه آنهايى كه در دنيا اهل حق بوده اند، در سايه ظهور آن رستگار، و از آثارش برخوردار گردند. و آنهايى

كه در دنيا در برابر حق استكبار مى ورزيدند، به خاطر استكبارشان و آثارى كه در استكبارشان بود شقى و بدبخت شوند. و كلمه" حكم" در آيه شريفه" فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ" «3» به همين معناى سوم است، (كه گفتيم هم ممكن است آن را معنايى غير آن دو معنا گرفت، و هم ممكن است آن را به وجهى يكى از مصاديق حكم تكوينى و به وجهى ديگر يكى از مصاديق حكم تكليفى شمرد).

اين را هم مى دانيم كه اختلاف مردم در عقايد و اعمالشان اختلافى است تشريعى كه جز احكام تشريعى چيز ديگرى نيست كه اين اختلاف را از ميان بردارد. و اصلا اگر اختلاف نبود قانون هم نبود، هم چنان كه آيه شريفه" كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ"

_______________

(1) حكمى نيست مگر براى خدا، و من بر او توكل مى كنم. سوره يوسف، آيه 67.

(2) حكمى نيست مگر براى خدا، و او فرمان داده كه نپرستيد مگر تنها او را، و اين همان دين محكم است. سوره يوسف، آيه 40.

(3) خدا در روز قيامت در آنچه كه در باره اش اختلاف مى كردند حكم خواهد كرد. سوره بقره، آيه 113. ______________________________________________________ صفحه ى 30

«1» بدان اشاره مى كند. پس روشن شد كه حكم تشريعى و حق قانونگذارى تنها از آن خداى سبحان است، و تنها ولى در اين حكم، او است، پس واجب است تنها او

را ولى خود بگيرند و تنها او را بپرستند و به آنچه او نازل كرده متدين گردند.

و اين است معناى جمله" وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْ ءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ". و حاصل اين حجت- كه گفتيم حجت چهارم است- اين است كه آن ولى كه پرستيده مى شود و به دين او متدين مى شوند بايد كسى باشد كه بتواند اختلافى كه در بين پرستندگانش پيدا مى شود برطرف سازد، و آنچه از شؤون اجتماع آنان به فساد گراييده اصلاح كند، و ايشان را به وسيله قانون- كه همان دين است- به سوى سعادت زندگى دائمى سوق دهد. و حكم در اين مورد اختصاص به خداى تعالى دارد پس لازم است كه تنها او به عنوان ولى اتخاذ شود و نه ديگرى.

مفسرين در تفسير جمله" وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْ ءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ" تفسيرهايى ديگر دارند، بعضى گفته اند: اين جمله حكايت كلام رسول خدا (ص) است كه به مؤمنين خطاب كرد و فرمود: در هر امرى كه كفار، يعنى اهل كتاب و مشركين، با شما اختلاف مى كنند، آنها چيزى مى گويند، و شما چيزى ديگر، حكم آن امر واگذار به خداست، و آن اين است كه مؤمنين را كه حق به جانب ايشان است پاداش، و مبطلين را عقاب مى كند- اين قول را صاحب تفسير كشاف ذكر كرده است «2».

بعضى «3» ديگر گفته اند: معنايش اين است كه هر اختلاف و نزاعى كه مى كنيد، رسول خدا (ص) را در آن حكم قرار دهيد، و داورى ديگران را بر داورى آن جناب مقدم نداريد، و در حقيقت اين جمله مطلبى را بيان مى كند كه آيه شريفه" فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْ ءٍ

فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ" «4» بدان اشاره مى كند.

_______________

(1) مردم امت واحده اى بودند، خداى تعالى انبياء را مبعوث كرد تا نيكان را بشارت دهند و بدان را تهديد كنند، و كتابى به حق با ايشان نازل كرد تا بين مردم در آنچه اختلاف مى كنند داورى نمايند، هر چند كه در باره آن كتاب اختلاف نكردند مگر خود آنهايى كه كتاب بسويشان آمده بود، و مگر بعد از آنكه به حقانيت آن يقين داشتند، تنها از در دشمنى با يكديگر اختلاف مى كردند. پس خداوند آنهايى را كه ايمان آوردند در آنچه اختلاف مى كردند به اذن خود به سوى حق راهنمايى فرمود: سوره بقره، آيه 213.

(2) تفسير كشاف، ج 25، ص 16.

(3) روح المعانى، ج 25، ص 16.

(4) پس اگر در چيزى نزاع كرديد به خدا و رسول مراجعه كنيد، و حكم مساله مورد نزاع را از خدا و رسول بخواهيد. سوره نساء، آيه 59. ______________________________________________________ صفحه ى 31

بعضى «1» ديگر گفته اند: در تاويل هر آيه اگر اختلاف كرديد، و آيه برايتان مشتبه شد، در بيان آن به آيات محكم كتاب خدا و به ظاهر كلمات رسول خدا (ص) مراجعه كنيد.

بعضى «2» ديگر گفته اند: معنايش اين است كه در هر مساله از مسائل علوم، اگر اختلافى برايتان پيش آمد كه هيچ ارتباطى با وظائف و تكاليف شما نداشت، و راهى هم براى به دست آوردن حق مطلب نداشتيد، بگوييد" خدا داناتر است" مثلا وقتى در مساله روح (جان) پرسيده بودند كه روح چيست، همين دستور به رسول خدا (ص) داده شد:" وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي" «3» و آيه مورد بحث به اعتراف همه

صاحبان اقوالى كه گذشت كلام رسول خدا (ص) است، حال يا قرآن آن را از آن جناب حكايت كرده، و يا كلمه" قل" در ابتداى آن در تقدير است، و تقديرش:

" قل و ما اختلفتم ..." است.

و خواننده عزيز اگر در سياق آيات مورد بحث دقت كند، و سپس به مطالب ما برگردد و در آن نظر كند هيچ شكى برايش نمى ماند كه اقوال مذكور همه از درجه اعتبار ساقط است.

" ذلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ" اين جمله حكايت كلام رسول خدا (ص) است كه مى فرمايد:

اين است اللَّه كه پروردگار من است، من بر او توكل مى كنم، و به سويش برمى گردم. و كلمه" ذلكم" اشاره است به همان حجت هايى كه در اين دو آيه بر اين معنا اقامه شد كه بر خلق واجب است تنها خدا را ولى خود بدانند، و لازمه ولايت خدا ربوبيت او نيز هست.

بعد از آنكه اين حجت ها اقامه شد، رسول گرامى خود را دستور مى دهد كه در ميان مردم اعلام كند:" من خودم تنها خداى را ولى خود مى دانم، و به ربوبيت او- يعنى مالكيت تدبيرى براى او- اعتراف مى كنم". آن گاه دنبالش به آثار آن تصريح كرده، مى فرمايد:" عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ".

[اثر يكتا پرستى و خدا را ولى گرفتن اين است كه انسان در تكوين و تشريع خدا را مرجع مى داند]

آرى اثر يكتاپرستى و ولى نگرفتن غير خدا، يكى اين است كه بر او توكل كنند، و اثر ديگرش اين است كه همواره به او رجوع مى كنند، چون گفتيم منظور از اين ولايت ولايت ربوبيت است، و اين ولايت به دو نظام مربوط مى شود، يكى

به نظام تكوين به اينكه امور

_______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 25، ص 16.

(3) از تو در باره روح مى پرسند، بگو روح از امر پروردگار من است. سوره اسرى، آيه 85. ______________________________________________________ صفحه ى 32

تكوين را تدبير نموده، و اسباب و مسببات را طورى تنظيم كند كه نتيجه اش پديد آمدن فلان موجود و بقاء آن و نيز مقدرات آن باشد. و يكى ديگر به نظام تشريع يعنى تدبير اعمال انسانها به اينكه قوانينى و احكامى مقرر كند كه اگر انسانها رفتار خود را در طول زندگى با آن قوانين تطبيق دهند، آن قوانين ايشان را به كمال سعادتشان برساند.

و معلوم است كسى كه خداى را به تنهايى ولى خود مى گيرد، هم در ناحيه تكوين و هم در ناحيه تشريع، امر تدبير خود را مستند به او مى داند، و در هر دو ناحيه او را مرجع خود مى داند. در ناحيه تكوين از تمامى اسباب ظاهرى منقطع گشته، و به هيچ سببى ركون و اعتماد نمى كند، چون خدا را يگانه سببى مى داند كه شكست ناپذير است و سببيت هر سببى از او است، و اين همان توكل است.

و در ناحيه تشريع هم در هر واقعه اى كه در طول زندگى با آن روبرو مى شود، به حكم خدا رجوع مى كند، و اين همان انابه است. پس معلوم شد كه چگونه جمله" عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ" و جمله" وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ" دو اثر از آثار جمله" ذلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي" است. و معنايش اين است كه من به خاطر آنكه غير از خدا رب و ولى تدبيرى ندارم، لا جرم در همه امور زندگيم به او رجوع مى كنم، هم در تكوين و هم در

تشريع.

[احتجاج بر انحصار ربوبيت در خداى سبحان

" فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ..."

بعد از آنكه تصريح كرد به اينكه خداى تعالى رب او است، چون حجت ها بر انحصار ولايت در او اقامه شد، اينك به دنبالش در اين آيه و آيه بعدش اقامه حجت مى كند بر اينكه ربوبيت هم منحصر در او است.

و خلاصه حجت مذكور اين است كه: خداى تعالى (به اعتراف خود شما مشركين) پديد آرنده موجودات و فاطر آنها است، يعنى موجودات را او از كتم عدم بيرون مى آورد و شما را نر و ماده خلق كرد، و از اين راه عدد شما را بسيار كرد، و همچنين حيوانات را نيز نر و ماده آفريد، و از اين طريق آنها را تكثير نمود، تا شما (نسل به نسل) از آن حيوانات استفاده كنيد، و اين، هم خلقت است و هم تدبير.

و نيز او سميع است، يعنى آنچه از حوائج كه مخلوقاتش دارند و (به دل و يا زبان سر از خدا) مى خواهند، مى شنود. و هر حاجتى كه دارند البته به مقدارى كه استحقاق دارند بر مى آورد. و نيز او بصير است، يعنى هر عملى كه خلق انجام دهد مى بيند، و بر طبق اعمالشان جزايشان مى دهد، و او كسى است كه تمامى كليدهاى خزائن آسمانها و زمين را مالك است، خزينه هايى كه خواص و آثار همه موجودات در آن ذخيره مى شود، و با ظهور آن خواص ______________________________________________________ صفحه ى 33

و آثار، تركيب اين نظام عالم محسوس صورت مى گيرد. و نيز او است كسى كه رزق روزى خواران را مى دهد، و به مقتضاى علمش آن را كم و زياد مى كند، و همه اينها همان تدبير

است، پس خدا رب و مدبر امور است.

پس معناى جمله" فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" اين شد كه از پديد آرنده موجودات از كتم عدم است، آنهم بر اساس ابداع.

و معناى جمله" جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً" اين شد كه: او شما را نر و ماده آفريد تا با ازدواج مساله توالد و تناسل و زياد شدن افراد صورت بگيرد. و معناى جمله" وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً" اين شد كه: چارپايان را هم نر و ماده آفريد" يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ" يعنى در اين قرار دادن، نسل شما را زياد مى كند. و خطاب در جمله" يذرؤكم" هم به انسان است و هم به حيوان. و ضمير" كم" را كه مخصوص عقلاء است- به گفته زمخشرى- از اين جهت به همه برگردانيده كه جانب انسانها را غلبه داده.

" لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ"- يعنى مثل خدا چيزى نيست، در نتيجه حرف" كاف" زائد است كه تنها به منظور تاكيد آمده، و نظائر آن در كلام عرب بسيار است.

" وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ"- يعنى حاجت ها و مسألت هايى را كه خلق از او دارند مى شنود، و اعمال آنها را مى بيند، هم چنان كه در باره مسألت خلق فرموده:" يَسْئَلُهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" «1» و در باره استجابت مسألت آنها فرموده:" وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ" «2» و در باره بينايى اش به اعمال خلق فرموده" وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ" «3».

" لَهُ مَقالِيدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ..."

كلمه" مقاليد" به معناى مفاتيح (كليدها) است، و اثبات مقاليد براى آسمانها و زمين دلالت دارد بر اينكه آسمانها و زمين گنجينه هايى هستند براى آنچه كه در عالم به ظهور مى رسد، و آنچه از حوادث

و آثار وجودى كه به وقوع مى پيوندد.

" يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ"- بسط دادن رزق، به معناى توسعه آن است، و" قدر رزق" به معناى تضييق آن مى باشد. و كلمه" رزق" به معناى هر چيزى است كه بقاء روزى خوار بدان ادامه يابد، و حوائجش را برآورد تا هستى اش استمرار يابد.

و اگر در آخر اين فصل جمله" إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ" را آورد، براى اين است كه اشاره _______________

(1) تمامى آنچه در زمين و آسمان است از خدا مسألت دارند. سوره رحمان، آيه 29.

(2) و از تمامى آنچه را كه از او مى خواهيد به شما مى دهد. سوره ابراهيم، آيه 34.

(3) و خدا به آنچه مى كنيد بينا است. سوره حديد، آيه 4. ______________________________________________________ صفحه ى 34

كند به اينكه مساله رزق و وسعت و تنگى آن بى حساب و از روى جهل گزاف نيست، بلكه از روى علم است، چون خداى عالم به هر چيز، مى داند كه به هر روزى خوارى چه رزقى بدهد، و چقدر بدهد، آن قدر كه حال او اقتضاء كند، و آن رزقى را بدهد كه حال رزق اقتضاء دارد به آن روزى خوار برسد، و نه تنها حال رزق و روزى خوار را در نظر دارد، بلكه اوضاع و احوال خارجى را هم كه ارتباطى با رزق و روزى خوار دارند در نظر مى گيرد، و اين همان حكمت است. پس خدا اگر رزق كسى را فراخ و بر كسى ديگر را تنگ مى گيرد، حكمتش آن را اقتضاء مى كند.

ترجمه آيات برايتان از دين همان را تشريع كرد كه نوح را بدان توصيه فرمود، و آنچه ما به تو وحى كرديم و به ابراهيم

و موسى و عيسى توصيه نموديم اين بود كه دين را بپا بداريد، و در آن تفرقه نيندازيد. آنچه كه شما مشركين را به سويش دعوت مى كنيد بر آنان گران مى آيد، و اين خدا است كه هر كس را بخواهد براى تقرب به درگاه خود برمى گزيند، و كسانى را به سوى خود هدايت مى كند كه همواره در امور به او مراجعه ______________________________________________________ صفحه ى 36

نمايند (13).

در دين تفرقه نكردند مگر بعد از آنكه به حقانيت دين يقين داشتند، و حسدى كه به يكديگر مى ورزيدند وادارشان كرد تفرقه كنند، و اگر حكم ازلى خدا بر اين قرار نگرفته بود كه تا مدتى معين زنده بمانند، كارشان را يكسره مى كرديم، چون اينان كه با علم به حقانيت، آن را انكار كردند باعث شدند نسلهاى بعدى درباره آن در شكى عميق قرار گيرند (14).

و به همين جهت تو دعوت كن، و همان طور كه مامور شده اى استقامت بورز، و دنبال هواهاى آنان مرو، و بگو من خود به آنچه خدا از كتاب نازل كرده ايمان دارم، و مامور شده ام بين شما عدالت برقرار كنم، پروردگار ما و شما همان اللَّه است، نتيجه اعمال ما عايد خود ما مى شود، و از شما هم عايد خودتان، هيچ حجتى بين ما و شما نيست، خدا بين ما جمع مى كند، و بازگشت به سوى او است (15).

و كسانى كه عليه ربوبيت خدا احتجاج مى كنند بعد از آنكه مردم آن را پذيرفتند، حجتشان نزد پروردگارشان باطل است، و غضبى شامل حال آنان است و عذابى شديد دارند (16).

بيان آيات اين آيات فصل سوم از آياتى است كه وحى الهى را تعريف مى كند. فصل اول

در باره خود وحى بود و فصل دوم در باره اثرش، و اين فصل آن را از نظر مفاد و محتوى تعريف مى كند. و محتواى وحى عبارت است از دين الهى واحدى كه بايد تمامى ابناء بشر به آن يك دين بگروند، و آن را سنت و روش زندگى خود و راه به سوى سعادت خود بگيرند.

البته در اين فصل به مناسبت، اين را نيز بيان مى كند كه شريعت محمدى جامع ترين شرايعى است كه از ناحيه خدا نازل شده، و نيز اختلافهايى كه در اين دين واحد پيدا شده از ناحيه وحى آسمانى نيست، بلكه از ناحيه ستمكارى و ياغى گريهايى است كه عده اى با علم و اطلاع در دين خدا به راه انداختند. و نيز در آيات اين فصل فوائد ديگرى است كه در ضمن به آنها اشاره شده.

" شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى وقتى گفته مى شود: فلانى" شرع الطريق" معنايش اين است كه راه را هموار، و از بى راهه متمايز كرد. راغب مى گويد كلمه" وصيت" به معناى آن است كه دستور العملى را همراه با اندرز و پند به كسى بدهى تا مطابق آن عمل كند، و ريشه اين كلمه از اين قول عرب ______________________________________________________ صفحه ى 37

گرفته شده كه مى گويد" أرض واصية" يعنى زمينى كه در اثر كثرت، گياهانش به هم متصل است، و در معناى آن دلالتى بر اهميت بدان هست، چون هر سفارشى را وصيت نمى نامند، بلكه تنها در موردى به كار مى برند كه براى وصيت كننده اهميت داشته و مورد عنايتش باشد.

[معناى آيه:"

شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً ..." و نكاتى راجع به انبياى اولوا العزم (ع) و جامعيت اسلام، كه از اين آيه استفاده مى شود]

پس معناى اينكه فرمود" شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً" اين است كه خداى تعالى بيان كرد و روشن ساخت براى شما از دين- كه سنت زندگى است- همان را كه قبلا با كمال اعتناء و اهميت براى نوح بيان كرده بود. و از اين معنا به خوبى برمى آيد كه خطاب در آيه به رسول خدا (ص) و امت او است، و اينكه مراد از آنچه به نوح وصيت كرده همان شريعت نوح (ع) است.

" وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ"- در اين جمله بين نوح و رسول خدا (عليهما السلام) مقابله واقع شده و ظاهر اين مقابله مى رساند كه مراد از آنچه به رسول خدا (ص) وحى شده معارف و احكامى است كه مخصوص شريعت او است، و اگر نام آن را" ايحاء" نهاده، و فرموده" أَوْحَيْنا إِلَيْكَ" ولى در باره شريعت نوح و ابراهيم (عليهما السلام) اين تعبير را نياورده بلكه تعبير به وصيت كرده براى اين است كه وصيت همانطور كه گفتيم در جايى به كار مى رود كه بخواهيم از بين چند چيز به آنچه كه مورد اهميت و اعتناء ماست سفارش كنيم، و اين در باره شريعت نوح و ابراهيم كه چند حكم بيشتر نبود صادق است، چون در آن شريعت تنها به مسائلى كه خيلى مورد اهميت بوده سفارش شده، ولى در باره شريعت اسلام صادق نيست، چون اين شريعت همه چيز را شامل است. هم مسائل مهم را متعرض است، و هم غير آن

را «1». ولى در آن دو شريعت ديگر، تنها احكامى سفارش شده بود كه مهمترين حكم و مناسب ترين آنها به حال امت ها و به مقدار استعداد آنان بود.

التفاتى كه در جمله" وَ الَّذِي أَوْحَيْنا" از غيبت به تكلم مع الغير به كار رفته براى اين است كه بر عظمت خدا دلالت كند، چون عظماء و بزرگان هميشه از جانب خودشان و خدمتگزاران و پيروانشان سخن مى گويند (و به" ما چنين كرديم و چنان مى كنيم" تعبير مى آورند).

" وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى - اين جمله عطف است بر جمله _______________

(1) و لذا مى گوييم: احكام اسلام پنج قسم است، واجب، و حرام، و مستحبّ، و مكروه، و مباح، كه دو تاى اول، آنهايى است كه اهميت دارد، و دو تاى دوم اهميتش كمتر از دو تاى اول است، و در پنجمى، فعل و تركش يكسان است. مترجم. ______________________________________________________ صفحه ى 38

" ما وَصَّى بِهِ نُوحاً". و مراد از آن، شريعت هايى است كه براى هر يك از نامبردگان در آيه تشريع كرده.

و ترتيبى كه در بردن نام اين پيامبران گرامى به كار رفته ترتيب ذكرى است، ليكن مطابق با ترتيب زمانى، چون اول نوح بود، بعد ابراهيم، و بعد از آن موسى و سپس عيسى (ع). و اگر نام رسول خدا (ص) را مقدم بر سايرين ذكر كرد، به منظور شرافت و برترى دادن بوده، هم چنان كه اين نكته در آيه" وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ" «1» نيز به چشم مى خورد. و اگر در آيه مورد بحث اول نام شريعت

نوح را برد، براى اين است كه بفهماند قديمى ترين شريعت ها، شريعت نوح است كه عهدى طولانى دارد.

از اين آيه شريفه چند نكته استفاده مى شود:

1- سياق آيه بدان جهت كه سياق منت نهادن است- مخصوصا با در نظر داشتن ذيل آن، و نيز با در نظر داشتن آيه بعد از آن- اين معنا را افاده مى كند كه شريعت محمدى جامع همه شريعت هاى گذشته است. و خواننده عزيز خيال نكند كه جامع بودن اين شريعت با آيه" لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً" «2» منافات دارد، چون خاص بودن يك شريعت با جامعيت آن منافات ندارد.

2- شرايع الهى و آن اديانى كه مستند به وحى هستند تنها همين شرايع مذكور در آيه اند، يعنى شريعت نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد (صلوات اللَّه عليهم)، چون اگر شريعت ديگرى مى بود بايد در اين مقام كه مقام بيان جامعيت شريعت اسلام است نام برده مى شد.

و لازمه اين نكته آن است كه اولا قبل از نوح شريعتى يعنى قوانين حاكمه اى در جوامع بشرى آن روز وجود نداشته تا در رفع اختلافات اجتماعى كه پيش مى آمده به كار رود. و ما در تفسير آيه" كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ ..." «3» مقدارى در اين باره صحبت كرديم.

و ثانيا انبيايى كه بعد از نوح (ع) و تا زمان ابراهيم (ع) مبعوث شدند، همه پيرو شريعت نوح بوده اند، و انبيايى كه بعد از ابراهيم و قبل از موسى مبعوث شده _______________

(1) به ياد آور آن زمان را كه ما از انبياء ميثاقشان بگرفتيم، و از تو و از نوح و ابراهيم و موسى و عيسى بن مريم. سوره احزاب،

آيه 7.

(2) براى هر يك از شما شريعت و طريقه اى قرار داديم. سوره مائده، آيه 48.

(3) سوره بقره، آيه 213. ______________________________________________________ صفحه ى 39

بودند، تابع و پيرو شريعت ابراهيم بودند، و انبياء بعد از موسى و قبل از عيسى پيرو شريعت موسى، و انبياء بعد از عيسى تابع شريعت آن جناب بوده اند.

3- اينكه انبياء صاحبان شريعت كه قرآن كريم ايشان را" اولوا العزم" خوانده، تنها همين پنج نفرند، چون اگر پيغمبر اولوا العزم ديگرى مى بود بايد در اين مقام كه مقام مقايسه شريعت اسلام با ساير شرايع است نامش برده مى شد، پس اين پنج تن بزرگان انبياء هستند، و آيه شريفه" وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ" «1» نيز مؤيد اين استفاده هايى است كه ما از آيه مورد بحث كرديم.

[مقصود از اقامه دين و تفرقه نكردن در آن با توجه به اينكه بعضى شرايع احكامى مخصوص به خود داشته اند]

" أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا"- كلمه" أن" در اين جمله تفسيرى است. و معناى" اقامه دين" حفظ آن است به اينكه پيروى اش كنند و به احكامش عمل نمايند، و الف و لام در كلمه" الدين" الف و لام عهد است، يعنى آنچه به همه انبياء نامبرده وصيت و وحى كرده بوديم اين بود كه اين دينى كه براى شما تشريع شده پيروى كنيد، و در آن تفرقه ننماييد، و وحدت آن را حفظ نموده، در آن اختلاف نكنيد.

بعد از آنكه تشريع دين براى نامبردگان به معناى اين بود كه همه را به پيروى و عمل به دين دعوت كند، و اينكه در آن

اختلاف نكنند، در جمله مورد بحث همين را به اقامه دين تفسير نموده، و اينكه در دين خدا متفرق نشوند. در نتيجه حاصل معناى جمله اين مى شود: بر همه مردم واجب است دين خدا را به طور كامل به پا دارند، و در انجام اين وظيفه تبعيض قائل نشوند، كه پاره اى از احكام دين را به پا بدارند، و پاره اى را رها كنند. و اقامه كردن دين عبارت است از اينكه به تمامى آنچه كه خدا نازل كرده و عمل بدان را واجب نموده ايمان بياورند.

و مجموع شرايعى كه خدا بر انبياء نازل كرده يك دين است كه بايد اقامه شود، و در آن ايجاد تفرقه نكنند، چون پاره اى از احكام الهى است كه در همه اديان بوده، و معلوم است كه چنين احكامى ما دام كه بشر عاقل و مكلفى در دنيا باقى باشد، آن احكام هم باقى است، و وجوب اقامه آن واضح است. و پاره اى ديگر هست كه در شرايع قبلى بوده و در شريعت بعدى نسخ شده، اين گونه احكام در حقيقت عمر كوتاهى داشته، و مخصوص طايفه اى از مردم و در زمان خاصى بوده، و معناى نسخ شدن آن آشكار شدن آخرين روز عمر آن احكام است نه اينكه معناى نسخ شدنش اين باشد كه آن احكام باطل شده، پس حكم نسخ شده هم تا ابد حق _______________

(1) سوره احزاب، آيه 7. ______________________________________________________ صفحه ى 40

است، چيزى كه هست مخصوص طايفه معينى و زمان معينى بوده، و بايد آن طايفه و اهل آن زمان هم ايمان به آن حكم داشته باشند، و هم به آن عمل كرده باشند، و اما بر

ديگران واجب است تنها به آن ايمان داشته باشند، و بس، و ديگر واجب نيست كه به آن عمل هم بكنند، و معناى اقامه اين احكام همين است كه قبولش داشته باشند «1».

پس با اين بيان روشن گرديد كه امر به اقامه دين و تفرقه نكردن در آن، در جمله" أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ" به اطلاقش باقى است، و شامل همه مردم در همه زمانها مى باشد.

و نيز روشن گرديد اينكه جمعى از مفسرين آيه را مخصوص احكام مشترك بين همه شرايع دانسته اند، (و گفته اند شامل احكام مختص بهر شريعت نمى شود، چون اينگونه احكام به اختلاف امت ها مختلف مى شود، و هر امتى بر حسب احوال و مصالح خودش احكامى داشته، و معنا ندارد كه امت هاى بعدى هم آن احكام را اقامه كنند) صحيح نيست. چون گفتيم جمله" أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ" مطلق است، و جهت ندارد ما اطلاق آن را تقييد كنيم، و اگر اينطور بود كه آنان گفته اند بايد امر به اقامه دين مخصوص باشد به اصول سه گانه دين، يعنى توحيد، نبوت و معاد، و بقيه احكام را اصلا شامل نشود، چون حتى يك حكم فرعى هم سراغ نداريم كه با همه خصوصياتش در تمامى شرايع وجود داشته باشد، و اين معنا با سياق آيه" شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ ..." سازگار نيست، و همچنين با آيه" وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُراً" «2» و آيه شريفه" إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ" «3».

" كَبُرَ عَلَى

الْمُشْرِكِينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ"- مراد از جمله" ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ- آنچه ايشان را

_______________

(1) مثلا حرمت شكار ماهى در روز شنبه در زمان حضرت موسى (ع) مخصوص بنى اسرائيل، و مردم آن روز بوده، و حالا كه مى گوييم نسخ شده، معنايش اين نيست كه آن احكام ابدى بوده ولى ناسخ آن را باطل كرده، بلكه معناى نسخش اين است كه عمر اين حكم تا آن روز بوده، و ما نيز به اين حكم در ظرف خودش ايمان داريم، ولى عمل به آن مخصوص در همان ظرف خودش مى باشد. مترجم.

(2) و اين امت شما امتى واحد است و من پروردگار شمايم. پس از من بترسيد، ولى امر خود را در بين خود تكه تكه كردند. سوره مؤمنون، آيه 53.

(3) به درستى كه دين نزد خدا تنها اسلام است، ولى اهل كتاب در آن اختلاف كردند با اينكه علم به آن داشتند، ولى به خاطر دشمنى با يكديگر اين اختلاف را در دين واحد خدا راه دادند. سوره آل عمران، آيه 19. ______________________________________________________ صفحه ى 41

بدان مى خوانى" دين توحيد است كه پيامبر عظيم الشان اسلام مردم را بدان دعوت مى كرد، نه اصل توحيد فقط، به شهادت آيه بعدى كه مى فرمايد اهل كتاب در دين توحيد اختلاف به راه انداختند. و مراد از اينكه فرمود" كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ" اين است كه پذيرفتن دين توحيد بر مشركين گران آمد.

" اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ"- كلمه" اجتباء" به معناى جمع كردن و به سوى خود جلب نمودن است، و مقتضاى وحدت سياق اين است كه ضمير در هر سه كلمه" اليه" به يك جا برگردد، در نتيجه

معناى آيه چنين مى شود: خداى تعالى از بندگانش هر كه را بخواهد به دين توحيد- كه تو بدان دعوت مى كنى- جمع و جلب مى كند، و هر كه را بخواهد به سوى آن هدايت مى كند. در نتيجه مجموع چند جمله" كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ، اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ" در معناى آيه شريفه" هُوَ اجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ" «1» خواهد بود.

اين بود نظر ما، ولى بعضى از مفسرين گفته اند: ضمير در كلمه" اليه" دومى و سومى به خداى تعالى برمى گردد. اين نظريه هم بد نيست، ولى نظريه ما مناسب تر است. به هر حال جمله" اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ- تا آخر آيه-" در اين صدد است كه اشاره كند به اينكه خداى تعالى بى نياز از ايمان مشركين است كه اين قدر از ايمان آوردن استكبار مى ورزند. و اين آيه نظير آيه شريفه" فَإِنِ اسْتَكْبَرُوا فَالَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ يُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ هُمْ لا يَسْأَمُونَ" «2» مى باشد بعضى ديگر گفته اند: مراد از جمله" ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ"،" ما تدعوهم الى الايمان به آنچه كه مردم را مى خوانى تا بدان ايمان آورند" است، كه همان مساله رسالت مى باشد، در نتيجه معنا چنين مى شود كه: مشركين از ايمان آوردن به رسالت تو استكبار مى ورزند. و آن وقت جمله" اللَّهُ يَجْتَبِي ..." در معناى آيه شريفه" اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ" «3» خواهد بود، و حال آنكه اين معنا خلاف ظاهر آيه است.

[توضيح معناى آيه:" وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ ..."]

" وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ ..."

ضمير در"

تفرقوا" به" ناس" كه از سياق مفهوم است برمى گردد. و كلمه" بغى" به _______________

(1) او شما را جمع و جلب كرد و در دين زحمتى برايتان فراهم نكرد، بلكه به همان ملت و كيش پدرتان ابراهيم دعوتتان نمود. سوره حج، آيه 78.

(2) اگر استكبار ورزيدند بدانند كه آنهايى كه نزد پروردگار تو هستند، شب و روز برايش تسبيح مى گويند، و خسته هم نمى شوند. سوره حم سجده، آيه 38.

(3) خدا بهتر مى داند كه رسالت خود را در چه شخصى قرار دهد. سوره انعام، آيه 124. ______________________________________________________ صفحه ى 42

معناى ظلم و يا حسد است. و اگر" بغى" را مقيد كرد به كلمه" بينهم" براى اين است كه بفهماند ظلم و يا حسد در بينشان متداول بود. و معناى آيه اين است كه: همين مردمى كه شريعت برايشان تشريع شده بود، از شريعت متفرق نشدند، و در آن اختلاف نكردند، و وحدت كلمه را از دست ندادند، مگر در حالى كه اين تفرقه آنها وقتى شروع شد- و يا اين تفرقه شان وقتى بالا گرفت- كه قبلا علم به آنچه حق است داشتند، ولى ظلم و يا حسدى كه در بين خود معمول كرده بودند نگذاشت بر طبق علم خود عمل كنند، و در نتيجه در دين خدا اختلاف به راه انداختند.

پس منظور از اختلاف در اينجا اختلاف در دين است كه باعث شد انشعابها و چند دستگى ها در بشر پيدا شود. و خداى سبحان آن را در مواردى از كلام خود مستند به بغى كرده. و اما اختلافى كه بشر قبل از نازل شدن شريعت داشت، و باعث شد كه خدا شريعت را تشريع كند، اختلاف در شؤون

زندگى و تفرقه در امور معاش بود كه منشاش اختلافى بود كه بشر در طبيعت و سليقه و هدف داشت، و وسيله شد براى نزول وحى و تشريع شرع تا آن اختلافات برداشته شود، و آيه" كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ" «1» همانطور كه در تفسيرش گذشت، به اين اختلاف اشاره مى كند.

" وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ"- مراد از كلمه اى كه در سابق گذشت يكى از فرمانهايى است كه خدا در آغاز خلقت بشر صادر كرد، نظير اينكه همان روزها فرمود:" وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حِينٍ" «2».

و معناى آيه اين است: اگر نبود اين مساله كه خدا از سابق اين قضا را رانده بود كه بنى آدم هر يك چقدر در زمين بمانند و تا چه مدت و به چه مقدار از زندگى در زمين بهره مند شوند هر آينه بين آنان حكم مى كرد، يعنى به دنبال اختلافى كه در دين خدا كرده و از راه او منحرف شدند، حكم مى نمود و همه را به مقتضاى اين جرم بزرگ هلاك مى فرمود.

در اينجا ممكن است كسى بگويد: اين وقتى درست است كه خدا اقوامى را هلاك نكرده باشد، و ما مى بينيم كه اين قضا را رانده و اقوامى را هلاك كرده، و خود خداى تعالى داستان آنها را در كلام خود آورده. در باره هلاكت قوم نوح و هود و صالح (ع) جدا جدا حكايت كرده، و در باره همه اقوامى كه هلاك شدند فرموده:

_______________

(1) سوره بقره، آيه 213.

(2) شما آدميان در زمين قرارگاهى معلوم و عمرى و مقدراتى معين داريد. سوره بقره، آيه

36. ______________________________________________________ صفحه ى 43

" وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ" «1» با اين حال ديگر آيه مورد بحث چه معنايى دارد؟

در جواب مى گوييم: هلاكت و قضاهايى كه در باره اقوام گذشته در قرآن كريم آمده، راجع به هلاكت آنان در زمان پيامبرشان بوده. فلان قوم وقتى دعوت پيغمبر خود را نپذيرفتند، در عصر همان پيامبر مبتلا به عذاب مى شده و هلاك مى گرديده، مانند قوم نوح، هود، و صالح كه همه در زمان پيامبرشان هلاك شدند، ولى آيه مورد بحث راجع به اختلافى است كه امت ها بعد از درگذشت پيغمبرشان در دين خود راه انداخته اند و اين از سياق كاملا روشن است.

" وَ إِنَّ الَّذِينَ أُورِثُوا الْكِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ"- ضمير در" من بعدهم" به همان اسلافى برمى گردد كه در آيه قبلى فرمود: با علم به حقانيت و يكى بودن دين در آن اختلاف كردند و كاسه ظلم و حسد خود را بر سر دين شكستند. و مراد از" الَّذِينَ أُورِثُوا الْكِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ" نسلهاى بعد از آن اسلاف و نياكان هستند. پس مفاد آيه اين است كه:

آغاز كنندگان اختلاف و مؤسسين تفرقه كه با داشتن علم و اطلاع اين اختلاف را باب كردند، آنچه را كردند از در بغى كردند و در نتيجه نسلهاى بعدشان هم كه كتاب را از آنها به ارث بردند، در شكى مريب (شكى كه ايشان را به ريب انداخت) قرار گرفتند.

آنچه كه ما در معناى آيه آورديم مطالبى بود كه از سياق استفاده كرديم، ولى مفسرين حرفهايى بسيار زده اند كه هيچ فايده اى در نقل آنها نيست و اگر كسى بخواهد بر اقوال آنان

اطلاع يابد بايد به كتبشان مراجعه كند." فَلِذلِكَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ ..."

اين جمله تفريع و نتيجه گيرى از مطالب گذشته است كه مى فرمايد: خدا براى همه انبياء يك دين تشريع كرده بود، ولى امت ها دو قسم شدند يكى نياكان كه با علم و اطلاع و از در حسد، در دين اختلاف انداختند، و يكى نسلها كه در شك و تحير ماندند. به همين جهت خداى تعالى تمامى آنچه را كه در سابق تشريع كرده بود براى شما تشريع كرد، پس تو اى پيامبر مردم را دعوت كن، و چون آنها دو دسته شدند يكى مبتلا به حسد يكى مبتلا به شك، پس تو استقامت بورز، و به آنچه مامور شده اى پايدارى كن، و هواهاى مردم را پيروى مكن.

_______________

(1) براى هر امتى رسولى است، پس همين كه رسولشان مى آمد، در بين آنان حكم به عدل مى شد. سوره يونس، آيه 47. ______________________________________________________ صفحه ى 44

لام در جمله" فلذلك" لام تعليل است. و بعضى گفته اند لام به معناى" الى" است و معناى جمله اين است كه: پس به سوى همين دينى كه برايتان تشريع شده دعوت كن، و در ماموريت پايدارى نما.

كلمه" و استقم" امر از استقامت است كه به گفته راغب «1» به معناى ملازمت طريق مستقيم است، و جمله" وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ" به منزله تفسير كلمه" اسْتَقِمْ" است.

[بيان آيه:" وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتابٍ ..."]

" وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتابٍ"- در اين جمله مى فرمايد: بگو به تمامى كتابهايى كه خدا نازل كرده ايمان دارم. و در تصديق و ايمان به كتب آسمانى مساوات را اعلام

كن. و معلوم است كه مراد از كتب آسمانى كتابهايى است كه مشتمل بر شريعت هاى الهى است.

" وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ"- بعضى «2» از مفسرين گفته اند: لام در جمله" لاعدل" لام زائد است كه تنها خاصيت تاكيد را دارد، نظير لام در" لنسلم" در جمله" وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِينَ" «3». و معناى جمله مورد بحث اين است كه: و من مامور شده ام بين شما عدالت برقرار كنم، يعنى همه را به يك چشم ببينم، قوى را بر ضعيف و غنى را بر فقير و كبير را بر صغير مقدم ندارم، و سفيد را بر سياه و عرب را بر غير عرب و هاشمى را و يا قرشى را بر غير آنان برترى ندهم. پس در حقيقت دعوت متوجه به عموم مردم است و مردم همگى در برابر آن مساويند.

پس جمله" آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتابٍ" مساوى دانستن همه كتابهاى نازله است از حيث اينكه بايد همه ايمان آورند. و جمله" وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ" مساوى دانستن همه مردم است از حيث اينكه همه را بايد دعوت كرد، تا متوجه شرعى كه نازل شده بشوند.

بعضى «4» ديگر از مفسرين گفته اند: لام در جمله" لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ" لام تعليل است و معناى آن اين است: اين كه من مامور شده ام بدانچه مامور شده ام بدين جهت بوده كه بين شما عدالت برقرار كنم.

و نيز در باره عدالت بعضى «5» گفته اند: مراد از آن، عدالت در داورى است. بعضى ديگر «6» گفته اند: عدالت در حكم است. و بعضى «7» ديگر معناى ديگرى كرده اند، ليكن همه _______________

(1) مفردات راغب، ماده" قوم".

(2) روح المعانى، ج 25، ص 24.

(3) و مامور

شده ايم تسليم رب العالمين باشيم. سوره انعام، آيه 71.

(4 و 5 و 6 و 7) روح المعانى، ج 25، ص 24. ______________________________________________________ صفحه ى 45

اين معانى از سياق آيه به دور است، و سياق با آن نمى سازد.

" اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّكُمْ ..."

اين جمله مى خواهد مطالب گذشته، يعنى تسويه بين كتب و شرايع نازله، و ايمان آوردن به همه آنها، و تسويه بين مردم در دعوتشان به سوى دين، و برابر بودن همه طبقات مردم در مشموليت احكام را تعليل كند، و به همين جهت كلام بدون حرف عطف آمده، گويا مطلب ديگرى است غير مطالب گذشته.

پس جمله مزبور به اين معنا اشاره مى كند كه: رب همه مردم يكى است، و آن، اللَّه تعالى است، پس غير او ارباب ديگرى ندارند، تا هر كسى به رب خود بپيوندد، و بر سر ارباب خود نزاع كنند، اين بگويد رب من بهتر است، او بگويد از من بهتر است، و هر كسى تنها به شريعت پروردگار خود ايمان آورد، بلكه رب همه يكى، و صاحب همه شريعت ها يكى است، و مردم همه و همه بندگان و مملوكين يكى هستند، يك خداست كه همه را تدبير مى كند، و به منظور تدبير آنها شريعت ها را بر انبياء نازل مى كند، پس ديگر چرا بايد به يك شريعت ايمان بياورند، و به ساير شريعت ها ايمان نياورند. يهود به شريعت موسى ايمان بياورد، ولى شريعت مسيح و محمد (ص) را قبول نكند، و نصارى شريعت عيسى را بپذيرد و در مقابل شريعت محمدى (ص) سر فرود نياورد؟ بلكه بر همه واجب است كه به تمامى كتابهاى نازل شده و شريعت هاى خدا ايمان بياورند، چون

همه از يك خدا است.

" لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ"- اين جمله به اين نكته اشاره مى كند كه اعمال هر چند از حيث خوبى و بدى و از حيث پاداش و كيفر و ثواب و عقاب مختلف است، الا اينكه هر چه باشد از كننده اش تجاوز نمى كند، يعنى عمل تو عمل من نمى شود، پس هر كسى در گرو عمل خويش است، و احدى از افراد بشر نه از عمل ديگرى بهره مند مى شود، و نه متضرر مى گردد، پس معنا ندارد كه كسى را جلو بيندازد تا از عمل او منتفع شود، و يا يكى ديگر را عقب اندازد تا مبادا از عمل او متضرر شود. البته اعمال مردم درجات مختلفى دارد، و بعضى از بعضى ديگر بهتر و گران بهاتر است، اما ارزيابى و سنجش آن به دست خدايى است كه به حساب اعمال بندگان خود رسيدگى مى كند، نه به دست مردم و نه پيغمبر و نه افرادى پايين تر از او، چون مردم در هر رتبه اى كه باشند بنده و مملوك خدايند و هيچ كس مالك نفس هيچ كس نيست.

و اين همان نكته اى است كه خداى تعالى در گفتگوى نوح با قومش نقل كرده كه: ______________________________________________________ صفحه ى 46

قومش گفتند:" أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَ اتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ قالَ وَ ما عِلْمِي بِما كانُوا يَعْمَلُونَ إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلى رَبِّي لَوْ تَشْعُرُونَ" «1» و نيز در خطابش به رسول خدا (ص) فرمود:" ما عَلَيْكَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَيْ ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْ ءٍ" «2».

" لا حُجَّةَ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ"- شايد مراد اين باشد كه هيچ حجت و دليلى كه دلالت كند بر اينكه بعضى از مردم بر بعضى

ديگر مقدمند در بين ما نيست، تا يكى از ما با آن دليل استدلال كند بر اينكه مقدم بر ديگران است.

احتمال هم دارد كه اين نفى كردن حجت كنايه باشد از نفى لازمه آن، يعنى خصومت، و معناى جمله اين باشد كه ما بر سر اين، دعوا و خصومت نداريم كه بين ما مردم تفاوت رتبه و درجه هست، براى اينكه رب همه ما يكى است، و ما همگى در اينكه بندگان يك خداييم يكسانيم، و هر يك در گرو عمل خويش هستيم، پس ديگر حجتى يعنى خصومتى در بين نيست، تا هر يك به خاطر به كرسى نشاندن دعوى خود آن حجت را اقامه كند.

از اينجا روشن مى شود كه معنايى كه بعضى «3» براى اين جمله كرده اند درست نيست، و آن اين است كه" احتجاج و خصومتى نيست، چون حق روشن شده، و ديگر احتياجى براى احتجاج و يا مخالفت نمانده، مگر اينكه كسى بخواهد با علم به حق عناد و لجاجت كند"، چون سياق كلام و غرض از آن اين است كه بيان كند كه پيامبر (ص) مامور شده بين خود و امتش برابرى و مساوات اعلام كند، و در مقام اين نيست كه چيزى از معارف اصولى را اثبات كند، تا مفسر مذكور كلمه" حجت" را بر روشن شدن حق در آن معارف معنا كند.

" اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنا"- مراد از ضمير گوينده" نا ما" مجموع گوينده و مخاطب در جمله هاى قبل است. و مراد از اينكه فرمود:" خدا ما را جمع مى كند"- به طورى كه مفسرين گفته اند- اين است كه: خدا ما را در روز قيامت براى حساب و جزاء جمع مى كند.

_______________

(1)

آيا به تو ايمان بياوريم در حالى كه عده اى بى سر و پا پيروت شده اند. نوح گفت مرا چه كار كه افعال و احوال پيروانم را بدانم. اگر معرفتى داريد بدانيد كه حساب كار آنها بر كسى جز خدا نخواهد بود. سوره شعراء آيه 111- 113.

(2) حساب مردم به هيچ وجه به دست تو نيست، و حساب تو هم به هيچ وجه به دست مردم نيست.

سوره انعام، آيه 52.

(3) روح المعانى، ج 25، ص 25. ______________________________________________________ صفحه ى 47

و بعيد نيست كه منظور، جمع كردن بين مردم در ربوبيت باشد، چون خدا رب جميع است، و جميع بنده اويند. و بنا بر اين جمله مورد بحث تاكيد همان جمله سابق است كه مى فرمود:" اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّكُمْ" و مقدمه و زمينه چينى است براى جمله بعد كه مى فرمايد:" وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ" آن گاه مفاد هر دو جمله اين مى شود كه: خدا تنها پديد آرنده ما است، چون رب همه ما است، و منتهاى ما به سوى او است، چون بازگشت ما به سوى او است، پس هيچ پديد آرنده اى در بين ما بجز خداى عز و جل نيست.

مقتضاى ظاهر اين بود كه در تعليل بفرمايد:" اللَّه ربى و ربكم لى عملى و لكم اعمالكم لا حجة بينى و بينكم" چون اين جمله محاذى با جمله:" آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتابٍ" است، همانطور كه آنجا فرمود:" بگو من ايمان دارم" در اينجا نيز بايد مى فرمود:

" اللَّه پروردگار من، و پروردگار شما است عمل من براى خودم و عمل شما براى شما است، و حجتى بين من و بين شما نيست و مامور شده ام كه به عدالت رفتار

كنم" ولى اينطور نفرمود:

بلكه فرمود:" اللَّه پروردگار ما و شما است" و خلاصه به جاى" من و شما" فرمود:

" ما و شما" و اين بدان جهت بود كه كلام سابقش يعنى" شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً ..." و نيز جمله" اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ" مى فهماند كه در اين ميان مردمى هم هستند كه به آنچه رسول خدا (ص) ايمان آورده ايمان دارند، و دعوت او را مى پذيرند و شريعتش را پيروى مى كنند.

پس مراد از كلمه" ما" در" ربنا" و در" لَنا أَعْمالُنا" و در" بيننا" رسول خدا (ص) و مؤمنين به آن جناب است. و مراد از مخاطبين در جمله" و ربكم" و" اعمالكم" و" بينكم" ساير مردم يعنى اهل كتاب و مشركين اند، و اين آيه نظير آيه شريفه" قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلى كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ" «1» مى باشد.

" وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ" كلمه" حجت" به معناى سخنى است كه منظور از آن اثبات و يا ابطال چيزى باشد،

_______________

(1) بگو اى اهل كتاب بياييد پيرامون يك كلمه يعنى اينكه نبايد به جز خدا كسى را بپرستيم، و نبايد چيزى را شريكش قرار دهيم، سخن خود را يكى كنيم، و ديگر در بين خود بعضى بعضى ديگر را به جاى خدا ارباب نگيرند، و آن گاه اگر ديدى كه باز هم اعراض كردند،

بگو شاهد باشيد كه ما مسلمانيم. سوره آل عمران، آيه 64. ______________________________________________________ صفحه ى 48

و اين واژه از ماده" حج" گرفته شده كه به معناى قصد است. و كلمه" داحض" اسم فاعل از" دحض" است كه به معناى بطلان و زوال است.

[مقصود از اينكه فرمود: بعد از آنكه دين خدا استجابت شد حجت منكران خدا باطل است

و معناى آيه به طورى كه گفته اند اين است: كسانى كه در باره خدا احتجاج و استدلال مى كنند تا ربوبيت او را نفى و يا دين او را باطل كنند، (با اينكه مردم دعوت او را پذيرفته، و داخل دينش شده اند، چون حجتش روشن و واضح بود)، حجتشان نزد پروردگارشان باطل و زايل است، و غضبى از خدا برايشان است و عذابى شديد دارند.

و ظاهرا مراد از اينكه فرمود:" بعد از آنكه استجابت شد" استجابت حقيقى است، به اينكه كسانى كه دعوت او را استجابت كرده اند از روى علم و آگاهى و بدون شك و اضطراب استجابت كرده اند، و خلاصه، فطرت سالم انسانيت وادارشان كرده كه استجابت كنند، چون دين با معارفى كه در آن است فطرى بشر است، و بدون هيچ درنگى آن را مى پذيرد، البته در صورتى كه فطرت (به خاطر عوامل خارجى) نمرده باشد.

هم چنان كه فرموده:" إِنَّما يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتى يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ" «1» و نيز فرموده:" وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها" «2» و نيز فرموده:" فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها" «3».

و بنا بر اين، حاصل معناى آيه اين است: كسانى كه در خداى تعالى و يا دين او احتجاج مى كنند، و مى خواهند بعد از

آنكه فطرت سالم و زنده بشر آن را پذيرفته، و يا بعد از آنكه مردم به فطرت سالم خود آن را پذيرفته اند، خدا را نفى و يا دين او را باطل سازند، حجتشان نزد پروردگارشان باطل و زايل است، و غضبى از خدا برايشان وارد خواهد شد، و عذابى كه نمى توان گفت چقدر است خواهند داشت.

آيات سابق هم تا اندازه اى اين وجه را تاييد مى كند، چون در آنها اين معنا تذكر داده مى شد كه خدا دينى را تشريع كرد و انبياء خود را بدان سفارش فرمود و براى اقامه آن دين از بندگانش هر كه را مى خواست انتخاب نمود. پس محاجه كردن در اينكه خدا دينى دارد كه _______________

(1) دعوت ترا تنها كسانى اجابت مى كنند كه گوش شنوا دارند، و اما كفارى كه فطرت اوليه شان مرده است خدا همه آنان را مبعوث مى كند. سوره انعام، آيه 36.

(2) سوگند به نفس تكامل يافته كه پديد آرنده اش تقوى و فجورش را به وى الهام كرد. سوره شمس، آيه 8.

(3) پس روى دل به سوى دين حنيف كن كه همان فطرتى است كه خدا مردم را بر آن فطرت بيافريده. سوره روم، آيه 30. ______________________________________________________ صفحه ى 49

در آن بندگان خود را به عبادت خود واداشته، كار باطلى است، و چون چنين است ممكن است بگوييم: آيه" اللَّهُ الَّذِي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِيزانَ" در مقام تعليل است، و حجتى است كه حجت كفار را ابطال مى سازد- در آن دقت فرماييد.

بعضى از مفسرين «1» گفته اند: ضمير در" له" به رسول خدا (ص) برمى گردد و منظور از استجابت كنندگان، اهل كتاب است و منظور از استجابت آنان اين است

كه اعتراف دارند كه اوصاف رسول خدا و خصوصياتش در كتب آسمانى آنان آمده. و مقصود از جمله مورد بحث اين است كه: محاجه اهل كتاب در باره خدا بعد از آن اعترافهايى كه كرده اند محاجه اى است كه در نزد پروردگارشان باطل است.

بعضى ديگر «2» گفته اند: ضمير در" له" به رسول خدا (ص) بر مى گردد، و منظور از استجابت كننده، خود خداى تعالى است كه نفرين آن حضرت عليه بزرگان قريش را مستجاب كرد و در جنگ بدر همه را بكشت. و نيز نفرين آن حضرت عليه اهل مكه را مستجاب كرد، و به خشكسالى و قحطى مبتلايشان نمود. و دعاى آن جناب براى مستضعفين را مستجاب نمود و ايشان را از چنگال قريش نجات داد. و همچنين ساير معجزات آن حضرت كه همه جنبه استجابت داشت.

ولى اين دو معنى از سياق آيه به دور است.

بحث روايتى [(دو روايت در باره شان نزول آيه:" وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ ...")]

در روح المعانى در ذيل آيه" وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ ..." از ابن عباس و مجاهد نقل كرده كه گفته اند: اين آيه در باره طائفه اى از بنى اسرائيل نازل شد كه در صدد برآمدند مردم را از اسلام برگردانند و گمراه كنند، و بدين منظور مى گفتند: كتاب ما قبل از كتاب شما نازل شده، و پيغمبر ما قبل از پيغمبر شما بود، پس دين ما از دين شما بهتر است. و در روايتى ديگر به جاى كلمه" دين ما" آمده كه:" پس ما از شما به خدا نزديك تر و سزاوارتريم" «3».

و در الدر المنثور است كه ابن منذر از عكرمه روايت كرده كه گفت: وقتى

آيه شريفه" إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ" نازل شد، مشركين مكه به مؤمنينى كه با ايشان تماس داشتند

_______________

(1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 26.

(3) روح المعانى، ج 25، ص 25. ______________________________________________________ صفحه ى 50

گفتند: كتاب شما مى گويد" همه مردم دسته دسته به دين خدا درمى آيند" پس شما هم از شهر ما بيرون شويد، چرا در اينجا مانده ايد؟. آن گاه آيه" وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِيبَ لَهُ ..." در اين باره نازل شد «1».

مؤلف: مضمون اين آيه با روايت هيچ تطبيق نمى كند، براى اينكه در داستانى كه روايت نقل كرده احتجاجى در كار نبوده، و همچنين روايت روح المعانى هم وافى به توجيه جمله" ما استجيب له" نيست.

_______________

(1) الدر المنثور، ج 6، ص 4. صفحه ى 52

ترجمه آيات خدا همان است كه كتاب را به حق و نيز ميزان را نازل كرد، و تو چه مى دانى شايد قيامت نزديك باشد (17).

آنهايى كه ايمانى به قيامت ندارند در آمدنش عجله مى كنند، و كسانى كه ايمان دارند از آمدنش بيمناكند، و مى دانند كه حق است. تو آگاه باش آنهايى كه در انكار قيامت لجبازى و اصرار مى ورزند در ضلالتى سخت دور قرار دارند (18).

خدا به بندگانش لطف دارد، هر كه را بخواهد روزى مى دهد، و او قوى و عزيز است (19).

كسى كه تنها بهره آخرت را مى خواهد به بهره اش مى افزاييم، و كسى كه تنها بهره دنيا را مى خواهد تنها از دنيا به او مى دهيم، و ديگر در آخرت بهره اى ندارد (20).

شايد اين مشركين شركائى دارند كه برايشان دينى تشريع كرده كه خدا به آن اذن نداده؟ اگر كلمه فصل (و قضاء حتمى) نبود

كار هلاكتشان يكسره مى شد، و ستمكاران عذابى دردناك دارند (21).

ستمگران را مى بينى كه از آنچه كرده اند بيمناكند، ولى بلاى همان كرده ها بر سرشان خواهد آمد، و كسانى كه ايمان آورده اعمال صالح كردند در باغهاى بهشت قرار گرفته، نزد پروردگار خود هر چه بخواهند دارند، و فضل بزرگ همين است (22).

اين است همان كه خدا بندگان خود را بدان بشارت مى دهد، بندگانى كه ايمان آورده اعمال صالح كردند. بگو من از شما در برابر رسالتم مزدى طلب نمى كنم به جز مودت نسبت به اقرباء، و كسى كه حسنه اى به جاى آورد، ما حسنى بر آن حسنه اضافه مى كنيم كه خدا آمرزگار و قدردان است (23).

و يا (در باره همين مودت هم) مى گويند به دروغ بر خدا افتراء بسته، (بگو) اگر من به خدا دروغ ببندم خدا اگر بخواهد مهر بر دلم مى زند، و خدا بالآخره باطل را از بين برده حق را به وسيله كلماتش به كرسى مى نشاند كه او داناى به نهفته هاى دلها است (24).

و همو است خدايى كه توبه را از بندگانش مى پذيرد، و از گناهان عفو مى فرمايد، و به آنچه مى كنيد دانا است (25).

و دعاى كسانى كه ايمان آورده اعمال صالح كردند مستجاب نموده، از فضل خود بيش از آنچه خواسته اند مى دهد: و اما كفار عذابى سخت دارند (26). ______________________________________________________ صفحه ى 53

بيان آيات اين آيات فصل چهارمى است از آيات سوره، كه وحى را تعريف مى كند به اينكه آن دينى كه به وسيله وحى نازل شده به صورت كتابى است كه براى مردم نوشته شده و ميزانى است كه در قيامت با آن، اعمالشان سنجيده مى شود، و بر طبق آن جزاء داده

مى شوند، و" جزاء حسن" خود نوعى رزق است، آن گاه رشته سخن به ثواب و عقابى كه روز قيامت دارند كشيده شده است. در اين فصل آيه مودت و آياتى مناسب با آن نيز آمده.

" اللَّهُ الَّذِي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِيزانَ ..."

در چند فصل گذشته كه گفتيم راجع به وحى صحبت مى كند، هر فصلى با جمله فعليه آغاز مى شد، در يكى كه صرفا از وحى خبر مى داد مى فرمود:" كَذلِكَ يُوحِي إِلَيْكَ" و در دومى كه غرض از وحى را بيان مى كرد مى فرمود:" وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ" و در سومى كه آثار آن را بيان مى كرد، مى فرمود:" شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ". ولى در اين فصل كه مساله انزال كتاب و ميزان را توصيف مى كند، سياق را تغيير داده آن را با جمله اسميه آغاز كرده مى فرمايد:

" اللَّهُ الَّذِي أَنْزَلَ الْكِتابَ ..." و لازمه آن اين است كه وحى را به نزول كتاب و ميزان تعريف كرده باشد.

و شايد وجه اين تغيير سياق همان باشد كه در آيه قبلى بيان كرديم كه منظور از اينكه فرمود:" وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ" چيست. چون آن وجه اقتضاء مى كرد خداى تعالى را براى اجتماع كنندگان اينطور معرفى كند كه او كسى است كه كتاب و ميزان را به حق نازل كرد.

و لازمه آن اين است كه وحى را همانطور كه توجه فرموديد به اثرش تعريف كند.

[مقصود از" كتاب" و" ميزان" در آيه:" اللَّهُ الَّذِي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِيزانَ ..."]

و به هر حال مراد از كتاب، وحيى است كه مشتمل بر شريعت و دين باشد، شريعت و دينى كه در مجتمع بشرى حاكم باشد. در تفسير آيه" كانَ

النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً ..." «1» نيز گفتيم كه منظور از كتاب در قرآن كريم شريعت و دين است، و معناى" انزال آن به حق" اين است كه اين كتاب حق محض است، و آميخته با اختلاف هاى شيطانى و نفسانى نيست.

و كلمه" ميزان" به معناى هر مقياسى است كه اشياء با آن سنجيده مى شود. و مراد از آن به قرينه ذيل آيه و آيات بعد همان دينى است كه كتاب مشتمل بر آن است، و از اين _______________

(1) سوره بقره، آيه 213. ______________________________________________________ صفحه ى 54

جهت دين را ميزان ناميده كه عقايد و اعمال به وسيله آن سنجش مى شود، و در نتيجه در روز قيامت هم بر طبق آن سنجش محاسبه و جزاء داده مى شود. پس ميزان عبارت است از دين با اصول و فروعش. و مؤيد اين وجه كلام ديگر خداى تعالى است كه مى فرمايد:" لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ" «1» چون ظاهر اينكه فرموده:" معهم با آنان" اين است كه مراد از ميزان همان دين باشد.

بعضى از مفسرين «2» گفته اند ميزان به معناى عدل است، و اگر عدل ميزان خوانده شده بدين جهت است كه ميزان وسيله برقرارى انصاف و مساوات در بين مردم است و عدل نيز چنين است. آن گاه براى گفته خود چنين تاييد آورده كه در سابق در آيه:" وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ" كلمه عدل ذكر شده بود، پس معلوم مى شود منظور از ميزان همان عدل است.

ليكن ما اين معنا را قبول نمى كنيم، براى اينكه در خود آيه هيچ شاهدى بر اين نيست كه منظور از ميزان، عدل باشد. و ما در سابق در معناى آيه"

لاعدل" گفتيم كه مراد از عدل اين است كه آن جناب در تبليغ رسالت خود و در اجراى احكام خدا بين مردم فرق و تفاوت نگذارد، و خلاصه مراد از عدل برقرار كردن مساوات در بين همه طبقات است، نه عدالت قاضى و حاكم.

بعضى ديگر گفته اند: «3» مراد از ميزان همان ترازوى معروف است، كه با آن سنگينى چيزى سنجيده مى شود.

و خواننده خودش مى داند كه اين تفسير درست نيست.

بعضى ديگر گفته اند: «4» مراد از ميزان، رسول خدا (ص) است.

البته ممكن است كلام اين مفسر را به همان وجهى كه ما آورديم ارجاع داد، چون ما گفتيم مراد از ميزان، دين خدا با اصول و فروع آن است، و معلوم است كه رسول خدا (ص) مصداق تمام عيار آن است، چون ترازويى است كه وزن دين دارى تك تك امت به وسيله او سنجيده مى شود و هر فردى كه بيشتر به آن جناب شباهت دارد، دين دارتر، و هر فردى كه كمتر شباهت دارد دينش كمتر است، ولى با اين حال اين توجيه با آيه 25 سوره حديد كه چند سطر قبل گذشت آن طور كه بايد نمى سازد.

_______________

(1) ما فرستادگان خود را با آياتى روشن فرستاديم، و با آنان كتاب و ميزان نازل كرديم. سوره حديد، آيه 25.

(2 و 3) روح المعانى، ج 25، ص 26.

(4) مجمع البيان، ج 9، ص 26. ______________________________________________________ صفحه ى 55

" وَ ما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِيبٌ"- از آنجا كه كلمه" ميزان" اشعارى به حساب و جزا و اشاره اى به روز قيامت داشت، از اين رهگذر به مساله انذار منتقل شد، و ايشان را به آينده اى كه در انتظارشان است، آينده اى كه يا

هول انگيز و يا نويدبخش است هشدار مى دهد.

كلمه" يدرى" از مصدر" ادراء" گرفته شده كه به معناى اعلام است، و منظور از كلمه" ساعت"- به طورى كه گفته شده- آمدن ساعت است، و به همين جهت كلمه" قريب" كه خبر اين مبتداء است مذكر آمده، و گر نه اگر منظور خود ساعت بود نه آمدن آن، بايد مى فرمود:" الساعة قريبة" پس معناى جمله اين مى شود كه: اى رسول گرامى! تو چه مى دانى شايد آمدن قيامت نزديك باشد. خطاب در آيه به رسول خدا (ص) است، از اين باب كه آن جناب شنواى خطاب است، و گر نه منظور تمامى مردمند چون تمامى مردم شنوا هستند و انذار و تخويف آن شامل همه مى شود.

" يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها ..."

مراد از استعجال كفار به آمدن قيامت، استعجال از باب مسخره است، نه استعجال واقعى، كه به راستى خواسته باشند قيامت زودتر بيايد، و اين نوع استهزاء به قيامت در قرآن كريم مكرر از كفار حكايت شده، از آن جمله اين است كه مى گفتند:" مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ" «1».

كلمه" مشفقون" جمع اسم فاعل از باب افعال است، و" اشفاق" به معناى نوعى ترس است. راغب مى گويد: اشفاق عنايتى است كه با خوف آميخته باشد، چون مشفق كسى را گويند كه مشفق عليه را دوست مى دارد، و مى ترسد بلايى به سر او آيد، اين حالت را كه مى ترسد محبوبش در معرض آسيبى واقع شود اشفاق گويند، و در قرآن فرموده:" وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ". و اين كلمه هر جا با حرف" من" متعدى شود، معناى ترس در آن روشن تر مى شود،

و چون با حرف" فى" متعدى شود، معناى عنايت در آن روشن تر مى شود، و از هر دو نمونه اش در قرآن هست، اولى مانند آيه اى كه گذشت، و آيه" مُشْفِقُونَ مِنْها". و دومى مانند" إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنا مُشْفِقِينَ" «2».

" أَلا إِنَّ الَّذِينَ يُمارُونَ فِي السَّاعَةِ لَفِي ضَلالٍ بَعِيدٍ"- كلمه" يمارون" مضارع از

_______________

(1) سوره يونس، آيه 48.

(2) مفردات راغب، ماده" شفق". ______________________________________________________ صفحه ى 56

مصدر" ممارات" است، و ممارات به معناى پافشارى بر جدال است، و مراد از آن در اينجا اين است كه مشركين در انكار قيامت پافشارى مى كنند. و اگر فرمود: اينها در ضلالتى بعيد هستند، بدين جهت است كه طريق زندگى صحيح را گم كرده اند و از آن راه دور شده اند، براى اينكه زندگى مهم ترين چيزى است كه بايد در باره اش درست بينديشند، در حالى كه مشركين زندگى را پايان پذير و فانى تصور كردند، و به همين جهت به شهوات ناپايدار دنيا هجوم آوردند و سر و دست شكستند با اينكه زندگى بشر ناپايدار و پايان پذير نيست، بلكه جاودانى بى انتهاء است، و به همين جهت بايد از دنيايشان براى آخرتشان توشه برگيرند، اما كفار راه را به خطا رفتند، و سرانجام به راه هلاكت افتادند.

[معناى اينكه فرمود: خدا به بندگان خود" لطيف" است

" اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ" در معناى كلمه" لطف" بويى از مدارا و آسانى عمل، و نيز بويى از دقت و باريكى آن چيزى كه عمل بر آن واقع مى شود نهفته، (مثلا پارچه لطيف آن پارچه اى است كه با دقت ساخته شده، و تار و پودش از نخى باريك تشكيل شده، و

بايد با آن به مدارا رفتار كرد، و بافتنش هم زور و ضرب نمى برد) و فاعل چنين فعلى را كه عمل به مدارا و دقت و سهولت مى كند، و سروكارش در عمل با نخى باريك و دقيق و ماشين آلاتى دقيق و ريز است لطيف مى خوانيم، مثلا مى گوييم هوا چقدر لطيف است، چون آن قدر سبك و رقيق است كه به آسانى در منافذ همه اجسام نفوذ مى كند، و به آسانى مى تواند با اجزاء درونى آن اجسام تماس پيدا كند.

وقتى معناى واژه" لطيف" اين شد اگر بخواهيم آن را در مورد خداى سبحان استعمال كنيم، به حكم اجبار بايد خصوصيات مادى را از معناى آن حذف كنيم، چون خدا مادى نيست، آن وقت معناى اينكه خدا لطيف است اين مى شود: خدا با احاطه و عملش بر دقائق امور نائل مى شود و در آن امور دقيقه با رفق و مدارا هر چه بخواهد مى كند.

در اين آيه شريفه رازق بودن خدا را نتيجه لطيف و قوى و عزيز بودن او قرار داده و فرموده:" چون خدا لطيف به بندگان خويش و قوى و عزيز است، ايشان را رزق مى دهد" و اين خود دلالت دارد بر اينكه مى خواهد بفرمايد: خدا به خاطر اينكه لطيف است، احدى از مخلوقاتش كه محتاج رزق او است از او غايب نيست و از پذيرفتن رزقش سرباز نمى زند و به خاطر اينكه قوى است احدى او را از دادن رزق عاجز نمى كند، و به خاطر اينكه عزيز است كسى او را از اين كار مانع نمى شود.

و منظور از" رزق" تنها ماديات نيست، بلكه اعم از آن و از موهبت هاى معنوى و دينى ______________________________________________________

صفحه ى 57

است، كه بعضى از بندگان خود را كه مى خواهد از آن موهبت برخوردار مى سازد. شاهد اين مدعا آيه بعدى است كه در آن هم سخن از موهبتهاى مادى است و هم از موهبتهاى معنوى و نيز آيه قبلى است كه در باره نازل كردن كتاب و ميزان سخن گفته است.

" مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ ..."

كلمه" حرث" به معناى زراعت است، و مراد از زراعت آخرت، نتيجه اعمال است كه روز قيامت به آدمى عايد مى شود، و به عنوان استعاره آن را زراعت آخرت ناميده، مثل اينكه اعمال صالحه بذرى است كه مى كارند تا در پائيز آخرت آن را درو كنند.

و مراد از اينكه مى فرمايد" هر كس زراعت آخرت را بخواهد زراعتش را زياد مى كنيم" اين است كه ما ثواب او را چند برابر مى سازيم هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:" مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها" «1» و نيز فرموده" وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ" «2».

" وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ"- يعنى: و كسى كه تنها نتائج دنيايى را در نظر دارد، و براى به دست آوردن آن مى كوشد، و مى خواهد كه نتيجه عملش در دنيا عايدش شود، نه در آخرت، ما آن نتيجه دنيايى را به او مى دهيم، و ديگر در آخرت بهره اى ندارد. و اگر اين معنا را تعبير كرده به اراده حرث، براى اين بوده كه اشاره كرده باشد به اينكه صرف اراده در به دست آوردن نتايج دنيا و آخرت كافى نيست بلكه اراده عمل هم مى خواهد، هم چنان كه در جاى ديگر نيز

فرموده:" وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى «3».

[مقصود از زراعت آخرت و زراعت دنيا و اينكه فرمود در زراعت آخرت مى افزاييم

در جمله قبلى به وضوح مى فرمود" كسى كه زراعت آخرت را مى خواهد آن زراعت را با زيادتى به او مى دهيم" ولى در اين جمله مطلب را مبهم و گنگ آورده مى فرمايد و كسى كه زراعت دنيا را بخواهد از آن به او مى دهيم (نه همه آن را) و اين اشاره است به اينكه زمام امر بسته به مشيت خدا است، چه بسا مى شود كه از دنيا بسيار مى دهد، و چه بسا مى شود كه كم مى دهد، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:" مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِيدُ" «4».

_______________

(1) هر كس عمل نيكى كند ده برابر مثل آن دارد. سوره انعام، آيه 160.

(2) خدا براى هر كس بخواهد چند برابر مى كند. سوره بقره، آيه 261.

(3) سوره نجم، آيه 39.

(4) هر كس دنياى نقد و عاجل را بخواهد ما نيز در دادن نتيجه عملش عجله مى كنيم، و هر چه بخواهيم و به هر كس بخواهيم چيزى مى دهيم. سوره اسرى، آيه 18. ______________________________________________________ صفحه ى 58

در اين آيه شريفه التفاتى به كار رفته، چون در آيه قبلى خداى عز و جل غايب فرض شده بود، مى فرمود:" خدا لطيف به بندگان خويش است، به هر كس بخواهد روزى مى دهد و او قوى و عزيز است" و در آيه مورد بحث گوينده جمع فرض شده، مى فرمايد" نَزِدْ لَهُ زياد مى كنيم براى او"،" نُؤْتِهِ مِنْها از آن به وى مى دهيم"، و اين براى اين بود كه آن عظمتى را كه دو كلمه" قوى"

و" عزيز" افاده مى كرد اينجا نيز افاده كند.

و حاصل معناى دو آيه اين است كه: خداى سبحان، لطيف به همه بندگان خويش است، داراى قوتى است مطلقه و عزتى مطلقه، بندگان خود را بر حسب مشيتش روزى مى دهد، ولى با اين تفاوت كه در باره كسانى كه هدفشان آخرت است، و براى آن كار مى كنند خواسته كه دنيا را بدهد، و مزد آخرتش را بيشتر از آنچه كه عمل كرده اند بدهد، ولى در باره كسانى كه هدفشان تنها دنيا است خواسته است تنها دنيا را بدهد و در آخرت بهره اى نداشته باشند.

از اين جا اين معنا روشن مى گردد كه آيه اولى هر دو طائفه را شامل مى شود، هم اهل دنيا را و هم اهل آخرت را، و همچنين كلمه رزق هر دو قسم رزق را شامل مى شود، هم رزق دنيايى را و هم آخرتى را، ولى آيه دوم، اجمال اين آيه را به تفصيل بيان مى دارد.

" أَمْ لَهُمْ شُرَكاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّينِ ما لَمْ يَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ ..."

بعد از آنكه بيان كرد كه خداى سبحان كسى است كه كتاب را به حق نازل كرده، و براى بشر دين را تشريع نموده كه ميزان اعمال آنان باشد، و او به لطف و قوت و عزتش هر كسى كه آخرت را بخواهد و براى آن سعى كند خواسته اش را با زيادت به او مى دهد، و كسى كه تنها دنيا هدفش باشد و آخرت را از ياد ببرد، در آخرت نصيب نمى دهد، اينك در اين آيه بى بهره بودن كفار در آخرت را مسجل مى كند، به اينكه: دينى به جز آنچه خدا تشريع كرده وجود ندارد تا

كفار عمل خود را مستند بدان كنند، و در نتيجه همان رزقى را كه اهل ايمان در آخرت دارند داشته باشند، چون خدا شريكى ندارد تا در مقابل دين تشريع شده خدا و بدون اذن او دينى تشريع كند، پس هيچ دينى نيست مگر دين خدا و در آخرت هيچ رزق حسنى نيست مگر براى كسى كه به دين خدا ايمان آورده، بر طبق آن عمل كرده باشد.

پس اينكه فرمود:" أَمْ لَهُمْ شُرَكاءُ"، در مقام انكار است، و جمله" وَ لَوْ لا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ" اشاره است به كلمه اى كه قبلا از خدا صادر شده بود كه آدميان تا مدتى معين در زمين زندگى كنند. و اين اشاره را هم دارد كه جرم و گناه گناهكاران نافرمانى خدايى است بزرگ. ______________________________________________________ صفحه ى 59

" وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ"- اين جمله تهديد كفار است بر ظلمى كه كردند و نيز اشاره است به اينكه از قلم خدا نمى افتند و از عذابش رهايى ندارند، حال اگر بين آنها قضاء نراند و در دنيا عذابشان نكند، در آخرت عذابى دردناك خواهند داشت." تَرَى الظَّالِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا كَسَبُوا وَ هُوَ واقِعٌ بِهِمْ ..."

خطاب" ترى" به رسول خدا (ص) است، البته نه به عنوان اينكه رسول خدا است، بلكه به عنوان اينكه شنونده است، در نتيجه شامل حال هر كسى كه شانيت شنوايى داشته باشد مى گردد. و مراد از" ظالمين" كسانى است كه دين خدا را ترك كردند- دينى كه خدا براى ايشان تشريع كرده بود- و از قيامت اعراض نمودند. و معناى آن اين است كه: همه بينندگان خواهند ديد كه ستمكاران در روز قيامت از آنچه

كردند خائفند، و آنچه از آن مى ترسيدند بر سرشان خواهد آمد و هيچ مفرى از آن ندارند.

اين آيه شريفه از آياتى است كه در دلالت بر تجسم اعمال خيلى روشن است. و بعضى از مفسرين گفته اند: در كلام چيزى حذف شده، و تقدير آن چنين است:" مشفقين من وبال ما كسبوا ترسانند از وبال گناهانى كه مرتكب شدند" ولى هيچ حاجتى به اين تقدير نيست.

" وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِي رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ"- در مجمع البيان گفته:

كلمه" روضة" به معناى زمين سبز و خرمى است كه گياهان در آن به خوبى مى رويند، و كلمه" جنت" زمينى است كه اطرافش درختكارى شده باشد، در نتيجه" روضات جنات" باغهاى مشجرى است كه در وسط زمين سبز و خرم قرار دارد.

" لَهُمْ ما يَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ"- يعنى نظام دنيايى كه هر چيزى به وسيله سببش پديد مى آيد، در آنجا جارى نيست و در آنجا اين نظام برچيده شده. تنها سببى كه در آنجا كارگر است اراده و خواست آدمى است. هر چه را بخواهد در همان آن خدا برايش خلق مى كند، و اين خود فضل بزرگى است از خداى سبحان.

" ذلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ"- اين جمله بشارتى است به مؤمنين صالح. و كلمه" عباد" را بر ضميرى كه به خدا برمى گردد اضافه كرد تا بندگان صالح را احترام كرده باشد.

" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى آن چيزى كه درخواست اجر مزد در مقابل آن نفى شده، تبليغ رسالت و دعوت دينى است. مى فرمايد: بگو در برابر اينها مزدى درخواست نمى كنم. و خداى تعالى اين معنا را

از عده اى از انبياء از قبيل نوح و هود و صالح و لوط و شعيب (ع) حكايت كرده كه در ______________________________________________________ صفحه ى 60

ضمن سخنانى كه به امت خود مى گفتند، اين را نيز خاطرنشان كرده اند كه" وَ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلى رَبِّ الْعالَمِينَ" «1» در سوره شعرا و سوره هايى ديگر باز از رسول خدا (ص) حكايت شده كه به امت خود فرموده:" وَ ما تَسْئَلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ" «2» كه در اين جمله او را دستور داده مردم را خطاب كند به اينكه من از شما مزد نمى خواهم، و نيز فرموده:" قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ" «3» و نيز فرموده:" قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ" «4» و نيز فرموده:" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرى لِلْعالَمِينَ" «5» در اين آيه اخير به علت مزد نخواستن اشاره كرده، مى فرمايد: قرآن تذكرى است براى تمام عالم، نه براى يك طايفه معين، تا از آن طايفه مزد گرفته شود.

[توضيح و تفسير آيه:" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ]

و نيز فرموده:" قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا" «6» و معناى آن به بيانى كه در تفسيرش گذشت اين است كه: مزد من اين است كه يكى از شما بخواهد راهى به سوى پروردگارش اتخاذ كند، يعنى دعوت مرا به اختيار خود بپذيرد، همين مزد من است، و خلاصه چيزى بجز دعوت در كار نيست، نه اجرى و نه مزدى.

خداى تعالى در آيه مورد بحث- بر خلاف آياتى كه به عنوان شاهد ذكر

گرديد- اجرى براى رسول خدا (ص) معين كرده، و آن عبارت است از مودت نسبت به اقرباى آن جناب، و اين را به يقين از مضامين ساير آيات اين باب مى دانيم كه اين مودت امرى است كه باز به استجابت دعوت برگشت مى كند، حال يا استجابت همه دعوت، و يا بعضى از آن كه اهميت بيشترى دارد. و به هر حال، ظاهر اين استثناء اين است كه استثناء متصل است، نه منقطع، چيزى كه هست بايد بطور ادعاء مودت به ذى القربى را از مصاديق اجر دانست، پس ديگر حاجتى نيست به اينكه ما نيز مانند ديگران خود را به زحمت بيندازيم _______________

(1) من از شما در برابر رسالتم اجرى نمى خواهم، اجر من تنها نزد پروردگار عالم است. سوره شعراء، آيه 180.

(2) سوره يوسف، آيه 104.

(3) بگو در برابر رسالتم هيچ اجرى از شما طلب نمى كنم. سوره ص، آيه 86.

(4) بگو آن اجرى هم كه از شما خواستم به نفع خود شما است و سودش عايد خودتان مى شود. سوره سبأ، آيه 48.

(5) بگو من در برابر اين رسالت از شما اجرى درخواست نمى كنم، اين رسالت (و يا قرآن) جز تذكر براى عالميان نيست. سوره انعام، آيه 90.

(6) سوره فرقان، آيه 57. ______________________________________________________ صفحه ى 61

تا هر طور شده استثناء را منقطع بگيريم.

[بررسى اقوال مختلف مفسرين در باره مراد از مودت قرباى رسول خدا (ص)]

مودت به ذى القرباى رسول خدا (ص) به چه معنا است؟ اقوال مفسرين در معناى آن مختلف است.

بعضى از مفسرين «1»- و به طورى كه مى گويند بيشتر مفسرين- گفته اند: خطاب در اين آيه به قريش است، و اجرى كه در آن درخواست شده

مودت قريش نسبت به رسول خدا (ص) و نزديكان ايشان از قريش است، و اين بدان جهت بوده كه قريش آن جناب را تكذيب مى كردند و دشمن خود مى دانستند، چون آن جناب- بر اساس آنچه كه در برخى از روايات ذكر شده- متعرض خدايان قريش مى شد، لذا خداى تعالى دستورش داده كه از ايشان بخواهد: اگر ايمان نمى آورند حد اقل با او دشمنى نكنند، براى اينكه آن جناب با آنها قرابت و خويشاوندى داشته. و نيز آن حضرت را مورد بغض و كينه خود قرار ندهند و اذيت ننمايند. پس بنا بر اين تفسير، كلمه" قربى" به معناى خويشاوند نيست، بلكه به معناى قرابت و خويشاوندى است، و حرف" فى" به معناى سببيت است.

ولى اين تفسير اشكال دارد، براى اينكه معناى اجر وقتى تمام مى شود كه درخواست كننده آن، كارى كرده باشد، و سودى به مردم رسانده باشد، و در ازاء آن مزد طلب كند، مزدى كه برابر عمل عامل باشد، و در مورد بحث، اجر وقتى معنا دارد كه رسول خدا قريش را هدايت كرده باشد، و ايشان ايمان آورده باشند، چون با فرض باقى ماندن در كفر و تكذيب دعوت آن جناب، چيزى از آن جناب نگرفته اند تا در مقابلش اجرى بدهند، و به فرض هم كه به آن جناب ايمان آورده باشند، تازه به يكى از اصول سه گانه دين ايمان آورده اند، نه به همه آن تا باز بدهكار مزد باشند، علاوه بر اينكه در همين فرض ديگر بغض و دشمنى تصور ندارد، تا ترك آن مزد رسالت فرض شود، و رسول خدا آن را از ايشان بخواهد.

و كوتاه سخن اينكه: در صورتى

كه پرسش شدگان در اين سؤال كافر فرض شوند معناى اجر تصور ندارد، و در صورتى كه مؤمن فرض شوند، دشمنى تصور ندارد تا به عنوان مزد بخواهند دست از آن بردارند.

اين اشكال بنا بر فرضى كه استثناء منقطع باشد و مودت قربى اجر نباشد بلكه حكمى جداگانه باشد نيز وارد است، چون درخواست اجر از مردم به هر حال وقتى تصور دارد كه ايمان آورده باشند، چون در اين فرض هم استدراك از جمله مورد بحث با همه قيودش مى باشد (و

_______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 30. ______________________________________________________ صفحه ى 62

معنا چنين مى شود: بگو من از شما هيچ مزدى نمى خواهم و ليكن مودت قربى را مى خواهم) خوب دقت بفرماييد.

بعضى «1» هم گفته اند: مراد از مودت نسبت به قربى همان معنايى است كه از بيشتر مفسرين نقل كرديم، اما خطاب در آن به قريش نيست، بلكه به انصار است. آن گاه گفته اند:

انصار مالى براى آن حضرت آوردند تا به مصارف شخصى خود برساند، در اينجا آيه مورد بحث نازل شد، و رسول خدا (ص) آن مال را رد كرد، و چون رسول خدا (ص) در بين انصار خويشاوندانى از ناحيه سلمى دختر زيد نجاريه، و از جهت مادرش آمنه- بطورى كه گفته اند- داشت، لذا در آيه خطاب به انصار كرد، كه من از شما مزد نمى خواهم تنها مزدم اين باشد كه با خويشاوندان من كه در بين شمايند مودت كنيد.

اين تفسير نيز صحيح نيست، براى اينكه دوستى و علاقه انصار نسبت به رسول خدا (ص) به حدى شديد بود كه ديگر حاجت به سفارش نداشت، و احدى در آن شك و ترديد ندارد. چگونه ممكن است

به انصار كه از آن جناب وقتى كه در مكه بود تقاضا كردند كه به سرزمينشان مهاجرت فرمايد، و در مدينه او را منزل دادند، و جانها و اموال و فرزندان خود را فداى او كرده، و در ياريش منتهاى درجه كوشش را مبذول داشتند، و حتى به كسانى هم كه از اهل مكه با آن جناب به مدينه آمده بودند احسان نمودند، و خداى سبحان در آيه" وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِيمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ" «2» ايشان را ستوده و همه مى دانيم كه دوستى انصار با مهاجرين آن هم به اين حد از دوستى تنها به خاطر رسول خدا (ص) بود آن گاه بفرمايد: من از شما مزدى نمى خواهم مگر مودت به خويشاوندم را.

و وقتى پايه علاقه و محبت انصار نسبت به آن جناب به اين حد است، ديگر چه معنا دارد كه خداى سبحان مامورش كند كه از ايشان بخواهد نسبت به خويشاوندان مادريش كه يك خويشاوندى بسيار دور است مودت بورزند؟

علاوه بر اينكه عرب چندان اعتنايى به خويشاوندان مادرى يعنى خويشاوندان زنان خود ندارند، اين عرب است كه مى گويد:

بنونا بنو ابناءنا و بناتنا *** بنوهن ابناء الرجال الأباعد

_______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 30.

(2) سوره حشر، آيه 9. ______________________________________________________ صفحه ى 63

" فرزندان ما فرزندان پسران مايند، و اما فرزندان دختران ما فرزندان مردان بيگانه اند".

و نيز مى گويد:

و انما امهات الناس اوعية *** مستودعات و للانساب آباء

" مادران مردم، ظرف و صدف پديد آمدن مردمند، و سلسله انساب تنها به وسيله پدران حفظ

مى شود".

آرى، اين اسلام است كه زنان را در قرابت داخل و آنان را با مردان برابر، و نواده هاى پسرى و دخترى را يكسان كرده- كه در مباحث گذشته در باره اش سخن رفت.

بعضى ديگر گفته اند: خطاب در آيه به قريش است. و منظور از مودت به قربى، مودت به سبب قرابت است، ليكن مراد از آن، مودت پيغمبر است، نه مودت قريش كه در وجه اول آمده بود، و استثناء هم منقطع است، در نتيجه معناى آيه چنين است: بگو من از شما در برابر هدايتى كه به سوى آن دعوتتان مى كنم تا شما را به روضات جنات و خلود در آن برساند مزدى نمى خواهم، و پاداشى توقع ندارم، ليكن اين علاقه اى كه من به خاطر خويشاونديم به شما دارم به من اجازه نمى دهد در باره شما بى تفاوت باشم، مرا وادار مى كند كه شما را به آن هدايت برسانم، و به آن روضات جنات رهنمون نمايم.

اشكال اين وجه اين است كه: با تحديدى كه خداى سبحان در مساله دعوت و هدايت كرده نمى سازد، چون خداى تعالى در بسيارى از موارد در كلام مجيدش اين معنا را مسجل فرموده كه (وظيفه او تنها دعوت است)، و او مردم را به سوى خدا هدايت نمى كند، بلكه هدايت تنها به دست خدا است، و نيز او نبايد به خاطر كفر كفار و رد دعوتش اندوهگين شود، چون وظيفه او تنها ابلاغ است. پس او نمى تواند بخاطر علاقه فاميلى كه با خويشاوندان خود دارد آنها را هدايت كند، و يا به خاطر دشمنى و كراهتى كه از ديگران دارد از هدايت آنها روى بگرداند.

و با اين همه چطور ممكن

است در آيه" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ ..." رسول خدا (ص) را مامور كند كه به كفار قريش اعلام نمايد كه علاقه اش به آنان به خاطر اينكه فاميل اويند، وادارش مى كند كه هدايتشان كند، نه به خاطر مزدى كه از ايشان درخواست نمايد؟! و بعضى «1» ديگر گفته اند: مراد از مودت به قربى، مودت خود قربى است، و خطاب در

_______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 32. ______________________________________________________ صفحه ى 64

آيه به قريش و يا به عموم مردم است، و معنايش اين است كه: بگو من از شما مزدى نمى خواهم مگر همين كه با اقرباى خودتان مودت داشته باشيد.

اين وجه نيز اشكال دارد، و آن اين است كه مودت به اقربا بطور مطلق پسنديده نيست تا اسلام بشر را به آن دعوت كند، با اينكه قرآن صريحا فرموده:" لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ" «1».

و سياق اين آيه شريفه نمى تواند مخصص يا مقيد آيه مورد بحث باشد (تا معناى مجموع آن دو چنين شود كه: من از شما مزدى نمى خواهم به جز محبت به خويشاوندانتان مگر اينكه آن خويشاوندان كه يا پدران هستند يا فرزندان يا برادران دشمن خدا باشند) تا در نتيجه مودت قريش نسبت به اقرباى مؤمن اجر رسالت قرار گيرد. بعلاوه وقتى منظور از اين مودت، مودت خاصى باشد، يعنى محبت به خويشاوندان مؤمن، ديگر معنا ندارد تمامى قريش و يا تمامى مردم بدهكار چنين مزدى باشند، (چون تمامى افراد قريش چنين اقربايى ندارند، و همچنين تمامى افراد

بشر چنين خويشاوندى ندارند، تا با مودت ورزيدن به او، مزد رسالت آن جناب را بدهند).

آرى اسلام هرگز مردم را دعوت نمى كند به اينكه خويشاوند خود را به خاطر اينكه خويشاوند است دوست بدارند، بلكه آن محبت به خويشاوندى كه اسلام بشر را بدان خوانده، محبت فى اللَّه است، بدون اينكه مساله خويشاوندى كمترين دخالتى در آن داشته باشد. البته اسلام اهتمام زيادى به مساله قرابت و رحم دارد، اما به عنوان صله رحم، و اينكه با رحم قطع رابطه نكنند، و از دادن مال عزيز و مورد حاجت خود به ارحام فقير مضايقه ننمايند، نه به عنوان اينكه رحم خود را دوست بدارند، چون اسلام بر هر محبتى به جز محبت به خدا خط بطلان كشيده.

و ما نمى توانيم بگوييم كه مودت به قربى در آيه شريفه كنايه است از همين صله رحم و احسان به ايشان و انفاق مال به آنان، چون در آيه شريفه هيچ قرينه اى نيست كه دلالت كند بر اينكه معناى حقيقى مودت منظور نيست، بلكه صله رحم منظور است، چون صله رحم مساله _______________

(1) تو هرگز از بين كسانى كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده اند، كسى را نخواهى يافت كه با دشمنان خدا و رسول دوستى كنند، هر چند كه پدران و فرزندان و برادران و خويشاوندانش باشند، چون خداى تعالى ايمان را در دلهاى آنان رسوخ داده، و با روحى از خود تاييدشان كرده. سوره مجادله، آيه 22. ______________________________________________________ صفحه ى 65

ديگرى است و حب فى اللَّه مساله اى ديگر.

بعضى «1» ديگر گفته اند: معناى" قربى" تقرب به خدا است، و" مودت به قربى" عبارت است از مودت به خدا

از راه تقرب جستن به او به وسيله اطاعت و معناى آيه اين است كه: من از شما اجرى نمى خواهم مگر همين را كه به وسيله تقرب جستن به خدا به او مودت كنيد.

اشكال اين وجه اين است كه: بنا بر اين وجه در جمله" إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ابهامى خواهد بود كه جا ندارد با آن ابهام خطاب به مشركين شود، چون خلاصه مفادش اين است كه مردم با خدا تودد كنند، و يا ود و دوستى او را داشته باشند به اينكه به درگاهش تقرب جويند، و حال آنكه مشركين منكر آن نيستند، چون مشركين اگر آلهه خود را مى پرستند به همين ملاك تودد با خدا و تقرب به سوى او مى پرستند، و خداى تعالى از همين مشركين حكايت مى فرمايد كه گفته اند:" ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى «2» و نيز گفته اند:

" هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ" «3».

پس اگر به گفته مفسرين مزبور معناى جمله" إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى تودد نسبت به خدا از راه عبادت است، بايد آن را مقيد كرده باشد به عبادت خدا به تنهايى، و بفرمايد: شما كه با پرستش بت ها مى خواهيد به خدا تقرب جوييد، راه تودد و تقرب اين نيست، بلكه راهش اين است كه تنها خدا را بپرستيد و من از شما جز اين را توقع ندارم، و در چنين مقامى مهمل گذاشتن اين قيد با ذوق سليم سازگار نيست.

علاوه بر اينكه در آيه شريفه كلمه" مودت" آمده، نه" تودد" و در كلام خداى سبحان سابقه ندارد كه كلمه" مودت" اطلاق شده باشد بر تودد مردم نسبت به خداى تعالى و تقرب به

او، هر چند كه عكس اين در كلام خداى تعالى آمده، و خدا را نسبت به بندگان ودود و داراى مودت خوانده، و فرموده:" إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ" «4» و" وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ" «5» و شايد ودود خواندن خدا از اين باب باشد كه كلمه مودت اشعار دارد بر اينكه دارنده اين صفت نسبت به افراد مورد مودت، خود را متعهد مى داند كه مراعات حال آنان را نموده و از حالشان تفقد كند. حتى _______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 32.

(2) ما اين بتها را نمى پرستيم مگر براى اينكه قدمى به سوى خدا نزديكمان كنند، سوره زمر، آيه 3.

(3) اينها شفيعان ما نزد خدايند. سوره يس، آيه 18.

(4) سوره هود، آيه 90.

(5) سوره بروج، آيه 14. ______________________________________________________ صفحه ى 66

بعضى از اهل لغت- بطورى كه راغب حكايت كرده- گفته اند: مودت خدا نسبت به بندگان اين است كه مراعات حال ايشان را بكند.

و اشكال سابق هم به قوت خود باقى است. و اگر مودت فى القربى را تفسير كنند به محبت هاى طرفينى مردم نسبت به يكديگر در راه تقرب به خدا، به طورى كه تقرب ها اسبابى باشد براى محبت در بين آنان، در جواب مى گوييم اين محبت را هم مشركين در تقرب هاى خود هر چند از نظر دين توحيد باطل است دارند، و باز اين قسم نمى تواند مزد رسالت رسول خدا (ص) باشد.

[بيان اين وجه كه مقصود از مودت قربى، محبت عترت و اهل بيت پيامبر (عليهم الصلاة و السلام) است

بعضى «1» هم گفته اند: مراد از مودت به قربى، دوستى خويشاوندان رسول خدا (ص)- كه همان عترت او از اهل بيتش باشند- است و بر

طبق اين تفسير رواياتى هم از طرق اهل سنت، و اخبار بسيار زيادى از طرق شيعه وارد شده كه همه آنها آيه را به مودت عترت و دوستى با آن حضرات (ع) تفسير كرده، اخبار متواترى هم كه از طرق دو طائفه بر وجوب مودت اهل بيت و محبت آن حضرات رسيده، اين تفسير را تاييد مى كند.

و اگر در يك طايفه ديگر اخبار كه آن نيز متواتر است، يعنى اخبارى كه از هر دو طريق از رسول خدا (ص) رسيده، و مردم را در فهم كتاب خدا و معارف اصولى و فروعى دين و بيان حقايق آن، به اهل بيت (ع) ارجاع داده- مانند حديث ثقلين و حديث سفينه و امثال آن- دقت كافى به عمل آوريم، هيچ شكى برايمان باقى نمى ماند كه منظور از واجب كردن مودت اهل بيت، و آن را به عنوان اجر رسالت قرار دادن تنها اين بوده كه اين محبت را وسيله اى قرار دهد براى اين كه مردم را به ايشان ارجاع دهد، و اهل بيت مرجع علمى مردم قرار گيرند.

پس مودتى كه اجر رسالت فرض شده چيزى ما وراى خود رسالت و دعوت دينى و بقاء و دوام آن نيست. پس بنا بر اين تفسير، مفاد آيه شريفه هيچ تغايرى با آيات ديگر كه اجر رسالت را نفى مى كنند ندارد.

در نتيجه برگشت معناى آيه مورد بحث به اين مى شود كه: من از شما اجرى درخواست نمى كنم، چيزى كه هست از آنجا كه خداى تعالى مودت به عموم مؤمنين را كه قرابت من هم از ايشانند بر شما واجب فرموده، من مودت شما را نسبت به اهل بيتم اجر رسالتم

مى شمارم. و

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 28. ______________________________________________________ صفحه ى 67

خداى تعالى در اين معنا فرموده:" إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا" «1» و نيز فرموده:" وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ" «2» با اين بيان فساد و بطلان گفتار آنهايى كه بر اين وجه ايراد گرفته اند روشن مى گردد، آنها گفته اند «3»: نمى شود منظور از قربى اهل بيت آن جناب باشد، براى اينكه مقام نبوت در مظان تهمت قرار مى گيرد. مردم مى گويند، پيغمبر خدا هم مانند ساير مردم مادى كه براى تامين آتيه فرزندان خود تلاش مى كنند دين خدا را وسيله معاش فرزندان و خويشاوندان خود كرده.

و نيز فساد و ايراد ديگرشان روشن مى گردد، كه گفته اند «4»: اگر معناى آيه، مودت به عترت باشد، با آيه" وَ ما تَسْئَلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ" «5» منافات دارد. وجه فسادش اين است كه گفتيم بنا بر اين تفسير، مودت اهل بيت ادعاء اجر خوانده شده، و گر نه حقيقت آن همان چيزى است كه ساير آيات اين باب بر آن دلالت دارد و چيز ديگر غير آن را نمى گويد، چون خواننده عزيز توجه فرموده كه اجرى كه در اين آيه درخواست شده، نفعى است كه عايد خود بشر مى گردد، نه عايد عترت. و ديگر مظنه تهمتى در كار نيست.

علاوه بر اينكه آيه مورد بحث بنا بر اين تفسير در مدينه نازل شده، و خطاب در آن به مسلمين است، و مسلمانان هرگز پيامبر خود را كه با عصمت الهى مصون از هر خطا است، به چنين تهمتى متهم نمى كنند، چون به نبوت و عصمت او ايمان دارند، و دستوراتش را دستورات پروردگار خود

مى دانند.

و به فرضى كه ممكن باشد مؤمنين به وى او را در اين آيه متهم كنند، و به گفته شما چنين سفارشى مناسب به شان نبوت نباشد، بايد همين اتهام و اين ناسازگارى با شان نبوت در ساير خطاب هاى بسيارى كه مشابه اين خطابست جريان يابد، مانند آيات بسيارى كه اطاعت رسول خدا (ص) را به طور مطلق بر امت واجب مى كند، و باز مانند آياتى كه انفال را ملك خدا و رسول خدا (ص) مى داند و نيز آياتى كه دادن خمس را به اقرباى رسول خدا (ص) واجب مى كند، و آياتى كه براى آن جناب در مساله ازدواج با زنان توصيه هايى مى دهد، و آياتى ديگر از اين قبيل.

_______________

(1) كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح كردند خداى رحمان به زودى محبتشان را در دلها مى اندازد. سوره مريم، آيه 96.

(2) مؤمنين و مؤمنات دوستان يكديگرند. سوره توبه، آيه 71.

(3) روح المعانى، ج 25، ص 33.

(4) روح المعانى، ج 25، ص 33.

(5) و هيچ گونه اجرى از ايشان درخواست نمى كنى. سوره يوسف، آيه 104. ______________________________________________________ صفحه ى 68

علاوه بر اينكه خداى تعالى خودش در آيه بعد متعرض اين تهمت شده، و از آن جواب داده و دفع كرده است، و فرموده:" أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ" كه بيانش خواهد آمد- ان شاء اللَّه تعالى.

و بر فرض كه ما آيه را از چنين معنايى برگردانيم و به منظور دفع آن تهمت، معناى ديگرى برايش بكنيم، اخبار بى شمارى را كه هم از طرق اهل سنت و هم از طرق شيعه در مورد مودت اهل بيت از رسول خدا (ص) روايت شده چه

كنيم؟

و اما اينكه گفته اند: اين تفسير با آيه" وَ ما تَسْئَلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ" منافات دارد، جوابش از آنچه گذشت روشن، و بطلانش واضح گشت، چون مضمون آيه را اگر با آياتى كه درخواست اجر را نفى مى كند مقايسه كنيم نظير مضمون آيه" قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا" «1» مى شود كه در سابق ذكر شد.

زمخشرى در كشاف بعد از آن كه همين وجه را اختيار كرده، مى گويد: حال اگر بپرسى چرا فرمود:" إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى و نفرمود" الا المودة للقربى" و يا" الا مودة القربى" در پاسخ مى گويم براى اينكه عرب براى مودت ظرفى قائلند، مثلا مى گويند: لى فى آل فلان مودة من در آل فلان مودتى دارم" و نيز مى گويند" ولى فيهم هوى و حب شديد من در آنان عشق و محبتى شديد دارم" و منظورشان اين است كه افراد فلان قبيله مورد و محل محبت منند.

آن گاه مى گويد: متعلق" فى القربى" كلمه" مودت" نيست، به خلاف اينكه فرموده باشد" الا المودة للقربى" كه در اين صورت متعلق" للقربى" خود كلمه" مودت" است، و در آيه مورد بحث قهرا" فى القربى" متعلق به چيزى مى شود كه حذف شده، و تقدير آن" الا المودة الثابتة فى القربى مگر مودتى كه ثابت باشد در قربى" مى باشد «2».

[اشاره به معناى اينكه خداوند بر حسن عمل مى افزايد]

" وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ" كلمه" اقتراف" به معناى اكتساب است، و كلمه" حسنه" به معناى آن عملى است كه مورد رضاى خداى سبحان باشد، و در ازايش ثواب دهد، و كلمه" حسن"

در مورد عمل به معناى سازگار بودن آن با سعادت آدمى، و با آن هدفى است كه او در نظر دارد، هم چنان كه" مساءت" و بدى و زشتى عمل، بر خلاف اين است، و معناى" زيادتر كردن حسن عمل" اين است كه جهات نقص آن را تكميل كند، و از اين باب است زيادتر كردن ثواب عمل،

_______________

(1) سوره فرقان، آيه 57.

(2) تفسير كشاف، ج 4، ص 220. ______________________________________________________ صفحه ى 69

هم چنان كه در آيه" وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ" «1» و آيه" لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ" «2» به هر دو جهت نظر دارد، هم تكميل نواقص، و هم زيادى ثواب.

و معناى آيه مورد بحث اين است كه: هر كس حسنه اى به جاى آورد، ما با رفع نواقص آن و زيادى اجر حسنى بر آن حسنه مى افزاييم كه خدا آمرزگار است و بدى ها را محو مى كند، و شكور است، خوبى هاى عمل را از عاملش ظاهر و بر ملا مى سازد.

بعضى از مفسرين «3» گفته اند: مراد از" حسنه" همان مودت به قرباى رسول خدا (ص) است، و مؤيد اين احتمال رواياتى است كه از ائمه اهل بيت (ع) وارد شده، كه آيه" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً"- تا چهار آيه- در باره مودت به قرباى رسول خدا (ص) نازل شده، و لازمه اين تفسير آن است كه اين آيات در مدينه نازل شده و داراى يك سياق باشد. و قهرا مراد از حسنه از حيث انطباقش بر مورد، همان مودت خواهد بود، آن وقت آيه شريفه" أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى ..." اشاره خواهد بود به سخنى كه بعضى از منافقين كه قبول

آيه قبلى برايشان گران مى آمده گفته اند، و اين سمپاشى را در بين مؤمنين كرده اند، چون در بين آنان افراد ساده لوحى بوده اند كه به سخنان منافقين ترتيب اثر مى داده اند. و مراد از آيه سوم و چهارم كه مى فرمايد:" وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ"- تا آخر دو آيه- توبه همان مؤمنين ساده لوح خواهد بود، كه از قبول گفتار منافقين برگشته اند.

و در جمله" إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ" التفاتى از تكلم به غيبت به كار رفته، چون قبل از اين جمله خداى تعالى گوينده بود، مى فرمود ما چنين و چنان مى كنيم، و در اينجا غايب حساب شده، مى فرمايد خدا غفور و شكور است. و وجه اين التفات آن است كه خواسته به علت غفور و شكور بودن خود اشاره كند، و بفرمايد بدين جهت غفور و شكور است كه" اللَّه" است- عز اسمه.

" أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً ..."

كلمه" أم" منقطعه است، و سياق كلام، سياق توبيخ است، و لازمه اش انكار اين معنا است كه آن جناب به دروغ چيزى را بر خدا افتراء ببندد.

" فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ"- (معناى جمله قبلى اين بود كه منافقين مى گويند:

_______________

(1) و به طور مسلم بهتر از آنچه مى كردند جزايشان مى دهيم. سوره عنكبوت، آيه 7.

(2) خداوند بهتر از آنچه مى كردند جزاى عملشان قرار داده، و از فضل خود بيشتر هم بدهد. سوره نور، آيه 38.

(3) روح المعانى، ج 25، ص 33. ______________________________________________________ صفحه ى 70

تو از پيش خود گفتى كه بايد به خويشاوندانت مودت بورزند)، و معناى اين جمله با كمك سياق اين است كه: نه، تو به خدا افتراء نبستى و دروغگو نيستى، چون زمام هيچ امرى به دست

تو نيست تا بخواهى افترايى ببندى، و آنچه مى گويى وحى است از ناحيه خداى سبحان، بدون اينكه خود تو دخالتى در آن داشته باشى، بلكه زمام امر بسته به مشيت خداى تعالى است، اگر خواست مهر بر دلت مى زند، و باب وحى را به رويت مى بندد، ولى او خواسته كه به تو وحى كند و حق را بيان نموده و سنت خود را اجراء كند، چون سنت او چنين است كه همواره با كلمات خود باطل را محو و حق را محقق كند.

[وجوه مختلف در معناى جمله" فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ"]

پس اينكه فرمود:" فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ" كنايه است از اينكه امر، به مشيت خدا برمى گردد و ساحت رسول خدا (ص) منزه از اين است كه از پيش خود چيزى بگويد.

و اين معنا- به طورى كه ملاحظه مى فرماييد- با سياق مناسب تر است، بنا بر اين كه گفتيم مراد از قربى، قرابت رسول خدا (ص)، و توبيخ متوجه به منافقين و بيماردلان است.

البته مفسرين در معناى جمله مورد بحث وجوهى ديگر آورده اند كه بعضى از آنها از نظر شما مى گذرد:

1- زمخشرى در كشاف گفته: جمله" فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ" معنايش اين است كه اگر خدا بخواهد تو را از آنانى قرار مى دهد كه مهر بر دلهايشان زد، آن وقت است كه بر خدا افتراء خواهى بست، چون كسى جز اين گونه افراد بر خدا افتراء نمى بندد.

آن گاه مى گويد: اين اسلوب كلام، افتراء بستن را از مثل پيامبر بعيد مى شمارد و مى فهماند كه افتراء بستن چنين افرادى در بعيد بودن، مثل شرك ورزيدن به خدا و داخل شدن در زمره كسانى

است كه خدا بر دلهايشان مهر زده، و مثالى كه مى توانيم براى اين طرز حرف زدن بياوريم، اين است كه بعضى از افراد امين كه نسبت خيانت به او داده اند بگويد: مگر خدا دست از هدايتم برداشته و مرا تنها گذاشته و به خودم واگذار كرده، و مگر خدا دلم را كور كرده. در اين مثال آن شخص امين نمى خواهد خذلان و كورى دل را براى خود اثبات كند، بلكه مى خواهد از اينكه نسبت خيانت به او و به مثل او بدهند استبعاد نمايد و بفهماند كه دادن چنين نسبتى تهمتى است بس بزرگ «1».

_______________

(1) تفسير كشاف، ج 4، ص 221. ______________________________________________________ صفحه ى 71

2- بعضى «1» گفته اند: معناى اين جمله اين است كه اگر به اين فكر بيفتى كه بر خدا افتراء ببندى خدا مهر بر دلت خواهد زد و قرآن را از يادت خواهد برد، با اين حال چگونه مى توانى بر خدا افتراء ببندى. و اين جمله مى خواهد همان مطلبى را خاطرنشان كند كه جمله" لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ اگر شرك بورزى يقين بدان كه خداوند عملت را بى ثمر مى كند" در مقام افاده آن است.

3- بعضى «2» ديگر گفته اند: معنايش اين است كه اگر خدا بخواهد قلب تو را با داروى صبر قوى مى كند تا در برابر آزار مشركين از پاى در نيايى، و اگر مى گويند" او مفترى و ساحر است" ناراحت نشوى.

اين سه وجه خالى از ضعف نيستند.

4- بعضى «3» گفته اند: معنايش اين است كه اگر خدا بخواهد مهر بر دلت مى زند هم چنان كه بر دل كفار زده، و اين خود نوعى تسليت است براى رسول خدا (ص) تا با مقايسه

وضع خود با كفار متوجه نعمت خدا شود، و شكر خدا را به جاى آورد.

5- بعضى «4» ديگر گفته اند: معنايش اين است كه اگر خدا بخواهد مهر به دلهاى كفار و زبان ايشان مى زند و عذابشان را زودرس مى كند. و اگر به جاى اينكه بفرمايد" اگر بخواهد مهر بر دلهاشان مى زند" فرمود:" اگر بخواهد مهر بر دلت مى زند" كه هم خطابست و هم مفرد، در حقيقت براى اين بوده كه خواسته است روى سخن را متوجه گوينده" او بر خدا افتراء بسته" كند، و بفرمايد اى كه چنين گفته اى اگر خدا بخواهد مهر بر دلت مى زند.

" وَ يَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ وَ يُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ"- تعبير به مضارع (يمحو: محو مى كند، و يحق: ثابت مى كند) براى اين است كه بر استمرار دلالت كند و بفهماند مساله محو باطل و احقاق حق سنتى است كه خداى تعالى آن را با كلمات خود جارى مى سازد. و منظور از" كلمات" همان وحى است كه خداى تعالى به انبيايش مى كند، و كلام ربوبى او است كه مقاصد را به انبيايش تفهيم مى كند. ممكن هم هست مراد از كلمات خدا، نفوس انبياء باشد، چون اين نفوس شريفه خاصيت كلام را دارند، كلام از منويات پرده برمى دارد، نفوس انبياء هم رازهاى غيبى را هويدا مى سازد.

" إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ" اين جمله" تعليل جمله" يَمْحُ اللَّهُ ..." است، مى فرمايد به _______________

(1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 29.

(3 و 4) روح المعانى، ج 25، ص 35. ______________________________________________________ صفحه ى 72

اين علت باطل را محو و حق را احقاق مى كند، كه داناى به دلها و منويات آنها است، و مى داند هر دلى چه استدعايى

دارد، آيا استدعاى هدايت دارد، و يا ضلالت، اقتضاى شرح دارد، و يا ختم و مهر خوردن تا با انزال وحى و توجيه دعوت به سوى همه دلها هر يك را به مقتضاى خود برساند.

بعضى از مفسرين «1» گفته اند: در آيه مورد بحث اشعارى است به وعده به رسول خدا (ص) كه به زودى او را يارى خواهد فرمود. اين قول خيلى بى وجه نيست.

" وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ وَ يَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ" وقتى گفته مى شود" قبل منه" و" قبل عنه" هر دو به يك معنا است. در كشاف گفته: وقتى گفته مى شود:" قبلت منه الشي ء" و" قبلت عنه" اين تفاوت بين آن دو هست كه در اولى آن چيز را مبدأ قبول خود و منشا آن قرار داده، و در دومى آن شى ء را از وى عزل و جدا كرده «2». اين بود گفتار زمخشرى «3».

و در اينكه فرمود:" وَ يَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ" تحريكى است بر توبه و هشدارى است از ارتكاب گناهان. و معناى تحت اللفظى آن روشن است.

" وَ يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ الْكافِرُونَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ" فاعل كلمه" يستجيب" ضميرى است كه به خداى تعالى برمى گردد، و جمله" الَّذِينَ آمَنُوا ..." به طورى كه گفته اند «4» در جاى مفعول نشسته و حرف جر آن حذف شده، و تقديرش" يستجيب اللَّه للذين آمنوا" است، يعنى: خداى تعالى مستجاب مى كند براى كسانى كه ايمان آورده اند. بعضى «5» گفته اند: فاعل آن كلمه" الذين" است، ولى اين از سياق آيه بعيد است.

كلمه" استجابت" به معناى اجابت دعا است، و چون عبادت

خود نوعى دعوت و

_______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 34.

(2) توضيح اينكه: در جمله" قبلت منه" هم قبول را مى فهماند و هم اينكه اين قبول از ناحيه فلانى آغاز شد نه ديگرى و در" قبلت عنه" مى فهماند شى ء مقبول از او تجاوز كرد و به من رسيد.- مترجم.

(3) تفسير كشاف، ج 4، ص 222.

(4) روح المعانى، ج 25، ص 37.

(5) تفسير كشاف، ج 25، ص 223. ______________________________________________________ صفحه ى 73

خواندن خداى تعالى است، لذا از قبول عبادت آنان تعبير به" استجابت" كرده، به دليل اينكه دنبالش فرموده:" وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ" چون ظاهر اين جمله آن است كه منظور از زيادتر كردن فضل خدا، زيادتر كردن ثواب باشد. و همچنين از اينكه در مقابل استجابت مؤمنين فرموده:" و كافران عذابى شديد دارند" اين معنا استفاده مى شود.

بعضى «1» هم گفته اند: مراد اين است كه هر وقت او را بخوانند خداى تعالى دعايشان را مستجاب مى كند، و هر وقت حاجتى بخواهند مى دهد، و زيادتر از خواسته شان را هم مى دهد. ولى اين معنا هم از سياق آيه بعيد است، و هم اينكه استجابت دعا را مخصوص مؤمنين مى سازد، در حالى كه مخصوص مؤمنين نيست.

بحث روايتى [(رواياتى در باره اينكه در آيه مودت مراد از قربى اهل بيت رسول اللَّه (ص) است

در مجمع البيان از زادان على (ع) روايت كرده كه فرموده: در مورد ما در آل حم آيه اى است كه مى فرمايد: مودت ما را حفظ نمى كند مگر كسى كه ايمان به خدا داشته باشد، آن گاه آيه" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى را تلاوت فرمود.

طبرسى (رحمة اللَّه عليه) سپس مى گويد: منظور كميت شاعر

هم اشاره به همين آيه است كه مى گويد:

وجدنا لكم فى آل حم آية *** تاولها منا تقى و معرب يعنى در آل حم آيه اى يافتيم كه هر پرهيزكار و آشنا به لغت عرب آن را فهميد «2».

و نيز در مجمع البيان گفته: حديث صحيح از حسن بن على (ع) رسيده كه در خطبه اى كه براى مردم ايراد كرد فرمود: ما از اهل بيتى هستيم كه خداى تعالى مودت آنان را بر هر مسلمانى واجب كرده، و فرموده:" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى «3».

و در كافى به سند خود از عبد اللَّه بن عجلان از امام ابى جعفر (ع) روايت آورده كه در تفسير" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى فرمود منظور از" قربى" ائمه (ع) هستند «4».

مؤلف: مضمون اين روايت در اخبار بسيار زيادى از طرق شيعه از ائمه اهل بيت _______________

(1) تفسير كشاف، ج 25، ص 223.

(2 و 3) مجمع البيان، ج 9، ص 29 و 30.

(4) روضه كافى، ج 8، ص 80. ______________________________________________________ صفحه ى 74

(ع) روايت شده.

و در الدر المنثور است كه احمد، عبد بن حميد، بخارى، مسلم، ترمذى، ابن جرير و ابن مردويه از طريق طاووس، از ابن عباس روايت كرده اند كه شخصى از او از آيه" إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى سؤال كرد، سعيد بن جبير پيش قدمى كرد و گفت: منظور قرباى آل محمد است.

ابن عباس گفت: عجله كردى، براى اينكه هيچ تيره اى از تيره هاى قريش نيست مگر آنكه رسول خدا (ص) در بين آنان قرابتى دارد، سعيد گفت: پس ما قبل از اينكه در تفسير اين آيه بحث كنيم بايد

قبلا معناى لغوى قرابت را بفهميم چيست «1».

مؤلف: در الدر المنثور اين روايت به چند طريق ديگر، غير از طريق بالا، از ابن عباس نقل شده، و ما در بيان آيه گفتيم كه اين معنا- كه منظور از قرابت قرابت با قريش باشد- درست درنمى آيد و با سياق آيه نيز نمى سازد، و عجيب اينجا است كه در بعضى از سندهاى اين روايت آمده كه ابن عباس گفته: اين آيه به وسيله آيه" قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ" نسخ شده.

و نيز در همان كتاب است كه ابو نعيم و ديلمى از طريق مجاهد، از ابن عباس روايت كرده كه گفت: رسول خدا (ص) در معناى جمله" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى فرمود: اجرى نمى خواهم مگر همين كه جانب مرا در اهل بيتم رعايت كنيد، و آنان را به خاطر من دوست بداريد «2».

و نيز در آن كتاب آمده كه ابن منذر، ابن ابى حاتم، طبرانى، و ابن مردويه به سندى ضعيف از طريق سعيد بن جبير از ابن عباس روايت كرده، كه گفت: وقتى آيه" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى نازل شد، اصحاب پرسيدند: يا رسول اللَّه قرباى تو چه كسانى اند كه مودتشان بر امت واجب شده؟ فرمود: على و فاطمه و دو پسران او «3».

مؤلف: اين روايت را طبرسى هم در مجمع البيان آورده، ولى به جاى كلمه" ولداها دو پسران او" كلمه" ولدها اولاد او" آمده «4».

و نيز در همان كتاب است كه ابن جرير از ابى الديلم روايت كرده كه گفت: وقتى على بن الحسين (ع)

را به اسيرى آوردند، و در بالاى پله معروف دمشق نگه داشته بودند، مردى از اهل شام برخاست و گفت: حمد خدا را كه شما را بكشت، و بيچاره تان كرد.

_______________

(1) الدر المنثور، ج 6، ص 50.

(2 و 3) الدر المنثور، ج 6، ص 7.

(4) مجمع البيان، ج 9، ص 28، ط ايران. ______________________________________________________ صفحه ى 75

على بن الحسين (ع) در جوابش فرمود: آيا قرآن خوانده اى؟ گفت آرى. فرمود: آل حم را خوانده اى؟ گفت آرى، فرمود: هيچ خوانده اى" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى را؟ مرد ناگهان متوجه شد و گفت: شما همان قرباى رسول خدا (ص) هستيد؟ فرمود: بله ما هستيم «1».

و نيز در آن كتاب است كه ابن ابى حاتم از ابن عباس روايت كرده كه در ذيل جمله" وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً" گفته: منظور از حسنه مودت آل محمد (ص) است «2».

مؤلف: در همين معنا روايتى در كافى آمده، وى آن را به سند خود از محمد بن مسلم از ابى جعفر (ع) نقل كرده است «3».

و در تفسير قمى آمده كه: پدرم از ابن ابى نجران از عاصم بن حميد، از محمد بن مسلم برايم حديث كرد كه گفت: از امام باقر (ع) شنيدم كه فرمود: منظور از قربى در آيه" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى اهل بيت رسول خدايند (ص) آن گاه مى فرمايد: انصار (مسلمانان اهل مدينه) نزد رسول خدا (ص) رفتند، و عرضه داشتند: ما شما را منزل داديم و يارى كرديم، اينك مقدارى از اموال ما را بگير، و در رفع گرفتاريهايت مصرف كن، خداى تعالى در پاسخشان اين آيه را

فرستاد كه:

" قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى يعنى مودت به اهل بيتم.

و سپس مى فرمايد: مگر نمى بينى كه ممكن است مردى دوستى داشته باشد كه در عين دوستيش با وى در دل كينه اى نسبت به اهل بيت او داشته باشد، در نتيجه دل او سلامت نخواهد داشت. خداى تعالى در اين آيه خواسته است در دل رسول خدا (ص) چيزى عليه امتش نباشد، لا جرم مودت در قربى را بر امت واجب كرد، حال اگر به آن عمل كنند واجبى را انجام داده اند، و اگر تركش كنند باز واجبى را ترك كرده اند.

سپس فرمود: انصار از حضور رسول خدا برگشتند در حالى كه به يكديگر مى گفتند:

ما اموال خود را در اختيار آن جناب گذاشتيم و او نپذيرفت، و دستور داد در دفاع از اهل بيتش با دشمنانشان بجنگيم. و طايفه اى از ايشان گفتند: نه رسول خدا (ص)

_______________

(1 و 2) الدر المنثور، ج 6، ص 7.

(3) اصول كافى، ج 1، ص 391. ______________________________________________________ صفحه ى 76

چيزى نگفت. طايفه اى هم كلام آن جناب را تكذيب نموده و آن را افتراء بر خدا خواندند و خدا تكذيبشان را در جمله" أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً" حكايت كرده، و سپس فرموده:

" فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ" يعنى: بگو اگر من بر خدا افتراء ببندم خدا مهر بر دلم مى زند،" وَ يَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ" يعنى خدا باطل را هر چه هم صورت حق به جانبى داشته باشد باطل نشان مى دهد، و حق را با كلماتش احقاق و اثبات مى كند. و منظور از" كلماته" ائمه و قائم آل محمد (ع) هستند،" إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ" «1».

مؤلف: داستان

انصار را سيوطى هم در الدر المنثور از طبرانى و ابن مردويه از طريق سعيد بن جبير آورده، و آن را روايتى ضعيف خوانده است «2».

_______________

(1) تفسير قمى، ج 2، ص 275.

(2) الدر المنثور، ج 6، ص 7. صفحه ى 78

ترجمه آيات و اگر خدا رزق را براى همه بندگانش فراخ مى كرد در زمين طغيان مى كردند، و ليكن هر چه را بخواهد به اندازه نازل مى كند، چون او از وضع بندگانش با خبر و بينا است (27).

و او كسى است كه بعد از نوميدى خلق برايشان باران مى فرستد، و رحمت خود را گسترش مى دهد، و تنها او سرپرستى ستوده است (28).

و يكى از آياتش خلقت آسمانها و زمين و جنبندگانى است كه در آن دو منتشر كرده، و او هر وقت بخواهد مى تواند آنها را جمع آورى كند (29).

و آنچه مصيبت كه به شما مى رسد به خاطر اعمالى است كه به دست خود كرده ايد، و خدا از بسيارى از گناهان درمى گذرد (30).

و شما در زمين نمى توانيد خدا را به ستوه آوريد، و غير خدا سرپرست و ياورى نداريد (31).

و يكى ديگر از آياتش كشتى هاى كوه پيكر جارى در درياها است (32).

چه اگر بخواهد باد را از حركت نگه مى دارد، آن وقت در وسط دريا بى حركت مى مانند، به درستى در اين كشتى ها آيت هايى است براى هر خويشتن دار قدردان (33). ______________________________________________________ صفحه ى 79

و يا به جرم آنچه كرده اند عقابشان مى كند، و او از بسيارى از گناهان اغماض مى نمايد (34).

و آنهايى كه در آيات ما جدال مى كنند خود مى دانند كه فرارگاهى ندارند (35).

پس آنچه در دست داريد از ماديات زندگى متاع دنيا است، و آنچه نزد خداست براى مردم با

ايمان كه بر پروردگار خود توكل مى كنند بهتر و پاينده تر است (36).

و نيز براى كسانى كه از گناهان كبيره و از فواحش اجتناب مى كنند، و چون خشم مى گيرند جرم طرف را مى بخشند (37).

و كسانى كه دعوت پروردگار خود را اجابت نموده، و نماز بپا مى دارند، و امورشان در بينشان به مشورت نهاده مى شود، و از آنچه روزيشان كرده ايم انفاق مى كنند (38).

و كسانى كه چون مورد ستم قرار مى گيرند از يكديگر يارى مى طلبند (39).

و كيفر بدى، بدى ديگرى است مثل آن، و كسى كه از كيفر دادن صرفنظر كند و به اين وسيله طرف را اصلاح نمايد، پاداشش به عهده خدا است كه او ستمگران را دوست نمى دارد (40).

و كسى كه پس از ستم كشيدن انتقام گيرد بر او هيچ گونه مؤاخذه و عتابى نيست (41).

گناه بر كسانى است كه به مردم ظلم مى كنند، و بدون داشتن بهانه اى و حقى مى خواهند در زمين فساد و ظلم كنند، آنان عذابى دردناك دارند (42).

البته اگر كسى صبر كند و ببخشايد، اين دو خصلت از خصال بس بزرگ است (43).

و كسى كه خدا گمراهش كند بعد از خدا ديگر سرپرستى نخواهد داشت، و تو ستمگران را خواهى ديد كه چون عذاب را مى بينند مى گويند: آيا راه برگشتى هست؟ (44).

و مى بينى ايشان را كه بر آتش عرضه مى شوند، در حالى كه از شدت ذلت حالتى از خشوع دارند كه با گوشه چشم و پنهانى به آن مى نگرند، و آنهايى كه ايمان آوردند مى گويند: زيانكاران كسانى هستند كه در قيامت هم خود را باختند و هم خاندان خود را. آرى، بدانند كه ستمگران در عذابى دائمى خواهند بود (45).

و از اولياء،

غير از خدا هيچ وليى كه ياريشان دهد نخواهند داشت، و كسى كه خدا گمراهش كرده باشد هيچ راه نجاتى ندارد (46).

(اى مردم) دعوت پروردگارتان را بپذيريد، قبل از آنكه بيايد روزى كه از ناحيه خدا برگشت برايش نيست، در آن روز ديگر هيچ پناهگاهى نداريد، و نمى توانيد جرائم خود را انكار كنيد (47).

حال اگر باز هم اعراض كردند، و اين دعوت را اجابت نكردند، ناراحت مشو كه ما تو را به نگهبانى آنان نفرستاديم، و تو جز رساندن پيام ما وظيفه ندارى. هر وقت رحمتى از خود را به انسان مى چشانيم به آن خوشحالى مى كند، و همين كه آثار سوء گناهانش گريبانش را گرفت كفران را از سر ______________________________________________________ صفحه ى 80

مى گيرد، چون انسان كفران پيشه است (48).

ملك آسمانها و زمين از خداست، هر چه مى خواهد خلق مى كند، به هر كس بخواهد دختر و به هر كس بخواهد پسر مى دهد (49).

و يا هم پسرانى مى دهد و هم دخترانى، و هر كه را بخواهد عقيم مى كند كه او دانايى توانا است (50).

بيان آيات صدر اين آيات متصل است به داستان رزق دادن خدا به بندگان كه در باره اش مى فرمود:" اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ" و قبل از آن هم فرمود:" لَهُ مَقالِيدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ" و ما در سابق اشاره كرديم به اينكه يكى از بزرگترين رزقها، دينى است كه خداى سبحان در اختيار بندگانش گذاشته و با در نظر داشتن اين نكته گفتار اين فصل داخل در گفتار فصل گذشته مى شود كه در باره وحى سخن مى گفت، و به طور كلى آيات اين سوره براى بيان آن ريخته

شده، بعد از هر چند آيه يك بار برگشته به همان غرض اشاره مى كند.

آن گاه پاره اى از آيات و دلائل توحيد را كه مربوط به رزق است- مانند خلقت آسمانها و زمين، و منتشر كردن جنبندگان در آسمان و زمين، و خلقت كشتى ها كه در دريا در حركتند، و دادن فرزندان ذكور و اناث، و يا يكى از آنها را به هر كه بخواهد، و ندادن هيچ يك از آنها را به هر كه بخواهد- ذكر مى كند.

و آن گاه مى فرمايد بعضى از رزق ها هست كه تنها در دنيا مى دهد، و به همه مى دهد و آن رزقى است كه با فناى دنيا فانى مى شود. و بعضى ديگرش مخصوص مؤمنين است كه در آخرت مى دهد، و آن بهترين رزق و پايدارترين رزق است، و از همين جا به مناسبت، به ذكر صفات مؤمنين منتقل شده، حسن عاقبت آنان را بيان مى كند، و نيز به اوصاف قيامت و عاقبت ستمكاران منتقل مى شود، و شرح مى دهد كه در قيامت با چه هولها و وحشت ها و عذابها روبرو مى شوند.

از اينها گذشته در خلال آيات، اجمالى از پاره اى احكام را بيان نموده، انذار و تخويفى هم مى كند، و به حق دعوت نموده، و به حقايق و معارف بسيارى اشاره مى نمايد.

" وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ ______________________________________________________ صفحه ى 81

خَبِيرٌ بَصِيرٌ" كلمه" قدر" در مقابل كلمه" بسط" است. اولى به معناى تنگ گرفتن رزق و دومى به معناى وسعت دادن به آن است، در جمله سابق هم كه مى فرمود:" يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ" به همين معنا است. و كلمه"

قدر"- به فتح قاف و دال، و هم به سكون دال- به معناى كميت و حجم هر چيز است، و در جمله مورد بحث كه مى فرمايد:" وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ" به اين معنا است. مى فرمايد خداى تعالى هر چه را بخواهد با كميت و حجم نازل مى كند. و به معناى كميت و حجم معين هم مى آيد، مانند آيه" فَقَدَرْنا فَنِعْمَ الْقادِرُونَ" «1».

كلمه" بغى" به معناى ظلم است. و كلمه" بعباده" از باب به كار بردن ظاهر در جاى ضمير است، چون مى توانست بفرمايد" انه بهم خبير بصير" به خاطر اينكه در اول آيه كلمه" عباده" ذكر شده بود. و نكته اى كه دوباره آن را ذكر كرد و به ضمير آن اكتفاء نفرمود، اين است كه خواست به بيان خبير و بصير بودنش به حال بندگان اشاره كند، و بفرمايد بدين جهت خبير و بصير به آنان است كه مخلوق او و هيئتشان قائم به او است، و ديگر معقول نيست كه محجوب از او بوده و برايش مجهول و ناشناخته باشند، و همچنين كلمه" لعباده" خالى از اين اشاره نيست كه چرا خداى تعالى رزق بندگان خود را مى دهد، چون بندگان اويند، و رزق بندگان به عهده مولايشان است.

و معناى آيه شريفه اين است كه: اگر خداى تعالى رزق همه بندگان خود را وسعت بدهد و همه سير شوند، شروع مى كنند به ظلم كردن در زمين، چون طبيعت مال اين است كه وقتى زياد شد طغيان و استكبار مى آورد، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:" إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى «2».

و به همين جهت خداى تعالى رزق را به اندازه

نازل مى كند، و به هر كس به مقدارى معين روزى مى دهد، چون او به حال بندگان خود خبير و بصير است، مى داند كه هر يك از بندگانش استحقاق چه مقدار از رزق دارد، و چه مقدار از غنى و فقر مفيد به حال او است، همان را به او مى دهد.

[سنت الهى در روزى دادن به مردم:" يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ"]

پس جمله" وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ" بيان سنت الهى در روزى دادن بر طبق حال مردم است، مى فرمايد: صلاح حال مردم در اندازه ارزاقشان دخالت دارد، و اين با طغيانى كه _______________

(1) ما به هر چيز اندازه معين داديم، پس در اندازه دهى هم بهترين اندازه دهندگانيم. سوره مرسلات، آيه 23.

(2) انسان وقتى بى نياز شود طغيان مى كند. سوره علق، آيه 7. ______________________________________________________ صفحه ى 82

در بعضى ثروتمندان مشاهده مى كنيم و مى بينيم كه روز به روز ثروتمندتر مى شوند منافات ندارد، براى اينكه خداى تعالى غير از آن سنت سنتى ديگر نيز دارد كه بر سنت قبلى حاكم است، و آن عبارت است از سنت آزمايش و امتحان و در اين باره فرموده:" إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ" «1»، و همچنين سنت سومى دارد، كه آن سنت مكر و استدراج است، كه در آن باره مى فرمايد:" سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ وَ أُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ" «2».

پس سنت اصلاح، يعنى اندازه گيرى رزق، سنتى است ابتدايى كه با آن، حال انسانها اصلاح مى شود، مگر آنكه خداوند بخواهد انسانى را در بوته امتحان قرار دهد كه در آن صورت ديگر به طور موقت از سنت قبليش چشم مى پوشد، و در اين باره مى فرمايد:" وَ لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ ما فِي

صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ ما فِي قُلُوبِكُمْ" «3».

و يا به خاطر كفران نعمت و تغيير آن، سنت قبلى خود را كه دادن رزق به مقتضاى صلاح حال او بود تغيير دهد، كه در اين صورت سنت ديگرى به كار مى برد، و آن اين است كه آن قدر رزقش را وسعت مى دهد تا طغيان كند، و در اين باره فرموده:" إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ" «4».

[شباهت رزق مادى با معارف حقه و شرايع آسمانى، از نظر نزول و قسمت

و همانطور كه دادن مال و فرزندان و سائر نعمتهاى مادى و صورى رزق مقسوم است، و هر كسى از آن قسمتى دارد، همچنين معارف حقه و شرايع آسمانى كه منشا همه آنها وحى است نيز رزق مقسوم است. آن نيز از ناحيه خدا نازل مى شود، و خداوند به وسيله آن نيز مردم را امتحان مى كند، چون همه در عمل به آن معارف و بكار بستن آنها يكسان نيستند، هم چنان كه در بكار بستن نعمتهاى صورى يكسان نيستند.

و بنا بر اين، اگر چنانچه معارف الهى و احكام خدايى همگى يك دفعه نازل مى شد، با در نظر داشتن اينكه شامل تمامى شؤون حياتى انسان است، مردم نمى توانستند آن را تحمل كنند، و قهرا به آن ايمان نمى آورند مگر تك تكى از ايشان، و بدين جهت خداى _______________

(1) جز اين نيست كه اموال و اولاد شما وسيله آزمايش شما است. سوره تغابن، آيه 15.

(2) به زودى آنها را به عذاب و هلاكت مى افكنيم از جايى كه درك آن را نمى كنند. روزى چند به آنها مهلت دهيم كه همانا مكر و عقاب ما متين است.

سوره اعراف، آيه 182 و 183.

(3) تا خدا آنچه در سينه ها پنهان داريد بيازمايد و آنچه در دلها نهان كرده ايد آشكار سازد. سوره آل عمران، آيه 154.

(4) خدا سنت خود را در باره هيچ قومى تغيير نمى دهد مگر آنكه آن قوم روش خود را تغيير دهند.

سوره رعد، آيه 11. ______________________________________________________ صفحه ى 83

سبحان آن را به تدريج بر رسول خدا (ص) نازل كرد، تا مردم با پذيرفتن قسمتهاى اول آن آماده شوند براى پذيرفتن قسمتهاى بعدى. و در اين باره فرموده:" وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ" «1».

و همچنين اين سنت را در معارف عاليه اى كه در باطن معارف ظاهرى و ساده دين نهفته جارى ساخته است، به همين نحو كه گفتيم آنها را در باطن اينها قرار داده، چون اگر همه آنها را مانند اينها بى پرده بيان مى كرد، عموم مردم طاقت تحملش را نمى داشتند و فهم آنان از دركش عاجز مى ماند، و بدين جهت آنها را در باطن معارف ساده قرار داد تا افراد انگشت شمارى كه استعداد درك آنها را دارند، درك كنند. و هر دو سنخ معارف را در قالبى از الفاظ درآورده كه هر كس به قدر فهم و ظرفيتش از آن الفاظ استفاده مى كند، هم چنان كه خداى تعالى اين معارف را كه در قرآن كريم است به بارانى مثل زده كه از آسمان مى ريزد، و دلهاى مردم را به زمين هاى مختلف مثل زده كه هر يك به قدر ظرفيت خود از آن استفاده مى كند" أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها" «2».

و همچنين احكام و تكاليف شرعى را يكسان بر همه مردم تحميل نكرد، چون اگر مى كرد بعضى

از مردم تاب تحملش را نمى داشتند، و به همين جهت آنها را به مقتضاى ابتلاآتى كه هر فردى از افراد دارد تقسيم كرد تا هر كس به تكليفى كه متوجه خود او است عمل كند.

پس روزى دادن از معارف و شرايع هم از هر جهت كه فرض شود عينا مانند روزى دادن از مال و اولاد است كه بين مردم تقسيم، و بر حسب حال فرد فرد آنان و به مقتضاى صلاح ايشان تقسيم شده است.

" وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ يَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ" كلمه" قنوط" به معناى نوميدى، و كلمه" غيث" به معناى باران است. در مجمع البيان مى گويد:" غيث" به معناى باران به موقع است كه آمدنش نافع است، به خلاف كلمه" مطر" كه هم به چنان بارانى اطلاق مى شود و هم به باران زيان بخش، كه در غير موقع خودش ببارد «3». و" نشر رحمت" به معناى منتشر كردن نعمت در بين مردم است، به اين صورت _______________

(1) و قرآنى كه آن را قطعه قطعه كرديم تا به تدريج آن را بر مردم بخوانى. سوره اسرى، آيه 106.

(2) خدا از آسمان آبى نازل كرد كه در هر روزى به قدر وسعت و ظرفيتش سيل آب جارى شد.

سوره رعد، آيه 17.

(3) مجمع البيان، ج 9، ص 31. ______________________________________________________ صفحه ى 84

كه با فرستادن باران نباتات را بروياند و ميوه ها را به بار بنشاند.

در اين آيه از داستان روزى رساندن، به مساله توحيد و آيات و ادله آن منتقل شده، چون مختصر مناسبتى در بين بوده، و در آخر آيه دو اسم از اسماى حسناى خداى تعالى

را آورده، و او را در برابر فعل جميلش به" ولى" و" حميد" ستوده، و در آيه بعد هم تا چند آيه همين مساله توحيد را دنبال كرده است.

" وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ ..."

كلمه" بث" به معناى منتشر كردن است، مى گويند:" بث الريح التراب- باد خاك را متفرق كرد"، و كلمه" دابة" به معناى هر جنبده اى است كه روى زمين حركت كند. پس اين كلمه شامل تمامى حيوانات يعنى جانداران مى شود. و معناى آيه روشن است.

و از ظاهر آن برمى آيد كه در آسمانها نيز جنبندگانى هست، و اينكه بعضى «1» جنبندگان آسمان را به ملائكه تفسير كرده اند، صحيح نيست، زيرا اولا آيه شريفه مطلق است، و نمى شود بدون دليل آن را مقيد به يك نوع جاندار كرد، و ثانيا اصولا اطلاق كلمه" دابة" بر فرشتگان معهود نيست.

" وَ هُوَ عَلى جَمْعِهِمْ إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ"- اين جمله اشاره است به حشر جنبندگانى كه در زمين منتشر كرده. و اگر فرمود:" على جمعهم" و نفرمود:" على حشرهم" بدين جهت است كه خواست اين جمع در مقابل آن بث و پراكنده كردن قرار گيرد. و در اينكه ضمير اولى العقل را به كار برد و فرمود" على جمعهم"، و نفرمود" جمعها" هيچ دلالتى نيست بر اينكه جانداران آسمان همه مانند انسان داراى عقلند، چون همين مقدار كافى است كه براى خود شعورى داشته باشند، و به حكم آيه" وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ ءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ" «2» همه جانداران داراى شعورى مخصوص به

خود هستند.

[توضيحى راجع به" قدير" بودن خداى تعالى

كلمه" قدير" يكى از اسماء حسناى خداى تعالى است كه مركز همه قدرتها است.

راغب مى گويد كلمه" قدرت" هر گاه وصف انسان قرار گيرد نام هيئتى براى انسان است كه با آن مى تواند كارى را كه مى خواهد انجام دهد. و چون خداى تعالى با آن وصف شود،

_______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 39.

(2) هيچ جنبنده اى در زمين، و پرنده اى كه با دو بال خود پرواز مى كند، نيست، مگر اينكه آنها نيز مانند شما امت هايى هستند، ما در اين كتاب از هيچ چيز فروگذار نكرديم، و سپس همه آنها به سوى پروردگارشان محشور مى شوند. سوره انعام، آيه 38. ______________________________________________________ صفحه ى 85

معناى عاجز نبودن را مى دهد. اين كلمه تنها در مورد خداى تعالى بطور مطلق استعمال مى شود، و تنها در مورد او است كه مى توان بطور مطلق گفت" قادر" است، و اما غير خداى تعالى محال است كسى قادر مطلق باشد، هر چند كه لفظ قادر بطور مطلق در باره آن اطلاق بشود. پس هر گاه بخواهيم غير خدا را قادر بخوانيم حق كلام اين است كه بگوييم فلانى قادر بر فلان كار است. و اگر بگوييم فلانى قادر است، صرف تعبير است و گر نه معنايش مقيد است، چون آن كس، قادر بر كار معينى است، نه قادر مطلق. و به همين جهت است كه غير از خدا احدى به اين صفت توصيف نمى شود، مگر آنكه به ضدش نيز توصيف مى شود، چون غير خدا هر كه را فرض كنيم به هر كارى كه قادر باشد، از كارهاى ديگر عاجز است، تنها كسى كه بطور كلى عجز از او منتفى

است و به هيچ وجه متصف به آن نمى شود، خداست.

و كلمه" قدير" به معناى آن فاعلى است كه هر چه بخواهد مى كند، و بر مقتضاى حكمت هم مى كند، نه زائد بر آن، و نه ناقص از آن، و به همين جهت صحيح نيست كه غير از خداى تعالى كسى به اين صفت متصف شود:" انه على ما يشاء قدير- او است كه بر هر چه بخواهد قدير است". كلمه" مقتدر" نيز قريب المعناى با كلمه" قدير" است و به همين معنا است جمله" عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ" چيزى كه هست در غير خداى تعالى هم استعمال مى شود، و در غير خدا معنايش متكلف و مكتسب قدرت است، يعنى كسى كه براى به دست آوردن قدرت خود را به زحمت مى اندازد، و خود را قدرتمند وانمود مى كند. «1»

و حقا خوب معنا كرده، چيزى كه هست در آنجا كه گفت" و چون خداى تعالى با آن وصف شود معناى عاجز نبودن را مى دهد" پيداست كه سهل انگارى نموده، چون صفات ذاتى خداى تعالى از قبيل حيات و علم و قدرت معانى ايجابى هستند، نه سلبى براى اينكه عين ذاتند، و معقول نيست معناى سلبى عين ذات باشد، مثلا معناى حيات، نداشتن مرگ، و معناى علم، نداشتن جهل، و معناى قدرت، نداشتن عجز باشد اين عقيده صابئين است، و لازمه اش اين است كه ذات خدا خالى از صفات كمال باشد.

پس حق مطلب اين است كه معناى قدرت در خداى تعالى نيز قدرت بر انجام هر كارى باشد كه اراده كرده، و لازمه آن اين است كه مطلق عجز از ساحت او نفى شود.

[بررسى مفاد آيه" وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ

فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ ..." كه وجود ارتباط بين گناهان و مصائب دنيوى را افاده مى كند]

" وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ" كلمه" مصيبت" به معناى هر ناملايمى است كه به انسان برسد، گويى از راه دور به _______________

(1) مفردات راغب، ماده" قدر". ______________________________________________________ صفحه ى 86

قصد آدمى حركت كرده تا به او رسيده است. و مراد از جمله" فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ" گناهان و زشتى ها است. و معناى جمله" وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ" اين است كه خداوند بسيارى از همان گناهان و زشتى هايتان را مى بخشايد.

خطاب در اين آيه اجتماعى و متوجه به جامعه است، و مانند خطابهاى ديگر منحل به خطابهاى جزئى و به فرد فرد اجتماع نيست، و لازمه اش اين است كه مراد از مصيبت هم مصائب عمومى و همگانى از قبيل قحطى، گرانى، و با، زلزله و امثال آن باشد.

پس مراد آيه اين شد: مصائب و ناملايماتى كه متوجه جامعه شما مى شود، همه به خاطر گناهانى است كه مرتكب مى شويد، و خدا از بسيارى از آن گناهان درمى گذرد و شما را به جرم آن نمى گيرد. پس آيه شريفه در معناى اين آيات است:" ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ" «1»." وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا" «2»." إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ" «3» و آيات ديگرى كه همه دلالت دارد بر اينكه بين اعمال آدمى و نظام عالم ارتباطى خاص برقرار است. به طورى كه اگر جوامع بشرى عقائد و اعمال خود

را بر طبق آنچه كه فطرت اقتضاء دارد وفق دهند، خيرات به سويشان سرازير و درهاى بركات برويشان باز مى شود، و اگر در اين دو مرحله به فساد بگرايند، زمين و آسمان هم تباه مى شود، و زندگيشان را تباه مى كند.

اين آن حقيقتى است كه سنت الهى اقتضاى آن را دارد، مگر آنكه باز هم پاى سنت ديگر به ميان آيد، همان سنت كه گفتيم حاكم بر سنت رزق است، يعنى سنت امتحان و استدراج و املاء كه در اين صورت وضع صورتى ديگر به خود مى گيرد، (و به جاى چشاندن نمونه اى از آثار سوء اعمالشان، نعمت را به سويشان سرازير مى كند، تا به طور كلى با فساد خو

_______________

(1) اگر فساد در خشكى و دريا پيدا شود، به خاطر گناهانى است كه مردم مى كنند، و پيدا شدن آن براى اين است كه خداوند نمونه اى از آثار شوم اعمالشان را به ايشان بچشاند، شايد برگردند. سوره روم، آيه 41.

(2) و اگر مردم شهرها ايمان مى آوردند و تقوى پيشه مى كردند، ما بركت هايى از آسمان و زمين برويشان مى گشوديم، اما به جاى ايمان و تقوى تكذيب كردند. سوره اعراف، آيه 96.

(3) خدا نعمت هاى هيچ قومى را دگرگون نمى سازد، تا آنكه خودشان وضع خود را دگرگون كنند و رفتار خود را تغيير دهند. سوره رعد، آيه 11. ______________________________________________________ صفحه ى 87

بگيرند، و سراسر جهان براى نابوديشان يك جهت شده، عوامل و اسبابش براى منقرض ساختن آنان بسيج شوند)، هم چنان كه فرموده:" ثُمَّ بَدَّلْنا مَكانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوْا وَ قالُوا قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ فَأَخَذْناهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ" «1».

ممكن هم هست خطاب در آيه منحل به

خطابهاى جزئى و متوجه به فرد فرد بشر بشود، آن وقت مراد از" مصيبت" ناملايماتى است كه متوجه جان و مال و فرزند و عرض تك تك افراد مى شود و ناشى از گناهانى است كه هر كس خودش مرتكب شده، و خدا از بسيارى از آن گناهان درمى گذرد.

و به هر حال چه خطاب عمومى غير منحل باشد، و چه عمومى منحل، از سياق بر مى آيد كه اولا مؤمن و كافر را يكسان شامل مى شود، و مؤيد اين معنا آيه بعدى است كه بطور مسلم متوجه مؤمن و كافر است. و ثانيا مراد از جمله" بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ" تنها گناهان و زشتى ها است، نه تمامى اعمال چه خوب و چه بد. و ثالثا مراد از مصائبى كه به انسانها مى رسد آثار سوء دنيايى اعمال است، آثارى كه بين آنها و آن اعمال ارتباط و تداعى خاصى است، نه جزاى آخرتى اعمال.

با اين بيان اولا جواب يك شبهه در خصوص آيه شريفه، داده مى شود. و ثانيا تفسيرى كه بعضى در باره آيه كرده اند رد مى شود.

اما شبهه اى كه شده اين است كه بعضى «2» گفته اند: اگر منظور از مصائب عموم مصيبت ها باشد، اين عموميت با مصائبى كه انبياء (ع) با آن مواجه شدند منتفى مى شود، چون انبياء (ع) معصوم بودند و گناهى نداشتند تا مستوجب آن مصائب گردند، و همچنين اطفال و ديوانگان مكلف به هيچ تكليفى نيستند تا به خاطر مخالفت با آن تكاليف مستوجب مصائب شوند، پس ناگزير بايد از عموميت آيه صرفنظر نموده آن را به مصائب انبياء و اطفال و مجانين تخصيص زد.

جواب اين شبهه اين است: اين كه در آيه فرموده" فَبِما

كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ" و مصائب را مستند به گناهان كرده خود دليل است بر اينكه خطاب در آيه متوجه كسانى است كه صدور

_______________

(1) سپس آن سختى ها را به آسايش و خوشى مبدل كرديم تا به كلى حال خود را فراموش كرده و گفتند آن رنج و محنتها به پدران ما رسيد. ما هم به ناگاه آنان را به كيفر اعمالشان عقاب كرديم در حالى كه از توجه به آن عقاب غافل بودند. سوره اعراف، آيه 95.

(2) مجمع البيان، ج 9، ص 31. ______________________________________________________ صفحه ى 88

گناه از آنان ممكن باشد، پس آيه شريفه از اول شامل انبياء و افراد غير مكلف نيست، و شامل نشدن آن از باب تخصص است نه تخصيص.

و اما تفسيرى كه براى آيه كرده اين است كه: به مقتضاى اين آيه بايد تمامى گناهان همه مؤمنين آمرزيده شود، براى اينكه گناهانشان يا از آنهايى است كه مصائب دنيوى را به بار مى آورد، و عقوبتش را در همين دنيا مى چشند، و يا از آنهايى است كه مورد عفو قرار مى گيرد، پس در آخرت هيچ گناهى ندارند.

وجه بى پايگى اين تفسير اين است كه (سياق آن را در نظر نگرفته اند، و فقط مفاد تحت اللفظى آن را ملاك قرار داده اند و) آيه شريفه در مقام اثبات ارتباط بين مصائب و گناهان است، و تنها مى خواهد بفرمايد: گناهان آثار سويى هم در دنيا دارند، چيزى كه هست بعضى از آن آثار به صاحبش اصابت مى كند، و بعضى بخشوده مى شوند، و به خاطر عواملى از قبيل صله رحم، صدقه، دعاى مؤمنين، توبه و امثال آن- كه در اخبار آمده- آثار آنها از صاحبش برمى گردد، و اما در باره

آثار سوء آخرتى گناهان، همانطور كه گفتيم آيه شريفه ساكت است، و در مقام اثبات يا نفى آن نيست.

علاوه بر اينكه گفتيم آيه شريفه نسبت به مؤمن و كافر عام است، و معنا ندارد نسبت به مؤمن مفادى، و نسبت به كافر مفادى ديگر داشته باشد. نسبت به مؤمن بفرمايد گناهانش يا به وسيله مصائب و يا به وسيله عفو بخشيده مى شود، و اما از كافر بخشوده نمى شود.

و بعد از همه اين حرفها وجه اول بهترين وجه است.

" وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ" معناى اين آيه شريفه روشن است، و با در نظر داشتن اتصالش به آيات قبل اين نكته را مى فهماند كه: شما مردم نمى توانيد خدا را عاجز كنيد تا از رسيدن مصائبى كه مولود گناهان شما است جلوگيرى به عمل بياوريد، و شما به جز او وليى كه متولى امورتان شود، و بلاها و مصائب را از شما برگرداند نداريد، و نيز ناصرى كه شما را در دفع آن مصائب يارى كند نخواهيد داشت.

[بيان آيات" وَ مِنْ آياتِهِ الْجَوارِ فِي الْبَحْرِ ..." كه كشتى ها را به عنوان يكى از آيات خداوند به ياد مى آورد]

" وَ مِنْ آياتِهِ الْجَوارِ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلامِ" كلمه" جوارى" جمع" جاريه" است كه به معناى كشتى است. و كلمه" أعلام" جمع" علم" است كه به معناى علامت است. و كوه را (از آن جهت كه علامت راه ها است) علم مى گويند، و اگر كشتى را به كوه تشبيه كرده به منظور افاده بزرگى آن بوده و بقيه الفاظ آيه روشن است. ______________________________________________________ صفحه ى 89

" إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ

فَيَظْلَلْنَ رَواكِدَ عَلى ظَهْرِهِ ..."

ضمير در كلمه" يشا" به خداى تعالى برمى گردد، مى فرمايد: اگر خدا بخواهد باد را فرو مى نشاند. و كلمه" رواكد" جمع" راكدة" به معنى ثابت و پا بر جا است. و معناى آيه اين است كه: اگر خدا بخواهد باد را كه وسيله حركت كشتى ها است فرو مى نشاند و كشتى ها در وسط اقيانوسها از حركت باز مى ايستد.

" إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ"- كلمه" صبر" در اصل به معناى" حبس" است. و كلمه" شكر" هم در اصل به معناى اظهار نعمت ولى نعمت به زبان يا به عمل است. و معناى جمله اين است: آنچه كه در باره كشتى هاى حركت كننده بر پشت دريا به وسيله بادها گفتيم كه مردم و مال التجاره آنان را از ساحل اين دريا به ساحل آن دريا مى برد، خود آياتى است براى هر كسى كه نفس خود را از اشتغال به چيزهايى كه به دردش نمى خورد حبس مى كند، و به تفكر در نعمت هاى خدا مى پردازد، چون تفكر در نعمت ها يكى از مصاديق شكر نعمت است.

بعضى از مفسرين «1» گفته اند: مراد از" لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ" مؤمن است، چون هيچ مؤمنى خالى از دو حال نيست، حال ضراء و حال سراء، اگر در حال ضراء و شدت قرار گيرد، صبر مى كند و از صابران است، و اگر در حال سراء و رفاه باشد، از شاكران خواهد بود.

" أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِما كَسَبُوا وَ يَعْفُ عَنْ كَثِيرٍ" كلمه" يوبقهن" مضارع از باب افعال يعنى از" ايباق" است، و" ايباق" به معناى" اهلاك- نابود كردن" است، و ضمير مؤنث در آخر اين كلمه به كلمه" جوارى" بر مى گردد. و ضمير

مذكر در" كسبوا" به مردم عود مى كند، و دو كلمه" يوبقهن" و" يعف" عطفند بر جمله" يسكن" و معناى آيه اين است: اگر خدا بخواهد كشتى ها را به وسيله غرق هلاك مى كند، و به كيفر گناهان مردم از بين مى برد، و از بسيارى از گناهان ايشان در مى گذرد. و خلاصه مى خواهد بفرمايد: بعضى از گناهان مردم كافى است در اينكه مستحق غرق و هلاكت شوند، و خدا از بسيارى از گناهان ايشان درمى گذرد.

بعضى از مفسرين «2» گفته اند: مراد از اهلاك كشتى ها، اهلاك مردم است كه سوار بر آنهايند كه يا مجازا نسبت اهلاك را به خود كشتى ها داده، و يا مضافى در تقدير است، و تقدير كلام" يرسل الريح العاصفة فيوبقهم" مى باشد. و معنايش اين است كه: اگر خدا

_______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 25، ص 43. ______________________________________________________ صفحه ى 90

بخواهد باد را ساكن و آرام مى كند و مردم در وسط دريا راكد و بى حركت مى مانند، و اگر بخواهد باد را به شدت مى فرستد تا با غرق كردن كشتى ايشان را هلاك كند. و بسيارى را مشمول عفو خود قرار داده نجات دهد. و حاصل كلام اينكه: اگر بخواهد باد را ساكن مى كند و يا آن را مى فرستد تا مردمى را به جرم گناهانشان هلاك نموده و مردمى ديگر را به عفو از گناهانشان نجات بدهد. و خواننده خود به خوبى مى داند كه چقدر اين تفسير بى مورد است.

بعضى «1» ديگر گفته اند: كلمه" يعف" عطف است بر كلمه" يسكن الريح" تا جمله" بما كسبوا"، و به همين جهت آن را با" و" عطف كرد، نه با" أو". و معنايش اين است كه: اگر بخواهد آنان

را با ساكن كردن در دريا عقاب مى كند، و يا با دچار شدن به طوفان شكنجه مى نمايد، و اگر بخواهد از بسيارى عفو مى كند. اين تفسير هم مثل تفسير قبل داراى تكلف است.

" وَ يَعْلَمَ الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِنا ما لَهُمْ مِنْ مَحِيصٍ" بعضى «2» گفته اند: اين جمله نتيجه اى است معطوف بر نتيجه ديگر كه حذف شده، و تقدير آن چيزى نظير اين عبارت است:" و يعف عن كثير ليظهر به قدرته و يعلم الذين يجادلون فى آياتنا ما لهم من مفر و لا مخلص" يعنى:" يكى از آيات خداوند كشتى ها است، كه اگر بخواهد آن را چنين و چنان مى كند، تا بدين وسيله قدرت خود را بنماياند، و كسانى كه در آيات ما جدال مى كنند بفهمند كه هيچ راه گريزى ندارند". و از اين قبيل عطف به محذوف در قرآن كريم بسيار آمده، چيزى كه هست در اين گونه موارد آنچه كه به محذوف عطف شده با" لام" آمده، مانند" وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا" «3» يعنى: ما روزگار را بين مردم دست به دست مى گردانيم تا چنين و چنان شود، و تا خدا بداند چه كسانى ايمان آورده و تا از شما گواه بگيرد. و نيز مانند جمله" وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ" «4» يعنى: ما اين چنين ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم نشان داديم تا چنين و چنان شود و تا او از دارندگان يقين گردد.

بعضى ديگر احتمال داده اند كه جمله مذكور عطف باشد بر جزاى شرط، يعنى بر" يسكن"،" يظللن"،" يوبقهن"،" يعف" به حذف" أن" ناصبه، مثل اينكه بگويى" ان جئتنى اكرمك و أعطيك كذا و كذا" و كلمه" اعطيك"

را به فتح مى خوانيم به تقدير" أن"

_______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 43.

(2) روح المعانى، ج 25، ص 44.

(3) سوره آل عمران، آيه 140.

(4) سوره انعام، آيه 75. ______________________________________________________ صفحه ى 91

ناصبه، و چون اين مساله مربوط به علم نحو است خواننده را بدين علم ارجاع مى دهيم.

" فَما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَمَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا ..."

اين آيه تفصيل و شرحى است براى مساله روزى دادن كه قبلا بدان اشاره كرده بود، و آن را تقسيم مى كند به رزق عمومى و خصوصى. رزق عمومى عبارت است از ماديات كه خداوند آن را هم به مؤمن و هم به كافر داده. و رزق خصوصى عبارت است از آنچه نزد خدا ذخيره شده براى آخرت مؤمنين به تنهايى. و به مناسبت ذكرى هم از اوصاف مؤمنين نموده و اشاره اى هم به آينده ستمكاران در قيامت مى كند.

پس در جمله مورد بحث خطاب" اوتيتم"- به طورى كه از سياق برمى آيد- به عموم مردم است، نه خصوص مشركين. و مراد از" أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ" تمامى نعمت هايى است كه خدا به مردم روزى كرده. و اگر كلمه" متاع" را به كلمه" حياة" اضافه فرموده، اشاره است به اينكه نعمت هاى مادى، روزى قطع مى شود و ثبات و دوامى ندارد. و معناى آيه اين است:

آنچه به شما داده شده از نعمت هايى كه نزد شما است، متاعى است كه در روزهاى اندكى از آن تمتع مى بريد.

" وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَ أَبْقى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ"- مراد از" ما عِنْدَ اللَّهِ" ثواب هايى است كه خدا براى مؤمنين ذخيره كرده تا در آخرت به عنوان پاداش به ايشان بدهد.

و لام در جمله" لِلَّذِينَ آمَنُوا" لام

ملك است، و اين جار و مجرور ظرف لغوى است. بعضى هم گفته اند لام متعلق است به كلمه" ابقى". ولى وجه اول روشن تر است." و بهتر بودن آنچه نزد خداست" بدين جهت است كه خالص است و آميخته با ناگواريها نيست و باقى تر بودن آن براى اين است كه مانند نعمت هاى دنيا با پايان پذيرفتن دنيا پايان نمى پذيرد.

[صفات نيك مؤمنين: اجتناب از كبائر و فواحش، گذشت، دفع ظلم از يكديگر و ...]

" وَ الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ" اين جمله عطف است بر جمله" الذين آمنوا" و اين آيه با دو آيه بعدش صفات نيك مؤمنين را مى شمارد. و اينكه بعضى از مفسرين آن را كلام تازه اى دانسته اند، حرفى است كه با سياق سازش ندارد.

و" كبائر الاثم" عبارت است از گناهان كبيره اى كه آثار سوئش بزرگ است، و خداى تعالى از جمله آنها مى گسارى و قمار را شمرده، و فرموده" قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ" «1» و كلمه" فواحش" جمع" فاحشة" است كه به معناى گناه شنيع و بى شرمانه است، و خداى تعالى _______________

(1) بگو در آن دو گناهى است بزرگ. سوره بقره، آيه 219. ______________________________________________________ صفحه ى 92

زنا و لواط را از مصاديق آن شمرده و فرموده:" وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً" «1». و از لوط حكايت كرده كه در باره لواط فرموده:" أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ" «2».

" يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ"- با در نظر گرفتن اينكه اين سوره در مكه نازل شده جمله مورد بحث اشاره اى است اجمالى به احكامى كه بعد از اين در باره تحريم گناهان كبيره و فواحش تشريع مى شود.

"

وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ"- اين جمله اشاره است به فضيلت عفو در هنگام غضب كه از بارزترين صفات مؤمنين است، و به همين جهت اينطور كه ملاحظه مى كنيد تعبير كرده، و نفرموده" و يغفرون اذا غضبوا" چون در آن تعبير از چند جهت تاكيد به كار رفته، و مانند تعبير دوم عفو و مغفرت را منحصر در صورت غضب نكرده.

" وَ الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ ..."

كلمه" استجابت" به معناى اجابت و پذيرفتن است. و منظور از اينكه فرمود" مؤمنين پروردگار خود را استجابت مى كنند" به شهادت سياق اين است كه اعمال صالحى كه خدا از ايشان خواسته انجام مى دهند، و اگر بعد از آن در بين همه تكاليف الهى نام نماز را به ميان آورد و فرمود" و نماز بپا مى دارند" از باب ذكر خاص بعد از عام است و به خاطر اهميت و شرافتى است كه نماز دارد.

علاوه بر اينكه از ظاهر كلام برمى آيد كه اين آيات مكى است و در مكه ساير واجبات از قبيل زكات و خمس و روزه و جهاد واجب نشده بود.

در جمله مورد بحث نيز همان حرف كه در جمله" وَ الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ" زديم مى آيد، يعنى اين جمله هم اشاره اى است اجمالى به اينكه به زودى دستوراتى در باره اعمال صالح مى رسد. و اين كلام در جمله ذيل نيز جارى است.

" وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ"- راغب مى گويد: كلمه" تشاور" و" مشاورت" و" مشورت" به معناى استخراج رأى صحيح است، به اينكه آدمى در مواقعى كه خودش در باره كارى رأى صحيح ندارد، به ديگرى مراجعه كند و از او رأى صحيح بخواهد. و

اين كلمه از ماده" شور" گرفته شده، عرب مى گويد:" شرت العسل" يعنى من عسل را از كندويش استخراج كردم. و در قرآن كريم نيز سخن از" مشاوره" رفته، فرموده:" وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ".

_______________

(1) به زنا نزديك نشويد كه اين عمل فاحشه است. سوره اسرى، آيه 32.

(2) آيا پيش چشم يكديگر مرتكب فاحشه مى شويد. سوره نمل، آيه 54. ______________________________________________________ صفحه ى 93

و كلمه" شورى" به معناى آن پيشنهاد و امرى است كه در باره اش مشاوره شود. اين كلمه نيز در قرآن آمده، فرموده:" وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ" «1». و بنا بر اين معناى آيه چنين مى شود: مؤمنين آنهايند كه هر كارى مى خواهند بكنند، در بينشان شورايى مى شود كه پيرامونش مشورت مى كنند. و از گفتار بعضى از ايشان «2» برمى آيد كه كلمه" شورى" مصدر است، و بنا به گفته آنان معنا چنين مى شود: كار مؤمنين مشاورت در بين خويش است.

و به هر حال چه به آن معنا باشد و چه به اين معنا، در اين جمله اشاره اى است به 0 اينكه مؤمنين اهل رشدند، و كارى مى كنند كه در واقع هم بايد بكنند، و در به دست آوردن و استخراج رأى صحيح دقت به عمل مى آورند، و به اين منظور به صاحبان عقل مراجعه مى كنند.

در نتيجه آيه شريفه قريب المعنى با آيه شريفه" الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ" «3» خواهد بود.

" وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ"- اين جمله اشاره است به اينكه مؤمنين مال خود را در راه رضاى خدا انفاق مى كنند.

" وَ الَّذِينَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ" راغب مى گويد: كلمه" انتصار" و كلمه" استنصار" هر دو به معناى طلب يارى است «4». و بنا به گفته وى

معناى آيه چنين مى شود: مؤمنين كسانى اند كه چون ببينند به يكى از مؤمنين ظلم شده از ديگران طلب نصرت مى كنند، و چون همگى بر سر حق متفق و چون يك تن واحدند، قهرا اگر به يكى از ايشان ظلم شود مثل اين است كه به همه ايشان ظلم شده، يك دل و يك جهت در مقابل آن ظلم مقاومت نموده، نيروى خود را در يارى او بكار مى بندند.

و از بعضى «5» از اهل لغت نقل شده كه گفته اند: كلمه" انتصار" به معناى" تناصر" (يارى طرفينى) است، نظير" اختصام" كه به معناى تخاصم (دشمنى طرفينى) است، و" استباق" و" تسابق" كه به معناى مسابقه طرفينى است. و معناى آيه بنا بر اين قول روشن است.

و به هر حال چه به آن معنا باشد و چه به اين معنا، مراد از آيه شريفه اين است كه.

_______________

(1) مفردات راغب، ماده" شور".

(2) تفسير كشاف، ج 4، ص 228.

(3) سوره زمر، آيه 18.

(4) مفردات راغب، ماده" نصر".

(5) مجمع البيان، ج 9، ص 33. ______________________________________________________ صفحه ى 94

براى رفع ظلم مقاومت مى كنند. پس اين آيه با جمله قبلى كه مى فرمود:" و چون خشم مى گيرند عفو مى كنند" منافات ندارد، براى اينكه مقاومت در برابر ظلم و جلوگيرى از اينكه در اجتماع رخنه يابد بر هر كسى كه قدرت بر آن داشته باشد به حكم فطرت واجب است، هم چنان كه فرموده:" وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ" «1» و نيز فرموده:" فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِي ءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ" «2».

[وجه اينكه در جمله" وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها" عمل متقابل مظلوم در برابر ظالم را" سيئه" ناميد]

" وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها

..."

اين آيه حكم مظلوم را كه طلب يارى مى كند بيان مى نمايد كه چنين كسى در انتصار خود مى تواند در مقابل ستمگر رفتارى چون رفتار او داشته باشد كه چنين تلافى و انتقامى ظلم و بغى نيست.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه اگر تلافى مظلوم، ظلم و بغى نيست چرا آيه مورد بحث آن را هم" سيئة" خوانده؟ بعضى در پاسخ از آن گفته اند: چون در مقابل سيئه ستمگر قرار گرفته، هم چنان كه قرآن كريم در جاى ديگر فرموده:" فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ" «3».

زمخشرى در پاسخ گفته: از اين رو هر دو عمل را سيئه و بد خوانده كه با هر كس چنان رفتار شود ناراحتش مى كند، ظالم با ظلم خود مظلوم را ناراحت مى كند و مظلوم هم با انتقام خود ظالم را، پس در آيه شريفه حقيقت معناى كلمه رعايت شده. البته اين نكته را هم گنجانده كه مجازات ظلم ظالم بايد مثل آن باشد، نه بيشتر، كه در اين صورت عملى است پسنديده و گر نه عمل زشتى خواهد بود«4».

" فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ"- وعده جميلى است به كسانى كه به جاى انتقام عفو و اصلاح مى كنند. و ظاهرا مراد از اصلاح اين باشد كه مظلوم بين خود و پروردگارش را اصلاح كند. بعضى «5» هم گفته اند: مراد از اصلاح، اصلاح بين خود و ظالم بر خويش است، به _______________

(1) و چون از شما مى خواهند كه در دين ياريشان كنيد بر همه شما واجب است يارى كردن. سوره انفال، آيه 72.

(2) پس با آن طرف كه ستمگر است بجنگيد، تا به امر خدا برگردد.

سوره حجرات، آيه 9.

(3) پس هر كس به شما ظلم كرد، شما هم به او ظلم كنيد به مثل آن ظلمى كه او به شما كرده.

سوره بقره، آيه 194.

(4) تفسير كشاف، ج 4، ص 229.

(5) روح المعانى، ج 25، ص 47. ______________________________________________________ صفحه ى 95

اينكه عفو و اغماض كند.

" إِنَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ"- بعضى از مفسرين «1» در بيان اين جمله گفته اند: اين جمله مى خواهد بفهماند خداى تعالى به خاطر علاقه و محبت به ظالم، مظلوم را به عفو تشويق نكرده، بلكه خواسته است مظلوم به ثواب جزيلى برسد، چون به او محبت دارد.

بعضى «2» ديگر گفته اند: مراد از اين جمله تفهيم اين معنا است كه خدا به هر حال ظالم را دوست نمى دارد، چه اينكه قصاص از او گرفته باشند، و چه نگرفته باشند به خاطر اينكه او به حقوق ديگران تجاوز كرده است.

اين دو وجه هر چند در جاى خود حرف درستى است، ليكن سياق آيه و مخصوصا با حائل شدن جمله" فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ" در بين تعليل" إِنَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ" و مطلب تعليل شده، يعنى" وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها" با آن نمى سازد.

و نيز ممكن است جمله" إِنَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ" تعليلى باشد براى اين اصل كه جزاى بدى، بدى است، بدون در نظر گرفتن همانندى و مساوات.

[مظلوم حق مقابله به مثل دارد گو اينكه صبر و گذشت فضيلتى برتر است

" وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِكَ ما عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ ... لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ" ضمير در كلمه" ظلمه" به مظلوم برمى گردد، و اضافه ظلم به اين ضمير از باب اضافه مصدر به مفعول خودش است.

اين سه

آيه توضيح و پيش گيرى از شبهه اى است كه ممكن است از آيه قبلى كه فرمود:" فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ" به ذهن آيد، چون ممكن بود كسى كه بر او ظلم شده توهم كند: اين دستور حق انتصار او را ضايع كرده، و خلاصه اجازه داده همه مظلومين از حق خود صرفنظر كنند. لذا براى دفع اين شبهه فرمود:" كسانى كه بعد از ستم ديدن در مقام گرفتن حق خود برآيند هيچ مانعى جلوگيرشان نيست" و در شرع الهى هيچ مجوزى نيست كه حق آنان را باطل كند.

نكته اى كه در اينجا لازم است يادآورى شود اين است كه اگر در اول آيه ضمير مفرد" ظلمه" را به موصول" من" برگردانده، و در آخر ضمير جمع" عليهم" به همان موصول برگردانده، عيبى ندارد چون ضمير مفرد به اعتبار لفظ" من" مى باشد، و ضمير جمع به اعتبار معناى آن.

نكته ديگر، اينكه فرمود:" تنها محكوميت از آن كسانى است كه به مردم ظلم _______________

(1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 34. ______________________________________________________ صفحه ى 96

مى كنند، و مى خواهند بدون حق در زمين طغيان كنند" آرى ستمكاران محكومند به اينكه از ايشان انتقام گرفته شود، و اين معنا را در ذيل كلام تاكيد نموده و فرموده:" أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ".

سوم اينكه فرمود:" وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ" و بيان كرد كه دعوت به صبر و عفو به اين معنا نيست كه حق انتصار و دفع ظلم از خود باطل شود، بلكه ارشاد به فضيلتى است كه از تمامى فضائل مهم تر است، چون در مغفرت و عفو صبرى است كه از مصاديق عزم الامور

است. و آن گاه كلام را هم با لام قسم تاكيد كرد، و هم با لام تاكيد كه بر سر خبر" ان" آورده، چون به مضمون اين كلام عنايت داشته.

[وصف حال غير مؤمنين در روبرو شدن با عذاب الهى

" وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ وَلِيٍّ مِنْ بَعْدِهِ ..."

بعد از آنكه مؤمنين را با اوصافشان ذكر كرد كه نزد خدا رزقى ذخيره شده دارند، رزقى كه سعادت آخرتشان را تامين مى كند، رزقى كه خدا ايشان را به آن رهنمون شده، اينك در اين جمله به وضع غير مؤمنين يعنى ستمكاران مايوس از چنين هدايتى و محروم از چنان رزق كريمى پرداخته، مى فرمايد: خداى سبحان ايشان را به خاطر كفر و تكذيبشان گمراه كرده، در نتيجه به آن رزقى كه نزد پروردگار است دست نمى يابند، و به آن سعادتمند نمى گردند، و جز او وليى ندارند تا متولى امرشان باشد، و رزقى را كه از آن محروم شده اند به ايشان بدهد، در نتيجه دست خالى خواهند بود، و وقتى عذاب را مشاهده مى كنند آرزو مى كنند اى كاش به دنيا برگردند تا عمل صالح كنند، و مانند مؤمنين سعادتمند گردند.

" وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ ..."- اين جمله از قبيل به كار بردن سبب (اضلال خدا، و نداشتن وليى غير از خدا، و محروميت از هدايت و رزق كريم) در جاى مسبب (هدايت و رزق كريم) است.

" وَ تَرَى الظَّالِمِينَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ يَقُولُونَ هَلْ إِلى مَرَدٍّ مِنْ سَبِيلٍ"- اين جمله اشاره است به آرزوى ظالمين براى برگشتن به دنيا بعد از آنكه از سعادت نوميد شدند و عذاب را مشاهده كردند.

كلمه" ترى" گو اينكه خطاب به

رسول خدا (ص) است، اما نه از آن جهت كه رسول او است، بلكه از اين جهت كه مى تواند ببيند. پس در حقيقت خطاب به عموم است. و معنايش اين است: تو مى بينى و همه بينندگان مى بينند. و اشاره است به اين كه آنها وقتى اين آرزو را مى كنند كه عذاب را مشاهده مى نمايند. و كلمه" مرد" به معناى" رد" است. ______________________________________________________ صفحه ى 97

" وَ تَراهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْها خاشِعِينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ" ضمير در" عليها" به" نار" برمى گردد. گو اينكه قبلا نام آن برده نشده بود ولى مقام بر آن دلالت داشت. و كلمه" طرف خفى" به معناى نگاه ضعيف است، و اگر نگاهى ضعيف به آتش دوزخ و مكاره هول انگيز قيامت مى كنند، براى اين است كه نه مى توانند آن را ناديده گرفته، و خود را به غفلت بزنند، و نه برايشان امكان دارد كه درست و حسابى به آن نگاه كنند و چشم را از آن پر سازند، در مثل بمانند كسى هستند كه قاتلش با شمشير بالاى سرش ايستاده، چنين كسى نگاهى ضعيف به شمشير او مى كند. بقيه الفاظ آيه روشن است.

[معناى جمله" إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ" و اينكه گوينده آن كيانند و در كجا آن را مى گويند]

" وَ قالَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ"- يعنى خاسرانى كه تمامى خسران ها و حقيقت آن در ايشان جمع است، كسانى هستند كه در قيامت نفس خود و اهل خود را خاسر كردند، يعنى خود را از نجات محروم نموده و از اهل خود نيز بهره مند نمى شوند.

بعضى از مفسرين «1» گفته اند: منظور از اهل

خاسران، همسران حورى و خدمتگزاران بهشتى است، كه اگر ايمان آورده بودند از آنها بهره مند مى شدند.

و اين حرف بدى نيست، براى اينكه از آيات وراثت بهشت برمى آيد كه هر انسانى از بهشت و نعمتهاى آن سهمى دارد. كفار سهم خود را در دنيا از دست داده اند، در نتيجه مى توان گفت معناى" خسران خود و اهل خود" اين است كه خود را دوزخى نموده، و از حوريان و خدمتگزاران بهشتى خود را محروم ساخته اند.

اين سخن را در آيه شريفه به مؤمنين نسبت داده، و مؤمنين در قيامت اين سخن را مى گويند هر چند در آيه شريفه از آن با فعل ماضى تعبير كرده و ليكن اين تعبير براى افاده حتمى بودن قيامت است، پس اينكه بعضى پنداشته اند كه اين سخنى است كه مؤمنين در دنيا مى گويند، پندار صحيحى نيست، براى اينكه در مثل مقامى كه آيات مورد بحث در آن است، معنا ندارد خداى تعالى آن را به مؤمنين موجود در دنيا نسبت دهد.

نكته ديگر اينكه گويندگان اين سخن در قيامت همه مؤمنين- حتى افراد ضعيف الايمان- نيستند، بلكه مؤمنينى هستند كه ايمان كامل دارند، همانهايى كه در قيامت اجازه دارند سخن بگويند، و هر چه هم مى گويند حق محض است، مانند اصحاب اعراف و شهداء، يعنى گواهان اعمال، كه قرآن در باره شان فرموده:" يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ" «2»

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 35.

(2) روزى كه مى آيد هيچ كس سخن نگويد مگر به اذن او. سوره هود، آيه 105. ______________________________________________________ صفحه ى 98

و نيز فرموده:" لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً" «1».

پس نبايد اعتناء كرد به گفته آن كس

كه گفته: اين كلام كه خدا به مؤمنين نسبت داده دلالت مى كند بر شدت خوشحالى مؤمنين از نجات از خسران، و از كرامتى كه خدا در آن روز به ايشان روزى مى كند. چون اگر كلام، كلام همه مؤمنين باشد، بايد همه مردم كه در عرصه محشر جمعند و قدرت سخن گفتن دارند آن را بگويند، همانطور كه كلمه" ترى" خطاب به همه كسانى است كه قدرت ديدن دارند.

" أَلا إِنَّ الظَّالِمِينَ فِي عَذابٍ مُقِيمٍ"- اين جمله عذاب را بر اهلش مسجل مى كند، و مى فرمايد ستمكاران عذابى دائم و غير منقطع دارند. بعضى جائز دانسته اند كه تتمه كلام مؤمنين باشد.

" وَ ما كانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِياءَ يَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ ..."

اين تعبير، يعنى تعبير" ما كانَ لَهُمْ" براى اين بوده كه بفهماند ادعايى كه در دنيا مى كردند كه ما اوليايى داريم دعوى باطلى بود، پس آوردن كلمه" كان" به اين منظور بوده و گر نه مى فرمود:" ما لهم من ولى" هم چنان كه در آيه 31 فرمود:" وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ".

" وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ سَبِيلٍ"- اين جمله صلاحيت آن را دارد كه تعليل صدر آيه، و هم به منزله نتيجه اى براى تمامى مطالب قبل باشد، مطالبى كه در باره عقاب ستمكاران بيان كرد. و هم نوعى انعطاف به مساله تشريع شريعت به وسيله وحى باشد كه در اوائل سوره بيان مى داشت چون در آنجا همه گفتگو در باره شريعت بود كه راه به سوى سعادت است، و در اين جمله مى فرمايد كسانى كه خدا گمراهشان كرده راهى ندارند.

پس اين جمله كنايه است از اينكه هيچ راهى به سوى

سعادت نيست، مگر راهى كه خدا آن را براى بندگانش و از راه وحى و رسالت تشريع كرده، پس كسى كه خدا به جرم كفرش و تكذيبش گمراه ساخته، او ديگر هيچ راهى ندارد كه با آن به سوى سعادت عقبى و نجات از عذاب و هلاكت هدايت شود.

" اسْتَجِيبُوا لِرَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ما لَكُمْ مِنْ مَلْجَإٍ يَوْمَئِذٍ وَ ما لَكُمْ مِنْ نَكِيرٍ"

_______________

(1) هيچ كس سخن نگويد، مگر كسى كه رحمان اجازه اش داده باشد، و سخن درست بگويد.

سوره نبا، آيه 38. ______________________________________________________ صفحه ى 99

[مفاد جمله:" يَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ" در باره قيامت

اين آيه شريفه مردم را دعوت مى كند به اينكه فرمايشات خدا و انذار او از روز قيامت در آيات قبل را بپذيرند، اين آن چيزى است كه از سياق استفاده مى شود. و اينكه بعضى «1» گفته اند: مراد از كلمه" يوم" روز مرگ است، صحيح نيست.

و كلمه" لا" در جمله" لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ" لاى نفى جنس است، و كلمه" مرد" اسم لا، و كلمه" له" خبر آن است، و جمله" من اللَّه" حال از كلمه" مرد" است. و معنايش اين است: بپذيريد دعوت پروردگارتان را قبل از فرا رسيدن روزى كه از طرف خدا ردى و برگشتى برايش نيست، يعنى آمدن آن روز قضاى حتمى است كه خدا به هيچ وجهى آن را بر نمى گرداند. پس در حقيقت اين تعبير به منزله تعبير" لا ريب فيه" است، كه در قرآن كريم روز قيامت مكرر به آن وصف شده.

مفسرين براى اين جمله، يعنى جمله" يَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ" وجوهى ديگر و

اعراب هايى ديگر ذكر كرده اند كه در نقل آن هيچ فايده اى نيست.

" ما لَكُمْ مِنْ مَلْجَإٍ يَوْمَئِذٍ وَ ما لَكُمْ مِنْ نَكِيرٍ"- كلمه" ملجا" مانند" ملاذ" به معناى پناهگاهى است كه بدان پناه مى برند. و كلمه" نكير"- به طورى كه گفته اند- مصدر و به معناى" انكار" است. و معناى جمله اين است كه: شما در آن روز از ناحيه خدا پناهگاهى نداريد، و نمى توانيد آنچه از شما سر زده انكار كنيد، چون حقايق از هر جهت ظاهر و هويدا مى گردد.

" فَإِنْ أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلاغُ" در اين آيه شريفه از خطاب به كفار عدول كرده و خطاب را متوجه رسول خدا (ص) نمود، تا به آن جناب اعلام فرمايد ماموريتى كه به دوش وى نهاده تنها تبليغ رسالت است، نه بيشتر از آن، او را فرستاده تا دين خدا را به مردم ابلاغ كند، نه اينكه نگهبان مردم و مسئول ايمان و اطاعت آنان باشد، تا خود را موظف بداند ايشان را از اعراض باز بدارد، و در اين راه خود را به تعب اندازد تا شايد مردم به وى روى آورند.

" وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ كَفُورٌ"" فرح به رحمت" كنايه است از اشتغال به نعمت و فراموش كردن منعم. و مراد از" سيئه" مصيبتى است كه انسان را بد حال سازد. و جمله" فَإِنَّ الْإِنْسانَ كَفُورٌ" از باب وضع _______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 35. ______________________________________________________ صفحه ى 100

ظاهر در محل ضمير است، چون جا داشت بفرمايد" فانه كفور"، زيرا قبلا نام انسان در كلام آمده

بود، و اگر دو باره كلمه انسان را تكرار كرد، براى اين است كه مذمت و ملامت انسان را مسجل كند.

[توبيخ انسان متنعم سرگرم به دنيا]

و در آيه شريفه اشاره اى هم به اين معنا به چشم مى خورد كه اعراض آنان و توبيخ خدا از ايشان به عنوان انسان سرگرم به دنيا است، چون طبع چنين انسانى غفلت از خدا است، هر چه هم نعمت را به يادش آورند خوشحالى از نعمت نمى گذارد به ياد خدا بيفتد و هر چه هم عذاب و مصيبتى كه ثمره كارهاى سابق اوست به يادش آورند، باز طبع كفران گرش نمى گذارد به ياد پروردگارش بيفتد، پس چنين كسى همواره در غفلت از ياد پروردگار خويش است، چه در ناز و نعمت باشد و چه در عذاب، پس ديگر بعيد است دعوت او مؤثر افتد و موعظت به او سود بخشد.

" لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَخْلُقُ ما يَشاءُ ... عَلِيمٌ قَدِيرٌ" اين آيه و آيه بعدش متصل به آيه قبلند، چون در آيه قبل مى فرمود" خداوند وقتى رحمت خود را به مردم مى چشاند چنين و چنان مى كنند، و چون مصيبتى به آنان مى رسد چنين و چنان مى كنند" و در اين دو آيه مى فرمايد" ملك آسمانها و زمين از آن خداى سبحان است، آنچه مى خواهد خلق مى كند"، پس كسى كه رحمت او را مى چشد، نبايد خوشحالى كند، و سرگرم آن رحمت شده صاحب رحمت را فراموش نمايد، و نيز كسى كه مصيبتى به او مى رسد نبايد نعمت هاى او را كفران كند، و به چون و چرا بپردازد چون خلقت و امر به دست خداست، كسى كه مشمول رحمت او قرار گرفته، بايد

در هر آنى به ياد او افتد، و شكرش را به جاى آورد، و كسى كه مشمول مصيبتى قرار گرفته، بايد باز هم به سوى او برگردد.

ليكن عيبى كه در اين توجيه هست اين است كه اين توجيه وقتى درست است كه در آيه قبلى هم رحمت را به خدا نسبت داده باشد و هم مصيبت را، ولى اينطور نكرده، بلكه مصيبت و سيئه را به خود مردم نسبت داده، و آن را اثر كارهاى زشتشان دانسته، پس نمى شود در اين آيه هر دو قسم و هر دو حال را به مشيت خدا نسبت داده، ايشان را دعوت كند به اينكه در هر حال تسليم خدا شوند.

به هر حال جمله" لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَخْلُقُ ما يَشاءُ" ملك و سلطنت بر سراسر جهان را منحصر در خداى تعالى نموده و خلقت را منوط و مستند به مشيت او مى كند بدون اينكه در اين بين چيزى باشد كه مشيت را بر او واجب كند، و يا مضطرش كند بر خلقت. ______________________________________________________ صفحه ى 101

" يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ إِناثاً وَ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ الذُّكُورَ"- كلمه" اناث" جمع كلمه" انثى- ماده" است، و كلمه" ذكور" و همچنين" ذكران" جمع كلمه" ذكر- نر" هستند، و ظاهر مقابله بين" ذكور" و" اناث" اين است كه مراد اين باشد كه به هر كس بخواهد تنها اناث مى دهد، و به هر كس بخواهد فقط ذكور مى دهد، و به همين جهت جمله" لمن يشاء" را تكرار كرده. بعضى «1» در اينكه چرا در آيه شريفه كلمه" اناث" را بدون الف و لام، و كلمه" ذكور" را با الف و لام آورده گفته اند: براى

اينكه ذكور مطلوب مردم و معهود در اذهان آنها است، مخصوصا عرب كه تنها فرزند ذكور را فرزند مى دانستند.

" أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْراناً وَ إِناثاً"- يعنى: و يا آنكه بين آن فرزندان جمع مى كند در حالى كه هم پسران باشند و هم دختران. و بنا بر اين، كلمه" تزويج" در اينجا به معناى جمع كردن است.

" وَ يَجْعَلُ مَنْ يَشاءُ عَقِيماً"- يعنى: و هر كس را بخواهد عقيم و نازا مى كند يعنى از او فرزند نشود، و از همسرش نيز فرزندى نيايد، و چون اين معنا خود قسمتى جداگانه بود، لذا مانند دو قسم قبلى آن را هم مقيد به مشيت فرمود، و اما آن قسم كه جمع بين ذكران و اناث بود چون در حقيقت جمع بين دو قسم اول و دوم بود، ديگر مقيد به مشيتش نفرمود.

" إِنَّهُ عَلِيمٌ قَدِيرٌ"- اين جمله تعليل مطلب قبل است، و به آيه چنين معنا مى دهد: چون خدا دانا است آنچه زياد مى كند به خاطر جهل نيست، و چون قادر است آنچه كم مى كند نيز به خاطر عجز نيست.

بحث روايتى [چند روايت در باره تقدير روزى از جانب خداوند سبحان

در الدر المنثور است كه حاكم- وى حديث را صحيح دانسته- و بيهقى از على (ع) روايت آورده كه فرمود: آيه" وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ" در باره اصحاب صفه نازل شده كه همواره مى گفتند: اى كاش ما هم مى داشتيم «2».

مؤلف: بنا بر اين روايت، بايد آيه شريفه در مدينه نازل شده باشد، و ليكن روايت به تطبيق شبيه تر است، تا به شان نزول.

_______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 54.

(2) الدر المنثور، ج 6،

ص 8. ______________________________________________________ صفحه ى 102

و در تفسير قمى در ذيل آيه" وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ" از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: اگر خدا رزق را بسط مى داد مردم طغيان مى كردند، و ليكن مردم را محتاج يكديگر كرد تا يكى كارفرماى ديگرى باشد، چون اگر همه را ثروتمند مى كرد بغى و ستم مى كردند،" وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ" و ليكن هر چه بخواهد نازل كند به اندازه نازل مى كند، آن مقدارى كه مى داند صلاح به حال ايشان، و به دين و دنياى ايشان است" إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ"، چون او از حال بندگان خود با خبر و بصير است «1».

و در مجمع البيان است كه انس از رسول خدا (ص) از جبرئيل از خداى تعالى نقل كرده كه فرمود: بعضى از بندگان من جز مريض بودن صلاحشان نيست و اگر سالم بشوند فاسد مى گردند. و بعضى از بندگان من جز سلامتى آنها را صالح نمى كند، اگر آنها را مريض كنم فاسد مى شوند. و بعضى از بندگان من جز توانگرى و بى نيازى اصلاحشان نمى كند، و اگر من آنها را فقير كنم فاسد مى شوند. بعضى ديگر از بندگانم هستند كه جز فقر و تهى دستى اصلاحشان نمى كند، اگر من آنها را توانگر كنم فاسد مى شوند آرى من امر بندگانم را تدبير مى كنم، چون به وضع دلهاى آنان آشنايم «2».

و در تفسير قمى است كه پدرم از ابن ابى عمير، از منصور بن يونس، از ابى حمزه، از اصبغ بن نباته، از امير المؤمنين (ع) برايم حديث كرد كه گفت از آن جناب شنيدم كه مى فرمود: من برايتان حديثى مى گويم

كه بر هر مسلمانى سزاوار است آن را حفظ كند.

آن گاه رو كرد به ما و فرمود: خداى تعالى هيچ بنده مؤمنى را در اين دنيا عقاب نمى كند، مگر آنكه از عقوبتش در آخرت مى گذرد، چون خداى تعالى حكيم تر و جوادتر و بزرگوارتر از آن است كه در قيامت عقوبت دنيايى كسى را از سر بگيرد.

آن گاه فرمود گاه مى شود كه خداى عز و جل مؤمن را به بلايى در بدنش و يا مالش و يا فرزندانش و يا خانواده اش مبتلا مى كند، آن گاه اين آيه را تلاوت فرمود" وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ" و سپس با دستش سه بار خاك پاشيد. «3» اين عمل در عرب كنايه است از كثرت.

[رواياتى در باره ارتباط مصائب دنيوى با گناهان، در ذيل آيه:" ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ ..."]

و در كافى به سند خود از هشام بن سالم از امام صادق (ع) روايت آورده كه فرمود: هيچ رگى از بدن نمى جهد، و هيچ نكبتى نمى رسد، و هيچ سر درد و بيمارى ديگرى _______________

(1) تفسير قمى، ج 2، ص 276.

(2) مجمع البيان، ج 6، ص 30.

(3) تفسير قمى، ج 2، ص 276. ______________________________________________________ صفحه ى 103

عارض كسى نمى شود مگر به خاطر گناهى است كه كرده، و اين همان كلام خداى عز و جل است كه در كتاب خود مى فرمايد:" وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ". راوى مى گويد: سپس امام فرمود: يعنى آنچه از عقوبتش كه صرفنظر مى كند بيشتر از آن گناهانى است كه عقوبتش را به گنهكار مى چشاند. «1»

مؤلف: اين معنا به طريقى ديگر

از مسمع از آن جناب (ع) روايت شده «2» و نظير آن در الدر المنثور از حسن از رسول خدا (ص) نقل شده، و عبارت آن چنين است: وقتى آيه" وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ" نازل شد، رسول خدا (ص) فرمود: به آن خدايى كه جانم به دست او است هيچ خراشى از چوبى بر بدن شما نمى افتد، و هيچ رگى از جاى خود نمى جنبد و هيچ ضربتى از سنگ وارد نمى شود، و هيچ پايى نمى لغزد مگر به خاطر گناهى از گناهان. و آنچه از گناهان كه خدا عفو مى كند بيشتر است «3».

و نيز در كافى به سند خود از على بن رئاب روايت كرده كه گفت: از امام صادق (ع) معناى كلام خداى عز و جل را پرسيدم كه مى فرمايد:" وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ" و عرضه داشتم: آيا آن همه مصائب كه به على بن ابى طالب و اهل بيتش (ع) بعد از رحلت آن جناب متوجه شد به خاطر گناهانى بوده كه مرتكب شدند، با اينكه آن حضرات اهل بيت طهارت و عصمت بودند؟ امام در پاسخ فرمود: رسول خدا (ص) در هر شبانه روز صد مرتبه استغفار مى كرد، و اين طلب مغفرتش به خاطر گناه نبود، بلكه اين طلب مغفرت به منظور اجر بود، و همچنين خداى تعالى اولياى خود را گرفتار مصائب مى كند تا اجرشان دهد «4».

و در مجمع البيان از على (ع) روايت شده كه از رسول خدا (ص) نقل كرده كه فرمود: بهترين آيه كتاب خدا اين آيه است. يا على هيچ خدشه و خراشى از چوبى بر بدن وارد نمى آيد و

هيچ ضربه اى بپا وارد نمى شود، مگر به خاطر گناه، و آنچه خدا در دنيا مى بخشد ديگر در آخرت عقاب نمى كند، چون خدا بزرگتر از آن است كه به بخشيده خود برگردد، و آنچه را هم كه در دنيا عقوبتش را مى فرستد ديگر در آخرت عقوبت _______________

(1) اصول كافى، ج 2، ص 581.

(2) اصول كافى، ج 2، ص 581.

(3) الدر المنثور، ج 6، ص 10.

(4) كافى، ج 2، ص 450. ______________________________________________________ صفحه ى 104

نمى كند، چون خدا عادل تر از آن است كه بنده اش را به خاطر يك گناه دو بار عقوبت كند «1».

مؤلف: اين روايت را الدر المنثور هم از عده اى از صاحبان كتب حديث از على (ع) از رسول خدا (ص) روايت كرده «2». و از فحواى آن استفاده مى شود كه آيه شريفه" وَ ما أَصابَكُمْ" خاص به مؤمنين است، و خطاب در آن نيز به ايشان است، و مفادش اين است كه خدا گناهان همه ايشان را مى آمرزد، و ديگر در برزخ و قيامت عذاب نمى بينند، چون آيه شريفه گناهان را منحصر در دو قسم مى كند. يكى آنهايى كه با رساندن مصيبت مؤاخذه مى شوند، و يكى هم آنهايى كه بخشوده مى شوند. و روايت هم مفادش اين است كه بعد از مؤاخذه با مصائب، ديگر مؤاخذه اى نيست، و بعد از عفو هم ديگر مؤاخذه اى نخواهد بود، به همين جهت مساله از چند جهت مورد اشكال قرار مى گيرد:

اول از اين جهت كه ما در سابق گفتيم از سياق آيه برمى آيد كه به عموميتش مؤمن و كافر را شامل مى شود.

دوم از جهت اينكه معارض با روايات بسيار زيادى است كه شايد به حد تواتر معنوى برسد، رواياتى كه مى گويند:

بعضى از مؤمنين در قبر و يا در آخرت عذاب مى بينند.

سوم از جهت اينكه اين روايت با ظاهر آياتى كه دلالت دارد بر اينكه موطن و محل جزاى اعمال آخرت است مخالفت دارد، مانند آيه" وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَكَ عَلَيْها مِنْ دَابَّةٍ وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ" «3» چون ظاهر اين آيه اين است كه خداى تعالى جزاى اعمال را در دنيا نمى دهد، و گر نه هيچ جنبده اى روى زمين نمى ماند، بلكه آن را تاخير مى اندازد تا مدتى معين، همين كه آن مدت فرا رسيد ديگر حتى يك ساعت هم جلو و عقبش نمى اندازد. و همچنين آيات ديگرى كه دلالت دارد بر اينكه هر معصيت و مظلمه اى بازخواست مى شود، و روز بازخواست از آن بعد از مرگ و در قيامت است، مگر آنكه صاحبش در دنيا توبه كرده باشد، و يا با عمل نيكى آن را از بين برده باشد و يا در قيامت شفاعتى مشمول حالش گردد، و امثال اينها.

علاوه بر اينكه آيه مورد بحث، يعنى آيه" وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ"- همان طور كه قبلا هم گفتيم- نه دلالت دارد بر اينكه مصيبت هاى وارده جزاى اعمال است، و نه بر اين كه عفو از بسيارى از گناهان ابطال جزاء در آنها است، بلكه _______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 30.

(2) الدر المنثور، ج 6، ص 91.

(3) سوره نحل، آيه 61. ______________________________________________________ صفحه ى 105

تنها دلالت دارد بر اين كه مصائب، آثار دنيوى گناهان است كه در بعضى گناهان در دنيا بروز مى كند، و

در بعضى گناهان بروز نمى كند، و خدا از بروزش جلوگيرى مى نمايد.

پس به خاطر اين اشكالها بايد روايت را اگر قابل حمل باشد حمل كرد به اينكه مى خواهد در مردم ايجاد حسن ظن به خداى تعالى كند.

و در مجمع البيان در ذيل جمله" وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ" مى گويد: روايت شده كه رسول خدا (ص) فرمود: هيچ مردى با كسى مشورت نمى كند مگر آنكه به سوى رشد هدايت مى شود «1».

و در تفسير قمى در روايت ابى الجارود از حضرت ابى جعفر (ع) آمده كه در ذيل جمله" يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ إِناثاً" فرمود: يعنى به هر كس بخواهد فقط دختر مى دهد بدون پسر. و در معناى" يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ الذُّكُورَ" فرمود: يعنى و به هر كس بخواهد فقط فرزند ذكور مى دهد. و در معناى" أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْراناً وَ إِناثاً" فرمود: يعنى و به هر كس بخواهد هم ذكور مى دهد، و هم اناث، و برايش بين هر دو قسم فرزند جمع مى كند. «2»

و در تهذيب به سند خود از حسين بن علوان، از زيد بن على، از پدران بزرگوارش از على (ع) روايت آورده كه فرمود: مردى نزد رسول خدا (ص) آمد و عرضه داشت: يا رسول اللَّه! من برده اى داشتم، پدرم مثل اين كه بخواهد به من ضررى برساند برده مرا آزاد كرد. رسول خدا (ص) فرمود: تو و هر چه مال دارى بخششى هستى كه خداى تعالى به پدرت كرده، تو تيرى هستى از تيردان او" يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ إِناثاً وَ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ الذُّكُورَ أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْراناً وَ إِناثاً وَ يَجْعَلُ مَنْ يَشاءُ عَقِيماً" پس عتق كردن پدرت نافذ و صحيح است. آرى، پدر تو مى تواند

از مال تو و حتى از بدن تو بهره بگيرد، ولى تو نه مى توانى از مال او بردارى، و نه از بدن او استفاده بكنى، مگر به اذن او «3».

مؤلف: اين معنا از حضرت رضا (ع) در جواب چند مساله كه محمد بن سنان پرسيده نيز روايت شده، و روايتش را صاحب كتاب علل الشرائع آورده. و نيز از طرق اهل سنت از عايشه از رسول خدا (ص) نقل شده است «4».

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 33.

(2) تفسير قمى، ج 2، ص 278.

(3) تهذيب، ج 8، ص 235.

(4) الدر المنثور، ج 6، ص 12.

ترجمه آيات و هيچ بشرى را نشايد كه خدا با او تكلم كند، مگر به طريق وحى، و يا از وراء حجاب، و يا آنكه رسولى بفرستد پس به اذن خود هر چه مى خواهد به او وحى كند كه خدا بلند مرتبه فرزانه است (51).

و همين طور ما روحى از امر خود را به سويت وحى كرديم، و گر نه تو نه مى دانستى كتاب چيست، و نه مى توانستى ايمان چيست، و ليكن ما آن را نورى كرديم تا به وسيله آن هر كه از بندگانمان را خواستيم هدايت كنيم، و تو به يقين به سوى صراط مستقيم هدايت مى كنى (52).

صراط خدايى كه آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است ملك او است، آگاه باش كه بازگشت همه امور به خدا است (53).

بيان آيات اين آيات آخرين فصلى است كه خداى سبحان در اين سوره در باره وحى و تعريف آن ______________________________________________________ صفحه ى 107

بيان نموده، و در اين فصل وحى و سخن گفتن خدا با بندگانش را به سه قسمت تقسيم

مى كند: يا به وسيله وحى، يا از پس پرده و حجاب، و يا به وسيله ارسال رسول كه به اذن خود هر چه بخواهد به آن رسول وحى مى كند. آن گاه مى فرمايد: پيامهاى خود را به اين طريق بر رسول خدا (ص) وحى مى كند، و آنچه از ناحيه خداى تعالى به آن جناب وحى شده قبل از وحى در نفس آن جناب سابقه نداشته، يعنى آن جناب به هيچ يك از معارفى كه به وى وحى شده قبلا آگاهى نداشت و اين وحى است كه نورى است الهى، و خداى تعالى هر يك از بندگان خود را بخواهد به اين هدايت اختصاص مى دهد، و او را مورد وحى خود قرار مى دهد، و به دنبالش هر يك از بندگان را بخواهد به وسيله پيامبرش و به اذن خود هدايت مى فرمايد.

[اقسام سه گانه وحى در آيه شريفه:" وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ ..."]

" وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ ..."

در سابق در جلد دوم اين كتاب پيرامون معناى سخن گفتن خدا بحث كرديم، و در آنجا گفتيم كه اطلاق لفظ كلام خدا بر قرآن كريم كه فعل خاصى از خدا است، اطلاق حقيقى يا مجازى است، و اين اطلاق به هر جور كه باشد در قرآن كريم آمده، از آن جمله فرموده:" يا مُوسى إِنِّي اصْطَفَيْتُكَ عَلَى النَّاسِ بِرِسالاتِي وَ بِكَلامِي" «1» و نيز فرموده:" وَ كَلَّمَ اللَّهُ مُوسى تَكْلِيماً" «2» و وحيى هم كه انبياء (ع) از خداى تعالى مى گيرند، از مصاديق كلام

است.

و بنا بر اين، ديگر جهت ندارد كه استثناء" الا وحيا" را استثنايى منقطع بگيريم، چون وحى و دو قسم بعد از آن يعنى تكلم از وراء حجاب و ارسال رسول، هر سه از مصاديق تكلم خداست- البته مصداق اعم از حقيقى و مجازى- پس هر سه نوع تكلمى كه در اين آيه ذكر شده، يعنى وحى و تكلم از وراء حجاب و ارسال رسول، نوعى از تكلم با بشر است.

و بنا بر اين كلمه" وحيا" با در نظر داشتن اينكه به گفته راغب به معناى اشاره سريع است، مفعول مطلق نوعى است. و همچنين آن دو قسم ديگر در معناى مصدر نوعى است و معناى آيه اين است كه: هيچ بشرى در اين مقام قرار نمى گيرد كه خدا با او تكلم كند به نوعى از انواع تكلم مگر به يكى از اين سه نوع، اول اينكه به نوعى به او وحى كند، دوم اينكه از وراء

_______________

(1) اى موسى من تو را به رسالات خود و به كلام خود برگزيدم. سوره اعراف، آيه 144.

(2) و خدا با موسى تكلمى مخصوص كرد. سوره نساء، آيه 164. ______________________________________________________ صفحه ى 108

حجاب با او سخن گويد، و سوم اينكه رسولى بفرستد، و به اذن خود هر چه مى خواهد وحى كند.

نكته ديگرى كه در اين آيه هست اين است كه اين سه قسم را با كلمه" أو" عطف به يكديگر كرده، و ظاهر اين كلمه آن است كه سه قسم مذكور با هم فرق دارند، و بايد هم همين طور باشد، چون مى بينيم دو قسم اخير را مقيد به قيدى كرده. يكى را مقيد به حجاب و ديگرى را به

رسول. ولى اولى را به هيچ قيدى مقيد ننموده. و ظاهر اين مقابله آن است كه مراد از قسم اول سخن گفتن خفى باشد، سخن گفتنى كه هيچ واسطه اى بين خدا و طرف مقابلش نباشد.

و اما دو قسم ديگر به خاطر اين كه قيدى زائد در آن آمده كه يا حجاب است و يا رسولى كه به وى وحى مى شود، سخن گفتنى است كه با واسطه انجام مى شود. چيزى كه هست در يكى واسطه رسول است كه وحى را از مبدأ وحى گرفته به پيامبر مى رساند، و در ديگرى آن واسطه حجاب است، كه خودش رساننده وحى نيست، ولى وحى از ما وراى آن صورت مى گيرد.

پس تا اينجا خلاصه گفتار اين شد كه قسم سوم، يعنى" أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ" عبارت است از وحى به توسط رسول- كه همان فرشته وحى است- پيام خدا نخست به او داده مى شود و او هر چه را خداى سبحان اذن داده باشد به پيامبر وحى مى كند، هم چنان كه قرآن كريم در اين باره فرموده:" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى قَلْبِكَ" «1» و نيز فرموده:" قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ" «2» و در عين حال وحى كننده خداى سبحان است، هم چنان كه فرموده:" بِما أَوْحَيْنا إِلَيْكَ هذَا الْقُرْآنَ" «3».

و اما اينكه بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از رسول در جمله" أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ" رسول خدا (ص) است كه وحى را به مردم مى رساند، درست نيست، زيرا با جمله" يوحى" نمى سازد، چون رسول خدا (ص) پيام خدا را به مردم ابلاغ مى كند نه وحى را،

و معقول نيست كه تبليغ را وحى بخوانند.

و نيز خلاصه گفتار اين شد كه قسم دوم از وحى، يعنى" أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ"، وحى با واسطه است، و واسطه اش همان حجاب است. چيزى كه هست اين واسطه مانند واسطه در قسم سوم خودش وحى نمى كند، بلكه تنها وحى از ما وراى آن آغاز مى شود، و آغاز شدنش را

_______________

(1) روح الامين آن را بر قلب تو نازل كرد. سوره شعراء، آيه 194.

(2) بگو هر كس كه دشمن جبريل است بايد بداند كه همو قرآن را به اذن خدا بر قلب تو نازل مى كند. سوره بقره، آيه 97.

(3) سوره يوسف، آيه 3. ______________________________________________________ صفحه ى 109

از كلمه" من" كه براى ابتداء است استفاده مى كنيم. و كلمه" وراء" در اينجا به معناى پشت نيست، بلكه به معناى بيرون هر چيزى است كه محيط به آن چيز است، به شهادت كلام خداى تعالى كه مى فرمايد:" وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِيطٌ" «1» و اين قسم تكلم (تكلم از ما وراى حجاب) مانند تكلم خداى تعالى با موسى در كوه طور است كه در باره اش فرموده:" فَلَمَّا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ" «2» و نيز از همين قسم است وحى هايى كه در عالم رؤيا به انبياء (ع) مى شده.

و قسم اول از تكلم تكلمى است كه خداى تعالى با پيامبر اسلام (ص) و بدون واسطه جبرئيل مى كرد كه در آن نه رسول ملكى، يعنى جبرئيل، واسطه بود، و نه هيچ گونه حجابى كه فرض شود.

و چون وحى در تمامى اين اقسام مختلف منتسب به خداى تعالى است، لذا مى توان وحى را بطور مطلق به خداى تعالى نسبت

داد و مستند به او كرد. ساده تر بگويم: مى توان در هر سه قسم از وحى گفت خدا چنين وحى كرده، بدون قيدى كه معين كند منظور كدام يك از اقسام وحى است. و به همين عنايت است كه تمامى اقسام وحى در كلام خداى تعالى به خدا مستند شده، و فرموده:" إِنَّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِلى نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ" «3» و نيز فرموده:

" وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ" «4».

اين مطالب كه در تفسير آيه مورد بحث آورديم، مطالبى بود كه با كمك سياق از آيه استفاده نموديم، ولى مفسرين در تفسير آن بحث هايى دامنه دار و مشاجره هاى طولانى كرده اند كه ما از اشتغال به گفتگوى در باره آن صرفنظر كرديم، و خواننده خود مى تواند به تفاسير مفصل مراجعه نمايد.

[اشاره به وجه تعليل نزول وحى از جانب خداوند به اينكه او" على حكيم" است

" إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ"- اين جمله تعليلى است براى مضمون آيه شريفه، مى فرمايد خداى تعالى به خاطر علو مقامى كه از خلق و نظام حاكم در آن دارد، بزرگتر از آن است كه مانند خلق كه با هم گفتگو مى كنند با خلق خود گفتگو كند، و به خاطر علو مقامش و حكمتش راه _______________

(1) و خدا از ما وراى آنان محيط به ايشان است. سوره بروج، آيه 20.

(2) همين كه نزديك آن درخت آمد، از كرانه وادى ايمن كه در بقعه مباركه واقع است از درخت ندا شد. سوره قصص، آيه 30.

(3) ما به سوى تو وحى كرديم، هم چنان كه به نوح و انبياى بعد از او وحى كرديم. سوره نساء، آيه 163.

(4) قبل از

تو نفرستاديم مگر مردانى كه به ايشان نيز وحى مى كرديم. سوره نحل، آيه 43. ______________________________________________________ صفحه ى 110

وحى را براى سخن گفتن با خلق اختيار كرده و اين بدان جهت است كه هدايت هر نوعى از مخلوقات به سوى سعادت خاص خودش كار خدا است، همانطور كه خودش فرموده:" الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى «1» و نيز فرموده:" وَ عَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ" «2» و سعادت انسان كه راه سعادت خود را به وسيله علم و شعور طى مى كند اين است كه سعادت او را به او اعلام بدارد و او را به سنتى كه خود در زندگى انسانها جارى مى كند راهنمايى فرمايد، تا انسانها به آن برسند، و در اين راهنمايى تنها دلالت عقل كافى نيست، چون عقل همان طور كه گاهى راه را نشان مى دهد، گاهى هم به خطا مى رود، و به همين جهت خداى سبحان طريق وحى را برگزيد كه از هر خطايى مصون است. و ما در بيان اين حجت در چند جا از اين كتاب بحث مفصل كرده ايم.

[توضيح آيه:" وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ..." و بيان مراد از" روح" و وحى آن

" وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ ..."

از ظاهر سياق برمى آيد كه كلمه" كذلك" اشاره باشد به آنچه در آيه قبلى بود كه وحى را به سه قسمت تقسيم مى نمود. روايات بسيارى هم اين ظهور را تاييد مى كنند، چون در آن روايات آمده كه رسول خدا (ص) همانطور كه با وساطت جبرئيل- كه قسم سوم از وحى است- وحى الهى را مى گرفت، همچنين گاهى

در خواب- كه از مصاديق قسم دوم است- آن را دريافت مى كرد، و گاهى هم بدون واسطه آن را تلقى مى فرمود كه همان قسم اول است.

ولى بعضى از مفسرين «3» گفته اند: كلمه مذكور اشاره به مطلق وحيى است كه بر انبياء نازل مى شده. البته اگر مراد از" روح" جبرئيل امين، و يا روح امرى باشد- كه بيانش مى آيد- بايد همين معنا را قبول كرد.

و مراد از اينكه فرمود:" وحى كرديم به تو روحى را"- به طورى كه گفته اند- «4» همان وحى قرآن است، و صاحبان اين قول جمله" وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً ..." را مؤيد گفتار خود گرفته، و گفته اند: به همين جهت بايد بگوييم مراد از روح، قرآن است.

ليكن دو اشكال بر اين تفسير متوجه است: اول اينكه هيچ شكى نيست در اين كه كلام در سياق بيان اين حقيقت است كه: اى پيامبر آنچه از معارف و شرايع كه هم خودت _______________

(1) سوره طه، آيه 50.

(2) بر خداست كه راه وسط را نشان دهد. سوره نحل، آيه 9.

(3 و 4) مجمع البيان، ج 9، ص 37. ______________________________________________________ صفحه ى 111

دارى و هم مردم را به سوى آن دعوت مى كنى از خود تو نيست، و تو چنان نبودى كه از پيش خودت آنها را دريابى، و به علم خودت كشف كنى، بلكه هر چه از اين مقوله دارى از ناحيه ما است كه به وسيله وحى بر تو نازل كرديم در اين معنا هيچ شكى نيست، و بنا بر اينكه سياق كلام سياق افاده اين معنا باشد اگر مراد از وحى كه وحى شده قرآن مى بود بايد در جمله" ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ

لَا الْإِيمانُ" تنها به ذكر كتاب اكتفاء مى فرمود، چون مراد از كتاب قرآن است، و ديگر حاجتى به ذكر ايمان نبود، چون گفتن قرآن شامل ايمان هم مى شد.

اشكال دوم اينكه هر چند كه ممكن است قرآن را روح ناميد به اعتبار اينكه دلها را با هدايت خود زنده مى كند، هم چنان كه خودش فرموده:" إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ" «1» و نيز فرموده:" أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ" «2» و ليكن در آيه مورد بحث ديگر وجهى ندارد كه آن را مقيد به قيد" من أمرنا" كند، با اينكه از ظاهر كلام خداى تعالى برمى آيد كه روح از امر خداست، خلقى است از عالم علوى كه همراه فرشتگان در هنگام نازل شدن آنها مى باشد، هم چنان كه فرموده:" تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ" «3» و نيز فرموده:" يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفًّا" «4» و باز فرموده:" قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي" «5» و نيز فرموده:" وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ" «6» و نيز در جاى ديگر جبرئيل را روح الامين و نيز روح القدس خوانده، فرموده:" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ" «7» و" قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ" «8».

ممكن است از اشكال اول جواب داده شود به اينكه مقتضاى مقام هر چند همين بود كه به ذكر كتاب اكتفاء كند و ديگر نام ايمان را به ميان نياورد، و ليكن از آنجايى كه ايمان رسول خدا (ص) به جزئياتى كه از معارف و شرايع در كتاب هست، از لوازم نزول كتاب و غير منفك از آن است و از آثار حسنه آن

است، لذا جا دارد كه ايمان را هم با

_______________

(1) سوره انفال، آيه 24.

(2) سوره انعام، آيه 122.

(3) فرشتگان در شب قدر با روح و به اذن پروردگار خود از هر امرى را نازل مى كنند. سوره قدر، آيه 4.

(4) روزى كه ملائكه و روح به صف مى ايستند. سوره نبا، آيه 38.

(5) از تو از روح مى پرسند بگو روح از امر پروردگار من است. سوره اسرى، آيه 85.

(6) ما او را به روح القدس تاييد كرديم. سوره بقره، آيه 87.

(7) روح الامين قرآن را نازل كرده. سوره شعراء، آيه 194.

(8) بگو روح القدس آن را از ناحيه پروردگارت نازل كرده. سوره نحل، آيه 102. ______________________________________________________ صفحه ى 112

كتاب ذكر كند، پس در حقيقت معناى آيه چنين مى شود" ما اين چنين كتابى بر تو نازل كرديم كه تو خودت نه كتابى مى دانستى چيست، و نه از ايمان و آثار حسنه اى كه در دلت از آن كتاب مى يابى اطلاعى داشتى".

و نيز ممكن است از اشكال دومى پاسخ داده شود به اينكه: هر چند معهود از كلام خداى تعالى در معناى روح همين است كه گفته شد، و ليكن در آيه مورد بحث هم اگر بخواهيم روح را بر همين معنا حمل كنيم و بگوييم: منظور، روح امرى و يا جبرئيل است، باعث مى شود كه كلمه" أوحينا" را به معناى" ارسلنا" بگيريم (و آيه را چنين معنا كنيم:

ما اين چنين فرستاديم به سويت روحى را از امر خود)، چون روح به معناى روح امرى و يا جبرئيل چيزى نيست كه قابل وحى باشد (و معنا ندارد مثلا بگوييم ما اين چنين فرشته اى را به سوى تو وحى كرديم). پس هيچ چاره اى

نداريم مگر اينكه بگوييم مراد از وحى كردن ارسال و فرستادن است، و اين هم خيلى بعيد و ناجور است. پس آسان تر همين است كه بگوييم" روح" به معناى قرآن است نه اينكه ايحاء به معناى ارسال باشد. ولى با كمى دقت معلوم مى شود كه نه جواب اول درست است، و نه جواب دوم.

بعضى ديگر از مفسرين گفته اند: مراد از روح همان روح امرى است، كه هميشه با ملائكه وحى بر انبياء نازل مى شود، هم چنان كه خودش فرموده:" يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا" «1»، پس مراد از وحى كردن روح به سوى پيغمبر نازل كردن روح است بر آن جناب.

ممكن است براى توجيه اين وجه و اينكه چرا از" انزال" به" وحى كردن" تعبير كرده، بگوييم: چون كلمه" امر" به طورى كه آيه" إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ" «2» بيان كرده، عبارت است از كلمه خدا، و روح هم از امر خدا و از كلمات خداست، هم چنان كه خودش فرموده:" قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي" «3»، پس روح كلمه خدا است، و آيه" إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ" «4» نيز مصدق اين معنا است، و

_______________

(1) خداى تعالى فرشتگان خود را همراه روحى از امر خود بر هر يك از بندگانش كه بخواهد به اين پيام نازل مى كند كه برخيزيد و بشر را انذار كنيد. سوره نحل، آيه 2.

(2) سوره يس، آيه 82.

(3) سوره اسرى، آيه 85.

(4) مسيح، عيسى بن مريم فرستاده اى است از خدا و كلمه اى است از او كه به مريم

القاءش كرد و روحى است از خدا. سوره نساء، آيه 171. ______________________________________________________ صفحه ى 113

نازل كردن كلمه خود تكليم و سخن گفتن است، پس چه عيبى دارد كه از انزال روح به ايحاء و وحى كردن تعبير كند، با اينكه انبياء (ع) در اعمالشان مؤيد به روح القدسند، و به وسيله همين روح است كه شرايع به آنان وحى مى شود همان طور كه فرموده:" وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ". و در تفسير آيه" وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ" «1» نيز به اين معنا اشاره كرديم.

ممكن هم هست اين اشكال را كه چرا از انزال و يا ارسال تعبير به ايحاء كرده اينطور از ميان ببريم كه كلمه" روحا" منصوب به نزع خافض است و ضمير" جعلناه" هم به قرآن بر مى گردد، گو اينكه كلمه" قرآن" قبلا ذكر نشده بود تا ضمير به آن برگردد، ولى از زمينه كلام و يا از كلمه" كتاب" فهميده مى شود آن وقت معنا چنين مى شود:" ما اين چنين قرآن را با روحى از خود به تو وحى كرديم تو خودت نه كتاب مى دانستى چيست و نه ايمان، و ليكن ما قرآن- و يا كتاب- را نورى قرار داديم ..." ولى من هيچ مفسرى را نديده ام كه آيه را اينطور توجيه كرده باشد.

[معناى اينكه فرمود:" تو- قبل از نزول وحى- كتاب و ايمان را نمى شناختى" و جمع آن با اينكه رسول اللَّه (ص) قبل از بعثت هم ايمان داشته است

" ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ"- قبلا گفتيم كه آيه شريفه در مقام بيان اين معنا است كه آنچه رسول خدا (ص) دارد، و

مردم را هم بسويش مى خواند، همه از ناحيه خداى سبحان است، نه از ناحيه خودش، و آنچه خدا به وى موهبت فرموده به وسيله وحى بعد از نبوت بوده. بنا بر اين مراد از اين كه مى فرمايد:" تو خودت درايت و فهم حقايق كتاب را نداشتى" اين است كه معارف جزئى عقايد و شرايع عمليش را كه در كتاب آمده خودت قبلا نمى دانستى. و درست هم هست، براى اينكه خداى تعالى بعد از نبوت و وحى علم به اين جزئيات را به او داد. و مراد از اينكه فرمود:" و تو نمى دانستى ايمان چيست" اين است كه تو واجد ايمان و التزام تفصيلى به يك يك معارف حقه و اعمال صالح نبودى. و اگر بپرسى چرا ايمان را به اعمال صالح تفسير كردى؟ مى گوييم در قرآن كريم اين استعمال آمده، و فرموده:" وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ" «2».

پس معناى آيه چنين مى شود: تو قبل از وحى روح، علمى به كتاب و معارف و شرايعى كه در آن است نداشتى، و متصف به اين ايمان كه بعد از وحى دارا شدى نبودى، و ايمان و التزام به يك يك عقايد و اعمال دينى نداشتى. و بنا بر اين آيه مورد بحث منافات ندارد

_______________

(1) سوره انبياء، آيه 73.

(2) خدا چنان نبوده كه عمل شما را ضايع كند. سوره بقره، آيه 143. ______________________________________________________ صفحه ى 114

با اينكه آن جناب قبل از بعثت هم ايمان به خدا داشته باشد و اعمالش همه صالح باشد، چون آنچه در اين آيه نفى شده علم به تفاصيل و جزئيات معارفى است كه در كتاب آمده، و نيز التزام اعتقادى و عملى به

آن معارف، معلوم است كه نفى علم و التزام تفصيلى ملازم با نفى التزام اجمالى به ايمان به خدا و خضوع در برابر حق نيست.

با اين بيان، استدلالى كه بعضى «1» به اين آيه كرده اند كه" رسول خدا (ص) قبل از بعثت ايمان نداشته" رد مى شود. و نيز ديگر محلى براى آن حرفى كه از بعضى نقل شده كه" رسول خدا (ص) قبل از بعثت هم تمامى كمالات علمى و عملى بعد از بعثت را داشته" باقى نمى ماند، چون با ظاهر آيه كه مى فرمايد:" تو قبلا نمى دانستى كتاب و ايمان چيست" منافات دارد.

و جاى هيچ شكى نيست كه حال رسول خدا (ص) قبل از بعثت با حال آن جناب در بعد از بعثت فرق داشته، آيه شريفه هم به همين فرق داشتن اشاره نموده، مى فرمايد: آنچه بعد از نبوت دارا شد خداى تعالى از طريق وحى به او داد، و خودش در آن دخالتى نداشته.

" وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا"- ضمير در كلمه" جعلناه" به روح برمى گردد. و مراد از اينكه فرمود" من نشاء" در فرضى كه مراد از روح قرآن باشد رسول خدا (ص) و مؤمنين به آن جناب خواهد بود، چون همه آنان از نور قرآن بهره مند شده و اهتداء مى يابند.

اين در صورتى است كه بگوييم مراد از كلمه" روح" قرآن باشد، و اما اگر مراد از آن، روح امرى باشد، در آن صورت مراد از كلمه" من نشاء" تمامى انبياء و گروندگان از امت هايشان خواهد بود، چون خداى تعالى به وسيله وحى اين روح به انبياء دو كار انجام داده، يكى اينكه انبياء و امت هاى ايشان را

به اين وسيله هدايت نموده، و ديگر اينكه انبياء را تسديد و تاييد نموده و به اعمال صالح هدايت و ارشاد فرموده است.

و بنا بر اين فرض، آيه شريفه در مقام تصديق رسول خدا (ص) مى باشد، آن جناب را در ادعاى رسالتش و اينكه كتابش از ناحيه خدا و به وحى او است تصديق مى كند. و نيز در ادعايش به اينكه خودش به آنچه مردم را بدان دعوت مى كند ايمان دارد، تصديق مى نمايد. پس در نتيجه آيه شريفه در معناى آيه _______________

(1) روح المعانى، ج 25، ص 58. ______________________________________________________ صفحه ى 115

" إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ تَنْزِيلَ الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ" «1» خواهد بود، چون اين آيه هم رسالت و ايمان آن جناب را تصديق مى كند.

" وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ"- اين جمله اشاره است به اينكه آنچه پيامبر اسلام مردم را به سويش هدايت مى كند صراط مستقيم است، و همان چيزى است كه خدا مردم را به سويش هدايت مى كند، پس هدايت خدا و رسول خدا (ص) يك هدايت است، و دعوتشان يك دعوت است.

[بيان اينكه صراط خدايى كه مالك آسمان ها و زمين است مستقيم و منتهى به سعادت مى باشد]

" صِراطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ ..."

اين آيه شريفه صراط مستقيم را كه رسول خدا (ص) مردم را به سويش دعوت مى كند، بيان مى نمايد، و در آن خدا را به" كسى كه آنچه در آسمانها و زمين است از آن او است" توصيف مى كند تا بفهماند دليل استقامت صراط خدا چيست، چون وقتى ملك هر چيزى از آن خداى تعالى باشد، قهرا مالك غايتى هم كه هر چيز به

سوى آن غايت سير مى كند و سعادتى كه به سويش متوجه است نيز مى باشد. پس در نتيجه غايت و سعادت هر موجودى همان چيزى است كه خداى تعالى براى آن معين كرده، و راه به سوى آن سعادت و طريقى كه بايد سلوك كنند تا به سعادت خود برسند همان طريقى است كه خدا تشريع و بيان نموده، و احدى غير از خدا مالك هيچ چيز نيست تا براى مملوك خود غايتى معين و نهايتى مقرر نمايد. و يا براى رسيدن مملوكش به سعادت خاص خود راهى براى او تشريع كند. پس سعادتى كه خداى سبحان به سوى آن دعوت مى كند، سعادت حقيقى انسانها است، و راهى هم كه او بشر را به پيمودن آن دعوت نموده تا به سعادتشان منتهى كند، راه حقيقى و صراط مستقيم است.

" أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ". اين جمله بشر را به لازمه مالكيت خدا نسبت به آنچه در آسمانها و زمين است هشدار مى دهد، چون لازمه اين مالكيت اين است كه امور خلق كه مملوك اويند نيز راجع به وى باشد، و لازمه اين هم آن است كه راهى هم كه خلق پيش مى گيرد و روشى كه در زندگى طى مى كند- از آنجا كه آن نيز يكى از امور خلق است- راجع به او باشد، پس تنها صراط مستقيم صراط اوست. و اگر به جاى اينكه بفرمايد" الا الى اللَّه مصير الامور" فرمود:" تَصِيرُ الْأُمُورُ" و به مضارع تعبير فرمود، براى افاده استمرار بود، و

_______________

(1) تو (اى محمد) از پيغمبران خدايى (كه از جانب حق) به راه راست فرستاده شدى، (اين قرآن تو كتابى است كه) از جانب

خداى مقتدر مهربان نازل شده است. سوره يس، آيه 3- 5. ______________________________________________________ صفحه ى 116

مى خواهد بفهماند برگشت امور خلق به خداى تعالى دائمى است.

و در اين جمله علاوه بر هشدارى كه بيانش گذشت، اشعارى هم به علت وحى و تكلم الهى دارد، چون وقتى بنا شد مصير اشياء و بازگشت مخلوقات به سوى خدا باشد لا جرم براى هر نوع از انواع موجودات راه مخصوصى است به سوى خدا كه بايد آن راه را طى كند، و بر خداست كه هر نوعى را به سوى راه مخصوص به خودش هدايت فرمايد و او را به سوى غايت و هدفش راه نمايد، هم چنان كه فرموده:" وَ عَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ" «1» و همين خود سخن گفتنى است از خدا با هر نوعى از انواع موجودات، به زبانى كه مناسب با ذات آن است، كه وقتى آن را با انسان مقايسه كنيم، نامش را وحى و ارسال رسول مى گذاريم.

بعضى از مفسرين «2» گفته اند: تعبير به مضارع در جمله" تَصِيرُ الْأُمُورُ" به منظور اين است كه بر آينده دلالت كند، نه استمرار، و منظور اين است كه بفهماند در آينده يعنى در قيامت بازگشت همه به سوى خداست، و اين خود وعده خيرى است براى راه يافتگان به سوى صراط مستقيم، و تهديد و وعيدى است براى گمراهان از آن صراط، ولى وجه اول روشن تر است.

بحث روايتى [(رواياتى در باره اقسام وحى نازل بر پيامبر (ص)، ايمان آن حضرت قبل از بعثت و ...)]

در الدر المنثور است كه بخارى و مسلم و بيهقى از عايشه روايت كرده اند كه: حارث بن هشام از رسول خدا (ص) پرسيد: چگونه بر

تو وحى مى شود؟ فرمود:

گاهى فرشته اى نزدم مى آيد به صورت صلصله جرس كه در پيش رويم صدا مى كند و من از صداى او آنچه را كه مى خواهد بفهماند حفظ مى كنم، و اين قسم وحى از هر قسم ديگرى بر من سخت تر است. و گاهى فرشته اى به صورت مردى نزدم ظاهر مى شود و با من حرف مى زند و من سخنانش را حفظ مى كنم.

عايشه مى گويد: من خود ديده ام كه گاهى در روزهاى بسيار سرد، وحى بر آن جناب نازل مى شد و چون از او جدا مى شد با اينكه روز سردى بود عرق از پيشانى مباركش سرازير مى گرديد «3».

_______________

(1) و بر خداست بيان راه عدل و راستى. سوره نحل، آيه 9.

(2) مجمع البيان، ج 9، ص 38.

(3) الدر المنثور، ج 6، ص 13. ______________________________________________________ صفحه ى 117

و در كتاب توحيد به سند خود از زراره روايت كرده كه گفت: به امام صادق (ع) عرضه داشتم: فدايت شوم! آن غشى كه به رسول خدا (ص) هنگام نزول وحى دست مى داده چگونه بوده است؟ زراره مى گويد: امام (ع) فرمود: اين در آن قسم وحى بوده كه بين آن جناب و خداى تعالى هيچ واسطه اى نبوده، و خداى تعالى خودش براى آن جناب تجلى مى كرده. مى گويد سپس امام در حالى كه اظهار خشوع مى كرد فرمود: اين همان نبوت است اى زراره «1».

و در علل الشرائع به سند خود از ابن ابى عمير، از عمرو بن جميع، از ابى عبد اللَّه (ع) روايت كرده كه فرمود: جبرئيل هر وقت بر آن جناب نازل مى شد مانند يك غلام پيش رويش مى نشست، و هر وقت هم داخل مى شد اجازه مى گرفت «2».

و شيخ در امالى به سند

خود از ابى عمير، از هشام بن سالم، از امام صادق (ع) روايت آورده كه گفت: يكى از اصحاب ما به آن جناب عرضه داشت: اصلحك اللَّه، رسول خدا (ص) گاهى در حال طبيعى مى فرمود: جبرئيل چنين گفت، و يا مى فرمود: اين جبرئيل است كه مرا دستور مى دهد چنين كنم، و گاهى هم براى گرفتن وحى بى هوش مى شد، چرا چنين بود؟ امام صادق (ع) در پاسخش فرمود: هر وقت مستقيما و بدون وساطت جبرئيل به آن جناب وحى مى شد، آن حالت به آن جناب دست مى داد، به خاطر اينكه گرفتن وحى از خداى تعالى سنگين و دشوار بود. و هر وقت جبرئيل بين خداى تعالى و آن جناب واسطه مى شد آن حالت دست نمى داد، و در حال طبيعى مى فرمود: جبرئيل به من چنين گفت. و يا مى فرمود: اين جبرئيل است كه چنين مى گويد.

و در كتاب بصائر از على بن حسان، از ابن بكير، از زراره، روايت آمده كه گفت:

من از امام باقر (ع) از اين كه چه كسى رسول و چه كسى نبى و چه كسى محدث است پرسيدم؟ فرمود: رسول كسى است كه جبرئيل نزدش مى آيد و با او رو در رو سخن مى گويد و او جبرئيل را مى بيند، همانطور كه شما طرف صحبت خود را مى بينيد و با او حرف مى زنيد، چنين كسى را رسول مى گويند. و اما نبى عبارت است از كسى كه جبرئيل را در خواب مى بيند، مانند خوابى كه ابراهيم (ع) ديد (كه فرزند خود را قربانى مى كند) و نظير رسول خدا (ص) كه بسيار مى شد خواب سبكى او را مى گرفت، و در آن حالت جبرئيل نزدش مى آمد، اين

را نبى مى گويند، كه گاهى نبوت با

_______________

(1) توحيد صدوق، ص 115.

(2) علل الشرائع، ص 7. ______________________________________________________ صفحه ى 118

رسالت هم جمع مى شود، مانند رسول خدا (ص) كه هم رسول بود و جبرئيل را در بيدارى رو در روى خود مى ديد و با او سخن مى گفت، و هم نبى بود و جبرئيل را در خواب مى ديد. و اما محدث عبارت است از كسى كه كلام فرشته را مى شنود و با او سخن مى گويد، ولى او را نمى بيند، نه در خواب و نه در بيدارى «1» مؤلف: در معناى اين روايت روايات ديگرى نيز هست.

و در كتاب توحيد به سند خود از محمد بن مسلم و محمد بن مروان، از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: رسول خدا (ص) تشخيص نمى داد كه اين شخصى كه با او سخن مى گويد جبرئيل و از طرف خدا است، مگر به توفيق «2».

و در تفسير عياشى از زراره روايت آورده كه گفت: به امام صادق (ع) عرضه داشتم: چطور رسول خدا (ص) هنگامى كه پيامى از ناحيه خدا به سويش مى آمد از اين معنا نمى ترسيد كه اين پيام از طرف ابليس باشد، و اين شيطانست كه در قلب او مداخله مى كند؟ امام (ع) فرمود: خداى تعالى وقتى بنده اى را رسول خود مى سازد سكينت و وقار بر او نازل مى كند، در نتيجه پيام آور خدا نزدش مى آيد و رسول او را به چشم مى بيند، همان طور كه اشخاص ديگر را به چشم مى بيند.

و در كافى به سند خود از ابى بصير روايت كرده كه گفت: من از امام صادق (ع) از كلام خداى تبارك و تعالى پرسيدم كه مى فرمايد:" وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ

رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ" فرمود: روح عبارت است از خلقى كه در ميان خلائق از جبرئيل و ميكائيل هم بزرگتر است، و اين روح همواره با رسول خدا (ص) و ائمه بعد از آن جناب هست، و كارش تسديد و تاييد آن حضرات است «3».

مؤلف: در معناى اين حديث تعدادى روايت هست كه در بعضى از آنها آمده كه آن روح از ملكوت است. صاحب تفسير روح المعانى مى گويد:" طبرسى از حضرت ابى جعفر و ابى عبد اللَّه روايت كرده كه مراد از اين روح، فرشته اى است بزرگتر از جبرئيل و ميكائيل كه همواره با رسول خدا (ص) بوده و هيچ گاه به آسمان صعود نمى كرده. و اين حرف در نهايت غرابت و شگفتى است، و احتمال مى رود كه استنادش به اين دو امام درست نباشد" «4».

_______________

(1) بصائر الدرجات، ص 371.

(2) توحيد صدوق، ص 242.

(3) اصول كافى، ج 1، ص 273.

(4) روح المعانى، ج 25، ص 58. ______________________________________________________ صفحه ى 119

و ما براى روشن شدن مطلب عين كلام طبرسى در مجمع البيان را نقل مى كنيم:" از ابى جعفر و ابى عبد اللَّه (ع) روايت شده كه فرمودند: روح هرگز به آسمان صعود نكرده، و همواره در ما هست" «1».

و اما اينكه صاحب روح المعانى آن را غريب و شگفت خوانده شگفتى در سخن خود او است كه هيچ دليلى بر درست نبودن اين حديث نياورده. علاوه بر اينكه خود او تسديد و تاييد كردن اين روح را در باره غير رسول خدا (ص) يعنى بعضى از افراد امت قبول كرده، آن وقت چطور آن را در باره رسول خدا

(ص) و ائمه اهل بيت انكار مى كند؟ و خواننده اگر بخواهد به اعتراف وى در باره تسديد روح اطلاع يابد، بايد به تفسير روح المعانى در قسم اشاراتش مراجعه نمايد.

و در نهج البلاغه آمده:" و خداى تعالى از روزى كه رسول خدا (ص) از شير گرفته شد، بزرگترين فرشته خود را قرين او ساخت تا آن جناب را شب و روز به طريق مكارم و به سوى محاسن اخلاق عالم سوق دهد" «2».

و در الدر المنثور است كه ابو نعيم- در كتاب دلائل- و ابن عساكر از على (ع) روايت كرده اند كه گفت: شخصى از رسول خدا (ص) پرسيد: آيا هيچ بتى را پرستيده اى؟ فرمود: نه. پرسيدند هيچ شراب نوشيده اى؟ فرمود: هرگز. من از اولين روز زندگى ام همين مقدار را مى دانستم كه اين عقايدى كه مردم دارند كفر است، ولى نمى دانستم كتاب و ايمان چيست. در اينجا بود كه آيه شريفه" ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ" نازل شد «3».

و در كافى به سند خود از ابى عمرو زبيرى، از امام صادق (ع) روايتى آورده كه در ضمن آن در ضمير آيه" وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ" فرمود: يعنى تو مردم را به سوى صراط مستقيم دعوت مى كنى «4».

و در كافى به سند خود از جابر از ابى جعفر (ع) روايت كرده كه گفت: از آن جناب شنيدم كه فرمود: قرآنى به دريا افتاد، ديدند كه تمامى آياتش سياه شده، جز اين آيه كه مى فرمايد:" أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ" «5».

_______________

(1) مجمع البيان، ج 9، ص 37.

(2) نهج البلاغه صبحى الصالح، ص 300.

(3) الدر المنثور، ج 6، ص 13.

(4) كافى، ج 5،

ص 13.

(5) اصول كافى، ج 2، ص 632.

برجسته اى همچون استقامت و توبه و عفو و گذشت و شكيبائى و فرونشاندن آتش خشم يا تعبيرات لطيفى دعوت مى كند.

و گاه از ملكات رذيله اى همچون طغيان به هنگام رو آوردن نعمتهاى الهى ، و لجاجت ، و دنيا پرستى ، و جزع و فزع به هنگام بروز مشكلات ، با عبارات زنده اى نهى مى كند.

و در نهايت مجموعه اى است كامل و داروئى است شفا بخش براى رهروان راه حق .

فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چنين آمده است : من قراء سورة حم عسق كان ممن تصلى عليه الملائكة ، و يستغفرون له و يسترحمون : (( كسى كه سوره (( شورى )) را تلاوت كند از كسانى است كه فرشتگان بر او رحمت مى فرستند و براى او استغفار و طلب آمرزش مى كنند)) . <1>

و در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : (( كسى كه سوره شورى را بخواند روز قيامت با صورتى سفيد و درخشنده همچون آفتاب محشور مى شود، تا به پيشگاه خدا مى آيد، مى فرمايد: بنده من ! قرائت سوره حم ، عسق را تداوم دادى ، در حالى كه پاداش آن را نمى دانستى ، اما اگر مى دانستى چه پاداشى دارد هيچگاه از قرائت آن خسته نمى شدى ، ولى من امروز پاداش تو را به تو خواهم داد، سپس دستور مى دهد او را وارد بهشت كنند و غرق در نعمتهاى ويژه بهشتى )) . <2>

تفسير:

نزديك است آسمانها متلاشى شود!

باز در

اين سوره با حروف مقطعه روبرو مى شويم ، حروف مقطعه اى كه در يكى از مفصلترين اشكال منعكس شده ، يعنى پنج حرف (حم ، عسق ).

(( حم )) در آغاز هفت سوره قرآن مجيد است (سوره هاى مؤ من ، فصلت ، شورى ، زخرف ، دخان ، جاثيه ، احقاف ) منتها در خصوص سوره شورى (( عسق )) نيز بر آن افزوده شده است .

كرارا گفته ايم درباره تفسير حروف مقطعه قرآن سخن بسيار گفته شده و هر يك از مفسران در اين زمينه بحثهاى فراوانى دارند، و به گفته مفسر بزرگ مرحوم طبرسى يازده تفسير براى حروف مقطعه قرآن شده است كه قسمتهاى قابل توجه آن را ما قبلا در آغاز سوره هاى (( بقره )) ، (( آل عمران )) ، (( اعراف )) و (( مريم )) آورده ايم ، ولى بعضى ديگر از اين تفسيرها چندان قابل ملاحظه ، نيست ، لذا از ذكر آن چشم پوشيديم .

ولى پاره اى ديگر از آنها را كه تا حدى قابل ملاحظه است در اينجا مى آوريم هر چند دليل قاطعى براى اثبات آن در دست نيست .

از جمله اينكه (( حروف مقطعه )) براى خاموش ساختن كفار و جلب توجه مردم به محتواى قرآن بوده ، زيرا مشركان لجوج مخصوصا به يكديگر توصيه كرده بودند هنگامى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) قرآن ميخواند كسى گوش به آن فرا ندهد،

و با ايجاد سر و صدا و غوغا نگذارند صداى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به گوش مردم برسد، لذا خداوند

در آغاز بسيارى از سوره هاى قرآن (29 سوره ) حروف مقطعه را كه مطلب نوظهورى بوده و جلب توجه مى كرده ، قرار داده است .

علامه طباطبائى (رضوان الله تعالى عليه ) احتمال ديگرى ابداع كرده است كه آنرا دوازدهمين تفسير براى اين حروف مى توان شمرد هر چند خود او آنرا به عنوان يك احتمال و حدس بيان نموده است .

و خلاصه آن چنين است : هنگامى كه سوره هائى را كه با (( حروف مقطعه )) آغاز مى شود مورد دقت قرار مى دهيم مى بينيم سوره هائى كه با يكنوع حروف مقطعه آغاز مى شود مطالب مشتركى دارند، فى المثل سوره هائى كه با (( حم )) شروع مى شود بلافاصله بعد از آن جمله (( تنزيل الكتاب من الله )) يا چيزى كه به معنى آن است قرار گرفته ، و سوره هائى كه با (( الر)) شروع مى شود بعد از آن (( تلك آيات الكتاب )) و يا شبيه آن است .

و سوره هائى كه با (( الم )) آغاز مى گردد به دنبال آن (( ذلك الكتاب لا ريب فيه )) يا مفهوم آن است .

از اينجا مى توان حدس زد كه ميان حروف مقطعه ، و محتواى اين سوره ها ارتباط خاصى است ، تا آنجا كه مثلا سوره اعراف كه با (( المص )) شروع شده مضمون و محتوايش جامع ميان مضمون سوره هاى (( الم )) و سوره (( ص )) است .

البته اين ارتباط ممكن است بسيار عميق و دقيق باشد، و افهام عادى به آن راه نيابد.

و شايد اگر آيات اين سوره

ها را در كنار هم بچينيم و با هم مقايسه كنيم مطالب تازه اى براى ما در اين زمينه كشف شود. <3>

تفسير ديگرى كه قبلا نيز به آن اشاره كرده ايم اين است كه اين حروف ممكن است اشارات و رموزى براى نامهاى خدا و نعمتهاى او، و مسائل ديگر باشد، فى المثل در سوره مورد بحث سوره شورى (( ح )) را اشاره به رحمن (( م )) را به مجيد (( ع )) را به عليم (( س )) را به قدوس و (( ق )) را به قاهر دانسته اند. <4>

گرچه بعضى به اين سخن ايراد كرده اند كه اگر منظور از رموز اين است كه ديگرى آگاه نشود اين معنى در حروف مقطعه صادق نيست ،چرا كه اين نامهاى بزرگ خدا در آيات ديگر با صراحت آمده ، ولى بايد توجه داشت كه اشارات و رموز هميشه براى محرمانه ماندن مطالب نيست ، بلكه گاه جنبه علامت اختصارى دارد، اين معنى در گذشته وجود داشته و در عصر ما نيز بسيار گسترش پيدا كرده است به طورى كه نامهاى بسيارى از مؤ سسات و تشكيلات بزرگ به صورت حروف مقطعه است كه هر كدام را از آغاز يك كلمه انتخاب نموده ، سپس با هم تلفيق كرده اند.

بعد از حروف مقطعه ، طبق معمول سخن از وحى و قرآن شروع مى شود، مى فرمايد: (( اينگونه خداوند عزيز و حكيم به تو و پيامبرانى كه قبل از تو بودند وحى مى كند)) (كذلك يوحى اليك و الى الذين من قبلك الله العزيز الحكيم ).

در حقيقت (( كذلك )) اشاره

به محتواى اين سوره و مطالب بلند و والاى آن است .

سرچشمه وحى همه جا يكى است ، و آن علم و قدرت پروردگار است ، و محتواى وحى نيز در اصول و كليات نسبت به تمام پيامبران يكى است ، هر چند

در خصوصيات آن بر حسب نياز زمان و مسير تكاملى انسانها تغييراتى رخ مى دهد. <5>

قابل توجه اينكه در آيات مورد بحث به هفت وصف از اوصاف كمال خداوند اشاره شده است كه هر كدام از آنها به نحوى در مساءله وحى دخالت دارد، از جمله دو وصفى است كه در همين آيه مى خوانيم (عزيز و حكيم ).

عزت و قدرت شكست ناپذير او ايجاب مى كند كه توانائى بر وحى و محتواى عظيم آن را داشته باشد، و حكمت او ايجاب مى كند كه وحى الهى از هر نظر حكيمانه و هماهنگ با نيازهاى تكامل انسانها باشد جمله (( يوحى )) (وحى مى فرستد) به حكم اينكه فعل مضارع است دليل بر استمرار وحى از آغاز خلقت آدم تا عصر پيامبر خاتم است .

سپس مى افزايد: (( آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است از آن او است ، و او بلند مرتبه و با عظمت است )) (له ما فى السماوات و ما فى الارض و هو العلى العظيم ).

مالكيت او نسبت به آنچه در آسمان و زمين است ايجاب مى كند كه از مخلوقات خود و سرنوشت آنها بيگانه نباشد، بلكه به تدبير امر آنها بپردازد، و نيازهاى آنها را از طريق وحى بر آنها نازل كند، و اين سومين وصف از هفت وصف كمال او است .

((

علو مقام )) و (( عظمت )) او كه چهارمين و پنجمين اوصاف او در اين آيات است اشاره به اين است كه او هيچگونه نياز و حاجتى به اطاعت و بندگى بندگان

ندارد، و اگر برنامه هائى براى آنان تنظيم كرده و از طريق وحى فرستاده است تنها براى اين است كه بر بندگان جودى كند.

در آيه بعد مى افزايد (( نزديك است آسمانها (به خاطر نزول اين وحى بزرگ از سوى خداوند بزرگ - يا - به خاطر نسبتهاى ناروائى كه مشركان و كفار به ذات پاك او مى دادند و بتها را شريك او مى شمردند) از بالا متلاشى شوند)) (تكاد السماوات يتفطرن من فوقهن ). <6>

اين جمله چنانكه اشاره كرديم دو گونه تفسير دارد كه براى هر كدام شاهدى در دست است : نخست اينكه در ارتباط با مساله وحى كه موضوع بحث آيات گذشته بود مى باشد، و در حقيقت شبيه چيزى است كه در آيه 21 سوره حشر آمده لو انزلنا هذا القرآن على جبل لرايته خاشعا متصدعا من خشية الله : (( هر گاه اين قرآن را بر كوهى نازل مى كرديم به خاطر خوف خداوند خاشع و از هم شكافته مى ديدى )) !

آرى اين كلام خدا است كه نزولش از آسمانها لرزه بر آنها مى افكند نزديك است آنها را از هم متلاشى سازد، اگر بر كوهها نازل مى شد از هم مى شكافت چرا كه سخنى است عظيم از سوى خداوندى حكيم ، تنها قلب اين انسان لجوج و خيره سر است كه در برابر آن نرم و تسليم نمى شود!

ديگر اينكه نزديك است آسمانها

به خاطر شرك و بت پرستى اين مشركان كه پستترين موجودات را همرديف مبداء بزرگ عالم هستى قرار مى دهند از هم متلاشى گردد.

تفسير اول متناسب آيات مورد بحث در زمينه وحى است و تفسير دوم

متناسب با آيه 90 و 91 سوره مريم مى باشد كه بعد از ذكر گفتار ناهنجار كفار كه براى خدا فرزند قائل شدند، مى فرمايد: تكاد السماوات يتفطرن منه و تنشق الارض و تخر الجبال هدا ان دعوا للرحمن ولدا: (( نزديك است آسمانها به خاطر اين سخن از هم پاره شود، و زمين بشكافد، و كوهها به شدت فرو ريزد، چرا كه آنها براى خداوند رحمن فرزندى قائل شدند)) . اين دو تفسير در عين حال با هم منافاتى ندارد، و مى تواند در مفهوم آيه جمع باشد.

در اينكه چگونه آسمانها و كوهها كه موجوداتى جامدند در برابر عظمت وحى يا گفتار ناهنجار مشركان ممكن است از هم بشكافند تفسيرهاى متعددى وجود دارد كه شرح آن را در سوره مريم ذيل آيات فوق آورده ايم ، و خلاصه اش چنين است :

مجموعه عالم هستى ، از جماد و نبات و غير آن ، داراى يكنوع عقل و شعور است ، هر چند ما آن را درك نمى كنيم ، و بر همين اساس تسبيح و حمد خدا مى گويند، و در برابر كلام او خاضع و خاشعند.

يا اينكه اين تعبير كنايه از عظمت و اهميت مطلب است ، مثل اينكه مى گوئيم حادثه به قدرى عظيم بود كه گوئى آسمان و زمين بر سر ما خراب كردند.

سپس در دنباله آيه مى افزايد: (( فرشتگان تسبيح و حمد پروردگارشان را

بجا مى آورند و براى كسانى كه در زمين هستند استغفار مى كنند)) (و الملائكة يسبحون بحمد ربهم و يستغفرون لمن فى الارض ).

رابطه اين جمله با جمله قبل بنا بر تفسير اول چنين است كه فرشتگان حامل اين وحى بزرگ آسمانى پيوسته حمد و تسبيح خدا بجا مى آورند، و او را به هر كمالى مى ستايند، و از هر نقصى منزه مى شمرند، و چون در محتواى اين وحى بزرگ يك سلسله تكاليف و وظائف الهى است ، و احيانا ممكن است براى مؤ منان لغزشهائى پيش آيد، مى گويد آنها به يارى مؤ منان مى شتابند، و براى لغزشهاى

آنها از خدا طلب آمرزش مى كنند.

اما بنا بر تفسير دوم تسبيح و حمد ملائكه براى تنزيه خداوند از نسبت شرك به او است ، و استغفارشان نيز براى مشركانى است كه بيدار شده و ايمان آورده اند، و راه توحيد را يافته و به سوى پروردگار يكتا باز گشته اند.

جائى كه فرشتگان براى اين گناه بزرگ در مورد گروه با ايمان استغفار كنند به طريق اولى براى ساير گناهان آنها نيز استغفار خواهند كرد و شايد مطلق بودن آيه نيز به همين دليل است .

نظير اين بشارت بزرگ در آيه 7 سوره مؤ من نيز آمده است : الذين يحملون العرش و من حوله يسبحون بحمد ربهم و يؤ منون به و يستغفرون للذين آمنوا ربنا وسعت كل شى ء رحمة و علما فاغفر للذين تابوا و اتبعوا سبيلك : (( حاملان عرش الهى و فرشتگانى كه پيرامون آن هستند تسبيح و حمد پروردگارشان مى گويند، و براى مؤ منان استغفار مى كنند،

و مى گويند: پروردگارا! رحمت و علم تو همه چيز را فرا گرفته ، مؤ منانى را كه از راه تو پيروى كردند بيامرز)) .

در پايان اين آيه به ششمين و هفتمين اوصاف پروردگار كه آنهم در زمينه غفران و رحمت است و تناسب نزديكى با مساله وحى و محتواى آن در مورد وظائف مؤ منان دارد اشاره كرده مى فرمايد: (( آگاه باشيد خداوند آمرزنده و مهربان است )) (الا ان الله هو الغفور الرحيم ).

و به اين ترتيب مجموعه كاملى از اسماى حسناى خداوند را در رابطه با مساءله وحى بيان مى كند، و در ضمن اشاره لطيفى است بر اجابت دعاى فرشتگان در مورد استغفار براى مؤ منان ، بلكه علاوه بر آمرزش رحمتش را نيز بر آن مى افزايد كه فضل او عظيم است .

درباره حقيقت وحى در پايان همين سوره به تناسب آيه 51 - 52 سخن

خواهيم گفت .

آيا فرشتگان براى همه استغفار مى كنند؟

در اينجا سؤ الى پيش مى آيد، و آن اينكه : جمله (( و يستغفرون لمن فى الارض )) در اينجا مطلق است ، و نشان مى دهد كه فرشتگان براى تمام اهل زمين استغفار مى كنند، اعم از مؤ من و كافر، آيا اين معنى ممكن است ؟

پاسخ اين سؤ ال را آيه 7 سوره مؤ من داده است ، زيرا مى گويد يستغفرون للذين آمنوا بنابراين شرط آن ايمان است ، بعلاوه آنها معصومند و هرگز براى كسانى كه زمينه آمرزش ندارند تقاضاى محال نمى كنند. قيامى از (( ام القرى ))

به تناسب اشاره اى كه در آيات گذشته به مساءله شرك

شده ، در نخستين آيه مورد بحث به نتيجه كار مشركان و انتهاى مسيرشان پرداخته مى گويد: (( كسانى كه غير خدا را ولى خود برگزيدند خداوند حساب اعمال آنها را نگهميدارد، و از نياتشان آگاه است )) (و الذين اتخذوا من دونه اولياء الله حفيظ عليهم ).

تا به موقع حساب آنها را برسد و كيفر لازم را به آنها بدهد.

سپس روى سخن را به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كرده ، مى گويد: (( تو مامور نيستى كه آنها را مجبور به قبول حق سازى )) (و ما انت عليهم بوكيل ).

وظيفه تو تنها ابلاغ رسالت ، و رسانيدن پيام خدا به همه بندگان است شبيه اين جمله در قرآن فراوان است : لست عليهم بمصيطر: (( تو سيطره و غلبه بر آنها ندارى )) (غاشيه - 22).

ما انت عليهم بجبار: (( تو موظف به اجبار آنها نيستى )) (ق - 45).

و ما جعلناك عليهم حفيظا: (( تو مسئول اعمال آنها نيستى و براى اجبار آنان مبعوث نشده اى )) (انعام - 107).

ما على الرسول الا البلاغ : (( رسول وظيفه اى جز ابلاغ رسالت ندارد)) (مائده - 99).

و بيانگر اين واقعيت است كه خداوند مى خواهد بندگان آزاد باشند و راه او را با اراده و اختيار خود بپويند، چرا كه ارزش واقعى ايمان و عمل صالح در همين است ، و ايمان و عمل اجبارى ارزش معنوى ندارد.

بار ديگر به مساءله وحى باز مى گردد، و اگر در آيات قبل از اصل وحى سخن در ميان بود در اينجا سخن از هدف نهائى وحى است ، مى فرمايد:

(( اينگونه قرآنى عربى فصيح و گويا بر تو وحى كرديم تا ام القرى (مكه ) و كسانى را كه در اطراف آن هستند انذار كنى )) (و كذلك اوحينا اليك قرانا عربيا لتنذر ام القرى و من حولها).

(( و آنها را از روزى كه همه خلايق در آن روز جمع مى شوند و شك و ترديدى در آن نيست بترسانى )) (و تنذر يوم الجمع لا ريب فيه ).

از آن روز كه مردم به دو گروه تقسيم مى شوند گروهى (( در بهشتند، و گروهى در آتش سوزان دوزخ )) (فريق فى الجنة و فريق فى السعير).

تعبير (( كذلك )) ممكن است اشاره به اين معنى باشد كه همانگونه كه بر انبياى پيشين به زبان خودشان وحى فرستاديم بر تو نيز به زبان خودت قرآنى عربى وحى كرديم (بنابراين (( كذلك )) اشاره به جمله (( و الى الذين من قبلك )) مى باشد).

و نيز مى تواند اشاره به جمله بعد باشد، يعنى وحى ما بر تو اينگونه است : به صورت قرآنى عربى با هدف انذار.

درست است كه از ذيل آيه يعنى جمله (( فريق فى الجنة و فريق فى السعير)) استفاده مى شود كه وظيفه پيامبر هم انذار است و هم بشارت ، ولى از آنجا كه تاءثير (( انذار)) در نفوس مخصوصا در افراد نادان و لجوج عميقتر است ، در آيه ، دو بار فقط روى (( انذار)) تكيه شده ، با اين تفاوت كه در مرحله اول سخن از انذار شوندگان است ، و در مرحله دوم سخن از چيزى است كه بايد از آن بترسند يعنى دادگاه قيامت

.

روزى كه به خاطر اجتماع عموم انسانها رسوائيش بسيار دردناك و شديد

است . <7>

در اينجا سؤ الى مطرح است و آن اينكه آيا از جمله (( لتنذر ام القرى و من حولها)) استفاده نمى شود كه هدف از نزول قرآن انذار مردم مكه و اطراف آن است ؟ آيا اين تعبير با جهانى بودن اسلام تضاد ندارد؟!

پاسخ اين سؤ ال با توجه به يك نكته روشن مى شود، و آن اينكه : كلمه (( ام القرى )) كه يكى از نامهاى مكه است از دو واژه تركيب يافته (( ام )) كه در اصل به معنى اساس و ابتدا و آغاز هر چيزى است ، و مادر را هم به همين جهت (( ام )) مى گويند كه اساس و اصل فرزندان است .

و (( قرى )) كه جمع (( قريه )) به معنى هرگونه آبادى و شهر است ، اعم از شهرهاى بزرگ و كوچك يا روستاها، و شواهد زيادى نيز در قرآن بر اين معنى وجود دارد.

اكنون ببينيم چرا (( مكه )) را (( ام القرى )) ناميده اند؟ (مادر و اصل همه آباديها).

روايات اسلامى تصريح مى كند كه همه زمين نخست زير آب غرق بود و خشكيها تدريجا سر از آب بيرون آوردند (علم امروز نيز اين معنى را پذيرفته است ).

اين روايات مى گويد: نخستين نقطه اى كه از زير آب سر برآورد كعبه بود، و سپس خشكيهاى زمين از كنار آن گسترش يافت كه از آن به عنوان دحو الارض (گسترش زمين ) ياد شده است .

با توجه به اين تاريخچه روشن مى شود كه (( مكه )) اصل

و اساس و آغاز همه

آباديهاى روى زمين است ، بنابراين هر گاه گفته شود (( ام القرى و من حولها)) پيداست كه تمام مردم روى زمين را شامل مى شود. <8>

از اين گذشته مى دانيم اسلام تدريجا گسترش يافت :

پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نخست مامور بود بستگان نزديك خود را انذار كند، چنانكه در آيه 214 سوره شعرا مى خوانيم : و انذر عشيرتك الاقربين ، تا هستهبندى اسلام محكم شود، و آماده گسترش گردد.

سپس در مرحله دوم پيامبر مامور شد ملت عرب را تبليغ و انذار كند، چنانكه در آيه 3 سوره فصلت آمده : (( قرآنا عربيا لقوم يعلمون )) اين قرآنى است عربى براى قومى كه مى فهمند و درك مى كنند. <9>

و در آيه 44 سوره زخرف نيز آمده است : و انه لذكر لك و لقومك : (( اين قرآن مايه تذكر تو و قوم تو است )) .

هنگامى كه پايه هاى اسلام در ميان اين قوم قوى و مستحكم شد پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) ماموريت گسترده ترى يافت ، و مامور انذار جهانيان شد، چنانكه در آيه اول سوره فرقان مى خوانيم : تبارك الذى نزل الفرقان على عبده ليكون للعالمين نذيرا: جاويد و پر بركت است خداوندى كه قرآن را بر بنده اش نازل كرد تا همه جهانيان را انذار كند (و آيات فراوان ديگر).

و به خاطر همين ماموريت بود كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نامه به سران بزرگ جهان آن روز در خارج از جزيره عربستان نوشت ، و

كسراها و قيصرها و نجاشيها را به اسلام دعوت كرد.

و نيز بر اساس همين خط و برنامه بود كه پيروانش براى تبليغ اسلام بعد از او به همه جهان گام نهادند، و تعاليم اسلام را در دنيا منتشر ساختند.

در اينكه چرا روز قيامت (( يوم الجمع )) ناميده شده ، تفسيرهاى متعددى وجود دارد:

گاه گفته اند به خاطر آن است كه ميان ارواح و اجساد جمع مى شود.

گاه گفته اند از اين نظر است كه بين انسان و عملش جمع خواهد شد.

و يا از اين نظر كه ميان ظالم و مظلوم اجتماع حاصل مى شود.

ولى ظاهر اين است كه منظور اجتماع همه خلايق در آن روز بزرگ است از اولين و آخرين ، همانگونه كه در آيه 50 سوره واقعه آمده است : قل ان الاولين و الاخرين لمجموعون الى ميقات يوم معلوم : (( بگو اولين و آخرين همگى در موعد روز معينى جمع مى شوند)) .

و از آنجا كه جمله (( فريق فى الجنة و فريق فى السعير)) بيانگر تقسيم مردم به دو گروه بود، در آيه بعد مى افزايد: (( اگر خدا مى خواست همه آنها را امت واحدى قرار مى داد،و به حكم اجبار هدايت مى كرد و مؤ من مى ساخت )) . (و لو شاء الله لجعلهم امة واحدة ).

اما ايمان اجبارى چه ارزشى دارد؟ و چگونه مى تواند معيار كمال انسانى گردد؟ تكامل واقعى آن است كه انسان با اراده خويش ، و در نهايت اختيار و آزادى طى كند.

آيات قرآن پر است از دلائل اختيار و آزادى اراده انسان ، اصولا امتياز انسان از جانداران ديگر همين

مساءله است ، و اگر آزادى انسان از او گرفته شود در حقيقت انسانيت او از او گرفته شده است !

اين بزرگترين امتيازى است كه خداوند به او داده ، و راه تكامل را به

صورت نامحدود به روى او گشوده است ، اين سنت غير قابل تغيير الهى است .

و عجيب است كه گروهى بيخبر هنوز طرفدار مكتب جبرند، و در عين حال دم از مكتب انبيا مى زنند، در حالى كه قبول جبر مساوى است با نفى تمام محتواى مكتب انبيا، نه تكليف مفهومى خواهد داشت ، نه سؤ ال و جواب ، نه اندرز و نصيحت ، و به طريق اولى نه ثواب و عقاب !

نه انسان هرگز در كار خود ترديد مى كند و نه پشيمانى مفهومى خواهد داشت ، و نه اصلاح اشتباهات گذشته .

سپس به مساله مهم ديگرى در اين رابطه ميپردازد و توصيف گروهى را كه اهل بهشت و سعادتند در برابر گروهى كه به دوزخ فرستاده مى شوند با اين عبارت بيان مى كند: (( ولى خداوند هر كه را بخواهد در رحمت خود وارد مى كند، و براى ظالمان ولى و ياورى نيست )) (و لكن يدخل من يشاء فى رحمته و الظالمون ما لهم من ولى و لا نصير).

با توجه به اينكه گروه دوزخى را با وصف (( ظلم )) مشخص مى كند روشن مى شود كه منظور از (( من يشاء)) (هر كس را بخواهد) در جمله اول گروهى است كه ظالم نيستند.

به اين ترتيب (( عادلان )) بهشتى اند، و غرق در رحمت خدا، و ظالمان دوزخيند.

اما بايد توجه داشت كه (( ظالم ))

در اينجا، و در بسيارى ديگر از آيات قرآن ، معنى وسيع و گسترده اى دارد، و تنها شامل كسانى نمى شود كه به ديگران ستم كرده اند،بلكه كسانى كه بر خود ستم كرده ، يا آنها كه در عقيده منحرفند، نيز ظالمند، و چه ظلمى برتر از شرك و كفر است ؟ لقمان به فرزندش مى گويد: يا بنى لا تشرك بالله ان الشرك لظلم عظيم : (( فرزندم چيزى را شريك خدا قرار مده كه شرك ظلم عظيم است )) (لقمان - 13).

در آيه ديگر مى خوانيم : الا لعنة الله على الظالمين الذين يصدون عن سبيل الله و يبغونها عوجا و هم بالاخرة كافرون : (( آگاه باشيد لعنت خدا بر ظالمان است ، همانها كه مردم را از راه حق باز مى دارند، و آن را دگرگون مى سازند، و به آخرت ايمان ندارند.

در مورد فرق ميان (( ولى )) و (( نصير)) بعضى گفته اند (( ولى )) كسى است كه بدون درخواست به انسان كمك كند، اما (( نصير)) مفهومى اعم دارد. <10>

اين احتمال نيز وجود دارد كه (( ولى )) اشاره به سرپرستى است كه به حكم ولايت و بدون درخواست ، حمايت و كمك مى كند، و نصير فريادرسى است كه بعد از تقاضاى كمك به يارى انسان مى شتابد. ولى مطلق خدا است

از آنجا كه در آخرين آيه بحث گذشته اين واقعيت بيان شده كه هيچ ولى و ياورى جز خداوند نيست ، در آيات مورد بحث براى تاءييد اين واقعيت و نفى ولايت غير خدا دلائل زنده اى مطرح مى كند.

نخست در لباس تعجب

و انكار مى فرمايد: (( آيا آنها غير خدا را ولى خود قرار دادند)) ؟ (ام اتخذوا من دونه اولياء). <11>

با اينكه (( ولى تنها اوست )) (فالله هو الولى ). پس اگر مى خواهند براى خود ولى و سرپرستى برگزينند بايد خدا را برگزينند.

چرا كه دلائل ولايت او با بيان اوصاف كماليهاش در آيات پيشين روشن شد، خداوندى كه عزيز و حكيم است ، خداوندى كه مالك و على و عظيم است ، پروردگارى كه غفور و رحيم مى باشد اين اوصاف هفتگانه اى كه گذشت خود بهترين دليل براى انحصار ولايت در او است .

سپس به دليل ديگرى پرداخته مى گويد: (( او است كه مردگان را حيات مى بخشد)) (و هو يحيى الموتى ).

و چون معاد و رستاخيز به دست او است ، و بزرگترين نگرانى انسان چگونگى زندگى او بعد از مرگ است ، بنابراين بايد دست به دامن والاى او زد و نه غير او. سپس به ذكر دليل سومى پرداخته ، مى گويد: (( او است كه بر هر چيزى قادر و توانا است )) (و هو على كل شى ء قدير).

اشاره به اينكه شرط اصلى (( ولى )) دارا بودن قدرت است و قادر حقيقى او است .

و در آيه بعد چهارمين دليل ولايت او را به اين صورت شرح مى دهد: در هر چيز اختلاف كنيد داورى و حكمش با خدا است و تنها او است كه مى تواند به اختلافات شما پايان دهد (و ما اختلفتم فيه من شى ء فحكمه الى الله ).

آرى يكى از شؤ ون ولايت آن است كه بتواند به اختلافات

كسانى كه تحت ولايت او هستند با داورى صحيحش پايان دهد، آيا بتها و شياطينى كه معبود واقع شده اند توانائى بر چنين كارى دارند؟ يا اين كار مخصوص خداوندى است كه هم حكيم و آگاه به طرق حل هرگونه اختلاف است ، و هم قادر است حكم و داورى خود را اجرا كند، پس خداوند عزيز و حكيم بايد حاكم باشد نه غير او.

گرچه بعضى از مفسران خواستهاند مفهوم (( ما اختلفتم فيه من شى ء)) را محدود به اختلاف در تاويل آيات متشابه ، يا فقط مخاصمات و اختلافات حقوقى بدانند، ولى مفهوم آيه گسترده است ، و هر گونه اختلافى چه در معارف الهى و عقائد، و چه در احكام تشريعى ، و چه در مسائل حقوقى و قضائى ، و يا غير آن در ميان انسانها روى دهد به حكم آنكه معلوماتشان محدود و ناچيز است بايد از سرچشمه فيض علم حق و از طريق وحى برطرف گردد.

بعد از ذكر اين دلائل مختلف بر انحصار مقام ولايت در ذات پاك خداوند از قول پيامبرش (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى گويد: (( اين است خداوند پروردگار من با اين اوصاف كماليه )) (ذلكم الله ربى ). <12>

(( و به همين دليل من او را ولى و ياور خود برگزيدهام ، بر او توكل كردم

و به سوى او در مشكلات و گرفتاريها و لغزشها باز مى گردم )) (عليه توكلت و اليه انيب ).

قابل توجه اينكه جمله (( ذلكم الله ربى )) اشاره به ربوبيت مطلقه خداوند يعنى مالكيت تواءم با تدبير مى كند، و مى

دانيم ربوبيت داراى دو شاخه است : شاخه تكوينى كه به اداره نظام آفرينش باز مى گردد، و شاخه تشريعى كه بيانگر احكام و وضع قوانين و ارشاد مردم وسيله سفيران الهى است .

و بر اين اساس به دنبال آن ، دو مساءله (( توكل )) و (( انابه )) مطرح شده است ، كه اولى واگذارى امور خويش در نظام تكوين به خدا است و دومى باز گشت ، در امور تشريعى به او است (دقت كنيد). <13>

آيه بعد مى تواند دليل پنجمى بر ولايت مطلقه پروردگار باشد، يا دليلى بر مقام ربوبيت و شايستگى او براى توكل و انابه ، مى فرمايد: (( او است كه آسمانها و زمين را به وجود آورده است )) (فاطر السماوات و الارض ).

(( فاطر)) از ماده (( فطر)) (بر وزن سطر) در اصل به معنى شكافتن چيزى است ، در مقابل (( قط)) كه به قول بعضى به معنى قطع عرضى است ، گوئى به هنگام آفرينش موجودات پرده تاريك عدم شكافته مى شود، و هستيها از آن بيرون مى آيند به همين مناسبت هنگامى كه غلاف خوشه خرما شكافته مى شود و خوشه از آن سر بر مى آورد به آن (( فطر)) (بر وزن شتر) مى گويند. <14>

البته منظور از آسمانها و زمين در اينجا تمام آسمانها و زمين و موجوداتى است كه در آنها و ميان آنها وجود دارد، چرا كه خالقيت خداوند شامل همه

آنها است .

سپس به توصيف ديگرى از افعال او پرداخته مى گويد: (( براى شما همسرانى از جنس خودتان قرار داد، و همچنين از چهارپايان جفتهائى آفريد،

و شما را بدينوسيله تكثير مى كند)) (جعل لكم من انفسكم ازواجا و من الانعام ازواجا يذرؤ كم فيه ). <15>

اين خود يكى از نشانهاى بزرگ تدبير پروردگار و ربوبيت و ولايت او است كه براى انسانها همسرانى از جنس خودشان آفريده ، كه از يكسو مايه آرامش روح و جان او هستند، و از سوى ديگر مايه بقاء نسل و تكثير مثل و تداوم وجود او.

گرچه قرآن با توجه به خطاب (( يذرؤ كم )) (شما انسانها را تكثير مى كند) اين معنى را در مورد انسان بيان داشته ، ولى ناگفته پيداست كه اين حكم از نظر تكثير مثل در مورد چهارپايان و موجودات زنده ديگر نيز جارى است ، در واقع خداوند نخواسته است در يك خطاب جمع كند، و از مقام والاى او بكاهد، لذا خطاب را تنها به انسانها كرده ، تا حكم بقيه نيز به تبع انسانها روشن شود.

در توصيف سومى كه در اين آيه ذكر شده مى فرمايد: (( هيچ چيزى همانند او نيست )) (ليس كمثله شى ء).

اين جمله در حقيقت پايه اصلى شناخت تمام صفات خدا است كه بدون توجه به آن به هيچيك از اوصاف پروردگار نمى توان پى برد، زيرا خطرناكترين پرتگاهى كه بر سر راه پويندگان طريق (( معرفة الله )) قرار دارد همان پرتگاه

تشبيه است كه خدا را در وصفى از اوصاف شبيه مخلوقاتش بدانند، اين امر سبب مى شود كه به (( دره شرك )) سقوط كنند.

به تعبير ديگر او وجودى است بى پايان و نامحدود از هر نظر و هر چه غير او است محدود و متناهى است از

هر نظر، از نظر عمر، قدرت ، علم ، حيات ، اراده ، فعل ، و خلاصه همه چيز، و اين همان خط (( تنزيه )) و پاك شمردن خداوند از نقائص ممكنات است .

به همين دليل بسيارى از مفاهيمى كه در مورد غير خداوند ثابت است در مورد ذات پاك او اصلا معنى ندارد، فى المثل بعضى از كارها براى ما (( آسان )) است و بعضى (( سخت )) ، بعضى از اشياء از ما (( دور)) است و بعضى (( نزديك )) بعضى از حوادث در (( گذشته )) واقع شده و بعضى در (( حال )) يا (( آينده )) واقع مى شود، همچنين بعضى (( كوچك )) است و بعضى (( بزرگ )) چرا كه وجود ما محدود است و با مقايسه موجودات ديگر با آن اين مفاهيم پيدا مى شود، اما براى وجودى كه از هر نظر بى نهايت است و ازل و ابد را همه در بر گرفته ، اين معانى تصور نمى شود، دور و نزديكى درباره او نيست ، همه نزديكند، مشكل و آسانى وجود ندارد، همه آسان است ، آينده و گذشته اى نيست ، همه براى او حال است ، و قابل توجه اينكه درك اين معانى نياز به دقت و خالى كردن ذهن از آنچه به آن خو گرفته است مى باشد.

به همين دليل مى گوئيم : شناخت اصل وجود خدا آسان است ، اما شناخت صفات او مشكل !

امير مؤ منان على (عليه السلام ) در نهج البلاغه مى فرمايد: و ما الجليل و اللطيف و الثقيل و الخفيف و القوى و

الضعيف فى خلقه الا سواء (( موجودات بزرگ و كوچك ، سنگين و سبك ، قوى و ضعيف ، همه در خلقتش يكسانند، و در برابر قدرت

او بى تفاوت )) . <16>

و در پايان آيه و بيان اوصاف ديگر ذات مقدسش مى گويد: (( او شنوا و بينا است )) (و هو السميع البصير).

آرى او هم خالق است ، و هم مدبر، هم شنوا است و هم بينا، و در عين حال شبيه و نظير و مانند ندارد، به همين دليل بايد تنها در سايه ولايت و ربوبيت او قرار گرفت ، و قيد بندگى غير او را از خود برداشت .

در آخرين آيه مورد بحث سخن از سه قسمت ديگر از صفات فعل و ذات پروردگار است كه هر كدام مساله ولايت و ربوبيت او را در بعد خاصى نشان مى دهد:

نخست مى فرمايد (( كليدهاى آسمانها و زمين در دست او است )) (له مقاليد السماوات و الارض ).

بنابراين هر كس هر چه دارد از او است ، و هر چه مى خواهد بايد از او بخواهد، نه تنها (( كليدها)) بلكه (( خزائن )) آسمانها و زمين نيز از آن او است (( و لله خزائن السماوات و الارض )) (منافقون - 7).

(( مقاليد)) جمع مقليد (بر وزن اقليد) به معنى كليد است ، و اين كلمه در بسيارى از مواقع به صورت كنايه از تسلط كامل بر چيزى به كار مى رود، گفته مى شود كليد اين كار در دست من است ، يعنى راه و برنامه و شرايط پيروزى آن همه در اختيار من قرار دارد و (درباره ريشه

اين لغت و ويژگيهاى آن بحث مشروحترى در ذيل آيه 63 سوره زمر در جلد 19 آورده ايم ).

در توصيف بعد كه در حقيقت نتيجه اى است براى توصيف قبل ، مى افزايد: (( روزى را براى هر كس بخواهد گسترش مى دهد و براى هر كس بخواهد تنگ

و محدود مى سازد)) (يبسط الرزق لمن يشاء و يقدر).

از آنجا كه خزائن عالم در دست او است تمام رزق و روزيها نيز در قبضه قدرت او قرار دارد، و بر طبق مشيتش كه از حكمت او سرچشمه مى گيرد و مصالح بندگان در آن ملحوظ است آن را تقسيم مى كند.

و از آنجا كه بهره مند ساختن همه موجودات زنده از روزيها نياز به علم و آگاهى از مقدار، احتياجات و محل و ساير خصوصيات آنها دارد، در آخرين توصيف اضافه مى كند: (( او به همه چيز دانا است )) (انه بكل شى ء عليم ).

درست همانند مطلبى كه در آيه 6 سوره هود آمده است : و ما من دابة فى الارض الا على الله رزقها و يعلم مستقرها و مستودعها كل فى كتاب مبين : (( هيچ جنبندهاى در زمين نيست مگر اينكه روزى او بر خدا است ، او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را مى داند، همه اينها در كتاب آشكارى ثبت است )) .

و به اين ترتيب در چهار آيه مورد بحث يازده وصف ديگر از اوصاف كماليه پروردگار (اعم از اوصاف ذات و اوصاف فعل ) بيان شده است :

وصف ولايت مطلقه او، احياى مردگان ، توانائى بر همه چيز، خالقيت آسمانها و زمين ، آفرينش همسران و

تكثير انسانها، عدم وجود مثل و مانند براى او، شنوا بودن ، بينا بودن ، سلطه بر خزائن آسمان و زمين ، رزاقيت ، و علم او به همه چيز.

صفاتى كه از نظر بيان مكمل يكديگر، و همه دليلى بر ولايت و ربوبيت او و در نتيجه طريقى است براى اثبات توحيد عبادت .

1 - شناخت صفات خدا

از آنجا كه علم و دانش ما بلكه تمام هستى ما محدود است هرگز نمى توانيم به كنه و حقيقت ذات خداوند كه نامحدود است ، برسيم چرا كه آگاهى از كنه چيزى به معنى احاطه بر او است ، چگونه موجود محدود مى تواند احاطه بر ذات نامحدودى پيدا كند، همچنين شناخت كنه (( صفات )) خدا كه عين ذات او است نيز براى موجود محدودى همچون ما امكان پذير نيست .

بنابراين آنچه ما از ذات و صفات خدا مى دانيم يك علم اجمالى است ، و بيشتر بر محور آثارش دور مى زند.

از سوى ديگر چون الفاظ ما براى رفع نيازمنديهاى زندگى روزمره ما وضع شده ، هرگز نمى تواند بيانگر ذات و صفات نامحدود حق باشد، لذا الفاظ علم و قدرت و حيات و ولايت و مالكيت و ساير الفاظى كه بيانگر صفات ثبوتيه و سلبيه او است رنگ ديگرى به خود مى گيرد، و اينجاست كه گاه به تعبيراتى برخورد مى كنيم كه در يك نظر سطحى متناقض و متضاد است ، اما با دقت روشن مى شود كه همه بيانگر يك واقعيت است .

مثلا مى گوئيم خداوند هم (( اول )) است و هم (( آخر)) هم (( ظاهر)) است و هم ((

باطن )) با همه چيز است اما همراه آنها نيست ، و جدا از همه چيز است اما بيگانه از آنها نيست .

البته اگر با معيار مفاهيم اين الفاظ در موجودات محدود و ممكن سخن بگوئيم چيزى كه اول است نمى تواند آخر باشد، و چيزى كه ظاهر است نمى تواند باطن باشد، ولى هنگامى كه اين الفاظ را در افق ذات بى نهايت او مى انديشيم مى بينيم همه با هم جمع است ، چرا كه موجود نامتناهى در عين اول بودن آخر و در عين ظاهر بودن باطن است .

اينجاست كه مى گوئيم مهم در شناخت اوصاف جمال و جلال او اين است كه به اين حقيقت توجه داشته باشيم (( هيچ چيز مثل او نيست ، و او نيز شبيه به هيچ چيز نيست )) (( ليس كمثله شى ء)) .

امير مؤ منان على (عليه السلام ) اين حقيقت را به وضوح در خطبه هاى نهج البلاغه بازگو كرده است ، آنجا كه مى فرمايد: ما وحده من كيفه ، و لاحقيقته اصاب من مثله ، و لا اياه عنى من شبهه ، و لا صمده من اشار اليه و توهمه :

(( آنكس كه براى او كيفيت قائل شود او را يكتا ندانسته ، و كسى كه براى او مثل و مانندى قرار دهد به حقيقت ذاتش پى نبرده .

و هر كس او را شبيه چيزى بشمرد او را قصد نكرده .

و آنكس كه به او اشاره كند يا در وهم و انديشه خويش آورد او را از ابعاد منزه ندانسته )) !. <17>

در جاى ديگر مى فرمايد: كل مسمى بالوحدة

غيره قليل : (( هر چيز نام وحدت بر آن گذارده شود موجود كمى است ، جز او كه وحدتش دليل بر عظمت نامتناهى اوست )) . <18>

كوتاه سخن اينكه بايد در باب صفات خدا هميشه با چراغ (( ليس كمثله شى ء)) (چيزى همانند او نيست ) حركت كرد، و در پرتو (( لم يكن له كفوا احد)) (هيچكس همانند و شبيه او نيست ) به ذات پاكش نگريست ، و تعبير (( سبحان الله )) در عبادات و غير عبادات اشاره اى به همين حقيقت است .

2 - يك نكته ادبى

با توجه به اينكه (( كاف )) در جمله (( ليس كمثله شى ء)) كاف تشبيه است

و به معنى مثل مى آيد جمله چنين معنى مى دهد: (( همانند مثل او چيزى نيست )) اين تكرار سبب شده كه بسيارى از مفسران (( كاف )) را زائده بدانند كه معمولا براى تاءكيد مى آيد، و در كلمات فصحاء فراوان است .

ولى در اينجا تفسير لطيفترى وجود دارد و آن اينكه گاه گفته مى شود: مثل تو از ميدان حوادث فرار نمى كند، يعنى مثل تو با اين شجاعت ، با اين عقل و هوش و درايت نبايد از ميدان حوادث بگريزد (خلاصه كسى كه اوصاف تو را دارد بايد چنين و چنان باشد).

در آيه مورد بحث نيز معنى چنين مى شود: مثل خداوند با اين اوصاف كه ذكر شد، با اين علم گسترده و قدرت عظيم و بى پايان و… همانندى نخواهد داشت .

اين نكته نيز قابل توجه است كه به گفته بعضى از ارباب لغت چند واژه داريم كه

همه معنى مثل را مى رساند، اما هيچكدام جامعيت مفهوم آن را ندارد:

(( ند)) (بر وزن ضد) در جائى گفته مى شود كه فقط منظور شباهت در جوهر و ماهيت است .

(( شبه )) در جائى كه تنها سخن از كيفيت در ميان است .

(( مساوى )) تنها در موردى گفته مى شود كه بحث از كميت است .

(( شكل )) در جائى به كار مى رود كه قدر و مساحت مطرح است .

ولى (( مثل )) مفهوم گسترده و عامى دارد كه همه اين مفاهيم در آن جمع است ، لذا هنگامى كه خداوند اراده مى كند هرگونه شبيه و نظير را از ذات خود نفى كند مى فرمايد (( ليس كمثله شى ء)) . <19>

3 - چند يادآورى درباره روزى بخشى خداوند

الف - معيار گستردگى و تنگى روزى - هرگز نبايد تصور كرد كه وسعت رزق دليل بر محبت خداوند، و يا تنگى معيشت دليل بر خشم و غضب او است ، زيرا خداوند گاه انسان را به وسعت روزى آزمايش مى كند، و اموال سرشارى در اختيار او قرار مى دهد، و گاه با تنگى معيشت ميزان مقاومت و پايمردى او را روشن مى سازد، و آنها را از اين طريق پرورش مى دهد.

گاه ثروت زياد مايه بلا و عذاب جان صاحبان آنهاست ، و هرگونه آرامش و استراحت را از آنها مى گيرد چنانكه قرآن مجيد در آيه 55 سوره توبه مى گويد: فلا تعجبك اموالهم و لا اولادهم انما يريد الله ليعذبهم بها فى الحياة الدنيا و تزهق انفسهم و هم كافرون : (( فزونى اموال و

اولاد آنها تو را در شگفتى فرو نبرد، خدا مى خواهد آنان را به اين وسيله در زندگى دنيا مجازات كند و در حال كفر بميرند)) !

در جاى ديگر مى گويد: ايحسبون انما نمدهم به من مال و بنين نسارع لهم فى الخيرات بل لا يشعرون : (( آيا آنها چنين مى پندارند كه اموال و فرزندانى را كه به آنان داده ايم براى اين است كه درهاى خيرات را به رويشان بگشائيم ، چنين نيست ، آنها نمى فهمند)) (مومنون - 55 - 56).

ب - تقدير روزى تضادى با تلاشها ندارد - نبايد از آياتى كه در زمينه تقدير و اندازه گيرى روزى به وسيله پروردگار آمده چنين استنباط كرد كه تلاشها و كوششها نقشى در اين زمينه ندارد، و اينها را بهانه تنبلى و فرار از زير بار مسؤ ليتها و مجاهدتها در مقياس فرد و اجتماع قرار داد، كه اين پندار بر ضد آيات فراوانى از قرآن مجيد است كه سعى و كوشش و تلاش را معيار موفقيتها شمرده است .

هدف اين است كه با تمام تلاشها و كوششها باز به روشنى مى بينيم دست

ديگرى نيز در كار است كه گاه نتيجه تلاشها بر باد مى رود و گاه به عكس ، تا مردم فراموش نكنند در پشت عالم اسباب دست قدرت مسبب الاسباب كار مى كند و در هر حال محروميتهاى ناشى از تنبلى و سستى را هرگز نبايد به حساب تقسيم روزى از ناحيه خداوند گذارد، چرا كه خود فرموده روزى را به تناسب تلاشها وسعت مى دهم .

ج - روزى تنها به معنى مواهب مادى نيست - روزى معنى

وسيعى دارد كه روزيهاى معنوى را نيز در بر مى گيرد، بلكه روزى اصلى همين روزى معنوى است ، در دعاها تعبير به رزق در مورد روزيهاى معنوى بسيار به كار رفته است ، در مورد حج مى گوئيم : الهم ارزقنى حج بيتك الحرام .

در مورد و توفيق اطاعت و دورى از معصيت آمده : الهم ارزقنى توفيق الطاعة و بعد المعصية ...

در دعاهاى روزه ماه رمضان مى خوانيم اللهم ارزقنى فيه طاعة الخاشعين (دعاى روز 15) و همچنين در مواهب معنوى ديگر.

د - قرآن و اسباب فزونى روزى - قرآن چند امر را معرفى كرده كه خود درسى سازنده براى تربيت انسان است ، در يكجا مى گويد: لئن شكرتم لازيدنكم (( هرگاه شكر نعمتها را بجا آوريد (و آن را در مصرف واقعى صرف كنيد) نعمت را بر شما افزون مى كنم )) (ابراهيم - 7).

در جاى ديگر مردم را به تلاش دعوت كرده ، مى گويد هو الذى جعل لكم الارض ذلولا فامشوا فى مناكبها و كلوا من رزقه (( او كسى است كه زمين را تسليم و خاضع در برابر شما قرار داد تا بر پشت آن راه رويد و از رزق آن استفاده كنيد)) (ملك - 15).

در جاى ديگر تقوى و درستكارى را معيار گشايش روزى قرار داده مى فرمايد و لو ان اهل القرى آمنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض

(( هرگاه مردم روى زمين ايمان آورند و تقوا پيشه كنند بركات آسمان و زمين را به روى آنها مى گشائيم )) (اعراف - 96).

ه - تنگى رزق و مسائل تربيتى - گاه تنگى رزق

به خاطر جلوگيرى از طغيان مردم است ، چنانكه در آيه 27 شورى (همين سوره ) مى خوانيم : و لو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فى الارض :

(( هر گاه خداوند روزى را بر مردم گشاده دارد راه ظلم و طغيان پيش مى گيرند)) !

ز - قرآن تاءكيد دارد كه انسانها روزى بخش خود را تنها خدا بدانند و از غير او تقاضا نكنند، و به دنبال اين ايمان و توكل بر نيرو و تلاش وسعى خود متكى باشند در آيه 3 فاطر آمده است : هل من خالق غير الله يرزقكم من السماء و الارض : (( آيا خالقى غير از خدا وجود دارد كه شما را از آسمان و زمين روزى دهد)) و در آيه 17 عنكبوت مى خوانيم : فابتغوا عندالله الرزق : (( تنها روزى را نزد خدا بجوئيد)) . و به اين ترتيب روح بى نيازى و ترك وابستگى و اباى نفس را در انسانها زنده مى كند.

در مورد تقسيم ارزاق و تلاش براى زندگى و اسباب و سرچشمه هاى روزى بحثهاى مشروحى در جلد 11 صفحه 310 به بعد ( ذيل آيه 71 نحل ) و در جلد 9 صفحه 18 به بعد (ذيل آيه 6 - هود) داشتيم . آئين تو عصاره آئين همه انبياست

از آنجا كه بسيارى از بحثهاى اين سوره در برابر مشركان است و در آيات قبل نيز از همين موضوع سخن به ميان آمده ، آيات مورد بحث اين حقيقت را روشن مى سازد كه دعوت اسلام به توحيد دعوت تازه اى نيست ، دعوت تمام پيامبران الوالعزم است ، نه تنها

اصل توحيد بلكه تمام اصول دعوت انبيا در مسائل بنيادى در همه اديان آسمانى يكى بوده است .

مى فرمايد: (( خداوند آئينى را براى شما تشريع كرد كه به نخستين پيامبر اولوالعزم نوح توصيه كرده بوده )) (شرع لكم من الدين ما وصى به نوحا).

(( همچنين آنچه را بر تو وحى فرستاديم ، و ابراهيم و موسى و عيسى را به آن سفارش كرديم )) (و الذين اوحينا اليك و ما وصينا به ابراهيم و موسى و عيسى ).

و به اين ترتيب آنچه در شرايع همه انبيا بوده و در شريعت تو است و (( آنچه خوبان همه دارند تو تنها دارى )) !

تعبير (( من الدين )) نشان مى دهد كه هماهنگى شرايع آسمانى تنها در مساءله توحيد و يا اصول عقائد نيست ، بلكه مجموعه دين الهى از نظر اساس و ريشه همه جا يكى است ، هر چند تكامل جامعه انسانى ايجاب مى كند كه تشريعات و قوانين فرعى هماهنگ با تكامل انسانها رو به تكامل رود تا به حد نهائى و خاتم اديان رسد.

به همين دليل در آيات ديگر قرآن شواهد فراوانى وجود دارد كه نشان مى دهد اصول كلى عقائد و قوانين و وظايف در همه اديان يكسان بوده .

مثلا در شرح حال بسيارى از انبيا در قرآن مجيد مى خوانيم كه نخستين دعوتشان اين بود يا قوم اعبدوا الله . <20>

و در جاى ديگر مى خوانيم و لقد بعثنا فى كل امة رسولا ان اعبدوا الله : (( ما در هر امتى رسولى را فرستاديم تا به مردم بگويند خداوند يگانه را پرستش كنيد)) .

انذار به رستاخيز نيز

در دعوت بسيارى از انبيا آمده است (انعام 130، اعراف 59، شعراء 135، طه 15، مريم 31).

موسى و عيسى و شعيب (عليه السلام ) از نماز سخن مى گويند (طه 14، مريم 31 هود 87) ابراهيم دعوت به حج مى كند (حج 27).

و روزه در همه اقوام پيشين بوده است (بقره 183).

لذا در دنباله آيه به عنوان يك دستور كلى به همه اين پيامبران بزرگ مى افزايد: (( به همه آنها توصيه كرديم كه دين را برپا داريد و در آن تفرقه ايجاد نكنيد)) (ان اقيموا الدين و لا تتفرقوا فيه ).

توصيه به دو امر مهم : نخست برپا داشتن آئين خدا در همه زمينه ها (نه تنها عمل كردن بلكه اقامه و احياى آن ).

دوم پرهيز از بلاى بزرگ ، يعنى تفرقه و نفاق در دين .

و به دنبال آن مى افزايد: (( هر چند اين دعوت شما، بر مشركان سخت گران است )) (كبر على المشركين ما تدعوهم اليه ).

آنها بر اثر جهل و تعصب ساليان دراز آنچنان به شرك و بت پرستى خو گرفته اند و در اعماق وجودشان حلول كرده كه دعوت به توحيد مايه وحشت آنها است ، بعلاوه در شرك منافع نامشروع سران مشركان محفوظ است ، در حالى كه

توحيد مايه قيام مستضعفان مى گردد و جلو هواپرستيها و مظالم آنها را مى گيرد.

ولى با اين حال همانگونه كه گزينش پيامبران به دست خدا است ، هدايت مردم نيز به دست او است (( خداوند هر كس را بخواهد بر مى گزيند، و كسى را كه به سوى او باز گردد هدايت مى كند)) (الله يجتبى اليه من يشاء

و يهدى اليه من ينيب ).

در اين آيه نكته هائى است كه بايد به آن توجه داشت :

1 - (( شرع )) از ماده (( شرع )) (بر وزن زرع ) در اصل به معنى راه روشن است ، راه ورود به نهرها را نيز (( شريعه )) مى گويند، سپس اين كلمه در مورد اديان الهى و شرايع آسمانى به كار رفته ، چرا كه راه روشن سعادت در آن است ، و طريق وصول به آب حيات ايمان و تقوى و صلح و عدالت است .

و از آنجا كه آب مايه پاكيزگى و طهارت و حيات است اين واژه تناسب روشنى با آئين الهى كه از نظر معنوى همين كارها را با روح و جان انسان و جامعه انسانيت مى كند دارد. <21>

2 - در اين آيه تنها به پنج تن از پيامبران خدا اشاره شده (نوح و ابراهيم و موسى عيسى و محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چرا كه پيامبران اولو العزم يعنى صاحبان دين و آئين جديد تنها اين پنج تن هستند، و در حقيقت آيه اشاره اى است به انحصار پيامبران صاحب شريعت در اين پنج نفر.

3 - در آغاز از نوح ياد شده ، چرا كه نخستين شريعت يعنى آئينى كه داراى همه گونه قوانين عبادى و اجتماعى بود از او آغاز گشت و پيامبران پيش از او برنامه و دستورات محدودى داشتند. <22>

و به همين دليل در قرآن و روايات اسلامى سخنى از كتب آسمانى قبل از نوح نيامده است .

4 - قابل توجه اينكه در ذكر اين پنج تن نخست از

نوح (عليه السلام ) سخن به ميان آمده ، سپس از پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و بعد از ابراهيم (عليه السلام ) و موسى (عليه السلام ) و عيسى (عليه السلام ) اين ترتيب بندى به خاطر اين است كه نوح به خاطر آغازگر بودنش در آغاز قرار گرفته ، و پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بخاطر عظمتش بلافاصله بعد از او و ديگران به ترتيب زمان ظهور بعد از آنها.

5 - اين نكته نيز قابل توجه است كه در مورد پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) تعبير به اوحينا اليك (وحى بر تو فرستاديم ) مى كند، اما درباره سايرين تعبير به (( توصيه )) شده است ، شايد اين تفاوت تعبير براى اهميت اسلام نسبت به ساير اديان آسمانى است .

6 - در پايان آيه ، در مورد چگونگى گزينش پيامبران تعبير به (( من يشاء)) (هر كس را بخواهد) كه اشاره سر بسته اى است به شايستگيهاى وجودى رسولان الهى .

اما در مورد امتها تعبير به (( من ينيب )) (كسى كه به سوى خدا بازگردد، و از گناه توبه كند و از در اطاعت در آيد) تا معيار هدايت الهى و شرايط آن براى همگان روشن گردد و راه وصول به درياى رحمتش را بيابند.

در حديث قدسى آمده است : من تقرب منى شبرا تقربت منه ذراعا و من اءتانى يمشى ، اتيته هرولة : (( كسى كه يك وجب به سوى من آيد من يك ذراع به سوى او مى روم ، و كسى كه

آهسته به سوى من بيايد من شتابان به سوى او مى روم )) !. <23>

اين احتمال نيز در تفسير جمله اخير داده شده است كه (( اجتباء)) و گزينش مخصوص انبيا نيست ، بلكه تمام بندگان خالص و مخلص را كه داراى مقام والاى الهى بودند شامل مى گردد.

و از آنجا كه يكى از دو ركن دعوت انبياى اولوالعزم عدم تفرقه در دين است و مطمئنا همه آنها روى اين مساءله تبليغ كردند، اين سؤ ال پيش مى آيد پس سرچشمه اينهمه اختلافات مذهبى از كجا است ؟

آيه بعد به پاسخ اين سؤ ال پرداخته ، سرچشمه اصلى اختلافات دينى را چنين بيان مى كند: (( آنها راه تفرقه را پيش نگرفتند مگر بعد از آنكه اتمام حجت بر آنها شد، و علم و آگاهى كافى به آنها رسيد، و اين تفرقه جوئى به خاطر حب دنيا و رياست و ظلم و حسد و عداوت بود)) (و ما تفرقوا الا من بعد ما جائهم العلم بغيا بينهم ).

آرى دنيا پرستان ستمگر، و حسودان كينه توز، در برابر آئين يكپارچه انبيا قيام كردند، و هر گروهى را به راهى نمودند، تا پايه هاى رياست خود را تقويت كنند، و منافع دنياى خويش را تاءمين نمايند، و حسادتها و عداوتهاى خود را با مؤ منان راستين و مكتب انبيا آشكار سازند، ولى تمام اينها بعد از اتمام حجت بود.

به اين ترتيب سرچشمه اختلافهاى مذهبى جهل و بيخبرى نبود، بلكه بغى و ظلم و انحراف از حق و اعمال نظرهاى شخصى بود.

(( دانشمندان دنيا طلب )) و (( عوامهاى متعصب و كينه توز)) دست به دست

هم دادند و اين اختلافات را بنيان نهادند.

اين آيه پاسخ روشنى است به آنها كه مى گويند مذهب در ميان بشر ايجاد اختلاف كرده ، و خونريزيهاى فراوانى در طول تاريخ ببار آورده است ، زيرا اگر

دقت شود مذهب هميشه عامل وحدت و يكپارچگى در محيط خود بوده (همانگونه كه در مورد اسلام و قبايل حجاز و حتى اقوام خارج از جزيره عرب تحقق يافت و به اختلافات پايان و امت واحدى ساخت ).

ولى سياستهاى استعمارى در ميان مردم تفرقه ايجاد كرد، به اختلافات دامن زد، و مايه خونريزى شد، افزودن سليقه هاى شخصى و تحميل آن بر مذاهب آسمانى خود يك عامل بزرگ ديگر تفرقه بود كه آنهم از (( بغى )) مايه مى گرفت .

(( بغى )) به گونهاى كه در ريشه اصلى لغوى آن ذكر كرده اند (( درخواست تجاوز و انحراف از خط ميانه و تمايل به افراط و تفريط)) است ، خواه به اين درخواست جامه عمل پوشيده شود يا نه ، گاه در كميت چيزى است ، و گاه در كيفيت ، و به همين مناسبت غالبا به معنى ظلم و ستم به كار مى رود.

گاهى نيز به معنى هر گونه (( طلب و تقاضا)) هر چند امر خوب و شايسته اى باشد آمده است .

لذا (( راغب )) در (( مفردات )) (( بغى )) را به دو شعبه تقسيم مى كند شعبه (( ممدوح )) و (( مذموم )) كه اولى تجاوز از حد عدالت و رسيدن به احسان و ايثار، و تجاوز از واجبات و رسيدن به مستحبات است ، و دومى تجاوز از حق و

تمايل به باطل است .

سپس قرآن مى افزايد: (( اگر فرمانى از سوى پروردگار تو صادر نشده بود كه آنها تا سر آمد معينى زنده و آزاد باشند خداوند در ميان آنها داورى مى كرد، طرفداران باطل را نابود مى ساخت و پيروان حق را پيروز)) (و لو لا كلمة سبقت من ربك الى اجل مسمى لقضى بينهم ).

آرى دنيا سراى آزمون و پرورش و تكامل است ، و اين بدون آزادى عمل امكان پذير نيست ، اين فرمان تكوينى خداوند است كه از آغاز خلقت انسان

بوده و دگرگونى در آن راه ندارد، اين طبيعت زندگى دنيا است ، ولى از امتيازات سراى آخرت حل تمام اين اختلافات و رسيدن انسانيت به يكپارچگى كامل است لذا از قيامت تعبير به (( يوم الفصل )) شده است .

و در آخرين جمله به توضيح حال كسانى مى پردازد كه بعد از اين گروه بر سر كار آمدند، گروهى كه عهد پيامبران را درك نكردند، و زمانى چشم گشودند كه نفاق افكنان و تفرقه اندازان فضاى جامعه بشريت را با اعمال شيطنت آميز خود تيره و تار كرده بودند، و آنها نتوانستند به خوبى حق را دريابند.

مى فرمايد: (( كسانى كه بعد از آنها وارثان كتب آسمانى شدند از آن در شك و ترديدند، شكى توام با بدبينى و سوء ظن )) ! (و ان الذين اورثوا الكتاب من بعد هم لفى شك منه مريب ). <25>

در حقيقت معنى (( ريب )) اين قيد را نيز ذكر كرده اند: به شكى گفته مى شود كه سرانجام بعد پرده از روى آن برداشته شود و به حقيقت تبديل

گردد، شايد اين امر اشاره به ظهور پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) با دلائل روشن باشد كه آثار شك و ريب را از دلهاى حق طلبان زدود.

در تفسير على بن ابراهيم از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده است كه در تفسير آيه شرع لكم من الدين فرمود: مخاطب در جمله (( ان اقيموا الدين )) امام است ، و جمله (( لا تتفرقوا فيه )) كنايه از امير مؤ منان على (عليه السلام ) است . <25>

بديهى است منظور انحصار دين در ولايت على (عليه السلام ) نمى باشد، بلكه هدف بيان اين حقيقت است كه مساءله ولايت امير مؤ منان على (عليه السلام ) نيز از اركان دين به شمار مى رود. آن گونه كه ماءمور شده اى استقامت كن !

از آنجا كه در آيات قبل مساءله تفرقه امتها بر اثر بغى و ظلم و انحراف مطرح

شده ، در آيه مورد بحث پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را دستور مى دهد كه براى حل اختلافات و احياى آئين انبيا بكوشد، و در اين راه نهايت استقامت را به خرج دهد.

مى فرمايد: (( انسانها را به سوى آئين واحد الهى دعوت كن ، و از اختلافات برهان )) (فلذلك فادع ). <26>

سپس دستور به استقامت در اين راه داده ، مى گويد: (( آن گونه كه ماءمور شدهاى ايستادگى كن )) (و استقم كما امرت ).

جمله (( كماامرت )) (آنچنانكه مامور شده اى ) ممكن است اشاره به مرحله عالى استقامت و يا اشاره به اينكه استقامت هم از نظر كميت و

كيفيت و مدت و خصوصيات ديگر همه بايد منطبق بر دستور و برنامه الهى باشد.

و از آنجا كه اهواء و هوسهاى مردم در اين مسير از موانع بزرگ راه است ، در سومين دستور مى افزايد: (( و از هوا و هوسهاى آنها پيروى مكن )) (و لا تتبع اهوائهم ).

چرا كه هر گروهى تو را به تمايلات و منافع شخصى خود دعوت مى كنند، همان دعوتى كه سرانجامش تفرقه و پراكندگى و نفاق است ، پا بر سر اين هواها بگذار، و همه را گرد آئين واحد پروردگار جمع كن .

و چون هر دعوتى نقطه شروعى دارد، نقطه شروع آن را خود پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) قرار مى دهد، و در چهارمين دستور مى فرمايد: (( بگو من ايمان آورده ام به هر كتابى كه از سوى خدا نازل شده است )) (و قل آمنت بما انزل الله من كتاب ).

من در ميان كتب آسمانى فرق نمى نهم ، همه را به رسميت مى شناسم ، و همه را دعوت كننده به توحيد و معارف پاك دينى و تقوى و پاكى و حق و عدالت ،

و آئين من در حقيقت جامع همه آنها و مكمل آنها است . من همانند اهل كتاب نيستم كه هر كدام ديگرى را نفى كند، يهود مسيحيان را، و مسيحيان يهود را، و حتى پيروان هر آئين نيز از ميان آيات كتب دينى خود آن را مى پذيرند كه با اميال و خواسته هاشان هماهنگ است ، من همه را بدون استثنا پذيرا شده ام ، چرا كه اصول اساسى همه يكى است .

و

از آنجا كه براى ايجاد وحدت رعايت (( اصل عدالت )) ضرورت دارد، در پنجمين دستور آن را مطرح كرده ، مى فرمايد: (( بگو من ماءمورم كه در ميان همه شما عدالت كنم )) (و امرت لاعدل بينكم ).

چه در قضاوت و داوريها، چه در حقوق اجتماعى و مسائل ديگر. <27>

و به اين ترتيب آيه مورد بحث از پنج دستور مهم تشكيل يافته كه از اصل دعوت آغاز مى شود، سپس وسيله پيشرفت آن يعنى استقامت مطرح مى گردد، بعد به موانع راه كه (( هواپرستى )) است ، اشاره شده ، سپس نقطه شروع كه از خويشتن است بيان گرديده ، و سرانجام هدف نهائى كه گسترش و تعميم عدالت است عنوان شده .

بدنبال اين پنج دستور، به جهات مشترك همه اقوام كه آنهم در پنج قسمت خلاصه شده ، اشاره مى كند، مى فرمايد:

(( خدا پروردگار ما و شماست )) (الله ربنا و ربكم ).

(( اعمال ما از آن ما است و اعمال شما از آن شما، و هر يك در مقابل اعمال خويش مسئوليم )) (لنا اعمالنا و لكم اعمالكم ).

در ميان ما و شما خصومتى نيست ، و هيچيك را بر ديگرى امتيازى نمى باشد و ما غرض شخصى با شما نداريم (لا حجة بيننا و بينكم ).

اصولا نيازى به احتجاج و استدلال نيست چرا كه حق به قدر كافى واضح شده ، از اين گذشته سرانجام همه ما در يكجا جمع مى شويم و (( خداوند ما و شما را در قيامت جمع مى كند)) (الله يجمع بيننا). <28>

و قاضى همه ما در آن روز يكى

است آرى (( بازگشت همه به سوى او است )) (و اليه المصير).

به اين ترتيب هم خداى ما يكى است ، و هم سرانجام ما يكجاست ، و هم قاضى دادگاه و مرجع امورمان ، و از اين گذشته همه در برابر اعمالمان مسئوليم ، و هيچيك امتيازى بر ديگرى جز به ايمان و عمل پاك نداريم .

ين بحث را با ذكر يك حديث جامع پايان مى دهيم :

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : ثلاث منجيات ، و ثلاث مهلكات ، فالمنجيات : العدل فى الرضا و الغضب ، و القصد فى الغنى و الفقر، و خشية الله فى السر و العلانية ، و المهلكات : شح مطاع ، و هوى متبع ، و اعجاب المرء بنفسه :

سه چيز است كه سبب نجات آدمى است ، و سه چيز مايه هلاكت او است : اما سه چيز كه باعث نجات او مى شود: دادگرى و عدالت در حالت خشنودى و غضب است ، و ميانه روى در حالت غنا و فقر، و ترس از خدا در پنهان و آشكار.

و اما سه چيز كه مايه هلاك آدمى است : بخلى است كه انسان از آن پيروى كند، و هوا و هوس سركش و حاكم ، و خودپسندى است . <29> شتاب نكنيد، قيامت مى آيد!

از آنجا كه در آيات گذشته اين سخن به ميان آمد كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) ماءمور بود ضمن احترام به محتواى كتب آسمانى عدالت را در ميان همه مردم اجرا كند و هرگونه خصومت و

محاجه با آنها را ترك كند، در آيات مورد بحث براى تكميل اين سخن و اين كه حقانيت پيامبر اسلام نياز به دليل ندارد مى فرمايد: (( آنها كه درباره خداوند يكتا به محاجه برمى خيزند بعد از آن كه دعوت او از سوى مردم پذيرفته شد دليل آنها نزد پروردگارشان باطل و بى اساس است )) (و الذين يحاجون فى الله من بعد ما استجيب له حجتهم داحضة عند ربهم ).

(( و خشم و غضب پروردگار بر آنها است )) (چون از روى علم و عمد به مخالفت خود ادامه مى دهند) (و عليهم غضب ).

(( و عذاب شديد الهى نيز در قيامت از آن آنها است )) (و لهم عذاب شديد) چرا كه لجاجت و عناد ثمره اى جز اين ندارد.

در اين كه منظور از جمله (( من بعد ما استجيب له )) (بعد از آن كه دعوت او اجابت شد) چيست ؟ مفسران تفسيرهاى مختلفى ذكر كرده اند.

گاه گفته اند منظور اجابت توده هاى مردم پاك دل و بى غرض مى باشد كه با الهام از فطرت الهى و مشاهده محتواى وحى و معجزات گوناگون پيامبر اسلام سر تسليم در برابر او فرود آوردند.

و گاه اجابت دعاى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را در حق مخالفان در روز جنگ بدر كه منجر به نابودى بخش عظيمى از لشكر آنان و درهم شكستن شوكتشان شد ذكر كرده اند.

و گاه آن را اشاره به پذيرش خود آنها يعنى اهل كتاب دانسته اند، كه قبل

از ظهور پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در انتظارش بودند و نشانه

هاى او را براى مردم از كتابهاى خود مى خواندند و اظهار علاقه و ايمان نسبت به او مى نمودند، اما پس از ظهور اسلام چون منافع نامشروعشان به خطر افتاد راه انكار پيش گرفتند.

از همه مناسبتر تفسير اول است ، زيرا تفسير دوم ايجاب مى كند كه اين آيات بعد از غزوه بدر نازل شده باشد، در حالى كه دليل روشنى بر اين امر در دست نيست و به نظر مى رسد كه همه اين آيات در مكه نازل شده باشد.

و تفسير سوم با لحن آيه موافق نيست ، زيرا بايد گفته شود: (( من بعد استجابوا له )) (بعد از آن كه دعوت او را اجابت كردند).

بعلاوه ظاهر جمله (( يحاجون فى الله )) اشاره به گفتگوى مشركان درباره خدا است ، نه اهل كتاب درباره پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) اما اين محاجه باطل اشاره به طرح چه مسائلى است ؟ باز محل گفتگو است .

بعضى گفته اند: منظور ادعاى يهود است كه مى گفتند آئين ما پيش از اسلام بوده و برتر از آن است .

يا اين كه شما مدعى وحدت هستيد بيائيد آئين موسى (عليه السلام ) را كه مورد قبول طرفين است بپذيريد.

ولى همانگونه كه گفتيم بعيد است كه روى سخن در اين آيات با يهود و اهل كتاب باشد چرا كه (( محاجه درباره الله )) بيشتر متناسب با مشركان است ، بنابراين جمله فوق اشاره به دلائل بى اساس و پوسيده اى است كه مشركان براى پذيرش شرك مى آوردند، از جمله شفاعت بتها و يا پيروى از آئين نياكانشان .

به هر حال

افراد لجوجى كه بعد از آشكار شدن حق به لجاجت و پافشارى خود ادامه مى دهند هم در نظر خلق خدا رسوا هستند و هم مشمول غضب خالق در اين جهان و جهان ديگر مى باشند.

سپس به يكى از دلائل توحيد و قدرت پروردگار، كه در عين حال متضمن اثبات نبوت است در مقابل احتجاج كنندگان بى منطق پرداخته مى گويد: (( خداوند همان كسى است كه كتاب آسمانى را به حق نازل كرد و همچنين ميزان را)) (الله الذى انزل الكتاب بالحق و الميزان ).

(( حق )) كلمه جامعى است كه معارف و عقائد حقه ، و همچنين اخبار صحيح و برنامه هاى هماهنگ با نيازهاى فطرى و اجتماعى را و آنچه از اين قبيل است شامل مى شود، چرا كه حق ، همان چيزى است كه با عينيت خارجى موافق است و تحقق يافته ، و جنبه ذهنى و پندارى ندارد.

همچنين (( ميزان )) در اينگونه موارد معنى جامعى دارد هر چند معنى آن در لغت به معنى (( ترازو)) و ابزار سنجش وزن است ، اما در معنى كنائى به هر گونه معيار سنجش ، و قانون صحيح الهى ، و حتى شخص پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و امامان راستين (عليه السلام ) كه وجودشان معيار تشخيص حق از باطل است اطلاق مى گردد و ميزان روز قيامت نيز نمونه اى است از اين معنى .

به اين ترتيب خداوند كتابى بر پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نازل كرده است كه هم حق است ، و هم ميزان ارزيابى ارزشها است ،

به گونه اى كه دقت در محتواى اين كتاب ، از معارف و عقائدش گرفته تا طرق استدلال منطقى آن ، و از قوانين اجتماعيش گرفته تا برنامه هائى كه براى تهذيب نفوس و تكامل انسانها ريخته دليل حقانيت آن است ، اين محتوى عالى با اين عمق و عظمت ، آنهم از يك فرد امى و درس نخوانده كه از عقب افتاده ترين محيطها برخاسته خود دليلى است بر عظمت پروردگار و وجود عالم ماوراء طبيعت و هم دليلى است بر حقانيت آورنده آن .

و به اين ترتيب جمله فوق پاسخى است براى مشركان و هم اهل كتاب .

و از آنجا كه نتيجه همه اين مسائل ، مخصوصا بروز و ظهور كامل حق و عدالت

و ميزان در قيامت است در پايان آيه مى گويد: (( تو چه ميدانى شايد ساعت ( قيام رستاخيز) نزديك باشد)) ؟! (و ما يدريك لعل الساعة قريب ).

همان قيامتى كه وقتى برپا شود همگان در دادگاه عدلش حضور مى يابند، و در برابر ميزان سنجشى كه حتى به اندازه سنگينى يكدانه خردل و كوچكتر از آن را دقيقا مى سنجند قرار مى گيرند.

سپس به موضع گيرى كفار و مؤ منان در برابر آن ، پرداخته مى گويد: (( آنها كه به قيامت ايمان ندارند درباره آن شتاب مى كنند، و مى گويند اين قيامت كى خواهد آمد)) ؟! (يستعجل بها الذين لا يؤ منون بها).

آنها هرگز به خاطر عشق به قيامت و رسيدن به لقاى محبوب ، اين سخن را نمى گويند، بلكه از روى استهزاء و مسخره و انكار چنين تقاضائى دارند، و اگر مى دانستند قيامت بر

سر آنها چه مى آورد هرگز چنين تقاضائى نداشتند.

(( ولى آنها كه ايمان آورده اند پيوسته با خوف و هراس مراقب آن هستند، و مى دانند پيوسته آن حق است و خواهد آمد)) (والذين آمنوا مشفقون منها و يعلمون انها الحق ). <30>

البته لحظه قيام قيامت بر همه پوشيده است ، حتى بر پيامبران مرسل و فرشتگان مقرب خدا، تا هم وسيله تربيت مداوم باشد براى مؤ منان ، و هم آزمون و اتمام حجتى براى منكران ، ولى اصل وقوع آن جاى ترديد نيست .

و از اينجا روشن مى شود كه ايمان به قيامت و دادگاه بزرگ عدل الهى

مخصوصا با توجه به اين معنى كه هر لحظه احتمال وقوع آن مى رود چه تاءثير تربيتى عميقى در مؤ منان دارد.

و در پايان آيه به عنوان يك اعلام عمومى ، مى فرمايد: (( آگاه باشيد كسانى كه در قيامت ترديد مى كنند و با لجاج و عناد در مورد آن به محاجه مى پردازند. در گمراهى عميقى هستند)) (الا ان الذين يمارون فى الساعة لفى ضلال بعيد).

چرا كه نظام اين جهان خود دليلى است بر اينكه مقدمه اى است بر جهان ديگر، كه بدون آن ، آفرينش اين جهان ، لغو و بى معنى است ، نه با حكمت خداوند سازگار است و نه با عدالت او.

تعبير به (( ضلال بعيد)) اشاره به اين است كه گاه انسان راه را گم مى كند اما چندان فاصله با آن ندارد، با مختصر تلاش و جستجو ممكن است راه را پيدا كند، اما گاه چنان فاصله او زياد است كه ديگر پيدا كردن راه براى او

مشكل يا غير ممكن است .

جالب توجه اينكه در حديثى از پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم :