سرشناسه:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،1388 عنوان و نام پدیدآور:قرآن مجید به همراه 28 ترجمه و 6 تفسیر/ مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان مشخصات نشر دیجیتالی:اصفهان:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان 1388. مشخصات ظاهری:نرم افزار تلفن همراه و رایانه
موضوع:معارف قرآنی
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
الم (1)
تَنْزِيلُ الْكِتابِ لا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ (2)
أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ (3)
اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفِيعٍ أَ فَلا تَتَذَكَّرُونَ (4)
يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ (5)
ذلِكَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ (6)
الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ (7)
ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ (8)
ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِيلاً ما تَشْكُرُونَ (9)
وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِي الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ (10)
قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ (11)
وَ لَوْ تَرى إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ (12)
وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ (13)
فَذُوقُوا بِما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا إِنَّا نَسِيناكُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما كُنْتُمْ
تَعْمَلُونَ (14)
إِنَّما يُؤْمِنُ بِآياتِنَا الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ (15)
تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ (16)
فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (17)
أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ (18)
أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوى نُزُلاً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (19)
وَ أَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها أُعِيدُوا فِيها وَ قِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ (20)
وَ لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى دُونَ الْعَذابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (21)
وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآياتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ (22)
وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ فَلا تَكُنْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِي إِسْرائِيلَ (23)
وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ (24)
إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ (25)
أَ وَ لَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ أَ فَلا يَسْمَعُونَ (26)
أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلا يُبْصِرُونَ (27)
وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْفَتْحُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (28)
قُلْ يَوْمَ الْفَتْحِ لا يَنْفَعُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِيمانُهُمْ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ (29)
فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ (30)
32- سجده [سجده كردن]
در آيه 15 اين سوره، از نشانه هاى بارز مؤمن، اين را مى گويد كه هنگام
يادآورى آيات و نشانه هاى خدا، به علامت تعظيم و سپاس، به خاك افتاده و در پيشگاه او سجده كرده و خدا را مى ستايد. «مضاجع نام ديگر اين سوره است. هنگام تلاوت آيه سجده واجب است كه سجده نمائيم. هدف كلى سوره، اقامه دليلى است در مورد مبدا و معاد و زدودن شك از دلها و در رابطه با نبوت و قرآن، اشاره هائى هم به مؤمنان و فاسقان دارد و از پاداش و عذاب، سخن مى گويد. و سرگذشت موسى و قوم او بعنوان يك نمونه مطرح مى شود. اين سوره 30 آيه دارد و در مكه در اوائل بعثت پيامبر نازل شده است.
نابرابرى مؤمنان و فاسقان
شأن نزول آيه 18 سوره سجده
«وليد بن ابى معيط»، برادر مادرى «عثمان»، خليفه سوم بود. او همان كسى است كه پيامبر او را براى دريافت زكات به قبيله «بنى مصطلق» فرستاد. افراد قبيله به استقبال وى شتافتند، ولى وليد كه فكر كرد آنان قصد جان وى را كرده اند، ترسيد و از همان جا به مدينه بازگشت. او از بى دينى و جنگ طلبى بنى مصطلق خبر داد. مسلمانان نيز كه خشمگين شده بودند، خود را براى جنگ با آن قبيله آماده كردند، ولى خداوند فرمود: چون فردى فاسق خبر آورد، درباره اش تحقيق كنيد. از آن پس وى به فاسق مشهور شد. او به سبب كشته شدن پدرش در جنگ بدر به دست امام على عليه السلام، پيوسته با آن حضرت دشمنى مى ورزيد. روزى حضرت را در مسجد ديد و نزد او رفت و بى مقدمه سخن آغاز كرد و تا مى توانست خود را ستود. او چنين مى گفت: من از تو بليغ تر، فصيح تر، شجاع تر، تنومندترم و شمشير
من تيزتر است. به دشمن پشت نمى كنم و تا آخرين لحظه مى جنگم. وليد به خوبى امام على عليه السلام را مى شناخت و برترى او در شجاعت، فصاحت، بلاغت و ديگر ويژگى ها را پذيرفته بود. نه تنها او، بلكه همه شجاعت و پايمردى آن حضرت را باور داشتند و دلاورى هاى او را در رودر رو شدن با سران كفر در جنگ بدر و كشته شدن «عقبه ابن ابى معيط» پدر وليد را ديده بودند. همين موضوع، كينه و نفرت از بنى هاشم را در دل سياه قبيله قريش شعله ور كرده و سبب شده بود كه وليد اين گونه در برابر امام قرار گيرد و خود را با آن حضرت مقايسه كند. امام نيازى نمى ديد كه در مقام دفاع برآيد و پاسخ بگويد و ناتوانى وليد را برملا كند، ولى براى درس گرفتن او و ديگران، قاطعانه خطاب به او فرمود: ساكت شو فاسق! اين گونه نيست كه تو مى گويى. در اين جا آيه 18 سوره الم سجده نازل شد و به روشنى فرمود:
آيا كسى كه مؤمن است مانند كسى است كه فاسق است؟
جمله بالا، استفهام انكارى است؛ يعنى اين دو هرگز برابر نيستند.
خداوند در آيه هاى 18 تا 20 سوره سجده، چهره فاسقان و نيكوكاران را چنين توصيف مى كند:
آيا كسى كه مؤمن است، چون كسى است كه نافرمان است؟ يكسان نيستند. «» از كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، به [پاداشِ] آن چه انجام مى دادند، در باغ هايى كه در آن جايگزين مى شوند، پذيرايى صورت مى گيرد. «» البته كسانى كه نافرمانى كرده اند، جايگاهشان آتش است. هر بار كه بخواهند از آن بيرون بيايند، به آن بازگردانيده مى شوند و به آنان گفته مى شود: عذابِ آن آتشى
را كه دروغش مى پنداشتيد، بچشيد. «» (1)
پاورقى:
(1) شأن نزول آيات، ص 442؛ نمونه بينات، ص 617؛ تفسير نمونه، ج 17، ص 151.
{بِسْمِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / فعل مقدّر يا محذوف / فاعل محذوف {الرَّحْمنِ} نعت تابع {الرَّحِيمِ} نعت تابع
{الم}
{تَنْزِيلُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْكِتابِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} (لا)ى نفى جنس {رَيْبَ} اسم لاى نفى جنس، منصوب {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر لاى نفى جنس، محذوف {مِنْ} حرف جر {رَبِّ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {الْعالَمِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر
{أَمْ} حرف عطف {يَقُولُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {افْتَراهُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بَلْ} حرف اضراب {هُوَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْحَقُّ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مِنْ} حرف جر {رَبِّكَ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لِتُنْذِرَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {قَوْماً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {ما} حرف نفى غير عامل {أَتاهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {مِنْ} حرف جر زائد {نَذِيرٍ} فاعل،
مرفوع يا در محل رفع {مِنْ} حرف جر {قَبْلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَعَلَّهُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم لعل {يَهْتَدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لعل محذوف
{اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {خَلَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {السَّماواتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْأَرْضَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {بَيْنَهُما} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِي} حرف جر {سِتَّةِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَيَّامٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {ثُمَّ} حرف عطف {اسْتَوى} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلَى} حرف جر {الْعَرْشِ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} حرف نفى غير عامل {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر {دُونِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنْ} حرف جر زائد {وَلِيٍّ} مبتدا مؤخّر {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {شَفِيعٍ} معطوف تابع {أَفَلا} همزه (أ) حرف استفهام / (ف) حرف استيناف / حرف نفى غير عامل {تَتَذَكَّرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون
/ (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل
{يُدَبِّرُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {الْأَمْرَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {السَّماءِ} اسم مجرور يا در محل جر {إِلَى} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {ثُمَّ} حرف عطف {يَعْرُجُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فِي} حرف جر {يَوْمٍ} اسم مجرور يا در محل جر {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {مِقْدارُهُ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَلْفَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {سَنَةٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِمَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تَعُدُّونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل
{ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {عالِمُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْغَيْبِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالشَّهادَةِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {الْعَزِيزُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع {الرَّحِيمُ} خبر ثالث (سوم)، مرفوع يا در محل رفع
{الَّذِي} نعت تابع {أَحْسَنَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {كُلَّ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {شَيْءٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {خَلَقَهُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به
/ فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَبَدَأَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {خَلْقَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْإِنْسانِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {طِينٍ} اسم مجرور يا در محل جر
{ثُمَّ} حرف عطف {جَعَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {نَسْلَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنْ} حرف جر {سُلالَةٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {ماءٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مَهِينٍ} نعت تابع
{ثُمَّ} حرف عطف {سَوَّاهُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَنَفَخَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر {رُوحِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَجَعَلَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {السَّمْعَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْأَبْصارَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَالْأَفْئِدَةَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {قَلِيلاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {ما} حرف زائد {تَشْكُرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون /
(و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل
{وَقالُوا} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَإِذا} همزه (أ) حرف استفهام / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {ضَلَلْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَإِنَّا} همزه (أ) حرف استفهام / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {لَفِي} (ل) حرف مزحلقه / حرف جر {خَلْقٍ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {جَدِيدٍ} نعت تابع {بَلْ} حرف اضراب {هُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بِلِقاءِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كافِرُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع
{قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {يَتَوَفَّاكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {مَلَكُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الْمَوْتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الَّذِي} نعت تابع {وُكِّلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ثُمَّ} حرف عطف {إِلى} حرف جر {رَبِّكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {تُرْجَعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون
/ (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل
{وَلَوْ} (و) حرف استيناف / حرف شرط غير جازم {تَرى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِذِ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {الْمُجْرِمُونَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {ناكِسُوا} خبر، مرفوع يا در محل رفع {رُؤُسِهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {عِنْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {رَبَّنا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَبْصَرْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَسَمِعْنا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فَارْجِعْنا} (ف) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {نَعْمَلْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {صالِحاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {إِنَّا} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {مُوقِنُونَ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع
{وَلَوْ} (و) حرف استيناف / حرف شرط غير جازم {شِئْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَآتَيْنا} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر
سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {كُلَّ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {نَفْسٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {هُداها} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلكِنْ} (و) حرف عطف / حرف استدراك {حَقَّ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الْقَوْلُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مِنِّي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {لَأَمْلَأَنَّ} (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {جَهَنَّمَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {الْجِنَّةِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَالنَّاسِ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {أَجْمَعِينَ} توكيد تابع
{فَذُوقُوا} (ف) حرف استيناف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِما} (ب) حرف جر / (ما) حرف مصدرى {نَسِيتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {لِقاءَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَوْمِكُمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {هذا} بدل تابع {إِنَّا} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {نَسِيناكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / خبر إنَّ محذوف {وَذُوقُوا} (و) حرف عطف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير
متصل در محل رفع و فاعل {عَذابَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْخُلْدِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {بِما} (ب) حرف جر / (ما) حرف مصدرى {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {تَعْمَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير
{إِنَّما} حرف مكفوف (كافّه و مكفوفه) {يُؤْمِنُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {بِآياتِنَا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {ذُكِّرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {بِها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {خَرُّوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {سُجَّداً} حال، منصوب {وَسَبَّحُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِحَمْدِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَهُمْ} (و) حاليه / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لا} حرف نفى غير عامل {يَسْتَكْبِرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل
{تَتَجافى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {جُنُوبُهُمْ} فاعل، مرفوع
يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {عَنِ} حرف جر {الْمَضاجِعِ} اسم مجرور يا در محل جر {يَدْعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {رَبَّهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {خَوْفاً} مفعول لأجله، منصوب {وَطَمَعاً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَمِمَّا} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَزَقْناهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {يُنْفِقُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل
{فَلا} (ف) حرف استيناف / حرف نفى غير عامل {تَعْلَمُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {نَفْسٌ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أُخْفِيَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر {قُرَّةِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَعْيُنٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {جَزاءً} مفعول لأجله، منصوب {بِما} (ب) حرف جر / (ما) حرف مصدرى {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {يَعْمَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير
{أَفَمَنْ} همزه (أ) حرف استفهام / (ف) حرف عطف /
مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مُؤْمِناً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {كَمَنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فاسِقاً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب {لا} حرف نفى غير عامل {يَسْتَوُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل
{أَمَّا} حرف شرط و تفصيل {الَّذِينَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَلَهُمْ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {جَنَّاتُ} مبتدا مؤخّر {الْمَأْوى} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر براى (الذين) {نُزُلاً} حال، منصوب {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {يَعْمَلُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير
{وَأَمَّا} (و) حرف عطف / حرف شرط و تفصيل {الَّذِينَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {فَسَقُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و)
ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فَمَأْواهُمُ} (ف) رابط جواب براى شرط / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {النَّارُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع / خبر براى (الذين) {كُلَّما} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أَرادُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنْ} حرف نصب {يَخْرُجُوا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أُعِيدُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَقِيلَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ذُوقُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / نائب فاعل محذوف {عَذابَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {النَّارِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الَّذِي} نعت تابع {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تُكَذِّبُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير
{وَلَنُذِيقَنَّهُمْ} (و) حرف عطف / (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر
(نحن) در تقدير {مِنَ} حرف جر {الْعَذابِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْأَدْنى} نعت تابع {دُونَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {الْعَذابِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الْأَكْبَرِ} نعت تابع {لَعَلَّهُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم لعل {يَرْجِعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لعل محذوف
{وَمَنْ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {أَظْلَمُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مِمَّنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {ذُكِّرَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِآياتِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبِّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ثُمَّ} حرف عطف {أَعْرَضَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَنْها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِنَّا} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {مِنَ} حرف جر {الْمُجْرِمِينَ} اسم مجرور يا در محل جر {مُنْتَقِمُونَ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع
{وَلَقَدْ} (و) حرف قسم / (ل) حرف جواب / حرف تحقيق {آتَيْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مُوسَى} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْكِتابَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {فَلا} (ف) رابط جواب براى شرط
/ حرف جزم {تَكُنْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / اسم كان، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {فِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر كان، محذوف يا در تقدير {مِرْيَةٍ} حرف جر {مِنْ} حرف جر {لِقائِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَجَعَلْناهُ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {هُدىً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {لِبَنِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِسْرائِيلَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر
{وَجَعَلْنا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَئِمَّةً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَهْدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِأَمْرِنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَمَّا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {صَبَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَكانُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {بِآياتِنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يُوقِنُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع
و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير
{إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {رَبَّكَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {هُوَ} ضمير فصل بدون محل {يَفْصِلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {بَيْنَهُمْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {يَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {الْقِيامَةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {فِيما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كانُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَخْتَلِفُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير
{أَوَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / (و) حرف عطف / حرف جزم {يَهْدِ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَمْ} مفعولٌ به مقدّم {أَهْلَكْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر {قَبْلِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنَ} حرف جر زائد {الْقُرُونِ} تمييز، منصوب {يَمْشُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {مَساكِنِهِمْ} اسم مجرور يا
در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {فِي} حرف جر {ذلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {لَآياتٍ} (ل) حرف ابتدا / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {أَفَلا} همزه (أ) حرف استفهام / (ف) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {يَسْمَعُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل
{أَوَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / (و) حرف استيناف / حرف جزم {يَرَوْا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنَّا} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم أنّ {نَسُوقُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير / خبر أنَّ محذوف {الْماءَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {إِلَى} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْجُرُزِ} نعت تابع {فَنُخْرِجُ} (ف) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {زَرْعاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {تَأْكُلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {مِنْهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَنْعامُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَنْفُسُهُمْ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {أَفَلا} همزه (أ) حرف استفهام / (ف) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {يُبْصِرُونَ} فعل
مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل
{وَيَقُولُونَ} (و) حرف استيناف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مَتى} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / خبر مقدّم محذوف {هذَا} مبتدا مؤخّر {الْفَتْحُ} بدل تابع {إِنْ} حرف شرط جازم {كُنْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {صادِقِينَ} خبر كان، منصوب يا در محل نصب
{قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {يَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {الْفَتْحِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} حرف نفى غير عامل {يَنْفَعُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِيمانُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {هُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {يُنْظَرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل
{فَأَعْرِضْ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {عَنْهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَانْتَظِرْ} (و) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِنَّهُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى
ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {مُنْتَظِرُونَ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع
Bismi Allahi alrrahmani alrraheemi.
1.Alif-lam-meem
2.Tanzeelu alkitabi la rayba feehi min rabbi alAAalameena
3.Am yaqooloona iftarahu bal huwa alhaqqu min rabbika litunthira qawman ma atahum min natheerin min qablika laAAallahum yahtadoona
4.Allahu allathee khalaqa alssamawati waal-arda wama baynahuma fee sittati ayyamin thumma istawa AAala alAAarshi ma lakum min doonihi min waliyyin wala shafeeAAin afala tatathakkaroona
5.Yudabbiru al-amra mina alssama-i ila al-ardi thumma yaAAruju ilayhi fee yawmin kana miqdaruhu alfa sanatin mimma taAAuddoona
6.Thalika AAalimu alghaybi waalshshahadati alAAazeezu alrraheemu
7.Allathee ahsana kulla shay-in khalaqahu wabadaa khalqa al-insani min teenin
8.Thumma jaAAala naslahu min sulalatin min ma-in maheenin
9.Thumma sawwahu wanafakha feehi min roohihi wajaAAala lakumu alssamAAa waal-absara waal-af-idata qaleelan ma tashkuroona
10.Waqaloo a-itha dalalna fee al-ardi a-inna lafee khalqin jadeedin bal hum biliqa-i rabbihim kafiroona
11.Qul yatawaffakum malaku almawti allathee wukkila bikum thumma ila rabbikum turjaAAoona
12.Walaw tara ithi almujrimoona nakisoo ruoosihim AAinda rabbihim rabbana absarna wasamiAAna faarjiAAna naAAmal salihan inna mooqinoona
13.Walaw shi-na laatayna kulla nafsin hudaha walakin haqqa alqawlu minnee laamlaanna jahannama mina aljinnati waalnnasi ajmaAAeena
14.Fathooqoo bima naseetum liqaa yawmikum hatha inna naseenakum wathooqoo AAathaba alkhuldi bima kuntum taAAmaloona
15.Innama yu/minu bi-ayatina allatheena itha thukkiroo biha kharroo sujjadan wasabbahoo bihamdi rabbihim wahum la yastakbiroona
16.Tatajafa junoobuhum AAani almadajiAAi yadAAoona rabbahum khawfan watamaAAan wamimma razaqnahum yunfiqoona
17.Fala taAAlamu nafsun ma okhfiya lahum min qurrati aAAyunin jazaan bima kanoo yaAAmaloona
18.Afaman kana mu/minan kaman kana fasiqan la yastawoona
19.Amma allatheena amanoo waAAamiloo alssalihati falahum jannatu alma/wa nuzulan
bima kanoo yaAAmaloona
20.Waamma allatheena fasaqoo fama/wahumu alnnaru kullama aradoo an yakhrujoo minha oAAeedoo feeha waqeela lahum thooqoo AAathaba alnnari allathee kuntum bihi tukaththiboona
21.Walanutheeqannahum mina alAAathabi al-adna doona alAAathabi al-akbari laAAallahum yarjiAAoona
22.Waman athlamu mimman thukkira bi-ayati rabbihi thumma aAArada AAanha inna mina almujrimeena muntaqimoona
23.Walaqad atayna moosa alkitaba fala takun fee miryatin min liqa-ihi wajaAAalnahu hudan libanee isra-eela
24.WajaAAalna minhum a-immatan yahdoona bi-amrina lamma sabaroo wakanoo bi-ayatina yooqinoona
25.Inna rabbaka huwa yafsilu baynahum yawma alqiyamati feema kanoo feehi yakhtalifoona
26.Awa lam yahdi lahum kam ahlakna min qablihim mina alqurooni yamshoona fee masakinihim inna fee thalika laayatin afala yasmaAAoona
27.Awa lam yaraw anna nasooqu almaa ila al-ardi aljuruzi fanukhriju bihi zarAAan ta-kulu minhu anAAamuhum waanfusuhum afala yubsiroona
28.Wayaqooloona mata hatha alfathu in kuntum sadiqeena
29.Qul yawma alfathi la yanfaAAu allatheena kafaroo eemanuhum wala hum yuntharoona
30.FaaAArid AAanhum waintathir innahum muntathiroona
به نام خداوند رحمتگر مهربان
الف، لام، ميم. (1)
نازل شدن اين كتاب -كه هيچ [جاى شك در آن نيست- از طرف پروردگار جهانهاست. (2)
آيا مى گويند: «آن را بربافته است»؟ [نه چنين است بلكه آن حقّ و از جانب پروردگار توست، تا مردمى را كه پيش از تو بيم دهنده اى براى آنان نيامده است هشدار دهى، اميد كه راه يابند. (3)
خدا كسى است كه آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است، در شش هنگام آفريد، آنگاه بر عرش [قدرت استيلا يافت، براى شما غير از او سرپرست و شفاعتگرى نيست؛ آيا باز هم پند نمى گيريد؟ (4)
كار [جهان را از آسمان [گرفته تا زمين،
اداره مى كند؛ آنگاه [نتيجه و گزارش آن در روزى كه مقدارش -آن چنان كه شما [آدميان برمى شماريد- هزار سال است، به سوى او بالا مى رود. (5)
اوست داناى نهان و آشكار، كه شكوهمند مهربان است. (6)
همان كسى كه هر چيزى را كه آفريده است نيكو آفريده، و آفرينش انسان را از گِل آغاز كرد؛ (7)
سپس [تداوم نسل او را از چكيده آبى پست مقرر فرمود؛ (8)
آنگاه او را درست اندام كرد، و از روح خويش در او دميد، و براى شما گوش و ديدگان و دلها قرار داد؛ چه اندك سپاس مى گزاريد. (9)
و گفتند: «آيا وقتى در [دلِ زمين گم شديم، آيا [باز] ما در خلقت جديدى خواهيم بود؟» [نه،] بلكه آنها به لقاى پروردگارشان [و حضور او] كافرند. (10)
بگو: «فرشته مرگى كه بر شما گمارده شده، جانتان را مى ستاند، آنگاه به سوى پروردگارتان بازگردانيده مى شويد.» (11)
و كاش هنگامى را كه مجرمان پيش پروردگارشان سرهاشان را به زير افكنده اند مى ديدى [كه مى گويند:] «پروردگارا، ديديم و شنيديم؛ ما را بازگردان تا كار شايسته كنيم، چرا كه ما يقين داريم.» (12)
و اگر مى خواستيم، حتماً به هر كسى [از روى جبر] هدايتش را مى داديم، ليكن سخن من محقَقَ گرديده كه: «هر آينه جهنم را از همه جنيان و آدميان خواهم آكند.» (13)
پس به [سزاى آنكه ديدار اين روزتان را از ياد برديد [عذاب را] بچشيد؛ ما [نيز] فراموشتان كرديم، و به [سزاى آنچه انجام مى داديد عذاب جاودان را بچشيد. (14)
تنها كسانى به آيات ما مى گروند كه چون آن [آيات را به ايشان يادآورى
كنند، سجده كنان به روى درمى افتند، و به ستايش پروردگارشان تسبيح مى گويند و آنان بزرگى نمى فروشند. (15)
پهلوهايشان از خوابگاهها جدا مى گردد [و] پروردگارشان را از روى بيم و طمع مى خوانند، و از آنچه روزيشان داده ايم انفاق مى كنند. (16)
هيچ كس نمى داند چه چيز از آنچه روشنى بخش ديدگان است به [پاداش آنچه انجام مى دادند براى آنان پنهان كرده ام. (17)
آيا كسى كه مؤمن است، چون كسى است كه نافرمان است؟ يكسان نيستند. (18)
اما كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، به [پاداش آنچه انجام مى دادند در باغهايى كه در آن جايگزين مى شوند، پذيرايى مى گردند. (19)
و اما كسانى كه نافرمانى كرده اند، پس جايگاهشان آتش است. هر بار كه بخواهند از آن بيرون بيايند، در آن بازگردانيده مى شوند و به آنان گفته مى شود: «عذاب آن آتشى را كه دروغش مى پنداشتيد بچشيد.» (20)
و قطعاً غير از آن عذاب بزرگتر، از عذاب اين دنيا [نيز] به آنان مى چشانيم، اميد كه آنها [به خدا] بازگردند. (21)
و كيست بيدادگرتر از آن كس كه به آيات پروردگارش پند داده شود [و] آنگاه از آن روى بگرداند؟ قطعاً ما از مجرمان انتقام كِشنده ايم. (22)
و به راستى [ما] به موسى كتاب داديم. پس در لقاى او [با خدا]ترديد مكن، و آن [كتاب را براى فرزندان اسرائيل [مايه هدايت قرار داديم. (23)
و چون شكيبايى كردند و به آيات ما يقين داشتند، برخى از آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما [مردم را] هدايت مى كردند. (24)
در حقيقت، پروردگار تو، خود روز قيامت در آنچه با يكديگر در باره آن اختلاف مى كردند، ميانشان داورى خواهد
كرد. (25)
آيا براى آنان روشن نگرديده كه چه بسيار نسلها را پيش از آنها نابود گردانيديم [كه اينان در سراهايشان راه مى روند؟ قطعاً در اين [امر] عبرتهاست، مگر نمى شنوند؟ (26)
آيا ننگريسته اند كه ما باران را به سوى زمين باير مى رانيم، و به وسيله آن كِشته اى را برمى آوريم كه دامهايشان و خودشان از آن مى خورند؟ مگر نمى بينند؟ (27)
و مى پرسند: «اگر راست مى گوييد، اين پيروزى [شما] چه وقت است؟» (28)
بگو: «روز پيروزى، ايمان كسانى كه كافر شده اند سود نمى بخشد و آنان مهلت نمى يابند.» (29)
پس، از ايشان روى برتاب و منتظر باش كه آنها نيز در انتظارند. (30)
به نام خداوند بخشنده بخشايشگر.
«1» الم
«2» اين كتابى است كه از سوى پروردگار جهانيان نازل شده، و شك و ترديدى در آن نيست!
«3» ولى آنان مى گويند: ([محمّد] آن را بدروغ به خدا بسته است)، امّا اين سخن حقّى است از سوى پروردگارت تا گروهى را انذار كنى كه پيش از تو هيچ انذاركننده اى براى آنان نيامده است، شايد [پند گيرند و] هدايت شوند!
«4» خداوند كسى است كه آسمانها و زمين و آنچه را ميان اين دو است در شش روز [= شش دوران] آفريد، سپس بر عرش [قدرت] قرار گرفت؛ هيچ سرپرست و شفاعت كننده اى براى شما جز او نيست؛ آيا متذكّر نمى شويد؟!
«5» امور اين جهان را از آسمان به سوى زمين تدبير مى كند؛ سپس در روزى كه مقدار آن هزار سال از سالهايى است كه شما مى شمريد بسوى او بالا مى رود [و دنيا پايان مى يابد].
«6» او خداوندى است كه از پنهان و آشكار با خبر است، و
شكست ناپذير و مهربان است!
«7» او همان كسى است كه هر چه را آفريد نيكو آفريد؛ و آفرينش انسان را از گِل آغاز كرد؛
«8» سپس نسل او را از عصاره اى از آب ناچيز و بى قدر آفريد.
«9» سپس [اندام] او را موزون ساخت و از روح خويش در وى دميد؛ و براى شما گوش و چشمها و دلها قرار داد؛ امّا كمتر شكر نعمتهاى او را بجا مى آوريد!
«10» آنها گفتند: (آيا هنگامى كه ما [مرديم و] در زمين گم شديم، آفرينش تازه اى خواهيم يافت؟!) ولى آنان لقاى پروردگارشان را انكار مى كنند [و مى خواهند با انكار معاد، آزادانه به هوسرانى خويش ادامه دهند].
«11» بگو: (فرشته مرگ كه بر شما مأمور شده، [روح] شما را مى گيرد؛ سپس شما را بسوى پروردگارتان بازمى گردانند.)
«12» و اگر ببينى مجرمان را هنگامى كه در پيشگاه پروردگارشان سر به زير افكنده، مى گويند: (پروردگارا! آنچه وعده كرده بودى ديديم و شنيديم؛ ما را بازگردان تا كار شايسته اى انجام دهيم؛ ما [به قيامت] يقين داريم!)
«13» و اگر مى خواستيم به هر انسانى هدايت لازمش را [از روى اجبار بدهيم] مى داديم؛ ولى [من آنها را آزاد گذارده ام و] سخن و وعده ام حق است كه دوزخ را [از افراد بى ايمان و گنهكار] از جنّ و انس همگى پر كنم!
«14» [و به آنها مى گويم:] بچشيد [عذاب جهنم را]! بخاطر اينكه ديدار امروزتان را فراموش كرديد، ما نيز شما را فراموش كرديم؛ و بچشيد عذاب جاودان را به خاطر اعمالى كه انجام مى داديد!
«15» تنها كسانى كه به آيات ما ايمان مى آورند كه هر وقت اين آيات به آنان يادآورى شود به سجده
مى افتند و تسبيح و حمد پروردگارشان را بجا مى آورند، و تكبّر نمى كنند.
«16» پهلوهايشان از بسترها در دل شب دور مى شود [و بپا مى خيزند و رو به درگاه خدا مى آورند] و پروردگار خود را با بيم و اميد مى خوانند، و از آنچه به آنان روزى داده ايم انفاق مى كنند!
«17» هيچ كس نمى داند چه پاداشهاى مهمّى كه مايه روشنى چشمهاست براى آنها نهفته شده، اين پاداش كارهائى است كه انجام مى دادند!
«18» آيا كسى كه باايمان باشد همچون كسى است كه فاسق است؟! نه، هرگز اين دو برابر نيستند.
«19» امّا كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، باغهاى بهشت جاويدان از آن آنها خواهد بود، اين وسيله پذيرايى [خداوند] از آنهاست به پاداش آنچه انجام مى دادند.
«20» و امّا كسانى كه فاسق شدند [و از اطاعت خدا سرباز زدند]، جايگاه هميشگى آنها آتش است؛ هر زمان بخواهند از آن خارج شوند، آنها را به آن بازمى گردانند و به آنان گفته مى شود: (بچشيد عذاب آتشى را كه انكار مى كرديد!)
«21» به آنان از عذاب نزديك [عذاب اين دنيا] پيش از عذاب بزرگ [آخرت] مى چشانيم، شايد بازگردند!
«22» چه كسى ستمكارتر است از آن كس كه آيات پروردگارش به او يادآورى شده و او از آن اعراض كرده است؟! مسلّماً ما از مجرمان انتقام خواهيم گرفت!
«23» ما به موسى كتاب آسمانى داديم؛ و شك نداشته باش كه او آيات الهى را دريافت داشت؛ و ما آن را وسيله هدايت بنى اسرائيل قرار داديم!
«24» و از آنان امامان [و پيشوايانى] قرار داديم كه به فرمان ما [مردم را] هدايت مى كردند؛ چون شكيبايى نمودند،
و به آيات ما يقين داشتند.
«25» البتّه پروردگار تو ميان آنان روز قيامت در آنچه اختلاف داشتند داورى مى كند [و هر كس را به سزاى اعمالش مى رساند]!
«26» آيا براى هدايت آنها همين كافى نيست كه افراد زيادى را كه در قرن پيش از آنان زندگى داشتند هلاك كرديم؟! اينها در مساكن [ويران شده] آنان راه مى روند؛ در اين آياتى است [از قدرت خداوند و مجازات دردناك مجرمان]؛ آيا نمى شنوند؟!
«27» آيا نديدند كه ما آب را بسوى زمينهاى خشك مى رانيم و بوسيله آن زراعتهايى مى رويانيم كه هم چهارپايانشان از آن مى خورند و هم خودشان تغذيه مى كنند؛ آيا نمى بينند؟!
«28» آنان مى گويند: (اگر راست مى گوييد، اين پيروزى شما كى خواهد بود؟!)
«29» بگو: (روز پيروزى، ايمان آوردن، سودى به حال كافران نخواهد داشت؛ و به آنها هيچ مهلت داده نمى شود!)
«30» حال كه چنين است، از آنها روى بگردان و منتظر باش؛ آنها نيز منتظرند! [تو منتظر رحمت خدا و آنها هم منتظر عذاب او!]
به نام خدا كه رحمتش بى اندازه است و مهربانى اش هميشگى.
الم (1)
نازل كردن اين كتاب كه هيچ ترديدى در [وحى بودن] آن نيست، از سوى پروردگار جهانيان است. (2)
آيا [مشركان لجوج] مى گويند: [پيامبر] آن را از نزد خود ساخته و پرداخته [و به خدا نسبت داده است؟ چنين نيست] بلكه آن [كتابى] حق و درست است [كه] از سوى پروردگارت [نازل شده است]، تا به مردمى كه پيش از تو هيچ بيم دهنده اى براى آنان نيامده است بيم دهى تا هدايت يابند. (3)
خداست كه آسمان ها و زمين را و آنچه را ميان آنهاست در شش
روز آفريد، سپس بر تخت فرمانروايى و تدبير امور آفرينش چيره و مسلط شد. براى شما جز او هيچ ياور و شفاعت كننده اى نيست، [با اين حال] آيا متذكّر و هوشيار نمى شويد؟ (4)
[همه] امور را [همواره] از آسمان تا زمين تدبير و تنظيم مى كند، سپس در روزى كه اندازه آن به شمارش شما هزار سال است به سوى او بالا مى رود. (5)
اين است [پروردگار] داناى نهان و آشكار كه تواناى شكست ناپذير و مهربان است، (6)
همان كسى كه آنچه را آفريد نيكو ساخت، و آفرينش انسان را از گِل آغاز كرد، (7)
سپس نسل او را از چكيده اى از آب پست و بى مقدار قرار داد، (8)
آن گاه او را [از جهت اندام] درست و نيكو نمود، و از روح خود در وى دميد و براى شما گوش و چشم و قلب آفريد در حالى كه اندك سپاس گزارى مى كنيد. (9)
و [منكران لجوج] گفتند: آيا زمانى كه [پس از مردنمان بدن ما ريز ريز شد و پوسيد و] در زمين گم شديم، آيا به راستى ما در آفرينشى جديد خواهيم آمد؟ [نه اينكه اين لجوجان متكبر فقط منكر قدرت حق باشند] بلكه آنان منكر ديدار [قيامت و محاسبه اعمال به وسيله] پروردگارشان هستند، (10)
بگو: فرشته مرگ كه بر شما گماشته شده است [روح] شما را مى گيرد، سپس به سوى پروردگارتان باز گردانده مى شويد. (11)
و اگر ببينى زمانى كه [اين] مجرمان [منكر قيامت] نزد پروردگارشان سرهايشان را به زير افكنده اند [مى بينى كه مى گويند:] پروردگارا! [به آنچه ما را وعده داده بودى] بينا شديم و [به دعوت حق] شنوا گشتيم، پس ما
را به دنيا برگردان تا كار شايسته انجام دهيم، بى ترديد ما باور كننده [همه حقايق] هستيم. (12)
و اگر مى خواستيم، هدايت هركسى را [از روى اجبار] به او عطا مى كرديم، [اما همه را آزاد و مختار آفريديم تا راه هدايت يا گمراهى را خود انتخاب كنند] ولى فرمان من بر عذاب لازم و حتم شده است كه بى ترديد دوزخ را از همه جنّيان و آدميان [كه آيات من را تكذيب كردند] پر خواهم كرد. (13)
پس [به آنان گويند:] به كيفر آنكه ديدار امروزتان را فراموش كرديد [عذاب دوزخ را] بچشيد، كه ما [هم] شما را واگذاشته ايم، و به كيفر آنچه همواره انجام مى داديد، عذاب جاودانه را بچشيد. (14)
فقط كسانى به آيات ما ايمان مى آورند كه وقتى به وسيله آن آيات به آنان تذكر داده شود، سجده كنان به رو درمى افتند و همراه با سپاس، پروردگارشان را از هر عيب و نقصى تنزيه مى كنند در حالى كه [از سجده و سپاس و تنزيه] تكبّر و سركشى نمى ورزند؛ (15)
[ملازم بستر استراحت و خواب نيستند، بلكه] پهلوهايشان از خوابگاه هايشان دور مى شود در حالى كه همواره پروردگارشان را به علت بيم [از عذاب] و اميد [به رحمت و پاداش] مى خوانند و از آنچه آنان را روزى داده ايم، انفاق مى كنند. (16)
پس هيچ كس نمى داند چه چيزهايى كه مايه شادمانى و خوشحالى آنان است به پاداش اعمالى كه همواره انجام مى داده اند، براى آنان پنهان داشته اند. (17)
با اين حال آيا كسانى كه مؤمن اند مانند كسانى هستند كه فاسق اند؟ [نه هرگز اين دو گروه] مساوى و يكسان نيستند. (18)
اما كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند،
پس براى آنان بهشت هايى كه اقامت گاه دائمى است خواهد بود [كه به آنان] به پاداش اعمالى كه همواره انجام مى دادند، پيشكش مى شود. (19)
اما كسانى كه نافرمانى كرده اند اقامتگاهشان آتش است، هرگاه بخواهند از آن بيرون آيند در آن بازگردانده مى شوند، و به آنان گويند: عذاب آتش را كه همواره آن را تكذيب مى كرديد، بچشيد. (20)
و بى ترديد آنان را غير از عذاب بزرگ تر [در قيامت] از عذاب نزديك تر [در دنيا] مى چشانيم، باشد كه [از فسق و فجور] برگردند. (21)
ستمكارتر از كسى كه به وسيله آيات پروردگارش تذكر داده شود، سپس از آنها روى برگرداند، كيست؟ بى ترديد ما از مجرمان انتقام مى گيريم. (22)
و به راستى ما به موسى كتاب داديم، پس تو در دريافت كتاب [به وسيله موسى] هيچ ترديدى نداشته باش، و آن را براى بنى اسرائيل هدايت قرار داديم، (23)
و برخى از آنان را چون [در برابر مشكلات، سختى ها و حادثه هاى تلخ و شيرين] صبر كردند و همواره به آيات ما يقين داشتند، پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما [مردم را] هدايت مى كردند. (24)
يقيناً پروردگارت روز قيامت، خود ميان آنان درباره آنچه همواره در آن اختلاف مى كردند، داورى خواهد كرد. (25)
آيا مشركان را [داستان] بسيارى از ملت هايى كه ما پيش از آنان هلاك كرديم كه [اينان] در مسكن هايشان قدم مى زنند هدايت نكرد [و براى آنان روشن نساخت كه سرانجام كفرپيشگان هلاكت است؟] همانا در اين [سرگذشت ها] عبرت هاست، آيا نمى شنوند؟! (26)
آيا ندانسته اند كه ما آب را به سوى زمين بى گياه مى رانيم و به وسيله آن زراعتى را بيرون مى آوريم كه دام هايشان و خودشان از آن مى خورند؟
پس آيا [آثار رحمت خدا را] نمى بينند؟! (27)
و [مشركان از روى مسخره به مؤمنان] مى گويند: اگر راست مى گوييد اين فتح و پيروزى [كه به خود وعده مى دهيد و به آن دلخوش هستيد] كى خواهد بود؟ (28)
بگو: روز فتح و پيروزى [حتمى مؤمنان] كسانى كه كفر ورزيده اند، نه ايمان آوردنشان سودشان دهد و نه به آنان مهلت داده مى شود؛ (29)
بنابراين از آنان روى برگردان و منتظر [رسيدن پيروزى] باش كه آنان هم [به گمان خود] منتظرند [كه بر شما پيروز شوند.] (30)
بنام خداوند بخشنده مهربان
الم از اسرار يا متشابهات يا اشاره به اسماء الهى يا نام اين سوره قرآن است (1)
تنزيل اين كتاب بزرگ قرآن بى هيچ شك بدانيد كه از جانب پروردگار عالم است (2)
كافران ميگويند قرآن را او از پيش خود بى مدد وحى خدا فرا بافته. چنين نيست بلكه آن به حق و راستى از جانب خدا فرستاده شده تا بر قومى كه رسولى پيش از تو به سوى آنان نيامده تو رسالت كنى و از معصيت خدا بترسانى باشد كه راه هدايت پيش گيرند (3)
خدا آن كسى است كه آسمان و زمين و هر چه در بين آنهاست همه را در مقدار ششروز بيافريد آنگاه به خلقت عرش با عظمت پرداخت شما را غير او هيچ در عالم يار و ياور و شفيع و مدد كارى نيست (4)
اوست كه امر عالم را به نظام احسن و اكمل از آسمان تا زمين تدبير ميكند سپسروزى كه مقدارش به حساب شما بندگان هزار سال است باز حقايق و ارواح را به سوى خود بالا ميبرد
(5)
اوست همان خدائى كه بر غيب و شهود عالم دانا و بر جهانيان مقتدر و مهربانست (6)
آن خدائى كه هر چيز را به نيكوترين وجه خلقت كرد و آدميان را نخست از خاك پستبدين حسن و كمال بيافريد (7)
آنگاه خلقت نژاد نوع بشر را از آب بى قدر و نطفه بى حس مقرر گردانيد (8)
سپس آن نطفه بى جان را نيكو بياراست و از روح قدسى الهى خود در آن بدميد و شما را داراى چشم و گوش و قلب با حس و هوش گردانيد با وجود اينهمه احسان باز بسيار اندك شكر و سپاسگزارى نعمتهاى حق ميكنيد (9)
كافران از روى تعجب و انكار گويند كه آيا پس از آنكه ما در زمين خاك و در خاكنابود شديم باز از نو زنده خواهيم شد؟ بلى البته زنده خواهيد شد ليكن آنها به شهود لقاء خدايشان و به روز حساب اعمالشان از جهل كافرند (10)
اى رسول ما، به آنها بگو فرشته مرگ كه مامور قبض روح شماست جان شما را خواهد گرفت و پس از مرگ به سوى خداى خود باز مى گرديد (11)
اى رسول اگر تو حال بدكاران را در قيامت ببينى كه چگونه در حضور خداى خود سر بزير و ذليلند و با آه و ناله حسرت گويند پروردگارا اينك عذاب تو را به چشم ديديم و سخن رسولانت را بگوش گرفتيم ما را به دنيا بازگردان تا از آن پس صالح و نيكوكار شويم كه اكنون وعده تو را به چشم يقين مشاهده كرديم (12)
و اگر ما به مشيت ازلى ميخواستيم هر نفسى را به
كمال هدايتش به جبر و الزام ميرسانيديم و ليكن وعده حق و حتمى من است كه دوزخ را البته از كافران جن و انس پرسازم (13)
پس خطاب رسد امروز شما اى كافران عذاب را به كيفر غفلت از ملاقات اين روزتان بچشيد كه ما هم شما را فراموش كرديم يعنى از نظر لطف انداختيم تا عذاب ابدى را به پاداش اعمال زشتى كه در دنيا كرديد بچشيد (14)
تنها كسانى كه به آيات ما ايمان مى آورند آنان هستند كه چون متذكر ياد خدا شوندبه سجده رخ بر خاك نهند و به تسبيح و تنزيه ستايش پروردگار كنند و ابدا به كبر و نخوت سر از فرمان حق نكشند (15)
شبها پهلو از بستر خواب حركت دهند و در دل شب با بيم و اميد و ناله اشتياق در نماز شب خداى خود را بخوانند و آنچه روزى آنها كرديم به مسكينان انفاق كنند (16)
هيچ كس نميداند و در محيط فكرش نميگنجد كه پاداش نيكوكاريش چه نعمت و لذتهاى بى نهايت كه روشنى بخش دل و ديده است در عالم غيب بر او ذخيره شده و چه نشاط و خوشيها در بهشت ابد بر او مهيا گرديده است (17)
آيا آن كس كه به خدا ايمان آورده حالش در قيامت مانند كسى است كه كافر بوده؟ هرگز مومن و كافر يكسان نخواهند بود (18)
اما آنان كه در دنيا با ايمان و نيكوكار بودند به پاداش اعمال صالح منزلگاه پرنعمت در بهشت ابد يابند (19)
و اما آنان كه سر از اطاعت حق كشيده و فاسق شدند منزلگاهشان در آتش دوزخ است و
هر چه كوشند و خواهند كه از آن آتش بيرون آيند باز فرشتگان عذاب بدان دوزخ برگردانندشان و گويند عذاب آتشى را كه در دنيا تكذيب كرديد اينك بچشيد (20)
و ما كافران را عذاب نزديكتر و كمتر به بلاهاى دنيا يا در برزخ بچشانيم غير آن عذاب بزرگتر و شديدتر قيامت يا قيام حجت عصر (ع) تا مگر متنبه و پشيماناز كفر و عصيان شوند و به سوى خدا بازگردند (21)
كدامين كس در عالم از آن كس كه به آيات خدا پند و تذكرش دادند و باز اعراض كرد ستمكارتر است؟ البته ما از بدكاران انتقام خواهيم كشيد (22)
و همانا ما به موسى كتاب تورات را عطا كرديم و تو اى رسول، در ملاقات او يعنى ملاقات موسى با خدا در قيامت يا شب معراج با تو هيچ شك مدار و ما او را سبب هدايت بنى اسرائيل قرار داديم (23)
و برخى از آن بنى اسرائيل را امام و پيشوايانى كه خلق را به امر ما نه به امر خلق هدايت كنند قرار داديم براى آنكه در راه حق صبر كردند و در آيات ما مقام يقين يافتند (24)
البته خداى تو به روز قيامت در آنچه اين مردم از آيات و احكام الهى اختلاف كلمه انگيختند حكم خواهد كرد و به كيفر اعمالشان ميرساند (25)
آيا آن طوايف و قبايلى را كه ما پيش از اين مردم كنونى هلاك كرديم و اينان اينك در ديارشان به جاى آنها رفت و آمد ميكنند هلاك آنها موجب هدايت و عبرت اينان نگرديد؟ تا مانند آنها به راه كفر و عصيان نروند؟ البته
در اين هلاك پيشينيان آيات پند و عبرت خلق است آيا باز هم سخن نمى شنوند؟ (26)
آيا نديدند كه ما آب باران را به سوى زمين خشك بى زب و گياه ميبريم تا حاصلى كه مردم و چهارپايانشان از آن بخورند ميرويانيم؟ آيا باز هم چشم بصيرت نمى گشايند؟ تا لطف رحمت واسع خدا را به خلق بنگرند؟ (27)
و كافران ميگويند اين فتح و گشايش يعنى روز قيامت يا فتح مكه به دست مسلمين كه وعد و وعيد ميدهيد كى خواهد بود اگر راست ميگوئيد (28)
اى رسول ما، به آنها بگو كه امروز بايد ايمان آريد كه روز فتح، ايمان آنان كه كافر بودند سود نبخشد و به آنها با نظر لطف و مرحمت ننگرند (29)
پس تو اى رسول، از آن كافران اعراض و دورى كن و منتظر فتح و فيروزى خدا باشكه آنها هم منتظر قوت خويش و ضعف و شكست تو هستند (30)
به نام خداوند بخشنده ى مهربان.
الف، لام، ميم. (1)
نازل كردن اين كتاب كه شكّى در آن نيست، از سوى پروردگارِ جهانيان است. (2)
آيا مى گويند: (پيامبر) قرآن را به دروغ ساخته؟ بلكه آن همان حقّ منحصر به فرد است كه از طرف پروردگارت مى باشد تا قومى را كه قبل از تو هيچ هشدار دهنده اى برايشان نيامده بود بترسانى، تا شايد هدايت يابند. (3)
خداوند كسى است كه آسمان ها و زمين و آنچه را ميان آن دو است، در شش روز آفريد، سپس بر عرش استيلا يافت؛ براى شما جز او هيچ ياور و شفاعت كننده اى نيست، آيا متذكّر نمى شويد (و پند نمى گيريد؟) (4)
(خداوند) امر (اين
جهان) را از آسمان به سوى زمين تدبير مى كند، سپس در روزى كه مقدار آن هزار سال از سال هايى است كه مى شمريد، (نظام اين عالم برچيده مى شود و) به سوى او بالا مى رود. (5)
اوست (خداوندى) كه از پنهان و آشكار آگاه، (و) شكست ناپذير و مهربان است. (6)
كسى كه هر چه را آفريد نيكو آفريد، و آفرينش انسان را از گِل آغاز كرد. (7)
سپس (بقاى) نسل او را از عصاره اى از آب پست و بى مقدار مقرّر فرمود. (8)
سپس (اندام) او را موزون ساخت و از روح خويش در وى دميد، و براى شما گوش و چشم ها و دل ها قرار داد، (ولى) اندكى از شما سپاس مى گزاريد. (9)
و گفتند: آيا همين كه (پس از مرگ) در زمين (دفن و پوسيده و) گم شديم، آيا آفرينش جديدى خواهيم يافت؟ آرى، آنان به ملاقات پروردگارشان كافرند. (10)
بگو: فرشته ى مرگ كه بر شما گمارده شده، جانتان را مى گيرد، سپس به سوى پرودگارتان برگردانده مى شويد. (11)
و (چه صحنه ى دلخراشى است) اگر ببينى مجرمان را هنگامى كه نزد پروردگارشان سرهاى خود را به زير افكنده (مى گويند:) پروردگارا! ديديم و شنيديم (آنچه را وعده كرده بودى)، پس ما را (به دنيا) بازگردان تا كار نيكو انجام دهيم، همانا ما به يقين رسيديم. (12)
و اگر مى خواستيم هر كس را (به اجبار) به هدايت مى رسانديم ولى (مى خواهيم كه هر كس خود راه خود را انتخاب كند.) ولى (كافران بدانند كه) اراده قطعى من چنين است كه دوزخ را (از افراد بى ايمان و گنه كار) از جن و انس پر خواهم كرد. (13)
پس به خاطر آن كه ملاقات
چنين روزى را فراموش كرديد (عذاب را) بچشيد، ما (نيز) شما را به دست فراموشى سپرديم، و عذاب دائمى را بچشيد، به خاطر آنچه انجام مى داديد. (14)
تنها كسانى به آيات ما ايمان دارند كه هرگاه اين آيات به آنان يادآورى شود به شكل سجده رُخ بر خاك نهند و با ستايش پروردگارشان تسبيح گويند، و آنان تكبّر نمى ورزند. (15)
(مؤمنان، به هنگام شب،) پهلوهايشان از بسترها دور مى ماند (و) پروردگارشان را از روى بيم و اميد مى خوانند، و از آنچه به آنان روزى داده ايم انفاق مى كنند. (16)
هيچ كس نمى داند چه پاداش مهمّى كه مايه ى روشنى چشم هاست براى آنان نهفته است، اين پاداش كارهايى است كه انجام مى دادند. (17)
پس آيا كسى كه مؤمن است مثل كسى است كه فاسق است؟ (هرگز چنين نيست، اين دو گروه) مساوى نيستند. (18)
امّا كسانى كه ايمان آورده و كارهاى نيكو انجام داده اند، پس براى پذيرايى از آنها جايگاهى از باغ ها(ى بهشت فراهم) است، به خاطر آنچه انجام مى دادند. (19)
و امّا كسانى كه (از مدار ايمان خارج و) فاسق شدند، پس جايگاهشان آتش است، هر گاه اراده كنند كه از آن بيرون آيند، در آن باز گردانده مى شوند و به آنان گفته مى شود: بچشيد عذاب آتشى را كه همواره تكذيبش مى كرديد. (20)
و البتّه ما غير از آن عذاب بزرگ تر (در قيامت) از عذاب نزديك (در اين دنيا) به آنان مى چشانيم، تا شايد به سوى خدا باز گردند. (21)
و كيست ستمكارتر از كسى كه به آيات پروردگارش تذكّر داده شود، ولى از آنها اعراض نمايد؟ البتّه ما از تبه كاران انتقام مى گيريم. (22)
و همانا ما
به موسى كتاب (آسمانى تورات) داديم، پس در لقاى او (با خدا و دريافت آيات الهى) شك نداشته باش، ما آن (كتاب) را براى بنى اسرائيل مايه ى هدايت قرار داديم. (23)
و از ميان بنى اسرائيل پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما (مردم را) هدايت كنند؛ چون آنان، هم صبر كردند و هم به آيات ما يقين داشتند. (24)
همانا پروردگار تو ميان مردم در قيامت در آنچه اختلاف داشتند داورى خواهد كرد. (25)
آيا برايشان روشن نشده كه ما قبيله هاى بسيارى را قبل از ايشان هلاك كرديم؟ با اين كه اين ها در خانه هاى آن هلاك شدگان رفت و آمد دارند؛ البتّه در اين (هلاكت ها و جايگزين شدن ها، عبرت ها و) نشانه هايى است، آيا نمى شنوند؟ (26)
آيا نديدند كه ما آب را به سوى زمين بى گياه مى رانيم، پس به وسيله ى آن گياهان را مى رويانيم تا چهار پايانشان و خودشان از آن بخورند؟ پس آيا نمى بينند؟ (27)
و كفّار مى پرسند: اگر راست مى گوييد، اين پيروزى (شما) چه زمانى است؟ (28)
بگو: (بدانيد كه در) روز پيروزى، ايمان آوردنِ كسانى كه كفر ورزيدند به حالشان سودى نخواهد داشت، و به آنان مهلت داده نخواهد شد. (29)
پس، از آنان دورى كن و منتظر باش، كه آنان نيز منتظرند. (30)
به نام خداى بخشاينده مهربان
الف، لام، ميم. (1)
فرو فرستادن اين كتاب، كه هيچ شكى در آن نيست، از پروردگار جهانيان است. (2)
بلكه مى گويند اين را خود فرابافته است، [نه چنين است،] بلكه آن [سخن] راست و درست است از پروردگار تو تا مردمى را بيم كنى كه هيچ بيم كننده اى پيش از تو بديشان نيامده است، شايد راه
يابند. (3)
خداست آن كه آسمانها و زمين و آنچه را ميان آنهاست در شش روز - دوره - بيافريد، سپس بر عرش - مقام فرمانروايى بر جهان آفرينش - برآمد، شما را جز او هيچ سرپرست و كارسازى و هيچ شفيعى نيست، آيا ياد نمى كنيد و پند نمى گيريد (4)
كار - وحى يا كار دنيا - را از آسمان تا زمين تدبير مى كند، سپس [آن كار] به سوى او بالا مى رود در روزى كه اندازه آن هزار سال است از آنچه شما مى شمريد. (5)
اين است [وصف] داناى نهان و آشكارا، همان تواناى بى همتا و مهربان، (6)
آن كه هر چه آفريد به نيكوكارترين شيوه ساخت، و آفرينش آدمى را از گل آغاز كرد. (7)
سپس نسل - فرزندان - او را از چكيده اى از آبى سست و پست پديد كرد. (8)
آنگاه اندام او را درست و تمام ساخت و از روح خويش در او دميد، و شما را گوش و ديدگان و دلها پديد كرد، [ولى] اندك سپاس مى داريد. (9)
و گفتند: آيا هنگامى كه در زمين گم و ناپديد شويم، باز به آفرينشى نو در خواهيم آمد؟! [نه چنين است كه مى گويند] بلكه آنان به ديدار پروردگارشان - روز رستاخيز - كافرند. (10)
بگو: فرشته مرگ - عزرائيل - كه بر شما گماشته شده جان شما را برگيرد - پس گم و نابود نمى شويد -، سپس به سوى پروردگارتان بازگردانيده شويد. (11)
و اگر ببينى آنگاه كه اين بزه كاران سرهاى خويش نزد خداوندشان [به خوارى و شرم] در پيش افكنده باشند! [گويند:] بار خدايا، ديديم و شنيديم، ما را بازگردان تا
كارى نيك و شايسته كنيم، كه ما بى گمان باور دارنده ايم. (12)
و اگر مى خواستيم، هرآينه به هر كسى رهنمونى اش را مى داديم وليكن اين سخن از من براستى [از پيش] رفته است كه همانا دوزخ را از پريان و آدميان همگى پر كنم - يعنى همه كسانى را كه گمراهى را بر راه راست برگزيدند و سزاوار عذاب شدند -. (13)
پس [عذاب را] بچشيد به سزاى آنكه ديدار اين روزتان را فراموش كرديد، ما هم شما را به فراموشى سپرديم - فرو گذاشتيم - و عذاب جاويدان را به سزاى آنچه مى كرديد بچشيد. (14)
جز اين نيست كه كسانى به آيات ما ايمان مى آورند كه چون بدانها يادآورى شوند سجده كنان بيفتند و پروردگار خويش را همراه با سپاس و ستايش به پاكى ياد كنند و گردن كشى نكنند (15)
پهلوهاشان از بسترها [براى نماز شب] دور مى شود، پروردگار خويش را با بيم و اميد مى خوانند و از آنچه روزيشان داده ايم انفاق مى كنند. (16)
پس هيچ كس نمى داند آنچه از روشنى چشمها براى ايشان نهفته شده، به پاداش آنچه مى كردند. (17)
آيا كسى كه مومن است همچون كسى است كه از فرمان [خداى] بيرون رفته؟ هرگز برابر نيستند. (18)
اما آنان كه ايمان آوردند و كارهاى نيك و شايسته كردند، ايشان را بهشتهايى است كه براى پذيرايى در آنها جاى مى گزينند، به پاداش آنچه مى كردند. (19)
و اما آنان كه از فرمان بيرون شدند جايگاهشان آتش - دوزخ - است، هرگاه بخواهند از آن بيرون آيند به آن برگردانده مى شوند، و گويندشان: بچشيد عذاب آتشى را كه دروغ مى انگاشتيد. (20)
و هرآينه آنان را از عذاب نزديكتر
و كهتر - خوارى و فروماندگى يا قحط و گزند - پيش از عذاب بزرگتر بچشانيم باشد كه بازگردند. (21)
و كيست ستم كارتر از كسى كه به آيات پروردگارش يادآورى شده سپس از آن روى بگردانيد؟ همانا ما از بزه كاران انتقام گيرنده ايم. (22)
و هرآينه موسى را كتاب - تورات - داديم. پس، از ديدار او - يعنى ديدار خداوند، كنايه از رستاخيز - در شك مباش، و آن (كتاب) را راهنماى فرزندان اسرائيل كرديم. (23)
و از آنان پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما راه مى نمودند، از آن رو كه شكيبايى ورزيدند و آيات ما را بى گمان باور مى داشتند. (24)
همانا پروردگار تو در روز رستاخيز ميان آنان در آنچه اختلاف مى كردند - درباره دين - داورى مى كند. (25)
و آيا آنان را راه ننمود و برايشان روشن نساخت كه پيش از ايشان چه اندازه مردمانى را هلاك كرديم كه اكنون در خانه هاى آنها راه مى روند؟ هرآينه در اين نشانه ها و عبرتهاست، آيا [به گوش دل] نمى شنوند (26)
آيا نديدند كه ما آب را به سوى زمين خشك و بى گياه مى رانيم، پس بدان كشتى را بيرون مى آريم كه چهارپايانشان و خودشان از آن مى خورند؟ آيا نمى بينند؟! (27)
و مى گويند: اگر راستگوييد اين پيروزى - يعنى پيروزى مومنان بر كافران كه به مومنان وعده داده شده - كى خواهد بود؟ (28)
بگو: در روز پيروزى، آنان را كه كافر شدند ايمان آوردنشان سود ندهد و نه مهلت داده شوند. (29)
پس، از آنها روى بگردان و منتظر باش، كه آنان نيز منتظرند. (30)
به نام خداي بخشاينده مهربان
الف. لام. ميم. (1)
نازل شدن
اين كتاب، كه در آن هيچ شكي نيست، از جانب پروردگار جهانيان است. (2)
آيا مي گويند دروغي است كه خود به هم بافته ؟ نه ، سخني است بر حق از جانب پروردگارت، تا مردمي را كه پيش از تو بيمدهنده اي نداشته اند بيم دهي . شايد به راه هدايت افتند. (3)
خداست كه آسمانها و زمين را و آنچه ميان آنهاست در شش روز بيافريد و آنگاه به عرش پرداخت. شما را جز او كارساز و شفيعي نيست. آيا پند نمي گيريد. (4)
كار را از آسمان تا زمين سامان مي دهد. سپس در روزي كه مقدار آن هزار سال است -چنان كه مي شماريد- به سوي او بالا مي رود. (5)
اوست كه داناي نهان و آشكار است. پيروزمند و مهربان است. (6)
آن كه هر چه را آفريد به نيكوترين وجه آفريد و خلقت انسان را از گل آغاز كرد. (7)
سپس نسل او را از عصاره آبي بي مقدار پديد آورد. (8)
آنگاه بالاي او راست كرد و از روح خود در آن بدميد. و برايتان گوش و چشمها و دلها آفريد. چه اندك شكر مي گوييد. (9)
و گفتند: آيا وقتي كه در زمين ناپديد شويم، آفرينش تازه اي خواهيم يافت؟ آري ، ايشان به ديدار با پروردگارشان ايمان ندارند. (10)
بگو: فرشته مرگ كه موكل بر شماست، شما را مي ميراند. سپس به سوي پروردگارتان باز گردانيده مي شويد. (11)
تو را عبرت است آنگاه كه مجرمان را در نزد پروردگارشان سرافكنده بيني . گويند: اي پروردگار ما، ديديم و شنيديم. اكنون ما را باز گردان تا
كاري شايسته كنيم، كه اينك به يقين رسيده ايم. (12)
اگر مي خواستيم، هدايت هر كس را به او ارزاني مي داشتيم. ولي وعده من كه جهنم را از همه جنيان و آدميان پر مي كنم، حق است. (13)
به كيفر آنكه ديدار چنين روزي را فراموش كرده بوديد، اكنون بچشيد. ما نيز شما را از ياد برده ايم. به سزاي كارهايي كه مي كرده ايد عذاب جاويد را بچشيد. (14)
تنها كساني به آيات ما ايمان آورده اند كه چون آيات ما را بشنوند به سجده بيفتند و پروردگارشان را به پاكي بستايند و سركشي نكنند. (15)
از بستر خواب پهلو تهي مي كنند، پروردگارشان را با بيم و اميد مي خوانند و از آنچه به آنها داده ايم انفاق مي كنند. (16)
و هيچ كس از آن مايه شادماني خبر ندارد كه به پاداش كارهايي كه مي كرده برايش اندوخته شده است. (17)
آيا آن كس كه ايمان آورده همانند كسي است كه عصيان مي ورزد. نه ، برابر نيستند. (18)
اما آنان كه ايمان آورده اند و كارهاي شايسته كرده اند، به پاداش اعمالي كه مي كرده اند منزلگاهي در باغهاي بهشت خواهند يافت. (19)
و اما عصيانپيشگان، منزلگاهشان آتش است. هرگاه كه بخواهند از آن بيرون آيند، بار ديگر آنها را به درون آتش باز گردانند و بگويندشان: بچشيد عذاب آتشي را كه دروغش مي پنداشتيد. (20)
و عذاب دنيا را پيش از آن عذاب بزرگتر به ايشان بچشانيم، باشد كه باز گردند. (21)
كيست ستمكارتر از آن كسي كه او را به آيات پروردگارش پند دهند ولي اعراض كند؟ ما
از مجرمان انتقام مي گيريم. (22)
هر آينه به موسي كتاب داديم. از ديدار او در ترديد مباش. و آن را راهنماي بني اسرائيل قرار داديم. (23)
از ميان آن قوم پيشواياني پديد آورديم كه چون صبوري پيشه كردند و به آيات ما يقين داشتند، به فرمان ما به هدايت مردم پرداختند. (24)
هر آينه پروردگار تو در روز قيامت در آنچه اختلاف مي كردند ميانشان داوري خواهد كرد. (25)
آيا آن همه مردمي را كه پيش از ايشان هلاك كرديم و اكنون اينان در خانه هايشان راه مي روند سبب هدايتشان نشد؟ در اين عبرتهاست، چرا نمي شنوند. (26)
آيا نمي بينند كه آب را به زمين خشك و بي گياه روانه مي سازيم تا كشتزارها برويانيم و چارپايان و خودشان از آن بخورند؟ چرا نمي بينند. (27)
مي گويند: اگر راست مي گوييد، پيروزي چه وقت خواهد بود. (28)
بگو: در روز پيروزي ، ايمان آوردن كافران سودشان ندهد، و مهلتشان ندهند. (29)
پس، از ايشان اعراض كن و منتظر باش، كه آنها نيز در انتظارند. (30)
به نام خداوند بخشنده مهربان
الم (الف. لام. ميم) (1)
كتابى است فرو فرستاده و شك در آن نيست [كه] از سوى پروردگار جهان است (2)
يا گويند كه آن را برساخته است، نه بلكه حق است و از سوى پروردگار توست تا قومى را كه [پيامبرى] هشداردهنده پيش از تو به سراغشان نيامده بود، بيمدهى، باشد كه به راه آيند (3)
خداوند كسى است كه آسمان و زمين و مابين آنها را در شش روز آفريد، سپس بر عرش استيلاء يافت، شما را جز او
سرور و شفيعى نيست، آيا پند نمى گيريد (4)
از آسمان كار و بار زمين را تدبير مى كند، سپس [اعمال مردمان] در روزى كه اندازه اش هزار سال است از آنچه شما مى شماريد، به سوى او بالا مى رود (5)
اوست كه داناى نهان و آشكارا [و] پيروزمند مهربان است (6)
و [همان] كسى كه هرچيز را كه آفريد نيكو آفريد، و آفرينش انسان [/ آدم] را از گل آغاز كرد (7)
سپس نسل او را از چكيده آب بى مقدار پديد آورد (8)
سپس او را استوار كرد و در او از روح خويش دميد و براى شما گوش [ها] و چشمان و دلها آفريد، چه اندك سپاس مى گزاريد (9)
و گويند آيا چون در [خاك] زمين ناپديد شديم، آيا آفرينش تازه اى خواهيم يافت؟ بلكه ايشان لقاى پروردگارشان را منكرند (10)
بگو فرشته مرگ كه بر شما گماشته شده است، روح شما را مى گيرد، سپس به سوى پروردگارتان بازگردانده مى شويد (11)
و چون گناهكاران را نزد پروردگارشان سرافكنده بينى [گويند] پروردگارا چشم بينا و گوش شنوا يافتيم پس ما را بازگردان كه كارى شايسته پيشه كنيم، ما [ديگر] اهل يقينيم (12)
و اگر خواهيم به هر انسانى هدايتش را ارزانى مى داريم، ولى وعده من تحقق يافته است كه جهنم را از جن و انس، همگان، آكنده سازم (13)
پس به خاطر آنكه ديدار اين روزتان را فراموش كرديد [عذاب را] بچشيد ما نيز فراموشتان كرده ايم و عذاب جاويدان را به خاطر كار و كردار پيشينتان بچشيد (14)
به آيات ما فقط كسانى ايمان آورند كه چون آنها را فرايادشان آرند، به سجده درافتند و پروردگارشان را شاكرانه تسبيح
گويند و تكبر نورزند (15)
پهلوهايشان از بسترها جدا شود [و به نيايش شبانه برخيزند و] پروردگارشان را با بيم و اميد بخوانند و از آنچه روزيشان كرده ايم ببخشند (16)
آرى هيچ كسى نداند كه چه بسيار مايه روشنى چشمها براى آنان نهفته است، كه جزاى كار و كردار پيشينشان است (17)
آيا كسى كه مومن است همانند كسى است كه فاسق است؟ [هرگز] برابر نيستند (18)
اما كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، جنه الماوى دارند كه به خاطر كار و كردار پيشينشان پيشكش [آنان] است (19)
و اما كسانى كه سرپيچى كرده اند سرا و سرانجامشان آتش دوزخ است، هرگاه كه خواهند از آن بيرون روند، به آن بازگردانده شوند، و به ايشان گفته شود، عذاب آتشى را كه منكرش بوديد، بچشيد (20)
و به ايشان عذاب كوچكتر را غير از عذاب بزرگتر، مى چشانيم باشد كه بازگردند (21)
و كيست ستمكارتر از كسى كه به آيات پروردگارش پند داده شود، سپس از آن رو بگرداند، ما از گناهكاران انتقام مى گيريم (22)
و به راستى به موسى كتاب آسمانى بخشيديم، پس در لقاى او شك نداشته باش، و آن را رهنمود بنى اسرائيل گردانديم (23)
و از ايشان چون شكيبايى ورزيدند و به آيات ما ايقان يافتند، پيشوايانى برگماشتيم كه به فرمان ما هدايت مى كردند (24)
بى گمان پروردگارت در ميان آنان در روز قيامت در آنچه در آن اختلاف داشتند، داورى خواهد كرد (25)
آيا براى ايشان روشن نشده است كه پيش از آنان چه بسيار نسلهايى را نابود كرديم كه [اينان] بر خانه و كاشانه هايشان مى گذرند، بى گمان در اين مايه هاى عبرت است،
آيا [به گوش دل] نمى شنوند (26)
آيا نينديشيده اند كه ما آب [ابرهاى بارانى] را به سوى سرزمين سترون مى رانيم و بدان كشتزارى برمى آوريم كه چارپايانشان و خودشان از آن مى خورند، آيا [به چشم بصيرت] نمى نگرند (27)
و گويند اگر راست مى گوييد اين داورى كى خواهد بود؟ (28)
بگو روز داورى كافران را ايمانشان سود ندهد و به آنان مهلت ندهند (29)
پس از آنان روى بگردان و منتظر باش كه آنان نيز منتظرند (30)
بنام خداوند بخشاينده مهربان
الم (1)
فرود آوردن كتاب نيست شكى در آن از پروردگار جهانيان (2)
يا گويند دروغ بست آن را بلكه آن است حقّ از پروردگارت تا بترسانى گروهى را كه نيامدستشان بيم دهنده اى پيش از تو شايد ايشان رهبرى شوند (3)
خدا است آنكه آفريد آسمانها و زمين را و آنچه ميان آنها است در شش روز سپس استوار شد بر عرش نيست شما را جز او دوست و نه شفاعتگرى پس آيا يادآور نمى شويد (4)
بپردازد كار را از آسمان بسوى زمين سپس بالا رود بسويش در روزى كه اندازه آن هزار سال است از آنچه مى شمريد (5)
اين است داناى نهان و هويدا آن عزتمند مهربان (6)
آنكو نكو كرد هر چيزى آفرينش آن را و آغاز كرد آفرينش انسان را از گل (7)
پس گردانيد نژادش را از چكه اى از آبى پست (8)
سپس آراستش و دميد در آن از روح خويش و گذاشت براى شما گوش و ديدگان و دلها را به كمى سپاس گزاريد (9)
و گفتند آيا هر گاه گم شديم در زمين آيا مائيم در آفرينشى نوين بلكه ايشانند به ملاقات
پروردگار خويش كافران (10)
بگو دريابد شما را فرشته مرگ كه گمارده شده است بر شما سپس بسوى پروردگار خويش بازگردانيده شويد (11)
و اگر بينى هنگامى كه گنهكاران سرافكندگانند نزد پروردگارشان پروردگارا ديديم و شنيديم پس برگردان ما را تا بكنيم كارى شايسته همانا مائيم يقين دارندگان (12)
و اگر مى خواستيم هر آينه مى داديم به هر كس رهبريش را و ليكن استوار گشت سخن از من كه همانا پر سازم دوزخ را از پريان و مردم همگى (13)
پس بچشيد بدانچه فراموش كرديد رسيدن را به روزتان اين همانا ما فراموشتان كرديم و بچشيد عذاب دوزخ را بدانچه بوديد مى كرديد (14)
جز اين نيست كه ايمان آرند به آيتهاى ما آنان كه هر گاه يادآورى شوند بدانها بيفتد سجده كنان و تسبيح گويند به سپاس پروردگار خويش و ايشانند كبرناورزندگان (15)
دورى گزيند پهلوهاى ايشان از خوابگاه ها خوانند پروردگار خويش را بيمى و اميدى و از آنچه روزيشان داديم ببخشند (16)
پس نمى داند كسى چه نهان شده است براى ايشان از روشنى چشم پاداشى بدانچه بودند مى كردند (17)
پس آيا آنكه مؤمن است مانند آنى است كه نابفرمان است نيستند يكسان (18)
اما آنان كه ايمان آوردند و كردار شايسته كردند پس ايشان را باغستان جايگاه پيشكشى بدانچه بودند مى كردند (19)
و اما آنان كه نافرمانى كردند پس جايگاه ايشان است آتش هر گاه خواهند برون آيند از آن بازگردانيده شوند در آن و گفته شود براى ايشان بچشيد عذاب آتشى را كه بوديد بدان تكذيب مى كرديد (20)
و همانا بچشانيمشان از شكنجه نزديك نارسيده به شكنجه بزرگ باشد ايشان بازگردند (21)
و كيست ستمگرتر از آنكه
يادآورى شود به آيتهاى پروردگار خويش پس روى برتابد از آنها همانا مائيم از گنهكاران كين كشندگان (22)
و همانا داديم به موسى كتاب را پس نباش در شكى از ملاقاتش و گردانيديمش رهبريى براى بنى اسرائيل (23)
و گردانيديم از ايشان پيشوايانى كه راهنمائى مى كنند به فرمان ما چنانكه شكيبائى كردند و بودند به آيتهاى ما يقين دارندگان (24)
و همانا پروردگارت جدائى افكند ميانشان روز رستاخيز در آنچه بودند در آن اختلاف مى كردند (25)
آيا رهبريشان نكرد كه بسا نابود ساختيم پيش از ايشان از قرنهائى كه روانند در آرامگاه هاى آنان همانا در اين است آيتهائى آيا نمى شنوند (26)
آيا نديدند كه روان مى سازيم آب را بسوى زمينى خشكزار پس برون آريم بدان كشتى را كه مى خورند از آن دامهاى ايشان و ايشان پس آيا نمى نگرند (27)
و گويند كى است اين گشايش (يا پيروزى) اگر هستيد راستگويان (28)
بگو روز پيروزى سود ندهد آنان را كه كفر ورزيدند ايمانشان و نه مهلت داده شوند (29)
پس روى برتاب از ايشان و منتظر باش كه ايشانند منتظران (30)
In the Name of Allah, the All-beneficent, the All-merciful.
1 Alif, Lam, Meem.
2 The [gradual] sending down of the Book, there is no doubt in it, is from the Lord of all the worlds.
3 Do they say, ‘He has fabricated it’? Rather it is the truth from your Lord, that you may warn a people to whom there did not come any warner before you, so that they may be guided [to the right path].
4 It is Allah who created the heavens and the earth
and whatever is between them in six days, then He settled on the Throne. You do not have besides Him any guardian or intercessor. Will you not then take admonition?
5 He directs the command from the heaven to the earth; then it ascends toward Him in a day whose span is a thousand years by your reckoning.
6 That is the Knower of the sensible and the Unseen, the All-mighty, the All-merciful,
7 who perfected everything that He created, and commenced man’s creation from clay.
8 Then He made his progeny from an extract of a base fluid.
9 Then He proportioned him and breathed into him of His Spirit, and made for you the hearing, the sight, and the hearts. Little do you thank.
10 They say, ‘When we have been lost in the dust, shall we be indeed created anew?’ Rather they disbelieve in the encounter with their Lord.
11 Say, ‘You will be taken away by the angel of death, who has been charged with you. Then you will be brought back to your Lord.’
12 Were you to see when the guilty hang their heads before their Lord [confessing], ‘Our Lord! We have seen and heard. Send us back so that we may act righteously. Indeed we are [now] convinced.’
13 Had We wished We would have given every soul its guidance, but My word became due [against the defiant]: ‘Surely I will fill hell with all the [guilty] jinn and humans.’
14 So taste [the punishment] for your having
forgotten the encounter of this day of yours. We [too] have forgotten you. Taste the everlasting punishment because of what you used to do.
15 Only those believe in Our signs who, when they are reminded of them, fall down in prostration and celebrate the praise of their Lord, and they are not arrogant.
16 Their sides vacate their beds to supplicate their Lord in fear and hope, and they spend out of what We have provided them.
17 No one knows what has been kept hidden for them of comfort as a reward for what they used to do.
18 Is someone who is faithful like someone who is a transgressor? They are not equal.
19 As for those who have faith and do righteous deeds, for them are gardens of the Abode—a hospitality for what they used to do.
20 As for those who have transgressed, their refuge is the Fire. Whenever they seek to leave it, they will be turned back into it, and they will be told: ‘Taste the punishment of the Fire which you used to deny.’
21 We shall surely make them taste the nearer punishment before the greater punish-ment, so that they may come back.
22 Who is a greater wrongdoer than him who is reminded of his Lord’s signs, whereat he disregards them? Indeed We shall take vengeance upon the guilty.
23 Certainly We gave Moses the Book, [declaring], ‘Do not be in doubt about the encounter with Him,’ and We made it a [source of] guidance
for the Children of Israel.
24 And amongst them We appointed imams to guide [the people] by Our command, when they had been patient and had conviction in Our signs.
25 Indeed your Lord will judge between them on the Day of Resurrection concerning that about which they used to differ.
26 Does it not dawn upon them how many generations We have destroyed before them, amid [the ruins of] whose dwellings they walk? There are indeed signs in that. Will they not then listen?
27 Do they not see that We carry water to the parched earth and with it We bring forth crops of which they eat, themselves and their cattle? Will they not then see?
28 And they say, ‘When will this judgement be, should you be truthful?’
29 Say, ‘On the day of judgement their [newly found] faith shall not avail the faithless, nor will they be granted any respite.’
30 So turn away from them, and wait. They too are waiting.
Alif Lam Mim. (1)
The revelation of the Book, there is no doubt in it, is from the Lord of the worlds. (2)
Or do they say: He has forged it? Nay! it is the truth from your Lord that you may warn a people to whom no warner has come before you, that they may follow the right direction. (3)
Allah is He Who created the heavens and the earth and what is between them in six periods, and He mounted the throne (of authority); you have not
besides Him any guardian or any intercessor, will you not then mind? (4)
He regulates the affair from the heaven to the earth; then shall it ascend to Him in a day the measure of which is a thousand years of what you count. (5)
This is the Knower of the unseen and the seen, the Mighty the Merciful, (6)
Who made good everything that He has created, and He began the creation of man from dust. (7)
Then He made his progeny of an extract, of water held in light estimation. (8)
Then He made him complete and breathed into him of His spirit, and made for you the ears and the eyes and the hearts; little is it that you give thanks. (9)
And they say: What! when we have become lost in the earth, shall we then certainly be in a new creation? Nay! they are disbelievers in the meeting of their Lord. (10)
Say: The angel of death who is given charge of you shall cause you to die, then to your Lord you shall be brought back. (11)
And could you but see when the guilty shall hang down their heads before their Lord: Our Lord! we have seen and we have heard, therefore send us back, we will do good; surely (now) we are certain. (12)
And if We had pleased We would certainly have given to every soul its guidance, but the word (which had gone forth) from Me was just: I will certainly fill hell with the
jinn and men together. (13)
So taste, because you neglected the meeting of this day of yours; surely We forsake you; and taste the abiding chastisement for what you did. (14)
Only they believe in Our communications who, when they are reminded of them, fall down in prostration and celebrate the praise of their Lord, and they are not proud. (15)
Their sides draw away from (their) beds, they call upon their Lord in fear and in hope, and they spend (benevolently) out of what We have given them. (16)
So no soul knows what is hidden for them of that which will refresh the eyes; a reward for what they did. (17)
Is he then who is a believer like him who is a transgressor? They are not equal. (18)
As for those who believe and do good, the gardens are their abiding-place; an entertainment for what they did. (19)
And as for those who transgress, their abode is the fire; whenever they desire to go forth from it they shall be brought back into it, and it will be said to them: Taste the chastisement of the fire which you called a lie. (20)
And most certainly We will make them taste of the nearer chastisement before the greater chastisement that haply they may turn. (21)
And who is more unjust than he who is reminded of the communications of his Lord, then he turns away from them? Surely We will give punishment to the guilty. (22)
And certainly We gave the Book
to Musa, so be not in doubt concerning the receiving of it, and We made it a guide for the children of Israel. (23)
And We made of them Imams to guide by Our command when they were patient, and they were certain of Our communications. (24)
Surely your Lord will judge between them on the day of resurrection concerning that wherein they differ. (25)
Does it not point out to them the right way, how many of the generations, in whose abodes they go about, did We destroy before them? Most surely there are signs in this; will they not then hear? (26)
Do they not see that We drive the water to a land having no herbage, then We bring forth thereby seed-produce of which their cattle and they themselves eat; will they not then see? (27)
And they say: When will this judgment take place, If you are truthful? (28)
Say: On the day of judgment the faith of those who (now) disbelieve will not profit them, nor will they be respited. (29)
Therefore turn away from them and wait, surely they too are waiting. (30)
In the name of God, the Mercy-giving, the Merciful!
(1) A. L. M.
(2) The revelation of the Book which contains no doubt [has been accomplished] through the Lord of the Universe.
(3) Or do they say: "He has invented it!"? Rather, it is the Truth from your Lord so you may warn a folk to whom no warner has come before you, so that they
may be guided.
(4) God is the One Who created Heaven and Earth as well as whatever lies in between them, in six days. Then He mounted on the Throne. You (all) have no patron nor any intercessor besides Him. Will you not bear this in mind?
(5) He organizes the matter from Heaven [down] to Earth; then it will soar back up to Him on a day whose measure is a thousand years according to the way you count.
(6) Such is the Knower of the Unseen and the Visible, the Powerful, the Merciful
(7) Who makes everything He creates so fine! He started out by creating man from clay;
(8) then He made his progeny from an extract of discarded liquid;
(9) next He completed him and breathed some of His own spirit into him. He has granted you hearing, eyesight and vital organs. Yet small thanks do you give for it!
(10) They say: "When we have sunk deep into the earth shall we [take part] in some fresh creation?" Indeed they disbelieve about meeting their Lord!
(11) SAY: "The Angel of Death who has been given charge of you will gather you in. Then you will (all) be returned to your Lord.
(12) If you only could see how criminals will hang their heads before their Lord: "Our Lord, we have observed and heard; so send us back! We will act honorably; we are convinced!"
(13) If We had so wished, We might have given each soul its own guidance, but
the Sentence [passed] by Me has been confirmed: "I shall fill Hell with sprites and men all together!
(14) So have a taste, since you have forgotten about meeting on this day of yours! We have likewise forgotten you. Taste the torment of eternity because of what you have been doing."
(15) The only ones who believe in Our signs are those who drop down kneeling [ in worship ] whenever they are reminded of them, and hymn their Lord's praise. They do not act so proudly.
(16) They slip quietly away from their beds to appeal to their Lord: in fear and anticipation, and spend [charitably] whatever We have provided them with.
(17) No soul knows what comfort is hidden from their eyes as a reward for what they have been doing.
(18) Is someone who is a believer like someone who has been acting immorally? They are not on the same footing!
(19) Those who believe and perform honorable deeds will have gardens with living quarters to relax in because of what they have been doing.
(20) Those who have been immoral will have the Fire as their lodging; every time they may want to leave it, they will be returned to it. They will be told: "Taste the torment of the Fire which you have been denying!"
(21) Still We shall let them taste worldly torment rather than supreme torment, so they may yet turn back.
(22) Who is more in the wrong than someone who has been reminded of his Lord's
signs, then shuns them? We shall be Avenged on criminals!
(23) We gave Moses the Book, so do not be in any doubt about meeting it. We granted it to the Children of Israel for guidance.
(24) We even set some of them up as leaders to guide [people] at Our command, once they were patient and convinced about Our signs.
(25) Your Lord will sort them out on Resurrection Day concerning` whatever they have been differing over.
(26) Does it not guide them [when they notice] how many generations We have wiped out before them whose dwellings they now walk around in? That contains signs, so will they not listen?
(27) Have they not seen how We drive along water for the parched earth and bring forth crops with it so your livestock and they themselves may eat by means of it? Will they not observe?
(28) They say "When will this victory be if you are so truthful?"
(29) SAY: "On the day of victory their [profession of ] faith will not benefit those who have disbelieved, nor will they be allowed to wait.
(30) Shun them and wait; they will be waiting too!"
In the Name of God, the Merciful, the Compassionate
Alif Lam Mim (1)
The sending down of the Book, wherein no doubt is, from the Lord of allBeing. (2)
Or do they say, `He has forged it'? Say: `Not so; it is the truth from thyLord that thou mayest warn a people to whom no warner came before thee,
thathaply so they may be guided. (3)
God is He that created the heavens and the earth, and what between them is,in six days, then seated Himself upon the Throne. Apart from Him, you haveno protector neither mediator; will you not remember? (4)
He directs the affair from heaven to earth, then it goes up to Him in oneday, whose measure is a thousand years of your counting. (5)
He is the knower of the Unseen and the Visible, the All-mighty,the All-compassionate, (6)
who has created all things well. And He originated the creation of manout of clay, (7)
then He fashioned his progeny of an extraction of mean water, (8)
then He shaped him, and breathed His spirit in him. And He appointed for youhearing, and sight, and hearts; little thanks you show. (9)
They say, `What, when we have gone astray in the earth, shall we indeed be ina new creation?' Nay, but they disbelieve in the encounter withtheir Lord. (10)
Say: `Death's angel, who has been charged with you, shall gather you, then toyour Lord you shall be returned.' (11)
Ah, if thou couldst see the guilty hanging their heads before their Lord!`Our Lord, we have seen and heard; now return us, that we may dorighteousness, for we have sure faith.' (12)
`If We had so willed, We could have given every soul its guidance; but now MyWord is realized--"Assuredly I shall fill Gehenna (Hell) with jinn and menall together." (13)
So now taste, for that you forgot the encounter of this
your day! We indeedhave forgotten you. Taste the chastisement of eternity for that you weredoing!' (14)
(SUJDAH AYA) @Only those believe in Our signs who, when they are reminded ofthem, fall down prostrate and proclaim the praise of their Lord, not waxingproud. (15)
Their sides shun their couches as they call on their Lord in fear and hope;and they expend of that We have provided them. (16)
No soul knows what comfort is laid up for them secretly, as a recompense forthat they were doing. (17)
What? Is he who has been a believer like unto him who has been ungodly?They are not equal. (18)
As for those who believe , and do deeds of righteousness, there await themthe Gardens of the Refuge, in hospitality for that they were doing. (19)
But as for the ungodly, their refuge shall be the Fire; as often as theydesire to come forth from it, they shall be restored into it, and it shall besaid to them, `Taste the chastisement of the Fire, which you criedlies to.' (20)
And We shall surely let them taste the nearer chastisement, before thegreater; haply so they will return. (21)
And who does greater evil than he who is reminded of the signs of his Lord,then turns away from them? We shall take vengeance upon the sinners. (22)
Indeed, We gave Moses the Book; so be not in doubt concerning the encounterwith him; and We appointed it for a guidance to the Children of Israel. (23)
And We appointed from among them leaders
guiding by Our command, when theyendured patiently, and had sure faith in Our signs. (24)
Surely thy Lord will distinguish between them on the Resurrection Day,touching that whereon they were at variance. (25)
Is it not a guidance to them, how many generations We destroyed before themin whose dwelling-places they walk? Surely in that are signs; what, willthey not hear? (26)
Have they not seen how We drive the water to the dry land and bring forthcrops therewith whereof their cattle and themselves eat? What, will theynot see? (27)
They also say, `When shall be this Victory, if you speak truly?' (28)
Say: `On the Day of Victory their faith shall not profit the unbelievers,nor shall they be respited.' (29)
So turn thou away from them, and wait; they too are waiting. (30)
In the name of Allah, the Beneficent, the Merciful.
Alif. Lam. Mim. (1)
The revelation of the Scripture whereof there is no doubt is from the Lord of the Worlds. (2)
Or say they: He hath invented it? Nay, but it is the Truth from thy Lord, that thou mayst warn a folk to whom no warner came before thee, that haply they may walk aright. (3)
Allah it is Who created the heavens and the earth, and that which is between them, in six Days. Then He mounted the throne. Ye have not, beside Him, a protecting friend or mediator. Will ye not then remember? (4)
He directeth the ordinance from the heaven unto the earth; then it ascendeth unto Him
in a Day, whereof the measure is a thousand years of that ye reckon. (5)
Such is the Knower of the invisible and the visible, the Mighty, the Merciful, (6)
Who made all things good which He created, and He began the creation of man from clay; (7)
Then He made his seed from a draught of despised fluid; (8)
Then He fashioned him and breathed into him of His spirit; and appointed for you hearing and sight and hearts. Small thanks give ye! (9)
And they say: When we are lost in the earth, how can we then be recreated? Nay but they are disbelievers in the meeting with their Lord. (10)
Say: The angel of death, who hath charge concerning you, will gather you, and afterward unto your Lord ye will be returned. (11)
Couldst thou but see when the guilty hang their heads before their Lord, (and say): Our Lord! We have now seen and heard, so send us back; we will do right, now we are sure. (12)
And if We had so willed, We could have given every soul its guidance, but the word from Me concerning evil doers took effect: that I will fill hell with the jinn and mankind together. (13)
So taste (the evil of your deeds). Forasmuch as ye forgot the meeting of this your day, lo! We forget you. Taste the doom immortality because of what ye used to do. (14)
Only those believe in Our revelations who, when they are reminded of them, fall
down prostrate and hymn the praise of their Lord, and they are not scornful, (15)
Who forsake their beds to cry unto their Lord in fear and hope, and spend of what we have bestowed on them. (16)
No soul knoweth what is kept hid for them of joy, as a reward for what they used to do. (17)
Is he who is a believer like unto him who is an evil liver? They are not alike. (18)
But as for those who believe and do good works, for them are the Gardens of Retreat, a welcome (in reward) for what they used to do. (19)
And as for those who do evil, their retreat is the Fire. Whenever they desire to issue forth from thence, they are brought hack thither. Unto them it is said: Taste the torment of the Fire which ye used to deny. (20)
And verily We make them taste the lower punishment before the greater, that haply they may return. (21)
And who doth greater wrong than he who is reminded of the revelations of his Lord, then turneth from them. Lo! We shall requite the guilty. (22)
We verily gave Moses the Scripture; so be not ye in doubt of his receiving it; and We appointed it a guidance for the Children of Israel. (23)
And when they became steadfast and believed firmly in Our revelations, We appointed from among them leaders who guided by Our command. (24)
Lo! thy Lord will judge between them on the Day of
Resurrection concerning that wherein they used to differ. (25)
Is it not a guidance for them (to observe) how many generations He destroyed before them, amid whose dwelling places they do walk? Lo, therein verily are portents! Will they not then heed? (26)
Have they not seen how We lead the water to the barren land and therewith bring forth crops whereof their cattle eat, and they themselves? Will they not then see? (27)
And they say: When cometh this victory (of yours) if ye are truthful? (28)
Say (unto them): On the day of the victory the faith of those who disbelieve (and who then will believe) will not avail them, neither will they be reprieved. (29)
So withdraw from them (O Muhammad), and await (the event). Lo! they also are awaiting (it) (30)
In the name of Allah Most Gracious Most Merciful.
Alif Lam Mim. (1)
(This is) the revelation of the Book in which there is no doubt, from the Lord of the Worlds. (2)
Or do they say "He has forged it"? Nay it is the Truth from the Lord that thou mayest admonish a people to whom no warner has come before thee: in order that they may receive guidance. (3)
It is Allah Who has created the heavens and the earth and all between them in six Days and is firmly established on the Throne (of authority): ye have none besides Him to protect or intercede (for you): will ye not then receive admonition? (4)
He rules (all) affairs
from the heavens to the earth: in the end will (all affairs) go up to Him on a Day the space whereof will be (as) a thousand years of your reckoning. (5)
Such as He the knower of all things hidden and open the Exalted (in power) the Merciful; (6)
He Who has made everything which He has created most Good. He began the creation of man with (nothing more than) clay (7)
And made his progeny from a quintessence of the nature of a fluid despised: (8)
But He fashioned him in due proportion and breathed into him something of His spirit. And He gave you (the faculties of) hearing and sight and feeling (and understanding): little thanks do ye give! (9)
And they say: "What! when we lie hidden and lost in the earth shall we indeed be in a creation renewed?" Nay they deny the meeting with their Lord! (10)
Say: "The Angel of Death put in charge of you will (duly) take your souls: then shall ye be brought back to your Lord." (11)
If only thou couldst see when the guilty ones will bend low their heads before their Lord (saying:) "Our Lord! We have seen and we have heard: now then send us back (to the world): we will work righteousness: for we do indeed (now) believe." (12)
If We had so willed We could certainly have brought every soul its true guidance: but the Word from Me will come true. "I will fill Hell with Jinns and men
all together." (13)
"Taste ye then for ye forgot the meeting of this day of yours and We too will forget you taste ye the Penalty of Eternity for your (evil) deeds!" (14)
Only those believe in Our Signs who when they are recited to them fall down in adoration and celebrate the praises of their Lord nor are they (ever) puffed up with pride. (15)
Their limbs do forsake their beds of sleep the while they call on their Lord in Fear and Hope: and they spend (in charity) out of the sustenance which We have bestowed on them. (16)
Now no person knows what delights of the eye are kept hidden (in reserve) for them as a reward for their (good) Deeds. (17)
Is then the man who believes no better than the man who is rebellious and wicked? No equal are they. (18)
For those who believe and do righteous deeds are Gardens as hospitable homes for their (good) deeds. (19)
As to those who are rebellious and wicked their abode will be the Fire: every time they wish to get away therefrom they will be forced thereinto and it will be said to them: "taste ye the Penalty of the Fire the which ye were wont to reject as false. (20)
And indeed We will make them taste of the Penalty of this (life) prior to the supreme Penalty in order that they may (repent and) return. (21)
And who does more wrong than one to whom are recited the Signs
of his Lord and who then turns away therefrom? Verily from those who transgress We shall exact (Due) Retribution. (22)
We did indeed aforetime give the Book to Moses: be not then in doubt of its reaching (thee): and We made it a guide to the Children of Israel. (23)
And We appointed from among them Leaders giving guidance under Our command so long as they persevered with patience and continued to have faith in Our Signs. (24)
Verily thy Lord will judge between them on the Day of Judgement in the matters wherein they differ (among themselves). (25)
Does it not teach them a lesson how many generations We destroyed before them in whose dwellings they (now) go to and fro? Verily in that are Signs: do they not then listen? (26)
And do they not see that We do drive Rain to parched soil (bare of herbage) and produce therewith crops providing food for their cattle and themselves? Have they not the vision? (27)
They say: "When will this decision be if ye are telling the truth?" (28)
Say: "On the Day of Decision no profit will it be to Unbelievers if they (then) believe! Nor will they be granted a respite." (29)
So turn away from them and wait: they too are waiting. (30)
Au nom d'Allah, le Tout Miséricordieux, le Très Miséricordieux.
1. Alif, Lam, Mim.
2. La Révélation du Livres, nul doute là-dessus, émane du Seigneur de l'univers.
3. Diront-ils qu'il (Muhammad) l'a inventé? Ceci est, au contraire, la vérité
venant de ton Seigneur pour que tu avertisses un peuple à qui nul avertisseur avant toi n'est venu, afin qu'ils se guident.
4. Allah qui a créé en six jours les cieux et la terre, et ce qui est entre eux. Ensuite Il S'est établi ‹Istawa› sur le Trٍne. Vous n'avez, en dehors de Lui, ni allié ni intercesseur. Ne vous rappelez-vous donc pas?
5. Du ciel à la terre, Il administre l'affaire, laquelle ensuite monte vers Lui en un jour équivalant à mille ans de votre calcul.
6. C'est Lui le Connaisseur [des mondes] inconnus et visibles, le Puissant, le Miséricordieux,
7. qui a bien fait tout ce qu'Il a créé. Et Il a commencé la création de l'homme à partir de l'argile,
8. puis Il tira sa descendance d'une goutte d'eau vile [le sperme];
9. puis Il lui donna sa forme parfaite et lui insuffla de Son Esprit. Et Il vous a assigné l'ouïe, les yeux et le coeur. Que vous êtes peu reconnaissants!
10. Et ils disent: ‹Quand nous serons perdus dans la terre [sous forme de poussière], redeviendrons-nous une création nouvelle?› En outre, ils ne croient pas en la rencontre avec leur Seigneur.
11. Dis: ‹L'Ange de la mort qui est chargé de vous, vous fera mourir. Ensuite, vous serez ramenés vers Votre Seigneur›.
12. Si tu voyais alors les criminels [comparaître], têtes basses devant leur Seigneur! ‹Notre Seigneur, Nous avons vu et entendu, renvoie-nous donc afin que nous puissions faire du bien; nous croyons (maintenant) avec certitude›.
13. ‹Si Nous
voulions, Nous apporterions à chaque âme sa guidée. Mais la parole venant de Moi doit être réalisée: ‹J'emplirai l'Enfer de djinns et d'hommes réunis›.
14. ‹Goûtez donc! Pour avoir oublié la rencontre de votre jour que voici. Nous aussi Nous vous avons oubliés. Goûtez au châtiment éternel pour ce que vous faisiez›.
15. Seuls croient en Nos versets ceux qui, lorsqu'on les leur rappelle, tombent prosternés et, par des louanges à leur Seigneur, célèbrent Sa gloire et ne s'enflent pas d'orgueil.
16. Ils s'arrachent de leurs lits pour invoquer leur Seigneur, par crainte et espoir; et ils font largesse de ce que Nous Leur attribuons.
17. Aucun être ne sait ce qu'on a réservé pour eux comme réjouissance pour les yeux, en récompense de ce qu'ils oeuvraient!
18. Celui qui est croyant est-il comparable au pervers? (Non), ils ne sont point égaux.
19. Ceux qui croient et accomplissent les bonnes oeuvres, auront leur résidence dans les Jardins du Refuge, en récompense de ce qu'ils oeuvraient.
20. Et quant à ceux qui auront été pervers, leur refuge sera le Feu: toutes les fois qu'ils voudront en sortir, ils y seront ramenés, et on leur dira: ‹Goûtez au châtiment du Feu auquel vous refusiez de croire›.
21. Nous leur ferons certainement goûter au châtiment ici-bas, avant le grand châtiment afin qu'ils retournent (vers le chemin droit)!
22. Qui est plus injuste que celui à qui les versets d'Allah sont rappelés et qui ensuite s'en détourne? Nous nous vengerons certes des criminels.
23. Nous avons effectivement donné à
Moïse le Livre - ne sois donc pas en doute sur ta rencontre avec lui -, et l'avons assigné comme guide aux Enfants d'Israël.
24. Et Nous avons désigné parmi eux des dirigeants qui guidaient (les gens) par Notre ordre aussi longtemps qu'ils enduraient et croyaient fermement en Nos versets.
25. Ton Seigneur, c'est Lui qui décidera entre eux, au Jour de la Résurrection, de ce sur quoi ils divergeaient.
26. N'est-ce pas pour eux une indication le fait qu'avant eux, Nous ayons fait périr tant de générations dans les maisons desquelles ils marchent? Il y a en cela des preuves! N'écouteront-ils donc pas?
27. N'ont-ils pas vu que Nous poussons l'eau vers un sol aride, qu'ensuite Nous en faisons sortir une culture que consomment leurs bestiaux et eux-mêmes? Ne voient-ils donc pas?
28. Et ils disent: ‹A quand cette victoire, si vous êtes véridiques›?
29. Dis: ‹Le jour de la Victoire,, il sera inutile aux infidèles de croire! Et aucun délai ne leur sera donné›.
30. Eloigne-toi d'eux et attends. Eux aussi demeurent dans l'attente.
1. 'lm.
2. La revelación de la Escritura, exenta de dudas, procede del Señor del universo.
3. O dicen: «Él la ha inventado». ¡No! es la Verdad venida de tu Señor, para que adviertas a un pueblo al que no ha venido monitor alguno antes de ti. Quizás, así, sean bien dirigidos.
4. Alá es Quien ha creado los cielos, la tierra y lo que entre ellos está en seis días. Luego, se ha instalado en el Trono. Fuera
de É1, no tenéis amigo ni intercesor. ¿Es que no os dejaréis amonestar?
5. Él dispone en el cielo todo lo de la tierra. Luego, todo ascenderá a Él en un día equivalente en duración a mil años de los vuestros.
6. Tal es el Conocedor de lo oculto y de lo patente, el Poderoso, el Misericordioso,
7. Que ha hecho bien todo cuanto ha creado y ha comenzado la creación del hombre de arcilla
8. -luego, ha establecido su descendencia de una gota de líquido vil-;
9. luego, le ha dado forma armoniosa e infundido en él de Su Espíritu. Os ha dado el oído, la vista y el intelecto. ¡Qué poco agradecidos sois!
10. Dicen: «Cuando nos hayamos perdido en la tierra, ¿es verdad que se nos creará de nuevo?» No, no creen en el encuentro de su Señor.
11. Di: «El ángel de la muerte, encargado de vosotros, os llamara y, luego, seréis devueltos a vuestro Señor».
12. Si pudieras ver a los pecadores, cabizbajos ante su Señor: «¡Señor! ¡Hemos visto y oído! ¡Haznos volver para que hagamos obras buenas! ¡Estamos convencidos!»
13. Si hubiéramos querido, habríamos dirigido a cada uno. Pero se ha realizado Mi sentencia: «¡He de llenar la gehena de genios y de hombres, de todos ellos!»
14. ¡Gustad, pues, por haber olvidado que os llegaría este día! Nosotros también os hemos olvidado. ¡Gustad el castigo eterno por lo que habéis hecho!
15. Sólo creen en Nuestras aleyas quienes, al ser amonestados con ellas, caen al suelo en adoración
y glorifican a su Señor, sin mostrarse altivos.
16. Se alzan del lecho para invocar a su Señor con temor y anhelo y dan limosna de lo que les hemos proveído.
17. Nadie sabe la alegría reservada a ellos en retribución a sus obras.
18. ¿Es que el creyente es como el perverso? No son iguales.
19. Quienes crean y obren bien tendrán los jardines de la Morada como alojamiento en premio a sus obras.
20. Pero los que obren con perversidad tendrán el Fuego como morada. Siempre que quieran salir de él, serán devueltos a él y se les dirá:«¡Gustad el castigo del Fuego que desmentíais!»
21. Hemos de darles a gustar del castigo de aquí abajo antes del castigo mayor. Quizás, así, se conviertan.
22. ¿Hay alguien que sea más impío que quien, habiéndosele recordado los signos de su Señor, se desvía luego de ellos? Nos vengaremos de los pecadores.
23. Hemos dado a Moisés la Escritura -no dudes, pues, en encontrarle- e hicimos de ella dirección para los Hijos de Israel.
24. Elegimos de entre ellos a jefes que les dirigieran siguiendo Nuestra orden como premio por haber perseverado y por haber estado convencidos de Nuestros signos.
25. Tu Señor fallará entre ellos el día de la Resurrección sobre aquello en que discrepaban.
26. ¿Es que no les dice nada que hayamos hecho perecer a tantas generaciones precedentes, cuyas viviendas huellan ellos ahora? Ciertamente, hay en ello signos. ¿No oirán, pues?
27. ¿Es que no ven cómo conducimos el agua a la
tierra pelada y, gracias a ella, sacamos los cereales de que se alimentan sus rebaños y ellos mismos? ¿No verán, pues?
28. Y dicen: «¿Para cuándo ese fallo, si es verdad lo que decís?»
29. Di: «El día del fallo, la fe ya no aprovechará a los infieles y no les será dado esperar».
30. ¡Apártate, pues, de ellos y espera! ¡Ellos esperan!
Im Namen Allahs, des Gnنdigen, des Barmherzigen.
1. Alif Lلm Mيm.
2. Die Offenbarung des Buches ist vom Herrn der Welten, daran ist kein Zweifel.
3. Sagen sie: «Er hat es erdichtet»? Nein, es ist die Wahrheit von deinem Herrn, auf daك du ein Volk warnen mِgest, zu dem vor dir kein Warner gekommen ist, damit sie dem rechten Weg folgen mِgen.
4. Allah ist es, Der die Himmel und die Erde und alles, was zwischen den beiden ist, in sechs Zeiten schuf; dann setzte Er Sich auf den Thron. Ihr habt weder einen wahren Freund noch Fürsprecher auكer Ihm. Wollt ihr denn nicht ermahnt sein?
5. Er wird den Ratschluك vom Himmel zur Erde lenken, dann wird er wieder zu Ihm emporsteigen in einem Tage, dessen Lنnge tausend Jahre ist nach eurer Zeitrechnung.
6. Das ist der Kenner des Verborgenen und des Sichtbaren, der Allmنchtige, der Barmherzige,
7. Der alles vollkommen gemacht hat, was Er schuf. Und Er begann die Schِpfung des Menschen aus Ton.
8. Dann bildete Er seine Nachkommenschaft aus dem Auszug einer verنchtlichen Flüssigkeit.
9. Dann formte Er ihn und hauchte ihm von Seinem Geiste ein. Und Er
hat euch Ohren und Augen und Herzen gegeben. Aber wenig Dank wiكt ihr!
10. Und sie sprechen: «Wie! wenn wir in der Erde verloren sind, sollen wir dann in neuer Schِpfung sein?» Nein, vielmehr glauben sie an die Begegnung mit ihrem Herrn nicht.
11. Sprich: «Der Engel des Todes, der über euch eingesetzt ward, wird eure Seelen hinnehmen; zu eurem Herrn dann werdet ihr zurückgebracht.»
12. Kِnntest du nur sehen, wie die Schuldigen ihre Kِpfe hنngen lassen werden vor ihrem Herrn: «Unser Herr, nun haben wir gesehen und gehِrt, so sende uns zurück, daك wir Gutes tun; denn nun sind wir gewiك.»
13. Und hنtten Wir gewollt, Wir hنtten jedem seinen Weg zeigen kِnnen; jedoch Mein Wort ist wahr geworden: «Füllen will Ich die Hِlle mit Dschinn und Menschen allzumal.»
14. So kostet (die Strafe), denn ihr vergaكt das Eintreffen dieses eures Tages. (Auch) Wir haben euch vergessen. Kostet denn die langdauernde Strafe um dessentwillen, was ihr zu tun pflegtet.
15. Nur jene glauben an Unsere Zeichen, die, wenn sie an sie gemahnt werden, anbetend niederfallen und das Lob ihres Herrn verkünden; und sie sind nicht hochmütig.
16. Ihre Seiten halten sich fern von (ihren) Betten; sie rufen ihren Herrn an in Furcht und Hoffnung und spenden von dem, was Wir ihnen gegeben haben.
17. Doch niemand weiك, was für Augenweide für sie verborgen ist als Lohn für ihre Taten.
18. Ist wohl jener, der glنubig ist, dem gleich, der ungehorsam ist? Sie sind nicht gleichen Rangs.
19. Jene, die glauben und gute Werke tun,
sie werden Gنrten der Heimstatt haben als eine Ergِtzung für das, was sie getan.
20. Jene aber, die ungehorsam sind - ihre Wohnstatt wird das Feuer sein. Sooft sie daraus entfliehen mِchten, werden sie wieder dahin zurückgetrieben werden, und es wird zu ihnen gesprochen werden: «Kostet nun die Strafe des Feuers, die ihr zu leugnen pflegtet!»
21. Wahrlich, Wir werden sie von der nنheren Strafe (hienieden) kosten lassen vor der grِكeren Strafe, ob sie sich vielleicht doch noch bekehren.
22. Und wer verübt نrgeren Frevel als jener, der an die Zeichen seines Herrn gemahnt wird und sich dann doch davon abwendet? Wahrlich, Wir werden die Sünder stren bestrafen.
23. Ganz gewiك gaben Wir Moses das Buch - sei darum nicht im Zweifel darüber, daك auch du es bekommst -, und Wir machten es Zu einer Führung für die Kinder Israels.
24. Und Wir erweckten Führer aus ihrer Mitte, die (das Volk) leiteten nach Unserem Gebot, weil sie standhaft waren und fest an Unsere Zeichen glaubten.
25. Wahrlich, dein Herr wird richten zwischen ihnen am Tage der Auferstehung über das, worin sie uneinig sind.
26. Ist ihnen nicht klar, wie so manches Geschlecht Wir schon vor ihnen vernichtet haben, in deren Wohnstنtten sie nun wandeln? Hierin sind wahrlich Zeichen. Wollen sie also nicht hِren?
27. Haben sie nicht gesehen, daك Wir das Wasser treiben auf das dürre Land und dadurch Gewنchs hervorbringen, an dem ihr Vieh sich labt und sie selber auch? Wollen sie also nicht sehen?
28. Und sie sprechen: «Wann wird diese Entscheidung (stattfinden),
wenn ihr die Wahrheit redet?»
29. Sprich: «Am Tage der Entscheidung soll den Unglنubigen ihr Glaube nichts nützen, noch sollen sie Aufschub erlangen.»
30. So wende dich denn ab von ihnen und warte; auch sie warten.
In nome di Allah, il Compassionevole, il Misericordioso
1. Alif, Lâm, Mîm .
2. La rivelazione del Libro [proviene] senza alcun dubbio dal Signore dei mondi .
3. Diranno: "L'ha inventato"? E' invece una verità che [proviene] dal tuo Signore, affinché tu ammonisca un popolo a cui non giunse, prima di te, alcun ammonitore, affinché si lascino guidare.
4. Allah è Colui che ha creato in sei giorni i cieli e la terra e tutto ciò che vi è frammezzo, quindi Si è innalzato sul Trono. Al di fuori di Lui non avete alcun patrono o intercessore. Non ve ne ricorderete?
5. Dal cielo dirige le cose della terra e poi tutto risalirà a Lui, in un Giorno che sarà come mille anni del vostro contare.
6. Egli è Colui che conosce il palese e l'invisibile; è l'Eccelso, il Misericordioso;
7. è Colui che ha perfezionato ogni cosa creata e dall'argilla ha dato inizio alla creazione dell'uomo, XXXII Sura "As-Sajda"
8. quindi ha tratto la sua discendenza da una goccia d'acqua insignificante ;
9. quindi gli ha dato forma e ha insufflato in lui del Suo Spirito. Vi ha dato l'udito, gli occhi e i cuori. Quanto poco siete riconoscenti!
10. E dicono: « Quando saremo dispersi nella terra godremo di una nuova creazione?». E' che non credono all'incontro
con il loro Signore!
11. Di': « L'angelo della morte che si occuperà di voi, vi farà morire e poi sarete ricondotti al vostro Signore».
12. Se allora potessi vedere i malvagi, [dire col] capo chino davanti al loro Signore: « Nostro Signore, abbiamo visto e sentito, lasciaci tornare , sì che possiamo fare il bene; [ora] crediamo con certezza».
13. «Se avessimo voluto, avremmo dato ad ogni anima la sua direzione; si è invece compiuta la mia sentenza: "riempirò l'Inferno di uomini e di dèmoni insieme" .
14. Gustate allora [il castigo] per aver dimenticato l'incontro di questo Giorno. In verità [anche] Noi vi dimentichiamo. Gustate il castigo perpetuo per quello che avete fatto!».
15. In verità credono nei Nostri segni solo coloro che, quando vengono loro rammentati, si gettano in prosternazione, lodano il loro Signore rendendoGli gloria e non son tronfi di orgoglio.
16. Strappano i loro corpi dai letti per invocare il loro Signore, per timore e speranza , e sono generosi di quello che abbiamo loro concesso.
17. Nessuno conosce la gioia immensa che li attende, ricompensa per quello che avranno fatto.
18. Forse il credente è come l'empio? Non sono affatto uguali. XXXII Sura "As-Sajda"
19. Coloro che credono e compiono il bene saranno ospitati nei giardini del Rifugio , premio per quello che avranno fatto,
20. mentre coloro che saranno stati empi avranno per rifugio il fuoco. Ogni volta che vorranno uscirne vi saranno ricondotti e sarà detto loro: «Provate il castigo del fuoco che tacciavate di menzogna!».
21.
Daremo loro un castigo immediato prima del castigo più grande, affinché ritornino [sulla retta via] .
22. Chi è peggior ingiusto di colui che si distoglie dai segni di Allah dopo che gli sono stati ricordati? In verità ci vendicheremo dei trasgressori.
23. Già demmo il Libro a Mosè [dicendogli]: «Non dubitare circa il Suo incontro ». Ne facemmo una guida per i Figli di Israele.
24. E [finché] furono perseveranti e credettero con fermezza nei Nostri segni, scegliemmo tra loro dei capi che li dirigessero secondo il Nostro comando.
25. In verità il tuo Signore nel Giorno della Resurrezione giudicherà tra loro, a proposito delle loro divergenze.
26. Non è servito loro da lezione che prima di loro abbiamo fatto perire tante generazioni, nelle cui case [in rovina] si aggirano? In verità in ciò vi sono segni. Non ascolteranno dunque?
27. Non hanno visto come spingiamo l'acqua verso una terra arida, suscitando poi una vegetazione che nutre il loro bestiame e loro stessi? Non vedranno dunque?
28. E dicono: « Quando verrà questa vittoria , se siete veridici?»
29. Di': « Nel Giorno della Vittoria sarà vano il credere dei miscredenti! Non avranno alcun rinvio».
30. Allontanati dunque da loro, e aspetta. Anche loro aspetteranno!
Bo имя Aллaxa Милocтивoгo, Милocepднoгo!
1. Aлиф лaм мим.
2. Hиcпocлaниe книги, в кoтopoый нeт coмнeния, oт Гocпoдa миpoв.
3. Или oни cкaжyт: "Измыcлил oн eгo!" Дa, этo - иcтинa oт твoeгo Гocпoдa, чтoбы ты yвeщaл людeй, к кoтopым нe пpиxoдилo yвeщaтeля дo тeбя, - мoжeт быть, oни пoйдyт
пo пpямoмy пyти!
4. Aллax - тoт, кoтopый coтвopил нeбeca и зeмлю и тo, чтo мeждy ними, в шecть днeй, пoтoм yтвepдилcя нa тpoнe. Heт y вac пoмимo Heгo зaщитникa и зacтyпникa. Paзвe вы нe вcпoмнитe?
5. Oн pacпpeдeляeт Cвoe пoвeлeниe c нeбa нa зeмлю, пoтoм oнo вocxoдит к Heмy в нeкий дeнь, пpoтяжeниe кoтopoгo - тыcячa лeт, кaк вы cчитaeтe.
6. Этo - Вeдaющий cкpытoe и явнoe, Слaвный, Милocepдный,
7. кoтopый пpeкpacнo cдeлaл вcякyю вeщь, кoтopyю coтвopил, и нaчaл твopeниe чeлoвeкa из глины,
8. пoтoм cдeлaл пoтoмcтвo eгo из кaпли жaлкoй вoды,
9. пoтoм выpoвнял eгo и вдyл в нeгo oт Cвoeгo дyxa и ycтpoил вaм cлyx, зpeниe и cepдцa. Maлo вы блaгoдapны!
10. Oни cкaзaли: "Paзвe, кoгдa мы зaблyдимcя в зeмлe, - paзвe мы вoзникнeм в нoвoм coздaнии?" Дa, oни нe вepят вo вcтpeчy co cвoим Гocпoдoм!
11. Cкaжи: "Пpиeмлeт вaшy кoнчинy aнгeл cмepти, кoтopoмy вы пopyчeны, пoтoм вы к вaшeмy Гocпoдy бyдeтe вoзвpaщeны".
12. A ecли бы ты видeл, кaк гpeшники пoникaют cвoими глaзaми y cвoeгo Гocпoдa: "Гocпoди нaш, мы видeли и cлышaли - вepни жe нac, чтoбы мы мoгли твopить блaгoe! Mы вeдь yбeждeны в иcтиннocти".
13. Ecли бы Mы пoжeлaли, Mы бы вcякoй дyшe дaли пpямoй пyть, нo пpaвдивo былo cлoвo Moe: "Haпoлню Я гeeннy гeниями и людьми вмecтe!"
14. Bкycитe жe зa тo, чтo вы зaбыли пpo вcтpeчy этoгo вaшeгo дня! Mы вac зaбыли, и вкycитe нaкaзaниe вeчнocти зa тo, чтo вы твopили!
15. Beдь вepyют в Haши знaмeния тe, кoтopыe пpи нaпoминaнии o ниx пaдaют ниц и пpocлaвляют
cлaвy Гocпoдa cвoeгo. A caми oни нe пpeвoзнocятcя.
16. Иx бoкa oтклoняютcя oт иx лoж; oни взывaют к cвoeмy Гocпoдy co cтpaxoм и жeлaниeм и pacxoдyют из тoгo, чeм Mы иx нaдeлили.
17. He вeдaeт дyшa, чтo cкpытo для ниx из ycлaды глaз в нaгpaдy зa тo, чтo oни твopили.
18. Heyжeли тoт, ктo вepyeт, пoдoбeн тoмy, ктo pacпyтeн? - нe paвны oни!
19. A тe, кoтopыe yвepoвaли и твopили блaгoe, для ниx caды - пpиcтaнищa, кaк пpeбывaниe зa тo, чтo oни дeлaли.
20. A тe, кoтopыe pacпyтcтвoвaли, иx пpиcтaнищe - oгoнь. Bcякий paз, кaк oни пoжeлaют выйти oттyдa, иx тyдa вoзвpaщaют и гoвopят им: "Bкycитe нaкaзaниe oгнeм, кoтopый вы cчитaли лoжью!"
21. И дaдим Mы вкycить им нaкaзaния ближaйшeгo, пoмимo нaкaзaния вeличaйшeгo, - мoжeт быть, oни вepнyтcя!
22. Kтo нecпpaвeдливee тoгo, кoмy нaпoмнили пpo знaмeния eгo Гocпoдa, a oн oтвpaтилcя oт ниx? Пoиcтинe, Mы гpeшникaм ищeм oтмщeния!
23. Boт Mы дaли Myce книгy - нe бyдь жe в coмнeнии o вcтpeчe c этим! - и cдeлaли ee pyкoвoдcтвoм для cынoв Иcpa'илa.
24. И cдeлaли Mы из ниx имaмoв, кoтopыe вeдyт пo Haшeмy пoвeлeнию, зa тo, чтo oни были тepпeливы и yвepeны в Haшиx знaмeнияx.
25. Пoиcтинe, Гocпoдь твoй paccyдит мeждy ними в дeнь вocкpeceния в тoм, в чeм oни paзнoглacили!
26. Paзвe нe paзъяcнил oн им, cкoлькo Mы пoгyбили дo ниx пoкoлeний; oни xoдят пo иx oбитaлищaм. Пoиcтинe, в этoм - знaмeния, paзвe oни нe пocлyшaют?
27. Paзвe oни нe видeли, чтo Mы гoним вoдy нa бecтpaвнyю зeмлю и вывoдим eю пoceв; oт нeгo
eдят и cкoты иx и oни caми. Paзвe oни нe видят?
28. И гoвopят oни: "Koгдa жe этo peшeниe, ecли вы гoвopитe пpaвдy?"
29. Cкaжи: "B дeнь peшeния нe пoмoжeт тeм, кoтopыe нe вepoвaли, иx вepa и нe бyдeт им oтcpoчки".
30. Oтвepниcь жe oт ниx и жди; вeдь и oни ждyт.
Rahman ve rahîm Allah adiyle.
1- Elif lâm mîm.
2- Bu kitap, âlemlerin Rabbi tarafndan indirilmi tir, hiç üphe yok bunda.
3- Yoksa, bunu o mu uyduruyor diyorlar? Hayr, o, gerçektir Rabbinden, senden ِnce, kendilerine bir korkutucu gelmemi olan topluluًu, doًru yolu bulsunlar diye korkutman için indirilmi tir.
4- ضyle bir Allah'tr ki gِkleri ve yeryüzünü ve ikisinin arasnda ne varsa hepsini alt günde yaratm tr da sonra ar a hâkim olmu tur; ondan ba ka ne bir dost ve yardmc var size, ne bir efâatçi; hâlâ m dü ünüp ًِüt almazsnz?
5- Gِkten yeredek her i i tedbîr eden odur, sonra o i e memûr olan melek, sizin say nza gِre miktar bin yl tutan bir günde, onun tapsna yükselip çkar.
6- ف te budur gizliyi de bilen, açktakini de bilen üstün ve hüküm ve hikmet sâhibi mâbut.
7- ضylesine mâbut ki her eyin yaratl n güzel ve tam yerinde yapm tr da insan da balçktan yaratmaya koyulmu tur.
8- Sonra onun soyunu, duru bir sudan, a aًlk bir su katresinden yaratm tr.
9- Sonra da onu tamamlam tr, ona kabiliyet vermi tir ve ona rûhundan üfürmü tür ve size kulak, gِzler ve gِnüller halketmi tir; ne de az ükredersiniz.
10- Ve dediler ki: Yeryüzüne kar p kaybolduktan sonra m yeniden yaratlacaًz? Hayr, onlar, Rablerine kavu acaklarn inkâr etmedeler.
11- De ki: Size memûr
olan ِlüm meleًi ِldürecek sizi, sonra da dِnüp Rabbinizin tapsna varacaksnz.
12- Rableri katnda ba larn eًerek Rabbimiz, gِrdük ve duyduk, artk bizi tekrar dünyâya dِndür de iyi i lerde bulunalm, gerçekten de adamakll inandk dedikleri zaman bir gِrsen mücrimleri.
13- Ve dileseydik herkesi doًru yola sevk ederdik ve fakat benden u sِz çkm tr, mukadderdir bu: Elbette cehennemi, bütün insanlarla, cinlerle dolduracaًm.
14- Tadn azâb, u güne ula acaًnz unuttuًunuzdan dolay, üphe etmeyin ki biz de unuttuk sizi ve tadn ebedî olarak azâb yaptklarnza kar lk.
15- آyetlerimize, ancak kendilerine anlp ًِüt verildiًi zaman yerlere kapanp secde edenler ve Rablerine hamd ederek onu tenzîh edenler ve hiç ululanmaya kalk mayanlar, inanrlar.
16- Yanlar, yatak nedir, gِrmez, korkarak, umarak Rablerini çaًrrlar ve kendilerini rzklandrdًmz eylerin bir ksmn yoksullara harcarlar.
17- Hiç kimsecik bilmez onlar için gِzleri aydnlatacak ne gizli eyler var; yaptklarna kar lk.
18- فnanan ki i, inançtan çkan ki iye benzer mi hiç? E it olmaz bunlar.
19- فnananlara ve iyi i lerde bulunanlaradr Me'vâ cennetleri, yaptklarna kar lk konuk olmak için.
20- Fakat buyruktan çkanlara gelince: Onlarn yurtlar ate tir; oradan çkmak istedikleri zaman tekrar atlrlar oraya ve onlara denir ki: Tadn yalanladًnz ate in azâbn.
21- Biz, belki dِnerler diye pek büyük azaptan ِnce de onlara yakn bir azâb tattracaًz mutlaka.
22- Kendisine Rabbinin delillerinden bir ksm anlp onlarla ًِüt verildikten sonra da onlardan yüz çevirenden daha zâlim kimdir ki? قüphe yok ki biz, mücrimlerden ِç alacaًz.
23- Ve andolsun ki Mûsâ'ya da kitap vermi tik, ona kavu acaًnda üphen olmasn ve biz, فsrailoًullarna o kitab, doًru yolu gِsteren bir rehber yapm tk.
24- Ve içlerinden, sabrettikleri takdîrde
onlar, emrimizle doًru yola sevkedecek rehberler tâyin etmi tik ve onlar, delillerimize adamakll inanm lard.
25- قüphe yok ki Rabbin, kyâmet gününde, ayrlًa dü tükleri eyler hakknda, aralarnda hükmedecek.
26- Onlar doًru yola sevketmez mi onlardan ِnce nice ümmetleri helâk etmemiz, onlarn yurtlarnda gezip durmadalar; üphe yok ki bunda deliller var elbet, hâlâ m i itmezler?
27- Gِrmediler mi ki biz, suyu, kurak ve çorak yerlere aktrz da o sayede hayvanlarnn ve kendilerinin yiyecekleri otlar bitiririz; hâlâ m gِrmezler?
28- Ve derler ki: Doًru sِylüyorsanz ne vakit olacak bu fetih?
29- De ki: Fetih günü, kâfir olanlar imana gelseler de faydas yok ve onlara mühlet de verilmeyecek.
30- Artk yüz çevir onlardan ve bekle; üphe yok ki onlar da beklemedeler.
Mərhəmətli, rəhmli Allahın adı ilə!
1. Əlif, Lam, Mim!
2. Kitabın (Qur'anın) aləmlərin Rəbbi tərəfindən nazil edilməsində heç bir şəkk-şübhə yoxdur!
3. Yoxsa (müşriklər): "(Muhəmməd) onu özündən uydurmuşdur!" - deyirlər. Xeyr, o səndən əvvəl peyğəmbər göndərilməmiş bir qövmü (Allahın əzabı ilə) qorxutmağın üçün Rəbbindən (nazil) olan bir haqdır. Bəlkə, doğru yola yönələlər!
4. Göyləri, yeri və onların arasındakıları altı gündə xəlq edən, sonra ərşi yaradıb hökmü altına alan (ərşdə bərqərar olan) Allahdır. Sizin Ondan başqa heç bir haminiz və şəfaət (əzabı dəf) edəniniz yoxdur. Məgər öyüd-nəsihət qəbul etməyəcəksiniz?
5. O, göydən yerə qədər olan bütün işləri idarə edir. Sonra (həmin işlər) sizin saydığınızın (dünya ilinin) min ilinə bərabər olan bir gündə (qiyamət günündə) Ona doğru (Allahın dərgahına) yüksələr.
6. O, qeybi də, aşkarı da biləndir, yenilməz qüvvət sahibi, mərhəmət sahibidir!
7. O, yaratdığı hər şeyi gözəl yaratdı, insanı (Adəmi)
yaratmağa palçıqdan başladı.
8. Sonra onun nəslini nütfədən - bir qətrə zəif (dəyərsiz) sudan əmələ gətirdi.
9. Sonra onu düzəldib insan şəklinə saldı və ona öz ruhundan (özünün yaratdığı ruhdan) üfürdü (həyat verdi). O sizə göz, qulaq və ürək verdi. Siz (bu ne'mətlərə) az şükür edirsiniz!
10. (Axirətə inanmayanlar) dedilər: "Məgər biz torpağa qarışıb yox olandan sonra yenidənmi yaradılacağıq?" Bəli, onlar Rəbbi ilə qarşılaşacaqlarını (qiyamət günü dirilib haqq-hesab üçün Allahın hüzurunda duracaqlarını) inkar edən kəslərdir!
11. (Ya Rəsulum!) De: "Sizə müvəkkil olan ölüm mələyi (Əzrail) canınızı alacaqdır. Sonra da (qiyamət günü) Rəbbinizin hüzuruna qaytarılacaqsınız!"
12. (Ya Rəsulum!) Kaş günahları öz Rəbbinin hüzurunda (günahlarından utanaraq) başlarını aşağı dikib: "Ey Rəbbimiz! (Dünyada yalan hesab etdiyimiz qiyaməti və onun əzabını) gördük, (peyğəmbərlərin doğru dediklərini, haqq olduqlarını Səndən) eşitdik. İndi bizi (dünyaya) qaytar ki, yaxşı iş görək. Biz (Sənin vəhdaniyyətinə) tam yəqinliklə inandıq!" - deyəndə görəydin!
13. Əgər Biz istəsəydik, hər kəsi doğru yola salardıq (imana müvəffəq edərdik). Lakin Mən: "Cəhənnəmi mütləq bütün (günahkar) cinlər və insanlarla dolduracağam!" sözünü gerçək olaraq demişəm! (Bizim bu hökmümüz labüddür. Bu sözün, bu hökmün doğruluğunu sübut etmək üçün əzəldən günahkar, kafir, yaxud müşrik olacağını bildiyimiz şəxsi doğru yola salmadıq. Cünki həmin şəxs Bizim ona bəxş etdiyimiz ağılla yaxşını pisdən ayırıb doğru yolu özü tutmalı idi. Dində heç bir məcburiyyət yoxdur!)
14. (Kafirlər Cəhənnəmə girdikdə Allah onlara belə buyurar: ) "Bu günə yetişəcəyinizi unutduğunuza görə indi dadın (əzabı)! Biz də sizi unutduq. (Cəhənnəmdə köməksiz buraxdır). Etdiyiniz əməllərin cəzası olaraq dadın əbədi əzabı!"
15. Bizim ayələrimizə ancaq ayələrimizlə öyüd-nəsihət olunduqları zaman səcdəyə qapananlar və təkəbbür
göstərməyərək Rəbbini həmd-səna ilə təqdis edənlər iman gətirərlər.
16. Onlar ibadət üçün yataqlarından qalxar (gecələr az yatar), qorxu və ümid içində (Allahın əzabından qorxaraq, mərhəmətinə ümid bəsləyərək) Rəbbinə dua edər və onlara verdiyimiz ruzilərdən (ehtiyacı olanlara) sərf edərlər.
17. Etdikləri əməllərin mükafatı olaraq (Allah dərgahında) onlar (mö'minlər) üçün göz oxşayan (onları sevindirəcək) nə cür ne'mətlər gizlənib saxlandığını heç kəs bilməz!
18. Məgər mö'min kimsə ilə (Allahın itaətindən çıxmış) fasiq eynidirmi?! Əlbəttə, onlar eyni ola bilməzlər!
19. İman gətirib yaxşı işlər görənləri etdikləri əməllər müqabilində qonaq qalacaqları (sakin olacaqları) Mə'va cənnətləri gözləyir. (Onlar orada Allahın əbədi qonaqları olacaqlar).
20. Fasiqlərə gəldikdə isə, onların məskəni cəhənnəm odudur. Onlar hər dəfə oddan çıxmaq istədikdə yenə ora qaytarılacaq və onlara: "Dadın yalan hesab etdiyiniz cəhənnəm odunun əzabını!" - deyiləcəkdir.
21. Biz ən böyük əzabdan (axirət əzabından) əvvəl onlara mütləq dünya əzabından daddıracağıq. Bəlkə, (tövbə edib düz yola) qayıdalar!
22. Rəbbinin ayələri ilə öyüd-nəsihət verildikdən sonra onlardan üz döndərən kəsdən daha zalım kim ola bilər?! Biz, şübhəsiz ki, onlardan intiqam alacağıq!
23. Biz Musaya kitab (Tövrat) vermişdik. (Ya Rəsulum!) Sən onunla (Musa ilə) görüşəcəyinə şübhə etmə. (Peyğəmbər əleyhissəlam me'rac gecəsi Musa ilə görüşüb danışmışdı). Biz onu (Tövratı, yaxud Musanı) İsrail oğullarına doğru yol göstərən bir rəhbər etmişdik.
24. (Cətinliklərə) səbr etdikləri və ayələrimizə ürəkdən inandıqları üçün Biz onlardan (İsrail oğullarından) əmrimizlə (insanlara) haqq yolu göstərən rəhbərlər tə'yin etmişdik.
25. (Ya Rəsulum!) Həqiqətən, sənin Rəbbin onların (mö'minlərlə kafirlərin) arasında qiyamət günü ixtilafda olduqları (dini) məsələlər barədə hökm verəcəkdir!
26. Məgər onlar indi yurdlarında gəzib-dolaşdıqları özlərindən əvvəlki neçə-neçə nəsilləri (peyğəmbərlərini yalançı saydıqlarından
ötrü) məhv etdiyimizi görmürlərmi? Həqiqətən, bunda (Məkkə müşrikləri üçün) ibrətlər vardır. Məgər (haqqa) qulaq asmayacaqlar?
27. Məgər görmürlərmi ki, Biz quru yerə su göndərib onunla heyvanlarının və özlərinin yedikləri əkinlər (bitkilər, meyvələr) yetişdiririk? Məgər (bütün bunları öz gözləri ilə) görmürlər?
28. Onlar: "Əgər doğru danışanlardansınızsa, (bir xəbər verin görək) bu fəth (Məkkənin fəthi, Bədr vuruşu, yaxud qiyamət günü) nə vaxt olacaqdır? - deyə soruşarlar.
29. (Ya Rəsulum!) De: "Fəth günü kafirlərlə (sonrakı) imanı heç bir fayda verməz və onlara (tövbə etmək üçün) möhlət də verilməz!"
30. (Ya Rəsulum!) Artıq onlardan üz çevir və (Allahın onlara əzab verəcəyi günü) gözlə. Doğrusu, onlar da (sənin ölümünü, başına bir iş gələcəyini və ya sənə qələbə çalacaqlarını) gözləyirlər! (Lakin onlar sənə heç bir şey edə bilməzlər. Sən mütləq zəfər çalacaqsan, çünki Allah səninlədir!)
شروع خدا كا نام لے كر جو بڑا مہربان نہايت رحم والا ہے
1. الم
2. اس ميں كچھ شك نہيں كہ اس كتاب كا نازل كيا جانا تمام جہان كے پروردگار كي طرف سے ہے
3. كيا يہ لوگ يہ كہتے ہيں كہ پيغمبر نے اس كو از خود بنا ليا ہے (نہيں) بلكہ وہ تمہارے پروردگار كي طرف سے برحق ہے تاكہ تم ان لوگوں كو ہدايت كرو جن كے پاس تم سے پہلے كوئي ہدايت كرنے والا نہيں آيا تاكہ يہ رستے پر چليں
4. خدا ہي تو ہے جس نے آسمانوں اور زمين كو اور جو چيزيں ان دونوں ميں ہيں سب كو چھ دن ميں پيدا كيا پھر عرش پر جا ٹھہرا۔ اس كے سوا نہ تمہارا كوئي دوست ہے اور
نہ سفارش كرنے والا۔ كيا تم نصيحت نہيں پكڑتے؟
5. وہي آسمان سے زمين تك (كے) ہر كام كا انتظام كرتا ہے۔ پھر وہ ايك روز جس كي مقدار تمہارے شمار كے مطابق ہزار برس ہوگي۔ اس كي طرف صعود (اور رجوع) كرے گا
6. يہي تو پوشيدہ اور ظاہر كا جاننے والا (اور) غالب اور رحم والا (خدا) ہے
7. جس نے ہر چيز كو بہت اچھي طرح بنايا (يعني) اس كو پيدا كيا۔ اور انسان كي پيدائش كو مٹي سے شروع كيا
8. پھر اس كي نسل خلاصے سے (يعني) حقير پاني سے پيدا كي
9. پھر اُس كو درست كيا پھر اس ميں اپني( طرف سے) روح پھونكي اور تمہارے كان اور آنكھيں اور دل بنائے مگر تم بہت كم شكر كرتے ہو
10. اور كہنے لگے كہ جب ہم زمين ميں ملياميٹ ہوجائيں گے تو كيا ازسرنو پيدا ہوں گے۔ حقيقت يہ ہے كہ يہ لوگ اپنے پروردگار كے سامنے جانے ہي كے قائل نہيں
11. كہہ دو كہ موت كا فرشتہ جو تم پر مقرر كيا گيا ہے تمہاري روحيں قبض كر ليتا ہے پھر تم اپنے پروردگار كي طرف لوٹائے جاؤ گے
12. اور تم (تعجب كرو) جب ديكھو كہ گنہگار اپنے پروردگار كے سامنے سرجھكائے ہوں گے (اور كہيں گے كہ) اے ہمارے پروردگار ہم نے ديكھ ليا اور سن ليا تو ہم كو (دنيا ميں) واپس بھيج دے كہ نيك عمل كريں بيشك ہم يقين كرنے والے ہيں
13. اور اگر ہم چاہتے تو ہر شخص كو ہدايت دے ديتے۔ ليكن ميري طرف سے يہ بات قرار
پاچكي ہے كہ ميں دوزخ كو جنوں اور انسانوں سب سے بھردوں گا
14. سو (اب آگ كے) مزے چكھو اس لئے كہ تم نے اُس دن كے آنے كو بھلا ركھا تھا (آج) ہم بھي تمہيں بھلا ديں گے اور جو كام تم كرتے تھے اُن كي سزا ميں ہميشہ كے عذاب كے مزے چكھتے رہو
15. ہماري آيتوں پر تو وہي لوگ ايمان لاتے ہيں كہ جب اُن كو اُن سے نصيحت كي جاتي ہے تو سجدے ميں گرپڑتے اور اپنے پروردگار كي تعريف كے ساتھ تسبيح كرتے ہيں اور غرور نہيں كرتے
16. اُن كے پہلو بچھونوں سے الگ رہتے ہيں (اور) وہ اپنے پروردگار كو خوف اور اُميد سے پكارتے اور جو (مال) ہم نے اُن كو ديا ہے اس ميں سے خرچ كرتے ہيں
17. كوئي متنفس نہيں جانتا كہ اُن كے لئے كيسي آنكھوں كي ٹھنڈك چھپا كر ركھي گئي ہے۔ يہ ان اعمال كا صلہ ہے جو وہ كرتے تھے
18. بھلا جو مومن ہو وہ اس شخص كي طرح ہوسكتا ہے جو نافرمان ہو؟ دونوں برابر نہيں ہو سكتے
19. جو لوگ ايمان لائے اور نيك عمل كرتے رہے اُن كے (رہنے كے) لئے باغ ہيں يہ مہماني اُن كاموں كي جزا ہے جو وہ كرتے تھے
20. اور جنہوں نے نافرماني كي اُن كے رہنے كے لئے دوزخ ہے جب چاہيں گے كہ اس ميں سے نكل جائيں تو اس ميں لوٹا ديئے جائيں گے۔ اور اُن سے كہا جائے گا كہ جس دوزخ كے عذاب كو تم جھوٹ سمجھتے تھے اس كے مزے چكھو
21.
اور ہم اُن كو (قيامت كے) بڑے عذاب كے سوا عذاب دنيا كا بھي مزہ چكھائيں گے۔ شايد (ہماري طرف) لوٹ آئيں
22. اور اس شخص سے بڑھ كر ظالم كون جس كو اس كے پروردگار كي آيتوں سے نصيحت كي جائے تو وہ اُن سے منہ پھير لے۔ ہم گنہگاروں سے ضرور بدلہ لينے والے ہيں
23. اور ہم نے موسٰي كو كتاب دي تو تم اُن كے ملنے سے شك ميں نہ ہونا اور ہم نے اس (كتاب) كو (يا موسٰي كو) بني اسرائيل كے لئے( ذريعہ) ہدايت بنايا
24. اور ان ميں سے ہم نے پيشوا بنائے تھے جو ہمارے حكم سے ہدايت كيا كرتے تھے۔ جب وہ صبر كرتے تھے اور وہ ہماري آيتوں پر يقين ركھتے تھے
25. بلاشبہ تمہارا پروردگار ان ميں جن باتوں ميں وہ اختلاف كرتے تھے۔ قيامت كے روز فيصلہ كر دے گا
26. كيا اُن كو اس (امر )سے ہدايت نہ ہوئي كہ ہم نے اُن سے پہلے بہت سي اُمتوں كو جن كے مقامات سكونت ميں يہ چلتے پھرتے ہيں ہلاك كر ديا۔ بيشك اس ميں نشانياں ہيں۔ تو يہ سنتے كيوں نہيں
27. كيا اُنہوں نے نہيں ديكھا كہ ہم بنجر زمين كي طرف پاني رواں كرتے ہيں پھر اس سے كھيتي پيدا كرتے ہيں جس ميں سے ان كے چوپائے بھي كھاتے ہيں اور وہ خود بھي (كھاتے ہيں) تو يہ ديكھتے كيوں نہيں۔
28. اور كہتے ہيں اگر تم سچے ہو تو يہ فيصلہ كب ہوگا؟
29. كہہ دو كہ فيصلے كے دن كافروں كو ان كا ايمان لانا كچھ بھي
فائدہ نہ دے گا اور نہ اُن كو مہلت دي جائے گي
30. تو اُن سے منہ پھير لو اور انتظار كرو يہ بھي انتظار كر رہے ہيں
$ (1)
$ (2)
$ (3)
$ (4)
$ (5)
$ (6)
$ (7)
$ (8)
$ (9)
$ (10)
$ (11)
$ (12)
$ (13)
$ (14)
$ (15)
$ (16)
$ (17)
$ (18)
$ (19)
$ (20)
$ (21)
$ (22)
$ (23)
$ (24)
$ (25)
$ (26)
$ (27)
$ (28)
$ (29)
$ (30)
1. Bi navê Yezdanê Dilovan ê Dilovîn Ew (Yezdan ê ) ku (serektîya hemî berewan û bûyeran ) di destê wî dane, pîroz e. Û ewa bi xweber jî li ser hemî tiştan bi hêz e.
2. Ji bo ku ewa we bi ceribûn e; ka kîjan ji we karekî rindtir dike ewî mirin û jîn afirandî ye. Şixwa ewa bi xweber jî servahatê baxişkar e.
3. Ewî ezman bi heft ramaxê (wekîhev) afirandî ye (heryekê ji wan di şopa xwe da digere). Tu di afirandîna ( Yezdan ê ) dilovan da qe to alozîyê nabînî. Îdî tu çav bizvirîn e, ka qe tu (di afirandina wan da) tu alozîyekî di bînî?
4. Paşê tu bi car û car çav bizvirîne qe tu (tu alozî nabînî). Ewan çavanê bi bêzarî (ji dîtina kêmaî û alozîyan) bê umîd wê li bal te da bizvirin.
5. Bi sond ! me ezmanê cihanê bi sitêrkne wekî çiran çilwulok xemilandî ye. Me ewan sitêrkan ji bona Pelîdan xistin e kevir afîtok (sitêrkê rijok e). Me ji bona (Pelîdan ra) şapata doja hilopît amade kirîye.
6. Me ji bona wanê ku filetî ya Xuda yê xwe dikin şapata dojê (amade
kirîye). Ewa çiqa sikê êwran e !
7. Gava ewan di nava dojê da têne afîtinê, ewan ji dojê dengê zîqînîyê di behên (tu dibê qey ji hizkirina afîtinê) di hîre û ewa li sed hev da pêt davêj e.
8. Nêzîk dibe ku (ewa doja) ji hêrsa ji hev bi çire. Çiqa destek ji wan di nava (dojê da) têne afîtinê, zebanîyê (dojê) ji wan pirs kirîye, « Qe ji bona ew ra hişyarvanekî, ku (hûn ji vê dojê bi dana tirsandinê ) ne hatibû bal we ? »
9. Ewan (aha pisyar dane û) gotine, « erê ! bi sond, li bal me da hişyarvan hatibûn, lê me ewan dane derew dêrandinê, me ji wan ra (aha) gotibû, « Yezdan qe tu tişt ne hinartîye, hûn hey di wundabûneke mezin danin. »
10. (aha jî) gotibûne, « Şixwa heke me ji wan (hişyrvanan) bi bihîsta û me (ji gotinê wan) hiş hilda, em ne diketine nava hevrîne (agirê) hilopît. »
11. Îdî ewan (bi vênevê gotine), « erê ! me (evan gunehê hanênan) kirine. Îdî (tu dest ji wan berde) bi ra hevalê wî (agirê) hilopît bêne hêrandinê, dûr e (dilovanî ya Yezdan bi kebin).
12. Bi rastî ewanê, ku bi dizîka da ji Xuda yê xwe ditirsin hene ! ji bona wan ra baxişkirin û kiryeke mezin heye.
13. Hûn (gelî merivan !) axiftinan, çi veşêrin û çi eşkerke bikin (yek e). Loma tişta di singa da heye (Yezdan) pur pê dizane.
14. Ewa bi xweber bi hemî tiştê hûr (dizane û
) agahdar e, ça bi tişta (afirandîye)nizane ?
15. Ewê, ku zemîn ji bona we ra melûl kirîye heye ! ewa Yezdan e, îdî hûn di nav milê (zemîn da) bigerin û hûn ji rojîne wî bixun. Hey zivirandin li bal (Yezdan) dane.
16. Qey hûn ji wanê di ezmana da ewle dibin, ku ewan we di zemîn da nexne xarê? Gava (evan bi vên, ku we di zemîn da bixne xarê) zemîn heman diheje (hûn bixweber di zemîn da diçine xarê).
17. Yajî qeyy hûn ji wanê di zemîn da hene ewle dibin, ku ewan li ser we da bexûrê neşînin? Di nava wê baxûrê da kevirne, ku hûn bi wan bêne kuştinê hebin. Îdî hûnê di nêzîk da bizanin ka hîşyar ya mine bi tirsdanê, çane ?
18. Bi sond! Ewanê di berya wan da hebûne, hene ! ewan jî (Pêxemberne xwe) dabûne derewdêrandinê, îdî (tu mize bike) ka temtêla wanê,ku (digotin, Xuda) tuneye çane?
19. Maqey ewan li bal wan çûkne, ku li ser wan da ref girtine û baskê xwe diweşînin û req dikin, mêze nakin? Ewan (çûkan) di hewa da hey (Yezdan ê) dilovan digire. Loma bi rastî ewa hemî tiştîdibîne.
20. Qey ji pêştirê (Yezdan ê) dilovan, evan leşkerne wene hanênan wê we (ji şapata Yezdan) biparisînin? Bi rastî file di xapandinêdanin.
21. Qey heke(Yezdan) rojîna xwe ji we bide girtinê, evanê hanê wê ji we ra rojînan bidin? (Tu kes nikare bide!) lê ewan di înça xwe da tekoşînê dikin û (ji rastîyê) vedicinikin.
22. Maqey ewê, ku
deverû diçe, ewa li ser rîyaraste yan jî ewê li ser rîyarast diçe hatîye rîyarast?
23. (Muhemmed! Tu ji bona wan ra aha) bêje: “Ewê hûn afirindine heye! Ewa Yezdan e. Ewî ji bona we ra goh û çav û dil çêkirîye. Hûn çiqa hindik sipasî ya (wî) dikin!“
24. (Muhemmed! Tu ji bona wan ra aha jî) bêje: “ewê hûn di zemîn da çandine heye! Ewa (Yezdan e) hûnê li bal wî da bêne civandinê.“
25. Ewan ji te (aha dipirsin) û dibêjin: “heke hûn rastbêjin, ka danê wê (şapatê) kîngeye?“
26. Tu (pisyara wan aha bide) û bêje: “ zanîna wî danî hey li bal Yezdan e. Ez bi xweber jî hey hişyardarekî xwuyame.“
27. Îdî gava ewan (nabaweran) ewa (aşîta) di nêzîk da dîtine, rûyê wanê bûne file sikbûya (ji wan ra aha) hatîye gotinê: “ewa şapata we dixwest evaye.“
28. (Muhemmed! Tu ji bona wan ra aha) bêje: “hûn mêze bikin, heke Yezdan min û ewanê bi min ra teşqele bike, yan jî dilovanî ya xwe li me bike (em bi xweber qayîlin loma ewa Xuda yê me ye, lê gelo) îdî kê dikare filan ji şapata dilsoz biparêsîne?“
29. (Muhemmed! Tu ji bona wan ra aha jî) bêje: “parisvan hey (Yezdan ê) dilovan e, me bi wî bawer kirîyeû me xwe hispartîye wî, îdî hûnê di nêzîk da bizanin ka kîjan di rê wundabûna xûyadane.“
30. Tu (ji wan ra aha jî) bêje: “hûn mêze bikin; heke ava we di (zemîn da) here xarê û bimirçiqe, îdî gelo ji we
ra kîjan dikare aveke nexwuyaî bide zayînê bîne?“
Sesungguhnya Allah, hanya pada sisi-Nya sajalah pengetahuan tentang Hari Kiamat; dan Dia- lah Yang menurunkan hujan, dan mengetahui apa yang ada dalam rahim. Dan tiada seorang pun yang dapat mengetahui (dengan pasti) apa yang akan diusahakannya besok. Dan tiada seorang pun yang dapat mengetahui di bumi mana dia akan mati. Sesungguhnya Allah Maha Mengetahui lagi Maha Mengenal.(34)
Dengan menyebut nama Allah Yang Maha Pemurah lagi Maha Penyayang. (1)
Alif Laam Miim.(1) (2)
Turunnya Al Quran yang tidak ada keraguan padanya, (adalah) dari Tuhan semesta alam.(2) (3)
Tetapi mengapa mereka (orang kafir) mengatakan:" Dia Muhammad mengada- adakannya". Sebenarnya Al Quran itu adalah kebenaran (yang datang) dari Tuhanmu, agar kamu memberi peringatan kepada kaum yang belum datang kepada mereka orang yang memberi peringatan sebelum kamu; mudah- mudahan mereka mendapat petunjuk.(3) (4)
Allah- lah yang menciptakan langit dan bumi dan apa yang ada di antara keduanya dalam enam masa, kemudian Dia bersemayam di atas `arsy. Tidak ada bagi kamu selain daripada-Nya seorang penolong pun dan tidak (pula) seorang pemberi syafa`at. Maka apakah kamu tidak memperhatikan.(4) (5)
Dia mengatur urusan dari langit ke bumi, kemudian (urusan) itu naik kepada-Nya dalam satu hari yang kadarnya (lamanya) adalah seribu tahun menurut perhitunganmu.(5) (6)
Yang demikian itu ialah Tuhan Yang mengetahui yang gaib dan yang nyata, Yang Maha Perkasa lagi Maha Penyayang,(6) (7)
Yang membuat segala sesuatu yang Dia ciptakan sebaik- baiknya dan Yang memulai penciptaan manusia dari tanah.(7) (8)
Kemudian Dia menjadikan keturunannya dari saripati air yang hina (air mani).(8) (9)
Kemudian Dia
menyempurnakan dan meniupkan ke dalam (tubuh) nya roh (ciptaan)- Nya dan Dia menjadikan bagi kamu pendengaran, penglihatan dan hati; (tetapi) kamu sedikit sekali bersyukur.(9) (10)
Dan mereka berkata:" Apakah bila kami telah lenyap (hancur) di dalam tanah, kami benar- benar akan berada dalam ciptaan yang baru. Bahkan (sebenarnya) mereka ingkar akan menemui Tuhannya.(10) (11)
Katakanlah:" Malaikat maut yang diserahi untuk (mencabut nyawa) mu akan mematikan kamu; kemudian hanya kepada Tuhanmulah kamu akan dikembalikan.(11) (12)
Dan (alangkah ngerinya), jika sekiranya kamu melihat ketika orang- orang yang berdosa itu menundukkan kepalanya di hadapan Tuhannya, (mereka berkata):" Ya Tuhan kami, kami telah melihat dan mendengar, maka kembalikanlah kami (ke dunia), kami akan mengerjakan amal saleh, sesungguhnya kami adalah orang- orang yang yakin".(12) (13)
Dan kalau Kami menghendaki niscaya Kami akan berikan kepada tiap- tiap jiwa petunjuk (bagi) nya, akan tetapi telah tetaplah perkataan (ketetapan) dari padaku;" Sesungguhnya akan aku penuhi neraka jahanam itu dengan jin dan manusia bersama- sama.(13) (14)
Maka rasailah olehmu (siksa ini) disebabkan kamu melupakan akan pertemuan dengan harimu ini (Hari Kiamat); sesungguhnya Kami telah melupakan kamu(pula)dan rasakanlah siksa yang kekal, disebabkan apa yang selalu kamu kerjakan".(14) (15)
Sesungguhnya orang- orang yang beriman dengan ayat- ayat Kami, adalah orang- orang yang apabila diperingatkan dengan ayat- ayat (Kami) , mereka menyungkur sujud dan bertasbih serta memuji Tuhannya, sedang mereka tidak menyombongkan diri.(15) (16)
Lambung mereka jauh dari tempat tidurnya, sedang mereka berdoa kepada Tuhannya dengan rasa takut dan harap, dan mereka menafkahkan sebahagian dari rezeki yang Kami berikan kepada mereka.(16) (17)
Seorang pun tidak mengetahui apa
yang disembunyikan untuk mereka yaitu (bermacam- macam nikmat) yang menyedapkan pandangan mata sebagai balasan terhadap apa yang telah mereka kerjakan.(17) (18)
Maka apakah orang yang beriman seperti orang yang fasik (kafir) Mereka tidak sama.(18) (19)
Adapun orang- orang yang beriman dan mengerjakan amal- amal saleh, maka bagi mereka surga- surga tempat kediaman, sebagai pahala terhadap apa yang telah mereka kerjakan.(19) (20)
Dan adapun orang- orang yang fasik (kafir), maka tempat mereka adalah neraka. Setiap kali mereka hendak ke luar daripadanya, mereka dikembalikan (lagi) ke dalamnya dan dikatakan kepada mereka:" Rasakanlah siksa neraka yang dahulu kamu mendustakannya".(20) (21)
Dan sesungguhnya Kami merasakan kepada mereka sebahagian azab yang dekat (di dunia) sebelum azab yang lebih besar (di akhirat); mudah- mudahan mereka kembali (ke jalan yang benar).(21) (22)
Dan siapakah yang lebih lalim daripada orang yang telah diperingatkan dengan ayat- ayat Tuhannya, kemudian ia berpaling daripadanya Sesungguhnya Kami akan memberikan pembalasan kepada orang- orang yang berdosa.(22) (23)
Dan sesungguhnya telah Kami berikan kepada Musa Al Kitab (Taurat), maka janganlah kamu (Muhammad) ragu- ragu menerima (Al Quran itu) dan Kami jadikan Al Kitab (Taurat) itu petunjuk bagi Bani Israel.(23) (24)
Dan Kami jadikan di antara mereka itu pemimpin- pemimpin yang memberi petunjuk dengan perintah Kami ketika mereka sabar. Dan adalah mereka meyakini ayat- ayat Kami.(24) (25)
Sesungguhnya Tuhanmu Dialah yang memberikan keputusan di antara mereka pada Hari Kiamat tentang apa yang selalu mereka perselisihkan padanya.(25) (26)
Dan apakah tidak menjadi petunjuk bagi mereka, berapa banyak umat- umat sebelum mereka yang telah Kami binasakan sedangkan mereka sendiri berjalan di tempat-
tempat kediaman mereka itu. Sesungguhnya pada yang demikian itu terdapat tanda- tanda (kekuasaan Tuhan). Maka apakah mereka tidak mendengarkan (memperhatikan).(26) (27)
Dan apakah mereka tidak memperhatikan, bahwasanya Kami menghalau (awan yang mengandung) air ke bumi yang tandus, lalu Kami tumbuhkan dengan air hujan itu tanam- tanaman yang daripadanya (dapat) makan binatang- binatang ternak mereka dan mereka sendiri. Maka apakah mereka tidak memperhatikan.(27) (28)
Dan mereka bertanya:" Bilakah kemenangan itu (datang) jika kamu memang orang- orang yang benar".(28) (29)
Katakanlah:" Pada h ari kemenangan itu tidak berguna bagi orang- orang kafir iman mereka dan tidak(pula)mereka diberi tangguh."(29) (30)
Dengan nama Allah, Yang Maha Pemurah, lagi Maha Mengasihani
Alif, Laam Miim. (1)
Diturunkan Al-Quran ini, dengan tidak ada sebarang syak padanya, dari Tuhan yang memelihara dan mentadbirkan sekalian alam. (2)
(Orang-orang kafir tidak mengakui hakikat yang demikian) bahkan mereka mengatakan: "Dia lah (Muhammad) yang mengada-adakan Al-Quran menurut rekaannya". (Dakwaan mereka itu tidaklah benar) bahkan Al-Quran ialah perkara yang benar dari Tuhanmu (wahai Muhammad), supaya engkau memberi ingatan dan amaran kepada kaum (mu) yang telah lama tidak didatangi sebarang pemberi ingatan dan amaran sebelummu, semoga mereka beroleh hidayah petunjuk. (3)
Allah Tuhan yang menciptakan langit dan bumi serta segala yang ada di antara keduanya dalam enam masa, kemudian Ia bersemayam di atas Arasy; kamu tidak akan beroleh sebarang penolong dan pemberi syafaat selain dari Allah; oleh itu tidakkah kamu mahu insaf dan mengambil iktibar (untuk mencapai keredaanNya)? (4)
Allah mentadbirkan makhluk-makhlukNya; (bagi melaksanakan tadbirNya itu Ia menurunkan segala sebab dan peraturan) dari langit ke bumi; kemudian diangkat naik
kepada pengetahuanNya (segala yang berlaku dari perlaksanaan tadbirNya itu untuk dihakimiNya) pada suatu masa yang (dirasai oleh orang-orang yang bersalah) banyak bilangan tahunnya menurut hitungan masa kamu yang biasa. (5)
Yang demikian sifatnya ialah Tuhan yang mengetahui perkara-perkara yang ghaib dan yang nyata; Yang Maha Kuasa, lagi Maha Mengasihani; (6)
Yang menciptakan tiap-tiap sesuatu dengan sebaik-baiknya, dan dimulakanNya kejadian manusia berasal dari tanah; (7)
Kemudian Ia menjadikan keturunan manusia itu dari sejenis pati, iaitu dari air (benih) yang sedikit dipandang orang; (8)
Kemudian Ia menyempurnakan kejadiannya, serta meniupkan padanya: roh ciptaanNya. Dan Ia mengurniakan kepada kamu pendengaran dan penglihatan serta hati (akal fikiran), (supaya kamu bersyukur, tetapi) amatlah sedikit kamu bersyukur. (9)
Dan mereka (yang kafir) itu berkata: "Adakah apabila kami telah hilang lenyap dalam tanah, kami pula akan hidup semula dalam bentuk kejadian yang baharu? Betulkah demikian? " (Mereka bukan sahaja tidak percaya tentang hidup semula) bahkan mereka tidak percaya tentang pertemuan dengan Tuhannya. (10)
Katakanlah (wahai Muhammad); "Nyawa kamu akan diambil oleh Malikil Maut yang ditugaskan berbuat demikian ketika habis ajal kamu, kemudian kamu akan dikembalikan kepada Tuhan kamu (untuk menerima balasan)". (11)
Dan (sungguh ngeri) sekiranya engkau melihat ketika orang-orang yang berdosa itu menundukkan kepalanya di hadapan Tuhan mereka (dalam keadaan malu dan hina, sambil merayu): "Wahai Tuhan kami, kami telah melihat dan mendengar dengan sejelas-jelasnya (akan segala yang kami ingkari dahulu); maka kembalikanlah kami ke dunia supaya kami mengerjakan amal-amal yang baik; sesungguhnya kami sekarang telah yakin". (12)
Dan (bagi menolak rayuan itu Allah Taala berfirman): "Kalaulah Kami telah tetapkan persediaan
(memberikan hidayah petunjuk untuk beriman dan beramal soleh kepada tiap-tiap seorang dengan ketiadaan usaha dari masing-masing), nescaya Kami berikan kepada tiap-tiap seorang akan hidayah petunjuknya (sebelum masing-masing meninggal dunia, supaya tidak terkena azab di akhirat); tetapi telah tetap hukuman seksa dariKu: ` Demi sesungguhnya! Aku akan memenuhi neraka Jahannam dengan semua jin dan manusia (yang pada masa hidupnya tidak berusaha untuk beriman dan beramal soleh)". (13)
(Lalu dikatakan kepada mereka: "Oleh sebab kelalaian kamu) maka rasalah azab seksa kerana kamu melupai pertemuan hari kamu ini. Sesungguhnya Kami pun tidak hiraukan keselamatan kamu lagi; dan (dengan yang demikian) rasalah azab yang kekal dengan sebab apa yang kamu telah kerjakan". (14)
Sesungguhnya yang sebenar-benar beriman kepada ayat-ayat keterangan Kami hanyalah orang-orang yang apabila diberi peringatan dan pengajaran dengan ayat-ayat itu, mereka segera merebahkan diri sambil sujud (menandakan taat patuh), dan menggerakkan lidah dengan bertasbih serta memuji Tuhan mereka, dan mereka pula tidak bersikap sombong takbur. (15)
Mereka merenggangkan diri dari tempat tidur, (sedikit sangat tidur, kerana mengerjakan sembahyang tahajjud dan amal-amal soleh); mereka sentiasa berdoa kepada Tuhan mereka dengan perasaan takut (akan kemurkaanNya) serta dengan perasaan ingin memperolehi lagi (keredaanNya); dan mereka selalu pula mendermakan sebahagian dari apa yang Kami beri kepada mereka. (16)
Maka tidak ada seseorang pun yang mengetahui satu persatu persediaan yang telah dirahsiakan untuk mereka (dari segala jenis nikmat) yang amat indah dipandang dan mengembirakan, sebagai balasan bagi amal-amal soleh yang mereka telah kerjakan. (17)
(Jika demikian halnya) maka adakah orang yang beriman sama seperti orang yang fasik? Mereka tidaklah sama (dalam menerima
balasan). (18)
Adapun orang-orang yang beriman dan beramal soleh, maka mereka akan beroleh Syurga tempat tinggal yang tetap sebagai balasan bagi apa yang mereka telah kerjakan. (19)
Dan sebaliknya orang-orang yang fasik, maka tempat kediaman mereka ialah neraka; tiap-tiap kali mereka hendak keluar dari neraka itu, mereka dikembalikan kepadanya, serta dikatakan kepada mereka: "Rasalah azab neraka yang kamu sentiasa mendustakannya di dunia dahulu". (20)
Dan demi sesungguhnya, Kami akan merasakan mereka sedikit dari azab dunia sebelum azab yang besar (di akhirat kelak), supaya mereka rujuk kembali bertaubat. (21)
Dan tidaklah ada yang lebih zalim daripada orang yang diberi ingat dengan ayat-ayat Tuhannya, kemudian ia berpaling daripadanya (dan tetap mengingkarinya); sesungguhnya Kami tetap membalas. (22)
Dan demi sesungguhnya! Kami telah memberi kepada Nabi Musa Kitab Taurat (sebagaimana Kami berikan Al-Quran kepadamu wahai Muhammad), maka janganlah engkau ragu-ragu menyambut dan menerimanya; dan Kami jadikan Kitab Taurat itu hidayah penunjuk bagi kaum Bani Israil. (23)
Dan Kami jadikan dari kalangan mereka beberapa pemimpin, yang membimbing kaum masing-masing kepada hukum ugama Kami, selama mereka bersikap sabar (dalam menjalankan tugas itu) serta mereka tetap yakin akan ayat-ayat keterangan Kami. (24)
(Pertentangan di antara satu golongan dengan yang lain itu) sesungguhnya Tuhanmu sahajalah yang akan memutuskan hukumNya di antara mereka pada hari kiamat, mengenai apa yang mereka berselisihan padanya. (25)
Dan belumkah lagi ternyata kepada mereka (yang kafir itu): bahawa Kami telah binasakan berapa banyak dari kaum-kaum yang kufur ingkar dahulu daripada mereka, padahal mereka sekarang berulang-alik melalui tempat-tempat tinggal kaum-kaum itu? Sesungguhnya kebinasaan kaum-kaum itu mengandungi keterangan-keterangan (untuk mengambil iktibar);
oleh itu tidakkah mereka mahu mendengar (dan insaf)? (26)
Dan tidakkah mereka (yang tidak mahu taat dan bersyukur) itu melihat bahawasanya Kami mengarahkan turunnya hujan ke bumi yang kering kontang, lalu Kami tumbuhkan dengan air hujan itu tanaman-tanaman, yang daripadanya dimakan oleh binatang-binatang ternak mereka dan mereka sendiri? Maka mengapa mereka tidak mahu memerhati (semuanya itu supaya taat dan bersyukur)? (27)
Dan mereka bertanya: "Bilakah datangnya hari pembukaan bicara yang dikatakan itu jika betul kamu orang-orang yang benar?" (28)
Katakanlah (wahai Muhammad): "(Tidak perlu diketahui masa datangnya tetapi mesti dipercayai bahawa) pada hari pembukaan bicara itu, tidak ada gunanya lagi kepada orang-orang kafir kiranya mereka hendak beriman, dan mereka pula tidak akan diberi tempoh (berbuat demikian)". (29)
Oleh itu, janganlah engkau hiraukan mereka, dan tunggulah (kesudahan mereka), sesungguhnya mereka pun menunggu (kesudahanmu). (30)
Kwajina la Mwenyeezi Mungu, Mwingi wa rehema, Mwenye kurehemu
1. Alif Lam Myim
2. Uteremsho wa Kitabu kisicho shaka ndani yake, umetoka kwa Mola wa walimwengu.
3. Je, wanasema amekitunga mwenyewe? Bali hicho ni haki itokayo kwa Mola wako ili uwaonyeshe watu wasiofikiwa na Muonyaji kabla yako, huenda wataongoka.
4. Mwenyeezi Mungu ndiye aliyeziumba mbingu na ardhi na vilivyomo kati yake katika nyakati sita, kisha ukakamilika (uumbaji wake) katika Arshi. Nyinyi hamna mlinzi wala muombezi isipokuwa yeye tu, je, hamfikiri?
5. Hutengenezajambo toka mbinguni mpaka ardhini, kisha linapanda kwake siku ambayo kipimo chake ni miaka elfu mnayo tumia katika kuhesabu.
6. Huyo ndiye ajuaye mambo ya ghaibu na ya dhahiri, Mwenye nguvu, Mwenye kurehemu.
7. Ambaye ametengeneza umbo la kila kitu, na
akaanzisha umbo la mwanadamu kwa udongo.
8. Na akakifanya kizazi chake kwa mbegu ya maji yaliyo hafifu.
9. Kisha akamtengeneza na akampulizia roho yake, na akakujaalieni kusikia na kuona na nyoyo (za kufahamu) ni kidogo tu mnayoyashukuru.
10. Nao husema: Je, tutakapotoweka ardhini, kwa vyovyote tutarudishwa katika umbo jipya? Bali wao hawakubali kuwa watakutana na Mola wao.
11. Sema: Atakufisheni Malaika wa mauti aliyewakilishwa kwenu, kisha mtarejeshwa kwa Mola wenu.
12. Na ungeliwaona waovu wakiinamisha vichwa vyao mbele ya Mola wao (na kusema): Mola wetu! tumekwisha ona na tumekwisha sikia. basi turudishe, tutafanya vitendo vizuri, hakika (sasa) tumethibitisha.
13. Na tungelitaka, tungempa kila mtu muongozo wake, lakini imehakiki kauli iliyotoka kwangu. Kwa hakika nitaijaza Jahannam kwa wote hawa majinni na watu.
14. Basi onjeni (adhabu) kwa sababu ya kusahau mkutano wa siku yenu hii hakika sisi tutakusahauni, na onjeni adhabu yenye kudumu kwa yale mliyokuwa mkiyatenda.
15. Hakika wanaoziamini Aya zetu ni wale tu ambao wanapokumbushwa kwazo huanguka kusujudu na humtukuza Mola wao kwa kutaja sifa zake, nao hawatakabari.
16. Huachana mbavu zao kutoka vitandani, kumuomba Mola wao kwa khofu na tumaini, na hutoa katika yale tuliyowapa.
17. Nafsi yoyote haijui waliyofichiwa katika hayo yanayofurahisha macho, ni malipo ya yale waliyokuwa wakiyafanya.
18. Je Muumini anaweza kuwa sawa na yule aliye fasiqi? Hawawi sawa.
19. Ama wale walioamini na wakafanya vitendo vizuri, basi watakuwa nazo Busatani za makazi (mazuri) ndio pakufikia kwa waliyokuwa wakiyatenda.
20. Lakini wale waliofanya uovu, basi makazi yao ni Motoni, watakapotaka kutoka humo watarudishwa humo na wataambiwa: Onjeni adhabu ya Moto
ambayo mlikuwa mkikadhibisha.
21. Na kwa hakika tutawaonjesha adhabu hafifu kabla ya adhabu kubwa, labda watarejea.
22. Na ni nani dhalimu mkubwa kuliko yule anayekumbushwa Aya za Mola wake kisha huzikataa? Hakika sisi ni wenye kuchukua kisasi kwa waovu.
23. Na bila shaka tulimpa Musa Kitabu, basi usiwe na shaka kwa kukutana na Mwenyeezi Mungu, na tukakifanya muongozo kwa wana wa Israeli.
24. Na tukawafanva miongoni mwao maimamu wanaoongoza kwa amri yetu waliposubiri, na walikuwa wakiziyakinisha Aya zetu.
25. Hakika Mola wako ndiye atakayehukumu baina yao siku ya Kiyama katika yale waliyokuwa wakikhitilafiana.
26. Je, hayawaongozi (kuona) ni vizazi vingapi tuliviangamiza kabla yao vilivyokuwa vikitembea katika maskani yao? Bila shaka katika hayo mna mazingatio (makubwa) je, hawasikii?
27. Je, hawaoni ya kwamba tunayapeleka maji kwenye ardhi kame kisha kwa (maji) hayo tunaiotesha mimea wanayokula wanyama wao, na wao wenyewe, je, hawaoni?
28. Na wanasema: Ushindi huu utatokea lini ikiwa mnasema kweli?
29. Sema: Siku ya ushindi wale waliokufuru imani yao haitawafaa, wala hawatapewa muda wa kungoja.
30. Basi jiepushe nao, na ngoja, kwa hakika wao (pia) wanangoja.
صفحه ى 362
(32) سوره سجده مكى است و سى آيه دارد (30)
[سوره السجده (32): آيات 1 تا 14] صفحه ى 363
ترجمه آيات به نام خدايى كه رحمتى عالمگير و رحمتى خاص به مؤمنان دارد
الم (1).
نازل كردن اين كتاب كه شكى در آن نيست، از پروردگار جهانيان است (2).
مگر گويند آن را تزوير كرده؟ (نه) بلكه آن حق است، و از پروردگار تو است، تا گروهى را كه پيش از تو بيم رسان سويشان نيامده، بيم دهى، شايد هدايت يابند (3).
خدا آن
كسى است كه آسمانها و زمين را با هر چه ميان آنهاست به شش روز آفريد، سپس به عرش پرداخت، جز او سرپرست و شفيعى نداريد، چرا پند نمى گيريد؟ (4).
از آسمان گرفته تا زمين تدبير هر كار را مى كند، آن گاه در روزى كه اندازه اش هزار سال از آنهاست كه شما مى شماريد، (همه چيز) به سوى او بالا مى رود (5).
اين خدا داناى غيب و شهود، و عزيز و رحيم است (6).
همان كه خلقت همه چيز را نيكو كرده، و خلقت انسان را از گلى آغاز كرد (7).
و نژاد او را از مايه اى از آب پست قرار داد (8).
آن گاه وى را پرداخت، و از روح خويش در او بدميد، و براى شما گوش و ديدگان و دلها آفريد، اما شما چه كم سپاس مى داريد! (9).
گويند: چگونه وقتى در زمين گم شديم، دوباره در خلقتى تازه در خواهيم آمد؟ (اينها كه مى گويند همه بهانه است)، بلكه علت واقعى انكارشان اين است كه رفتن به پيشگاه پروردگار خود را منكرند (10).
بگو فرشته مرگ كه بر شما گماشته اند جانتان را مى گيرد، سپس به سوى پروردگارتان بازگشت خواهيد كرد (11).
اگر ببينى وقتى گنه كاران در پيشگاه پروردگارشان سرها به زير افكنده اند، (خواهى ديد كه مى گويند) پروردگار را ديديم و شنيديم، ما را بازگردان تا عمل شايسته كنيم، كه ما ديگر به يقين رسيديم (12).
اگر مى خواستيم همه كس را هدايت عطا مى كرديم، ولى اين سخن از من مقرر شده كه جهنم را از جنيان و آدميان جملگى پر مى كنم (13).
به سزاى آنكه ديدار اين روزتان را فراموش كرديد، عذاب بكشيد، كه ما نيز به فراموشيتان سپرديم، و به سزاى اعمالى كه
مى كرديد عذاب جاويد را تحمل كنيد (14). ______________________________________________________ صفحه ى 364
بيان آيات [اجمال مطالبى كه سوره مباركه سجده متضمن است
غرض اين سوره بيان مبدأ و معاد، و اقامه برهان بر اين مساله است، و نيز دفع شبهه هايى كه در باره اين دو مساله در دلها خلجان مى كند، و در ضمن به مساله نبوت و كتاب نيز اشاره مى نمايد، و امتيازى كه دو گروه مؤمنين حقيقى به آيات خدا، و فاسقان خارج از زى عبوديت، از يكديگر دارند بيان مى كند، و نيز به دسته اول وعده ثوابى مى دهد كه از تصور هر متصور بيرون است، و به دسته دوم وعيدى مى دهد، و به انتقام شديدى تهديد مى كند كه عبارت است از عذاب اليم و ابدى در قيامت، و عذابى كوچك تر از آن كه در دنيا به زودى خواهند چشيد، و در آخر، سوره را با تاكيد آن وعيد، و دستور به رسول خدا (ص) كه تو نيز منتظر باش آن چنان كه آنان منتظرند، ختم مى كند.
اين فهرست و اجمال مطالبى است كه در اين سوره آمده، و اين سوره در مكه نازل شده، مگر سه آيه آن كه بعضى «1» گفته اند در مدينه نازل شده است، و آن عبارت است از آيه" أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً" تا تمامى سه آيه.
آنچه در اين فصل از آيات سوره مورد بحث آورده ايم، فصل اول از آن فهرست را يعنى مساله مبدأ و معاد را متضمن است.
" الم تَنْزِيلُ الْكِتابِ لا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ" اين آيه در تقدير" هذا تنزيل الكتاب" بوده، يعنى اين تنزيل كتاب است، و كلمه" تنزيل" مصدر به معناى اسم مفعول
است، و اگر مصدر را اضافه به كتاب كرده، از باب اضافه صفت به موصوف است، و معنايش اين است كه اين همان كتاب نازل شده است، كه شكى در آن نيست.
در جمله" مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ" براعت استهلال به كار رفته، و براعت استهلال اين است كه در ابتداى كتاب يا نامه سخنى گفته شود كه به خواننده بفهماند در كتاب يا نامه چه چيزهايى آمده است.
در جمله مورد بحث نيز اين نكته بكار رفته، و به خواننده مى فهماند كه در اين سوره از وحدانيت خدا و معادى كه وثنيت بت پرست منكر آن است گفتگو شده، چون همانطور كه _______________
(1) روح المعانى، ج 21، ص 115. ______________________________________________________ صفحه ى 365
مكرر گفتيم، وثنى ها قائل به موجودى به نام رب العالمين نيستند، براى هر عالمى ربى قائلند، و رب همه آن رب ها را خدا مى دانند، و (خدا منزه و بزرگتر است از آنچه اينان مى گويند، و بسيار هم بزرگتر است).
" أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ ..."
كلمه" ام" به اصطلاح ادبى منقطعه است، كه معناى" بلكه" را مى دهد، و معنا را چنين مى كند: بلكه مى گويند قرآن را به خدا افتراء بسته، و از ناحيه خدا نيست، آن گاه سخن آنان را رد نموده، مى فرمايد:" بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ ...".
[مقصود از قومى كه پيش از پيامبر اسلام (صلّى الله عليه وآله وسلّم)، پيامبرى به سويشان فرستاده نشده بود (ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ)]
" لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ"- بعضى «1» از مفسرين گفته اند منظور از اين قوم، قريش است، چون هيچ پيغمبرى قبل
از آن جناب به سوى قريش گسيل نشده بود، به خلاف اقوام ديگر عرب، كه بعضى از پيغمبران به سوى ايشان مبعوث شده بودند، مانند خالد بن سنان عبسى، و حنظله، كه بنا به آنچه در روايات است دو تن از پيغمبران عرب 0 بودند.
بعضى «2» ديگر گفته اند: مراد از قوم مذكور، همه اهل فترت، يعنى مردم ما بين عيسى و محمد (ص) است، چون در اين فاصله زمانى، مردم از مساله دين و از وظائفى كه در قبال نعمت هاى الهى داشتند، و از آن غرض كه به خاطر آن خلق شده بودند، يعنى عبادت، به كلى غافل ماندند. ليكن اين تفسير صحيح نيست، براى اينكه معناى فترت اين است كه مدتى پيغمبر صاحب شريعت و كتاب مبعوث نشده باشد، كه اين مدت را مدت فترت مى نامند، و اما مدت مبعوث نشدن پيامبران بى شريعت، اولا فترت نيست، و ثانيا قبول نداريم كه ما بين عيسى و محمد (ع) چنين پيامبرانى نيامده باشند، با اينكه زمان فاصل بين آن دو پيامبر شش قرن بوده.
" لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ"- غايتى است براى ارسال رسول، اما نه غايتى حتمى، بلكه رجائى و احتمالى، (توضيح اينكه: هدايت يافتن قوم مذكور نتيجه و غايت رسالت رسول خدا (ص) است، اما نتيجه احتمالى، و لذا فرمود: شايد هدايت شوند، و آرزوى مذكور از خدا نيست، چون كسى آرزوى چيزى را مى كند كه از شدن و نشدن آن بى خبر باشد، و خدا منزه از بى خبرى است، بلكه آرزو قائم به مقام است، و يا قائم به مخاطب است، كه همان _______________
(1) كشاف، ج 3، ص 507. و مجمع البيان، ج 8،
ص 325.
(2) فخر رازى، ج 25، ص 167. ______________________________________________________ صفحه ى 366
رسول خدا (ص) باشد، و اين مطلب در نظائر جمله مورد بحث گذشت.
[استواء خداوند بر عرش كنايه از مقام تدبير موجودات بعد از خلقت آنها است
" اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ ... أَ فَلا تَتَذَكَّرُونَ" تفسير اين آيه در تفسير آيه" خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ ... ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ" «1» و در آياتى نظير آن گذشت، و نيز در گذشته گفتيم كه تعبير به استواء در عرش كنايه است از مقام تدبير موجودات، و به نظام در آوردن آنها، نظامى عام و پيوسته، كه حاكم بر همه آنها باشد، و به همين جهت كه كنايه از اين معنا است در اغلب مواردى كه اين تعبير آمده، دنبالش يكى از تدبيرها را به عنوان نمونه ذكر كرده، مثلا يك جا فرموده:" ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ" «2»، و در جاى ديگر فرموده:" ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ" «3» و جاى ديگر فرموده:
" ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ" «4» و نيز فرموده:" ذُو الْعَرْشِ الْمَجِيدُ فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ" «5».
و اگر بعد از خلقت آسمانها و زمين، مساله استواء بر عرش را ذكر كرده براى اين است كه سخن در اختصاص ربوبيت و الوهيت به خداى يگانه است، و در چنين مقامى صرف استناد خلقت به خداى تعالى، در باطل كردن عقيده بت پرستان كافى نبود، چون آنها منكر اين استناد نيستند، بلكه منكر استناد تدبير به خدا هستند، مى گويند تدبير عالم كه همان ربوبيت بوده باشد، كار خدايان ماست، در نتيجه الوهيت (استحقاق پرستش) نيز مختص به آن
خدايان است، و براى خدا تنها اين مى ماند كه رب آن ارباب و معبود آن معبودهاست. لذا لازم بود بعد از مساله خلقت، استواء بر عرش را هم بياورد، چون بين خلقت و تدبير ملازمه هست، يعنى يكى از ديگرى جدايى پذير نيست، لذا در آيه مورد بحث هر دو را ذكر كرد تا بفهماند پديد آرنده موجودات همان كسى است كه مدبر آنها است، پس همو به تنهايى رب و اله است، هم چنان كه به تنهايى خالق است.
و باز به همين جهت در آيه مورد بحث مانند آياتى كه به عنوان شاهد آورديم، بعد از ذكر استواء بر عرش نمونه اى از تدبير خدا را ذكر نموده و فرموده:
_______________
(1) سوره فرقان، آيه 59.
(2) سپس بر عرش مستولى شد و پوشيده مى گرداند به شب و روز را. سوره اعراف، آيه 54.
(3) سپس بر عرش مستولى گشت تا مساله امر را تدبير كند. سوره يونس، آيه 3.
(4) سپس بر عرش مستولى گشت، او مى داند كه چه چيزها در زمين فرو مى رود. سوره حديد، آيه 4.
(5) داراى عرشى عظيم الشان است، فعال است هر چه را كه اراده كند. سوره بروج، آيه 15 و 16. ______________________________________________________ صفحه ى 367
" ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفِيعٍ" چون ولايت و شفاعت نيز مانند استواء بر عرش از شؤون تدبير است.
" ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفِيعٍ"-" ولى" به معناى كسى است كه مالك تدبير امر چيزى باشد، و معلوم است كه امور ما و آن شؤونى كه قوام حيات ما به آنهاست قائم به هستى است، و محكوم و در
تحت تدبير نظام عامى است كه حاكم بر همه هستى است، و نيز محكوم به نظام خاصى است كه خود ما انسانها داريم، و نظام هر چه باشد چه عامش و چه خاصش از لوازم و خصوصياتى است كه خلقت هر چيزى دارد، و خلقت هم هر چه باشد مستند به خداى تعالى است، پس اوست كه خصوصيات هر موجودى و از آن جمله انسان را داده، و در نتيجه باز همو است كه براى انسان نظامى مخصوص به خودش، و نظامى عام مقرر كرده، پس او مدبر و ولى ماست، كه به امور ما رسيدگى نموده و شؤون ما را تدبير مى كند، همانطور كه ولى هر چيزى است، شريكى برايش نيست.
[تحليل معناى شفاعت و اينكه جز خداوند ولى و شفيعى نيست
و" شفيع"- بنا بر آنچه در مباحث شفاعت در جلد اول از اين كتاب گذشت- عبارت شد از كسى كه منظم به سببى ناقص شود، و سببيت ناقص را تكميل كند، پس شفاعت عبارت است از تتميم سبب ناقص در تاثيرش، و چون اين معنا را با اسباب و مسببات خارجى تطبيق كنيم، نتيجه اش اين مى شود كه هر يك از اسباب و شرايط عالم، شفيع يكديگرند، چون سببيت يكديگر را در تاثير تكميل مى كنند، هم چنان كه هر يك از ابر، باران، آفتاب، سايه، و امثال آن شفيع روييدنيها هستند، چون هر يك از نامبردگان سببيت ديگرى را تكميل مى كند.
حال مى گوييم، وقتى پديد آورنده اسباب، و اجزاى آنها، و ربط دهنده بين آنها، و مسببات، خداى سبحان باشد، پس خدا شفيع حقيقى است، كه نقص هر سبب را تكميل مى كند، پس شفيع واقعى
و حقيقى تنها خدا است، و غير از او شفيعى نيست.
به بيانى ديگر و دقيق تر اينكه: قبلا كه پيرامون اسماء حسنى بحث مى كرديم، (جلد هشتم)، گفتيم كه اسماء حسناى خداى تعالى واسطه هايى بين او و بين خلقش در رساندن فيض به ايشان هستند، مثلا خداى تعالى بدان جهت كه داراى اسم رازق، جواد، غنى، و رحيم است، به خلق خود رزق مى دهد، و بدان جهت كه شافى، معافى، رؤوف و رحيم است بيماران را شفا مى دهد، و بدان جهت كه شديد البطش، ذو انتقام و عزيز است، ستمكاران را هلاك مى كند، و همچنين هر فيضى را كه به خلق مى رساند، به وساطت يكى از اسماء حسنايش مى رساند. ______________________________________________________ صفحه ى 368
و بنا بر اين هيچ چيز از مخلوقات او كه وجودش مركب است نخواهى ديد، مگر آنكه در وجود آن، چند اسم از اسماء حسناى خدا دخالت و وساطت دارند، كه اين چند اسم بعضى ما فوق بعضى، و بعضى در عرض بعضى ديگرند، و هر اسمى از آن اسماء كه خصوصى تر است، واسطه است بين آن موجود، و بين آن اسمى كه اعم از خودش است، مثلا اسم شافى اخص از اسم رؤوف و رحيم است، چون او تنها مربوط به شفاى بيماران است، و آن دوى ديگر هم شامل بيماران مى شود، و هم غير آنان، و به همين جهت اسم شافى واسطه مى شود بين مريض، و بين اسم رؤوف و رحيم، باز اسم رحيم خصوصى تر از اسم قدير است، و به همين جهت واسطه مى شود ميان قدير و بيمار، و به همين منوال ساير اسماء.
و اين وساطت در حقيقت تتميم تاثير سبب در مسبب
است، و يا به عبارت ديگر نزديك كردن مسبب است به سبب، تا تاثير سبب به فعليت برسد، و از اين معنا نتيجه مى گيريم كه خدا شفيع مى شود با بعضى از اسماى خود، نزد بعضى ديگر، پس صحيح است كه به استعمال حقيقى گفته شود كه خدا شفيع است، و غير از او شفيعى نيست، (دقت بفرماييد).
[معناى ديگرى كه مفسرين براى جمله:" ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفِيعٍ" قائل شده اند و براى آن توجيهاتى كرده اند]
از آنچه گذشت معلوم و روشن شد كه ديگر هيچ اشكالى در اين اطلاق و استعمال نيست، و جا ندارد كسى اشكال كند كه چطور خدا شفيع مى شود نزد خودش، چون گفتيم حقيقت اين شفاعت وساطت يكى از صفات كريمه او بين شخص محتاج، و يكى ديگر از صفات اوست، هم چنان كه خود ما همه روزه پناه مى بريم به رحمت او از غضبش و يا پناه مى بريم به فضلش از عدلش، و رحمت و فضلش را شفيع قرار مى دهيم بين خود و بين غضب و عدل او، و اما اين معناى از شفاعت كه خدا براى كسى نزد غير خودش، شفيع شود البته به هيچ وجه صحيح نيست.
مفسرين براى اينكه همين معناى دوم به نظرشان نزديك تر رسيده، در تفسير آيه اختلاف كرده و حرفها زده اند:
بعضى «1» گفته اند: كلمه" دون" در جمله" ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفِيعٍ"، به معناى كلمه" عند- نزد" مى باشد، و جمله" من دونه" حال از ضمير" لكم" است، و معناى آيه اين است: شما در اين حال كه از خدا تجاوز كرده ايد (براى خدا شريك قائل شده ايد)، ديگر هيچ ولى
و شفيعى نداريد، و خلاصه مى خواهد بفرمايد نزد خدا شفيع و وليى ندارند.
_______________
(1) روح المعانى، ج 21، ص 120. ______________________________________________________ صفحه ى 369
ليكن اشكال اين تفسير اين است كه هر چند استعمال كلمه" دون" به معناى" عند" صحيح است، ليكن بودن كلمه" من" در آيه قرينه است بر اينكه" دون" به معناى" غير" است، و من دونه" به معناى" غير از خدا" است، نه نزد خدا، و مفهوم تجاوز را در تقدير گرفتن و ارجاع كلمه" من دونه" به" ما لكم عنده" بى معنا است.
بعضى «1» ديگر گفته اند: كلمه" شفيع" در آيه شريفه مجازا در معناى" ناصر" استعمال شده، و كلمه" دون" به معناى غير است، و جمله" من دونه" حال از ولى است، و معناى آيه اين است كه شما ولى و ناصرى غير از خدا نداريد، اشكال اين تفسير اين است كه بدون جهت مرتكب اين مجاز شده است.
بعضى «2» ديگر گفته اند: اطلاق شفيع در اينجا از قبيل مشاكله تقديرى است، يعنى روى فرض صحت كلام خصم، نظير او سخن بگويند، و در مقام ما چون مشركين- كه آيه در مقام انذار ايشان است- در باره بت هاى خود مى گفتند اينها شفيعان ما هستند، و معتقد بودند كه هر يك از آنها شفيع آنان در يك قسم حاجت است، معناى آيه اين مى شود كه بر فرض كه معبود، ولى و شفيع شما باشد، ولى شما غير از خدا ولى و شفيعى نداريد.
كه معبود، ولى و شفيع شما باشد، ولى شما غير از خدا ولى و شفيعى نداريد.
بعضى «3» ديگر گفته اند: كلمه" دون" به معناى" عند- نزد" است، ولى ضمير" من دونه" به عذاب بر مى گردد،
و معناى جمله اين است كه براى شما نزد عذاب خدا، وليى نيست، يعنى خويشاوندى كه به دردتان بخورد، و عذاب را از شما برگرداند، و نيز شفيعى كه سودى به حالتان بخشد نيست.
اشكال اين تفسير اين است كه برگرداندن ضمير به عذاب زورگويى و بى دليل حرف زدن است علاوه بر اين، اشكال ديگرى كه بر همه وجوهى كه نقل كرديم وارد است، اين است كه صاحبان اين وجوه از اين جهت خود را به زحمت انداخته اند كه فكر كرده اند وقتى خدا شفيع باشد آن كس كه نزد او شفاعت كند كيست؟ و خواننده عزيز متوجه شد كه با تحليلى كه كرديم، خداى تعالى هم شفيع است و هم شفاعت پذير.
" أَ فَلا تَتَذَكَّرُونَ"- اين استفهام توبيخى است، توبيخ بر اينكه تا كى مى خواهند متذكر
_______________
(1) روح المعانى، ج 21، ص 120. و مجمع البيان، ج 8، ص 326.
(2) فخر رازى، ج 25، ص 171.
(3) مجمع البيان، ج 8، ص 326. ______________________________________________________ صفحه ى 370
نشوند، و از ادله عقول روى بگردانند، و نفهمند كه ملك و تدبير هر دو از خداى سبحان است، و او يگانه معبود به حق است، و غير از او ولى و شفيعى ندارند، و شفاعتى كه براى آلهه خود قائلند خيالى بيش نيست.
[توضيح مفاد آيه:" يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ"]
" يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ" اين آيه تتميم بيان اين معنا است كه فرمود: تدبير امر موجودات قائم به خداى سبحان است، و اين خود قرينه است بر
اينكه مراد از كلمه" امر" در آيه، شان است، نه امر در مقابل نهى.
و كلمه" يدبر" از تدبير است، و تدبير از ماده" دبر" است كه به معناى دنباله و عقب چيزى است، و تدبير اين است كه چيزى را پشت سر چيزى قرار دهى، و يا دستورى را به دنبال ديگر قرار دهى، و در آيه مورد بحث برگشت مى كند به اينكه خداى تعالى وجود حوادث يكى پس از ديگرى را مانند سلسله زنجيرى كه پشت سرهم و متصل ما بين آسمان و زمين باشد قرار مى دهد، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:" وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ" «1» و نيز فرمود:" إِنَّا كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ" «2».
" ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ"- اين جمله از اين جهت كه بعد از جمله" يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ" قرار گرفته، خالى از اين اشعار نيست، كه كلمه" يدبر" معناى تنزيل را متضمن است، و معنايش اين است كه او تدبير امر مى كند، در حالى كه نازل كننده است، و يا او نازل كننده است در حالى كه مدبر است، از آسمان تا زمين را، و بعيد نيست منظور از اين امر همان امرى باشد كه در آيه" فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحى فِي كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها" «3» آمده است.
و در جمله" ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ" اشعار است به اينكه مراد از سماء مقام قربى است كه زمام همه امور بدانجا منتهى مى شود، نه آسمان كه به معناى جهت بالا و يا ناحيه اى از نواحى عالم جسمانى است، براى اينكه قبلا فرمود:" تدبير امر مى كند از آسمان
تا زمين" آن گاه _______________
(1) هيچ چيز نيست مگر آنكه خزينه هايش نزد ما است، و ما جز به اندازه معلوم نازل نمى كنيم.
سوره حجر، آيه 21.
(2) ما هر چيزى را با اندازه گيرى خلق كرده ايم. سوره قمر، آيه 49.
(3) پس در دو روز آسمانها را به هفت طبقه ساخت، و در هر آسمانى امرش را وحى كرد. سوره حم سجده، آيه 12. ______________________________________________________ صفحه ى 371
فرمود:" سپس به سوى او عروج مى كند"، پس معلوم مى شود عروج به سوى او از همان طريقى است كه از آن نازل شده، و در آيه غير از علوى كه به تعبير سماء آمده و پايينى كه از آن به ارض تعبير كرده، و نزول و عروج چيز ديگرى نيامده پس قهرا نزول از سماء و عروج به سوى خدا را مى فهماند كه مراد از سماء، مقام حضور است، كه تدبير امر از آن مقام صادر مى شود. و يا مراد اين است كه موطن و محل تدبير امور زمينى، آسمان است، و خدا كه محيط به هر چيز است تدبير زمين را از آن موطن نازل مى كند، كه البته اين معناى دوم به فهم نزديك تر است، چون جمله" وَ أَوْحى فِي كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها" با آن سازگارتر است.
" فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ"- معنايش چه به احتمال اول و چه دوم اين است كه خداى تعالى تدبير مذكور را در ظرفى انجام مى دهد كه اگر با مقدار حركت و حوادث زمينى تطبيق شود با هزار سال از سالهايى كه شما ساكنان زمين مى شماريد برابر مى گردد، چون مسلم است كه روز، شب، ماه و سالى كه ما مى شماريم بيشتر از عمر
خود زمين نيست.
و چون مراد از سماى عالم، قرب و حضور است، و اين عالم از حيطه زمان بيرون است، ناگزير مراد از آن، ظرفى خواهد بود كه اگر با مقدار حركت و حوادث زمينى تطبيق شود هزار سال از سالهايى كه ما مى شماريم خواهد شد.
و اما اينكه اين مقدار آيا مقدار نزول و مكث و عروج است يا مقدار نزول و عروج رويهم است، بدون مكث، و يا مقدار هر يك از اين دو است، و يا تنها مقدار خود عروج است، البته بنا بر اينكه كلمه" فى يوم" قيد باشد براى" يَعْرُجُ إِلَيْهِ" به تنهايى، احتمالاتى است كه آيه" تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ" «1» مؤيد احتمال اخير است، چون مدت مذكور را تنها مدت عروج معرفى مى كند.
آن گاه بنا بر فرضى كه ظرف هزار سال قيد عروج باشد، آيا منظور از عروج، مطلق عروج حوادث به سوى خدا است، يا تنها عروج آنها در روز قيامت است، و مقدار هزار سال هم طول مدت قيامت است، و اگر در آيه سوره معارج مقدار آن را پنجاه هزار سال خوانده، چون مربوط به كفار است، تا به خاطر كفرشان مشقت بيشترى بكشند، ممكن هم هست بگوييم مقدار هزار سال مربوط به يكى از مواقف روز قيامت است، و مقدار پنجاه هزار سال مقدار و طول مدت پنجاه موقف است.
از اين هم كه بگذريم احتمالات ديگرى در خصوص هزار سال است، كه آيا تحديدى _______________
(1) ملائكه و روح به سوى او بالا مى روند در روزى كه مقدارش پنجاه هزار سال است. سوره معارج، آيه 4. ______________________________________________________ صفحه ى
372
است حقيقى، و يا مراد صرف زياد جلوه دادن مدت است، هم چنان كه در آيه" يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ" «1» نيز منظور همين است، يعنى مى خواهد بفرمايد دوست مى دارند بسيار زياد عمر كنند، نه خصوص عدد هزار، ليكن اين احتمال از سياق آيه بعيد است.
به طورى كه ملاحظه فرموديد آيه شريفه احتمالهاى زيادى را تحمل مى كند، و با همه آنها مى سازد، و ليكن از همه آنها نزديك تر به ذهن اين است كه كلمه" فى يوم" قيد باشد براى" ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ" و مراد از روز عروج امر، يكى از پنجاه موقف از مواقف روز قيامت باشد (و خدا داناتر است).
" ذلِكَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ" تفسير مفردات اين آيه گذشت، و مناسبت اسماى سه گانه در آن، با اين مقام ظاهر است.
[اشاره به حقيقت حسن و بيان اينكه خلقت و حسن متلازمند (أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ) و زشتى و بدى ذاتى مخلوقات نيست
" الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ" راغب مى گويد: كلمه" حسن" عبارت است از هر چيزى كه بهجت آورد و انسان به سوى آن رغبت كند، و اين حالت سه قسم است، يكى اينكه چيزى مستحسن از جهت عقل باشد، يعنى عقل آن را نيكو بداند، دوم اينكه از نظر هواى نفس نيكو باشد، سوم از نظر حسى زيبا و نيكو باشد «2». البته اين تقسيمى است براى زيبايى از نظر ادراكات سه گانه انسان.
و حقيقت حسن عبارت است از سازگارى اجزاى هر چيز نسبت بهم، و سازگارى همه اجزاء با غرض و غايتى كه خارج از ذات آن است، بنا بر اين، زيبايى روى به معناى جور بودن و
سازگار بودن اجزاى صورت از چشم و ابرو و بينى و دهان و غيره است، و حسن عدالت سازگاريش با غرضى است كه از اجتماع مدنى منظور است، و آن به اين است كه در جامعه هر صاحب حقى به حق خود برسد، و همچنين است حسن هر چيز ديگر.
دقت در خلقت اشياء كه هر يك داراى اجزايى موافق و مناسب با يكديگر است، و اينكه مجموع آن اجزاء مجهز به وسايل رسيدن آن موجود به كمال و سعادت خويش است، و اينكه اين مجهز بودنش به نحوى است كه بهتر و كامل تر از آن تصور ندارد، اين معنا را دست مى دهد كه هر يك از موجودات فى نفسه و براى خودش داراى حسنى است، كه تمام تر و
_______________
(1) هر يك از ايشان دوست مى دارد هزار سال عمر كند. سوره بقره، آيه 96.
(2) مفردات راغب، ماده" حسن". ______________________________________________________ صفحه ى 373
كامل تر از آن براى آن موجود تصور نمى شود.
و اما اينكه مى بينيم موجودى زشت و ناپسند است، براى يكى از دو علت است، يا براى اين است كه آن موجود داراى عنوان عدمى است، كه بدى و ناپسندى اش مستند به آن عدم است، مانند ظلم ظالم و زناى زناكار، كه ظلم بدان جهت كه فعلى از افعال است زشت نيست، بلكه بدان جهت كه حقى را معدوم و باطل مى كند زشت است، و زنا بدان جهت كه عمل خارجى است و هزاران شرايط دست بدست هم داده تا آن عمل صورت خارجى بگيرد زشت نيست، چون صورت خارجى آن با صورت خارجى عمل نكاح مشترك است، بلكه زشتى اش بدين جهت است كه مخالف نهى شرعى، و يا مخالف
مصلحت اجتماعى است.
و يا براى اين است كه با موجودى ديگر مقايسه اش مى كنيم، و از راه مقايسه است كه زشتى و بدى عارضش مى شود، مثلا حنظل (هندوانه ابو جهل) خودش نه زشتى دارد و نه بدى، ولى وقتى با خربزه مقايسه اش مى كنيم، مى گوييم بد است، و يا مثلا خار كه در مقايسه با گل زشت و بد مى شود، و عقرب كه در مقايسه با انسان زشت و بد مى گردد، بدى و زشتى ذاتى آنها نيست، بلكه با مقايسه اش به چيز ديگر و سپس قياسش با طبيعت خودمان مى گوييم بد و ناگوار و زشت است، كه اين زشتى و بدى نيز در حقيقت به همان زشتى به معناى اول بر مى گردد. پس به هر حال هيچ موجودى بدان جهت كه موجود و مخلوق است متصف به بدى نمى شود، به دليل اينكه خداى تعالى خلقت هر موجودى را نيكو خوانده و فرموده:" الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ- خدايى كه هر چيزى را نيكو خلق كرده"، كه اگر اين فرمايش خدا را با فرمايش ديگرش كه فرموده:" اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ" «1» ضميمه كنيم، اين نتيجه به دست مى آيد كه اولا خلقت ملازم با حسن است، پس هر مخلوقى بدان جهت كه مخلوق است حسن و نيكو است.
و ثانيا هر زشت و بدى كه تصور كنيم مخلوق خدا نيست، البته بدى و زشتى اش مخلوق نيست، نه خودش، كه توضيحش گذشت. پس معصيت و نافرمانى و گناهان از آن جهت كه گناه و زشت و بدند مخلوق خدا نيستند، و بديها همه از ناحيه قياس پديد مى آيد.
[مراد از انسان در جمله:" وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ"]
" وَ بَدَأَ
خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ" مراد از انسان فرد فرد آدميان نيست، تا بگويى خلقت فرد فرد از گل نبوده، بلكه مراد
_______________
(1) خدا آفريدگار همه چيز است. سوره زمر، آيه 62. ______________________________________________________ صفحه ى 374
نوع آدمى است، مى خواهد بفرمايد: مبدأ پيدايش اين نوع گل بوده، كه همه افراد منتهى به وى مى شوند، و خلاصه تمامى افراد اين نوع از فردى پديد آمده اند كه او از گل خلق شده، چون فرزندانش از راه تناسل و تولد از پدر و مادر پديد آمده اند و مراد از آن فردى كه از گل خلق شده آدم و حوا (ع) است.
دليل گفتار ما اين است كه دنبال جمله مورد بحث مى فرمايد:" ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ"، يعنى سپس نسل او را از آبى بى مقدار خلق كرد، و اين تعبير مى فهماند كه منظور از مبدأ خلقت انسان، همان اولين فردى است كه از گل خلق شده، نه فرد فرد انسانها، كه از آبى بى مقدار خلق شده اند، تا معنا چنين شود كه خدا ابتداى انسانهاى مخلوق از آب بى مقدار را، از گل قرار داد. زيرا اگر مراد اين بود جا داشت بفرمايد:" ثم جعله سلاله من ماء مهين- سپس همان انسان را سلاله و خلاصه اى كرد از آبى خوار و بى مقدار"، و ديگر حاجت به ذكر نسل نبود، چون كلمه نسل به معناى ولادت و جدا شدن فرزند از پدر و مادر است، و مقابله بين" بدء خلق" و بين" نسل" به خوبى مى فهماند كه مراد از انسان نوع است، كه ابتداى خلقتش از گل، و نسلش از آب مهين است (دقت بفرماييد).
" ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ
سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ"- كلمه" سلالة" بطورى كه در مجمع البيان گفته «1» برگزيده و خلاصه اى است كه از چيزى ديگر گرفته شود، و نطفه مرد را سلالة گفته اند، چون از صلب او گرفته مى شود. و كلمه" مهين" از" هون" است كه به معناى ضعف و حقارت است. و كلمه" ثم" بعديت زمانى را مى رساند، و معناى جمله اين است كه: خداوند سپس ولادت انسان را از طريق جدا شدن و ولادت از خلاصه اى از آبى ضعيف يا حقير قرار داد.
" ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ"" تسويه" به معناى تصوير و هم تتميم عمل است. و در جمله" نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ" استعاره و كنايه گويى شده است، يعنى روح تشبيه شده به دم زدن و نفسى كه آدمى مى كشد و بر مى گرداند، و احيانا آن را در غير خود مى دمد و اضافه كلمه روح به ضميرى كه به خدا بر مى گردد اضافه تشريفى است، و معنايش" ثم نفخ فيه من روح شريف و منسوب اليه" مى باشد، يعنى سپس خدا از روحى شريف و منسوب به خودش در او دميد.
" وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا ما تَشْكُرُونَ" در اين جمله به نعمت ادراكهاى حسى، يعنى چشم و گوش، و ادراكهاى فكرى يعنى _______________
(1) مجمع البيان، ج 8، ص 327. ______________________________________________________ صفحه ى 375
قلب منت نهاده است، كه هم ادراكهاى جزئى و خيالى را شامل مى شود، و هم كلى و عقلى را.
" قَلِيلًا ما تَشْكُرُونَ"- يعنى شكر مى گزاريد، اما بسيار اندك، و اين خود اعتراضى است كه به جاى توبيخ و سرزنش به كار رفته، بعضى «1» از مفسرين گفته اند: جمله حاليه
است، و معناى آن اين است كه خدا براى شما چشم و گوش قرار داد، در حالى كه شما كم شكر مى گزاريد و به هر حال چه به گفته ما و چه به گفته آن مفسر، آيه شريفه در سياق گلايه و توبيخ است، و مى خواهد بدين وسيله مردم را به شكر وا بدارد.
قبل از آيه مورد بحث انسان غايب فرض شده بود، و درباره اش مى فرمود:" سپس او را تكميل كرد، و از روح خود در او دميد" و در جمله مورد بحث ناگهان روى سخن متوجه انسان شده، مى فرمايد:" و برايتان چشم، گوش و دل قرار داد" اين التفات از غيبت به خطاب جمع، براى اين است كه انعام الهى را كه شامل همه هست، تسجيل كند، تا به شكر خدا وادار شوند، چون مردم در اين باره يا قاصرند و يا مقصر.
[سخن كفار در مقام استبعاد معاد، و جواب به آن
" وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِي الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ" اين آيه، دليل منكرين قيامت را نقل مى كند، كه جز استبعاد اساسى ندارد، مراد از گم شدن در زمين به قول بعضى «2» از مفسرين ضايع شدن و ناپديد شدن است، هم چنان كه مى گويند:" ضلت النعمة" يعنى نعمت ضايع گشت، بعضى «3» ديگر گفته اند:" به معناى غايب و گم شدن است" و به هر حال، مراد كفار اين است كه آيا وقتى مرديم، و اجزاى بدنمان متلاشى گشت، و خاكش در زمين گم شد، به طورى كه ديگر اجزاى بدنمان از يكديگر تميز داده نشد، و چيزى از ما باقى نماند كه دوباره
خلق شويم، آيا دوباره خلق مى شويم و به همان صورت اول كه داشتيم بر مى گرديم؟
و معلوم است كه استفهامشان انكارى است، و مرادشان از خلقت جديد همان مساله بعث و معاد است.
جمله" بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ" اعراض از سخن ايشان است، كه مى گفتند:" آيا اگر در زمين گم شويم ..." گويا فرموده: كفار منكر خلقت جديد و قدرت ما بر آن نيستند، و بهانه ديگرى هم ندارند، بلكه تنها علت اين انكارشان اين است كه رجوع به سوى ما و لقاى ما را منكرند. و چون برگشت كلامشان به اين معنا بوده، پاسخشان را طورى داده كه دلالت به _______________
(1) مجمع البيان، ج 8، ص 328.
(2) روح المعانى، ج 21، ص 124.
(3) مجمع البيان، ج 8، ص 328. ______________________________________________________ صفحه ى 376
رجوع كند، و آن اين است كه:" قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ".
" قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ" كلمه" توفى" به معناى اين است كه چيزى را به طور كامل دريافت كنى، مانند توفى حق، و توفى قرض از بدهكار، كه معنايش تا دينار آخر حق و طلب را گرفتن است.
بعضى «1» از مفسرين گفته اند: معناى" مَلَكُ الْمَوْتِ موكل به شماست" اين است كه موكل به ميراندن و قبض روح شماست، ولى آيه شريفه مطلق است، و ظاهر اطلاقش اين است كه موكل بر اعم از ميراندن باشد.
و اگر در اين آيه قبض روح و توفى را به ملك الموت و در آيه" اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها" «2» به خدا نسبت داده، و در آيه" حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا" «3» به فرستادگان، و
در آيه" الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ" «4» به ملائكه نسبت داده، به خاطر اختلاف مراتب اسباب است، سبب نزديكتر به ميت ملائكه هستند، كه از طرف ملك الموت فرستاده مى شوند، و سبب دورتر از آنان خود ملك الموت است، كه ما فوق آنان است، و امر خداى تعالى را نخست او اجراء مى كند، و به ايشان دستور مى دهد، خداى تعالى هم ما فوق همه آنان و محيط بر آنان، سبب اعلاى ميراندن و مسبب الاسباب است، و اگر بخواهيم اين جريان را با مثلى مجسم سازيم، نظير عمل كتابت است كه هم به قلم نسبت مى دهيم و مى گوييم قلم خوب مى نويسد، و هم به دست و انگشتان نسبت مى دهيم و مى گوييم دست فلانى به نوشتن روان است، و هم به انسان نسبت مى دهيم و مى گوييم فلانى خوب مى نويسد.
" ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ"- اين رجوع همان است كه در آيه قبلى از آن به لقاى خدا تعبير كرده بود، و موطن و جاى آن روز قيامت است، كه بايد بعد از توفى و مردن انجام شود، و براى فهماندن اين بعديت تعبير به" ثم" كرد، كه تراخى و بعديت را مى رساند.
و به هر تقدير اين آيه پاسخى است از احتجاج كفار كه مى گفتند ما بعد از مردن در زمين گم مى شويم، و مى خواستند اين حرف را دليل بر نبودن معاد بگيرند، و معلوم است كه صرف اين كه ملك الموت انسانها را مى ميراند جواب از دليل ايشان نمى شود، باقى مى ماند
_______________
(1) مجمع البيان، ج 8، ص 328.
(2) خدا جانها را هنگام مردنش مى گيرد. سوره زمر، آيه 42.
(3) تا آنكه مرگ يكيشان برسد فرستادگان ما او را
مى ميرانند. سوره انعام، آيه 62.
(4) آنان كه در حالى ملائكه قبض روحشان مى كند كه ستمگر به خويشند. سوره نحل، آيه 28. ______________________________________________________ صفحه ى 377
جمله" ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ" و اين هم ادعايى است بى دليل، در مقابل ادعاى با دليل كفار،
[بيان اينكه مرگ انسان نابودى او نيست با توضيحى راجع به تجرد نفس
و كلام الهى منزه از اين گونه احتجاج است.
لذا مى گوييم خداى تعالى به رسول گرامى خود دستور داده كه در پاسخ از استبعاد ايشان به ايشان بگو كه حقيقت مرگ بطلان و نابود شدن انسان نيست، و شما انسانها در زمين گم نمى شويد، بلكه ملك الموت شما را بدون اينكه چيزى از شما كم شود، بطور كامل مى گيرد، (چون گفتيم كلمه توفى گرفتن بطور كامل را مى رساند)، و ارواح شما را از بدنهايتان بيرون مى كشد، به اين معنا كه علاقه شما را از بدنهايتان قطع مى كند.
و چون تمام حقيقت شما ارواح شماست، پس شما يعنى همان كسى كه كلمه" شما" خطاب به او است، (و يك عمر مى گفتيد من و شما)، بعد از مردن هم محفوظ و زنده ايد، و چيزى از شما گم نمى شود، آنچه گم مى شود و از حالى به حالى تغيير مى يابد، و از اول خلقتش دائما در تحول و دستخوش تغيير بود، بدنهاى شما بود نه شما، و شما بعد از مردن بدنها محفوظ مى مانيد، تا به سوى پروردگارتان مبعوث گشته و دوباره به بدنهايتان برگرديد «1».
با اين بيان دليل كفار بر نبودن معاد به كلى باطل مى شود، چه دليل آنان را طورى تقرير كنيم كه تنها استبعاد باشد، و يا طورى تقرير كنيم كه به صورت برهانى فلسفى
در آيد، يعنى بگوييم: بدن بعد از متلاشى شدن شخصيتش نيز نابود مى شود، يعنى آن خصوصياتى كه به خاطر آن، اين بدن زيد فرزند عمرو بود از بين مى رود، و اگر بخواهد دوباره موجود شود اعاده معدوم لازم مى آيد، و آن هم محال است.
اين صورت برهانى سخن كفار است، و آيه شريفه آن را باطل مى كند، چون گفتيم حقيقت انسان عبارت است از جان و روح و نفس او، كه با كلمه" من- تو" از آن حكايت مى كنيم، و روح آدمى غير از بدن اوست، و بدن در وجودش و شخصيتش تابع روح است، و روح با مردن متلاشى نمى شود و معدوم نمى گردد، بلكه در حيطه قدرت خداى تعالى محفوظ است، تا روزى كه اجازه بازگشت به بدن يافته و به سوى پروردگارش براى حساب و جزاء بر گردد، و با همان خصوصياتى كه خداى سبحان از آن خبر داده مبعوث شود.
_______________
(1) هم چنان كه اگر ديده باشيد كرم معروف به خاكشير كه در لجنزارها پيدا مى شود بعد از آنكه رشد كرد و به حد بلوغ رسيد دهان خود را روى آب باز نموده و خود به صورت پشه اى از جلد قبلى يعنى قالب كرمى در آمده به فضايى وسيع تر از لجن زار و پاك تر از آن پرواز مى كند با اين تفاوت كه روح در بدن آدمى و محدود به آن نيست بلكه متعلق و وابسته به آن است. (مترجم). ______________________________________________________ صفحه ى 378
پس از آنچه گذشت دو مطلب روشن گرديد، اول اينكه آيه" قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ ..." متصل است به آيه" أَ إِذا ضَلَلْنا فِي الْأَرْضِ ..."، و پاسخى است كه اشكال كفار را باطل، و شبهه
آنان را در باره معاد دفع مى كند.
ليكن بعضى از مفسرين كه كلمه" توفى" را به معناى مطلق ميراندن گرفته اند، و متوجه نكته اى كه در اين تعبير هست نشده اند و در تفسير آيه دچار اشكال شده، و در توجيه اتصال آن به آيه قبل دست و پا كرده اند، و توجيهى كرده اند كه عقل سليم پذيراى آن نيست و آن را نمى پسندد «1».
نكته دوم اينكه اين آيه از روشن ترين آيات قرآنى است كه دلالت بر تجرد نفس مى كند و مى فهماند كه نفس غير از بدن است، نه جزو آن است، و نه حالى از حالات آن.
" وَ لَوْ تَرى إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ"" نكس رؤس" به معناى سر به پايين انداختن است و مراد از مجرمين- به قرينه ذيل آيه- خصوص منكرين معاد است، و به همين جهت لام در آن خالى از معناى عهد نيست، در نتيجه اين معنا را به آيه مى دهد كه: اگر ببينى مجرمين مذكور و معهود را، كه منكر معاد بودند و مى گفتند:" أَ إِذا ضَلَلْنا فِي الْأَرْضِ ..."، چگونه سر به پايين انداخته اند ...
و اگر از قيامت تعبير كرد به" عِنْدَ رَبِّهِمْ- نزد پروردگارشان"، به اين منظور است كه در مقابل جمله قبلى يعنى جمله" بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ" قرار گيرد، و چنين معنا دهد:
همانهايى كه به لقاى پروردگارشان كافر بودند، در موقفى از لقاى پروردگارشان قرار خواهند گرفت، كه ديگر نتوانند لقاء را انكار كنند.
و اينكه مى گويند: پروردگارا ديديم و شنيديم، پس ما را برگردان كه عمل صالح كنيم، زيرا داراى ايمان و يقين شده ايم، به خاطر اين
است كه در آن روز حق برايشان آشكارا گشته، و اين معنا منكشف مى شود كه نجات تنها در ايمان و عمل صالح است، ايمان برايشان حاصل شده، درخواست رجوع مى كنند تا عمل صالح را نيز تامين نمايند، تا سبب نجاتشان كه گفتيم دو جزء است تمام و كامل بشود.
و معناى آيه اين است كه چه مى شد كه همين مجرمين منكر لقاء اللَّه را مى ديدى، كه چگونه سرها نزد پروردگارشان بزير افكنده و در موقفى از لقاء اللَّه قرار گرفته اند، كه موقف خوارى و ذلت و پشيمانى است، مى گويند: پروردگارا با دو چشم خود ديديم و با دو گوشمان _______________
(1) فخر رازى، ج 25، ص 175. ______________________________________________________ صفحه ى 379
حق را شنيديم و تسليم شديم، پس ما را برگردان تا عمل صالح هم انجام بدهيم، چون يقين برايمان حاصل شد.
و خلاصه معنا اين است كه تو امروز آنان را مى بينى كه منكر لقاى خدايند، اگر فردايشان را ببينى خواهى ديد كه خوارى و ذلت از هر سو احاطه شان كرده و سرها از شرم به زير افكنده اند، و به آنچه امروز منكرش هستند اعتراف مى كنند، و درخواست مى نمايند كه بدين جا برگردند، ولى هرگز برنخواهند گشت.
" وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها ... وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ" يعنى اگر مى خواستيم به هر كس چه مؤمن و چه كافر هدايتش را ارزانى بداريم، يعنى آن هدايتى كه مخصوص و مناسب شخص اوست بدهيم مى داديم.
البته منظور اين نيست كه همه را مجبور به هدايت كنيم، بلكه منظور اين است كه كافران را نيز مانند مؤمنين هدايت مى كنيم، تا به اختيار و اراده خود داراى هدايت شوند، همانطور كه مؤمنين با
اختيار و اراده خود داراى هدايت شدند، چون اگر پاى جبر در ميان آيد تكليف در دنيا و جزاء در آخرت به كلى باطل مى شود.
" وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ"- يعنى ليكن اينطور نخواستيم، چون در اين ميان قضايى است كه از سابق از ناحيه من رانده شده، قضايى حتمى، و آن اين است كه جهنم را از جن و انس پر كنم.
و اين قضاى حتمى سابق، همان است كه بعد از امتناع ابليس از سجده بر آدم، و سوگندش كه گفت:" فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ" «1» فرموده:
" فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ" «2».
و لازمه اين قضاء اين است كه به خاطر ظلمشان و فسقشان و خروجشان از زى عبوديت هدايتشان نكند، هم چنان كه باز خودش فرموده:" إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ" «3» و نيز فرموده:" وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ" «4»، و نيز آياتى ديگر.
_______________
(1) پس به عزتت سوگند كه همگى را گمراه مى كنم مگر بعضى از بندگانت كه مخلص باشند.
سوره ص، آيه 82 و 83.
(2) و اين قضاء را بطور حتم راند، كه پيروان ابليس را در عذاب جاودان در آورد. سوره ص، آيه 84.
(3) بدرستى كه خدا مردم ستمكار را هدايت نمى كند. سوره مائده، آيه 51.
(4) سوره توبه، آيه 80. ______________________________________________________ صفحه ى 380
" فَذُوقُوا بِما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا إِنَّا نَسِيناكُمْ ..."
اين جمله تفريع و نتيجه گيرى از جمله" وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي" است، يعنى چون چنين قضايى رانده شده، پس بچشيد ... و كلمه" نسيان" به معناى محو شدن صورت ذهنى
چيزى است از مركز و نيروى ذاكره، و گاهى كنايه مى شود از بى اعتنايى به امرى مهم، و همين معناى كنايى مورد نظر آيه است.
و معناى آيه اين است كه وقتى قضاى حتمى رانده شده كه پيروان ابليس عذاب را بچشند، پس شما نيز عذاب را بچشيد، به خاطر اينكه به لقاى چنين روزى بى اعتنايى كرديد، آن قدر كه حتى آن را انكار نموديد و عمل صالحى انجام نداديد، كه امروز پاداش نيكى بگيريد، چون ما نيز امروز به آنچه براى شما مهم است يعنى به سعادت و نجات شما بى اعتناييم.
جمله" وَ ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ" تاكيد و توضيح همان بيان سابق است، و مى فهماند چشيدن عذاب كه شما را بدان مامور نموديم، چشيدن عذاب دائمى است، و بى اعتناييتان به لقاى امروز (آخرت)، همان اعمال زشتى است كه مى كرديد.
بحث روايتى [(رواياتى در باره توفى ملك الموت و ...)]
در الدر المنثور است كه نحاس، از ابن عباس، روايت كرده كه گفت: سوره سجده در مكه نازل شده، مگر سه آيه آن كه از آيه" أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً" شروع شده است «1».
و نيز در همان كتاب آمده كه سعيد بن منصور، و ابن ابى شيبه از على (ع) روايت كرده اند كه گفت: عزائم (سجده هاى واجب قرآن) چهار است،" الم تنزيل، حم تنزيل، نجم، اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ" «2».
و در كتاب خصال از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: عزائم چهار است،" اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ، نجم، تنزيل سجده، حم سجده" «3».
باز در الدر المنثور است كه احمد، و طبرانى، از شريد بن سويد، روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا (ص)
مردى را ديد كه دامن خود را بلند گرفته، به وى _______________
(1 و 2) الدر المنثور، ج 5، ص 170 و 171.
(3) الخصال، ج 1، ص 252، ح 124. ______________________________________________________ صفحه ى 381
فرمود دامنت را جمع كن، عرضه داشت: يا رسول اللَّه (ص) من مبتلا به كژى پايم، دامن خود بلند كرده ام كه پيدا نباشد. فرمود: دامنت را جمع كن كه تمامى خلقهاى خدا نيكو است «1».
و در كتاب فقيه آمده كه شخصى از امام صادق (ع) از كلام خداى عز و جل پرسيد، كه مى فرمايد:" اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها" «2» و در جاى ديگر مى فرمايد:" قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ" «3»، و در جاى ديگر مى فرمايد:" الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ" «4» و نيز جاى ديگر مى فرمايد:" الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ" «5» و جاى ديگر مى فرمايد:" تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا" «6»، و نيز مى فرمايد:" وَ لَوْ تَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ" «7» با اينكه در يك ساعت در دنيا هزاران نفر كه عددشان را جز خدا كسى نمى داند مى ميرند، اين چگونه ممكن است كه ملائكه، و يا ملك الموت در آن واحد به قبض روح همه اينها برسد؟
امام (ع) در جواب فرمود: خداى تبارك و تعالى براى ملك الموت كاركنان و ياورانى از ملائكه قرار داده، كه او نسبت به آن اعوان به منزله فرمانده است، و هر يك را به ماموريتى مى فرستد، پس هم ملائكه قبض روح مى كنند، و هم خود ملك الموت، آن گاه خدا آن ارواح را از ملك الموت مى گيرد «8».
و در الدر المنثور است كه ابن ابى حاتم، و ابو الشيخ، از ابى جعفر محمد بن على روايت
كرده اند كه فرمود: رسول خدا (ص) به مردى از انصار وارد شد تا او را عيادت كند، ديد كه ملك الموت بالاى سر وى نشسته، پرسيد اى ملك الموت نسبت به رفيق ما مدارا كن، كه او مردى با ايمان است، ملك الموت عرضه داشت: اى محمد (ص) مژده كه من نسبت به هر مؤمنى مدارا مى كنم.
اى محمد (ص) بدان كه من بعد از آن كه روح آدميان را
_______________
(1) الدر المنثور، ج 5، ص 172.
(2) سوره زمر، آيه 52.
(3) سوره سجده، آيه 11.
(4) سوره نحل، آيه 32.
(5) سوره نحل، آيه 28.
(6) سوره انعام، آيه 61.
(7) سوره انفال، آيه 50.
(8) من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 82. ______________________________________________________ صفحه ى 382
قبض مى كنم، لحظه اى گوشه خانه مى ايستم، و مى گويم به خدا سوگند كه من هيچ گناهى ندارم، چون مامورم، و من بار ديگر، و بار ديگر به اين خانواده بر مى گردم، الحذر الحذر، و خداى تعالى هيچ اهل بيتى و كلوخى و مويى و كركى در خشكى و دريا خلق نكرده، مگر آنكه من در هر شبانه روز پنج نوبت آنها را از نظر مى گذرانم.
حتى من به صغير آنان و كبيرشان از خودشان آشناترم، و به خدا سوگند اى محمد من قادر نيستم كه حتى جان يك پشه را قبض كنم، مگر وقتى كه خداى تعالى مرا دستور قبض آن را بدهد «1».
و در تفسير قمى در ذيل آيه" وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها" معصوم (ع) فرمود: يعنى اگر بخواهيم همه را معصوم از گناه كنيم، مى توانيم «2».
مؤلف: مقام عصمت منافاتى با اختيار ندارد، و به همين جهت بين مضمون اين روايت و آنچه در
تفسير آيه گفتيم منافاتى نيست.
گفتارى در پيدايش انسان اولى [بررسى آنچه در قرآن در اين باره آمده است
در تفسير سوره نساء گفتارى در اين معنا گذشت، و گفتار ما در اينجا به منزله تكميل همان بحث است، در آنجا گفتيم كه آيات كريمه قرآن ظاهر قريب به صريح است در اينكه بشر موجود امروزى- كه ما افرادى از ايشانيم-، از طريق تناسل منتهى مى شوند به يك زن و شوهر معين، كه قرآن نام آن شوهر را آدم معرفى كرده، و نيز صريح است در اينكه اين اولين فرد بشر و همسرش از هيچ پدر و مادرى متولد نشده اند، بلكه از خاك يا گل يا لايه يا زمين، به اختلاف تعبيرات قرآن- خلق شده اند.
اين آن معنايى است كه آيات با ظهور قوى خود، آن را افاده مى كنند، چيزى كه هست ظهور آيات در اين معنا به حد صراحت نمى رسد، و نص در اين معنا نيست، تا نشود آن را تاويل كرد، از سوى ديگر، مساله از ضروريات دين هم نيست، تا منكر آن مرتد از دين باشد، بله ممكن است اين معنا را از ضروريات قرآن دانست، كه نسل حاضر بشر منتهى به مردى به نام آدم است.
_______________
(1) الدر المنثور، ج 5، ص 174.
(2) تفسير قمى، ج 2، ص 168. ______________________________________________________ صفحه ى 383
و اما آدم كيست؟ آيا مقصود از اين كلمه، آدم نوعى است؟ يعنى طبيعت انسانيت كه در همه افراد وجود دارد؟ و يا عده معدودى از افراد بشر است كه ريشه هاى انسانهاى امروز بوده اند؟ و يا فردى از جنس انسان است كه نامش آدم است؟، معلوم نيست.
و بنا بر اينكه فردى از نوع
انسان باشد آيا اين فرد متولد از نوعى ديگر از حيوانات مثلا ميمون بوده، و از طريق تطور انواع و پيدايش فردى كاملتر از فردى كامل، و فردى كامل از فردى ناقص، و همچنين ناقصى از ناقص تر، بوجود آمده؟
يا آنكه فرد نامبرده انسانى كامل و داراى كمال فكر بوده، كه از يك جفت انسان غير كامل و غير مجهز به جهاز تعقل، متولد شده است، و مبدأ ظهور و پيدايش نوع انسانهاى مجهز به تعقل و قابل تكليف شده؟
كه بشر موجود در عصر حاضر نوع كاملى از انسان باشد كه هر فرد آن منتهى شود به انسان اول، كه او نيز فردى كامل بوده به نام آدم، كه او از طريق تطور از نوع ديگرى از انسان متولد شده، كه آن نوع ناقص و فاقد عقل بوده، و همچنين آن نوع نيز منتهى شود به نوعى ديگر، و اين سير قهقرى در انواع حيوانات ادامه داشته باشد، تا در آخر منتهى شود به بسيطترين و ساده ترين حيوان، كه از هر حيوان ديگر ناقص تر باشد.
و به عكس اگر از آن حيوان ناقص و ساده شروع كنيم، لا يزال از ناقصى به كاملى، و از كاملى به كامل ترى برسيم، تا منتهى شويم به انسان، اما انسان بدون تعقل، و سپس از آن حيوان منتقل شويم به انسان كامل، كه تمامى اين انواع همه در يك سلسله قرار داشته، و بهم متصل و از يكدگر متولد شده باشند، بطورى كه آن حيوان ساده اى كه گفتيم، جد اعلاى انسان امروزى باشد.
و يا آنكه سلسله توالد و تناسلى كه فعلا در بين ما انسانها هست، پس از رسيدن به آدم
و همسرش منقطع شود، و آدم و همسرش از زمين تكون يافته باشند، و از مادر و پدرى متولد نشده باشند، هيچ يك از اين چند صورت ضرورى دين اسلام و قرآن كريم نيست.
و به هر تقدير ظاهر آيات قرآنى همين صورت اخير است، يعنى از ظاهر قرآن بر مى آيد كه نسل حاضر بشر منتهى به آدم و همسرش مى شود، و آدم و همسرش از پدر و مادرى متولد نشده، بلكه از زمين تكون يافته اند.
چيزى كه هست آيات قرآنى بيان نكرده كه چگونه آدم از زمين خلق شد، آيا در خلقت او علل و عوامل خارق العاده دست داشته؟ و آيا خلقتش به تكوين الهى آنى بوده، بدون اينكه مدتى طول كشيده باشد پس جسد ساخته شده از گل، مبدل به بدنى معمولى و عادى و ______________________________________________________ صفحه ى 384
داراى روح انسانى شده؟ و يا آنكه در زمانهايى طولانى اين دگرگونى صورت گرفته، و استعدادهايى يكى پس از ديگرى در او تبدل يافته، و نيز صورتهايى يكى پس از ديگرى به خود گرفته، تا آنكه استعدادش براى گرفتن روح انسانى به حد كمال رسيده، آن گاه آن روح در او دميده شده است، و كوتاه سخن نظير نطفه در رحم علل و شرايطى يكى پس از ديگرى در او اثر كرده است؟ هيچ يك از اين احتمالات در قرآن كريم نيامده.
تنها روشن ترين آيه اى كه در باره خلقت آدم در قرآن ديده مى شود آيه" إِنَّ مَثَلَ عِيسى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ" «1» است، چون اين آيه شريفه در پاسخ از احتجاج مسيحيان بر پسر بدون عيسى براى خدا نازل
شده، مسيحيان احتجاج مى كردند به اينكه او بدون پدرى از جنس انسانى، به دنيا آمده، و حال آنكه هر كس به دنيا بيايد از پدرى متولد مى شود، پس پدر عيسى بايد خدا باشد، آيه شريفه در پاسخ آنان مى فرمايد: صفت عيسى (ع) مانند صفت آدم است، كه خداى تعالى او را از خاك زمين خلق كرد، بدون اينكه پدرى داشته باشد، كه از نطفه او متولد شود، پس چرا مسيحيان نمى گويند آدم پسر خدا است.
و اگر مراد از خلقت از خاك، منتهى شدن خلقت آدم به خاك باشد، همانطور كه همه جانداران متولد از نطفه نيز خلقتشان منتهى به زمين مى شود، در اين صورت معناى آيه چنين مى شود كه: صفت عيسى كه پدر ندارد مانند صفت آدم است كه خلقتش منتهى به خاك مى شود، هم چنان كه همه مردم نيز چنينند.
و معلوم است كه در اين صورت ديگر آدم خصوصيتى ندارد، تا به خاطر آن عيساى بدون پدر را با وى مقايسه كنند، و در نتيجه آيه شريفه بى معنا مى شود، يعنى احتجاج عليه نصارى و پاسخ به دليل آنان نمى شود.
با اين بيان روشن مى گردد كه تمامى آيات قرآنى كه از خلقت آدم از تراب، و يا گل يا امثال آن خبر مى دهد، همه بر مدعاى ما دلالت مى كند، يعنى مى فهماند كه خلقت او آنى، و بدون گذشت زمان، و بدون پدر و مادر بوده، و گرنه همانطور كه گفتيم ديگر براى آدم خصوصيتى نمى ماند، كه تنها خلقت او را به رخ ما بكشد، و بفرمايد من او را از خاك يا گل خلق كرده ام، چون در اين صورت تمامى حيوانات و انسانها نيز خلقتشان
به گل و خاك منتهى مى شود.
_______________
(1) سوره آل عمران، آيه 59. ______________________________________________________ صفحه ى 385
پس اگر فرموده:" إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ" «1» و يا مى فرمايد:" وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ" «2».
همه دلالت دارد بر اينكه خلقت آدم با خلقت ساير افراد بشر و ساير جانداران فرق داشته است.
[نظريات و فرضيات مختلف در اين باره، از آن جمله فرضيه تطور انواع
و اما اينكه بعضى «3» گفته اند: مراد از آدم، آدم نوعى، يعنى جنس و طبيعت انسان خارجى است، كه در همه افراد هست، نه آدم شخصى، و مراد از اينكه افراد انسان بنى آدم هستند اين است كه افراد اين نوع زياد شده چون قيود زيادى منضم به آن گشته، و داستان داخل شدن آدم در بهشت، و سپس بيرون شدنش به اغواى شيطان، و نافرمانى كردن او، يك تمثيل تخيلى است، تا بفهماند اين نوع از جانداران فى نفسه چه مكانتى دارد، و چقدر مقرب درگاه خدا است، و وقتى دنبال هواى نفس را مى گيرد، و ابليس را اطاعت مى كند، تا چه پايه پايين مى آيد.
سخنى است كه با آيه سابق و ظواهر بسيارى از آيات قرآنى نمى سازد، از قبيل آيه" الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً" «4».
چون اگر مراد از نفس واحد (يك تن) آدم نوعى باشد، ديگر محلى براى فرض همسر براى او باقى نمى ماند، و از قبيل اين آيه است، آياتى كه مى رساند خدا او و همسرش را در بهشت داخل كرد، و آن دو با خوردن از آن درخت، خدا را نافرمانى كردند.
و به هر حال بايد ببينيم منشا اين
كه گفته اند مراد، آدم نوعى است، چيست؟ اصل اين حرف ناشى از اعتقاد به قديم بودن زمين، و انواع موجودات اصلى آن، و از آن جمله انسان است، كه قهرا افراد اين انواع اصلى، از دو طرف گذشته و آينده غير متناهى خواهند بود، يعنى از ازل انسانها بوده اند، و تا ابد نيز خواهند بود، و اصول علمى اين دعوى را بطور قطع باطل مى كند.
و اما اينكه بعضى گفته اند: نسل حاضر بشر منتهى مى شود به چند تن انسان، كه هر يك داراى رنگ مخصوصى بوده اند، يكى سرخ پوست، ديگرى زرد پوست، سومى سفيد
_______________
(1) من يك فرد بشر را از گل آفريدم. سوره ص، آيه 71.
(2) خلقت انسان را از گل آغاز كرد. سوره سجده، آيه 8.
(3) روح المعانى، ج 21، ص 123.
(4) او كسى است كه شما را از يك تن خلق كرد، و همسر آن يك تن را نيز از خود او قرار داد، و از آن دو تن مردان و زنان بسيارى منتشر كرد. سوره نساء، آيه 1. ______________________________________________________ صفحه ى 386
پوست، چهارمى سياه پوست، و چهار نژاد فعلى بشر منتهى مى شود به چهار زن و شوهر، و يا آنكه بعضى از اين نژادها قديمى، و بعضى ديگر بعدها پيدا شده اند، مانند نژاد سرخ و زرد، كه در آمريكا و استراليا پديد آمده اند.
اين سخن نيز باطل است، براى اينكه تمامى آيات قرآنى كه متعرض آغاز خلقت بشر است، نسل بشر حاضر را منتهى به يك زن و شوهر مى داند، حال چه اينكه مراد از آدم را، آدم شخصى بگيريم، و چه آدم نوعى و طبيعت آدم، و اما چهار زن و شوهر فرضيه اى است
كه به هيچ وجه آيات قرآنى با آن نمى سازد.
علاوه بر اين، چهار جفت بودن كه مبدأ پيدايش چهار نژاد بشر مى باشد، مبنى بر اين است كه اين چهار نژاد سفيد و سياه و سرخ و زرد با هم تباين داشته باشند، و چهار نوع جداگانه باشند، تا مثلا نژاد سياه منتهى به منشاى شود غير منشا و مبدأ پيدايش نژاد سفيد و همچنين آن دو نژاد ديگر. و يا قاره هاى زمين از ازل از يكديگر جدا بوده باشند، و جداييشان هرگز مسبوق به عدم نبوده باشد، و بطلان اين نيز مانند فرضيه هاى بالا در امروز روشن، و بلكه نزديك به بديهى شده است.
و اما اين فرضيه كه كسى بگويد: نسل حاضر بشر منتهى مى شود به يك جفت و يا چند جفت انسان، كه اين جفت ها از يك نوع حيوان ديگر جدا شده اند، كه آن حيوان از ساير حيوانات به مرز انسانيت نزديك تر بوده، مانند ميمون، همانطور كه گاهى از فردى كامل فردى كاملتر و نابغه پديد مى آيد، كه اين تطور را در اصطلاح صاحبان فرضيه جهش مى گويند، نيز با آيات قرآن نمى سازد.
براى اينكه آياتى كه در سابق ذكر كرديم، صريح در اين بودند كه مبدأ پيدايش نسل انسان يك جفت انسان بوده، كه خود آن دو، نسل كسى نبوده اند، و از هيچ جاندارى متولد نشدند.
علاوه بر اين، دليل علمى هم كه بر مدعاى خود اقامه كرده اند از اثبات آن قاصر است، كه به زودى در پاسخ به فرضيه بعدى به قصور آن اشاره مى كنيم.
فرضيه ديگر اين است كه نسل حاضر منتهى مى شود به يك جفت انسان مثل خود، يعنى كامل و داراى عقل، كه آن
يك جفت با جهش و تطور از نوعى ديگر از انسان كه از نظر ظاهر انسان بودند، ولى فاقد كمال فكرى بودند، پيدا شده، آن گاه به حكم تنازع در بقاء، و انتخاب اصلح، نسل تكامل نيافته منقرض شد، و دو نفر انسان تكامل يافته باقى ماند، كه نسل حاضر از آن دو فرد تكامل يافته است. ______________________________________________________ صفحه ى 387
اين فرضيه نيز با آيات قرآنى سازگار نيست، و نمى شود آن را تحميل بر قرآن كرد، چون آيه" إِنَّ مَثَلَ عِيسى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ"، به همان بيانى كه گذشت، و نيز آيات ديگرى كه همين معنا را مى رساند، آن را باطل مى داند.
علاوه بر اين، اين گفتار صرف فرضيه اى بيش نيست، و ادله اى كه براى اثبات آن اقامه كرده اند، از اثباتش قاصر است، و شواهدى است كه ماخوذ مى باشد از تشريح تطبيقى و جنين هاى حيوان و فسيل هاى يافت شده در حفريات، كه دلالت مى كند بر اينكه صفاتى كه در انواع حيوانات و نيز اعضاى آنهاست به تدريج، و همچنين اصل پيدايش آنها به تدريج صورت گرفته است، به اين معنا كه در آغاز خلقت زمين، نخست ساده ترين حيوان پيدا شده، و سپس حيوانات تكامل يافته ترى با جهش به وجود آمده اند، و همچنين به تدريج تركيبات بيشترى و محكم ترى و پيچيده ترى به خود گرفته اند، تا در آخر كامل ترين حيوانات، يعنى انسان پديد آمده. اين آن مطلبى است كه شواهد زيست شناسى بر آن دلالت مى كند، و ليكن صرفنظر از اينكه گفتيم اين فرضيه را نمى توان بر قرآن كريم تحميل كرد، از نظر علمى نيز دليل مذكور قانع كننده و اثبات
كننده آن نيست، زيرا صرف پيدايش نوع كامل از حيث تجهيزات، بعد از نوع ناقص، در مدتهاى طولانى، بيش از اين دلالت ندارد كه سير تكاملى ماده براى قبول صورتهاى مختلف حيوانى به تدريج بوده است، پس او بعد از پذيرش صورت ناقص نوع حيوانى استعداد قبول حيات كاملا انسانى را پيدا كرده، و بعد از پذيرش صورت موجوداتى پست به صورت موجوداتى شريف در آمده است.
اين نهايت چيزى است كه ادله زيست شناسى بر آن دلالت دارد، و اما اينكه موجودات كامل از ناقص متولد شده اند،- كه ادعاى زيست شناسان است- دليل مزبور آن را اثبات نمى كند، و نمى گويد كه حيوانات كامل از حيوانات ناقص منشعب شده، و بين همه آنها و در آخر ميان انسان و ميمون خويشاوندى است، و اين بحث يعنى بحث زيست شناسى با همه موشكافيها و طول مدتش تا كنون براى نمونه به هيچ فرد از نوع كاملى برنخورده، كه از نوع ديگرى متولد شده باشد، البته به طورى كه خود تولد را مشاهده كنيم نه دو فرد كامل شبيه بهم را.
و آنچه تا كنون يافته اند كه شهادت مى دهد بر دگرگونى تدريجى، هر چه هست دگرگونى در يك نوع است، كه همواره از صفتى به صفتى ديگر منتقل مى شود، ولى از نوعيتش به نوعيت ديگر منتقل نشده است، و تا كنون به اين معنا برنخورده اند كه مثلا ______________________________________________________ صفحه ى 388
ميمونى حيوان غير ميمون و كاملترى شود، و مدعى همين است كه انواع در سير تكاملى جاى خود را به يكديگر داده، نوع ناقص بدل به نوع كامل مى شود.
آنچه مى توان پذيرفت، و نمى شود انكار كرد، تنها اين مقدار است كه نشاه زندگى از
نظر كمال و نقص و شرافت و پستى داراى مراتبى مختلف است، و اعلى مراتب زندگى، زندگى انسانى است، و از آن پايين تر زندگى حيواناتى است كه به زندگى انسان شبيه تر است و همچنين حيوانات ديگرى كه در مراتب پايين تر از زندگى انسان قرار دارد كه هر يك به زندگى انسان نزديكترند در مرتبه عالى ترى قرار دارند.
و اما اينكه اين اختلاف مراتب از راه هر نوعى به نوع همسايه خود كه كامل تر از آن است صورت گرفته، هيچ دليلى در كار نيست، كه آن را افاده كند، و از اختلاف مراتب زندگى نمى توان تطور را نتيجه گرفت.
بله مى توان از آن حدس غير يقينى زد، پس فرضيه تطور انواع، فرضيه اى است حدسى، كه اساس علوم طبيعى امروز را تشكيل داده، كه ممكن است روز ديگر فرضيه اى قوى جاى آن را بگيرد، چون علم هيچ وقت توقف نمى كند، و همواره رو به پيشرفت، و دامنه مباحث علمى رو به گسترش است.
[بيان عدم دلالت آياتى كه احيانا براى تاييد فرضيه تطور انواع بدانها استشهاد شده است بر صحت اين فرضيه
و چه بسا بعضى از اهل بحث براى اثبات فرضيه مزبور استدلال كنند به آيه شريفه" إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ" «1».
به اين بيان كه" اصطفاء" به معناى انتخاب و برگزيدن نخبه هر چيزى است، و اين برگزيدن وقتى صحيح است كه فرد برگزيده شده در بين جماعتى باشد، تا انتخاب كننده آن فرد را از بين ساير افراد انتخاب كند. و بر ديگران ترجيح دهد، همانطور كه نوح را از بين مردم زمانش، و آل ابراهيم و آل
عمران را از بين مردم معاصرشان برگزيد.
و لازمه اين حرف اين است كه در زمان آدم نيز افرادى چون آدم بوده باشند، تا خدا از بين آنان آدم را انتخاب كند، و مجهز به عقل سازد، و آن افراد غير از بشر اولى چيزى نمى تواند باشد، بلكه بشر اولى بوده، كه مجهز به جهاز عقل نبوده اند، و خدا آدم را از بين آنان برگزيد، و مجهز به عقل كرد، و در نتيجه آدم با جهش خدايى از يك نوع جنبنده به نوعى ديگر منتقل شد و از مرتبه انسان اولى وحشى و بى عقل، به مرتبه انسان مجهز به عقل كامل منتقل گشت، و آن گاه نسل او زياد شده، و نسل انسان اولى و ناقص، رو به نقصان نهاد، تا منقرض گشت.
_______________
(1) خداوند برگزيد آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را بر عالميان. سوره آل عمران، آيه 33. ______________________________________________________ صفحه ى 389
و ليكن غفلت كرده اند از اينكه كلمه" عالمين" كه" الف و لام" دارد، افاده عموم مى كند، يعنى بر عالمها، كه بر تمام بشر تا روز قيامت صادق است، پس آدم و نوح و آل عمران و آل ابراهيم بر تمامى معاصرين خود و آيندگان از بشر اصطفاء و برگزيده شدند، همانطور كه عالمين در آيه" وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ" «1» افاده عموم مى كند با اين حال چه مانعى دارد كه بگوييم آدم نيز مانند ساير نامبردگان برترى بر همه بشر دارد، چيزى كه هست ساير نامبردگان بر معاصرين خود و آيندگان، برگزيده شدند، ولى آدم بر آيندگان برگزيده شده است.
و بر فرض هم كه بگوييد اصطفاء، بايد حتما از
بين معاصرين باشد، مى گوييم چه مانعى دارد كه آدم وقتى به مقام اصطفاء رسيده باشد، كه فرزندانى داشته، و از بين آنان برگزيده شده باشد، چون در آيه دلالتى نيست بر اينكه از اول خلقتش و قبل از فرزنددار شدنش به اين مقام رسيده باشد.
علاوه بر اين اگر اصطفاء آدم، و برگزيده شدنش از بين انسانهاى اولى باشد،- كه مستدل هم همين را مى گويد-، اين اصطفاء براى آدم فضيلتى نمى شود، چون مستدل مى گويد آدم به خاطر عقل دار بودنش اصطفاء شد، و داشتن عقل اختصاص به آدم نداشت، فرزندان او نيز عقل داشتند، پس تمامى بنى آدم نسبت به انسانهاى اولى اصطفاء دارند، و اينكه در آيه اصطفاء را تنها به آدم نسبت داده، تخصيص بدون مخصص است.
و نيز چه بسا استدلال كرده باشند به آيه" وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ" «2».
به اين بيان كه كلمه" ثم" در جايى استعمال مى شود كه بين ما قبل و ما بعدش زمانى فاصله شده باشد «3». و در آيه شريفه بين تصوير، و خلقت" ثم" فاصله شده، كه مى رساند بين آن دو فاصله زمانى بوده، پس انسان قبل از خلقت آدم وجود داشته و پس از انسان آدم وجود يافت، و ملائكه مامور به سجده بر وى شدند.
_______________
(1) تو را نفرستاديم مگر به عنوان رحمت براى همه عالمها. سوره انبياء، آيه 107.
(2) ما نخست شما را خلق و سپس تصوير كرديم، آن گاه به ملائكه گفتيم كه به آدم سجده كنيد.
سوره اعراف، آيه 11.
(3) مثلا وقتى مى گوييم:" جاءني زيد ثم عمرو"، معنايش اين است زيد بديدنم آمد، و پس از مدتى عمرو آمد، به
خلاف اينكه بگوييم:" جاءني زيد و عمرو"، كه آن فاصله زمانى را نمى رساند، و تنها مى فهماند كه زيد و عمرو به ديدنم آمدند. مترجم. ______________________________________________________ صفحه ى 390
ليكن اين استدلال صحيح نيست، زيرا كلمه" ثم" همه جا براى افاده تاخير زمانى نمى آيد، و در بسيارى از موارد تنها ترتيب كلامى را مى رساند، و حتى در كلام خداى تعالى بسيارى اوقات تنها براى اين منظور آمده، علاوه بر اين آيه شريفه اصلا معناى ديگرى هم دارد، كه ما در ذيل خود آن آيه در جلد هشتم اين كتاب بدان اشاره نموديم. باز چه بسا استدلال شده است براى اثبات فرضيه مذكور به آيه" وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ" «1».
به اين بيان كه آيه اولى از آنها متعرض آغاز خلقت بشر است، و مى فرمايد كه خلقت اولى بشر از خاك بوده، خاكى كه مبدأ مشترك پيدايش همه افراد است، و آيه سوم مساله صورتگرى و نفخ روح در آدم را بيان مى كند كه آخرين مرحله تكامل انسانى است، و چون اين دو مرحله را با كلمه" ثم" عطف كرده، مى فهماند كه فاصله زمانى معتنا بهى در بين اين دو مرحله بوده.
و اين زمان متوسط همان زمانى است كه بين ساير انواع فاصله مى شده، تا هر نوعى به نوع بالاتر خود تطور پيدا كند، و با اين تطور تدريجى انسان كامل شود، (مثلا اگر بين ميمون تا انسان اولى بى شعور يك ميليون سال فاصله شده، بين آن انسان و انسان داراى شعور نيز، يك ميليون سال فاصله شده است. مترجم) مخصوصا از
كلمه" سلالة" به خاطر اينكه نكره است، و دلالت بر عموم مى كند، فهميده مى شود كه هر نوع كاملترى از سلاله اى از نوع ناقص تر درست شده.
اين استدلال نيز درست نيست، زيرا جمله" ثم سويه" عطف شده به جمله" بدء" و چون آيات در مقام بيان ظهور و پيدايش نوع انسانى از راه خلقت است، و اينكه ابتداى خلقت انسان كه همان خلقت آدم باشد از گل بوده، و سپس مبدل شده به سلاله اى از آب مخصوص تا فرزندانش پديد آيند، و سپس خلقت اين نوع يعنى خود آدم و فرزندانش به وسيله صورتگرى و نفخ روح پايان پذيرفت.
و اين معناى صحيحى است كه قابل انطباق با لفظ آيه است، و لازم نيست كه ما جمله" ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ" را بر انواع متوسط بين خلقت از گل و بين تسويه و نفخ روح بگيريم، و نكره بودن" سلالة" نيز هيچ مستلزم عموميت نيست، چون اگر شنيده ايد كه نكره _______________
(1) خلقت انسان را از گل آغاز كرد، سپس نسل او را از چكيده اى از آبى خوار قرار داد، و سپس او را تسويه و صورتگرى نموده و از روح خود در او بدميد. سوره سجده، آيات 7- 9. ______________________________________________________ صفحه ى 391
عموميت را مى رساند، در جايى است كه در سياق نفى باشد، نه سياق اثبات، و سياق آيه مورد بحث، سياق اثبات است.
البته براى اثبات فرضيه تطور به آيات ديگرى از قرآن كه مربوط به خلقت انسان است استدلال كرده اند، كه بيانش نظير بيانهايى است كه گذشت، و جوابش هم از جوابهاى گذشته معلوم مى شود، و حاجتى به نقل آنها و اطاله كلام به
جواب از آنها نيست. صفحه ى 393
ترجمه آيات به آيات ما فقط آن كسانى ايمان دارند كه چون بدان اندرزشان دهند سجده كنان بيفتند، و به ستايش پروردگارشان تسبيح گويند، بدون اينكه تكبر بورزند (15).
پهلوهايشان را از رختخوابها دور مى كنند، پروردگارشان را با بيم و اميد مى خوانند، و از آنچه روزيشان كرديم انفاق مى كنند (16).
هيچ كس نداند به سزاى آن عملها كه مى كرده اند چه مسرتها براى ايشان نهان كرده اند (17).
آنكه مؤمن است با آنكه عصيان پيشه است چگونه همانند و يكسانند (18).
(هرگز نيستند)، اما كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، به پاداش اعمال صالح، منزلگاه پر نعمت در بهشت ابد يابند (19).
اما كسانى كه عصيان ورزيده اند، جايشان جهنم است، و هر وقت بخواهند از آن برون شوند، بدان جا بازشان گردانند و گويند: عذاب جهنمى را كه تكذيبش مى كرديد بچشيد (20).
ما عذاب نزديك را زودتر از عذاب بزرگ به آنها مى چشانيم، شايد باز گردند (21).
ستمگرتر از آن كس كه چون به آيه هاى پروردگارش پندش دهند از آن روى برمى گرداند، كيست؟
ما به يقين از تبه كاران انتقام مى گيريم (22).
موسى را آن كتاب داديم، از ديدار او به شك مباش، و آن را براى بنى اسرائيل هدايتى كرديم (23).
و از آنان پيشوايانى كرديم، كه چون صبور بودند و به آيه هاى ما يقين داشتند، به فرمان ما هدايت مى كردند (24).
پروردگارت روز رستاخيز در مورد چيزهايى كه در آن اختلاف داشته اند ميانشان حكم مى كند (25).
مگر ندانسته اند كه پيش از آنان چه نسلهايى را هلاك كرده ايم؟ كه اينان در مسكنهايشان گام مى زنند، و بدرستى كه در اين هلاك پيشينيان عبرتهاست، چرا نمى شنوند؟ (26).
مگر نمى بينند كه ما اين آب را به زمين
باير مى رانيم و با آن روئيدنى پديد مى آوريم، كه حيواناتشان و خودشان نيز از آن مى خورند، چرا نمى بينند؟ (27).
گويند اگر راست مى گوييد پيروزى موعودتان كى مى رسد؟ (28).
روز پيروزى، كافران را ايمان آوردنشان سود ندهد، و مهلتشان ندهند (29). ______________________________________________________ صفحه ى 394
از آنان روى بگردان و منتظر باش كه آنها نيز منتظرند (30).
بيان آيات [معرفى مؤمنين از نظر اوصاف و اعمال
اين آيات بين مؤمنين واقعى و به حقيقت معناى ايمان، و بين فاسقان و ظالمان فرق مى گذارد، و آثار و لوازم هر يك را بيان نموده سپس ظالمان را به عذاب دنيا تهديد مى كند، و رسول گرامى اش را دستور مى دهد كه منتظر باشد تا فتح و پيروزى فرا رسد، آن گاه سوره مورد بحث ختم مى شود.
" إِنَّما يُؤْمِنُ بِآياتِنَا الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ" بعد از آنكه مقدارى در باره كفار و منكرين معاد سخن گفت، كه اينان در دنيا از ايمان و عمل صالح استكبار مى ورزند، اينك در اين فصل از آيات شروع مى كند به بيان خصوصيات افرادى كه به پروردگار خود ايمان دارند، كه وقتى حق را به يادشان بياورند، و پند و اندرزشان دهند، دلهايشان در برابر آن خاضع مى شود.
پس جمله" إِنَّما يُؤْمِنُ بِآياتِنَا"، ايمان به حقيقت معناى كلمه را منحصر در آنان مى كند، و معنايش اين است كه علامت آمادگى براى ايمان حقيقى چنين و چنان است.
و جمله" الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً"، بيان پاره اى از اوصاف و رفتار مؤمنين است، اما آنچه مربوط به اوصاف ايشان است، اين است كه نسبت به مقام ربوبيت پروردگارشان تذلل دارند، و از خضوع
در برابر آن مقام و تسبيح و حمد او استكبار نمى ورزند،" إِذا ذُكِّرُوا بِها" يعنى وقتى به آيات پروردگارشان- كه دلالت بر وحدانيت او در ربوبيت و الوهيت دارد- تذكر داده مى شوند، و همچنين لوازم ربوبيت او را كه همان مساله معاد و دعوت نبى به سوى ايمان و عمل صالح است به يادشان بياورند" خَرُّوا سُجَّداً"، بى اختيار به زمين مى افتند، و به حالت سجده براى خدا در مى آيند تا تذلل و استكانت خود را اظهار كنند.
" وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ"، و او را توأم با ثناى جميل از هر نقصى منزه مى دارند.
و اين سجده و تسبيح و تحميد هر چند مربوط به افعال است، ليكن در عين حال مظاهر همان صفات مؤمنين است، يعنى صفت تذلل و خضوعشان در برابر مقام ربوبيت و الوهيت، و به همين جهت دنبال اين سه عمل با اينكه از مقوله عمل بودند صفتى آورد كه ملازم آنهاست، و آن اين است كه" وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ" در حالى كه استكبار نمى كنند. ______________________________________________________ صفحه ى 395
" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ" اين آيه معرف مؤمنين است از نظر اعمالشان، هم چنان كه آيه قبلى معرف ايشان بود از نظر اوصاف.
و بنا بر اين جمله" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ"، با در نظر گرفتن اينكه" تجافى" به معناى اجتناب و دورى است، و" جنوب" جمع جنب به معنى پهلو است و" مضاجع" جمع مضجع به معناى رختخواب و محل استراحت است، كنايه مى شود از اينكه مؤمنين خواب خود را ترك مى كنند، و به عبادت خدا مى پردازند.
" يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً"- اين جمله
حال از ضمير در" جنوبهم" است، و مراد اين است كه از بستر دورى مى كنند، در حالى كه مشغول به دعاى پروردگارشانند، در دل شب، آن هنگامى كه چشمها به خواب و بدنها بى حركت افتاده، خدا را مى خوانند، اما نه تنها از خوف، تا نوميدى از رحمت خدا بر آنان مسلط شود، و نه تنها به طمع رحمت، تا از غضب و مكر خدا ايمن باشند، بلكه هم از ترس و هم به طمع، او را مى خوانند، و در دعاى خود ادب عبوديت را بيشتر رعايت مى كنند، تا در خواست آن حوائجى كه هدايت براى آدمى پديد مى آورد، و اين تجافى از بستر و دعا، با نوافل شبانه و نماز شب، منطبق است.
" وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ"- اين جمله يك عمل ديگرى از مؤمنين واقعى را يادآور شده، و آن اين است كه براى خدا و در راه او انفاق مى كنند.
[بشارت به مؤمنين به پاداشى ما فوق علم و تصور همگان (فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ)]
" فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ" اين جمله تفريع اوصاف و اعمالى است كه مؤمنين دارند، مى فرمايد: به خاطر آن اوصاف و اعمالى كه دارند خداوند چنين ثوابى برايشان فراهم كرده.
در اين جمله كلمه" نفس" كه نكره است و در سياق نفى قرار گرفته عموميت را مى رساند، يعنى هيچ كس نمى داند، و اگر كلمه" قرة" را اضافه به كلمه" اعين" كرده، نه به" اعينهم"، براى اين است كه بفهماند آن نعمت ها آن قدر بزرگ و خيره كننده است، كه تنها يك چشم و دو چشم از ديدنش روشن
نمى شود، بلكه هر صاحب چشمى كه آن را ببيند چشمش روشن مى گردد.
و معنايش اين است كه هيچ نفسى از نفوس بشر نمى داند كه خدا چه نعمتهايى كه مايه روشنى ديده هر صاحب ديده اى است در قبال اعمال نيكى كه در دنيا كردند پنهان نموده، و اين ندانستنشان به خاطر اين است كه آن نعمت ها ما فوق علم و تصور ايشان است. ______________________________________________________ صفحه ى 396
" أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ"" ايمان" عبارت است از سكون و آرامش علمى خاصى در نفس، نسبت به هر چيزى كه ايمان به آن تعلق گرفته، و لازمه اين آرامش التزام عملى نسبت به آن چيزى است كه به آن ايمان دارد، حال اگر كسى اين التزام را نداشته باشد، و بر خلاف ايمانش عمل كند، چنين كسى را فاسق گويند، چون كلمه" فسق" به معناى بيرون شدن است، وقتى مى گويند:
" فسقت التمرة" كه خرما از پوست خود بيرون شده باشد، كه برگشت معنايش بيرون شدن از زى بندگى است.
و استفهامى كه در آيه شريفه شده استفهام انكارى است، و جمله" لا يستوون" برابرى دو طائفه را نفى مى كند، تا تاكيد همان استفهام انكارى باشد.
" أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوى نُزُلًا بِما كانُوا يَعْمَلُونَ" كلمه" ماوى" به معناى مكانى است كه انسان در آن منزل كند و مسكن خود قرار دهد. و كلمه" نزل" به ضمه" ن" و" ز" به معناى هر چيزى است كه براى شخصى كه وارد خانه اى مى شود آماده شود، مانند طعام و آب، ولى از معناى لغوى آن تجاوز شده، به هر عطيه اى هم نزل مى گويند و بقيه الفاظ
آيه روشن است." وَ أَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ ... كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ" لازمه اينكه فرمود: آتش، ماواى ايشان است اين است كه جاودانه در آتش باشند، و به همين جهت دنبالش فرمود" كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها أُعِيدُوا فِيها- هر چه بخواهند از آن بيرون شوند به سوى آن برگردانده مى شوند".
و اينكه فرمود:" وَ قِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ"، دليل بر اين است كه مراد از فاسقان، منكرين معادند، و اينكه منكرين معاد را در داخل آتش چنين خطابى مى كنند، براى شماتت ايشان است، چون خود ايشان همواره در دنيا مؤمنين را شماتت مى كردند، كه چرا شما به قيامت نديده ايمان داريد.
" وَ لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى دُونَ الْعَذابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ" در اين آيه شريفه نتيجه چشاندنشان عذاب دنيا را اميد بازگشت قرار داده، و اين بازگشتى كه آرزويش كرده همان بازگشت به خدا، يعنى توبه و انابه است، در نتيجه مراد از عذاب" أدنى" عذاب دنيا خواهد بود، كه خداوند برايشان نازل كرد، تا زهر چشمى بگيرد، و از عذاب بزرگ قيامت بترساند، و در نتيجه قبل از رسيدن عذاب استيصال توبه كنند، و بنا بر ______________________________________________________ صفحه ى 397
اين مراد از عذاب" اكبر" هم عذاب قيامت خواهد بود.
و معناى آيه اين است كه سوگند مى خورم كه به زودى از عذاب ادنى يعنى عذاب نزديكتر، از عذاب قيامت چيزى از قبيل قحطى و مرض و جنگ و خونريزى و امثال آن به ايشان مى چشانيم، باشد، كه قبل از عذاب روز قيامت به سوى ما برگردند، و از شرك و لجبازيشان توبه نمايند.
بعضى «1» از مفسرين گفته اند: اگر عذاب دنيا
را عذاب نزديكتر خواند، و عذاب قيامت را عذاب بزرگتر، با اينكه جا داشت عذاب دنيا را در مقابل عذاب بزرگتر قيامت، عذاب كوچكتر بخواند، براى اين است كه مقام، مقام تهديد و تخويف بود، و در چنين مقامى مناسب نبود عذاب را كوچكتر بخواند، لذا آن را عذاب نزديك تر خواند، و به همين علت عذاب قيامت را هم در مقابل عذاب نزديكتر دنيا عذاب دورتر نخواند، چون با مقام تهديد مناسب نبود.
" وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآياتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ" گويا اين آيه در مقام بيان علت مطالب قبل يعنى چشاندن عذاب ادنى قبل از عذاب اكبر است، مى فرمايد به اين علت ايشان را عذاب مى كنيم كه مرتكب شديدترين ظلم شدند، و آن اين است كه از آيات ما بعد از تذكر اعراض مى كردند، پس اينان مجرمينند، و خدا از مجرمين انتقام خواهد گرفت.
پس جمله" وَ مَنْ أَظْلَمُ ..."، تعليل عذاب است به اينكه شديدترين ظلم را مرتكب شدند، آن گاه جمله" إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ" تعليل عذاب ظالمان است، به اينكه چون مجرمند، و عذاب هم انتقام از مجرمين است، و خدا هم انتقام گيرنده از مجرمين است.
" وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ فَلا تَكُنْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِي إِسْرائِيلَ" مراد از" الكتاب"، تورات است. و كلمه" مرية" به معناى شك و بدگمانى است.
[وجوه مختلف در باره مراد از" بلقائه" در آيه" وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ فَلا تَكُنْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقائِهِ ..."]
مفسرين در مرجع ضمير در كلمه" لقائه"، و نيز در معناى كلمه مزبور اختلاف كرده اند، بعضى «2» گفته اند: ضمير به
موسى (ع) برمى گردد. و مفعول كلمه، لقاء است، و تقدير كلام" فلا تكن فى مرية من لقائك موسى" است، يعنى شك نكن در ديدارت با موسى، چون رسول خدا (ص)- به طورى كه در روايات هم آمده- شب _______________
(1) تفسير فخر رازى، ج 25، ص 183.
(2) روح المعانى، ج 21، ص 137. ______________________________________________________ صفحه ى 398
معراج موسى را ديدار كرد، پس در نتيجه اگر سوره مورد بحث، بعد از معراج نازل شده باشد، آيه شريفه يادآورى خاطرات شب معراج است، و اگر قبل از شب معراج نازل شده باشد وعده اى از خدا به آن جناب است كه به زودى موسى را خواهى ديد.
بعضى «1» ديگر گفته اند: ضمير به موسى برمى گردد، ولى معناى آيه اين است كه شك مكن در اينكه روز قيامت موسى را مى بينى.
بعضى «2» ديگر گفته اند: ضمير به كتاب برمى گردد، و تقدير كلام" فلا تكن فى مرية من لقاء موسى الكتاب" است يعنى شك مكن در اينكه موسى كتاب را خواهد ديد، بعضى «3» ديگر تقدير را" من لقائك الكتاب" و يا" من لقاء الكتاب اياك" گرفته اند، كه بنا به تقدير اول معنا چنين مى شود: شك مكن از اينكه كتاب را خواهى ديد، و بنا به تقدير دوم: در شك مباش از اينكه كتاب تو را خواهد ديد.
بعضى «4» ديگر گفته اند: ضمير به آزار و شكنجه اى برمى گردد كه موسى از دست قومش ديد، و معناى آيه اين است كه: تو در شك مباش از ديدن اذيت، همانطور كه موسى آن را از قومش بديد، ليكن خواننده عزيز توجه دارد كه طبع و سليقه سالم هيچ يك از اين وجوه را نمى پذيرد، علاوه بر اين،
اين وجوه نمى تواند اتصال آيه را به ما قبلش حفظ كند.
اما آنچه به نظر ما مى رسد- و خدا داناتر است- اين است كه مى گوييم ممكن است ضمير" لقائه" به خداى تعالى برگردد، و مراد از لقاى خدا مساله بعث و قيامت باشد، به اين عنايت كه روز بعث روزى است كه همه در برابر خدا قرار مى گيرند، در حالى كه- بطورى كه گذشت- حجابى بين آنان و بين پروردگارشان نيست. شاهد و مؤيد اين معنايى كه ما براى لقاء كرديم، اين است كه قبلا هم در جمله" بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ" گفتگو از لقاى پروردگارشان به ميان آورده، و سپس در جمله" ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ"، نيز از سرافكندگى كفار در برابر پروردگارشان كه آن نيز در معناى لقاء است سخن گفت.
در نتيجه معناى آيه شريفه اين مى شود كه: ما به موسى هم كتاب داديم همانطور كه به تو داديم، پس تو در باره مساله بعث كه قرآن از آن سخن مى گويد در شك مباش كه اين شك مستلزم شك در قرآن است.
و اين تاييد حقانيت قرآن به وسيله نزول تورات، تنها در اين آيه نيامده، بلكه در چند جا
_______________
(1) تفسير فخر رازى، ج 25، ص 186.
(2 و 3 و 4) كشاف، ج 3، ص 516. ______________________________________________________ صفحه ى 399
از قرآن خاطرنشان شده، و نيز مؤيد اين معنا جمله بعد است كه مى فرمايد:" وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِي إِسْرائِيلَ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا ...".
ممكن هم هست مراد از لقاى خدا، دل بريدن از هر چيز به سوى خدا تعالى باشد، هنگام وحى قرآن، و يا بعضى از آن، هم چنان كه از روايات نيز
اين معنا استفاده مى شود، و بنا بر اين، در آيه شريفه به صدر سوره برگشت شده، كه مى فرمود:" تَنْزِيلُ الْكِتابِ لا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ"، و ذيل آيه بعد كه مى فرمايد:" وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ"، بيشتر اين وجه را تاييد مى كند، چون در آن مى فرمايد: آنان كه پيشوايان هدايت بودند به آيات ما يقين داشتند، پس تو هم با شك در مساله قيامت، در قرآن شك مكن، (و به هر حال خدا داناتر است).
" وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِي إِسْرائِيلَ"- يعنى ما تورات را هادى بنى اسرائيل قرار داديم، و بنا بر اين كلمه" هدى" مصدر به معناى اسم فاعل، و يا به معناى خود مصدر آمده، ولى به عنوان مبالغه (مثل اينكه در فارسى مى گوييم فلانى عين سخاوت است).
" وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ" يعنى ما بعضى از بنى اسرائيل را پيشوايان قرار داديم، تا مردم را به امر ما هدايت كنند و وقتى ايشان را به امامت و پيشوايى هدايت نصب كرديم، كه در دين صبر كردند، و قبلا هم به آيات ما يقين داشتند.
در تفسير آيه" قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً" «1» و نيز در تفسير آيه" وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا" «2» و نيز در مواردى ديگر كه مناسب بوده بحثهايى پيرامون مساله امامت، و اينكه هدايت امام به امر خدا چه معنايى دارد گذرانديم.
اين دو آيه از رحمت گسترده به وسيله تورات متضمن اين است كه تورات فى نفسه هدايت است، و پيروان خود را به سوى حق هدايت مى كند، آن چنان كه در دامن تربيت خود افرادى را بار آورد، كه در
پيشرفتگى و لياقت به حدى رسيدند كه خدا براى امامتشان برگزيد، و آنان را به مقامى رسانيد كه مردم را به امر او هدايت مى كردند، پس تورات كتاب پر بركتى است براى عمل كردن، و نيز بعد از عمل كردن.
" إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ" منظور از اين اختلاف، اختلاف مردم در دين است، و اين اختلاف را به راه نينداختند
_______________
(1) سوره بقره، آيه 124.
(2) سوره انبياء، آيه 73. ______________________________________________________ صفحه ى 400
مگر از باب ستم، ستمى كه به يكديگر مى كردند، هم چنان كه در چند جا از كلامش به اين معنا اشاره نموده، از آن جمله فرموده:" وَ لَقَدْ آتَيْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ ... فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ" «1».
و بنا بر اين، مراد از جمله" يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ" قضاء و داورى بين حق و باطل، و محق و مبطل است، و بقيه الفاظ آيه روشن است.
" أَ وَ لَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ ..."
كلمه" او" در اول آيه، جمله را عطف مى كند به چيزى كه از كلام حذف شده، گويا فرموده: آيا براى آنان روشن نشد كه چه و چه و آيا برايشان روشن نگرديد كه چقدر از قرون گذشته و ما قبل ايشان را كه اينان سرگرم قدم زدن در محل آنان مى باشند هلاك كرديم؟ كلمه هدايت در آيه شريفه به معناى بيان كردن و يا به همان معناى راهنمايى است، ولى متضمن معناى بيان كردن نيز هست، چون مى بينيم كه با حرف" ل" متعدى شده، و اگر متضمن معناى بيان نبود مى بايستى با" الى" متعدى
شود.
" كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ"- اين جمله اشاره به فاعل هدايت، و قائم مقام آن است، چون همين اهلاك امت هاى گذشته است كه بايد نسل حاضر را هدايت كند، و معناى آيه اين است: آيا برايشان بيان و هدايت نكرد، كثرت اهلاك ما امت هاى گذشته را، در حالى كه اينان در مساكن آنان راه مى روند؟
" إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ أَ فَلا يَسْمَعُونَ"- در اين سرگذشتها آيت ها هست، آيا باز هم نمى شنوند، و مراد از" سمع" شنيدن مواعظى است كه آدمى را به اطاعت حق و قبول آن وا بدارد.
" أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ ..."
در مجمع البيان گفته اصل كلمه" سوق" به معناى وادار كردن كسى است به راه رفتن، و از ماده" ساق، يسوق" است. و نيز گفته كلمه" جرز" زمين خشكى را گويند كه به خاطر نيامدن باران بدون گياه باشد «2» و كلمه" زرع" در اصل مصدر بوده، و مراد از آن در اينجا
_______________
(1) پس اختلاف نكردند مگر بعد از آنكه حق برايشان روشن گرديد، فقط علت اختلاف اين بود كه مى خواستند بين يكديگر زور بگويند، و باطل خود را به زور در جاى حق حاكم كنند. سوره جاثيه، آيه 17.
(2) مجمع البيان، ج 8، ص 333. ______________________________________________________ صفحه ى 401
مزروع (زراعت) است.
اين آيه يكى ديگر از آيات خداى سبحان را تذكر مى دهد كه بر حسن تدبير او نسبت به موجودات و مخصوصا موجودات زنده از قبيل چارپايان و انسان دلالت مى كند، و مراد از سوق آب به سوى زمين خالى از گياه، راندن ابرهاى حامل باران به
سوى آن سرزمين است.
پس، از نزول باران از ابر، حيات زمين، و بيرون شدن زرع، و تغذى انسان و چارپايان تامين مى شود، چارپايانى كه خداوند آنها را رام انسانها كرده، تا براى رسيدن به مقاصد حيات خود تربيتشان كنند.
جمله" أَ فَلا يُبْصِرُونَ" تنبيه و توبيخ كفار است، كه چرا اين آيات را نمى بينند، و اگر خصوص آيت باران را اختصاص به ديدن داد، و آيت سابق، يعنى اهلاك امت هاى گذشته را اختصاص به شنيدن، براى اين است كه علم به هلاكت اقوام گذشته از راه شنيدن تاريخ و اخبار گذشتگان است، كه به وسيله گوش حاصل مى شود. و اما علم به راندن ابرها به اين سرزمين و آن سرزمين، و بيرون آوردن زراعت از زمين هاى مرده، و تغذى انسانها و چارپايان از آن زراعت، از راه ديدن حاصل مى شود.
[مقصود از" فتح" در آيه:" وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْفَتْحُ ..."]
" وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْفَتْحُ ... وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ" راغب گفته: كلمه" فتح" به معناى برداشتن قفل و حل اشكال است،- تا آنجا كه مى گويد- و وقتى گفته مى شود" فتح القضية فتحا" معنايش اين است كه فلانى فلان كار را حل كرد، و گره از آن برداشت، هم چنان كه در آيه" رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحِينَ" به همين معنا است «1».
در آيات سابق نيز مطالبى گذشت كه فتح به معناى فصل و حل بر آنها صادق است، يكى فصل بين مردم در روز قيامت است، كه در باره آن فرمود:" إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ" و دوم، چشاندن عذاب نزديك تر، و يا انتقام از مجرمين در
دنيا است، كه معناى فتح بر آن نيز صادق است، و لذا بعضى «2» از مفسرين فتح را به روز قيامت تفسير كرده اند.
و بنا بر اين، معناى كلام كفار كه گفته اند:" اين فتح چه وقت است اگر راست مى گوييد؟ همان مطلبى است كه مكرر در قرآن از ايشان حكايت شده، كه گفته اند:" مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ- اين وعده چه وقت است اگر راست مى گوييد؟".
_______________
(1) مفردات راغب، ماده" فتح".
(2) روح المعانى، ج 21، ص 140. به نقل از مجاهد. و مجمع البيان، ج 8، ص 334. ______________________________________________________ صفحه ى 402
بعضى «1» از مفسرين آيه را به فتح در جنگ بدر تفسير كرده اند، چون در آن روز مشركين كه كشته شدند، از ايمان، بعد از كشته شدن خود بهره مند نگشتند. و بعضى از مفسرين آيه را به فتح مكه تفسير كرده اند، ولى جوابى كه در آيه آمده با آن نمى سازد، چون در جواب فرمود: بگو روز فتح، ديگر ايمان آوردن كفار سودى به حالشان ندارد، و ديگر مهلت داده نمى شوند، و حال آنكه اگر كافرى در روز فتح مكه ايمان مى آورد، ايمانش سود داشت.
مگر آنكه كسى بگويد اگر هم ايمان مى آوردند، بدين جهت سود نداشت كه معاند حق بودند، و بارها با رسول خدا (ص) جنگيدند، و در خاموش كردن نور حق كوشش ها كردند، و معلوم است كه ايمان چنين اشخاصى ايمان واقعى نيست، بلكه نفاق و دورويى است، ايمانى نيست كه در دلشان وارد شده باشد، و دلهايشان را اصلاح كرده باشد، در چنين وقتى چاره اى جز ايمان ندارند، و به همين جهت مهلت داده نمى شوند.
ممكن هم هست كه مراد از فتح، قضاى ما بين
رسول خدا (ص) و امت باشد، كه در آخر الزمان همانطور كه در تفسير جمله" وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ" «2» گذشت، عملى مى شود.
و به هر حال مراد از اين دو آيه اين است كه مشركين عجله مى كردند در آمدن فتح، و حال آنكه اين فتح سودى به حال كفار ندارد، هر چند كه در آن روز ايمان بياورند، چون آن روز، روزى است كه ايمان احدى نفعى به صاحبش نمى بخشد، و عذاب مهلتشان نمى دهد.
" فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ" در اين جمله به رسول خدا (ص) امر مى كند به اينكه از كفار اعراض كند، و منتظر فتح باشد، هم چنان كه كفار منتظر آن مى باشند، چون كفار منتظر مرگ و يا كشته شدن رسول خدا (ص) بودند، و كوتاه سخن، اينكه منتظر بودند دعوت حقه اش به آخر نرسد و نيمه كاره از بين برود، پس او هم منتظر باشد، هم چنان كه آنان منتظرند، تا خدا حق را بر باطل و محق را بر مبطل غلبه دهد.
از اين سياق بر مى آيد كه مراد از فتح، فتح دنيوى است.
بحث روايتى [رواياتى در ذيل آيه" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" و" فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ ..."]
در الدر المنثور است كه ابن مردويه، از ابن عباس روايت كرده كه گفت: رسول خدا
_______________
(1) تفسير كشاف، ج 3، ص 517.
(2) سوره يونس، آيه 47. ______________________________________________________ صفحه ى 403
(ص) در معناى آيه" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ"، فرمود: اينان كسانى هستند كه قبل از عشاء نمى خوابند، خداى تعالى ثنايشان گفته، از آن به بعد صحابه از رفتن در بستر خواب خوددارى مى كردند، مبادا خواب بر چشم آنان غلبه كند،
پس وقت عشاء عبارت است از آن هنگامى كه هنوز بچه ها به خواب نرفته، و بزرگسالان كسل نشده باشند «1».
مؤلف: اين روايت را الدر المنثور به چند طريق ديگر كه بعضى سندش تمام و بعضى ناتمام است نقل كرده، و صدر آن را شيخ طوسى- رحمه اللَّه- در امالى به سند خود از امام صادق (ع) در ذيل همين آيه آورده، چيزى كه هست عبارتش چنين است: صحابه ديگر نمى خوابيدند، مگر اينكه نماز عشاء را مى خواندند «2».
و در كافى به سند خود از سليمان بن خالد از امام باقر (ع) روايت كرده كه فرمود: مى خواهى تو را خبر دهم از اصل و فرع و بلندى مقام اسلام؟ عرضه داشتم: بله، فدايت شوم، فرمود: اصل آن نماز، و فرعش زكات، و مقام بلندش جهاد است.
آن گاه فرمود: اگر بخواهى تو را از ابواب خير خبر مى دهم، عرضه داشتم: بفرماييد، فدايت شوم، فرمود: روزه سپر از آتش دوزخ، و صدقه از بين برنده خطايا، و نماز در دل شب ياد آورنده خدا است، آن گاه اين آيه را تلاوت فرمود:" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" «3».
مؤلف: اين معنا را برقى نيز در محاسن به سند خود از على بن عبد العزيز از امام صادق (ع) «4» و در مجمع البيان از واحدى به سند خود از معاذ بن جبل، از رسول خدا (ص) «5» و در الدر المنثور «6» از ترمذى و نسايى و ابن ماجه، و ديگران از معاذ از رسول خدا (ص) روايت كرده اند.
و در الدر المنثور است كه ابن جرير از مجاهد روايت كرده كه گفت: رسول خدا (ص) مساله شب زنده دارى را براى ما مى گفت،
ديدگانش پر از اشك شد، بطورى كه اشك از ديدگانش فرو ريخت، و همى خواند:" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" «7».
_______________
(1) الدر المنثور، ج 5، ص 175.
(2) امالى شيخ طوسى، ج 1، ص 300، طبع نجف.
(3) كافى، ج 2، ص 23، ح 15.
(4) محاسن، ص 289، ج 434، طبع قم.
(5) مجمع البيان، ج 8، ص 331.
(6 و 7) الدر المنثور، ج 5، ص 175. ______________________________________________________ صفحه ى 404
و نيز در همان كتاب آمده كه ابن ابى شيبه، احمد، مسلم، طبرانى، ابن جرير، و حاكم- وى حديث را صحيح دانسته- و ابن مردويه، و محمد بن نصر در كتاب صلاة، از طريق ابى صخر، از ابى حازم از سهل بن سعد، روايت كرده اند، كه گفت در جمعى كه نزد رسول خدا (ص) نشسته بوديم، و ايشان اوصاف بهشت را برايمان مى گفت، صحبت بدين جا كشيد كه در بهشت نعمتهايى هست كه نه هيچ چشمى ديده و نه هيچ گوشى شنيده و نه به قلب كسى خطور كرده، آن گاه اين آيه را تا آخر آيه بعدى اش تلاوت كرد:
" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" «1».
و در مجمع البيان گفته: از امام صادق (ع) روايت شده كه فرمود: هيچ حسنه اى نيست مگر آنكه ثوابى براى آن بيان شده، مگر نماز شب، كه خداى عز و جل ثواب آن را بيان نكرده و به خاطر عظمتى كه داشته، همين قدر فرموده:" فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ..." «2».
و در تفسير قمى آمده كه: پدرم از عبد الرحمن بن ابى نجران، از عاصم بن حميد، از امام صادق (ع) برايم حديث كرد، كه فرمود: هيچ عمل نيكى از بنده خدا سر نمى زند مگر آنكه در
قرآن ثوابى برايش معين شده، جز نماز شب كه خداى عز و جل ثوابى برايش بيان نكرده. بس كه ثوابش عظيم بوده، همين قدر فرموده:" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ ... يَعْمَلُونَ".
آن گاه فرمود: خداى عز و جل براى بندگان مؤمنش در هر جمعه كرامتى دارد، چون روز جمعه مى شود خداوند فرشته اى به سوى بنده اش روانه مى كند، كه با او دو جامه است، فرشته اى آن جامه را به باغ بهشتى آن بنده مى برد، و از دربان اجازه ورود مى خواهد، خادمان از صاحب باغ اجازه مى خواهند، از همسران خود مى پرسد مگر بهتر از اين نعمتها كه دارم نعمت ديگرى وجود دارد كه اين فرشته برايم آورده؟ همسرانش مى گويند: اى آقا و مولاى ما، به آن خدايى كه اين بهشت را بر تو مباح كرده سوگند، هديه اى آورده كه از آن زيباتر چيزى نديده ايم، پس بنده مؤمن يكى از آن دو جامه را لنگ، و ديگرى را سردوشى مى كند، به هيچ چيز عبور نمى كند مگر آنكه از نور آن دو جامه روشن مى شود، تا به مكان مقرر برسد.
همين كه به آن قرارگاه رسيد، و با ساير مؤمنان در آنجا گرد آمدند، پروردگارشان برايشان تجلى مى كند، چون به او نظر مى كنند، يعنى به رحمت او، بى اختيار به سجده مى افتند،
_______________
(1) الدر المنثور، ج 5، ص 177.
(2) مجمع البيان، ج 8، ص 331. ______________________________________________________ صفحه ى 405
پروردگارشان خطاب مى كند كه سرها از سجده بر داريد، اين جا ديگر جاى سجده نيست، و امروز روز عبادت نيست، من از شما زحمت هر عملى و عبادتى را برداشتم، مى گويند:
پروردگارا آخر هيچ چيزى بهتر از
اين كه به ما داده اى نيست، (چگونه به شكرانه اش به سجده نيفتيم؟) به ما بهشت ارزانى داشته اى، مى فرمايد: شما هفتاد برابر آنچه داريد نيز نزد من داريد.
پس مؤمن در هر روز جمعه آنچه دارد هفتاد برابر مى شود، و اين است معناى جمله" وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ" كه مربوط است به روز جمعه، آرى، شب آن روز، شبى بسيار بزرگ، و روزش روزى بسيار تابناك است، تا مى توانيد در شب و روز جمعه تسبيح و تهليل و تكبير و ثناى خداى عز و جل بگوييد، و به رسول خدا (ص) درود بفرستيد.
آن گاه فرمود: پس مؤمن از آن قرارگاه مى رود و به هيچ چيز عبور نمى كند، مگر آنكه روشنش مى سازد، تا به همسرانش مى رسد، همسرانش مى گويند: به آن خدايى كه اين بهشت را در اختيارمان گذاشت، اى مولاى ما، هرگز تو را زيباتر از اين ساعت نديده ايم، مى گويد: من به نور پروردگارم نظر كردم، تا آنجا كه گفت: عرضه داشتم: فدايت شوم، باز هم برايم بگو، فرمود: خداى تعالى بهشتى را به دست خود آفريد، كه هيچ چشمى آن را نديده، و احدى از آن خبر ندارد، همه روزه صبح درب آن بهشت را باز مى كند، و به آن فرمان مى دهد كه بوى خوشت را زيادتر كن، و نسيمت را جانفزاتر ساز، اين است كه خداى عز و جل در باره اش فرموده:" فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ" «1».
مؤلف: ذيل روايت صدرش را تفسير مى كند، كه منظور از اينكه گفت: چون به او نظر مى كنند، همان است كه در ذيلش فرمود: من به نور پروردگارم نظر كردم، و اما جمله"
يعنى به رحمت او" جزو روايت نيست، بلكه تفسيرى است كه راوى خودش براى آن جمله كرده.
و در كافى به سند خود از عبد اللَّه بن ميمون قداح، از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: كسى كه مؤمنى را طعام دهد تا سير شود، هيچ كس از خلق خدا نمى داند كه چه اجرى در آخرت دارد، نه هيچ ملكى مقرب، و نه هيچ پيغمبرى مرسل، مگر خود رب العالمين «2».
[چند روايت در ذيل آيه" أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً ..." و" لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى ..."]
و در تفسير قمى در روايتى از ابى الجارود از امام باقر (ع) آمده: كه در ذيل آيه" أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ" فرمود: على بن ابى طالب (ع) و وليد بن عقبة بن ابى معيط با هم مشاجره كردند، فاسق، يعنى همان وليد بن عقبه، مى گفت به خدا سوگند زبان من از تو گوياتر، نيزه ام از نيزه تو تيزتر، و در صف تيراندازان ثابت قدم ترم، على _______________
(1) تفسير قمى، ج 2، ص 170- 168.
(2) اصول كافى، ج 2، ص 201، ح 6. ______________________________________________________ صفحه ى 406
(ع) فرمود ساكت باش، تو تنها فاسقى و بس، پس خداى تعالى اين آيه را نازل كرد:" أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ" «1».
مؤلف: اين روايت را صاحب مجمع البيان از واحدى از ابن عباس «2» و نيز سيوطى در الدر المنثور «3» از كتاب اغانى و واحدى و ابن عدى و ابن مردويه و خطيب و ابن عساكر از ابن عباس، و نيز از ابن اسحاق و ابن جرير از عطاء بن يسار، و از
ابن ابى حاتم از اسدى از ابن عباس نقل كرده، و نيز از ابن ابى حاتم از ابن ابى ليلى، نظير آن را روايت كرده.
و در كتاب احتجاج از حسن بن على (ع) در حديثى كه راجع به احتجاج آن جناب با عده اى از اطرافيان معاويه است، آمده كه فرمود: اما تو اى وليد بن عقبه، به خدا سوگند من تو را به خاطر دشمنى ات با على ملامت نمى كنم، زيرا آن جناب تو را به خاطر مى گسارى ات هشتاد تازيانه زد، و پدرت را هم در جنگ بدر با دست خود به سخت ترين وجهى بكشت، ولى فقط از تو مى پرسم چگونه او را ناسزا مى گويى؟ با اينكه خدا او را در ده آيه از قرآن مؤمن خوانده و تو را در قرآن فاسق معرفى كرده و فرموده:" أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ" «4».
و در الدر المنثور است كه: ابن مردويه، از ابن ادريس خولانى، روايت كرده كه گفت: من از عبادة بن صامت، از آيه" وَ لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى دُونَ الْعَذابِ الْأَكْبَرِ" پرسيدم، گفت: من معناى اين آيه را از رسول خدا (ص) پرسيدم، فرمود:
منظور از عذاب نزديكتر، مصائب و بيماريها و دشواريهاست، كه به سوى اسرافگران در دنيا روى مى آورد، نه عذاب آخرت، عرضه داشتم: يا رسول اللَّه عذاب ادناى ما چيست؟ (ما كه نه مصيبت ديده ايم و نه بيمار شده ايم و نه گرفتارى سختى ديده ايم)، فرمود: عذاب ادناى شما زكات و طهارت است «5».
و در مجمع البيان گفته: در روايت از امام باقر و امام صادق (ع) آمده كه فرمودند: عذاب أدنى دابه و دجال است «6».
_______________
(1) تفسير قمى،
ج 2، ص 170.
(2) مجمع البيان، ج 8، ص 332.
(3) الدر المنثور، ج 5، ص 178.
(4) احتجاج طبرسى، ج 1، ص 412، طبع نجف.
(5) الدر المنثور، ج 5، ص 178.
(6) مجمع البيان، ج 8، ص 332.
سوره سجده
مقدمه
نامهاى اين سوره
معروف اين است كه اين سوره در مكه نازل شده است . بعضى از مفسران هيچيك از آيات آن را استثناء نكرده اند، ولى بعضى ديگر آيه 18 تا 20 را مدنى مى دانند، و معتقدند اين سه آيه در مدينه نازل شده ، در حالى كه هيچ قرينه و نشانه اى در اين آيات از مدنى بودن به چشم نمى خورد.
نام اين سوره در بعضى از روايات و در لسان مشهور مفسران سوره سجده يا الم سجده است ، و گاه براى مشخص ساختن آن از سوره حم سجده آنرا به نام سجده لقمان مى خوانند، چرا كه بعد از سوره لقمان قرار گرفته .
در بعضى از روايات نيز از آن به الم تنزيل ياد شده .
فخر رازى و آلوسى نيز نام سوره مضاجع را از جمله نامهاى آن ذكر كرده اند (به تناسب آيه 16 اين سوره تتجافى جنوبهم عن المضاجع …).
فضيلت تلاوت سوره سجده
در حديثى از پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چنين آمده است : من قراء الم تنزيل و تبارك الذى بيده الملك ، فكانما احيا ليلة القدر: كسى كه سوره الم تنزيل و تبارك را بخواند مانند آن است كه شب قدر را احيا گرفته باشد. <1>
در حديث ديگرى از امام جعفر بن محمد الصادق (عليه السلام ) چنين نقل شده : من قراء
سوره السجدة فى كل ليلة جمعه اعطاه الله كتابه بيمينه ، و لم يحاسبه بما كان منه ، و كان من رفقاء محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و اهلبيته : هر كس سوره سجده را در
هر شب جمعه بخواند خداوند نامه اعمال او را به دست راست او مى دهد، و گذشته او را مى بخشد، و از دوستان محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و اهل بيتش (عليهم السلام ) خواهد بود. <2>
از آنجا كه در اين سوره بحثهاى گسترده اى از مبدء و معاد و مجازاتهاى مجرمان در روز رستاخيز و درسهاى هشدار دهنده اى مربوط به مومنان و كافران آمده است بدون شك تلاوت آن ، ولى تلاوتى كه سرچشمه انديشه ، و انديشهاى كه مبدء تصميم گيرى و حركت بوده باشد، مى تواند آنچنان انسان را بسازد كه مشمول اين همه فضيلت و افتخار گردد و اثر بيدار كننده اش همچون احياء شب قدر و نتيجه اش قرار گرفتن در صف اصحاب اليمين ، و رسيدن به افتخار دوستى پيامبر و آلش گردد
محتواى سوره سجده
اين سوره به حكم آنكه از سورههاى مكى است خطوط اصلى سورههاى مكى يعنى بحث از مبدء و معاد و بشارت و انذار را قويا تعقيب مى كند و روى هم رفته در آن چند بخش جلب توجه مى كند:
1 - قبل از هر چيز سخن از عظمت قرآن ، و نزول آن از سوى پروردگار عالميان ، و نفى اتهامات دشمنان از آن است .
2 - سپس بحثى پيرامون نشانه هاى خداوند در آسمان و زمين ، و
تدبير اين جهان دارد.
3 - بحث ديگرى پيرامون آفرينش انسان از ((خاك )) و ((آب نطفه )) و ((روح الهى )) و اعطاى وسائل فراگيرى علم و دانش ، يعنى چشم و گوش و خرد از سوى خداوند به او مى باشد.
4 - بعد از آن از رستاخيز و حوادث قبل از آن يعنى مرگ و بعد از آن يعنى
سوال و حساب سخن مى گويد.
5 و 6 - بحثهاى موثر و تكان دهنده اى از بشارت و انذار دارد مومنان را به جنة الماوى نويد مى دهد و فاسقان را به عذاب آتش تهديد مى كند.
7 - به همين مناسبت اشاره كوتاهى به تاريخ بنى اسرائيل و سرگذشت موسى (عليه السلام ) و پيروزيهاى اين امت دارد.
8 - و باز به تناسب بحث بشارت و انذار اشاره اى به احوال گروهى ديگر از امتهاى پيشين و سرنوشت دردناك آنها مى كند.
9 و 10 - بار ديگر به مسئله توحيد و نشانه هاى عظمت خدا باز مى گردد و با تهديد دشمنان لجوج سوره را پايان مى دهد.
به اين ترتيب هدف اصلى سوره تقويت مبانى ايمان به مبدء و معاد و ايجاد موج نيرومندى از حركت به سوى تقوا، و بازدارى از سركشى و طغيان و توجه به ارزش مقام والاى انسان است كه مخصوصا در آغاز حركت اسلام و در محيط مكه فوق العاده لازم بوده .
تفسير:
عظمت قرآن ، و مبدء و معاد
باز در اين سوره با حروف مقطعه (الف - لام - ميم ) روبرو مى شويم و اين پانزدهمين بار است كه در آغاز سوره هاى قرآنى اين گونه حروف را
مى يابيم .
در آغاز سوره هاى بقره (جلد اول ) و آل عمران (جلد دوم ) و اعراف (جلد ششم ) پيرامون تفاسير مختلف اين حروف به طور مشروح بحث كرده ايم ، بحثى كه درباره اهميت قرآن بلافاصله بعد از اين حروف آمده است بار ديگر بيانگر اين حقيقت است كه الم اشاره به عظمت قرآن و قدرتنمائى عظيم پروردگار است كه چنين كتاب بزرگ و پر محتوا كه معجزه جاويدان محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )
است از حروف ساده الفبا كه در دسترس همگان قرار دارد به وجود آورده است .
مى فرمايد: اين كتابى است كه از سوى پروردگار جهانيان نازل شده و شك و ترديدى در آن راه ندارد (تنزيل الكتاب لا ريب فيه من رب العالمين ). <3>
اين آيه در واقع پاسخ به دو سوال است ، گوئى نخست از محتواى اين كتاب آسمانى سوال مى شود، در پاسخ مى گويد: محتواى آن حق است و جاى كمترين شك و ترديد نيست ، سپس سوال درباره ابداع كننده آن به ميان مى آيد، در پاسخ مى گويد اين كتاب از سوى ((رب العالمين )) است .
اين تفسير نيز محتمل است كه جمله من ((رب العالمين )) دليلى باشد براى جمله لا ريب فيه گوئى كسى سوال مى كند به چه دليل اين كتاب حق است و جاى ترديد ندارد، مى گويد به دليل اينكه از سوى پروردگار جهانيان است كه هر حق و واقعيتى از وجودش مى جوشد.
ضمنا تكيه بر صفت ((رب العالمين )) از ميان اوصاف خدا ممكن است اشاره به اين باشد كه اين كتاب
، مجموعه اى است از شگفتيهاى جهان هستى و عصاره اى است از حقايق عالم وجود، چرا كه از سوى پروردگار جهانيان است . توجه به اين نكته نيز لازم است كه قرآن نمى خواهد در اينجا به صرف
ادعا قناعت كند بلكه مى خواهد بگويد چيزى كه عيانست چه حاجت به بيان است ، محتواى اين كتاب خود گواه حقانيت و صحت آنست .
سپس به تهمتى كه بارها مشركان و منافقان بى ايمان به اين كتاب بزرگ آسمانى بسته بودند اشاره كرده مى فرمايد: آنها مى گويند: محمد اينها را به دروغ بر خدا بسته است و از ناحيه پروردگار جهانيان نيست (ام يقولون افتراه ). <4>
در پاسخ ادعاى بى دليل آنها مى گويد: اين افترا نيست ، بلكه سخن حقى است از سوى پروردگارت (بل هو الحق من ربك ).
و دليل حقانيت آن در خود آن آشكار و نمايان است :
سپس به هدف نزول آن پرداخته مى گويد: هدف اين بوده كه گروهى را انذار كنى كه پيش از تو انذار كننده اى براى آنها نيامده است ، شايد پند گيرند و هدايت شوند (لتنذر قوما ما آتاهم من نذير من قبلك لعلهم يهتدون ).
گر چه دعوت پيامبر اسلام هم بشارت است و هم انذار و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بيش از آنچه نذير است بشير است ولى در برابر قومى گمراه و لجوج بايد بيشتر روى انذار تكيه كرد.
جمله ((هو الحق من ربك ))باز اشاره به اين است كه دليل حقانيتش در خود آن مشهود است .
و جمله ((لعلهم يهتدون )) اشاره به اين است كه قرآن
زمينه ساز هدايت است ولى تصميم گيرى نهائى به هر حال با خود انسان مى باشد. در اينجا دو سوال پيش مى آيد:
1 - منظور از اين قوم كه هيچ بيم دهنده اى قبل از پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) براى آنها نيامده بود چه قومى است ؟
2 - بعلاوه مگر قرآن نمى گويد: و ان من امة الا خلد فيها نذير: ((هيچ امتى نبوده مگر اينكه بيم دهنده اى در آن وجود داشته است )) (فاطر - 24)
در پاسخ سوال اول جمعى از مفسران گفته اند: منظور قبيله قريش است كه پيش از پيامبر اسلام انذار كننده الهى نداشتند.
بعضى ديگر گفته اند: منظور دوران فترت است (يعنى فاصله ميان قيام عيسى (عليه السلام ) و ظهور پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ).
ولى هيچكدام از اين دو پاسخ صحيح به نظر نميرسد، زيرا طبق عقيده مستدل ، هرگز زمين از حجت الهى خالى نمى ماند، و در هر عصر و زمان پيامبر يا وصى پيامبرى براى اتمام حجت در ميان انسانها وجود داشته و دارد.
بنابراين به نظر مى رسد كه منظور در اينجا از نذير پيامبر بزرگى باشد كه دعوت خود را آشكارا و توام با معجزات و در محيطى وسيع و گسترده آشكار سازد، و مى دانيم چنين انذار كننده اى در جزيره عربستان و در ميان قبائل مكه قيام نكرده بود.
و در پاسخ سوال دوم بايد گفت : جمله و ان من امة الا خلا فيها نذير مفهومش اين است كه هر امتى ، انذار كننده اى داشته است ، و اما اينكه او
در هر مكان ، شخصا حضور داشته باشد لازم نيست ، همين اندازه كه صداى دعوت پيامبران بزرگ الهى بوسيله اوصياى آنها به گوش همه مردم جهان برسد كافى است .
اين سخن درست به آن مى ماند كه بگوئيم هر امتى پيامبر اولوالعزمى داشته و داراى كتاب آسمانى بوده ، مفهومش اين است كه صداى اين پيامبر و كتاب آسمانى او از طريق نمايندگان و اوصيايش به همه آن امت در طول تاريخ رسيده است .
بعد از بيان عظمت قرآن و رسالت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به يكى ديگر از مهمترين پايه هاى عقائد اسلامى يعنى توحيد و نفى شرك پرداخته چنين مى گويد: خدا آن كسى است كه آسمانها و زمين و آنچه را در ميان اين دو است در شش روز آفريده است (الله الذى خلق السماوات و الارض و ما بينهما فى ستة ايام ). <5>
كرارا گفته ايم منظور از شش روز در اين آيات ، شش دوران است ، زيرا مى دانيم يكى از معانى روز در استعمالات روزمره دوران است ، چنانكه مى گوئيم روزى رژيم استبدادى حكومت مى كرد، و امروز نظام شورائى ، در حالى كه مى دانيم رژيمهاى استبدادى هزاران سال حكومت مى كردند، اما از آن تعبير به ((روز)) مى كنند.
و از سوى ديگر مى دانيم : بر آسمان و زمين دورانهاى مختلفى گذشته است :
روزى تمام كرات منظومه شمسى به صورت توده واحد مذابى بود.
روز ديگرى سيارات از خورشيد جدا شدند و به دور آن به گردش در آمدند. روزى زمين يكپارچه آتش بود.
و روز ديگر سرد و آماده
زندگى گياهان و حيوانات شد، سپس موجودات زنده طى مراحل مختلف به وجود آمدند.
(ما شرح اين معنى و نيز دورانهاى ششگانه را بطور مبسوط در جلد ششم صفحه 200 به بعد ذيل آيه 54 سوره اعراف آورده ايم ).
بديهى است قدرت بى انتهاى پروردگار براى ايجاد تمام اين جهان در يك
لحظه كوتاه و كمتر از آن كافى است ، ولى اين نظام تدريجى بهتر مى تواند بيانگر عظمت خدا و علم و تدبير او در تمام مراحل باشد.
فى المثل اگر ((جنين )) در يك لحظه تمام دوران تكامل خود را طى مى كرد و متولد مى شد شگفتيهاى آن از نظر انسان دور مى ماند، اما هنگامى كه مى بينيم هر روز و هر هفته در طول اين نه ماه شكل و شرائط شگرف تازه اى به خود مى گيرد و مراحل گوناگون عجيبى را يكى بعد از ديگرى پشت سر مى گذارد به عظمت آفريدگار بهتر آشنا مى شويم .
بعد از مساله آفرينش به مساله حاكميت خداوند بر عالم هستى پرداخته مى گويد: ((سپس خداوند بر عرش قدرت قرار گرفت ، و بر كل عالم هستى حكومت كرد)) (ثم استوى على العرش ).
كلمه ((عرش )) چنانكه قبلا نيز گفته ايم در اصل به معنى تختهاى بلند پايه است ، و معمولا كنايه از قدرت مى آيد، چنانكه در تعبيرات روزانه مى گوئيم پايه هاى تخت فلانكس فرو ريخت يعنى قدرتش بر باد رفت .
بنا بر اين قرار گرفتن خداوند بر عرش نه به معنى جسمانى آن است كه خداوند همچون پادشاهان تختى داشته باشد و روى آن بنشيند، بلكه به اين معنى است
كه او هم خالق جهان هستى است ، و هم حاكم بر كل عالم . <6>
و در پايان آيه با اشاره به مساله توحيد ((ولايت )) و ((شفاعت )) مراحل توحيد را كامل مى كند، مى فرمايد: ((جز او ولى و شفيعى براى شما نيست )) (ما لكم من دونه من ولى و لا شفيع ).
با اين دليل روشن كه خالقيت جهان نشانه حاكميت او است ، و حاكميت دليل بر توحيد ولى و شفيع و معبود است ، چرا بيراهه مى رويد و دست به دامن بتها
مى زنيد؟ ((آيا متذكر نمى شويد))؟! (افلا تتذكرون ).
در حقيقت مراحل سه گانه توحيد كه در آيه فوق منعكس است هر كدام دليلى بر ديگرى محسوب مى شود، توحيد خالقيت دليل بر توحيد حاكميت است و توحيد حاكميت دليل بر توحيد ولى و شفيع و معبود.
در اينجا سؤ الى براى بعضى از مفسران مطرح شده كه جواب آن چندان پيچيده نيست ، و آن اينكه جمله اخير مى گويد: غير از خدا شما سرپرست و شفاعت كننده اى نداريد، و مفهومش اين است كه ولى و شفيع شما تنها خدا است ، آيا ممكن است كسى نزد خودش شفاعت كند؟!
اين سؤ ال را از سه راه مى توان پاسخ گفت :
1 - با توجه به اينكه همه شفيعان بايد به اجازه او شفاعت كنند من ذا الذى يشفع عنده الا باذنه : ((چه كسى مى تواند نزد او جز به اجازه او شفاعت كند)) (بقره - 255) بنا بر اين مى توان گفت كه شفاعت هر چند از ناحيه پيامبران و اولياء الهى باشد باز به ذات
پاك او بر مى گردد، خواه شفاعت براى آمرزش گناهان باشد و يا براى رسيدن به نعمتهاى الهى .
شاهد اين سخن ، آيه اى است كه درست به مضمون همين آيه در آغاز سوره يونس آمده و در آنجا مى خوانيم : يدبر الامر ما من شفيع الا من بعد اذنه : ((هيچ شفاعت كننده اى جز بعد از اجازه او نخواهد بود)) (يونس 3).
2 - با توجه به اينكه به هنگام توسل به درگاه پروردگار ما به صفات او متوسل مى شويم ، از رحمانيت و رحيميتش ، از غفاريت و غفوريتش ، و از فضل و كرمش استمداد مى جوئيم گوئى او را نزد خودش شفيع قرار مى دهيم ، و اين صفات را واسطه ميان خود و ذات پاكش مى شمريم ، هر چند در حقيقت صفات او عين ذات او است .
اين همان چيزى است كه در دعاى كميل در عبارت پر معنى على (عليه السلام ) آمده
است و استشفع بك الى نفسك : ((من بوسيله تو نزد تو شفاعت مى طلبم ))!
3 - منظور از ((شفيع )) در اينجا ناصر و يار و ياور است ، و مى دانيم يار و ياور و ناصر تنها خدا است ، و اينكه بعضى شفاعت را در اينجا به معنى آفرينش و تكميل نفوس گرفته اند در حقيقت به همين معنى باز مى گردد.
در آخرين آيه مورد بحث ، نخست اشاره به توحيد پروردگار، سپس به مساله ((معاد)) اشاره مى كند، و به اين ترتيب سه شاخه توحيد كه در آيات گذشته بيان شده (توحيد خالقيت و حاكميت و عبوديت ) در اينجا
با ذكر ((توحيد ربوبيت )) يعنى تدبير جهان هستى تنها بوسيله خداوند تكميل مى گردد.
مى فرمايد: ((خداوند امور اين جهان را از مقام قرب خود به سوى زمين تدبير مى كند)) (يدبر الامر من السماء الى الارض ).
و به تعبير ديگر خداوند تمام عالم هستى را از آسمان گرفته تا زمين ، زير پوشش تدبير خود قرار داده است ، و جز او مدبرى در اين جهان وجود ندارد. <7>
سپس مى افزايد: ((تدبير امور در روزى كه مقدار آن هزار سال از سالهائى است كه شما مى شماريد به سوى او باز مى گردد)) (ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنة مما تعدون ).
منظور از اين روز، روز قيامت است .
توضيح اينكه : مفسران در تفسير آيه فوق سخنان فراوانى گفته اند و احتمالات مختلفى داده اند:
1 - بعضى آن را اشاره به ((قوس نزولى )) و ((صعودى )) تدبير عالم در همين دنيا دانسته اند.
2 - بعضى اشاره به فرشتگان الهى مى دانند كه فاصله آسمان را تا زمين در مدت پانصد سال طى مى كنند، و در همين مدت نيز باز مى گردند و به تدبير اين جهان به فرمان خدا مشغولند.
3 - بعضى ديگر آن را اشاره به دورانهاى تدبير الهى در اين عالم مى دانند و معتقدند كه دورانهاى مختلف تدبير هر يك هزار ساله است ، و در هر هزار سال خداوند تدبير امر آسمان و زمين را به فرشتگان خود، دستور مى دهد، و پس از پايان اين دوران هزار ساله ، دوران ديگرى آغاز مى شود.
اين تفسيرها در عين اينكه مطالب گنگ و مبهمى را
ارائه مى دهد، قرينه و شاهد خاصى از خود آيه و از آيات ديگر قرآن ندارد.
به عقيده ما منظور از اين آيه به قرينه آيات ديگر قرآن ، و نيز رواياتى كه در تفسير آيه وارد شده چيز ديگرى است .
و آن اينكه : خداوند اين جهان را آفريده ، و آسمان و زمين را با تدبير خاصى نظم بخشيده ، و به انسانها و ديگر موجودات زنده لباس حيات پوشانده ، ولى در پايان جهان اين تدبير را بر مى چيند، خورشيد تاريك و ستارگان بى فروغ مى شوند و به گفته قرآن ، آسمانها را همچون طومارى در مى نوردد، تا به حالت قبل از گسترش اين جهان در مى آيند: يوم نطوى السماء كطى السجل للكتب كما بداءنا اول خلق نعيده : ((آن روز كه آسمان را همچون طومارى در هم مى پيچيم ، سپس همانگونه كه آفرينش را آغاز كرديم آن را باز مى گردانيم )). <8>
و به دنبال در هم پيچيده شدن اين جهان طرحى نوين و جهانى وسيعتر ابداع مى گردد، يعنى پس از پايان اين دنيا جهان ديگر آغاز مى شود.
اين معنى در آيات ديگر قرآن نيز آمده است از جمله در آيه 156 سوره بقره مى خوانيم : انا لله و انا اليه راجعون : ((ما از آن خدا و از سوى او هستيم ،
و به سوى او باز مى گرديم )) و در سوره روم آيه 27 چنين آمده است : و هو الذى يبداء الخلق ثم يعيده و هو اهون اليه ((او كسى است كه آفرينش را آغاز مى كند و سپس باز مى
گرداند و اين بر او آسانتر است )).
و در آيه 34 يونس مى خوانيم : قل الله يبداء الخلق ثم يعيده فانى تؤ فكون : ((بگو خداوند آفرينش را آغاز كرده سپس آن را باز مى گرداند، با اينحال چرا از حق رويگردان مى شويد))؟
با توجه به اين تعبيرات و تعبيرات ديگرى كه مى گويد تمام امور سرانجام به خدا باز مى گردند و اليه يرجع الامر كله (سوره هود آيه 123) روشن مى شود كه آيه مورد بحث نيز از آغاز و ختم جهان و بر پا شدن روز قيامت سخن مى گويد كه گاهى از آن تعبير به ((قوس نزولى )) و ((قوس صعودى )) مى كنند.
بنابر اين مفهوم آيه چنين مى شود كه ((خداوند تدبير امر اين جهان از آسمان به زمين مى كند (از آسمان آغاز و به زمين منتهى مى گردد) سپس همه اينها در روز قيامت به سوى او باز مى گردند)).
در تفسير ((على بن ابراهيم )) در ذيل همين آيه مى خوانيم : ((منظور تدبير امورى است كه خداوند به تدبير آن مى پردازد، و همچنين امر و نهى كه در شرع وارد شده و اعمال همه بندگان ، تمام اينها روز قيامت آشكار مى شود، و مقدار آن روز به اندازه هزار سال از سالهاى اين دنيا است )). <9>
در اينجا اين سؤ ال پيش مى آيد كه در آيه 4 سوره معارج در مورد طول روز قيامت مى خوانيم : تعرج الملائكة و الروح اليه فى يوم كان مقداره خمسين الف سنة : ((فرشتگان و روح به سوى او عروج مى كنند در روزى
كه پنجاه هزار سال است )) چگونه مى توان ميان آيه مورد بحث كه مقدار آن را فقط يكهزار سال
تعيين مى كند و آيه سوره معارج جمع كرد؟
پاسخ اين سؤ ال در حديثى كه در ((امالى شيخ طوسى )) از ((امام صادق )) (عليه السلام ) نقل شده آمده است ، فرمود: ان فى القيامة خمسين موقفا، كل موقف مثل الف سنة مما تعدون ، ثم تلا هذه الاية فى يوم كان مقداره خمسين الف سنة : ((در قيامت پنجاه موقف (محل توقف براى رسيدگى به اعمال و حساب ) است كه هر موقفى به اندازه يكهزار سال از سالهائى است كه شما مى شمريد، سپس اين آيه را تلاوت فرمود: در روزى كه مقدارش پنجاه هزار سال است )).
البته اين تعبيرات منافاتى با اين مطلب نيز ندارد كه عدد هزار و پنجاه هزار در اينجا عدد شماره اى نباشد، بلكه هر كدام براى تكثير و بيان فزونى باشد، يعنى در قيامت پنجاه موقف است كه در هر موقفى انسان مدت بسيار زيادى بايد توقف كند.
سوء استفاده از آيه ((يدبر الامر))
بعضى از پيروان مسلكهاى ساختگى در عصر ما براى توجيه مسلك خود، آيه فوق را دستاويز قرار داده و با اشتباه كارى و مغالطه خواسته اند آن را بر منظور خود تطبيق كنند، اتفاقا با غالب مبلغين آنها كه انسان روبرو مى شود از جمله دلائلى كه فورا به آن متشبث مى شوند همين آيه ((يدبر الامر من السماء الى الارض ... مى باشد، آنها مى گويند:
منظور از ((امر)) در اين آيه ((دين و مذهب )) است و ((تدبير)) بمعنى فرستادن دين و ((عروج ))
بمعنى برداشتن و نسخ دين است ! و روى اين حساب هر مذهبى بيش از هزار سال نمى تواند عمر كند و بايد جاى خود را به مذهب ديگر بسپارد و به اين ترتيب مى گويند: ما قرآن را قبول داريم ، اما مطابق همين قرآن پس از
گذشتن هزار سال مذهب ديگر خواهد آمد!!
اكنون مى خواهيم به عنوان يك فرد بيطرف آيه مزبور را درست بررسى و تجزيه و تحليل كنيم ببينيم آيا ارتباطى به آنچه آنها مدعى هستند دارد يا نه ؟ بگذريم از اينكه اين معنى به قدرى از مفهوم آيه دور است كه به فكر هيچ خواننده خالى الذهنى نمى آيد.
پس از دقت مى بينيم تطبيق آيه بر آنچه آنها مى گويند نه تنها با مفهوم آيه سازگار نيست بلكه از جهات بسيارى اشكال واضح دارد:
1 - كلمه ((امر)) را به معنى دين و مذهب گرفتن نه تنها دليلى ندارد بلكه آيات ديگر قرآن آن را نفى مى كند، زيرا در آيات ديگرى امر به معنى فرمان آفرينش استعمال شده است مانند ((انما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن فيكون )) (آيه 82 سوره يس ) ((جز اين نيست كه امر او اين است كه هر گاه چيزى را اراده كند مى گويد موجود باش !، فورا موجود مى شود)).
در اين آيه و آيات ديگرى مانند آيه 50 سوره قمر، و 27 سوره مؤ منون ، و 54 سوره اعراف ، و 32 سوره ابراهيم ، و 12 سوره نحل ، و 25 سوره روم ، و آيه 12 سوره جاثيه ، و بسيارى آيات ديگر امر به همين معنى
امر تكوينى استعمال شده ، نه به معنى تشريع دين و مذهب
اساسا هر جا سخن از آسمان و زمين و آفرينش و خلقت و مانند اينها است امر به همين معنى است (دقت كنيد).
2 - كلمه ((تدبير)) نيز در مورد خلقت و آفرينش و سامان بخشيدن به وضع جهان هستى به كار مى رود نه به معنى نازل گردانيدن مذهب ، لذا مى بينيم در آيات ديگر قرآن (آيات يكديگر را تفسير مى كنند) در مورد دين و مذهب هرگز كلمه ((تدبير)) به كار نرفته بلكه كلمه ((تشريع )) يا ((تنزيل )) يا ((انزال )) به كار رفته است .
شرع لكم من الدين ما وصى به نوحا: ((سرآغاز شريعت از چيزى بود كه به نوح توصيه كرد)) (شورى - 13).
و من لم يحكم بما انزل الله فاولئك هم الكافرون : ((كسى كه به آنچه خدا نازل كرده حكم نكند كافر است )) (مائده - 44).
نزل عليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه : ((قرآن را به حق بر تو نازل كرد كه تصديق كننده كتب آسمانى قبل است )) (آل عمران - 3).
3 - آيات قبل و بعد ((آيه مورد بحث )) مربوط به خلقت و آفرينش جهان است نه مربوط به تشريع اديان ، زيرا در آيه ((قبل )) گفتگو از آفرينش آسمان و زمين در شش روز (و به عبارت ديگر شش دوران ) بود و در آيات ((بعد)) سخن از آفرينش انسان است .
ناگفته پيدا است تناسب آيات ايجاب مى كنند كه اين آيه هم كه در وسط آيات ((خلقت )) واقع شده مربوط به مساله خلقت و تدبير امر آفرينش
باشد.
لذا اگر كتب تفسير را كه صدها سال قبل نوشته شده مطالعه كنيم مى بينيم با اينكه در تفسير اين آيه احتمالات گوناگونى داده اند هيچكس احتمال نداده كه آيه مربوط به تشريع اديان بوده باشد. مثلا در تفسير ((مجمع البيان )) كه از مشهورترين تفاسير اسلامى است و مؤ لف آن در قرن ششم هجرى ميزيسته با اينكه اقوال مختلفى در تفسير آيه فوق ذكر شده از احدى از دانشمندان اسلام قولى دائر بر اينكه آيه مربوط به تشريع اديان است نقل نكرده است .
4 - كلمه ((عروج )) به معنى ((صعود كردن و بالا رفتن )) است ، نه به معنى نسخ اديان و زائل شدن ، و در هيچ جاى قرآن ((عروج )) به معنى ((نسخ )) ديده نمى شود (اين كلمه در پنج آيه از قرآن ذكر شده و در هيچ مورد به اين معنى نيست ) بلكه در مورد اديان همان كلمه ((نسخ )) يا ((تبديل )) و امثال آن به كار مى رود.
اساسا اديان و كتب آسمانى چيزى نيستند كه مثلا مانند ارواح بشر پس از پايان عمر با فرشتگان به آسمان پرواز كنند، بلكه آئينهاى نسخ شده در همين زمين هستند ولى در پاره اى از مسايل از درجه اعتبار افتاده اند در حالى كه اصول آنها به قوت خود باقى است .
خلاصه اينكه كلمه ((عروج )) علاوه بر اينكه در هيچ جاى قرآن مجيد به معنى نسخ اديان بكار نرفته اصولا با مفهوم نسخ اديان سازش ندارد، زيرا اديان منسوخه عروجى به آسمان ندارند.
5 - علاوه بر همه اينها اين معنى با واقعيت عينى ابدا تطبيق
نمى كند، زيرا فاصله اديان گذشته با يكديگر در هيچ مورد يكهزار سال نبوده است !.
مثلا فاصله ميان ظهور حضرت ((موسى )) (عليه السلام ) و حضرت ((مسيح )) (عليه السلام ) بيش از 1500 سال و فاصله ميان حضرت مسيح (عليه السلام ) و ظهور پيامبر بزرگ اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كمتر از 600 سال ، است !
همانطور كه ملاحظه مى كنيد هيچ يك از اين دو نه تنها با هزار سال كه آنها مى گويند جور نيست بلكه فاصله زيادى دارد.
فاصله ميان ظهور ((نوح )) (عليه السلام ) كه يكى از پيامبران ((اولوا العزم )) و پايه گذار آئين و شريعت خاصى است با قهرمان بتشكن ((ابراهيم )) (عليه السلام ) كه يكى ديگر از پيامبران صاحب شريعت است بيش از 1600 سال و فاصله ((ابراهيم )) (عليه السلام ) با ((موسى )) (عليه السلام ) را كمتر از 500 سال نوشته اند.
از اين موضوع چنين نتيجه مى گيريم كه حتى به عنوان يك نمونه ، فاصله يكى از مذاهب و اديان گذشته با آئين بعد از خود هزار سال نبوده است ، تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل !
6 - از همه اينها كه بگذريم دعوى سيد على محمد باب كه اينهمه توجيهات ناروا را به خاطر او متحمل شده اند با اين حساب ابدا نمى سازد، زيرا به اعتراف
خود آنها تولدش در سال 1325 و شروع ادعايش در سال 1260 هجرى قمرى بود و با توجه به اينكه شروع دعوت پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) 13 سال پيش از
هجرت بوده فاصله ميان اين دو 1273 سال مى شود يعنى ((273)) سال اضافه دارد! حالا ما با چه نقشه اى اين ((273)) را زير آب كنيم و چگونه اين عدد بزرگ را ناديده بگيريم ؟ بايد از خودشان پرسيد!.
7 - وانگهى فرض كنيد تمام اين شش ايراد را كنار بگذاريم و از اين تجزيه و تحليلهاى روشن صرف نظر نمائيم و خرد را به داورى طلبيم فرض كنيد ما به جاى قرآن مى خواستيم تكليف آيندگان را در برابر مدعيان تازه نبوت روشن سازيم و بگوئيم : بعد از گذشتن هزار سال در انتظار پيامبر تازه اى باشيد آيا راهش اين بود كه به اين صورتى كه در آيه مزبور ذكر شده مطلب را بگوئيم كه تا مدت دوازده سيزده قرن احدى از دانشمندان و غير دانشمندان كمترين اطلاعى از معنى آيه پيدا نكنند تنها بعد از گذشتن 1273 سال عده اى به عنوان يك كشف جديد كه آن نيز تنها مورد قبول خودشان است نه ديگران از آن پرده بردارند؟
آيا عاقلانه تر نبود كه بجاى اين جمله گفته شود به شما بشارت مى دهم كه بعد از هزار سال پيامبرى به اين نام ظهور خواهد كرد چنانكه عيسى (عليه السلام ) درباره پيامبر اسلام گفته : و مبشرا برسول ياتى من بعد اسمه احمد سوره صف آيه 6.
به هر حال شايد اين مساله تا اين حد كه ما بحث كرديم نياز به بحث نداشت ولى براى روشن ساختن نسل جوان مسلمان نسبت به دامهائى كه استعمار جهانى تهيه ديده و مسلكهائى كه براى تضعيف جبهه اسلام ساخته و پرداخته چاره اى جز اين
نداشتيم تا گوشه اى از منطق آنها را بدانند و بقيه را خود حساب كنند. مراحل شگفت انگيز آفرينش انسان
آيات مورد بحث نخست اشاره و تاكيدى است بر بحثهاى توحيدى كه در آيات قبل گذشت كه در چهار مرحله خلاصه مى شد (توحيد خالقيت ، حاكميت
ولايت و ربوبيت ) مى فرمايد: ((كسى كه با اين صفات گفته شد او است خداوندى كه از نهان و آشكار با خبر است و شكست ناپذير و مهربان است )) (ذلك عالم الغيب و الشهادة العزيز الرحيم ).
بديهى است كسى كه مى خواهد تدبير امور آسمان و زمين كند، و حاكم بر آنها باشد، و عهده دار مقام ولايت و شفاعت و خلاقيت باشد، بايد از همه چيز، از پنهان و آشكار آگاه باشد كه بدون آگاهى و علم گسترده هيچيك از اين امور امكان پذير نيست .
در عين حال چنين كسى بايد ((عزيز))، (قدرتمند و شكست ناپذير) باشد تا بتواند اين كارهاى مهم را انجام دهد.
ولى عزت و قدرتى نه تواءم با خشونت ، بلكه تواءم با رحيميت و لطف !
آيه بعد اشاره اى به نظام احسن آفرينش به طور عموم ، و سرآغازى براى بيان خلقت انسان و مراحل تكامل او به طور خصوص است ، مى فرمايد: ((او همان كسى است كه هر چه را آفريد نيكو آفريد)) (الذى احسن كل شى ء خلقه ).
و به هر چيز آنچه نياز داشت داد، و به تعبير ديگر بناى كاخ عظيم خلقت را بر ((نظام احسن )) يعنى بر چنان نظمى استوار كرد كه از آن كاملتر تصور نمى شد.
در ميان همه موجودات پيوند و هماهنگى آفريد، و
به هر كدام آنچه را با زبانحال مى خواستند عطا فرمود.
اگر به وجود يك انسان نگاه كنيم و هر يك از دستگاههاى بدن او را در نظر بگيريم مى بينيم از نظر ساختمان ، حجم ، وضع سلولها، طرز كار آنها، درست آن گونه آفريده شده است كه بتواند وظيفه خود را به نحو احسن انجام دهد، و در عين حال آنچنان ارتباط در ميان اعضاء قرار داده كه همه بدون استثناء روى يكديگر تاثير دارند، و از يكديگر متاثر مى شوند.
و درست همين معنى در جهان بزرگ با مخلوقات بسيار متنوع ، مخصوصا در جهان موجودات زنده با آن سازمانهاى بسيار متفاوت ، حاكم است .
خلاصه :
دهنده اى كه به گل نكهت و به گل جان داد
به هر كه آنچه سزا ديد حكمتش آن داد!
آرى او است كه انواع عطرهاى دل انگيز را به گلهاى گوناگون مى بخشد و او است كه به خاك و گل روح و جان مى دهد و از آن انسانى آزاده و باهوش مى سازد و نيز از همين خاك تيره گاه انواع گلها، گاه انسان ، و گاه انواع موجودات ديگر مى آفريند، و حتى خود خاك نيز در حد خود آنچه را بايد داشته باشد دارا است .
نظير اين سخن همان است كه در آيه 50 سوره طه از قول موسى و هارون مى خوانيم : ربنا الذى اعطى كل شى ء خلقه ثم هدى : ((پروردگار ما همان كس است كه به هر موجودى آنچه را لازمه آفرينش او بود داد، و سپس او را در تمام مراحل وجود رهبرى كرد)).
در اينجا سؤ الى در
مورد آفرينش شرور و آفات و چگونگى سازش آن با ((نظام احسن جهان )) مطرح مى شود كه در بحث نكات به خواست خدا مورد بررسى قرار خواهيم داد.
قرآن سپس با ذكر اين مقدمه ((آفاقى )) وارد بحث انفسى مى شود و همانگونه كه در بحث آيات آفاقى از چند شاخه توحيد سخن گفت در اينجا از چند موهبت بزرگ در مورد انسانها سخن مى گويد.
نخست مى فرمايد: ((خداوند آغاز آفرينش انسان را از گل قرار داد)) (و بداء خلق الانسان من طين ).
تا هم عظمت و قدرت خود را نشان دهد كه آنچنان مخلوق برجستهاى را از چنين موجود ساده و كم ارزشى آفريده و آن ((دل آويز)) نقش را از ((ماء وطينى ))
خلق كرده .
و هم به اين انسان هشدار دهد كه تو از كجا آمده اى و به كجا خواهى رفت .
پيدا است اين آيه سخن از آفرينش ((آدم )) مى گويد، نه همه انسانها، چرا كه ادامه نسل او در آيه بعد مطرح است ، و ظاهر اين آيه دليل روشنى است بر خلقت مستقل انسان و نفى فرضيه تحول انواع (لااقل در مورد نوع انسان ).
گر چه بعضى خواسته اند اين آيه را چنين تفسير كنند كه با فرضيه تكامل انواع نيز مى سازد زيرا آفرينش انسان به انواع پستتر بر مى گردد، و آنها نيز به آب و گل سرانجام منتهى مى شود.
ولى ظاهر تعبير آيه اين است كه ميان آدم و گل انواع ديگرى - آنهم انواعى بى شمار - از موجودات زنده فاصله نبوده ، بلكه آفرينش انسان بدون واسطه از گل صورت گرفته است .
البته قرآن
در مورد انواع ديگر جانداران سخنى به ميان نياورده است .
اين معنى با توجه به آيه 59 سوره آل عمران روشنتر مى شود آنجا كه مى فرمايد: ان مثل عيسى عند الله كمثل آدم خلقه من تراب : ((آفرينش عيسى بدون وجود پدر چيز عجيبى نيست همانند آفرينش آدم است كه او را از خاك آفريد)).
و در سوره حجر آيه 26 مى فرمايد: و لقد خلقنا الانسان من صلصال من حما مسنون ((ما انسان را از گل خشكيده كه از گل بد بوى آفريده شده بود گرفتيم )).
از مجموع آيات چنين استفاده مى شود كه آفرينش آدم به صورت يك خلقت مستقل ، از خاك و گل به وجود آمده است ، و مى دانيم فرضيه تحول انواع هرگز به صورت يك مساءله قطعى علمى در نيامده كه به خاطر تضادش با ظهور آيات فوق بخواهيم آنها را طور ديگر تفسير كنيم ، و به تعبير ديگر مادام كه قرينه اى روشن
برخلاف ظواهر آيات وجود نداشته باشد بايد آنها را به همان معنى ظاهرش تطبيق كرد و در مورد آفرينش مستقل آدم چنين است .
آيه بعد به آفرينش نسل انسان و چگونگى تولد فرزندان آدم در مراحل بعد اشاره كرده مى گويد: ((سپس خداوند نسل او را از عصاره اى از آب ناچيز و بى قدر قرار داد)) (ثم جعل نسله من سلالة من ماء مهين ).
((جعل )) در اينجا به معنى آفرينش ، و ((نسل )) به معنى فرزندان و نوهها در تمام مراحل است .
((سلاله )) در اصل به معنى عصاره و فشرده خالص هر چيز است و منظور از
آن در اينجا نطفه آدمى است كه در حقيقت عصاره كل وجود او مى باشد و مبدء حيات و منشاء تولد فرزند و ادامه نسل است .
اين آب كه ظاهرا آبى است بى ارزش و بى مقدار از نظر ساختمان و سلولهاى حياتى شناور در آن ، و همچنين تركيب مخصوص مايعى كه سلولها در آن شناورند بسيار ظريف و فوق العاده دقيق و پيچيده است و از نشانه هاى عظمت پروردگار و علم و قدرت او محسوب مى شود و كلمه مهين كه به معنى ضعيف و حقير و ناچيز است اشاره به وضع ظاهرى آن مى باشد و گر نه از اسرار آميزترين موجودات است .
آيه بعد اشاره است به مراحل پيچيده تكامل انسان در عالم رحم ، و همچنين مراحلى كه آدم به هنگام آفرينش از خاك طى نمود، مى فرمايد: ((سپس اندام انسان را موزون ساخت )) (ثم سواه ).
((و از روح خويش در او دميد))! (و نفخ فيه من روحه ).
((و براى شما گوش و چشمان و دلها قرار داد)) (و جعل لكم السمع و الابصار
و الافئدة ).
((اما كمتر شكر نعمتهاى او را بجا مى آوريد)) (قليلا ما تشكرون ).
((سواه )) از ماده ((تسويه )) به معنى تكميل كردن است ، و اين اشاره به مجموع مراحلى است كه انسان از هنگامى كه به صورت نطفه است تا مرحله اى كه تمام اعضاى بدن او آشكار مى گردد طى مى كند و همچنين مراحلى را كه آدم بعد از آفرينش از خاك تا به هنگام نفخ روح پيمود. <10>
تعبير به ((نفخ )) (دميدن ) كنايه اى است براى حلول
روح در بدن آدمى گوئى تشبيه به هوا و تنفس شده است ، هر چند نه اين است و نه آن
و اگر گفته شود نطفه انسان از آغاز كه در رحم قرار مى گيرد و قبل از آن يك موجود زنده است بنابر اين نفخ روح چه معنى دارد؟
در پاسخ مى گوئيم در آغاز كه نطفه منعقد مى شود تنها داراى يكنوع ((حيات نباتى )) است يعنى فقط تغذيه و رشد و نمو دارد، ولى از حس و حركت كه نشانه ((حيات حيوانى )) است و همچنين قوه ادراكات كه نشانه ((حيات انسانى )) است در آن خبرى نيست .
اما تكامل نطفه در رحم به مرحله اى مى رسد كه شروع به حركت مى كند و تدريجا قواى ديگر انسانى در آن زنده مى شود، و اين همان مرحله اى است كه قرآن از آن تعبير به نفخ روح مى كند.
اضافه ((روح )) به ((خدا)) به اصطلاح ((اضافه تشريفى )) است ، يعنى
يك روح گرانقدر و پر شرافت كه سزاوار است روح خدا ناميده شود در انسان دميده شد، و بيانگر اين واقعيت است كه انسان گر چه از نظر ((بعد مادى )) از ((خاك تيره )) و يا ((آب بى مقدارى )) است ، ولى از نظر بعد معنوى و روحانى حامل روح الهى است .
يكسوى وجود او به خاك منتهى مى شود، و سوى ديگرش به عرش پروردگار و ((طرفه معجونى )) است ((كز فرشته سرشته و ز حيوان !)) و به خاطر داشتن همين دو بعد، قوس صعودى و نزولى و تكامل و انحطاط او فوق العاده وسيع است . <11>
قرآن در آخرين مرحله كه پنجمين مرحله آفرينش انسان محسوب مى شود اشاره به نعمتهاى گوش و چشم و قلب كرده است ، البته منظور در اينجا خلقت اين اعضاء نيست چرا كه اين خلقت قبل از نفخ روح صورت مى گيرد، بلكه منظور حس شنوائى و بينائى و درك و خرد است .
و اگر از ميان تمام حواس ظاهر و باطن تنها روى اين سه تكيه كرده ، به خاطر اين است كه مهمترين حس ظاهرى انسان كه رابطه نيرومندى ميان او و جهان خارج برقرار مى كند، گوش و چشم است ، گوش اصوات را درك مى كند و مخصوصا تعليم و تربيت وسيله آن انجام مى گيرد، و چشم وسيله ديدن جهان خارج و صحنه هاى مختلف اين عالم است .
نيروى عقل و خرد نيز مهمترين حس باطنى انسان و يا به تعبير ديگر حكمران وجود بشر است .
جالب اينكه ((افئدة )) جمع ((فؤ اد)) به معنى قلب است ، ولى مفهومى ظريفتر از آن دارد اين كلمه معمولا در جائى گفته مى شود كه ((افروختگى )) و ((پختگى )) در آن باشد!.
و به اين ترتيب خداوند در اين آيه مهمترين ابزار شناخت را در ((ظاهر)) و ((باطن )) وجود انسان بيان كرده است ، چرا كه علوم انسانى يا از طريق تجربه بدست مى آيد و ابزار آن ، چشم و گوش است .
يا از طريق ((تحليلها و استدلالهاى عقلى )) و وسيله آن ، عقل و خرد است كه در قرآن از آن به ((افئده )) تعبير شده ، حتى دركهائى كه از طريق وحى يا اشراق و شهود بر
قلب انسان صورت مى گيرد، باز بوسيله همين ((افئده )) مى باشد.
اگر اين ابزار شناخت از آدمى گرفته شود، ارزش وجودى او تا سر حد يك مشت سنگ و خاك سقوط مى كند، و به همين دليل در پايان آيه مورد بحث انسانها را به مساله شكرگزارى اين نعمتهاى بزرگ توجه مى دهد و مى گويد: كمتر شكر او را بجا مى آوريد، اشاره به اينكه هر قدر شكر اين نعمتهاى بزرگ را بجا آوريد باز كم است !.
چگونگى آفرينش آدم از خاك
گرچه در آيات مختلف قرآن گاه سخن از آفرينش انسان از ((گل )) است (مانند آيات فوق ) و مانند آنچه در داستان آدم و ابليس در سوره اسراء آيه 61 آمده است فسجدوا الا ابليس قال ء اسجد لمن خلقت طينا : ((همه فرشتگان براى آدم سجده كردند جز ابليس ))، گفت : ((آيا من براى موجودى سجده كنم كه از گل آفريده شده است ؟)) (سوره اسراء آيه 61).
و گاه سخن از آفرينش از ((آب )) مانند و جعلنا من الماء كل شى ء حى (انبياء - 30).
ولى پيدا است كه همه اينها به يك مطلب باز مى گردد، حتى در آنجا كه سخن از آفرينش آدم از ((تراب )) (خاك ) است ، مانند ان مثل عيسى عند الله
كمثل آدم خلقه من تراب (آل عمران - 59) زيرا منظور خاك آميخته به آب يعنى گل است .
از اينجا دو نكته روشن مى شود:
1 - آنها كه احتمال داده اند منظور از آفرينش انسان از خاك اين است كه افراد بشر از گياهان - بطور مستقيم يا غير مستقيم - تغذيه
مى كنند و گياهان نيز همه از خاكند، درست نيست ، چرا كه آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند و آيات مورد بحث به قرينه آيات ديگر قرآن اشاره به آفرينش شخص آدم است كه از خاك آفريده شد.
2 - همه اين آيات ، دليلى است بر نفى فرضيه تكامل (لااقل در مورد انسان ) و اينكه نوع بشر كه منتهى به ((آدم )) مى شود داراى يك خلقت مستقل است .
و آنها كه گمان كرده اند آيات آفرينش از خاك اشاره به نوع انسان است كه با هزاران واسطه به موجودات تك سلولى باز مى گردد، و آنها نيز طبق فرضيات اخير از لجنهاى كنار اقيانوسها به وجود آمده اند، و اما خود آدم فردى بود كه از ميان نوع بشر برگزيده شد و خلقت مستقلى نداشت ، بلكه امتياز او صفات ويژه او بود، به هيچوجه با ظواهر آيات قرآن سازگار نيست .
مجددا تاكيد مى كنيم مساله تحول انواع ، يك قانون مسلم علمى نيست ، تنها يك فرضيه است ، زيرا چيزى كه ريشه آن در مليونها سال قبل نهفته شده و مسلما قابل تجربه و مشاهده حسى نيست نمى تواند در رديف قوانين ثابت علمى در آيد، بلكه فرضيه اى است كه براى توجيه پديده تنوع انواع به وجود آمده و ارزش آن ، بيش از اين نيست كه پديده هائى را توجيه تخمينى كند، و مى دانيم فرضيه ها دائما در حال تغيير و دگرگونى هستند و در برابر فرضيه هاى جديد ميدان را خالى مى كنند.
بنابر اين هرگز نمى توان روى آنها در مسائل فلسفى كه نياز
به پايه هاى قطعى دارند تكيه كرد.
توضيح مشروح در باره پايه هاى فرضيه تكامل انواع و نارسائيهاى آن را در جلد 11 صفحه 81 به بعد تحت عنوان ((قرآن و خلقت انسان )) ذيل آيه 28 سوره حجر بيان كرديم .
در پايان اين بحث ياد آورى اين نكته را لازم مى دانيم كه فرضيه تكامل هيچگونه ارتباطى با مساله ((توحيد و خداشناسى )) ندارد، و دليلى بر نفى جهان ماوراء طبيعت محسوب نمى شود، زيرا اعتقاد توحيدى مى گويد: جهان از سوى خداوند آفريده شده و تمام خواص موجودات را خدا به آنها اعطا كرده و در تمام مراحل از خداوند افاضه فيض بر آنها مى شود، اين معنى را يك معتقد به نظريه ((ثبوت انواع )) مى تواند پذيرا باشد همانگونه كه يك معتقد به فرضيه تحول انواع تنها مشكلى كه فرضيه تحول با آن روبرو است اين است كه با شرحى كه قرآن براى آفرينش آدم بيان كرده و چگونگى خلقت او را از خاك و گل ذكر مى كند سازگار نيست .
بنابر اين ما فرضيه تكامل را تنها به اين دليل نفى مى كنيم نه به دليل مخالفت آن با مساله توحيد اين از نظر تفسيرى .
و اما از نظر علمى (علوم طبيعى ) فرضيه تكامل را همانطور كه اشاره شد از اين جهت نفى مى كنيم كه دلائل قطعى بر ثبوت آن وجود ندارد. ندامت و تقاضاى بازگشت
اين آيات با بحث گويائى در باره ((معاد)) آغاز مى شود، سپس حال ((مجرمان )) را در جهان ديگر بازگو مى كند، و مجموعا تكميلى است براى بحثهاى گذشته كه پيرامون ((مبداء)) سخن مى
گفت ، زيرا مى دانيم بحث از ((مبدا)) و ((معاد)) در قرآن مجيد غالبا توام با يكديگر است .
نخست مى گويد: ((آنها گفتند آيا هنگامى كه ما مرديم و خاك شديم و در زمين گم شديم ، آفرينش تازه اى خواهيم يافت ))؟! (و قالوا اذا ضللنا فى الارض ائنا لفى خلق جديد).
تعبير به ((گم شدن در زمين )) (ضللنا فى الارض ) اشاره به اين است كه انسان پس از مردن خاك مى شود، همانند ساير خاكها، و هر ذره اى از آن بر اثر عوامل طبيعى و غير طبيعى به گوشه اى پرتاب مى شود، و ديگر چيزى از او باقى به نظر نمى رسد تا آن را در قيامت دوباره بازگردانند.
ولى آنها در حقيقت منكر قدرت خداوند بر اين كار آنها نيستند ((بلكه آنها
لقاى پروردگارشان را انكار مى كنند)) (بل هم بلقاء ربهم كافرون ).
آنها مى خواهند مرحله لقاى پروردگار كه مرحله حساب و كتاب و ثواب و عقاب است منكر شوند و به دنبال آن آزادى عمل پيدا كنند تا هر چه مى خواهند انجام دهند!.
در واقع اين آيه شباهت زيادى با آيات نخستين سوره قيامت دارد آنجا كه مى گويد: ايحسب الانسان ان لن نجمع عظامه بلى قادرين على ان نسوى بنانه بل يريد الانسان ليفجر امامه يسئل ايان يوم القيامه : ((آيا انسان گمان مى كند ما استخوانهاى پراكنده او را جمع نخواهيم كرد؟! ما حتى قادريم (خطوط) سر انگشتان او را به نظام نخستين بازگردانيم ! ولى هدف انسان اين است كه ايامى را كه در اين دنيا در پيش دارد (با انكار قيامت ) به گناه و
فجور بگذراند لذا سؤ ال مى كند روز قيامت كى خواهد بود))؟ (سوره قيامت - 3 - 6).
بنابر اين آنها از نظر استدلال لنگ نيستند، بلكه شهوات آنها حجابى بر قلبشان افكنده و نيات سوئشان مانع قبول مساله معاد است ، و گرنه همان خداوندى كه به يك قطعه آهنربا اين اثر را بخشيده كه ذرات بسيار كوچك آهن را كه در لابلاى خروارها خاك زمين گم شده با يك گردش در ميان خاكها به خود جذب مى كند و به سادگى آنها را جمع مى نمايد در ميان ذرات بدن يك انسان نيز چنين جاذبه متقابلى را ايجاد فرمايد.
چه كسى مى تواند انكار كند كه آبهاى موجود در جسم يك انسان (و اكثر جسم انسان آب است ) و همچنين مواد غذائى آن هر كدام مثلا در هزار سال پيش هر جزئى از آن در گوشه اى از جهان پراكنده بوده است ، هر قطره اى در اقيانوسى و هر ذره اى در اقليمى ، اما آنها از طريق ابر و باران و ديگر عوامل طبيعى جمع شدند و سرانجام وجود انسانى را تشكيل دادند، چه جاى تعجب كه پس از متلاشى شدن و بازگشت به حال اول دو باره گرد هم آيند و بهم پيوندند؟
آيه بعد پاسخ آنها را از طريق ديگرى بيان مى كند، مى گويد: تصور نكنيد شخصيت شما به همين بدن جسمانى شما است ، بلكه اساس شخصيتتان را روح شما تشكيل مى دهد، و او محفوظ است ((بگو: فرشته مرگ كه مامور شما است (روح ) شما را مى گيرد، سپس به سوى پروردگارتان باز مى گرديد)) (قل يتوفاكم
ملك الموت الذى وكل بكم ثم الى ربكم ترجعون ).
با توجه به مفهوم ((يتوفاكم )) كه از ماده ((توفى )) (بر وزن تصدى ) به معنى بازستاندن است مرگ به معنى فنا و نابودى نخواهد بود، بلكه يكنوع قبض و دريافت فرشتگان نسبت به روح آدمى است كه اساسى ترين بخش وجود انسان را تشكيل مى دهد.
درست است كه قرآن از معاد جسمانى سخن مى گويد و بازگشت روح و جسم مادى را در معاد قطعى مى شمرد، ولى هدف از آيه فوق بيان اين حقيقت است كه اساس شخصيت انسان اين اجزاى مادى نيست كه تمام فكر شما را به خود مشغول ساخته بلكه همان گوهر روحانى است كه از سوى خدا آمده و به سوى او باز مى گردد.
و در يك جمع بندى مى توان چنين گفت كه دو آيه فوق به منكران معاد چنين پاسخ مى دهد: كه اگر مشكل شما پراكندگى اجزاى جسمانى است كه خودتان قدرت خدا را قبول داريد و منكر آن نيستيد، و اگر مشكل اضمحلال و نابودى شخصيت انسان بر اثر اين پراكندگى است آن نيز درست نيست چرا كه پايه شخصيت انسان بر روح قرار گرفته .
اين ايراد بى شباهت به شبهه معروف ((آكل و ماكول )) نيست ، همان گونه كه پاسخ آن نيز در دو مورد با يكديگر شباهت دارد. <12>
ضمنا توجه به اين نكته نيز لازم است كه در پاره اى از آيات قرآن ، ((توفى ))
و ((قبض ارواح )) به خداوند نسبت داده شده (الله يتوفى الانفس حين موتها): ((خداوند جانها را به هنگام مرگ مى گيرد)) (زمر - 42)
و در بعضى به مجموعه اى از فرشتگان ، الذين تتوفاهم الملائكة ظالمى انفسهم …: ((آنها كه فرشتگان قبض روحشان مى كنند در حالى كه ستم پيشه اند …)) (نحل - 28).
و در آيات مورد بحث ، قبض ارواح به ((ملك الموت )) (فرشته مرگ ) نسبت داده شده است .
ولى در ميان اين تعبيرات هيچگونه منافاتى نيست ((ملك الموت )) معنى جنس را دارد و به همه فرشتگان اطلاق مى شود، و يا اشاره به رئيس و بزرگتر آنها است ، و از آنجا كه همه به فرمان خدا قبض روح مى كنند به خدا نيز نسبت داده شده است .
سپس وضع همين مجرمان كافر و منكران معاد را كه در قيامت با مشاهده صحنه هاى مختلف آن از گذشته خود سخت نادم و پشيمان مى شوند چنين مجسم كرده مى گويد: ((اگر ببينى مجرمان را هنگامى كه در پيشگاه پروردگارشان سر به زير افكنده مى گويند: پروردگارا! آنچه وعده كرده بودى ديديم و شنيديم ما پشيمانيم ، ما را باز گردان تا عمل صالح بجا آوريم ، ما به اين جهان قيامت يقين داريم )) (در تعجب فرو خواهى رفت ) (و لو ترى اذ المجرمون ناكسوا رؤ سهم عند ربهم ربنا ابصرنا و سمعنا فارجعنا نعمل صالحا انا موقنون ). <13>
به راستى تعجب مى كنى كه آيا اين افراد سر بزير و نادم و پشيمان ، همان مغروران سركش و چموش هستند كه در دنيا در برابر هيچ حقيقتى سر فرود
نمى آوردند؟ اما اكنون كه صحنه هاى قيامت را مى بينند و به مقام شهود مى رسند به كلى تغيير موضع
مى دهند تازه اين تغيير موضع و بيدارى زود گذر است ، و طبق آيات ديگر قرآن اگر به اين جهان باز گردند به همان روش خود ادامه مى دهند (انعام آيه 28).
((ناكس )) از ماده ((نكس )) (بر وزن عكس ) به معنى وارونه شدن چيزى است و در اينجا به معنى سر به زير افكندن است .
مقدم داشتن ((ابصرنا)) (ديديم ) بر ((سمعنا)) (شنيديم ) به خاطر آنست كه در قيامت نخست انسان با صحنه ها روبرو مى شود و بعد باز خواست الهى و فرشتگان او را مى شنود.
ضمنا از آنچه گفتيم معلوم مى شود منظور از مجرمان در اينجا، كافران و بخصوص منكران قيامتند.
به هر حال اين نخستين بار نيست كه در آيات قرآن با اين مساله روبرو مى شويم كه مجرمان به هنگام مشاهده نتائج اعمال و آثار عذاب الهى ، سخت پشيمان مى شوند، و تقاضاى بازگشت به دنيا مى كنند، در حالى كه از نظر سنت الهى چنين بازگشتى امكان پذير نيست ، همانگونه كه بازگشت نوزاد به رحم مادر، و ميوه جدا شده از درخت به درخت ممكن نخواهد بود.
اين نكته نيز قابل توجه است كه تنها تقاضاى مجرمان بازگشت به دنيا براى انجام عمل صالح است ، و از اين به خوبى روشن مى شود كه تنها سرمايه نجات در قيامت اعمال صالح است ، اعمالى كه از قلبى پاك و آكنده از ايمان و با خلوص نيت انجام مى گيرد.
و از آنجا كه اين همه اصرار و تاكيد براى پذيرش ايمان ، ممكن است اين توهم را ايجاد كند كه خداوند توانائى ندارد نور
ايمان را در قلب آنها پرتوافكن
كند، در آيه بعد مى افزايد: ((اگر ما مى خواستيم به هر انسانى (اجبارا) هدايت لازمش را مى داديم )) (و لو شئنا لاتينا كل نفس هداها).
مسلما ما چنين قدرتى داريم ، ولى ايمانى كه از طريق اجبار و الزام ما تحقق يابد ارزش چندانى ندارد، اراده ما بر اين تعلق گرفته است كه نوع انسان را به اين افتخار نائل كنيم كه ((مختار)) باشد، و راه تكامل را با پاى خويش بسپرد.
لذا در پايان آيه مى فرمايد: ((من آنها را آزاد گذاردم ولى مقرر كرده ام كه دوزخ را از انسانهاى بى ايمان و گنهكار از جن و انس همگى پر كنم )) (و لكن حق القول منى لاملئن جهنم من الجنة و الناس اجمعين ).
آرى آنها با سوء اختيار خود اين راه را طى كرده اند و مستحق مجازاتند، و ما هم اراده قاطع داريم بر اينكه دوزخ را از آنان پر كنيم .
با توجه به آنچه در بالا گفتيم و با توجه به صدها آيه قرآن كه انسان را موجودى مختار و صاحب اراده ، و مكلف به تكاليف و مسئول در برابر اعمال خويش ، و قابل هدايت بوسيله پيامبران و تهذيب نفس و خودسازى ، مى داند، هر گونه توهم دائر بر اينكه آيه فوق دليل بر جبر است آنچنان كه فخر رازى و امثال او پنداشته اند - منتفى مى شود.
ممكن است جمله قاطع و كوبنده فوق اشاره به اين باشد كه مبادا تصور كنيد، رحمانيت و رحيميت خداوند، مانع از مجازات مجرمان آلوده و ستمگر است ، مبادا به آيات رحمت مغرور
شويد و خود را از مجازات الهى معاف بشمريد كه رحمت او جائى دارد و غضب او جائى .
او مسلما - مخصوصا با توجه به لام قسم در جمله ((لاملئن )) و نون تاكيد در آخر آن - به اين وعده خود وفا خواهد كرد، و دوزخ را از اين دوزخيان پر مى كند، كه اگر نكند بر خلاف حكمت است .
لذا در آيه بعد مى گويد: ما به اين دوزخيان خواهيم گفت : ((بچشيد عذاب جهنم را به خاطر اينكه لقاى امروز خود را فراموش كرديد، و ما نيز شما را به دست فراموشى سپرديم ))! (فذوقوا بما نسيتم لقاء يومكم هذا انا نسيناكم ).
((و نيز بچشيد عذاب هميشگى را به سبب اعمالى كه انجام مى داديد)) (و ذوقوا عذاب الخلد بما كنتم تعملون ).
بار ديگر از اين آيه استفاده مى شود كه فراموش كردن دادگاه عدل قيامت سر چشمه اصلى بدبختيهاى آدمى است ، و در اين صورت است كه خود را در برابر قانونشكنيها و مظالم آزاد مى بيند، و نيز از اين آيه به خوبى روشن مى شود كه مجازات ابدى در برابر اعمالى است كه انسان انجام مى دهد و نه چيز ديگر. <14>
ضمنا منظور از فراموش كردن پروردگار نسبت به بندگانش ، بى اعتنائى و ترك حمايت و فريادرسى است و گر نه همه عالم هميشه نزد پروردگار است و فراموشى در باره او معنى ندارد.
1 - استقلال روح و اصالت آن
نخستين آيه از آيات فوق كه دلالت بر قبض ارواح به وسيله فرشته مرگ دارد از دلائل استقلال روح آدمى است .
زيرا تعبير به ((توفى )) كه
همان دريافت داشتن و قبض كردن است نشان مى دهد كه روح پس از جدائى از بدن باقى مى ماند، و نابود نمى شود، و اصولا تعبير از انسان در آيه فوق به ((روح )) يا ((نفس )) گواه ديگرى بر اين معنى است
زيرا طبق عقيده ماديين ، روح چيزى جز خواص ((فيزيكوشيميائى )) سلولهاى مغزى نيست كه با فناى بدن نابود مى شود، درست مانند از بين رفتن حركات عقربه ساعت بعد از نابودى آن .
طبق اين عقيده ، روح چيزى نيست كه حافظ شخصيت انسان باشد بلكه جزئى از خواص جسم او است كه با متلاشى شدن جسم از بين مى رود.
دلائل فلسفى متعددى بر اصالت و استقلال روح در دست داريم كه ما گوشه اى از آن را ذيل آيه 85 سوره اسراء (جلد 12 صفحه 254 به بعد) آورديم منظور در اينجا بيان دليل نقلى بر اين موضوع بود كه آيه فوق ، از آن آيات دال بر اين معنى محسوب مى شود.
2 - فرشته مرگ (ملك الموت )
از آيات مختلف قرآن مجيد استفاده مى شود كه خداوند امور اين جهان را بوسيله گروهى از فرشتگان تدبير مى كند، چنانكه در آيه 5 سوره ((نازعات )) مى فرمايد: فالمدبرات امرا: ((سوگند به فرشتگانى كه به فرمان خدا تدبير امور مى كنند)).
مى دانيم سنت الهى بر اين است كه مشيت خود را از طريق اسباب پياده كند.
و گروهى از اين فرشتگان ، فرشتگان قبض ارواحند كه در آيات 28 و 33 سوره نحل و بعضى ديگر از آيات قرآن به آنها اشاره شده است ، و در راءس آنها ((ملك الموت
)) قرار دارد.
احاديث زيادى در اين زمينه ، نقل شده كه اشاره به بعضى از آنها از جهاتى لازم به نظر مى رسد:
1 - در حديثى از پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم كه فرمود: الامراض
و الاوجاع كلها بريد الموت و رسل الموت ! فاذا حان الاجل اتى ملك الموت بنفسه فقال يا ايها العبد! كم خبر بعد خبر؟ و كم رسول بعد رسول ؟ و كم بريد بعد بريد؟ انا الخبر الذى ليس بعدى خبر!:
((بيماريها و دردها همگى قاصدان مرگ و فرستادگان او هستند، هنگامى كه عمر انسان به سر مى رسد، فرشته مرگ مى آيد (او از ديدن فرشته مرگ وحشت مى كند و آن را بى مقدمه مى پندارد ولى ) او مى گويد: ((اى بنده خدا چه اندازه خبر بعد از خبر و رسول بعد از رسول و پيك بعد از پيك براى تو فرستادم ؟ اما من آخرين خبرم ، و بعد از من ، خبرى نيست ))!
سپس مى گويد: ((دعوت پروردگارت را اجابت كن خواه از روى ميل و خواه از روى اكراه ))! و هنگامى كه فرشته مرگ قبض روح او مى كند، فرياد بستگان بلند مى شود او صدا مى زند على من تصرخون ؟ و على من تبكون ؟ فو الله ما ظلمت له اجلا و لا اكلت له رزقا بل دعاه ربه : ((بر چه كسى فرياد مى كشيد؟ و براى چه كسى اشگ مى ريزيد؟ به خدا سوگند وقت او به پايان رسيده بود، و تمام روزى خود را دريافت داشته بود، پروردگارش از او دعوت كرد
و او دعوت حق را اجابت نمود)).
فليبك الباكى على نفسه ، و ان لى فيكم عودات و عودات حتى لا ابقى فيكم احدا: ((اگر مى خواهيد گريه كنيد بر خويشتن بگرييد!، من باز هم كرارا به ميان شما مى آيم ! تا يكنفر از شما را باقى نگذاريم ))!. <15>
يكبار ديگر اين حديث تكان دهنده را مطالعه كنيد كه حقايق بسيارى در آن نهفته است .
2 - در حديث ديگرى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم كه پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) براى عيادت مردى از انصار به خانه او آمد فرشته مرگ را بالاى سر او ديد، پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )
فرمود: با اين دوست من با مدارا و لطف رفتار كن چرا كه او مردى با ايمان است ، عرض كرد اى محمد! بشارت بر تو باد كه من نسبت به همه مؤ منان با محبتم و بدان اى محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به هنگامى كه قبض روح بعضى از فرزندان آدم را مى كنم خانواده او فرياد مى كشند، من در كنار خانه مى ايستم ، مى گويم من گناهى ندارم (عمر او پايان يافته بود) من باز كرارا به ميان شما بر مى گردم ! بهوش باشيد، بهوش !
سپس مى افزايد: ما خلق الله من اهل بيت مدر و لا شعر و لا وبر، فى بر و لا بحر الا و انا اتصفحهم فى كل يوم و ليلة خمس مرات حتى انى لاعرف بصغيرهم و كبيرهم منهم بانفسهم : ((خدا هيچ انسانى را
از ساكنان شهر و بيابان ، خانه و خيمه ، در خشكى و دريا، نيافريده ، مگر اينكه من در هر شبانه روز پنج بار دقيقا به آنها نگاه مى كنم تا آنجا كه من صغير و كبير آنها را بهتر از خودشان مى شناسم ))!. <16>
روايات ديگرى نيز به همين مضمون در منابع مختلف اسلامى آمده است كه مطالعه مجموع آنها هشدارى است براى همه انسانها كه بدانند ميان آنان و مرگ فاصله زيادى نيست !، و در يك لحظه كوتاه ممكن است همه چيز پايان گيرد.
آيا با اين حال جاى اين است كه انسان به زرق و برق اين جهان مغرور گردد و آلوده انواع ظلم و گناه شود، و از عاقبت كار غافل بماند؟ پاداشهاى عظيمى كه هيچكس از آن آگاه نيست !
مى دانيم روش قرآن اين است كه بسيارى از حقايق را در مقايسه با يكديگر بيان مى كند، تا كاملا مفهوم و دلنشين گردد.
در اينجا نيز بعد از شرحى كه درباره مجرمان و كافران در آيات پيشين بيان شد به صفات برجسته مؤ منان راستين مى پردازد، و اصول عقيدتى و برنامه هاى
عملى آنها را به طور فشرده ضمن دو آيه با ذكر هشت صفت ، بيان مى دارد. <17>
نخست مى فرمايد: ((تنها كسانى به آيات ما ايمان مى آورند كه هر وقت اين آيات به آنها ياد آورى شود به سجده مى افتند، و تسبيح و حمد پروردگارشان را بجا مى آورند و تكبر نمى كنند)) (انما يؤ من باياتنا الذين اذا ذكروا بها خروا سجدا و سبحوا بحمد ربهم و هم لا يستكبرون ).
تعبير به ((انما))
كه معمولا براى حصر است ، بيانگر اين نكته است كه هرگاه كسى دم از ايمان مى زند و داراى ويژگيهائى كه در اين آيات آمده نيست در صف مؤ منان راستين نمى باشد، او فردى ضعيف الايمان است كه نمى توان وى را به حساب آورد.
در اين آيه چهار قسمت از صفات آنها بيان شده :
1 - به محض شنيدن آيات الهى به سجده مى افتند، تعبير به ((خروا)) به جاى ((سجدوا)) اشاره به نكته لطيفى است كه اين گروه مؤ منان بيدار دل به هنگام شنيدن آيات قرآن چنان شيفته و مجذوب سخنان پروردگار مى شوند كه بى اختيار به سجده مى افتند و دل و جان را در اين راه از دست مى دهند. <18>
آرى نخستين ويژگى آنها همان عشق سوزان و علاقه آتشينشان به كلام محبوب و معبودشان است .
همين ويژگى در بعضى ديگر از آيات قرآن به عنوان يكى از برجسته ترين صفات انبياء ذكر شده است ، چنانكه خداوند در باره گروهى از پيامبران بزرگ مى گويد: اذا تتلى عليهم آيات الرحمن خروا سجدا و بكيا: ((هنگامى كه آيات خداوند رحمان بر آنان خوانده مى شد به خاك مى افتادند و سجده مى كردند و گريه شوق سر مى دادند)) (سوره مريم آيه 58).
گر چه ((آيات )) در اينجا به طور مطلق ذكر شده ، ولى پيدا است كه منظور از آن بيشتر آياتى است كه دعوت به توحيد و مبارزه با شرك مى كند.
2 و 3 - نشانه دوم و سوم آنها ((تسبيح )) و ((حمد)) پروردگار است ، از يكسو خدا را از نقائص پاك و
منزه مى شمرند، و از سوى ديگر او را به خاطر صفات كمال و جمالش ، حمد و ستايش مى نمايند.
4 - وصف ديگر آنها تواضع و فروتنى و ترك هر گونه استكبار است چرا كه كبر و غرور نخستين پله نردبان كفر و بى ايمانى است ، و تواضع و فروتنى در مقابل حق و حقيقت نخستين گام ايمان است !
آنها كه در راه كبر و خود بينى گام بر مى دارند نه در برابر خدا سجده مى كنند، نه تسبيح و حمد او را بجا مى آورند، و نه حق بندگان او را به رسميت مى شناسند، آنها بت بزرگى دارند و آن خودشان است !
سپس به اوصاف ديگر آنها اشاره كرده مى گويد: ((پهلوهايشان از بسترها در دل شب دور مى شود)) بپا مى خيزند و رو به درگاه خدا مى آورند و به راز و نياز با او مى پردازند (تتجافى جنوبهم عن المضاجع ). <19>
آرى آنها به هنگامى كه چشم غافلان در خواب است مقدارى از شب را بيدار مى شوند، و در آن هنگام كه برنامه هاى عادى زندگى تعطيل است و شواغل فكرى به حداقل مى رسد، و آرامش و خاموشى همه جا را گرفته و خطر آلودگى عبادت به ريا كمتر وجود دارد خلاصه بهترين شرائط حضور قلب فراهم است با تمام وجودشان رو به درگاه معبود مى آورند، و سر بر آستان معشوق مى سايند، و آنچه در دل دارند با او در ميان مى گذارند، با ياد او زنده اند و پيمانه قلب خود را از مهر او لبريز و سرشار دارند.
سپس مى افزايد:
((آنها پروردگار خود را با بيم و اميد مى خوانند)) (يدعون ربهم خوفا و طمعا).
آرى دو وصف ديگر آنها ((خوف )) و ((رجا)) يا ((بيم )) و ((اميد)) است .
نه از غضب و عذاب او ايمن مى شوند، و نه از رحمتش ماءيوس مى گردند، توازن اين بيم و اميد كه ضامن تكامل و پيشروى آنها در راه خدا است همواره در وجودشان حكمفرما است .
چرا كه غلبه خوف بر اميد، انسان را به ياس و سستى مى كشاند.
و غلبه رجاء و طمع انسان را به غرور و غفلت وا مى دارد، و اين هر دو دشمن حركت تكاملى انسان در سير او به سوى خدا است .
آخرين و هشتمين ويژگى آنها اين است كه : ((از آنچه به آنها روزى داده ايم انفاق مى كنند)) (و مما رزقناهم ينفقون ).
نه تنها از اموال خويش به نيازمندان مى بخشند كه از علم و دانش ، نيرو و قدرت ، راءى صائب و تجربه و اندوخته هاى فكرى خوداز نيازمندان مضايقه ندارند.
كانونى از خير و بركتند، و چشمه جوشانى از آب زلال نيكيها كه تشنه كامان را سيراب و محتاجان را به اندازه توانائى خويش بى نياز مى سازند.
آرى اوصاف آنها مجموعه اى است از: عقيده محكم ، ايمان قوى ، عشق سوزان به الله ، عبادت و اطاعت ، كوشش و حركت ، و كمك در تمام ابعاد به بندگان خدا.
سپس در آيه بعد به پاداش عظيم و مهم مؤ منان راستين كه داراى نشانه هاى مذكور در دو آيه قبل هستند پرداخته ، با تعبير جالبى كه حكايت از اهميت فوق العاده پاداش آنان
مى كند مى فرمايد: ((هيچكس نمى داند چه پاداشهاى مهمى كه مايه روشنى چشمها مى گردد براى آنها نهفته شده است ))! (فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قرة اعين ).
اين پاداش فوق العاده عظيم ((جزاى بر اعمالى است كه انجام مى دادند)) (جزاء بما كانوا يعملون ).
تعبير به ((هيچكس نمى داند)) و نيز تعبير به ((قرة اعين )) (آنچه مايه روشنى چشمها است ) بيانگر عظمت بى حساب اين مواهب و پاداشها است ، مخصوصا با توجه به اينكه ((نفس )) به صورت نكره در سياق نفى آمده و به معنى عموم است ، و همه نفوس را شامل مى گردد حتى فرشتگان مقرب خدا و اولياى پروردگار.
تعبير به قرة اعين بدون اضافه به نفس اشاره به اين است كه اين نعمتهاى الهى كه براى سراى آخرت به عنوان پاداش مؤ منان راستين تعيين شده چنان است كه مايه روشنائى چشم همگان ميگردد. قرة از ماده قر (بر وزن حر) به معنى سردى و خنكى است ، و از آنجا كه معروف است اشگ شوق همواره سرد و خنك ، و اشك غم و حسرت داغ و سوزان است تعبير به قرة اعين در لغت عرب به معنى چيزى است كه مايه خنك شدن چشم انسان مى گردد، يعنى اشك شوق را از ديدگانش جارى مى سازد و اين كنايه لطيفى است از نهايت خوشحالى .
ولى در فارسى اين تعبير وجود ندارد. بلكه مى گوئيم : مايه روشنى چشم او شد، ممكن است اين تعبير فارسى امروز از داستان ((يوسف )) و ((يعقوب )) از قرآن گرفته شده باشد كه به گفته قرآن
هنگامى كه بشارت دهنده نزد يعقوب آمد و پيراهن يوسف را بر صورت او افكند چشمان نابيناى او ناگهان روشن شد! (سوره يوسف آيه 96) و اين تعبير نيز كنايه از شدت سرور است .
در حديث مى خوانيم كه پيامبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )مى گويد: ان الله يقول اعددت لعبادى الصالحين ما لا عين راءت ، و لا اذن سمعت ، و لا خطر على قلب بشر!: ((خدامى فرمايد: من براى بندگان صالحم نعمتهائى فراهم كرده ام كه هيچ چشمى نديده و هيچ گوشى نشنيده ، و بر فكر كسى نگذشته است ))!. <20>
در اينجا سؤ الى پيش مى آيد كه مفسر بزرگ مرحوم طبرسى در ((مجمع البيان )) آن را مطرح كرده و آن اينكه : چرا اين پاداش عظيم مخفى نگاهداشته شده است ؟
سپس او سه جواب براى اين سؤ ال ذكر مى كند:
1 - امور مهم و بسيار پر ارزش چنان است كه با الفاظ و سخن به آسانى حقيقت آن را نميتوان درك كرد، و با اينحال گاهى اخفا و ابهام آن نشاطانگيزتر است و از نظر فصاحت بليغتر.
2 - اصولا چيزى كه مايه روشنى چشمها است آنقدر دامنه اش گسترده است كه علم و دانش آدمى به تمام خصوصيات آن نميرسد.
3 - چون اين پاداش براى نماز شب كه مخفى است قرار داده شده است متناسب اين است كه جزاى عمل نيز بزرگ و مخفى باشد (توجه داشته باشيد كه در آيه
قبل جمله تتجافى جنوبهم عن المضاجع اشاره است به مساله نماز شب ).
در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم :
ما من حسنة الا و لها ثواب مبين فى القرآن ، الا صلوة الليل ، فان الله عز اسمه لم يبين ثوابها لعظم خطرها، قال : فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قرة اعين : ((هيچ عمل نيكى نيست مگر اينكه ثواب روشنى در قرآن براى آن بيان شده مگر نماز شب كه خداوند بزرگ ثواب آن را روشن نساخته به خاطر اهميت آن ، لذا فرموده است : هيچكس نميداند چه ثوابهائى كه مايه روشنائى چشمان است براى آنها نهفته شده است )). <21>
ولى از همه اينها گذشته به طورى كه قبلا نيز اشاره كرده ايم عالم قيامت عالمى است فوق العاده گستردهتر از اين جهان ، و حتى گستردهتر از زندگى دنيا در برابر زندگى جنين در شكم مادر، و اصولا براى ما محبوسان در چهار ديوار دنيا ابعادش قابل درك نيست ، و براى كسى قابل تصور نميباشد.
ما تنها سخنى از آن مى شنويم و شبحى از دورمى بينيم ، اما تا درك و ديد آن جهانى پيدا نكنيم درك اهميت آن براى ما ممكن نيست ، همانگونه كه براى طفل در شكم مادر به فرض كه عقل و هوش كامل مى داشت درك نعمتهاى اين دنيا غير ممكن است .
همين تعبير در مورد شهيدان راه خدا آمده است كه وقتى شهيد روى زمين قرارمى گيرد زمين مى گويد آفرين بر روح پاكيزه اى كه از بدن پاكيزه اى پرواز مى كند بشارت باد بر تو ((ان لك ما لا عين راءت ، و لا اذن سمعت ، و لا خطر على قلب بشر))!. <22>
آيه بعد مقايسه اى را
كه در آيات گذشته بود به طور صريحتر روشن مى سازد، مى گويد: ((آيا كسى كه مؤ من است همانند كسى است كه فاسق است ؟! نه هرگز اين دو برابر نيستند)) (ا فمن كان مؤ منا كمن كان فاسقا لا يستوون ).
جمله به صورت استفهام انكارى مطرح شده ، استفهامى كه پاسخ آن از عقل و فطرت هر انسانى مى جوشد كه اين دو هرگز برابر نيستند، در عين حال براى تاكيد، با ذكر جمله ((لا يستوون اين نابرابرى را مشخصتر مى كند.
در اين آيه ، ((فاسق )) در مقابل ((مؤ من )) قرار گرفته ، و اين دليل بر آن است كه فسق ، مفهوم گسترده اى دارد كه هم كفر را شامل مى شود، و هم گناهان ديگر را، چرا كه اين كلمه در اصل از جمله ((فسقت الثمرة )) (يعنى ميوه از پوستش خارج شد و يا در موردى كه هسته خرما از گوشت آن جدا مى شود و به بيرون مى افتد) گرفته شده ، سپس به خارج شدن از اطاعت فرمان خدا و عقل ، اطلاق گرديده است ، و مى دانيم هر كس كفر مى ورزد و يا مرتكب گناهانى مى شود از فرمان پروردگار و خرد خارج شده است اين نكته نيز قابل توجه است ، كه ميوه مادامى كه در پوست خود قرار دارد سالم است ، همينكه از پوست خارج شد فاسد مى شود، و بنابراين فاسق شدنش همان و فاسد شدنش همان !
جمعى از مفسران بزرگ در ذيل اين آيه نقل كرده اند كه روزى ((وليد بن عقبه )) <23> به ((على )) (عليه
السلام ) عرض كرد انا ابسط منك لسانا و احد منك سنانا: ((من از تو زبانى گسترده تر و فصيحتر و نيزه اى تيزتر دارم ))! (اشاره به اينكه به پندار خودش هم در سخنورى و هم در جنگ جوئى پيشتازتر است ).
على (عليه السلام ) در پاسخ او فرمود: ليس كما تقول يا فاسق !: ((اين چنين نيست كه تو مى گوئى اى فاسق ))! (اشاره به اينكه تو همان كسى هستى كه در داستان جمع آورى زكات از طايفه ((بنى المصطلق )) آنها را متهم به قيام بر ضد اسلام كردى
و خداوند در سوره حجرات در آيه 6 يا ايها الذين آمنوا ان جائكم فاسق بنبا فتبينوا… تو را تكذيب كرد و فاسق خواند)). <24>
بعضى در اينجا افزوده اند كه آيه ا فمن كان مؤ منا كمن كان فاسقا بعد از اين گفتگو نازل شده ، اما با توجه به اينكه سوره مورد بحث (سوره سجده ) در مكه نازل گرديده و داستان ((وليد)) و ((بنى المصطلق )) در مدينه اتفاق افتاد به نظر مى رسد كه اين از قبيل تطبيق آيه بر يك مصداق روشن باشد.
ولى بنابر قول بعضى از مفسران كه آيه فوق و دو آيه بعد از آن را مدنى مى دانند مشكلى از اين نظر باقى نميماند و مانعى ندارد كه اين سه آيه بعد از گفتگوى فوق نازل شده باشد.
به هر حال نه در ايمان عميق و ريشه دار امير مؤ منان على بن ابى طالب (عليه السلام ) بحثى است و نه در فسق ((وليد)) كه به هر دو در آيات قرآن اشاره شده است .
آيه
بعد، اين عدم مساوات را به صورت گسترده ترى بيان مى كند،مى فرمايد: ((اما آنها كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند باغهاى بهشت جاويدان از آن آنها خواهد بود)) (اما الذين آمنوا و عملوا الصالحات فلهم جنات الماوى ). <25>
سپس مى افزايد ((اين جنات ماوى ، وسيله پذيرائى خداوند از آنها است در
مقابل اعمالى كه انجام مى دادند)) (نزلا بما كانوا يعملون ).
تعبير به ((نزل )) كه معمولا به چيزى گفته مى شود كه براى پذيرائى مهمان آماده مى كنند اشاره لطيفى است به اين جهت كه از مؤ منان در بهشت دائما همچون ميهمان پذيرائى مى شود، در حالى كه دوزخيان - چنانكه در آيه بعد خواهد آمد - همچون زندانيانى هستند كه هر وقت هوس بيرون آمدن كنند باز گردانده مى شوند!
و اگر مى بينيم در آيه 102 سوره كهف چنين آمده : انا اعتدنا جهنم للكافرين نزلا: ((ما جهنم را براى پذيرائى كافران آماده ساختيم )) در حقيقت از قبيل فبشرهم بعذاب اليم است ، كنايه از اينكه بجاى پذيرائى ، آنها را مجازات و بجاى بشارت آنها را تهديد مى كند.
بعضى معتقدند كه ((نزل )) نخستين چيزى است كه با آن از ميهمان تازه وارد پذيرائى مى شود (همان چاى و شربت در زمان ما) بنابراين اشاره لطيفى است به اينكه جنات ماوى با تمام نعمتها و بركاتش نخستين وسيله پذيرائى از اين ميهمانان الهى است ، و به دنبال آن مواهب در بركات ديگرى است كه هيچكس جز خدا نمى داند!.
تعبير به ((لهم جنات )) مى تواند اشاره به اين نكته نيز باشد كه خداوند باغهاى بهشت
را عاريتى به آنها نميدهد، بلكه براى هميشه به آنها تمليك مى كند، به گونهاى كه هرگز احتمال زوال اين نعمتها آرامش فكر آنها را بر هم نميزند.
و در آيه بعد به نقطه مقابل آنها پرداخته مى گويد: ((اما كسانى كه فاسق شدند و از اطاعت پروردگارشان بيرون رفتند جايگاه هميشگى آنها آتش دوزخ
است )) (و اما الذين فسقوا فماواهم النار).
آنها براى هميشه در اين جايگاه وحشتناك زندانى و محبوسند به گونه اى كه : ((هر زمان بخواهند از آن خارج شوند آنها را باز مى گردانند)) (كلما ارادوا ان يخرجوا منها اعيدوا فيها).
و ((به آنها گفته مى شود: بچشيد عذاب آتشى را كه پيوسته انكار مى كرديد)) (و قيل لهم ذوقوا عذاب النار الذى كنتم به تكذبون ).
بار ديگر در اينجا مى بينيم كه عذاب الهى در برابر ((كفر و تكذيب )) قرار گرفته و ثواب و پاداش او در برابر ((عمل )).
اشاره به اينكه ((ايمان )) به تنهائى كافى نيست ، بلكه بايد انگيزه بر عمل باشد ولى ((كفر)) به تنهائى براى عذاب كافى است هر چند عملى همراه آن نباشد.
شب زنده داران !
در تفسير جمله ((تتجافى جنوبهم عن المضاجع )) (شبانگاه پهلوهاى آنها از بستر دور مى شود) دو تفسير در روايات اسلامى وارد شده :
تفسيرى به نماز ((عشاء)) و اشاره به اينكه مؤ منان راستين بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشاء به بستر نميروند مبادا خواب آنها را بگيرد، و نماز عشايشان از دست برود. (زيرا در آن زمان معمول بوده كه در آغاز شب به استراحت مى پرداختند و نماز مغرب و عشاء را - طبق
دستور استحباب جدائى ميان نمازهاى پنجگانه - از هم جدا مى كردند و هر كدام را در وقت فضيلت خود بجا مى آورند) هرگاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشا مى خوابيدند ممكن بود براى نماز عشا بيدار نشوند.
اين تفسير را ابن عباس طبق نقل در المنثور از ((پيامبر اسلام )) (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نقل كرده ، و در ((امالى )) شيخ نيز از ((امام صادق )) (عليه السلام ) نقل شده است . <26>
اما در بيشتر روايات و كلمات مفسران ، به برخاستن از بستر و براى اداء نماز شب تفسير شده است .
در روايتى از امام باقر (عليه السلام ) چنين مى خوانيم كه به يكى از يارانش فرمود: الا اخبرك بالاسلام اصله و فرعه و ذروة سنامه : ((آيا ريشه و شاخه و بلندترين قله اسلام را به تو معرفى كنم ))؟.
راوى عرض كرد بفرمائيد: فدايت شوم .
فرمود: اما اصله الصلوة ، و فرعه الزكاة ، و ذروة سنامه الجهاد!: ريشه اش نماز است و شاخه اش زكات ، و قله مرتفعش جهاد است .
سپس افزود: اگر بخواهى تمام ابواب خير را به تو معرفى كنم راوى مى گويد: بفرمائيد فدايت شوم .
امام فرمود: الصوم جنة ، و الصدقة تذهب بالخطيئة ، و قيام الرجل فى جوف الليل بذكر الله ، ((ثم قراء تتجافى جنوبهم عن المضاجع )):
((روزه سپرى است در مقابل آتش و صدقه محو كننده گناه است ، و بر خاستن انسان در دل شب او را به ياد خدا مى اندازد، سپس آيه تتجافى جنوبهم عن المضاجع را تلاوت
فرمود. <27>
در تفسير ((مجمع البيان )) از ((معاذ بن جبل )) چنين نقل شده كه در غزوه ((تبوك )) در خدمت رسولخدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بودم ، گرما همه را سخت ناراحت كرده بود
و هر كس به گوشه اى پناه مى برد، ناگهان ديدم كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) از همه به من نزديكتر است ، خدمتش رفتم عرضكردم : اى رسولخدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )! عملى به من بياموز كه مرا وارد بهشت كند، و از آتش دوزخ دور سازد.
فرمود: سؤ ال بزرگى كردى ، اما پاسخ آن براى كسى كه خدا بر او آسان كرده است مشكل نيست سپس افزود: تعبد الله و لا تشرك به شيئا و تقيم الصلوة المكتوبة و تؤ دى الزكوة المفروضة و تصوم شهر رمضان : ((خدا را پرستش كن و چيزى را شريك او قرار نده نمازهاى واجب را انجام ده و زكات واجب حق مستمندان - را اداء كن و ماه رمضان را روزه بگير)).
بعد فرمود: و اگر بخواهى از ابواب خيرات به تو خبر مى دهم عرض كردم اى پيامبر بفرمائيد فرمود: الصوم جنة من النار و الصدقه تكفر الخطيئه و قيام الرجل فى جوف الليل يبتغى وجه الله ثم قراء هذه الايه تتجافى جنوبهم عن المضاجع : ((روزه سپرى است در برابر آتش و انفاق در راه خدا كفاره گناهان است ، و قيام انسان در دل شب براى خشنودى خدا. سپس آيه ((تتجافى جنوبهم )) را قرائت فرمود)). <28>
گر چه هيچ مانعى ندارد كه آيه مفهوم
وسيعى داشته باشد، هم بيدار ماندن در آغاز شب را براى نماز عشاء شامل شود، و هم بر خاستن در سحرگاه را براى نماز شب ، ولى دقت در مفهوم ((تتجافى )) معنى دوم را بيشتر در ذهن منعكس مى كند، زيرا ظاهر جمله اين است كه قبلا پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور مى شود و اين مناسب قيام در آخر شب براى انجام نماز است ، بنابراين دسته اول از روايات از قبيل توسعه در مفهوم و الغاء خصوصيت است .
گر چه درباره اهميت اين نماز پر بركت همان چند روايت فوق كافى به نظرمى رسد، ولى اين نكته قابل ذكر است كه در روايات اسلامى آن قدر اهميت
به اين عبادت داده شده است كه درباره كمتر عبادتى چنين سخن گفته شده است .
دوستان حق ، و رهروان راه فضيلت به اين عبادت بى ريا كه قلب را روشنائى و دل را نور و صفا مى بخشد همواره اهميت بسيار مى دادند.
ممكن است بعضى هميشه توفيق بهره گيرى از اين عبادت پر بركت را نداشته باشند، ولى چه مانعى دارد كه در بعضى از شبها كه اين توفيق حاصل است بهره گيرند، و در آن هنگام كه خاموشى همه جا را فرا گرفته ، و اشتغالات روزانه همه تعطيل است ، كودكان در خواب ، و محيط آماده حضور قلب و راز و نياز با خدا است ، بر خيزند و به در خانه خدا روند و دل را به نور عشق دوست روشن سازند. <29> مجازاتهاى تربيتى
به دنبال بحثى كه پيرامون گنهكاران و مجازات دردناك آنها در آيات قبل
گذشت ، در آيات مورد بحث به يكى از الطاف خفى الهى در مورد آنان كه همان مجازاتهاى خفيف دنيوى و بيدار كننده است اشاره مى كند، تا معلوم شود خدا هرگز نمى خواهد بنده اى گرفتار عذاب جاويدان شود، به همين دليل از تمام وسائل بيدار كننده براى نجات آنها استفاده مى كند.
پيامبران الهى مى فرستد، كتب آسمانى نازل مى كند، نعمت مى دهد، به مصيبت گرفتار مى سازد، و اگر هيچيك از اينها سودى نداشت ، چنين كسانى جز آتش دوزخ سرنوشتى نخواهند داشت
مى فرمايد: ((ما آنها را از عذاب نزديك اين دنيا قبل از عذاب بزرگ آخرت مى چشانيم ، شايد بيدار شوند و باز گردند)) (و لنذيقنهم من العذاب الادنى دون العذاب الاكبر لعلهم يرجعون ).
مسلما عذاب ادنى معنى گسترده اى دارد كه غالب احتمالاتى را كه مفسران به طور جداگانه در تفسير آن نوشته اند در برمى گيرد.
از جمله اينكه منظور مصائب و درد و رنجها است .
يا قحطى و خشكسالى شديد هفت ساله اى كه مشركان در مكه به آن گرفتار شدند، تا آنجا كه مجبور گشتند از لاشه مردارها تغذيه كنند!
يا ضربه شديدى است كه بر پيكر آنها در جنگ ((بدر)) وارد شد.
و مانند اينها.
اما اينكه بعضى احتمال داده اند منظور ((عذاب قبر)) يا ((مجازات در رجعت )) است ، صحيح به نظر نمى رسد، زيرا با جمله ((لعلهم يرجعون )) (شايد از اعمال خود باز گردند) سازگار نيست .
البته بايد به اين نكته توجه داشت كه در اين دنيا نيز عذابهائى وجود دارد كه به هنگام نزول آن درهاى توبه بسته مى شود و آن عذاب استيصال
است يعنى مجازاتهائى كه براى نابودى اقوام سركش به هنگامى كه هيچ وسيله بيدارى در آنها مؤ ثر نگردد نازل مى شود، و طبعا اين گونه عذاب نيز از موضوع بحث آيه خارج است .
و اما ((عذاب اكبر)) به معنى عذاب روز قيامت است كه از هر مجازاتى بزرگتر و دردناكتر است .
در اينكه چرا ((ادنى )) (نزديكتر) در برابر ((اكبر)) (بزرگتر) قرار گرفته ؟ در حالى كه يا بايد ((ادنى )) در مقابل ((ابعد)) (دورتر) و يا ((اصغر)) در مقابل ((اكبر)) قرار گيرد، نكته اى دارد كه بعضى از مفسران به آن اشاره كرده اند
و آن اينكه عذاب دنيا داراى دو وصف است ((كوچك بودن )) و ((نزديك بودن )) و به هنگام تهديد مناسب نيست كه روى كوچك بودن آن تكيه شود، بلكه بايد روى نزديك بودنش تكيه كرد.
و عذاب آخرت ، نيز داراى دو وصف است : ((دور بودن )) و ((بزرگ بودن )) و در مورد آن نيز مناسب اين است كه روى بزرگ بودنش تكيه شود نه دور بودنش (دقت كنيد)
تعبير به ((لعل )) در جمله لعلهم يرجعون - چنانكه قبلا نيز گفته ايم - به خاطر اين است كه چشيدن عذابهاى هشدار دهنده ، علت تامه براى بيدارى نيست ، بلكه جزء علت است ، و نياز به زمينه آماده دارد، و بدون اين شرط به نتيجه نمى رسد، و كلمه لعل اشاره به اين حقيقت است
ضمنا از اين آيه يكى از فلسفه هاى مهم مصائب و بلاها و رنجها كه از سؤ ال انگيزترين مسائل در بحث توحيد و خداشناسى و عدل پروردگار است روشن مى گردد.
نه تنها
در اينجا كه در آيات ديگر قرآن نيز به اين حقيقت اشاره شده است ، از جمله در آيه 94 سوره اعراف مى خوانيم و ما ارسلنا فى قرية من نبى الا اخذنا اهلها بالباساء و الضراء لعلهم يضرعون : ((ما در هيچ شهر و ديارى پيامبرى نفرستاديم مگر اينكه مردم آنجا را گرفتار مشكلات و زيانها ساختيم تا بيدار شوند و به درگاه خدا روى آورند)).
و از آنجا كه هر گاه هيچيك از وسائل بيدار كننده ، حتى مجازات الهى سود ندهد راهى جز انتقام پروردگار از اين گروه كه ظالمترين افرادند وجود ندارد، در آيه بعد چنين مى فرمايد:
((چه كسى ستمكارتر است از آن كس كه آيات پروردگارش به او تذكر
داده شده و او از آن اعراض كرده و روى برگردانده است )) (و من اظلم ممن ذكر بايات ربه ثم اعرض عنها).
((مسلما ما از اين مجرمان بى ايمان انتقام خواهيم گرفت )) (انا من المجرمين منتقمون ).
اينها در حقيقت كسانى هستند كه نه مواهب و نعمتهاى الهى در آنها مؤ ثر افتاده ، و نه عذاب و بلاى هشدار دهنده او، بنابر اين ظالمتر از اينها كسى نيست ، و اگر از آنها انتقام گرفته نشود از چه كسى انتقام گرفته شود؟!
روشن است كه با توجه به آيات گذشته منظور از ((مجرمان )) در اينجا منكران مبدء يا معاد و گنهكاران بى ايمان است .
در آيات قرآن بارها گروهى به عنوان ((اظلم )) (ظالمترين افراد) معرفى شده اند، هر چند تعبيرهاى آن مختلف است ، اما در واقع همه به ريشه كفر و شرك و بى ايمانى بازمى گردد، بنابر اين مفهوم
((ظالمترين )) كه به اصطلاح صفت عالى است ، خدشه دار نمى شود.
تعبير به ((ثم )) در آيه فوق كه معمولا براى بيان فاصله مى باشد ممكن است اشاره به اين باشد كه به اين گونه افراد مجال كافى براى مطالعه داده مى شود، هرگز مخالفتهاى ابتدائى آنها سبب انتقام الهى نمى گردد، اما بعد از پايان گرفتن فرصت لازم ، مستحق انتقام خداوند خواهند شد.
ضمنا بايد توجه داشت تعبير به ((انتقام )) از نظر لغت عرب به معنى ((مجازات كردن )) است ، هر چند مفهوم ((تشفى قلب )) (فرونشاندن سوز درون ) در مفهوم اين كلمه در استعمالات روزمره افتاده است ولى در معنى اصلى لغوى آن وجود ندارد.
لذا اين تعبير در مورد خداوند بزرگ در قرآن مجيد كرارا به كار رفته ، در حالى كه او برتر و بالاتر از اين مفاهيم است او فقط از روى حكمت كار مى كند. صبر و شكيبائى و ايمان سرمايه امامت
آيات مورد بحث اشاره كوتاه و زود گذرى به داستان ((موسى )) (عليه السلام ) و بنى اسرائيل است تا پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و مؤ منان نخستين را تسلى و دلدارى دهد، و در برابر تكذيب و انكار و كارشكنيهاى مشركان كه در آيات گذشته به آنها اشاره
شد دعوت به صبر و شكيبائى و پايدارى كند، و هم بشارتى باشد براى مؤ منان كه سرانجام بر اين گروه كافر لجوج پيروز مى شوند، همانگونه كه بنى اسرائيل بر دشمنان خود پيروز شدند، و پيشوايان روى زمين گشتند.
و از آنجا كه موسى (عليه السلام )، پيامبر بزرگى است كه
هم يهوديان به او ايمان دارند و هم مسيحيان ، از اين نظر مى تواند انگيزه اى بر حركت اهل كتاب به سوى قرآن و اسلام گردد.
نخست مى گويد: ((ما به موسى كتاب آسمانى داديم )) (و لقد آتينا موسى الكتاب ).
((بنابر اين شك و ترديد به خود راه مده كه موسى ، آيات الهى را دريافت داشت )) (فلا تكن فى مرية من لقائه ).
((و ما كتاب آسمانى موسى ، تورات را وسيله هدايت بنى اسرائيل قرار داديم )) (و جعلنا هدى لبنى اسرائيل ).
در اينكه ضمير در ((من لقائه )) به چه چيز باز مى گردد؟ در ميان مفسران گفتگو بسيار است ، و هفت احتمال يا بيشتر، در باره آن داده شده است .
اما آنچه از ميان آنها نزديكتر به نظر مى رسد اين است كه به ((كتاب )) (كتاب آسمانى موسى يعنى تورات ) باز گردد، و جنبه مفعولى داشته باشد و فاعل آن موسى باشد.
بنابر اين معنى مجموع جمله چنين است : ((تو شك نداشته باش كه موسى به لقاى كتاب آسمانى رسيد، و آن را كه از درگاه پروردگار به او القا شده بود دريافت داشت )).
شاهد گوياى اين تفسير اين است كه در آيه فوق ، سه جمله وارد شده است ، جمله اول و آخر، مسلما در باره تورات سخن مى گويد، بنابر اين مناسب اين است كه جمله وسط نيز همين معنى را تعقيب كند، نه اينكه سخن از قيامت يا
قرآن مجيد بگويد كه در اين صورت جمله معترضه خواهد بود، و مى دانيم جمله معترضه خلاف ظاهر است ، و تا نيازى به آن نباشد
نبايد به سراغ آن رفت .
تنها سؤ الى كه در اين تفسير باقى مى ماند مساله به كار رفتن كلمه ((لقاء)) در مورد كتاب آسمانى است ، چه اينكه در قرآن غالبا اين كلمه با اضافه به الله يا ((رب )) يا ((آخرت )) و مانند آن به كار رفته ، و اشاره به قيامت است .
به همين دليل بعضى اين احتمال را در اينجا ترجيح داده اند كه بگوئيم آيه فوق نخست از نزول تورات بر موسى (عليه السلام ) سخن مى گويد، و بعد به پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دستور مى دهد كه در ((لقاء الله و مساله معاد)) ترديد نكند، و باز مجددا به مساله تورات باز مى گردد.
ولى بايد تصديق كرد كه در اين صورت تناسب ميان جمله هاى اين آيه به كلى به هم مى خورد و انسجام آنرا متلاشى مى سازد.
ولى بايد توجه داشت كه تعبير ((لقاء)) گر چه در قرآن در مورد دريافت كتب آسمانى به كار نرفته ، اما ((القاء)) و ((تلقى )) كرارا در اين معنى استعمال شده است ، چنانكه در آيه 25 سوره قمر مى خوانيم : ا القى الذكر عليه من بيننا: ((آيا از ميان همه ما قرآن بر محمد القاء شده است ))؟!
و در داستان سليمان و ملكه سبا مى خوانيم هنگامى كه نامه سليمان به او رسيد گفت : انى القى الى كتاب كريم : ((نامه پر ارزشى به من القاء شده )) (نمل - 29).
و در همين سوره آيه 6 در مورد قرآن مجيد چنين مى خوانيم : و انك لتلقى القرآن من لدن
حكيم عليم : ((تو قرآن را از سوى خداوند حكيم و عليم تلقى مى كنى )).
بنابر اين فعل ((القاء)) و ((تلقى )) به طور مكرر در اين مورد به كار رفته است .
حتى خود فعل ((لقاء)) در مورد نامه اعمال انسان در قرآن مجيد استعمال شده ، در آيه 13 سوره اسراء مى خوانيم : و نخرج له يوم القيامة كتابا يلقاه منشورا: ((روز قيامت كتابى براى او (انسان ) بيرون مى آوريم كه آن را گسترده مى بيند))!
از مجموع آنچه گفتيم ترجيح اين تفسير بر ساير احتمالاتى كه در آيه فوق داده شده روشن مى شود. <30>
ولى به هر حال توجه به اين نكته لازم است كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) هيچگونه شك و ترديدى در اين گونه مسائل نداشت ، بلكه اين گونه تعبيرات معمولا براى تاكيد
مطلب و نيز سرمشقى براى ديگران است .
در آيه بعد به افتخاراتى كه نصيب بنى اسرائيل در سايه استقامت و ايمان شد اشاره مى كند، تا درسى براى ديگران باشد، مى فرمايد: ((و از آنها امامان و پيشوايانى قرار داديم ، كه به فرمان ما امر هدايت خلق خدا را بر عهده گرفتند زيرا آنها شكيبائى كردند و به آيات ما يقين داشتند)) (و جعلنا منهم ائمة يهدون بامرنا لما صبروا و كانوا باياتنا يوقنون ).
در اينجا رمز پيروزى و شرط پيشوائى و امامت را دو چيز شمرده : يكى ايمان و يقين به آيات الهى ، و ديگر صبر و استقامت و شكيبائى .
اين امر مخصوص بنى اسرائيل نيست ، درسى است براى همه امتها و براى مسلمانان ديروز و
امروز و فردا كه پايه هاى يقين خود را محكم كنند و از مشكلاتى كه در طريق به ثمر رساندن خط توحيد است نهراسند، صبر و مقاومت را پيشه خود كنند تا ائمه خلق و رهبر امتها در تاريخ عالم شوند.
تعبير به ((يهدون )) (هدايت مى كنند) به صورت فعل مضارع و همچنين جمله ((يوقنون )) (يقين دارند) آن هم به صورت فعل مضارع دليل بر استمرار اين دو وصف در طول زندگى آنها است ، چرا كه مساله رهبرى لحظهاى از مشكلات خالى نيست ، و در هر گام شخص رهبر و پيشواى مردم با مشكل جديدى روبرو مى شود كه بايد با نيروى يقين و استقامت مداوم به مبارزه با آن برخيزد، و خط هدايت به امر الهى را تداوم بخشد.
قابل توجه اينكه مساله هدايت را مقيد به امر الهى مى كند، و مى فرمايد: يهدون بامرنا و مهم در امر هدايت همين است كه از فرمان الهى سرچشمه گيرد، نه از امر مردم و خواهش و تمناى دل ، يا تقليد از اين و آن .
امام صادق (عليه السلام ) در حديث پرمحتوايش ، با استفاده از مضامين قرآن مجيد
((ائمه و پيشوايان را بر دو گونه تقسيم مى كند: امامانى كه به امر خدا نه به امر مردم هدايت را بر عهده مى گيرند، امر خدا را بر امر خودشان مقدم مى شمرند، و حكم او را برتر از حكم خود قرار مى دهند.
و امامانى كه دعوت به سوى آتش مى كنند، فرمان خود را بر فرمان حق مقدم مى دارند، و حكم خود را قبل از حكم الهى قرار مى دهند،
و بر طبق هواى نفس خويش و بر ضد كتاب الله عمل مى نمايند)). <31>
در اينكه منظور از ((امر)) در اينجا امر تشريعى (دستورات الهى در شرع ) است ، يا امر تكوينى (نفوذ فرمان الهى در عالم آفرينش ) مى باشد، ظاهر آيه همان معنى اول است و تعبيرات روايات و مفسران نيز، همين معنى را تداعى مى كند
ولى بعضى از مفسران بزرگ آن را به معنى ((امر تكوينى )) دانسته اند.
توضيح اينكه : هدايت در آيات و روايات به دو معنى آمده است : ارائه طريق (نشان دادن راه ) و ايصال به مطلوب (رساندن به مقصد).
هدايت پيشوايان الهى نيز از هر دو طريق صورت مى گيرد، گاه تنها به امر و نهى قناعت مى كنند، ولى گاه با نفوذ باطنى در دلهاى لايق و آماده ، آنها را به هدفهاى تربيتى و مقامات معنوى مى رسانند.
كلمه ((امر)) در بعضى از آيات قرآن ، به معنى ((امر تكوينى )) به كار رفته است مانند انما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن فيكون : ((هنگامى كه چيزى
را اراده كند فرمان او تنها اين است كه مى گويد موجود باش ! آن هم موجود مى شود)) (سوره يس آيه 82).
جمله ((يهدون بامرنا)) در آيه مورد بحث نيز اشاره به همين معنى است ، يعنى آنها پيشوايانى بودند كه به قدرت پروردگار در نفوس آماده نفوذ مى كردند و آنها را به هدفهاى عالى تربيتى و انسانى سوق مى دادند. <32>
اين معنى فى حد ذاته معنى قابل ملاحظه اى است و يكى از شئون امامت و شاخه هاى هدايت است ، اما
جمله ((يهدون بامرنا)) را منحصر به اين معنى دانستن ، موافق ظاهر آيه نيست ، ولى مانعى ندارد كه ما ((امر)) را در اين جمله به معنى وسيع كلمه بگيريم كه هم ((امر تكوينى )) و هم ((تشريعى )) را در بر گيرد و هر دو معنى هدايت در آيه جمع باشد اين معنى با بعضى از احاديث كه در تفسير آيه به ما رسيده نيز هماهنگ است .
ولى به هر حال رسيدن امام و پيشوا به اين مقام ، تنها در پرتو يقين و استقامت امكان پذير است .
بحثى كه در اينجا باقى مى ماند اين است كه آيا منظور از اين گروه امامان و پيشوايان در بنى اسرائيل ، پيامبرانى هستند كه در اين قوم وجود داشتند، و يا علماء و دانشمندانى كه به فرمان الهى مردم را هدايت به نيكيها مى كردند در اين زمره واردند؟
آيه از اين معنى ساكت است ، همين اندازه مى گويد ما جمعى از آنها را امامان هدايت كننده قرار داديم ، اما با توجه به جمله ((جعلنا)) (قرار داديم ) بيشتر چنين به نظر مى رسد كه منظور پيامبرانى است كه از سوى خداوند به اين مقام منصوب شدند.
و از آنجا كه بنى اسرائيل - همچون سائر امم - بعد از اين امامان و پيشوايان راستين باز دست به اختلاف زدند راههاى مختلفى را پيمودند و منشا تفرقه در ميان مردم شدند، در آخرين آيه مورد بحث با لحن تهديد آميزى مى گويد: پروردگار تو ميان آنها در روز قيامت در مورد اختلافاتى كه داشتند داورى مى كند، و هر كس را به سزاى عملش مى
رساند (ان ربك هو يفصل بينهم يوم القيامة فيما كانوا فيه يختلفون )
آرى سرچشمه اختلاف هميشه آميختن ((حق )) با ((هوى و هوسها)) است ، و از آنجا كه قيامت روزى است كه هوى و هوسها در آن بى رنگ و محو مى شود و حق آن چنان كه هست ظهور و بروز مى يابد اينجا است كه خداوند با فرمان خود به اختلافات پايان مى دهد، و اين يكى ديگر از فلسفه هاى معاد است (دقت كنيد).
شكيبائى و استقامت رهبران الهى
گفتيم در آيات مورد بحث دو شرط براى پيشوايان و امامان ذكر شده است : نخست صبر و پايدارى ، و ديگر ايمان و يقين به آيات الهى
اين صبر و شكيبائى شاخه هاى زيادى دارد: گاه در مقابل مصائبى است كه به شخص انسان مى رسد.
گاه در برابر آزادى است كه به دوستان و هوا خواهان او مى دهند.
و گاه در مقابل بدگوئيها و بدزبانيها است كه نسبت به مقدسات او دارند.
گاهى از ناحيه كجانديشان است .
گاه از سوى بدانديشان .
گاه از سوى جاهلان نادان .
و گاه از سوى آگاهان بد خواه !
خلاصه يك رهبر آگاه در برابر همه اين مشكلات و غير اينها بايد شكيبائى و استقامت كند، هرگز از ميدان حوادث در نرود، بيتابى و جزع نكند، زمام اختيار از دست ندهد، مايوس نگردد، مضطرب و پشيمان نشود، تا به هدف بزرگ خود نائل گردد.
در اين زمينه حديث جامع و جالبى از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده كه ذكر آن لازم به نظر مى رسد.
او به يكى از دوستانش فرمود: ((كسى كه صبر كند، مدتى كوتاه صبر مى كند (و
به دنبال آن پيروزى است ) و كسى كه بيتابى مى كند مدتى كوتاه بيتابى مى كند (و سرانجام آن شكست است ) سپس فرمود: بر تو باد به صبر و شكيبائى در تمام كارها، زيرا خداوند بزرگ ، محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را مبعوث كرد و به او دستور صبر و مدارا داد و فرمود: در مقابل آنچه آنها مى گويند شكيبائى كن و در صورت لزوم از آنها جدا شو. اما نه جدا شدنى كه مانع دعوت به سوى حق گردد.
و نيز فرمود: با استفاده از نيكيها به مقابله با بديها بر خيز كه در اين هنگام آنها كه با تو عداوت و دشمنى دارند، همچون دوست گرم و صميمى خواهند شد، و به اين مقام جز صابران و جز كسانى كه بهره عظيمى از ايمان دارند نخواهند رسيد
سپس افزود: پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) صبر و شكيبائى پيشه كرد، تا اينكه انواع تيرهاى تهمت را به سوى او پرتاب كردند (مجنون و ساحرش خواندند و شاعرش ناميدند و در دعوى نبوت تكذيبش كردند) سينه پيامبر از سخنانشان تنگ شد، خداوند اين سخن را بر او نازل كرد: مى دانيم كه سينه ات از سخنان آنها تنگ مى شود اما تسبيح و حمد پروردگارت را بجاى آور و از سجده كنندگان باش (كه اين عبادتها به تو آرامش مى بخشد).
بار ديگر او را تكذيب كردند و متهم ساختند، او اندوهگين شد، خداوند اين سخن را بر او نازل كرد كه مى دانيم سخنان آنها تو را غمگين مى كند اما بدان هدف
آنها تكذيب تو نيست ، اين ظالمان آيات خدا را تكذيب مى كنند، پيامبرانى كه پيش از تو بودند آماج تكذيب قرار گرفتند، اما شكيبائى پيشه كردند، آنها آزار شدند و صبر كردند، تا يارى ما فرا رسيد پيامبر باز هم شكيبائى كرد تا اينكه آنها از حد گذراندند، نام خدا را به بدى بر زبان جارى كردند و تكذيب نمودند.
پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) عرض كرد: خداوندا! من در مورد خودم و خاندانم و آبرويم شكيبائى كردم ، اما در برابر بدگوئى به مقام مقدس تو نميتوانم شكيبائى كنم ، باز هم خداوند او را امر به صبر كرد و فرمود: ((در برابر آنچه مى گويند شكيبا باش )).
سپس مى افزايد: به دنبال آن پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در تمام حالات و در برابر همه مشكلات شكيبا بود و همين سبب شد كه خدا او را بشارت دهد كه در خاندانش امامان و پيشوايان پيدا مى شوند، و اين امامان را نيز توصيه به صبر كرد… اينجا بود كه پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: الصبر من الايمان كالراءس من الجسد: ((صبر در برابر ايمان همچون سر است در مقابل تن )) و سر انجام اين استقامت و صبر سبب پيروزى او بر مشركان شد، و دستور انتقام گرفتن از آن ستمگران كه قابل هدايت نبودند صادر گرديد، و طومار عمر آنها به دست پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و دوستانش در هم نورديده شد، اين پاداش آنها در دنيا بود، علاوه بر پاداشهائى كه در آخرت
براى او ذخيره شده است .
سپس امام صادق (عليه السلام ) افزود: فمن صبر و احتسب لم يخرج من الدنيا حتى يقر الله له عينا فى اعدائه مع ما يدخر له فى الاخرة : ((كسى كه شكيبائى كند و آن را به حساب خدا بگذارد، از دنيا بيرون نمى رود تا خداوند چشمش را با شكست دشمنانش روشن كند، علاوه بر پاداشهائى كه براى آخرت او ذخيره خواهد كرد)). <33> روز پيروزى ما
آيات گذشته با تهديد مجرمان بى ايمان آميخته بود، و نخستين آيه مورد بحث نيز توضيح و تكميلى بر اين تهديد است مى فرمايد: ((آيا همين براى هدايت آنها كافى نيست كه افراد زيادى از مردمى كه در قرون پيش از آنها زندگى داشتند هلاك كرديم و آنها را به كيفر اعمالشان رسانديم ))؟ (اولم يهد لهم كم اهلكنا من قبلهم من القرون ). <34>
((اينها در مساكن ويران شده آنان راه مى روند و آثار آن اقوام نفرين شده را با چشم خود مى بينند)) (يمشون فى مساكنهم ). <35>
سرزمين بلا ديده ((عاد)) و ((ثمود)) و شهرهاى ويران شده ((قوم لوط)) در سر راه آنها به شام قرار دارد، هر زمان كه از اين سرزمينهائى كه يك روز مركز اقوامى قدرتمند و در عين حال گمراه و آلوده بود و هر چه پيامبران آنها به آنان هشدار دادند اثرى نبخشيد و سرانجام عذاب الهى طومار زندگانيشان را در نورديد، عبور مى كنند، گوئى تمام سنگريزه هاى بيابان و كاخهاى ويران شده آنها صد زبان
دارند، و فرياد مى زنند، و نتيجه كفر و آلودگى را بازگو مى كنند، اما گوئى گوش شنوا
را به كلى از دست داده اند.
لذا در پايان آيه مى افزايد: ((در اين موضوع نشانه هائى از قدرت خدا، و درسهاى عبرتى است آيا نمى شنوند))؟ (ان فى ذلك لايات افلا يسمعون ).
در آيه بعد به يكى از مهمترين نعمتهاى الهى كه مايه آبادى همه سرزمينها و وسيله حيات همه موجودات زنده است اشاره مى كند تا روشن شود همانگونه كه خداوند قدرت بر ويران ساختن سرزمين تبهكاران دارد، قادر بر آباد كردن زمينهاى ويران و مرده ، و اعطاى همه گونه موهبت را به بندگانش دارد.
مى فرمايد: ((آيا نديدند كه ما آب را به سوى زمينهاى خشك و بى آب و علف مى رانيم ، و به وسيله آن زراعتهائى مى رويانيم كه هم چارپايانشان از آن مى خورند، و هم خودشان تغذيه مى كنند؟ آيا نمى بينند))؟ (اولم يروا انا نسوق الماء الى الارض الجرز فنخرج به زرعا تاكل منه انعامهم و انفسهم افلا يبصرون ).
((جرز)) (بر وزن شتر) به معنى زمينى است كه گياه از آن ريشه كن شده يا به تعبير ديگر به هيچوجه گياهى از آن نمى رويد، و در اصل از ماده ((جرز)) (بر وزن مرض ) به معنى قطع كردن و بريدن است
گوئى هر گونه گياه از چنين زمينى بريده شده ، و يا زمين خودش ، آن گياهان را قطع كرده است .
جالب اينكه در اينجا تعبير به نسوق الماء (آب را مى رانيم ) شده است ، اشاره به اينكه طبيعت آب به مقتضاى سنگينيش ايجاب مى كند كه روى زمين و در گودالها باشد، و به مقتضاى روان بودنش بايد در اعماق زمين فرو
رود، ولى هنگامى كه فرمان ما فرا رسد طبيعت خود را از دست داده تبديل به بخار سبكى
مى شود كه با وزش نسيم به هر سو حركت مى كند.
آرى همين ابرها كه بر فراز آسمانند درياهاى بزرگى از آب شيرين هستند كه به فرمان خدا به كمك بادها به سوى زمينهاى خشك فرستاده مى شوند.
به راستى اگر باران نمى باريد بسيارى از زمينها، قطره اى از آب به خود نمى ديد حتى اگر فرضا رودخانه هاى پر آبى وجود داشت بر آنها مسلط نمى شد، اما اكنون مى بينيم كه به بركت اين رحمت الهى بر فراز بسيارى از كوهها و دامنه هاى صعب العبور و تپه هاى مرتفع جنگلها و درختان فراوان و گياهان بسيار روئيده است ، اين قدرت آبيارى عجيب ، تنها در باران است و از هيچ چيز ديگر ساخته نيست .
((زرع )) در اينجا معنى وسيعى دارد كه هر گونه گياه و درخت را شامل مى شود، هر چند گاهى در استعمالات در مقابل درخت قرار مى گيرد.
مقدم داشتن ((چهار پايان )) بر ((انسانها)) در اين آيه ممكن است به خاطر اين باشد كه تمام تغذيه چهار پايان از گياه است ، در حالى كه انسانها هم از گياهان تغذيه مى كنند و هم از گوشت چهار پايان .
و يا از اين جهت كه گياه به محض روئيدن براى چهار پايان قابل استفاده است ، در حالى كه استفاده انسان از گياهان غالبا به زمان بعد موكول مى شود كه دانه و ثمره خود را به بار مى آورد.
جالب اينكه در ذيل آيه مورد بحث جمله ((افلا يبصرون )) (آيا
نمى بينند) آمده است ، در حالى كه در ذيل آيه قبل كه سخن از قصرها و خانه هاى ويران شده اقوام پيشين است جمله ((افلا يسمعون )) (آيا نمى شنوند) آمده .
اين تفاوت به خاطر آن است كه منظره زنده شدن زمينهاى لم يزرع بر اثر نزول باران را همه با چشم مى بينند، در حالى كه مسائل مربوط به اقوام پيشين را غالبا بصورت اخبارى مى شنوند.
در يك جمع بندى از مجموع دو آيه فوق ، چنين استفاده مى شود كه خداوند به اين گروه سركش مى فرمايد: چشم و گوش خود را باز كنيد، حقايق را بشنويد و ببينيد و بينديشيد كه چگونه يك روز به بادها فرمان داديم ، قصرها و كاخهاى قوم عاد را در هم بكوبند و ويران كنند، روز ديگر به همين بادها فرمان مى دهيم كه ابرهاى پربار را به سوى زمينهاى مرده و باير ببرند، و آنها را آباد و سرسبز سازند آيا باز در برابر چنين قدرتى سر تسليم فرود نمى آوريد؟!
و از آنجا كه آيات گذشته مجرمان را تهديد به انتقام ، و مؤ منان را بشارت به امامت و پيشوائى و پيروزى مى داد، در اينجا كفار از روى غرور و نخوت اين سؤ ال را مطرح مى كنند كه اين وعده ها و وعيدها كى عملى خواهد شد؟ چنانكه قرآن مى فرمايد: ((آنها مى گويند: اگر راست مى گوئيد اين فتح و پيروزى شما چه زمانى خواهد بود))؟! (و يقولون متى هذا الفتح ان كنتم صادقين ).
قرآن بلافاصله به آنها پاسخ مى گويد و به پيامبر دستور مى دهد: ((بگو بالاخره روز
پيروزى فرا مى رسد، اما در آن روز ايمان آوردن سودى به حال كافران نخواهد داشت ، و به آنها هيچ مهلت داده نمى شود))! (قل يوم الفتح لا ينفع الذين كفروا ايمانهم و لا هم ينظرون ).
يعنى اگر منظورتان اين است كه صدق وعده هاى الهى را كه از زبان پيامبر شنيده ايد ببينيد و ايمان بياوريد، آن روز ديگر دير شده است ، و ايمان براى شما هيچ فايده اى ندارد.
از آنچه گفتيم روشن مى شود كه منظور از ((يوم الفتح )) روز نزول
((عذاب استيصال )) است ، يعنى عذابى كه كفار را ريشه كن مى سازد و مجال ايمان به آنها نمى دهد، و به تعبير ديگر عذاب استيصال نوعى از عذاب دنيوى است نه عذاب آخرت و نه عذابهاى معمولى دنيا كه بعد از اتمام حجت كامل به زندگى اقوام گنهكار خاتمه مى دهد.
شاهد بر اين سخن چند امر است :
الف : اگر منظور عذابهاى معمولى دنيا و يا پيروزيهائى همچون پيروزى مسلمانان در جنگ بدر و روز فتح مكه بود - همانگونه كه بعضى از مفسران گفته اند - جمله ((لا ينفع الذين كفروا ايمانهم )) (در آن روز ايمان كافران سودى نمى بخشد) درست نخواهد بود، زيرا هم در روز فتح بدر، و هم در روز فتح مكه ايمان آوردن مفيد بود و درهاى توبه باز بود.
ب : اگر منظور از ((يوم الفتح )) روز قيامت بوده باشد آنچنان كه بعضى از مفسران پذيرفته اند، با جمله ((و لا هم ينظرون )) (به آنها مهلت داده نمى شود) سازگار نيست ، زيرا مهلت دادن يا ندادن مربوط به زندگى
اين دنيا است ، از اين گذشته در هيچ موردى از قرآن ((يوم الفتح )) به معنى قيامت به كار نرفته است .
ج : تعبير به ((فتح )) در مورد ((عذاب استيصال )) در قرآن مجيد كرارا ديده مى شود، مانند آيه 118 سوره شعراء آنجا كه نوح مى گويد: فافتح بينى و بينهم فتحا و نجنى و من معى من المؤ منين : ((پروردگارا! ميان من و آنها داورى كن و اين قوم ستمگر را ريشه كن فرما و من و تمام مؤ منانى را كه با من هستند نجات ده كه اشاره به مجازات طوفان است )).
نظير همين معنى در آيه 77 سوره مؤ منون نيز آمده است
ولى اگر منظور، عذاب استيصال در دنيا بوده باشد، با آنچه در بالا گفتيم
مى سازد و با تمام قرائن فوق ، هماهنگ است ، و در واقع تهديدى است براى كافران و ظالمان كه اينقدر در خواست وعده پيروزى مؤ منان و عذاب استيصال براى كفار نكنيد كه اگر اين درخواست شما عملى شود، ديگر نه مجالى به شما داده مى شود، و نه اگر مجال پيدا كنيد و ايمان آوريد پذيرفته خواهد شد.
اين معنى مخصوصا تناسب بسيار زيادى با آيات گذشته در مورد هلاك اقوام سركشى كه در قرون پيشين زندگى مى كردند و گرفتار مجازات الهى شدند و نابود گشتند دارد.
زيرا كفار مكه با شنيدن اين سخن كه در دو آيه قبل آمده طبعا از روى لجاجت ، تقاضاى چنين موضوعى را در باره خود مى كردند، اما قرآن به آنها هشدار مى دهد كه هرگز تقاضاى چنين مطلبى را نكنند كه اگر عذاب
نازل شود چيزى براى شما باقى نمى ماند.
سرانجام در آخرين آيه اين سوره (سوره سجده ) با يك تهديد گويا و پر معنى سخن را پايان داده ، چنين مى گويد: ((اى پيامبر! اكنون كه چنين است از آنها روى بگردان و منتظر باش ، آنها نيز منتظرند)) (فاعرض عنهم و انتظر انهم منتظرون ).
حالا كه نه بشارت در آنها اثر مى كند و نه انذار، نه اهل منطق و استدلالند تا با مشاهده آثار الهى در پهنه آفرينش ، او را بشناسند و غير او را پرستش نكنند و نه وجدانى بيدار دارند كه از درون جان به نغمه توحيد گوش فرا دهند، از آنها روى بگردان . تو منتظر رحمت خدا باش و آنها منتظر عذاب او، كه آنها فقط لايق عذابند!
پروردگارا! ما را از كسانى قرار ده كه با ديدن نخستين نشانه هاى حق تسليم مى شوند و ايمان مى آورند.
بارالها! روح كبر و غرور و لجاجت را از همه ما دور فرما.
خداوندا! پيروزى كامل لشكر اسلام را بر لشكر كفر و استكبار و استعمار هر چه زودتر فراهم كن .
آشنايى با سوره سجده سى و دوّمين سوره از سوره هاى قرآن شريف، سوره مباركه «سجده» يا «مضاجع» است، كه پيش از آغاز ترجمه و تفسير آن به نكاتى در شناسنامه آن اشاره مى رود.
1 - چرا سوره سجده؟
نام جاودانه اين سوره را در پاره اى از روايات «سوره سجده» و در پاره اى از روايات «حم سجده»، گاهى بدان جهت كه پس از سوره لقمان آمده است، «سجده لقمان» و در برخى از روايات «الم تنزيل» خوانده اند همه اين نامها
از پانزدهمين آيه اين سوره مباركه برگرفته شده است؛ چرا كه در اين آيه به هنگام وصف از انسان هاى توحيدگرا و با ايمان روشنگرى مى كند كه آنان مردمى هستند كه به آيات خدا ايمان آورده و به هنگام تلاوت آيات او به آنان، به نشان ستايش و سپاس او سجده مى گذارند.
و نيز اين سوره مباركه را تناسب شانزدهمين آيه آن «سوره مضاجع» ناميده اند.
2 - فرودگان آن به باور همه مفسّران، جز سه آيه اين سوره مباركه كه در «مدينه» فرود آمده، ديگر آيات آن در «مكّه» و در كنار خانه خدا بر قلب مصفّاى پيامبر نور نازل شده است. آن سه آيه «مدنى» عبارتند از آيه هاى هيجده تا بيست؛ گرچه پاره اى برآنند كه اين سه آيه نيز بسان ديگر آيات در مكه فرود آمده، چرا كه با آيات مكّى هماهنگ است و نشانى از مدنى بودن آيات در آنها به چشم نمى خورد.
3 - شمار آيات و حروف آن به باور بيشتر مفسّران شمار آيات اين سوره سى آيه، و به باور بصريان بيست ونه آيه است، كه بسيارى، از جمله قاريان حجاز، شام و برخى از قاريان كوفه، حروف مقطّعه آغاز آن را آيه اى به شمار آورده اند.
گفتنى است كه اين سوره داراى 380 واژه و داراى 1513 حرف است.
4 - پاداش تلاوت آن 1 - از پيامبر گرامى آورده اند كه فرمود:
من قراء «الم تنزيل» و «تبارك الّذى بيده الملك» فكانّما احيا ليلة القدر:(68)
كسى كه سوره سجده و ملك را تلاوت كند، بسان كسى است كه شب مبارك قدر را احيا و شب زنده دارى كرده است.
پيامبر گرامى آورده اند
كه آن حضرت در همه شبها، اين دو سوره مباركه را، كه از فضيلت آنها سخن رفت، تلاوت مى كرد و آن گاه سر بر بستر مى نهاد و مى خوابيد.
«ليث» آورده است كه اين موضوع را به «طاوس» گفتم كه او به من گفت: اين دو سوره، از همه سوره هاى قرآن، ارجمندترند و هركس اين دو سوره را بخواند، شصت حسنه براى او نوشته شده و شصت گناه از پرونده عملش محو گرديده، و مقام و موقعيت او شصت درجه بالا مى رود.
2 - از حضر صادق عليه السلام آورده اند كه فرمود:
من قراء سوره السّجده فى كلّ ليلة جمعة اعطاه الله كتابه بيمينه، ولم يحاسبه بما كان منه، و كان من رفقاء محمد...(69)
كسى كه سوره سجده را در هر شب جمعه تلاوت كند، خدا نامه عملكرد او را به دست راست او داده و گذشته او را مى بخشد، و وى را از دوستان پيامبرش محمد (ص) و خاندان گرانقدر او قرار مى دهد. روشن است كه منظور از تلاوت و پاداش پرشكوه آن تلاوتى است كه سرآغاز انديشه، آهنگ و احساس مسؤليت و عمل به وظايف انسانى باشد.
5 - دورنمايى از محتواى اين سوره اين سوره مباركه با ياد و نام بلند وبا عظمت خدا و حروف پر راز و رمز مقطعه آغاز گرديد و با ترسيم شكوه و عظمت قرآن شريف، اين جاودانه ترين سند رسالت پيامبر و نفى تهمت هاى شرك گرايان و اصلاح ستيزان ادامه مى يابد.
آن گاه زنجيره اى از نشانه هاى يكتايى و قدرت بى كران خدا در كران تا كران آسمانها و زمين را به تابلو مى برد، تا بدين وسيله انديشه ها را براى انديشه درست برانگيزد، و از
پى آن از آفرينش شگفت آور انسان و ارزانى شدن ابزارهاى شناخت به او سخن مى گويد.
در ادامه آيات از مسئله مرگ و زندگى و رستاخيز پس از مرگ پيام دارد و از ميان مفاهيم گوناگون و معارف بسيار دل انگيز و انسان سازش ده ها پند و اندرز و نكته هاى درس آموز به ارمغان دارد.
اگر بخواهيم از پنجره اى كوچك بر اين لاله زار قرآن بنگريم با اين گلها و گل بوته هاى عطرآگين و زيبا و پرطراوت روبرو مى شويم:
گل واژه پر طراوت شكوه و عظمت قرآن، گل بوته وحى و رسالت و فرود آيات از سوى خدا، نفى پندارها و بافته هاى دشمنان و وحى و رسالت، هدف از فرود قرآن، پرتوى از نشانه هاى او، آفرينش جهان و انسان، پديده شگفت انگيز و ناشناخته مرگ، وصف مردم با ايمان و شايسته كردار، ويژگى هاى هشتگانه ايمان آوردگان، هشدار از عذاب دور و نزديك، آيا درس عبرت نمى گيريد؟! و دهها درس انسان ساز ديگرى كه خواهد آمد. . الم 2. تَنزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ 3. أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ 4. اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ 5. يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنْ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ ترجمه به نام بخشاينده مهربان 1 - الف، لام، ميم.
2 - فرو فرستادن اين كتاب [پرشكوه ، كه هيچ گونه ترديدى در [آسمانى بودن آن نيست، از سوى پروردگار جهانيان
است.
3 - آيا [شرك گرايان و ظالمان مى گويند: [اين پيامبر ما] خود آن [آيات را بربافته و [به خدا بسته است؟! نه، [هرگز،] بلكه آن [پيام و سخن حق است [كه از سوى پروردگارت [فرود آمده است تا گروهى را كه پيش از تو، هيچ بيم رسانى براى آنان نيامده است، بيم دهى، باشد كه راه يابند.
4 - خداست آن كه آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است، در شش هنگام [و مرحله آفريد؛ آن گاه بر عرش [تدبير و گردانندگى جهان استقرار يافت. براى شما جز [ذات پاك و بى همانند] او، هيچ سرپرست و شفاعت كننده اى نيست؛ پس آيا [به خود نمى آييد و] پند نمى گيريد؟!
5 - كار [اين جهان را از آسمان به سوى زمين تدبير مى كند، آن گاه در روزى كه اندازه اش هزار سال از آن [سالهايى است كه شما [انسانها] بر مى شماريد، [آن كار] به سوى او بالا مى رود.
تفسير شكوه و معنويت قرآن اين پانزدهمين سوره است كه در آغاز آن با حروف پر اسرار مقطّعه روبه رو مى گرديم كه مى فرمايد:
الم الف، لام، ميم.
در باره مفهوم و تفسير اين حروف پر از راز و رمز، بارها، به ويژه در آغاز سوره بقره ديدگاه دانشوران و مفسّران را آورديم.
* * *
در دوّمين آيه مورد بحث و پس از اين حروف پر اسرار، فرو فرستنده قرآن در شكوه و عظمت اين كتاب آسمانى مى فرمايد:
تَنزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ اين آيات روشن و روشنگر فرو فرستادن آن كتاب پرشكوهى است كه به شما
مردم وعده داده شده است؛ كتابى كه هيچ ترديدى در آسمانى بودن آن نيست و از سوى پروردگار جهانيان بر قلب نورانى محمد (ص) فرود آمده است.
به بيان ديگر منظور اين است كه حق جويان و راه يافتگانِ به سوى حق، ترديدى ندارند كه اين قرآن وحى الهى است، گرچه كوته نظران و تاريك دلان در مورد آسمانى بودن آن ترديد دارند و ترديد افكنى مى كنند، امّا نبايد به بافته هاى آنان دل داد، چرا كه خود آيات قرآن نشانگر حقانيت و آسمانى بودن اى كتاب پر معنويت است.
به باور پاره اى منظور اين است كه: مردم درست انديش و حق طلب در آسمانى بودن قرآن ترديد ندارند، چرا كه خويشتن را از آوردن همانند آن ناتوان مى نگرند.
امّا به باور پاره اى ديگر اين مطلب گرچه به صورت خبر آمده، امّا در حقيقت نهى و هشدار است و منظور اين است كه: هان اى مردم! در آسمانى بودن اين كتاب پرشكوه ترديده نداشته باشيد و باور داريد كه آيه آيه آن از سوى خدا فرود آمده است.
گفتنى است كه واژه «ريب» به مفهوم زشت ترين نوع ترديد آمده است.
هدف از فرود قرآن در دومين آيه مورد بحث، در اشاره به تهمت رسواى دروغزنى و دروغ بافى و شرك گرايى و ظالمان به قران و آوردنده آن مى فرمايد:
أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ آيا شرك گرايان و حق ستيزان مى گويند: اين قرآن را محمد (ص) به دروغ بربافته و به خدا نسبت داده است؟! نه، هرگز اين گونه نيست، بلكه آن كتاب پرشكوه سخن حق و پيام خداست، و از سوى پروردگارت فرود آمده است.
واژه
حق، به مفهوم راست، درست، زيبنده، شايسته و مطابق با واقع و خرد سالم و درخور ستايش و حق شناسى است؛ با اين بيان قرآن شريف كتاب و پيامى است براساس حق و عدل و مطابق با واقع و خرد سالم، و باطل و بيداد در آن راه ندارد.
لِتُنذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ هدف از فرود آن بر قلب پاك تو اى پيامبر! اين است كه مردمى را كه پيش از تو هشدار دهنده و بيم رسانى برايشان نيامده است بيم دهى.
گفتنى است كه منظوراز «قوم» در آيه شريفه قريشى است كه پيش از پيامبر گرامى، پيامبرى برايشا نيامده بود.
به باور «ابن عباس» منظور فاصله تاريخى ميان ولادت و بعثت مسيح عليه السلام تا انگيزش پيامبر گرامى از سوى خداست، كه در اين مدت پيامبرى فرمان بعثت نيافته و مردم دستخوش غفلت و سرگردانى شده بودند.
لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ باشد كه با هشدار و بيم رساندن تو به سوى حق راه يابند.
پرتوى از نشانه هاى او
در سومين آيه مورد بحث در اشاره به يكتايى خدا و قدرت بى كران او مى فرمايد:
اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ خداست آن كسى كه آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دوست، همه را به مفهوم در شش روز و شش دوره آفريد.
منظور از شش روز در آيه شريفه، شش مرحله و شش دوره، و به مفهوم زمانى به مدّت شش روز است، نه شش روز واقعى؛ چرا كه پيش از آفرينش خورشيد و كرات و كهكشانها شب و روزى نبود تا اين تعبير را حقيقى بدانيم.
ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ آن گاه بر عرش تدبير و گردانندگى استقرار يافت.
اين فراز از آيه شريفه در سوره اعراف تفسير گرديد.(70)
مَا لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ براى شما حق ستيزان و ظالمان جز عذاب خدا نه دوستى خواهد بود و نه شفاعت كننده اى كه در پيشگاه خدا براى شما شفاعت كند.
پاره اى از دانشمندان واژه «ولى» را به مفهوم يار و ياور گرفته اند
أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ پس آيا به خود نمى آييد و به آيات ما نمى انديشيد تا درستى گفتار ما را دريابيد؟!
* * *
و مى افزايد:
يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنْ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ خداست كه كار جهان را از آسمان به سوى زمين تدبير نموده و سامان مى بخشد، چرا كه به خواست اوست كه آسمانها و زمين و آنچه ميان آنهاست پديد آمده و به اراده حكيمانه و تدبير عادلانه او همه چيز سامان يافته است.
ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ آن گاه در روزى كه اندازه اش يكهزار سال از سال هايى است كه شما مى شماريد، فرشتگانى كه فرمانبردار آفريدگار جهانند، به سوى آنجايى كه او فرمان داده است بالا مى روند.
واژه «عروج» در آيه شريفه به مفهوم رفتن به جايى است كه آفريدگارهستى فرمان مى دهد؛ درست بسان اين آيه شريفه كه مى فرمايد: انّى ذاهب الى ربى يسهدنى.(71)
من به سوى پروردگارم رهسپارم، به زودى او مرا راه خواهد نمود. و مى دانيم كه منظور او، شام و منطقه اى بود كه وى از سوى خدا فرمان سامان بخشيدن به كار آنجا را داشت.
و نيز بسان اين آيه شريفه است كه مى فرمايد: و من يخرج من بيته مهاجراً الى الله
و رسوله...(72)
و هركس به آهنگ هجرت از سراى خود به درآيد، آن گاه مرگ او را دريابد و جهان را بدرود گويد، پاداش او برخداست... و مى دانيم كه منظور آيه هجرت به سوى شهر مدينه است؛ با اين بيان منظور در هر دو آيه فرمانبردارى از خدا در آن سرزمين و در آن سامان است، نه اينكه در شام و يا در مدينه است. و هجرت كنندگان و ابراهيم به سوى او رهسپارند.
با توجه به آنچه آمد تفسير آيه مورد بحث به باور گروهى از جمله «ابن عباس» اين گونه است كه: خداست كه كار جهان را از آسمان به سوى زمين تدبير مى كند، و فرشتگان براى انجام فرمان او، يا آوردن وحى فرود مى آيند و باز مى گردند، و فرود آمدن و بازگشتن آنان در يك روز، به گونه اى است كه اگر شما انسانها بخواهيد آن اندازه راه را برويد و باز گرديد، يكهزار سال به طور مى انجامد.
امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه خدا فرمان، تدبيرِ امورِ يكهزار سال جهان را در يك روز، به فرشتگان مورد نظر خود صادر مى كند، و در پايان آن هزار سال، براى هزاره دوّم، پس از آن براى هزاره سوم و... و به همين سبك تا سرآمد جهان فرمان تدبير امور و تنظيمى شئون را به فرشتگان صادر مى كند.
از «ابن عباس» تفسير ديگرى براى آيه آورده اند كه مى گويد: خداى فرزانه جهان را به خواست خويش آفريد و تدبير فرمود و قضا و قدر را در كران تا كران هستى و پديده ها تا سرآمد گيتى فرو فرستاد، پس از پايان عمر جهان، همه هستى به سوى او باز مى گردد و دنيا
پايان مى پذيرد؛ و آن گاه است كه رستاخيز از راه مى رسد و در روزى كه بسان يكهزار سال طولانى است، به پرونده عمل انسانها رسيدگى مى گردد؛ با اين بيان مدت مورد اشاره روز رستاخيز است، و آيه ديگرى كه مدت آن روز را پنجاه هزار سال بيان مى دارد، اين مدت از آنِ كفرگرايان است، چرا كه در آن روز مردم و حال و روز آنان گوناگون است.
پاره اى مى گويند منظور از مدت نخست، زمان رفت و بازگشت فرشتگان از زمين به آسمان نخست است، و مدّت دوّم زمان رفت و بازگشت آنان به آسمان هفتم.
و به باور پاره اى ديگر، هزار سال براى رفتن به آسمان و براى بازگشتن از آنجاست و پنجاه هزار سال مدت يك روزِ رستاخيز خواهد بود.
6 - اين است داناى نهان و آشكار كه پيروزمند و مهربان است؛
7 - همان كسى كه هرچه را آفريد به [بهترين و] نيكوترين شيوه آفريد، و آفرينش انسان را از گلى [تيره و بى مقدار] آغاز كرد.
8 - پس نسل او را از گزيده آبى پست [و ناچيز] مقرر داشت.
9 - آن گاه او را درست اندام [و زيبا] ساخت، و از روح خود در [كالبد] وى دميد، و براى شما [اى انسانها] شنوايى و ديده ها و دل ها پديد آورد، امّا شما اندك سپاس مى گزاريد.
10 - و [كفرگرايان گفتند: هنگامى كه [مرديم و به خاك تبديل شديم و] در زمين ناپديد گشتيم، آيا به راستى آفرينش تازه اى خواهيم داشت؟! [آنان نه تنها زنده شدن خود در روز رستاخيز را انكار مى كنند] بلكه ديدارِ [پاداش و كيفر ]پروردگارشان را [نيز] ناباورند.
تفسير آفرينش جهان و انسان
در آيان پيش سخن از نشانه هاى وجود خدا و يكتايى و قدرت و دانش بى كران و وصف ناپذير گرداننده فرزانه هستى بود، اينك در نخستين آيه مورد بحث در تاييد آنچه آمد مى فرمايد:
ذَلِكَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ
آن گرداننده توانايى كه در پرتو علم و قدرت خويش كار جهان را تدبير مى كند، همان كسى كه از كارهاى نهان و آشكار شما آگاه است و همه چيز را مى داند و هرگز كارى و چيزى بر او پوشيده نمى ماند.
الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ و او همان شكست ناپذير و توانايى است كه به همه پديده ها و موجودات زنده نعمت هستى و حيات را ارزانى داشته، و نسبت به همه حق جويان و فرمانبردارانت از عدل و قانون مهربان است.
در دوّمين آيه مورد بحث در اشاره به آفرينش جهان و انسان مى فرمايد:
الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ ٍ خَلَقَهُ او همان كسى است كه هرچه آفريد، به بهترين و نيكوترين شيوه آفريد.
به باور «ابن عباس» و «مجاهد» منظور اين است كه: او همان كسى است كه هرچيزى را آفريد، شايسته و استوار و براساس حكمت آفريد.
امّا به باور «مقاتل» و «سدى» منظور اين است كه: او همان كسى است كه پيش از آفرينش پديده ها مى داند كه چه چيزى را مى افريند، و بى آنكه به او آموزش دهند مى داند كه چگونه و چه چيزى را پديد مى آورد؛ چرا كه واژه «يحس» به مفهوم «يعلم» نيز آمده است.
در روايت ديگرى از «ابن عباس» منظور اين است كه: همان كسى كه هرچه را آفريد، نيكو آفريد؛ بر اين بيان آفرينش همه پديده ها و موجودات زنده، حتى آفرينش سگ نيز نيكو تفكّرانگيز است، چرا
كه همه آنها براساس حكمت لباس هستى پوشيده اند؛ و با اين بينش و بيان، زشتى و بيداد نه مورد پسند اوست و نه آفريده ذات پاك و فرزانه خداى عادل.
وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِنْ طِينٍ و آفرينش انسان را از گلى تيره و بى ارزش آغاز كرد.
در اشاره به آفرينش آدم است كه مى فرمايد: از خاكِ گل ساخته شده و خشك گرديد و آن گاه روح بر كالبدش دميده گرديد و زندگى يافت.
ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ آن گاه نسل انسان يا فرزندان آدم را از گزيده آبى پست و بى ارزش مقرر داشت. واژه «سلاله» به مفهوم قطرهاى آب صاف شده اى است كه از چيزى بريزد و در آيه شريفه منظور نطفه مرد است كه از صلب او ريزش مى نمايد.
واژه «ماء» به مفهوم آب و «مهين» به مفهوم پست و بى ارزش آمده است، و بدان جهت به اين آب و يا نطفه، آب پست و بى ارزش و يا ضعيف و ناتوان گفته مى شود كه در آن شرايط نه كارى از آن ساخته است و نه كسى به آن بها مى دهد، و تنها پس از رشد و حيات و آراسته شدن به آگاهى و دانايى است كه ارزش پيدا مى كند.
* * *
در سوّمين آيه مورد بحث در اشاره به مراحل گوناگون آفرينش انسان در جهان رحم مى فرمايد:
ثُمَّ سَويَّهُ آن گاه آفريدگار تواناى انسان، او را درست اندام و زيبا و آراسته و منظم ساخت.
وَنَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ و از روح خود در كالبد او دميد.
نسبت دادن روح در آيه شريفه به ذات پاك خدا به
منظور گراميداشت و شرافت بخشيدن به آن است و اين نكته را نشان مى دهد كه انسان داراى بعد معنوى و روحانى و الهى است.
وَجَعَلَ لَكُمْ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ
و براى شما گوش و دستگاه شنوايى و چشمان و دل ها پديد آورد تا در زندگى خويش در پرتو اين ابزارهاى شناخت، شنيدنى ها را بشنويد و ديدنى ها را بنگريد و بينديشيد و حقايق را رديابيد.
قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ امّا با همه اين نعمت ها و ابزارهاى شناخت و آگاهى اندك سپاس مى گزاريد.
اين تفسير از آيه شريفه در صورتى است كه «ما» را مصدرى بگيريم، امّا اگر آن را زايده بگيريم مفهوم آيه اين مى شود كه: امّا شما در برابر اندكى از نعمت ها سپاس مى گزاريد و ديگر نعمت هاى بى شمار خدا را ناديده مى گيريد و ناسپاسى مى كنيد.
* * *
پس از ترسيم زنجيره اى از دلايل توحيدگرايى و يكتاپرستى، اينك در آخرين آيه مورد بحث در اشاره به منطق سست شرك گرايان در انكار معاد و جهان پس از مرگ مى فرمايد:
وَقَالُوا أَئِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَئِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ
و شرك گرايان و انكارگرايان رستاخيز گفتند: آيا هنگامى كه ما مرديم و به خاك تبديل شديم و خاك ما نيز در زمين ناپديد و گم شد، آيا به راستى آفرينش تازه اى خواهيم داشت؟! واژه «ضل» در جايى به كار مى رود كه چيزى به گونه اى با چيز ديگرى آميخته شود كه پديده دوّم آن را هضم نمايد، و اين پديده نخست در آن گم شود و اثرى از آن نماند. پاره اى از مفسّران، بسان «مجاهد»، اين واژه را به مفهوم نابودى گرفته اند؛ با اين بيان منظور شرك گرايان اين
است كه: اگر ما مرديم و نابود شديم و در زير خاكها نهان گشتيم آيا آفرينش تازه اى خواهد بود؟!
در آيه شريفه «همزه» براى استفهام انكارى است، و بدين وسيله آنان مى خواهند بگويند: آخر چگونه هنگامى كه ما مرديم و پيكرهايمان در زير خاكها از هم پاشيد و نابود گرديد دگر باره زنده خواهيم شد؟ چنين چيزى در كار نخواهد بود!
بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ آرى، آنان نه تنها زنده شدن خود در روز رستاخيز را انكار مى كنند، بلكه در حقيقت قدرت بى كران خدا را ناديده گرفته، و ديدارِ پاداش و كيفر او در روز حساب و بازخواست را انكار مى نمايند.
پرتوى از آيات سه نكته عميق و دگرگونساز
1 - در آيات ده گانه اى كه گذشت پس از وصف قرآن به عنوان كتاب پرشكوه و پر معنويت آسمانى و ارمغان و برنامه خدا به انسانها و نفى بافته هاى دروغين شرك گرايان و ظالمان در مورد قرآن و دريافت دارنده درست انديش و راستگو و فرزانه و بشر دوست آن، قرآن دست انسان را با مهر و لطف وصف ناپذيرى مى گيرد و با سپر دادن او در كران تا كران آسمانها و زمين و با بردنش به تماشاى پديده هاى گوناگون و دعوت به تفكر در آفرينش شگفت انگيز انسان و مراحل پيچيده و گوناگون خلقت او... از اين راه هاى تفكّرانگيز او را به سوى آفريدگارش رهنمون مى گردد:
1 - از راه نگرش آفرينش انسانها،
2 - از راه نگرش بر آفرينش زمين و زمان،
3 - از راه طرح دوره ها و مراحل چندگانه آفرينش آنها،
4 - از راه تعمّق در تدبير امور هستى از سوى آن
تدبيرگر دانا و توانا،
5 - از راه انگيزش انسان به ناتوانى خويش و نداشتن يار و پناهگانى جز ذات پاك او،
6 - از راه مطالعه در آفرينش شگفت انگيز انسان و مراحل گوناگون رشد و تكامل او.
7 - از دقّت در خمير مايه و جسم و جان و روح و دنياى پيچيده و پرغوغاى او،
8 - و با تعمّق در ابزارهاى شناختى كه دستگاه آفرينش به انسان ارزانى داشته است؛
آرى، نگرش حقجويانه و متفكرانه در اين پديده ها و جهان هاى شگرف و پيچيده و حيرت آور است كه انسان و زندگى را دگرگون مى سازد و به راه مطلوب و محبوب و مسؤلانه و دوست داشتنى سوق مى دهد.
2 - و آن گاه پس از بيان درس توحيدگرايى و يكتاپرستى و ايمان به مبدأ، درس انسان ساز معاد را مى دهد، و به انسان روشنگرى مى كند كه جاودانه است و ماندگار؛ از اين رو بايد كارى شايسته كند و پاداشى پرشكوه فراهم آورد، و عدل و داد و آزادى و آزادگى پيشه سازد، و حقوق و امنيتِ ديگران را فداى خودكامگى خود نسازد، و بسان شرك گرايان و ظالمان و اصلاح ناپذيران و پاسداران ستم و اختناق و ظلمت تاريكى مپندارد كه پس از امروز فردايى نيست و به كارها رسيدگى نخواهد شد و پرونده هاى محرمانه و فوق محرمانه گشوده نخواهد شد.
3 - و جالب است كه در لابلاى اين آيات روشنگر و انسان ساز خاطر نشان مى سازد كه اين درسها و پند و اندرزها و نويد و هشدارها، براى آن است كه شايد راه يابند و در بيراهه هاى شرك و واپسگرايى، و ستم و حق كشى سرگردان نمانند و
مردم را به سرگردانى نكشانند. لعلّهم يهتدون.
و اين روشنگريها براى آن است كه به خود آيند و پندگيرند افلا يتذكّرون...
و باشد كه سپاسگزاران نعمت هاى پرشكوه خدا ديگر اندك و ناچيز نباشند و بيشترشان دستخوش خواب مستى و پستى و فرومايگى و غفلت نگردند و نعمت ها را در مسير ستم و اختناق و حق كشى و بيداد به كار گيرند و ناسپاسى كنند. قليلاً ما تشكرون.
- [هان اى پيامبر!] بگو: فرشته مرگ كه [از سوى آفريدگارتان بر شما گمارده شده است، جانتان مى ستاند، آن گاه تنها به سوى پروردگارتان باز گردانيده مى شويد.
12 - و [شگفت زده خواهى شد] اگر گناهكاران [و ظالمان را [در خفت و هراست وصف ناپذير] ببينى آن گاه كه در پيشگاه پروردگارشان سرهاى خود را به زير افكنده اند [و مى گويند ]پروردگارا! [اينك پرده هاى غرور و مستى كنار رفت و ما] بينا و شنوا گرديديم! پس ما را به [زندگى دنيا] باز گردان تا كار شايسته اى انجام دهيم، چرا كه ما [ديگر] يقين آورده ايم.
13 - و اگر مى خواستيم، به هر كسى [وسيله تخلف ناپذير] هدايت اش را مى داديم، امّا اين سخن از سوى ما ثابت [و دگرگون ناپذير ]است كه دوزخ را از همه پريان و آدميان [تبهكار] آكنده خواهيم ساخت.
14 - پس [به آنان گفته مى شود: اينك عذاب مرگبار دوزخ را] به كيفر آنكه ديدار امروزتان را به فراموشى سپرديد، بچشيد! بى ترديد ما [نيز] شما را از ياد برده ايم و عذاب ماندگار را به سزاى آنچه انجام مى داديد، بچشيد!
15 - تنها كسانى به آيات ما ايمان مى آورند كه هرگاه به وسيله آنها پند [و اندرز] داده شوند، سجده كنان [بر خاك
مى افتند و با ستايش پروردگارشان تسبيح مى گويند و سركشى نمى كنند.
نگرشى بر واژه ها
يتوفىّ: از ريشه «توفى» به مفهوم بازستاندن چيزى به طور كامل آمده است.
وُكلّ بكم: از ريشه «وكلّ» برگرفته شده، و «توكيل» كه مصدر آن است به مفهوم گماردن كسى براى انجام كارى است.
ناكسوا: از ريشه «نكس» به مفهوم وارونه و نگون سار شدن چيزى است؛ و در آيه شريفه به معناى «به زير افكندن» آمده است.
تفسير پديده شگفت انگيز و ناشناخته مرگ در آخرين آيه بحث پيش، قرآن شريف به پندار سست انكارگران معاد و روز رستاخيز اشاره فرمود و پاسخ آنان را داد، اينك در نخستين آيه مورد بحث روى سخن را به پيامبر گرامى نموده و در پاسخ ديگرى به آنان مى فرمايد:0
قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ هان اى پيامبر! به مردمى كه خود را موظّف به انجام وظايف و فرمانبردارى خدا مى دانند، بگو: اين فرشته مرگ كه از سوى ما بر شما گمارده شده است، به هنگامى كه مقرر گرديده است، روح شما را دريافت مى دارد و همه شما انسانها يكى پس از ديگرى جهان را بدرود خواهيد گفت و روح و جان شما را فرشته مرگ دريافت خواهد داشت؛ بنابراين آن گونه كه برخى مى پندارند مرگ به مفهوم نابودى شما نيست.
از «ابن عباس» آورده اند كه دنيا و مردم آن در برابر فرشته مرگ بسان ظرفى است كه در برابر ديدگان اوست، او كه هرچه بخواهد بى درنگ مى تواند از آن بردارد؛ از اين رو هنگامى كه عمر كسى به آخرين نفس رسيد، فرشته مرگ بى آنكه گامى بردارد و يا از جايى به جايى
ديگر برود و يا از خاور به سوى باختر يا بالعكس قدم بردارد، جان او را مى ستاند.
امّا از «قتاده» و «كلبى» در اين مورد آورده اند: كه فرشته مرگ دستيارانى از فرشتگان رحمت و عذاب در كنار خود دارد كه به هنگام فرارسيدن مرگ انسانها، آنان را به سويشان گسيل مى دارد؛ با اين بيان منظور از «فرشته مرگ» يا «ملك الموت» جنس است و دو آيه ديگر نيز اين ديدگاه را تأييد مى كند.(73)
امّا آيه ديگرى كه دريافت جان و روح را به ذات پاك خدا نسبت داده و مى فرمايد: «اللّه يتوفى الانفس حين موتها...» خدا روح و جان مردم را به هنگام مرگشان به طور كامل دريافت مى دارد، بدان جهت است كه پديده مرگ و حيات آفريده اوست، و هيچ كسِ ديگرى نمى تواند مرگ يا حيات را بيافريند.
ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ آن گاه است كه به سوى پاداش و كيفر پروردگارتان باز گردانده مى شويد.
گفتنى است كه نسبت داده نشدن بازگرداندن انسان ها چه، به خاطر بزرگداشت ذات پاك اوست و گرنه همگان به اراده او از دل خاك بر مى خيزند و به سوى او باز مى گردند.
از پيامبر گرامى در اين مورد آورده اند كه فرمود:
الأمراض و الأجاع كلّها بريد للموت، و رسل للموت؛ فاذا جان الاجل اتى ملك الموت بنفسه فقال يا ايهاالعبد! كم خبر بعد خبر؟ و كم رسول بعد رسول؟ و كم بريد بعد بريد؟ انا الخبرالذى ليس بعدى خبر، و انالرسول اجب ربك طائعاً او مكرها...(74)
دردها و بيماريهايى كه گريبان انسان را مى گيرند، هركدام نامه رسان و پيك مرگ هستند و از آمدن آن گزارش مى كنند، و آن گاه كه سرآمد عمر انسان فرا رسيد، خود
فرشته مرگ به سراغ انسان مى آيد و به او مى گويد: هان اى بنده خدا! چه بسيار گزارشها و خبرهاى داغ و چه فراوان فرستادگان و پيك ها و چه بى شمار نامه رسانان كه يكى پس از ديگرى آمدند و از مرگ هشدارت دادند! اينك من آن خبرى هستم كه پس از من ديگر براى تو خبرى نيست من پيك مرگ تو هستم، اينك خواه و ناخواه دعوت پروردگارت را لبيك بگو!
و آن گاه جان او را مى ستاند و پس از مرگ او هنگامى كه نزديكان و بستگانش بر او گريه مى كنند فرشته مرگ به آنان مى گويد: بر چه كسى شيون مى كشيد؟ بر چه كسى گريه مى كنيد؟ به خداى سوگند نه در لحظه اى از عمر و سرآمدن زندگى اش بر او ستم روا داشتم و كم و زياد كردم و نه ذره اى از رزق و روزى او را خوردم! بلكه او بنده اى از بندگان خدا بود و پروردگارش او را فراخواند و او پاسخ داد!
هان اى مردم! شما بايد برخود و سرنوشت و آينده خويش گريه كنيد كه چنين روزى خواهيد داشت، من مى روم و باز مى گردم و آن قدر به سوى شما باز مى گردم كه كسى از شما باقى نخواهد ماند.
در دوّمين آيه مورد بحث از سرنوشت و شرايط آنان در روز رستاخيز خبر مى دهد و خطاب به پيامبر گرامى مى فرمايد:
وَلَوْ تَرَى إِذْ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُوا رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ و تو اى پيامبر! اگر اين گناهكاران و ظالمان را در روز رستاخيز بنگرى، كه در اوج خفت و هراس در پيشگاه پروردگارشان آن گاه كه پرونده هاى عمل به ميان مى آيد، سرها را از بسيارى شرمندگى و خجالت به
زير افكنده اند، شگفت زده خواهى شد! آن تيره بختان در آن شرايط سخت مى گويند پروردگارا! آنچه را وعده فرموده بودى ديديم و شنيديم، اينك به سراى آخرت و حسابرسى بازخواست و پاداش كيفر و بهشت و دوزخ ايمان آورديم.
رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا
به باور پاره اى منظور آنان اين است كه: پروردگارا! اينك حق را ديديم و شنيديم. امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه مى گويند: پروردگارا! ما در دنيا كور و كر بوديم، اينك بينا و آگاه شديم و حق را نشنيديم و از خواب غفلت بيدار شديم.
فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا
پس ما را به دنيا و سراى عمل بازگردان تا كارهاى شايسته اى انجام دهيم.
إِنَّا مُوقِنُونَ چرا كه اينك به يكتايى تو و پيامهاى آسمانى و پيامبرانت يقين آورديم، و ديگر ترديدى در مورد رستاخيز و پاداش و كيفر نداريم.
* * *
وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَيهَا
و اگر مى خواستيم به هر انسانى هر آنچه براى هدايت و به راه حق گام سپردنش لازم بود، به طور اجبار به او مى داديم و به گونه اى او را قرار مى داديم كه به توحيد گرايى و يكتاپرستى و ايمان و انجام كارهاى شايسته ناگزير گردد، امّا اين شيوه با هدف ما، كه آزادى انسان و داشتن قدرت گزينش و حقّ انتخاب بود، ناسازگارى داشت و در آن صورت ديگر كسى در خور پاداش و يا كيفر نمى گرديد؛ چرا كه پاداش و كيفر برخاسته از آزادى و حق گزينش و قدرت مقايسه و انتخاب است كه به او ارزانى شده است.
به باور «جبايى» ممكن است منظور اين باشد كه: اگر مى خواستيم به درخواست گناهكاران
كه تقاضاى بازگشت به دنيا را دارند - پاسخ مثبت دهيم، برايمان آسان است، امّا ما پيشتر مقررّ داشتيم كه ديگر بازگشتى نخواهد بود و به آنچه در زندگى انجام داده اند پاداش و يا كيفر خواهيم داد.
و به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: اگر مى خواستيم آنان را ناگزير مى ساختيم كه به گونه اى زندگى كنند كه به بهشت پر طراوت و زيبا بروند، و با اينكه گناهكار بودند اگر مى خواستيم آنان را به سوى بهشت مى برديم، امّا پيش از اين روشن ساختيم و مقرر كرديم كه آنان حق گزينش دارند و ما آنان را ناگزير به راهى نخواهيم ساخت.
وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ امّا اين وعده و سخن از سوى ما استوار و دگرگون ناپذير شد كه دوزخ را از همه پريان و آدميان گناهكار و بيدادپيشه آكنده خواهم ساخت، و آنان را به كيفر كفر ورزيدنشان به خدا و پيامبر و پيام آسمانى او و ناسپاسى و سركشى و بيدادشان سخت كيفر خواهم داد.
گفتنى است كه وعده پروردگار و گفتار او بسان عهد و قسم يا پيمان و سوگند است كه انجام شدنى است و در آن تخلّف و ترديد راه ندارد و به همين جهت هم واژه «لأملاّن» را پاسخ سوگند قرار داده است.
* * *
در چهارمين آيه مورد بحث در اشاره به حال و روز آنان در دوزخ مى فرمايد:
فَذُوقُوا بِمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا
آن گاه پس از سپرده شدن گناهكاران و ظالمان به آتش شعله ور دوزخ، به آنان گفته مى شود: اينك عذاب مرگبار و خفت آور دوزخ را به كيفر آنكه
ديدار امروزتان را به دست فراموشى سپرديد و با حق ستيزى و گمراهگرى بسيارى آن را انكار مى نموديد، بچشيد؟ اين نكوهش سخت بدان جهت است كه آنان در زندگى به گونه اى مستِ غرور و غفلت مى گردند كه مرگ و روز رستاخيز و پاداش و كيفر و حسابرسى و بازخواست را ازياد برده و مقررات خدا را ناديده گرفته و به گناه و بيداد آلوده مى شوند.
واژه «نسيان» به مفهوم واگذاردن كار است و در شعر و نثر عرب به اين معنا بسيار آمده است.
إِنَّا نَسِينَاكُمْ و مانيز شما را اينك به دست فراموشى سپرديم و با شما همان گونه رفتار كرديم، كه شما در دنيا با پيام و مقررات ما رفتار نموديد.
آرى، اينك ما نيز شما را از بهشت پر طراوت و زيبا و نعمت هاى رنگارنگ و دل انگيز آن باز مى داريم، چرا كه شما در زندگى دنيا ا زخدا و دين و آيين مورد پسند او دور جستيد و به كارهاى زشت و ظالمانه دست يازيديد و انسانى و عادلانه زندگى نكرديد.
وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ و اينك عذاب ماندگار و پايان ناپذير ما را، به كيفر كفر و بيدادى كه در دنيا بر آن پاى مى فشرديد، بچشيد كه اين سزاى عملكرد زشت و نادرست شماست.
* * *
در آخرين آيه مورد بحث در اشاره به پاره اى از ويژگى هاى برجسته مردم با ايمان و شايسته كردار مى فرمايد:
إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا
تنها آن كسانى به آيات ما ايمان مى آورند، و كتاب و دين ما را آسمانى مى دانند، و پيام و پيامبرمان را گواهى مى كنند كه هرگاه به وسيله
آن آيات پند و اندرز داده شوند، به سجده مى افتند و در پيشگاه خدا پيشانى بندگى بر خاك مى گذارند و از اينكه او آنان را آفريده و به راه راست راه نموده و نعمت هاى بى كران به آنان ارزانى داشته است، او را سپاس مى گزارند.
وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ و با ستايش پروردگارشان تسبيح مى گويند و ذات پاك و بى همتاى او را بزرگ داشته و از نفص و نياز و صفات منفى پاك مى شمارند.
وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ و اينان هستند كه از پرستش و فرمانبردارى او سرباز نمى زنند و در برابر حق سركشى نمى كنند، بلكه با فروتنى و خشوع در برابرش چهره بندگى بر خاك مى گذارند.
- پهلوهايشان از بسترها [و خوابگاه هايشان دورى مى گزيند [و ]پروردگارشان را از روى بيم و اميد مى خوانند، و از آنچه روزى آنان ساخته ايم انفاق مى كنند.
17 - پس هيچ كس نمى داند كه به پاداش آنچه [شايسته كرداران در زندگى انجام مى دادند، چه چشم روشنى ها براى آنان نهفته داشته اند.
18 - بنابراين، آيا كسى كه با ايمان [و شايسته كردار] است بسان كسى است كه نافرمان است؟! [نه، هرگز، آنان با هم برابر نخواهند بود.
19 - امّا كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام دادند [باغها و] بوستانهايى [در بهشت پرطراوت و زيبا] كه منزلگاه [پرشكوه است، براى آنان خواهد بود كه به پاداش آنچه انجام مى دادندوسيله پذيرايى [وگراميداشت خدا از آنان ]است.
20 - و امّا آن كسانى كه نافرمانى [خدا] كردند، جايگاه آنان آتش [شعله ور] دوزخ است؛ هر بار كه بخواهند از آن بيرون آيند، در آن باز گردانده مى شوند، و به آنان گفته مى شود:
[اينك طعم تلخ عذاب آتشى را كه دروغ مى انگاشتيد بچشيد!
نگرشى بر واژه تتجافى: اين واژه از ريشه «جفا» در اصل به مفهوم برداشتن و دور ساختن آمده، امّا در آيه شريفه به معناى دورى گزيدن است.
مضاجع: اين واژه جمع «مضجع» به مفهوم بستر و خوابگاه است.
جنوب: جمع «جنب» به مفهوم پهلو است.
تفسير وصف مردم با ايمان و شايسته كردار
در آخرين آيه بحث پيش قرآن شريف به وصف مردم با ايمان و پاره اى از ويژگى هاى برجسته آنان پرداخت، اينكه در ادامه سخن مى افزايد:
تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنْ الْمَضَاجِعِ مردم با ايمان كسانى هستند كه به خاطر عشق به حق، شبانگاهان از خواب بر مى خيزند و پهلوهايشان براى نماز و نيايش از بسترهايشان دورى مى گزيند.
اين تفسير براى آيه شريفه از گروهى، از جمله «مجاهد» آمده، و از دو امام نور حضرت باقر و صادق عليه السلام نيز همين تفسير روايت شده است.
«معاذبن جبل» آورده است كه در پيكار «تبوك» - كه در تابستانى بسيار گرم و سوزان روى داد - به همراه پيامبر گرامى بودم. روزى گرماى شديد سپاه توحيد را ناگزير ساخته بود كه هركدام از افراد و اعضايش در سايه اى پناه گرفته و به صورت پراكنده، به آسايش و استراحت پردازند.
در آن روز من در كنار پيامبر گرامى بودم كه با بهره ورى از فرصت به آن بزرگوار گفتم:
يا رسول الله أَنبئنى بعمل يدخلتى الجنة و يباعدنى من النّار.
هان اى پيامبر خدا! مرا به انجام كار شايسته اى راهنمايى كنيد كه پاداشِ آن مرا به بهشت پرطراوت و زيبا وارد ساخته و از آتش دوزخ دور سازد.
پيامبر فرمود: از موضوع بزرگ و ارزشمندى پرسيدى امّا رسيدن به آن براى كسى كه خدا بخواهد و راه را بر او آسان سازد و به او توفيق ارزانى دارد آسان است. لقد سألت عن عظيم و انّه ليسير على مَنً يسّره الله عليه.
آن گاه فرمود: هان اى معاذ! براى رسيدن به هدف والا بايد اين كارها را انجام دهى:
1 - خداى يكتا را بپرستى و براى او همتا و شريكى نسازى،
2 - نمازهايى را كه خدا بر تو واجب ساخته است به طور شايسته بخوانى،
3 - زكات واجب و حقوق بايسته مالى خود را بپردازى،
4 - و ماه رمضان را براى خشنودى خدا روزه بدارى.
تعبدالله ولا تشرك به شيئاً، و تقيم الصّلوة المكتوبة، و تؤدى الزّكاة المفروضة، و تصوم شهر رمضان.(75)
آن گاه فرمود: هان اى معاذ! آيا مى خواهى تو را به دروازه هاى نيكى و نيك بخش رهنمون گردم؟ پاسخ دادم: آرى اى پيامبر خدا:
الصوم جُنة، و الصّدقة تكفّر الخطيئة، و قيام الرّجل فى جوف اللّيل يبتغى وجه الله، ثم قراء هذه الاية: تتجافى جنوبهم عن المضاجع... (76)
هان اى معاذ! روزه و روزه دارى سپرى است در برابر آتش دوزخ، و كمك به محرومان گناهان انسان را مى زدايد و نيز در دل شب به پاخاستن و خشنودى خدا را با راز و نياز و دعا و نيايش و عبادت جستن انسان را اوج مى بخشد؛ و آنگاه به تلاوت آيه مورد بحث پرداخت كه: مردم با ايمان شامگاهان پهلويشان از بسترها براى عبادت دورى مى گزيند...(77)
و نيز «بلال» آورده است كه پيامبر گرامى فرمود:
عليكم بقيام اللّيل فانّه دأب الصّالحين قبلكم؛ و انّ
قيام اللّيل قربة الى الله و منهاة عن الاثم، و تكفير للسيأت، و مفرده الدّاء عن الجسد...(78)
هان اى بندگان خدا! بر شما باد كه در دل شب براى عبادت و راز و نياز با خدا به پاخيزيد، چرا كه اين روش شايسته كرداران پيشين است. عبادت شبانه انسان را به خدا نزديك و از نافرمانى او و گناه و زشتى دور مى سازد؛ باعث آمرزش گناهان او شده و بيمارى و رنج را از جسم دور مى كند.
با عنايت به آنچه آمد چنين دريافت مى گردد كه منظور آيه شريفه عبادت و راز و نياز شبانه است، و قرآن كسانى را وصف مى كند كه افزون بر وظائف واجب عبادى، شبانگاهان از بسترها بر مى خيزند و ساعتى به عبادت خدا مى نشينند.
امّا به باور پاره اى منظور آيه شريفه مردمى است كه تا نماز عشا را نخوانند به بستر نمى روند و خواب بر چشمانشان راه نمى يابد.
«انس» مى گويد: آيه مورد بحث درباره انصار فرود آمد، چرا كه ما نماز مغرب را هميشه با پيامبر مى خوانديم، آن گاه به خانه نمى رفتيم، بلكه همانجا مى مانديم تا نماز عشا را نيز با آن حضرت بخوانيم و به خانه باز گرديم.
به باور «قتاده» منظور كسانى هستند كه ميان دو نماز مغرب و عشا، نماز «اوابّين» يا «غفيله» را مى خوانند.
و از ديدگاه پاره اى ديگر منظور كسانى هستند كه نماز عشا و نماز بامدادى را به جماعت مى گذارند.
يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا
و پروردگارشان را از روى بيم و اميد مى خوانند؛ چرا كه از عذاب او كه براى گناهكاران فراهم ساخته است مى ترسند و بر بخشايش و رحمت او اميد مى بندند.
وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ
يُنفِقُونَ و از آنچه روزى آنان ساخته ايم در راه خدا و به دست آوردن خشنودى او انفاق مى كنند.
گفتنى است كه آيه شريفه مردم با ايمان را، كه روى آوردن به پرستش و عبادت خدا را از خواب باز داشته و به بارگاه خدا اميد مى بندند، مى ستايد و از آنان به خوبى ياد مى كند.
* * *
در دوّمين آيه مورد بحث در اشاره به پاداش پرشكوهى كه خدا براى آنان فراهم ساخته است مى فرمايد:
فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ پس هيچ كس نمى داند چه پاداش هاى پرشكوه و چه چشم روشنى هايى به پاداش آنچه انجام مى دادند براى آنان آماده و نهفته شده است.
«ابن عباس» در اين مورد مى گويد: تفسير اين جمله فراتر از انديشه انسان است، چرا كه انديشه بشر نمى تواند آنچه را كه مايه روشنى چشم مردم با ايمان و شايسته كردار در سراى آخرت است و خدا آن را براى آنان آماده ساخته است بشناسد و دريابد.
و از پيامبر گرامى در روايتى صحيح آورده اند كه فرمود:
انّ الله يقول اعددت لعبادى الصالحين ما لا عين رأيت، و لا اذن سمعت، ولا خطر على قلب بشر...(79)
خداى پر مهر مى فرمايد: من براى بندگان درست انديشى و شايسته كردارم پاداش پرشكوهى آماده ساخته ام كه نه چشمى آن را ديده و نه گوشى وصف آن را شنيده و نه فكرى چگونگى آن را دريافته است؛ از اين رو از آگاهى يافتن بدان دست بداريد كه من شما را از آن آگاه نمى سازم تا بدان برسيد؛ و اگر مى خواهيد در مورد آن بينديشيد اين آيه شريفه
را تلاوت كنيد كه مى فرمايد: فلا تعلم نفسى ما اخض لهم من قرة اعين بما كانوا يعملون.
پس هيچ كس نمى داند كه به پاداش آنچه شايستگان در زندگى انجام مى دادند، چه چشم روشنى هايى براى آنان نهفته داشته اند.
راز نهان داشتن آن چرا آفريدگار هستى اين پاداش پرشكوه را نهان داشته است؟
در پاسخ اين پرسش سه ديدگاه آمده و سه دليل براى آن بيان شده است:
1 - هنگامى كه نعمت و يا مطلب، بسيار پرارزش باشد كه در قالب اين واژه ها و الفاظ نگنجد و بيان و روشنگرى در مورد آن نيز سودى نبخشند، در اين صورت است كه در ابهام نهادن آن رساتر و اميد بخش تر خواهد بود و موضوع مورد بحث اين گونه است.
2 - پاداشى كه به بيان قرآن مايه روشنى چشم هاست، دامنه اش به گونه اى گسترده است كه بيان حدود و مرزهاى آن ميسر نيست و دانش بشر به چگونگى آن نمى رسد.
3 - از آنجايى كه اين پاداش پرشكوه در برابر عبادت و نيايش شبانه و نماز شب است، كه دور از چشم مردم، و تنها براى تقرب به خدا انجام مى شود، پاداش آن نيز بايد ناشناخت بماند.
از ششمين اما نور حضرت صادق عليه السلام آورده اند كه فرمود:
ما من حسنة الاّولها ثواب مبين فى القرآن الاّ صلوة اللّيل، فان اللّه عز اسمه لم يبيّن ثوابها لعظم خطرها(80) قال: فلاتعلم نفس ما اخفى لهم من قرة اعين... (81)
هيچ كار شايسته و پرشكوهى نيست مگر اينكه در قرآن شريف پاداش روشنى براى آن آمده است، و اين تنها نماز شب است كه خداى بزرگ پاداش پرشكوه آن را به خاطر اهميت
بسيارش به روشنى بيان نفرموده است.
گفتنى است كه «قرةالعين» به چيزى كه مايه روشنى چشم و شادمانى بسيار انسان مى گردد گفته مى شود؛ به همين جهت هنگامى كه در فرهنگ و زبان عرب مى گويند: «اقراللّه عينك» منظور اين است كه: خداى بخشايشگر هرآنچه را دوست مى دارى به تو ارزانى داشته و بدين وسيله تو را شاد و شادمان سازد.
پاره اى برآنند كه اين اصطلاح از «قرّ» كه به مفهوم «تكرك» مى باشد برگرفته شده است، چرا كه در ديدگان كسى كه از شوق و شادى مى خندد اشك شوق حلقه مى زند و سرازير مى گردد كه اشكى خنك و سرد است، امّا در چشم كسى كه از فشار غم و اندوه اشك حلقه مى زند و فرو مى ريزد اشك هايى داغ و گرم سرازير مى گردد؛ با اين بيان آن دو اشك سرد و گرم هركدام از شادمانى و اندوه صاحب خويش خبر مى دهند.
چرا؟
با اينكه چشم گروهى خاصّ كه مردم با ايمان باشند، موردنظر است و چشم آنان روشن مى گردد، چرا واژه «قرّة» به واژه «اعين» كه جمع مى باشد اضافه گرديده است.
به باور مفسّران شايد بدان جهت است كه اين نعمت بزرگ و اين پاداش پرشكوه نهايت آرزوى هر انسانى است و هر چشمى آن را بنگرد روشن و شادمان مى گردد.
در سومين آيه مورد بحث مى فرمايد:
أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ پس آيا آن كسى كه به راستى ايمان به خدا و پيامبرش دارد، و مقررات او را در زندگى رعايت مى كند و فرمانبردار حق است، چنين كسى با يك عنصر سركش و نافرمان يكسان است؟! روشن است كه هرگز: اين دو با هم برابر
نيستند، چرا كه براى انسان با ايمان و شايسته كردار پاداش پرشكوهى بسان بهشت پرطراوت و زيبا فراهم شده، امّا جايگاه گناهكاران و زشت كرداران آتش شعله ور دوزخ است.
* * *
در ادامه سخن در همين مورد مى فرمايد:
أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى امّا آن كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، بوستان هاى پر ناز و نعمت بهشت براى آنان خواهد بود.
نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ اين بوستان هاى بهشت جاودانه و پر طراوت، وسيله پذيرايى خدا از آنان مى باشد، و در حقيقت به خاطر كارهاى شايسته اى كه در زندگى خود انجام مى دادند، در برابر كارهايشان به عنوان پيش كشى به آنان ارزانى مى گردد.
به باور پاره اى منظور اين است كه: خدا آنان را در آن جايگاه پرشكوه و زيبا جاى مى دهد و از آنان به عنوان ميهمانِ حق پذيرايى مى گردد، چرا كه در زندگى، آگاهانه و عاشقانه ايمان آوردند و راه درستى و شايستگى را گام سپردند.
* * *
در آخرين آيه مورد بحث مى افزايد:
وَأَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمْ النَّارُ
امّا آن كسانى كه نافرمانى خدا و گناه و زشتكارى پيشه ساختند، جايگاه هماره آنان آتش شعله ور دوزخ است.
كُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيهَا
هرگاه بخواهند از آن زندان خوف انگيز و سهمگين بيرون آيند و از درد و فشار آتش بياسايند به وسيله نگهبانان دوزخ به درون آتش باز گردانده مى شوند.
وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ و افزون بر آن، به آنان گفته مى شود: عذاب آتش سوزانى را كه در دنيا آن را انكار مى كرديد و دروغ مى شمرديد، اينك بچشيد!
از آيه
شريفه چنين دريافت مى گردد كه منظور از «فاسق»، نه مسلمان گناهكار، بلكه انسان كفرگرا و حق ستيزى است كه به خدا و روز رستاخيز ايمان نياورده است.
داستان فرود سومين آيه مورد بحث 1 - به باور پاره اى، از جمله: «ابن ابى ليلى» آيه «أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ» در مورد اميرمؤمنا عليه السلام و مردى از قريش فرمود آمده، و بدين وسيله ايمان پرشكوه و عظمت معنوى اميرمؤمنان براى هميشه مورد تجليل قرار گرفت و حق ناپذيرى و اصلاح ستيزى آن مرد مورد نكوهش.
2 - امّا پاره اى ديگر آورده اند كه: آيه مورد اشاره در مورد امير مؤمنان عليه السلام و «وليدبن عقبه» فرود آمد؛ و بدين وسيله خدا به ايمان پرشكوه على عليه السلام و فسق و گناهكارى «وليد» گواهى داد؛ چرا كه «وليد» به آن حضرت گفته بود: من زبانم از زبان تو گسترده تر و گوياتر، و دندانهايم تيزتر و برنده تر است.
او با اى سخن بر آن بود كه: من از تو سخنورتر و پر شهامت ترم! و اميرمؤمنان فرمود: ليس كما تقول يا فاسق! هرگز اين گونه كه تو مى گويى نيست و تو فاسقى بيش نيستى؛ آن گاه بود كه خدا اميرمؤمنان را به ايمان پرشكوه و شايسته كرداريش ستود و بر فسق «وليد» گواهى داد.
3 - و «قتاده» ضمن تاييد اين مطلب مى گويد: به خداى سوگند كه آن عنصر سبك مغز و گناه پيشه نه در دنيا با امير مؤمنان برابر و يكسان بود و نه به هنگام مرگ؛ و نه در سراى آخرت برابر خواهد بود.(82)
پرتوى از آيات ويژگى هاى هشتگانه ايمان آوردگان در آيات درس آموز و انسان سازى كه گذشت قرآن شريف مردم
با ايمان و شايسته كردار را به وصف كشيده و به اساسى ترين ويژگى هاى آنان، همچون: عقيده استوار، ايمان تزلزل ناپذير، عشق سوزان و شورانگيز به ذات پاك خدا، عبادت و فرمانبردارى از او، تلاش و حركت براى تقرب به خدا و انفاق و يارى رسانى به محرومان انگشت مى گذارد، تا بدين وسيله ضمن گراميداشت آنان، ديگران را به اين راه پرافتخار رهنمون گردد؛ ويژگى هاى اين شايسته كرداران به طور فشرده عبارتند از:
1 - عشق به محبوب و معبود
نخستين ويژگى مردم با ايمان در اين آيات انسان ساز عشق به آفريدگار هستى يا محبوب و معبود عارفان است؛ به گونه اى كه آنان از شنيدن نام و ياد و پيام او در اوج شيفتگى و كشش معنوى در برابرش به سجده افتاده و پيشانى بندگى بر خاك مى گذارند، انّما يؤمن باياتنا الّذين اذا ذكرّمه بها خروا سجّدا(83)
2 - ستايش پروردگار
آنان در مقام وصف پروردگار خويش و ستايش ذات پاك و بى همتاى او، آفريدگار هستى را به دانايى، توانايى، آگاهى، فرزانگى، مهر، بخشايش، لطف، گذشت، گردانندگى، روزى بخش، بى همتايى، بى همانند، عزّت و شكست ناپذيرى، شكوه و معنويت، و به همه صفات و جمال و كمال مى ستايند. و صبحوا بمحمد ربّهم...
3 - منزّ داشتن او از نقص و نياز
و درست همان گونه كه ذات پاك او را به كمال و جمال و ويژگى هاى چون: حيات، جاودانگى، علم بى كران، قدرت بى انتها، مهر به بندگان، عدل و حكمت مى ستايند، در همان حال ذات پاك و بى همانند او را از هر عيب و نقص و نيازى پاك و منزّه مى دارند: وصبحوا بحمد ربّهم و با ستايش پروردگارشان او را تسبيح مى گويند.
4 - فروتنى و
خشوع از ويژگى ديگرِ آنان تواضع و فروتنى و خشوع است ؛ فروتنى در برابر حق و عدالت، در برابر مقررات و آيات خدا، در برابر خدا و پيامبر و ديگر در برابر همنوعان و همدينان؛ چرا كه خود بزرگ بينى و غرور انسان را به حق پوشى و حق ستيزى مى كشد و فروتنى و تواضع در برابر حق به سوى خدا و بندگى او و اصلاح پذيرى و خودشكوفايى وهم لايستكبرون 5 - راز و نياز شبانه اين عشق به حق و ايمان عميق به پروردگار در كران تا كران جان و گستره قلب آنان است كه خواب و قرار را از آنان ربوده و آن گاه كه چشمها به خواب مى رود، آنان را بيدار مى سازد و به راز و نياز وا مى دارد. تتجافى جنوبهم عن المضاجع.
6 - ترس از عدل خدا
از ويژگى ديگر آنان اين است كه از عدل خدا حساب مى برند، و از روز رستاخيز كه روز حسابرسى و روز پاداش و كيفر و روشن شدن سرنوشت ها و رسيدن به بهشت پرطراوت و پرشكوه، و يا به عذابِ سهمگين دوزخ است، چرا كه دل هايشان آكنده از ترس آگاهانه و عارفانه است، و به همين دليل هم گرد گناه و نافرمانى خدا و ستم و حق كشى نمى گردند و او را با بيم و ترس مى خوانند، يدعون ربّهم خوفاً.
7 - اميد به بخشايش او
آرى، آنان نه هرگز از خشم و عذاب او خود را در امنيّت مى پندارند، تا از مرز مقررات عادلانه و انسان ساز او تجاوز كنند و به ستم و گناه آلوده گردند و نه از مهر و بخشايش
وصف ناپذير او نوميد مى گردند تا شور و نشاط حيات و تلاش را از دست بدهند يدعون ربّهم خوفاً و طمعاً.
8 - ويژگى انفاق به محرومان و از اين ويژگى انسانى بهره ورند كه از آنچه خدا به آنان روزى ساخته است، به محرومان و نيازمندان در راه تقرب به حق بهره مى جويند و آنان را نيز برخوردار مى سازند؛ آرى، آنان كانون خير و بركت و اميد و نويدند و ديگران از تجربه آنان، از دانش و بينش آنان، از موقعيت و آبروى آنان، از دعا و نقش آنان، از ثروت و امكانات آنان، و از هر آنچه خدا به آنان ارزانى داشته است، بهره مى برند و اينان از خدمت به حق دريغ نمى كنند، و مما رزقناهم ينفقون.(84)
- و بى گمان ما پيش از آن عذاب بزرگتر، از عذاب نزديكتر به آنان خواهيم چشاند؛ باشد [كه به خود آيند و به سوى ما] باز گردند.
22 - و بيداد پيشه تر از آن كسى كه به آيات پروردگارش پند داده شود، آن گاه از آنها روى بگرداند كيست؟! بى گمان ما از گناهكاران [و ظالمان انتقام خواهيم گرفت.
23 - و به يقين ما به موسى كتاب آسمانى داديم؛ بنابراين از ديدار او در ترديد مباش؛ و ما آن [كتاب را براى فرزندان اسرائيل [مايه رهنمود و] هدايتى قرار داديم.
24 - و هنگامى كه شكيبايى مى ورزيدند و به آيات ما يقين مى آوردند، از آنان پيشوايان قرار داريم، كه به فرمان ما [مردم را به راه ارزشها و شايستگى ها] راهى مى نمودند.
25 - بى ترديد پروردگارت، خود در روز رستاخيز در آنچه بر سرش [كشمكش و] اختلاف مى كردند،
ميان آنان داورى خواهد كرد.
تفسير هشدار از عذاب دور و نزديك در آيات پيش از پاداش پرشكوه شايسته كرداران با ايمان، و نيز كيفر گناهكاران سخن رفت، اينك در نخستين آيه مورد بحث مى فرمايد:
وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنْ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ
و به يقين ما به آنان از عذاب نزديكتر، يا عذاب اين جهان، پيش از عذاب بزرگتر، يا عذاب سراى آخرت خواهيم چشاند.
در مورد عذاب اين جهان براى گناهكاران ديدگاه ها يكسان نيست:
1 - به باور گروهى، از جمله «ابن عباس»، منظور از عذاب نزديكتر يا عذاب اين جهان، رنجها و گرفتاريهايى است كه در اين جهان سرراه انسان قرار مى گيرد و او را به ذلت و بدبختى مى افكند.
2 - امّا به باور گروهى ديگر همچون: «ابن مسعود»، «قتاده» و «سدى» منظور جنگ «بدر» است كه براى قريش پيش آمد و با پيروزى سپاه پيامبر گروهى از سردمداران شرك و بيداد كشته و زخمى اسير شدند، و بدين وسيله گام بلند نخست در راه پيروزى مردم حق طلب و يا ايمان برداشته شد و همين پيروزى حق و شكست شرك و كفر، انديشه هاى خمود را تكان داد، و آنان را متوجّه نيروى ايمان و توحيد ساخت.
3 - از ديدگاه پاره اى منظور، آزمون مردم حق طلب به وسيله رنج و گرسنگى است؛ همان گونه كه براى آنان در مكّه پيش آمد.
4 - امّا از ديدگاه پاره اى ديگر منظور كيفر گناهكاران به وسيله قوانين كيفرى در همين جهان است.
5 - «مجاهد» بر آن است كه منظور از عذاب نزديكتر در آيه شريفه،0 عذاب قبر و عالم برزخ است.
6 - و به گونه اى كه روايات رسيده
از دو امام گرانقدر حضرت باقر و صادق بيان كرده اند، منظور آمدن دجّال، آن عنصر فريبكار و نيرنگباز است.
لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ باشد كه به خود آيند و به سوى حق باز گردند.
* * *
در دوّمين آيه مورد بحث مى فرمايد:
وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآيَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا
و بيداد پيشه تر و ستمكارتر از آن كسى كه به آيات روشنگر و انسان ساز پروردگارش پند داده شود، تا بتواند خدا را بشناسد و به روز رستاخيز ايمان آورد، آن گاه از آنها روى بگرداند و همه آنها را ناديده گيرد، چه كسى است؟ به راستى آيا ستمكارتر از اين انسان در حق خود و ديگران مى توان يافت؟
إِنَّا مِنْ الْمُجْرِمِينَ مُنتَقِمُونَ بى گمان ما از گناهكاران و ظالمان كه مقررات عادلانه ما را ناديده گرفته و پيوند خود را با خدايشان مى گسلند، انتقام خواهيم گرفت و عذاب خود را بر آنان گسيل خواهيم داشت.
* * *
در سومين آيه مورد بحث به منظور انگيزش مردم با ايمان به پايدارى و شكيبايى در اشاره به سرگذشت درس آموز موسى مى فرمايد:
وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَلَا تَكُنْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقَائِهِ و بى گمان ما به موسى كتاب آسمانى داديم؛ بنابراين از ديدار او در ترديد مباش!
در مورد چگونگى اين ديدار ديدگاه ها متفاوت است:
1 - به باور گروهى از جمله «ابن عباس»، «مجاهد» و «سدى» منظور ديدار پيامبر گرامى با موسى در شب معراج است، كه خدا پيش از روى دادن آن، نويدش را مى دهد.
از پيامبر گرامى در اين مورد آورده اند كه فرمود: در شب به ياد ماندنى معراج هنگامى كه به اوج آسمانها رفتم،
«موسى» را ديديم. او مردى بلند قامت و داراى موهايى پيچيده، بسان مردمى از قبيله «شنوه»(85) بود؛ و نيز در آن سفر آسمانى مسيح را ديدم كه اندامى متوسط، موهايى فروهشته و چهره اى متمايل به سرخى و سپيدى داشت.
با اين بيان منظور اين است كه خدا به پيامبرش وعده مى دهد كه در همين جهان موسى را خواهد ديد.
2 - امّا به باور پاره اى منظور اين است كه: تو اى پيامبر! در روز رستاخيز و سراى آخرت موسى را خواهى ديد.
3 - از ديدگاه «زجاج» تفسير آيه اين است كه: تو اى پيامبر! ترديد مكن كه موسى كتاب تورات را دريافت داشته، و ما آن را بر او فرستاده ايم.
4 - و از ديدگاه «حسن» منظور اين است كه: تو اى پيامبر! هيچ ترديد مكن و شكى به دل راه مده كه موسى در راه رساندن پيام خدا رنج بسيارى كشيده و اذيّت و آزارها ديده است، و تو نيز رنج ها و آزارها از حق ستيزان و بيدادگران در راه رساندن پيام خدا خواهى ديد.
وَجَعَلْنَاهُ هُدًى لِبَنِي إِسْرَائِيلَ و ما او را براى فرزندان اسرائيل راهنما و هدايت كننده به سوى حق قرار داديم.
اين تفسير از «قتاده» است، امّا به باور «حسن» منظور اين است كه: ما كتاب آسمانى تورات را براى فرزندان اسرائيل، مايه هدايت قرار داديم.
* * *
در چهارمين آيه مورد بحث مى فرمايد:
وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ و چون شكيبايى ورزيدند و به آيات ما يقين داشتند، برخى از آنان را پيشوايان براى ديگران قرار داديم، كه به فرمان ما
مردم را به سوى حق و عدالت و آراستگى به ارزش ها هدايت مى كردند.
به باور «قتاده» منظور اين است كه: و از بنى اسرائيل پيشوايانى قرار داديم، كه ديگران به وسيله آنان هدايت يافته و كارهاى شايسته انجام دهند، امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه ما از آنان پيامبران و پيشوايانى قرار داديم، كه ديگران را به راه راست هدايت نمايند.
* * *
و در آخرين آيه مورد بحث مى فرمايد:
إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ به يقين پروردگار تو، خود در روز رستاخيز، ميان آنان در آنچه بر سرش كشمكش مى كردند، داورى خواهد كرد.
منظور از دو طرف درگيرى و كشمكش، مردم توحيدگرا و با ايمان و درست كردار از يك سو و مردم كفرگرا و ناسپاس و گناه پيشه از سوى ديگر است.
و منظور از مايه اختلاف و كشمكش نيز، درگيرى آنان در فرمانبردارى از پيامبران خدا و پيشوايان راستين، ايمان به مبدأ و معاد، و عمل به مقررات دينى است كه گروه نخست برآن پاى مى فشارند وگروه دوّم مخالفت مى ورزند.
نظم و پيوند آيات پيوند آخرين آيات مورد بحث - كه به سرگذشت موسى و بنى اسرائيل اشاره دارد - با آيات گذشته بدين صورت است:
1 - در اين آيات خدا روى سخن را به پيامبرش نموده و با يادآورى سرگذشت موسى به او آرامش خاطر مى بخشد.
2 - به او نويد پيروزى و سرافرازى و به دشمنانش هشدار مى دهد كه سرانجام بسان دشمنان كينه توز موسى، كارشان به شكست و نابودى خواهد انجاميد.
3 - به پيامبر گرامى يادآورى مى كند كه
تنها اين شرك گرايان و ظالمان نيستند كه كتاب آسمانى، قرآن را دروغ مى شمارند، شرك گرايان عصر موسى نيز كتاب آسمانى او را تكذيب كردند، امّا همان گونه كه موسى به همراه ايمان آوردگان روزگارش درخشيدند و نامشان زينت و زيور تاريخ گرديد، نام بلند و فروزان تو و راه و رسم تو نيز هماره بسان خورشيد بر بام بلند گيتى نور افشانى خواهد كرد.
26 - [آيا شرك گرايان در خواب غفلت و بى خبر هستند] و آيا اين [كار ما] كه بسيارى از نسل ها را پيش از آنان نابود ساختيم، در حالى كه اينان در سراهاى [ويران شده آنان راه مى روند، واقعيت را برايشان روشن نساخته است؟! راستى كه در اين [نابودى تبهكاران نشانه هايى [از قدرت ما] است؛ پس آيا اين اندرزها و هشدارها، نمى شنوند؟!
27 - و آيا نديده اند كه ما آب را به سوى زمين بى گياه مى رانيم، آن گاه به وسيله آن كِشته اى پديد مى آوريم كه چهارپايانشان و خودشان از آن مى خورند [و بهره مى گيرند]؟! پس آيا [آثار قدرت خد را] نمى بينند؟!
28 - و مى گويند: اگر راست مى گوييد، اين پيروزى [شما توحيدگرايان بر ما] كسى خواهد بود؟!
29 - [هان اى پيامبر!] بگو: روز پيروزى [ايمان آوردگان ، آن كسانى كه كفر ورزيدند برايشان سودى نخواهد داشت، و به آنان مهلت داده نخواهد شد.
30 - بنابراين از آنان روى گردان و چشم به راه [رسيدن يارى خدا ]باش، بى گمان آنان [نيز] چشم به راه [رويدادهاى تلخ و ناگوار براى شما] هستند.
نگرشى بر واژه ها
اولم يهد لهم: آيا رهبريشان نكرد؟
تسوق: از ريشه «سوق» به مفهوم راندن و به راه انداختن آمده است.
جرز: به مفهوم زمين خشك و بى آب و گياهى است كه بر اثر نبودن آب و نيامدن باران، سبزه و گياه آن ريشه كن شده است.
تفسير آيا از كيفر پيشينيان درس عبرت نمى گيرند؟
در اين آيات ضمن توجّه دادن گناهكاران و حق ناپذيران به سرنوشت دردناك حق ستيزان گذشته، كه به كيفر شرك و بيداد خويش گرفتار آمدند و نابود شدند، مى فرمايد:
أَوَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَسَاكِنِهِمْ آيا شرك گرايان و ظالمان روزگار در خواب غفلت هستند؟ و آيا اين كار ما كه بسيارى از نسل ها را پيش از آنان نابود ساختيم، در حالى كه اينان در سراهاى برجاى مانده از آنان راه مى روند، واقعيت را براى آنان روشن نساخته و براى هدايت آنان بسنده نبوده است؟!
به باور پاره اى از مفسّران منظور اين است كه: ما به يكباره و بطور ناگهانى با فرستادن عذاب بر كفرگرايان و ظالمان پيشين، آنان را در حالى كه در سراهاى خود در خواب غفلت بودند به كيفر شرك و بيدادشان نابود ساختيم.
إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ أَفَلَا يَسْمَعُونَ بى گمان در اين نابودى تبهكاران به كيفر كفر و بيدادشان نشانه هايى روشن براى شناخت خداست؛ پس آيا كفرگرايان و ظالمان روزگار تو اين هشدارها و اندرزها را نمى شنوند؟ و آيا از سرگذشت عبرت انگيز آنان درس نمى گيرند؟!
* * *
در دومين آيه مورد بحث براى بيدارى مردم در اشاره به قدرت نمايى تفكّرانگيز و شگفت آور خدا مى فرمايد:
أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ
و آيا نديدند كه ما آب را به سوى زمين خشك و بى آب و گياهى، كه هيچ درخت و سبزه اى
ندارد مى رانيم، آن گاه به وسيله آن آب زندگى ساز، سبزيها و روييدنيها را، كه خود و چارپايانش از آن مى خورند و بهره ور مى گردند، پديد مى آوريم؟!
منظور از آب در آيه شريفه، به باور مفسّران برف و باران و يا جويبارها و چشمه سارهاست؛ و منظور از زمين خشك و بى آب و گياه نيز سرزمين هاى مرتفع «شام» تا «يمن» است كه به باور «ابن عباس» آب به وسيله سيلابها به آنها راه مى يابد و در آنها دگرگونى پديد مى آورد.
أَفَلَا يُبْصِرُونَ پس آيا آنان آثار قدرت خدا و نعمت هاى رنگارنگ و تفكرانگيز او را نمى بينند كه چگونه همه جا گسترده است؟!
* * *
در سوّمين آيه مورد بحث در اشاره به منطق سست و پوسيده شرك گرايان حق ستيزان در برابر هشدارهاى خدا و پيامبر مى فرمايد:
وَيَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْفَتْحُ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ و شرك گرايان و ظالمان مى گويند: اگر راست مى گوييد اين پيروزى شما چه زمانى خواهد بود؟
به باور «فرّاء» منظور شرك گرايان و خودكامگان اين بود كه چه زمانى شما توحيدگرايان مكّه را پيروزمندانه خواهيد گرفت؟!
امّا به باور «سدى» منظور عذاب آنان در دنياست؛ نظير شكست و نابودى سردمدارانشان در جنگ «بدر» و ذلت، اسارت، فرار و عقب نشينى آنان از برابر پيامبر و ياران اوست.
از ديدگاه «مجاهد» آيه شريفه اشاره به روز رستاخيز و كيفر سهمگين آنان دارد، چرا كه تازه مسلمانان خدا را بر ضد شرك گرايان مى خواندند و از او پيروزى بر شرك و بيداد را با فرود عذاب رستاخيز برآنان مى خواستند، از اين رو شرك گرايان با تمسخر و ريشخند مى گفتند: آن روز پيروزى شما كه بر كيفر و عذاب
ما حكم مى گردد و ما را به دوزخ مى برند، كى خواهد بود؟
* * *
قرآن در پاسخ آنان روى سخن را به پيامبر گرامى نموده و مى فرمايد:
قُلْ يَوْمَ الْفَتْحِ لَا يَنفَعُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِيمَانُهُمْ هان اى پيامبر! به آنان بگو: روز پيروزى ايمان آوردگان كه در آن ترديدى نيست و خواهد آمد، آن كسانى كفر ورزيدند و بيداد پيشه ساختند، پشيمان و پذيرش حق برايشان سودى نخواهد داشت. با اين بيان ايمان آوردن و انجام كارهاى شايسته در اين سراست كه سود مى بخشد، امّا در سراى آخرت ديگر سودى نخواهد بخشيد؛ چرا كه امروز روز عمل است و فردا روز پاداش و كيفر.
وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ و به آنان مهلت هم داده نمى شود.
آرى، هنگامى كه رستاخيز برپا گرديد و عذاب فرا رسيد ديگر در آن درنگ و تأخيرى نخواهد بود، و به ظالمان و كافران نه پشيمانى و پذيرش حق سودى خواهد داد، و نه به آنان مهلتى داده خواهد شد.
به باور پاره اى از مفسّران منظور اين است كه: ايمان آوردن شرك گرايان كه در جنگ «بدر» كشته شدند، و پس از مرگ با روشن شدن حقيقت بر آنان و رسيدن به وعده ها و هشدارهاى پيامبر ايمان آوردند، اين اعلام ايمان و اسلام پس از مرگ، ديگر برايشان سودبخش نخواهد بود و عذاب را از آنان دور نخواهد ساخت.
* * *
در آخرين آيه مورد بحث مى فرمايد:
فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ بنابراين تو اى پيامبر! از آنان روى بگردان و آنان را به حال خود واگذار، چرا كه ديگر دعوت و ارشاد در آنان اثربخش نيست.
به باور پاره اى
منظور اين است كه: هان اى پيامبر! ديگر از آنان روى بتاب و در انتظار كيفرشان باش تا فرمان خدا در مورد آنان دررسد.
وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنتَظِرُونَ و در انتظار وعده من باش كه تو را بر دشمنان بد انديش پيروز سازم، چرا كه آنان در انتظارند كه براى تو رويدادى ناگوار پيش آيد و از دعوت تو، به پندار خويش آسوده خاطر شوند.
به باور پاره اى منظور اين است كه: و در انتظار وعده من باش، چرا كه به زودى وعده خدا در مورد آنان مى رسد و آنان بايد در انتظار باشند.
پرتوى از سوره مباركه و به خواست خدا به پايان سوره سجده مى رسيم...
در ترجمه و تفسير آيات سى گانه اين سوره مباركه از كنار مفاهيم انسان ساز و معارف الهام بخش و ارزشمند بسيارى گذشتيم و ده ها پند و اندرز و نكته باريكتر از مو را از نظر گذرانديم، كه تدبّر و تعمّق در آنها و گوش جان سپردن به پيام دلنوازشان هم براى فرد كار ساز است و هم براى خانواده و هم جامعه و تمدن؛ اميد كه ما مردمى باشيم كه بنگريم و دريابيم و آنها را در ميدان عمل مشعل فراراه زندگى سازيم. انشاءالله.
سوره سجده ، غرض سوره : بيان مبدأ و معاد و اقامه حجت بر آنها و دفع شبهاتي كه در مورد آنهادر دلها راه مي يابد و اشاره به نبوت و كتاب و بيان امتيازي كه دو گروه مؤمن و فاسق رااز هم مجزا و متمايز مي كند و نيز ذكر وعده و وعيد براي اين دو گروه .
(1) (الم ): (الف لام ميم )
از رموز قرآني و اشاره به معجزه بودن قرآن است كه باهمين كلمات و حروف تهجي چنين كتاب بي بديلي ايجاد شده و گفته شده پيامبر ص براي وادار نمودن جمعيت به سكوت از اين حروف مقطعه استفاده مي كرده اند.
(2) (تنزيل الكتاب لا ريب فيه من رب العالمين ): (نازل كردن اين كتاب كه هيچ شكي در آن نيست از جانب پروردگار جهانيان است )مي فرمايد اين قرآن همان كتاب نازل شده است كه هيچ شكي در آن نيست و ازجانب پروردگار جهانيان است . در اين عبارت اخير براعت استهلال بكار رفته تا درابتداي اين سوره به خواننده بفهماند در اين سوره از وحدانيت خدا و معاد گفتگو شده واو پروردگار همه جهانيان است كه مبري و منزه از گفتار مشركين مي باشد چون آنها براي هر بخش از عالم ربي قائل بودند.
(3) (ام يقولون افتريه بل هو الحق من ربك لتنذر قوما ما اتيهم من نذير من قبلك لعلهم يهتدون ): (بلكه مي گويند آن را افترا بسته ، بلكه آن حق است و از جانب پروردگار توست تا گروهي را كه پيش از تو بيم رساني بسويشان نيامده ، انداز كني ، شايدهدايت بيابند)مي فرمايد: بلكه كفار مي گويند قرآن را به خدا افتراء بسته و از ناحيه خدا نيست ،اينچنين نيست ، بلكه اين قرآن حقي است كه از ناحيه پروردگار تو نازل شده تا گروهي راكه قبل از تو پيامبر منذري بسويشان نيامده بود و كتاب و شريعتي نداشتند انذار كني ،شايد بوسيله رسالت تو هدايت شوند. احتمالا(40) منظور از آن قوم ، قريش هستند كه هيچ پيامبري قبل از
رسولخدا ص بر آنها مبعوث نشده بود.اما بعضي (41) ديگر منظور از آن را همه اهل فترت ، يعني مردم مابين عيسي ع ومحمد ص دانسته اند، اما اين نظر مقبول و موجه نيست .و اميد و آرزويي كه در عبارت (لعلهم يهتدون ) وجود دارد، قائم به مخاطب است نه قائم به گوينده ، چون خدا منزه از بي خبري و اميد داشتن به وقوع امور مي باشد.
(4) (الله الذي خلق السموات والارض و ما بينهما في سته ايام ثم استوي علي العرش ما لكم من دونه من ولي ولا شفيع افلا تتذكرون ): (خدا آن كسي است كه آسمانها و زمين را با هر چه ميان آنهاست در شش روز آفريد، و آنگاه به عرش پرداخت ، جز او سرپرست و شفيعي نداريد، پس آيا متذكر نمي شويد)
(5) (يدبر الامر من السماء الي الارض ثم يعرج اليه في يوم كان مقداره الف سنه مما تعدون ): (تدبير امر از آسمان تا زمين بدست اوست آنگاه در روزي كه اندازه اش هزار سال از سالهايي است كه شما آن را مي شماريد، همه چيز بسوي او بالامي رود)گفتيم كه خداوند كل عالم مشهود را در شش مرحله يا شش دوران از كتم عدم بوجودآوردو آنگاه به مقام تدبير موجودات پرداخت ، چون عرش كنايه است از مقام تدبيرموجودات و به نظام آوردن آنها تحت نظامي عام و پيوسته كه حاكم بر جميع آنهاست ،و با اين كلام توحيد الوهيت و ربوبيت پروردگار را اثبات نمود و در ادامه فرمود: براي شما به غير او سرپرست و شفيعي نيست ، ولي يعني كسي كه مالك
تدبير امري باشد وچون امور ما و شئون حياتي ما تنها قائم به خداست ، پس فقط اوست كه مدبر و ولي ماست و در اين امر هيچ شريكي ندارد و (شفيع ) نيز كسي است كه به سببي ناقص منضم مي شود تا سببيت ناقص را تكميل كند و به اين ترتيب هر يك از اسباب و علل عالم شفيع يكديگرند و سببيت يكديگر را در تأثير تكميل مي كنند همچنان كه هر يك از ابر، باد،باران ، آفتاب ، سايه و امثال آن واسطه و شفيع در رويش نباتات هستند بگونه اي كه گياه بدون اين شرايط رشد نمي كند. و چون تنها پديد آورنده همه اسباب خداي سبحان است پس شفيع حقيقي فقط خداست و غير از او شفيعي نيست و آنگاه در مقام توبيخ وسرزنش مي فرمايد: چرا متذكر نمي شويد و از اين همه دلايل عقلي كه شما را به ملك وتدبير خداي سبحان كه معبود به حق است تذكر مي دهند، روي گردانيده و اعراض مي كنيد؟آنگاه به شرح تدبير امر موجودات مي پردازد. تدبير از ماده (دبر) به معناي دنباله وعقب هر چيز است و تدبير يعني اينكه چيزي را پشت سر چيز ديگر قرار دهند، تدبير درمورد خداي متعال به اين است كه او وجود حوادث را چون سلسله زنجيري كه پشت سرهم و متصل ما بين آسمان و زمين باشد، قرار مي دهد و او در حالي تدبير امر را مي نمايدكه نازل كننده نيز هست همچنانكه فرمود (وان من شي ء الا عندنا خزائنه وما ننزله الا بقدرمعلوم هيچ چيز نيست جز آنكه گنجينه هايش
در نزد ماست و ما آن را جز به اندازه معلوم نازل نمي كنيم )و در نهايت همه چيز بسوي او اوج مي گيرد همچنانكه فرمود (واوحي في كل سماءامرها و در هر آسماني امرش را وحي نمود) پس منظور از (سماء) مقام قرب وحضوري است كه زمام همه امور به آنجا منتهي مي شود، نه آسمان به معناي جهت بالا ياقسمتي از عالم مادي ، و معلوم مي شود عروج به سوي او يعني صعود از همان طريقي كه از آن نازل شده اند، و خداي تعالي تدبير مذكور را در مدتي به انجام مي رساند كه اگر بامقدار حركت و حوادث زميني تطبيق شود، با هزار سال برابر مي گردد و مراد از روزعروج امر، يكي از پنجاه موقف از مواقف روز قيامت است (الله يعلم )
(6) (ذلك عالم الغيب والشهاده العزيز الرحيم ): (اين خداي داناي غيب و شهود وغالب و رحيم است )
(7) (الذي احسن كل شي ء خلقه وبدا خلق الانسان من طين ): (همانكه خلقت همه چيز را به بهترين وجه نموده و خلقت انسان را از گلي آغاز كرد)
(8) (ثم جعل نسله من سلاله من ماء مهين ): (آنگاه نژاد او را از چكيده اي ازآبي پست قرار داد)
(9) (ثم سويه ونفخ فيه من روحه وجعل لكم السمع والابصار والافئده قليلاما تشكرون ): (سپس وي را پرداخت و از روح خويش در او دميد و براي شما گوش وديدگان و دلها آفريد اما شما چه كم سپاس مي گزاريد) يعني اين خدايي كه اوصاف و افعال او را ذكر نموديم داناي مطلق و محيط به جميع عوالم غيب
و شهود (از نظر ما) است چون خداوند علم مطلق دارد و همه چيز براي اومشهود است و نيز عزتمندي است كه هيچ عاملي او را مقهور و مغلوب نمي كند ومهرباني است كه نسبت به خلق خود با نظر رحمت مي نگرد و آنها را هدايت مي كند. ودر ادامه مي فرمايد او خلقت همه چيز را نيكو نمود، (حسن ) عبارتست از هر چيزي كه بهجت و شادي آورد و انسان به سوي آن تمايل دارد كه اين حسن گاهي از نظر عقلي وگاهي از نظر هواي نفساني و گاهي از نظر حسي است و حقيقت حسن يعني سازگاري اجزاي هر چيز نسبت به هم و سازگاري همه اجزاء با غرض و غايتي كه خارج از ذات آن است .و تدبر در اشياء و خلقت آنها آشكار مي كند كه هر يك داراي اجزايي موافق ومناسب با يكديگر است و مجموع آن اجزاء مجهز به وسايلي براي رسيدن به كمال وسعادت مطلوب خويش هستند كه به نحوي كه بهتر و كاملتر از آن تصور نمي شود، پس هر يك از موجودات في نفسه و براي خودشان حسن و نيكو مي باشند اما اينكه موجودي را زشت و ناپسند مي شماريم دو علت دارد، يكي اينكه آن موجود داراي عنواني عدمي است . كه بدي و ناپسندي آن مستند به آن عدم است ، (مثلا ظلم به جهت آن كه حقي را معدوم و باطل مي كند زشت و پليد است ) و يا به جهت اين است كه آن موجود با موجودات ديگر مقايسه مي شود و از راه مقايسه ، زشتي و
بدي بر آن عارض مي گردد مثل خار كه در مقايسه با گل زشت و بد محسوب مي شود، لذا همه اشياء في نفسه حسن هستند. و با نظر به مخلوق بودن ابدا متصف به بدي نمي شوند چون خلقت ملازم با حسن است . آنگاه مي فرمايد: خداوند نوع آدمي را از گل آفريده است يعني خلقت آدم ابوالبشر و همسر او كه نياي آدميان هستند از گل بوده .و در ادامه مي فرمايد ما نسل بشر را از خلاصه اي از آبي ناچيز و بي مقدار خلق كرديم كه مراد خلقت ذريه آدم و فرزندان بعدي او از طريق نطفه است ، در ادامه مي فرمايد: سپس او را صورت داده و تكميل نمود و پس از تكميل خلقت جسم جنين ،از روح خويش در او دميد، و اضافه روح به خداوند از باب اضافه تشريفي است يعني خداوند از روحي شريف و منسوب به خود در وجود بشر دميد و براي شما آدميان چشم و گوش و قلب قرار داد، مراد از چشم و گوش ادراكات حسي و مراد از قلب ادراكات فكري است كه هم شامل ادراكات جزئي و خيالي و هم شامل ادراكات كلي وعقلي مي شود.و در آخر مي فرمايد: چه كم سپاس مي گزاريد، يعني در برابر اين نعمات الهي كه شمارا چنين پرورش داده ، بايد بيشتر سپاسگزار باشيد و شكر او را بجا آوريد اما شما درشكر و سپاس كوتاهي مي كنيد و عبارت در مقام توبيخ و گلايه است .
(10) (و قالوآء اذا ضللنا في الارض ءانا لفي خلق جديد بل هم بلقاء ربهم كافرون
): (و گفتند: آيا زمانيكه در زمين گم شديم . دوباره در خلقتي جديد خواهيم بود؟ بلكه اينها به ملاقات پروردگارشان كافرند)مي فرمايد دليل منكرين قيامت فقط استبعاد است و مي گويند آيا وقتي ما مرديم وبدنمان مبدل به خاك شد و اجزاي آن در زمين پراكنده گشت بطوريكه اجزاء آن ازيكديگر قابل تشخيص نبود، چگونه ممكن است دوباره خلق شده و به همان صورت اول بازگرديم و مبعوث شويم ؟ خداوند مي فرمايد: علت واقعي انكار اينها اين است كه رجوع به سوي ما و لقاء ما را منكرند چون لازمه قول ايشان همين است .
(11) (قل يتوفيكم ملك الموت الذي وكل بكم ثم الي ربكم ترجعون ): (اي پيامبر بگو: فرشته مرگ كه به شما گماشته اند جان شما را به طور كامل باز مي ستاند وسپس به سوي پروردگارتان باز مي گرديد)(توفي ) يعني آنكه چيزي را به طور كامل دريافت كنند.در اين آيه خداوند به رسول گرامي خود دستور داده تا در پاسخ استبعاد آنها بگويدكه حقيقت مرگ بطلان و نابودي نيست بلكه ملك الموت كه موكل بر امر ميراندن شماست ، شما را بدون اينكه چيزي از شما كم شود، بطور كامل مي گيرد و ارواح شما رااز بدنهايتان جدا مي كند، پس آنچه دستخوش تبديل و تغيير مي شود بدن شماست ، نه حقيقت و روح شما، و آن حقيقت محفوظ مي ماند تا در نهايت بسوي پروردگارتان مبعوث گشته و دوباره به بدنهايتان بازگرديد(45)
(12) (ولوتري اذا لمجرمون ناكسوا رؤسهم عند ربهم ربنا ابصرنا وسمعنافارجعنا نعمل صالحا انا موقنون ): (و اگر ببيني وقتي گنه كاران در پيشگاه پروردگارشان
سر به زير افكنده اند، گويند: پروردگارا ديديم و شنيديم پس ما را بازگردان تا عمل شايسته كنيم كه براستي ما به يقين رسيديم )خطاب به رسولخدا ص مي فرمايد چه مي شد اگر همين مجرمان منكر لقاء الهي رامي ديدي كه چگونه در پيشگاه پروردگارشان سر به زير افكنده اند و در موقفي ازمواقف لقاء الهي قرار گرفته اند و با ندامت و ذلت مي گويند: پروردگارا با دو چشم خودمشاهده كرديم و با دو گوشمان شنيديم و تسليم شده و اطاعت كرديم ، پس ما را به دنيابازگردان تا عمل صالح بجا بياوريم كه همانا نجات در آخرت بستگي به ايمان و عمل صالح دارد، چون حالا يقين برايمان حاصل شد. ولي اين درخواست ، امري غيرممكن است و آنها هرگز به دنيا باز نخواهند گشت
(13) (ولوشئنا لاتينا كل نفس هديها ولكن حق القول مني لاملئن جهنم من الجنه والناس اجمعين ): (و اگر مي خواستيم همه كس را هدايت عطا مي نموديم ، ولي اين گفته من محقق شده كه جهنم را از جنيان و آدميان جملگي پر مي سازم )يعني اگر اراده مي كرديم هر آينه كفار را هم مانند مؤمنان هدايت مي كرديم و به هركسي اعم از مؤمن يا كافر هدايتي كه مخصوص و مناسب او بود مي داديم تا با اختيار واراده خود بسوي هدايت روند، زيرا اگر منظور مسأله هدايت جبري و اضطراري باشدديگر اساس تكليف در دنيا و جزاء در آخرت بكلي باطل مي شود.در ادامه مي فرمايد، ولي ما اينطور نخواستيم ، چون در اين ميان حكم و قضايي وجود دارد كه از قبل
، از ناحيه ما رانده شده و آن قضاي حتمي اين است كه جهنم را ازجن و انس پر كنم و لازمه اين قضا اين است كه خداوند به خاطر ظلم و فسق و خروج كافران از روش بندگي ، آنها را هدايت نكند همچنانكه فرمود (ان الله لايهدي القوم الفاسقين (46) بدرستي كه خدا مردم خارج از روش بندگي و فاسق را هدايت نمي كند)
(14) (فذو قوا بما نسيتم لقاء يومكم هذا انا نسيناكم وذوقوا عذاب الخلد بماكنتم تعملون ): (به جزاي اينكه ديدار امروزتان را فراموش كرديد، عذاب را بچشيد كه ما نيز شما را به فراموشي سپرديم و به سزاي اعمالي كه مي كرديد، عذاب جاودان رابكشيد)يعني وقتي قضاي حتمي رانده شده كه پيروان شيطان جايگاهشان جهنم باشد، پس شما نيز عذاب را بچشيد، زيرا به ديدار چنين روزي بي اعتنايي كرديد و حتي آن را انكارنموديد و عمل صالحي هم براي امروزتان بجا نياورديد، امروز نيز ما به امر سعادت ونجات شما بي اعتنائيم و توجهي به شما نمي كنيم ، پس عذاب دائمي را بواسطه اعمالي كه مرتكب شديد بچشيد و تحمل كنيد.
(15) (انما يؤمن باياتنا الذين اذا ذكروا بها خروا سجدا و سبحوا بحمد ربهم وهم لا يستكبرون ): (به آيات ما فقط كساني ايمان دارند كه زمانيكه بدان اندرز داده شوند، سجده كنان مي افتند و به ستايش پروردگارشان تسبيح مي گويند، بدون اينكه تكبربورزند)در اينجا به بيان خصوصيات افراد مؤمن مي پردازد و مي گويد: ايمان به حقيقت معناي كلمه منحصر در افرادي است كه وقتي آيات حق را به يادشان بياورند و آنها راپند و اندرز
دهند، دلهايشان در برابر آن خاضع مي شود، يعني وقتي آيات دال بر توحيدو معاد و دعوت به ايمان و عمل صالح را مي شنوند با حالت تذلل و خضوع به سجده مي افتند و به تسبيح و تحميد پروردگارشان مي پردازند و او را توأم با ستايش و حمد ازهر نقصي منزه مي دارند و در عين حال از خضوع در برابر مقام ربوبيت و الوهيت پروردگار استكبار نمي ورزند، يعني هم از جهت عقيده و ايمان و هم از جهت عمل درپيشگاه پروردگارشان خاضع و خاشعند و حالت استكبار ندارند.
(16) (تتجافي جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفا و طمعا ومما رزقناهم ينفقون ): (پهلوهايشان را از رختخوابها دور مي كنند و پروردگارشان را با بيم و اميدمي خوانند و از آنچه روزيشان كرده ايم ، انفاق مي كنند)در اين آيه مؤمنين را با اعمالشان توصيف و معرفي مي كند مي فرمايد: آنها خواب خود را ترك مي كنند و به عبادت خدا مي پردازند و در دل شب كه همه به خواب رفته اند، آنها خدا را با حالت خوف از غضب او و رجاء به رحمت و ثوابش مي خوانند ودر دعاي خود ادب عبوديت را به جا مي آورند، كه اين دعاي شبانه با نماز شب انطباق مي يابد و آنگاه به ذكر خصوصيت ديگر مؤمنان واقعي مي پردازد و آن اين است كه ايشان از آنچه خدا به آنها اعطا نموده در راه رضاي او انفاق مي كنند.
(17) (فلا تعلم نفس ما اخفي لهم من قره اعين جزآء بما كانوا يعملون ): (هيچ كس نمي داند، به سزاي آن عملهايي
كه كرده اند، چه نعمات و چشم روشنيهايي براي ايشان نهان شده است ) مي فرمايد هيچ كس نمي داند خدا چه نعمتهايي كه مايه روشني ديده آنهاست در برابر اعمال نيكي كه در دنيا كردند براي آنها پنهان نموده ، چون آن نعمتها مافوق علم و تصور است .
(18) (افمن كان مؤمنا كمن كان فاسقا لا يستوون ): (آيا كسي كه مؤمن است همانند كسي است كه عصيان پيشه است ؟ هرگز مساوي نيستند)(ايمان ) يعني سكون و آرامش علمي در نفس و لازمه آن التزام عملي نسبت به آن چيزي است كه ايمان به آن تعلق گرفته و اگر كسي چنين التزامي را نداشته باشد و برخلاف ايمانش عمل كند، او را فاسق مي گويند. چون فسق يعني بيرون شدن از روش بندگي ، در اين آيه خداوند با استفهامي انكاري برابري اين دو گروه را نفي مي كند و درآخر براي تأكيد مي فرمايد: ابدا مساوي نيستند.در كتاب احتجاج (47) از حسن بن علي ع نقل شده كه آنحضرت در حضور معاويه باوليد بن عقبه احتجاج نمود و گفت : اي وليد به خدا سوگند من تو را به جهت دشمني باعلي ع ملامت نمي كنم ، چون آنحضرت تو را به خاطر شرب خمر هشتاد تازيانه زد وپدرت را هم در جنگ بدر به سختترين وجهي به قتل رسانيد، ولي از تو مي پرسم چگونه او را ناسزا مي گويي ، با اينكه خدا او را در ده آيه از قرآن مؤمن خوانده و تو را فاسق ناميده است و فرمود: (افمن كان مؤمنا كمن كان فاسقا لايستوون
(19) (اما الذين
امنوا وعملوا الصالحات فلهم جنات الماوي نزلا بما كانوايعملون ): (اما كسانيكه ايمان آورده و كارهاي شايسته نمودند برايشان به پاداش اعمال صالح منزلگاه پر نعمت در بهشت ابدي خواهد بود)(مأوا) يعني منزل و مسكن و (نزل ) يعني وسيله پذيرايي از مهمان و يا هر عطيه وبخششي .معناي آيه واضح است و در آن پاداش مؤمناني كه اعمال شايسته داشته اند بيان شده .
(20) (و اما الذين فسقوا فما ويهم النار كلما ارادوآ ان يخرجوا منها اعيدوافيها وقيل لهم ذوقوا عذاب النار الذي كنتم به تكذبون ) (و اما كسانيكه عصيان ورزيده اند، جايشان جهنم است و هر وقت بخواهند از آن بيرون شوند، به آنجابازگردانده مي شوند و به آنان گفته شود، عذاب جهنمي را كه تكذيب مي كرديد، بچشيد)يعني افراد فاسقي كه منكر معاد بودند، در قيامت جايگاهشان جهنم است و در آن جاودانه خواهند بود و هرگز نمي توانند از آنجا خارج شوند چون مأوايي غير از آتش جهنم ندارند و به منظور شماتت و در برابر تمسخر و شماتتي كه در دنيا نسبت به مؤمنان مي نمودند، در آنروز به آنها خطاب مي شود بچشيد عذاب جهنم و معادي را كه انكارمي كرديد.
(21) (ولنذيقنهم من العذاب الادني دون العذاب الاكبر لعلهم يرجعون ): (و هرآينه ما عذاب نزديك را زودتر از عذاب بزرگ به آنها مي چشانيم ، شايد باز گردند)مراد از (عذاب ادني ) عذاب دنياست و مراد از (عذاب اكبر) عذاب قيامت است .مي فرمايد: سوگند مي خورم كه به زودي از عذاب نزديكتر از عذاب قيامت يعني اموري از قبيل قحطي و مرض و جنگ و خونريزي
و... به آنها مي چشانيم ، باشد كه قبل از عذاب روز قيامت به سوي ما برگردند و از شرك و انكار و لجبازيشان توبه نمايند.در تفسير الدر المنثور از رسولخدا ص درباره اين آيه نقل شده كه فرمودند منظوراز عذاب نزديكتر، مصائب و بيماريها و دشواريهاست كه به سوي اسرافگران در دنياروي مي آورد، نه عذاب آخرت ، اما عذاب ادني براي مؤمنان زكات و طهارت است
(22) (ومن اظلم ممن ذكربايات ربه ثم اعرض عنها انا من المجرمين منتقمون ): (و چه كسي ستمكارتر است از كسي كه وقتي او را به آيات پروردگارش پنددهند، از آن روي برمي گرداند، ما به يقين از تبهكاران انتقام مي گيريم )مي فرمايد ما به اين علت آنها را عذاب مي كنيم كه مرتكب شديدترين ظلم شدند يعني بعد از تذكر به آيات ما از آن اعراض كردند، پس اينها گنه كار و مجرمند و خداوند ازمجرمان انتقام خواهد گرفت چون آنها ظالمند و ظالم هرگز نبايد بپندارد كه خداوندوعده اي را كه به اهل ايمان داده (كه ايشان را ياري كند(48)) خلف مي نمايد، چون خداوند عزيز و انتقام گيرنده است .
(23) (ولقد اتينا موسي الكتاب فلا تكن في مريه من لقائه وجعلناه هدي لبني اسرآئيل ): (و به تحقيق به موسي كتاب داديم ، پس از ديدار او در شك نباش ، و آن رابراي بني اسرائيل هدايتي قرار داديم )يعني همانطور كه به رسولخدا ص قرآن عنايت شده به موسي ع نيز تورات اعطاءشده است و در آن تورات مايه هدايت بني اسرائيل قرار داده شده و تورات نيز مسأله معاد را اثبات
مي كند.اما در خصوص جمله (فلاتك في مريه من لقائه ) اقوال مختلفي گفته شده ، بعضاگفته اند كه ضمير در (لقائه ) به موسي ع برمي گردد، يعني خطاب به پيامبر ص مي فرمايد: درباره ديدار موسي در شب معراج و يا در روز قيامت در شك مباش .بعضي ديگر گفته اند ضمير به كتاب برمي گردد.اما از نظر ما ضمير به خداي تعالي بازمي گردد _ كه در اين صورت معنا اين است كه اي پيامبر تو درباره مسأله بعث كه قرآن از آن سخن مي گويد در شك مباش ، چون اين شك مستلزم شك در قرآن است و ممكن هم هست مراد از لقاء خدا روز بعث نباشد،بلكه مراد دل بريدن از هر چيز، به سوي خداي تعالي در هنگام وحي قرآن باشد، و اين معنا با بعضي روايات نيز تأييد مي شود.
(24) (وجعلنامنهم ائمه يهدون بامرنا لما صبروا وكانوا باياتنا يوقنون ): (و ازآنان پيشواياني قرار داديم كه چون به آيات ما يقين داشتند و خويشتندار بودند، به فرمان ما هدايت مي كردند)يعني ما بعضي از بني اسرائيل را پيشوا قرار داديم و آنها را به امر خود امام كرديم تامردم را هدايت كنند و آنها در دين صبر كردند و قبلا هم به آيات ما يقين داشتند و به حقيقت آن معترف بودند، پس تورات كتاب پر بركتي بوده كه في نفسه هدايت است ودر دامان خود افرادي را پرورش داده كه از نظر لياقت به حدي رسيده اند كه خداوندآنها را براي امامت و هدايت مردم برگزيده .
(25) (ان ربك هو يفصل بينهم يوم القيمه فيما كانوا فيه يختلفون
): (و هماناپروردگارت خودش در روز قيامت ميان آنها، در باره آنچه اختلاف مي كردند،قضاوت و داوري مي كند)منظور از اين اختلاف ، اختلاف در امر دين است ، كه ايشان بعد از آنكه علم وحقيقت از جانب خدا به نزدشان آمد به جهت ستم و بغي در مورد آن ميان خوداختلاف نمودند همچنانكه فرمود (فما اختلفوا فيه الا من بعد ماجاءهم العلم بغيا بينهم ) و در نهايت خداوند خود ميان ايشان داوري مي كند و حق و باطل را از هم متمايزمي نمايد.
(26) (اولم يهد لهم كم اهلكنا من قبلهم من القرون يمشون في مساكنهم ان في ذلك لايات افلايسمعون ): (مگر ندانسته اند كه پيش از آن چه نسلهايي را هلاك كرده ايم كه اينك در مساكن آنها قدم مي زنند و بدرستي كه در اين امر آياتي وجوددارد، چرا نمي شنويد؟)يعني آيا كثرت هلاكت نسلهاي گذشته كه اكنون اينها در مساكن آنان راه مي روند،براي اينها بيان نكرد و ايشان را هدايت ننمود؟ همانا در اين سرگذشتها نشانه هايي هست آيا نمي شنوند مواعظي را كه آنها را به اطاعت حق و قبول آن وادار كند؟
(27) (اولم يروا انا نسوق الماء الي الارض الجرز فنخرج به زرعا تاكل منه انعامهم وانفسهم افلايبصرون ): (آيا نمي بينند كه ما اين آب را به زمين باير مي كشانيم و با آن روئيدني پديد مي آوريم كه خود و حيواناتشان از آن مي خورند، چرانمي بينند؟)در اين آيه حسن تدبير الهي نسبت به موجودات زنده تذكر داده شده است . كه چگونه خداوند ابرهاي حامل باران را به جانب سرزمينهاي باير و خشك مي
راند و بابارش باران و رويش نباتات ، تغذيه انسان و چهارپايان تأمين مي شود و در اين امر مقاصدحياتي آنها مورد نظر بوده است .و آنگاه در مقام توبيخ و تنبيه مي فرمايد: چرا اين آيات را نمي بينند؟ چون اگر با نظردقت در آنها مي نگريستند هر آينه متذكر و متنبه مي شدند.
(28) (ويقولون متي هذا الفتح ان كنتم صادقين ): (و مي گويند: اگر راست مي گوييد اين پيروزي موعودتان چه زماني مي رسد)
(29) (قل يوم الفتح لا ينفع الذين كفروا ايمانهم ولا هم ينظرون ): (بگو روزپيروزي ، كافران را ايمان آوردنشان سودي ندهد و ايشان مهلت داده نمي شوند)
(30) فاعرض عنهم وانتظر انهم منتظرون ): (پس از آنها روي بگردان و منتظرباش كه آنها نيز منتظرند)(فتح ) يعني برداشتن قفل و حل اشكال ، كه در اينجا منظر فتح دنيوي و پيروزي موعودي است كه مسلمانان آن را در نظر داشتند كه احتمالا بر فتح جنگ بدر يا فتح مكه و يا فتح نهايي در آخرالزمان منطبق است . اما با توجه به قرينه آيه بعدي احتمالامراد همان قضاي نهايي ما بين رسولخدا ص و امت او در آخرالزمان است .به هر جهت مشركان با تمسخر و تعجيز مي گفتند: اگر راست مي گوييد پس كو آن وعده فتح شما؟ چرا محقق نمي شود؟ و خداوند به رسول خود دستور مي دهد كه درجواب آنها بگويد روز فتح روزي است كه كفار در آنروز مجبور به ايمان مي شوند، اماآن ايمان سودي به حالشان ندارد و ابدا به آنها مهلتي داده نمي شود پس چرا در باره وقوع آن عجله
مي كنيد؟ چون اين امر قطعي و حتمي است كه به هلاكت شما منجرمي شود. و آنگاه خداوند خطاب به رسول خود ص مي فرمايد: از اين كفار اعراض كن و منتظر فتح نهايي باش همچنان كه آنها نيز منتظر فتح خود، يعني مردن يا كشته شدن رسول خدا و به نتيجه نرسيدن دعوت حقه او بودند، يعني مطمئن باش كه خدا حق را برباطل غلبه مي دهد و وعده خود را محقق ميسازد.
سيماى سوره ى سجده
اين سوره، سى آيه دارد و در مكّه نازل شده است.
اين سوره يكى از 29 سوره اى است كه با حروف مقطّعه آغاز و پس از آن از
قرآن تجليل شده است.
يكى از چهار سوره اى است كه در آن آيه سجده ى واجب آمده است. طبق
حديثى كه در مجمع البيان آمده رسول اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) هر شب قبل از خواب اين سوره
را با سوره ى مُلك تلاوت مى فرمود.
همانند ديگر سوره هاى مكّي، در اين سوره نيز مباحث گسترده اى در مورد
مبداء و معاد و سرانجام كافران آمده است تا موجب تقويت ايمان مؤمنان و
پايدارى آنان در برابر فشار دشمنان گردد.
در آيه 15، از ركوع و سجده به هنگام شب كه مردم در خواب هستند، به
عنوان ويژگى مؤمنان راستين ياد شده و قرائت اين آيه نيز سجده واجب دارد.
در مورد حروف مقطّعه، در آغاز سوره بقره به تفصيل سخن گفتيم، امّا طبق بعضى روايات،
حروف مقطّعه از متشابهاتى است كه علم آن مخصوص خدا و اولياى اوست. <1>
سؤال: با توجّه به شك و ترديد و نسبت افترا و كذبى كه مخالفان قرآن اظهار مى داشتند و
بعضى آيات
نيز به آن اشاره مى كند، چگونه اين آيه مى فرمايد: «لا ريب فيه»؟
پاسخ: آيه مى فرمايد: در حقّانيّت قرآن و فرامين و معارف آن هيچ شك و شبهه اى راه ندارد،
نه آنكه كسى در آن شك و ترديد نكرده است. لذا در همان آيه 23 سوره ى بقره مى فرمايد:
(و ان كنتم فى ريب مما نزّلنا على عبدنا فأتوا بسوره من مثله) هر گاه در شك هستيد،
سوره اى مانند يكى از سوره هاى قرآن بياوريد. به قول نويسنده ى تفسير فى ظلال القرآن:
گل مصنوعي، گل طبيعى نمى شود، زيرا گل طبيعى به خودى خود گواه است كه شكّى در
طبيعى بودن آن نيست.
قرآن در اينكه از طرف خداوند است، بارها تأكيد كرده، از جمله:
(تنزيل الكتاب... من ربّ العالمين)
(انّه لتنزيل ربّ العالمين) <2>
(تنزيل العزيز الرّحيم) <3>
(تنزيل الكتاب من الله العزيز الحكيم) <4>
(تنزيل الكتاب من الله العزيز العليم) <5>
(تنزيل من الرّحمن الرّحيم) <6>
(تنزيل من حكيم حميد) <7>
(تنزيلاً ممّن خلق الارض والسموات العُلي) <8>
آري، كسى قرآن را نازل كرد كه تمام هستى از اوست، بر همه چيز سلطه دارد، عزيز، رحيم،
حكيم، عليم و حميد است.
1- قرآن در همان عصر نزول به صورت كتاب در آمده است. (تنزيل الكتاب)
2- در حقّانيّت قرآن شكى راه ندارد، زيرا از سوى پرودگار جهانيان است.
(لاريب فيه من ربّ العالمين)
3- ربوبيّت خداوند، مقتضى فرستادن كتابى متقن و خلل ناپذير است. (تنزيل...
من ربّ العالمين)
4- كتاب تشريع، با نظام تكوين هماهنگ است. (تنزيل الكتاب... من ربّ العالمين)
5- نزول كتاب براى رشد و كمال است، آن هم رشد و تربيت همه ى هستي. (ربّ
العالمين)
«نذير»، از «انذار» به ترساندن همراه با آگاهى گفته مى شود، كه همان هشدار است.
سؤال: با اين كه
قرآن مى فرمايد: (و اِن من امّه الاّ خلا فيها نذير) <9> هيچ امتّى بدون
پيامبر نبوده است، پس چگونه اين آيه مى فرمايد: قبل از تو هيچ پيامبرى براى مردم مكّه
نيامده بود؟
پاسخ: تا قبل از اسلام، ساكنان جزيره العرب و مردم مكّه متشكّل نشده و به صورت امّت در
نيامده بودند و پراكنده و متفرّق زندگى مى كردند.
1- نقل شبهات دينى و سخنان باطل، براى ردّ آن مانعى ندارد. (ام يقولون افتراه)
2- تكذيب قرآن، شيوه ى دايمى كفّار است. (ام يقولون) ولى شما حقّ را بگوييد
و از هدايتشان مأيوس نشويد. (لعلّهم يهتدون)
3- كفّار، منطق ندارند و از حربه ى تهمت استفاده مى كنند. (افتراه)
4- در برابر تلاش مخالفان براى تضعيف حقّ، بايد حقّ و پيروان حقّ را تقويت
كرد. (بل هو الحقّ)
5- سرچشمه ى حقّ، خداست. (الحقّ من ربّك)
6- خداوند به شخص رسول اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) عنايت خاص دارد. (ربّك)
7- از اهداف اصلى بعثت انبيا، انذاز مردم است. (لتنذر)
8- آشنايى با گذشته ى مخاطبان، براى مبلّغ لازم است. (لتنذر قوماً ما أتاهم من نذير
من قبلك)
9- انذار، براى هدايت است. (لتنذر - لعلّهم يهتدون)
10- كتاب و پيامبر براى هدايت انسان كافى نيستند، اين خود انسان است كه بايد
زمينه و استعداد هدايت را در خود به وجود آورده و آن را انتخاب و اختيار
كند. (لعلّهم يهتدون)
در زبان عربى براى «روز» دو واژه به كار مى رود: يكى «نهار» و يكى «يوم». اولى به
معناى روز در مقابل شب است و دومى به مجموع روز و شب و دوره اى از شب ها و روزها
نيز گفته مى شود.
با آنكه خداوند مى توانست آسمان و زمين را در يك لحظه بيافريند، امّا او اراده كرده است
كه آفرينش موجودات به شكل تدريجى صورت گيرد. اين آيه مى فرمايد: آفرينش آسمان ها
و زمين در طى شش دوره صورت گرفته است.
1- براى محو شرك، بايد از قدرت لايزال الهى و آفرينش آسمان ها و زمين سخن
گفت. (خلق - استوى - ما لكم من دونه من وليّ)
2- آفرينش و مديريّت هستي، از يكديگر جدا نيست. (خلق استوي)
3- عرش، مركز تدبير و اداره جهان است. (استوى على العرش)
4- يكى از راه هاى انذار اين است كه تكيه گاه ها و دلبستگى هاى مادّى و غير الهي،
ميان تهى و بى اثر معرّفي شوند. (لتنذر... ما لكم من دونه)
5- يكى از راه هاى انذار، يادآورى نعمت هاست. (خلق... افلا تتذكّرون)
اين همه نقش عجب بر در و ديوار وجود هر كه فكرت نكند نقش بود بر ديوار
6- انسان در فطرت خود حقايقى را مى يابد، لكن بايد با تذكّر و يادآوري، او را
غفلت زدايى نمود. (تتذكّرون)
سؤال: در آيه 4 سوره ى معارج مى خوانيم: ملائكه و روح در روزى كه مقدار آن پنجاه هزار
سال است، به سوى او عروج مى كنند؛ اين آيه مى فرمايد: مقدار آن روز، هزار سال است؟
پاسخ: الف: در حديث مى خوانيم: قيامت پنجاه موقف دارد و هر موقفى معادل هزار سال
دنيوى است و آيه ى مورد بحث تنها به يك موقف اشاره دارد. <10>
ب: اين آيه، در مورد عروج امر است و آن آيه، عروج ملائكه را مى گويد؛ شايد عروج امر در
روزى باشد كه هزار سال است و قيامت نيست، ولى عروج فرشتگان در روز قيامت باشد كه
پنجاه هزار سال است.
1- مركز مديريّت زمين آسمان است، برنامه ها از آن جا نازل مى شود و به آن جا
عروج مى كند. (يدبّر الامر... يعرج اليه)
2- توحيد در ربوبيّت،
از توحيد در خالقيّت جدا نيست. (خلق السموات و الارض
يدبّر الامر)
3- تدبير الهي، دايمى است، نه مقطعي. (يدبّر الامر)
4- همان گونه كه در آفرينش، همه چيز از او و به سوى اوست، (انّا لله و انا اليه
راجعون) تدبير امور نيز از او و به سوى اوست. (من السماء - ثم يعرج)
كلمه ى «سَوّي» از «تسويه»، به معناى ايجاد تعادل و تناسب و دورى از هرگونه افراط و
تفريط است.
حقايق جهان براى ما دو گونه است: پيدا و نا پيدا، امّا نزد خدا چيزى غايب و پنهان نيست.
1- قوانين حاكم بر جهان، براساس علم بى پايان الهى است. (يدبّر الامر... عالم الغيب
والشهاده) (آري، تدبير و اداره هر مجموعه اى به آگاهى از آن نياز دارد.)
2- علم الهي، نسبت به پيدا و پنهان يكسان است. (عالم الغيب والشهاده)
3- قدرت الهى با مهر همراه است. (العزيز الرحيم)
4- همه ى آفريده ها نيكوست. (احسن كلّ شيء خلقه) (حتّى زهر در بدن مار يك
ارزش است، درست مثل آب دهان كه در دهان انسان نعمت است، امّا اگر
خارج شود، به هر كجا بيفتد يك اهانت است.)
5- همه چيز آفريده ى خداست. (كلّ شيء خلقه)
6- ذكر جداگانه ى انسان، در كنار همه ى هستي، نشانه ى اهميّت و ارزش ويژه ى
انسان است. (كلّ شيء خلقه - خلق الانسان)
7- آنچه نطفه مى شود، تنها يك سلّول و اسپرم بيش نيست. (سلاله من ماء)
8- هنرمند، خداوند است كه قطره اى آب ناچيز و پست، موجودى شريف و
ارزشمند مى سازد. (خلق... من ماء مهين)
9- آفرينش حضرت آدم با آفرينش بنى آدم متفاوت است. (بدأ خلق الانسان من
طين ثمّ جعل نسله من سلاله من ماء مهين) (آفرينش حضرت آدم از خاك
بود،
ولى نسل او از نطفه و آب آفريده شدند.)
10- دريافت كمالات الهي، به آمادگى و تعادل نياز دارد. (اوّل اندام موزون، سپس
دميده شدن روح الهى (ثم سوّاه و نفخ فيه)
11- از نشانه هاى شرافت انسان، دميده شدن روح الهى در اوست. (من روحه)
12- آفرينش انسان اوليه تدريجى بوده است. (بدأ خلق الانسان... ثمّ سوّاه)
13- وسعت دايره ديد انسان بيش از گوش اوست. (انسان در يك لحظه
نمى تواند دو صدا را مجزّا از هم بشنود، ولى مى تواند چند چيز را با هم تماشا
كند، به علاوه انسان از راه گوش تنها صداى اشياى و افراد را مى شنود، ولى از
راه چشم، موقعيّت، رنگ، حجم، حركت و سكون را مى بيند.) «(السمع» مفرد
و «الابصار» جمع آمده است.)
14- در ميان اعضاى بدن، آنچه وسيله ى شناخت و معرفت است، مهم تر است.
(لذا تنها نام گوش و چشم و دل برده شده است.) (السمع والابصار والافئده)
15- توجّه به دوران هاى پيدايش انسان، راهى به سوى خودشناسى و خداشناسى
و شكرگزارى است. (قليلاً ما تشكرون)
16- انسان بايد شكرگزار باشد، وگرنه سزاوار توبيخ است. (قليلاً ما تشكرون)
در آيه قبل خوانديم كه خداوند وسيله ى درك و فهم (چشم، گوش و دل) را به شما داد و
سپس گلايه كرد كه شما كم شكر مى كنيد. اين آيه يكى از نمونه هاى ناسپاسى را بيان
مى كند كه انسان با ديدن اين همه قدرت نمايى خداوند، بازهم در برپايى قيامت ترديد كنند.
1- با نقل شبهات مخالفان و پاسخ قاطع به آنها، مؤمنان را بيمه و واكسينه كنيم.
(قالوا...)
2- آنچه مورد ترديد منكران قيامت قرار مى گرفت، معاد جسمانى بود. (ضللنا فى
الارض...)
3- شك و ترديد خود را با دلايل روشن برطرف كنيد و نگذاريد
به تخريب
كشيده شود. (ءَ اذا... بل هم بلقاء ربّهم كافرون)
4- كفّار نيز تحت تدبير ربوبيّت خداوند هستند. (بلقاء ربّهم كافرون)
كلمه ى «تَوَفّى به معناى باز پس گرفتن كامل چيزى است. با توجّه به اينكه بدن مرده پس
از مرگ در جاى خود باقى مى ماند، پس مراد از گرفتن به طور كامل، گرفتن روح است كه
حقيقت انسان است و كه اگر رفت، انسان به طور كامل رفته است. بنابراين روح داراى
اصالت و استقلال بوده و باقى است و در قيامت همين روح با ملحق شدن دوباره به جسم،
برانگيخته خواهد شد.
قرآن درباره ى شيوه ى قبض روح، سه تعبير دارد:
الف: در يك جا مى فرمايد: فرشتگان، جان وروح آدمى را مى گيرند. (تتوفّاهم الملائكه) <11>
ب: در آيه ى مورد بحث، مأمور قبض روح را فرشته اى به نام ملك الموت معرّفي كرده است.
ج: در آيه ى 42 سوره زمر اين كار را به خداوند نسبت مى دهد. (الله يتوفى الانفس)
در جمع اين سه آيه شايد بتوان گفت: فرشتگان، روح را مى گيرند و آن را به ملك الموت
تحويل مى دهند و او به خداى متعال تحويل مى دهد. چنانكه امام صادق (عليه السلام) در پاسخ اين
سؤال كه در اطراف جهان افراد زيادى در آنِ واحد مى ميرند، چگونه ملك الموت در يك
لحظه در همه جا حضور دارد؟ فرمودند: او يارانى از فرشتگان دارد كه روح مردم را از اطراف
مى گيرند، سپس ملك الموت ارواح را از فرشتگان تحويل مى گيرد. <12>
شايد هم درجات مردم سبب تفاوت قبض روح آنان مى شود به اين معنا كه مردم عادى را
فرشتگان و مردم با تقوا را ملك الموت و اولياى خدا را خداوند قبض روح
مى كند.
1- شبهات را بدون پاسخ نگذاريد. (قالوا... قل...)
2- حقيقت انسان روح اوست، همين كه روح قبض شد گويا انسان قبض شده
است. (يتوفّاكم)
3- فرشتگان از انجام مأموريّت، شانه خالى نمى كنند. (ملك الموت الّذي وُكّل بكم)
4- كار فرشتگان، طبق مأموريّتى است كه به آنان واگذار شده است. (وُكّل بكم)
5- مرگ انسان و دفن او، گامى براى زنده شدن اوست، همان گونه كه دفن بذر
گامى براى سبز شدن است. (ثم الى ربّكم ترجعون)
6- همان خدايى كه جان ها را مى گيرد، روزى با يك اراده، همه انسان ها را به
سوى خود برمى گرداند. (ترجعون)
گرچه در اين آيه، مجرمان تقاضاى بازگشت به دنيا و انجام عمل صالح دارند، امّا چنانكه
در آيه 28 سوره ى انعام مى خوانيم: آنها اگر به دنيا نيز برگردند باز تخلّف مى كنند. (ولو
رُدّوا لعادوا لمانُهوا عنه و انّهم لكاذبون)
1- سركشى امروزِ مجرمان، سرافكندگى فرداى قيامت را در پيش دارد، و اين
مايه ى تسلّى پيامبر و مؤمنان است. (ولو تري)
2- قيامت، روز سرافكندگى و شرمندگى مجرمان است. (المجرمون ناكسوا رؤسهم)
3- روز قيامت، روز اقرار است. (ربّنا ابصرنا و سمعنا)
4- روز قيامت، روز كشف حقايق و باز شدن چشم ها و گوش ها است. (كسانى كه
چشم و گوش خود را بر ديدن و شنيدن حقّ بسته بودند، در آن روز مى گويند:
(ابصرنا و سمعنا)
5- آنچه در قيامت سبب نجات است، تنها عمل صالح است كه جاى آن دنيا
است. (فارجعنا نعمل صالحاً)
6- دليل جرم و گناه، باور نداشتن قيامت است. (آن جا مى گويند: (انّا موقنون)
ولى چه سود؟) 1- كارهاى الهى با مشيّت و اراده اوست. (ولوشئنا لآتينا...)
2- پذيرفتن هدايت، بايد اختيارى باشد نه اجباري. (ولوشئنا لآتينا...)
3- مردم متفاوتند و هر شخصى هدايتى مخصوص
خود دارد. (كلّ نفسٍ هُداها)
4- رحمت گسترده ى الهي، مانع قهر او نيست. (لَاَملأن)
5- جنّ مانند انسان، مورد تكليف و مهر و قهر الهى است. (من الجنه والناس)
در دو آيه قبل، مجرمان تقاضاى برگشت به دنيا را داشتند، شايد اين آيه پاسخ ردّى به
درخواست آنان باشد.
نسبت فراموشى و نسيان به خداوند معنا ندارد، بنابراين، مراد از «نسينا» آن است كه
برخورد ما با شما فراموش كنندگان قيامت، برخورد كسى است كه شما را به دست فراموشى
سپرده است.
1- دليل كيفر را به مجرمان تفهيم كنيد. (فذوقوا بما نسيتم)
2- كيفرهاى الهي، عادلانه و مماثل است. (نسيتم نسينا)
3- ياد معاد، كليد نجات است و غفلت از آن، مايه ى گرفتارى است. (بما نسيتم)
4- سرچشمه ى اعمال فاسد، غفلت از معاد است. (نسيتم كنتم تعملون)
5- استمرار عمل بد، موجب استمرار در عذاب دوزخ است. (عذاب الخلد بما كنتم
تعملون)
6- هر يك از موضع گيرى ها و عملكردها، كيفرى متناسب با خود دارد. (تكرار
«ذوقوا»، نشان آن است كه فراموش كردن قيامت، عذابى دارد و عملكرد
انسان، عذابى ديگر.)
در چهار سوره ى قرآن، به آياتى مى رسيم كه واجب است هنگام تلاوت آنها سجده كنيم.
اين سوره ها عبارتند از: فصّلت، نجم، علق و سجده كه در اصطلاح به سوره هاى عزائم
نامگذارى شده اند. طبق مكتب اهل بيت:، خواندن اين چهار سوره در نماز بعد از حمد
جايز نيست و كسانى كه جنب يا حائض هستند نبايد حتّى يك آيه از اين چهار سوره را
تلاوت نمايند.
1- سجده عاشقانه و تسبيح و ستايش خداوند، نشانه ى مؤمن است. (انّما يؤمن)
2- قرآن در شيوه ى تبليغ و ارشاد خود، در كنار ترسيم چهره ى مجرمان،
نشانه هاى مؤمنان را نيز بيان مى كند. (الّذين اذا ذكروا خرّوا...)
3-
تعلّق نگرفتن هدايت خدا به گروهى از مردم، به خاطر تكبّر خود آنهاست. (لو
شئنا لآتينا كلّ نفس هداها... انّما يؤمن... الّذين... هم لايستكبرون)
4- آيات الهي، با فطرت و خرد بشر هماهنگ است و تنها به تذكّر نياز دارد. (اذا
ذكّروا...)
5- سجده هاى مؤمنان، مخصوص هنگام نماز نيست. (اذا ذكّروا... خرّوا)
6- در عبادت، هم زمان مطرح است، (اذا) هم زمينه، (ذكّروا) هم عمل. (خرّوا)
7- سجده بايد عاشقانه باشد. (خرّوا سجّدا) گويا با تمام وجود به خاك مى افتند.
8- بهترين ذكر در حال سجده، تسبيح همراه با ستايش است. (سجّداً و سبّحوا بحمد
ربّهم)
9- سجده اى ارزش دارد كه به دنبالش غرور و تكبّر نباشد. (خرّوا سجّداً... و هم
لايستكبرون) 1- سحر خيزى و دل كندن از رختخواب، يكى ديگر از نشانه هاى مؤمنان است.
(تتجافى جنوبهم...)
2- عبادت هايى كه با نوعى رياضت و خفا همراه باشد ارزش بيشترى دارد.
(تتجافى
3- مؤمن، نه مأيوس است، نه مغرور، هم بيم دارد، هم اميد. (يدعون ربّهم خوفاً و
طمعاً)
4- تواضع، سحرخيزى و انفاق، خصلت دايمى مؤمنان است. (لايستكبرون -
يدعون - ينفقون) (همه با صيغه ى مضارع آمده است.)
5- رابطه ى شبانه با خداوند، بايد با رسيدگى به محرومان همراه باشد. (يدعون
ينفقون)
6- مورد انفاق، تنها مال نيست، بلكه شامل علم و آبرو و ديگر سرمايه هاى انسان
نيز مى شود. (ممّا رزقناهم ينفقون)
قرآن در مورد ميزان پاداش هاى الهى چند تعبير دارد. يك جا (ضِعف) <13> به معناى دو
برابر، يك جا (اَضعاف) <14> به معناى چند برابر يك جا (عشر امثالها) <15> به معناى ده
برابر و در جاى ديگر تشبيه به دانه اى كه هفت خوشه برآورد و در هر خوشه صد دانه باشد،
يعنى هفتصد برابر؛ <16> ولى اين آيه فراتر از عدد
و رقم را بازگو مى كند و مى فرمايد: هيچ كس
از پاداش اين گروه از مؤمنان، كه اهل نماز شب و انفاق هستند، آگاه نيست.
امام صادق (عليه السلام) فرمود: ثواب هر كار نيكى در قرآن بيان شده است، مگر نماز شب؛ كه جز
خداوند كسى پاداش آن را نمى داند. سپس اين آيه را تلاوت فرمود. <17>
1- سحرخيزي، نماز شب، كمك به محرومان، بالاترين پاداش ها را دارد. (فلا تعلم نفس)
2- برخى پاداش هاى الهي، براى ما قابل درك نيست. (فلا تعلم نفس)
3- در شيوه ى تربيت، گاهى بايد نوع و مقدار تشويق و پاداش مخفى باشد. (ما اُخفى لهم)
4- عبادت مخفي، پاداش هاى مخفى دار. (تتجافي... اُخفى لهم)
5- براى دريافت پاداش بى حساب، سختى سحرخيزى را بر خود هموار كنيم.
(تتجافى - اُخفى لهم)
6- سعديا گرچه سخندان و نصيحت گويي؛به عمل كار برآيد به سخندانى نيست.
(بما كانوا يعملون) 1- در بيان حقّ، با طرح سؤال، از وجدان مردم كمك بگيريد. (افمن كان...)
2- شيوه ى مقايسه، يكى از بهترين شيوه هاى آموزشى است. (افمن كان... كمن كان)
3- تنها كفّار، مخالف مؤمنان نيستند، افراد فاسق نيز در جبهه ى مخالف قرار
دارند. (مؤمناً... فاسقاً)
4- از مردم سؤال كنيد، لكن نظر حقّ خود را نيز اعلام كنيد. (لايستون)
در آيه 18 به طور سربسته فرمود: آيا مؤمن و فاسق يكسانند؟ در اين آيات به تفصيل
سرنوشت هر دو گروه را بيان مى كند.
1- ايمان از عمل جدا نيست. (امنوا و عملوا...)
2- مؤمن بايد تمام كارهايش پسنديده باشد. (الصالحات)
3- باغهاى بهشتي، براى پذيرايى از مؤمنان است. (نُزُلاً)
4- فاسقِ منكر قيامت هميشه در دوزخ خواهد ماند. (كلّما ارادوا... اُعيدوا)
5- شكنجه ى جسمى دوزخيان، با تحقير روحى آنان همراه است. (اُعيدوا فيها و
قيل لهم
ذوقوا)
عذاب دنيا، هم نزديك است و هم كوچك. عذاب آخرت، هم دور است و هم بزرگ. طبق
قاعده، بايد در برابر كلمه ى «ادني» كلمه ى «ابعد» به كار رود ولى نمى توان گفت: قهر خدا
دور است، لذا به جاى كلمه ى «ابعد» وصف «اكبر» آمده است؛ از طرف ديگر امكان داشت
به جاى كلمه ى «ادني» كلمه ى «اصغر» بيايد تا با كلمه ى «اكبر» مناسب باشد ولى نمى توان
قهر خدا را كوچك شمرد، لذا در يك جا كلمه ى «ادني» به كار رفته و در يك جا كلمه «اكبر».
رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند: مراد از «العذاب الادنى ، مصيبت ها، بيمارى ها و رنج هايى است
كه انسان در دنيا به آن گرفتار مى شود. <18>
1- يكى از سنّت هاى الهي، گرفتار كردن گنهكار براى توبه است. (ولنذيقنّهم...
لعلّهم يرجعون)
2- در تربيت، هميشه و همه جا، محبّت كارساز نيست، گاهى برخورد تند و قهر
لازم است. (العذاب الادنى
3- عذاب آخرت از همه ى عذاب هاى دنيوى بزرگ تر است. (العذاب الاكبر)
4- تلخى هاى دنيوى بايد زنگ بيدار باش و زمينه ى توبه قرار گيرد. (لعلهم
يرجعون) (راه بازگشت براى خلافكاران نيز باز است.)
5- تلخى هاى دنيوي، با عدل الهي، منافاتى ندارد، زيرا بر اساس حكمت و براى
اصلاح مردم است. (ولنذيقنّهم... لعلّهم يرجعون)
6- در تربيت، احتمال تأثير كافى است و يقين لازم نيست. (لعلهم يرجعون)
7- با چشيدن عذاب هاى دنيوي، بازهم بازگشت خلافكاران از گناهان خود
اجبارى نيست. (لعلهم يرجعون)
در آيه 15 خوانديم كه هرگاه مؤمنان به آيت الهى تذكّر داده شوند، بى درنگ به سجده
مى افتند؛ در برابر اين گروه، كسانى هستند كه اين آيه مى فرمايد هنگام تذكّر نسبت به آيات
خداوند بى توجّهى و اعراض مى نمايند.
1- اعراض
از تذكّرات الهي، بالاترين ظلم به خود و جامعه است. (و من اظلم)
2- خداوند، مؤمن و غير مؤمن را هر كدام به نحوى تذكّر مى دهد. (ذُكِّروا بِايات
رَبّهم خرّوا سُجداً)، ( ذُكِّر بِآيات رَبّه ثم اعرض)
3- بى اعتنايى گنهكار به تذكّر، بدتر از گناه است. ( ذكّروا اعرض اظلم)
4- رحمان و رحيم بودن خداوند، با قهر او منافاتى ندارد. (انّا من المجرمين منتقمون)
5- اعراض از آيات الهى جُرم است و مجرم در معرض انتقام الهى قرار دارد.
(منتقمون)
6- تذكّر و محبّت كافى نيست، در مورد مجرمان، تنبيه و شدّت عمل لازم است.
(منتقمون)
در اينكه مراد از جمله ى «فلاتكن فى مريه من لقائه» چيست، چند احتمال داده شده است،
از جمله:
الف: در ملاقات حضرت موسى با خداوند و دريافت وحى شك نكن.
ب: در لقاى قرآن و وحى شك نكن. (كه مؤيّد آيه 3 اين سوره است)
ج: در لقاى قيامت شك نكن. (كه مؤيد آيه 10 و 14 اين سوره است)
1- رسالت پيامبر اسلام و نزول كتاب آسماني، امر بى سابقه اى نبوده است. (ولقد
آتينا موسى الكتاب)
2- آگاهى از تاريخ انبيا، مايه تسلّى واطمينان خاطر است. (ولقد آتينا موسي...
فلاتكن)
3- درباره رهبر آسماني، نبايد هيچ گونه شك و ترديدى وجود داشته باشد. (فلا
تكن فى مريه)
4- تورات، براى هدايت بنى اسرائيل بوده است، نه جهانيان. (هديً لبنى اسرائيل) 1- تعيين رهبري، از حقوق الهى است. (جعلنا... ائمّه)
2- محتوا، شيوه و محدوده ى هدايت را خداوند تعيين مى كند. (يهدون بامرنا) (به
انتخاب خداوند، نه به انتخاب مردم) <19>
3- يقين و صبر، دو شط لازم براى رهبرى است. (رهبر بايد به هدف يقين داشته
باشد و تا آخرين مرحله مقاومت كند). (صبروا... يوقنون)
در آيه ى قبل
خوانديم كه خداوند افراد لايق را رهبر و امام قرار مى دهد. در اين آيه
مى خوانيم: خداوند اختلافات مردم را در قيامت فيصله خواهد داد. شايد مراد از اختلاف،
اختلاف در مسأله ى رهبرى باشد و اين كه چرا با رهبران تعيين شده ى الهى لجاجت و
مجادله كردند تا خداوند در قيامت به حسابشان برسد و اين نوعى تهديد براى كسانى است
كه در برابر رهبران تعيين شده از طرف خداوند پرچم مخالفت بلند كردند.
1- فيصله دادن به اختلافات، از شئون ربوبى در قيامت است. (ربّك هو يفصل)
2- تمام اختلافات، در قيامت فيصله خواهد يافت. (يفصل بينهم يوم القيامه)
3- اختلافات دينى در دنيا حل نشدنى است. (يفصل بينهم يوم القيامه)
4- انسان ها در طول تاريخ، همواره اختلاف داشته اند. (كانوا فيه يختلفون)
5- رهبران دينى هرگز نسبت به كار خود و هدايت مردم دلسرد نشوند، زيرا
اختلافات هميشه بوده است. (فيما كانوا فيه يختلفون)
«قرون» جمع «قرن» به معناى قوم و ملّتى است كه در يك زمان زندگى مى كرده اند.
در اين آيه كه مسأله ى هلاكت اقوام پيشين بيان شده و به تاريخ مربوط است بايد پيام آن
را با شنيدن دريافت كرد، لذا در پايان آيه مى خوانيم: «أفلا يسمعون» ولى در آيه ى بعد كه
سحن از سبز شدن زمين هاى بى گياه است، پيام آيه را با ديدن دريافت مى كنيم، لذا در پايان
آيه مى خوانيم: «أفلا يبصرون»
1- مردم مكّه از انقراض اقوام پيشين آگاه بودند و آثار به جاى مانده از آنان در
گذرگاه آنان بود، ولى عبرت نمى گرفتند. (أولم يهد لهم)
2- تحوّلات تاريخ، قانون مند است. (هلاكت اقوام پيشين از يك سو و سفارش به
عبرت گرفتن ديگران از سوى ديگر، نشان دهنده ى آن است
كه حوادث
تاريخي، تصادفى نيست، بلكه رمز و رازى دارد كه بايد به آن پى برد.) (أولم
يهد لهم)
3- سقوط قبايل سركش، از بهترين مايه هاى هدايت آيندگان است. (أولم يهد لهم
كم اهلكنا من قبلهم)
4- قبايل سركش و هلاك شده در تاريخ بسيارند. (كم اهلكنا... من القرون)
5- بازديد از آثار باستانى و آثار به جار مانده از اقوام پيشين مورد سفارش اسلام
است، امّا به شرط آنكه همراه پند و عبرت باشد، نه از روى غفلت. (أولم يهد
لهم يمشون فى مساكنهم)
6- بهترين صحنه هاى عبرت آموز، آن جاست كه خود انسان حضور دارد. (يمشون
فى مساكنهم)
7- حفظ آثار باستانى نياكان، براى عبرت آيندگان لازم است. (مساكنهم)
8- عوامل عزّت و ذلّت اقوام گذشته را بررسى كنيد و از آن درس عبرت گيريد.
(انّ فى ذلك لعبره)
9- سقوط ملّت ها و تمدّن ها، جلوه اى از آيات الهى است. (انّ ذلك لايات...)
10- اگر گوش شنوا باشد، خرابه هاى خاموش نيز براى ما پيام دارند. (أفلا
يسمعون)
كلمه ى «جُرُز» به زمين كويرى گفته مى شود كه ريشه ى گياه در آن قطع شده باشد. <20>
در آيه ى قبل، هلاكت سركشان نشانه ى قدرت الهى شمرده شد و در اين آيه آبادى زمين.
1- شيوه ى تربيتى قرآن آن است كه از تحوّلات طبيعى براى هدايت مردم استفاده
مى كند. (أولم يروا...)
2- حركت ابرهاى پر آب و بارش باران در مناطق دور از دريا تصادفى نيست،
بلكه با اراده ى حكيمانه ى خداوند است. (انّا نسوق الماء)
3- زمين با آب حاصلخيز مى شود (فنخرج به زرعاً) امّا برخى دل ها با آن همه
آيات عبرت آموز حاصلخيز نمى شود! (أولم يهد لهم)
4- در بهره گيرى مادّي، حيوانات بر انسان ها مقدّمند. (انعامهم و انفسهم)
(حيوانات بيشتر مى خورند، راحت تر مى خورند، پختن و
شستن و پوست
كندن نيز ندارند!)
5- اگر انسان بصيرت نداشته باشد، چه بهتر كه نامش بعد از چهار پايان برده
شود. (انعامهم و انفسهم أفلا يبصرون)
6- از نظام بارش باران و رويش گياهان، ساده نگذريد. (أفلا يبصرون)
خداوند در آيات قبل فرمود: ما از مجرمان انتقام مى گيريم و آنان را به كيفر مى رسانيم. كفّار
به عنوان استهزا مى پرسند: روز پيروزى شما مؤمنان و انتقام از ما چه روزى است؟ خداوند
به اين عمل و سخن آنان نيز پاسخ مى دهد.
1- به گفته هاى مخالفان ديگران پاسخ دهيم. (يقولون... قل)
2- ايمان، در لحظه ى اضطرار سودى ندارد. (لا ينفع... ايمانهم)
3- گرچه مهلت دادن، از سنّت هاى الهى است، (امهلهم رويدا) <21> لكن آن هم حدّ
و مرزى دارد. (و لا هم ينظرون)
4- بعد از استدلال و هشدار، آخرين مرحله، اعراض از منحرفان است. (فاعرض
عنهم)
5- گذر زمان، مسايل و اختلافات ميان پيروان حقّ و باطل را روشن مى كند.
(وانتظر)
6- رهبر بايد به آينده خوش بين و دلگرم باشد. (وانتظر)
7- كفّار همواره در انتظار شكست مسلمانان مى باشند. (انّهم منتظرون)
«والحمد لله ربّ العالمين»
See commentary of Baqarah: 1.
See commentary of Baqarah: 2.
Since the departure of prophet Isa no prophet was sent by Allah till the Holy Prophet to prevent people from going astray from the right path. By the time of the Holy Prophet the earlier revealed scriptures had been corrupted by human ignorance, or selfishness, or lost altogether. Refer to "The Tawrat" and "The Injil" on pages 374 to 376. The Quran was revealed to the Holy Prophet direct from Allah, therefore it does not contain any human conjecture or point of view in which there
is always room for dispute or doubt. The final book of guidance is a divine revelation. Refer to the commentary of Baqarah: 2, 23, 24, 40, 78, 89, 253; Ali Imran: 7. 81 Anfal: 31 to 33 and Anam: 25 and 26..
Refer to the commentary of Araf: 54; Yunus: 3; Hud: 7, and Furqan: 4 to 9.
The day (yawm), mentioned in the Quran, is not, every time, the day of the earth, from sunrise to sunset. It can be a moment, or a period of 1000 years as in verse 5 below, or 50000 years as in Ma-arij: 4, or a very long period as in Ha Mim: 9 to 12.
On the day of judgement, the restoration of all values shall be so swift that it will occur in the twinkling of an eye, yet to our ideas it will be as a thousand years.
Aqa Mahdi Puya says:
The circular process of the divine administration is manifested in the descent from the highest to the lowest and the ascent from the lowest to the highest, but its duration cannot be determined by the space-time calculation known to us. Refer to Hajj: 47 and Ma-arij: 4.
Aqa Mahdi Puya says:
Ghayb refers to sama and shahadat refers to arz, mentioned in the previous verse. Sama implies the unseen and arz implies the seen, known to human senses.
Refer to the commentary of Muminun: 12 to 16.
Allahs creation is in proper proportion and adapted for the functions it has to perform. There is no disorder in it. The disorder found is
due to mans free will, therefore to train and bring it into conformity with universal order Allah sent His prophets, guides and the holy books.
(see commentary for verse 7)
Refer to the commentary of Baqarah: 30 to 38. Man with his five senses would have remained an animal if Allah had not breathed His spirit into him.
Refer to Rad: 5; Bani Israil: 49 and Maryam: 66.
Aqa Mahdi Puya says:
In view of this verse the Holy Prophet said:
"Man has been created to live for ever, not to vanish into nothingness. He is transported from the place where he acts as he chooses to the place where he shall live for ever, happy or miserable, according to the deeds he has chosen to do."
Aqa Mahdi Puya says:
In verse 61 of Anam also it is said that the angel of death will take every mans soul. In verse 42 of Zumar it is said that Allah takes the souls at the time of death. It indicates that whatever is done is the effect of His Will. The angel of death carries out His will.
(no commentary available for this verse)
Refer to Araf: 18 and Hud: 119.
Some sentences of the well-known dua of Kumayl by Ali ibn abi Talib aptly explain this verse.
no commentary available for this verse)
Refer to Araf: 206; Rad: 15 and Hajj: 77.
It is compulsory for the reciter and the hearer of this verse to fall down prostrate and celebrate the glory of Allah.
According to the Ahl ul Bayt this verse refers to prayers called tahajjud which is
offered after midnight in the small hours of the morning. Refer to Bani Israil: 79.
(no commentary available for this verse)
These verses were revealed concerning the Ahl ul Bayt and their enemies.
All commentators and compilers of the traditions are unanimous that these verses relate to Ali ibn abi Talib on the one hand and Walid ibn Aqbah ibn Mu-it on the other. Wahidi relates in his book Asbab al Nuzul from Sa-id ibn Jubayr, who relates from Ibn Abbas that Walid said to Ali: "My spear is much sharper than yours, my speech is much more eloquent than yours and my army is larger than yours." Ali said: "Keep quiet. You lead an evil life." "Believer" refers to Ali, and "he who is a transgressor" refers to Walid.
(see commentary for verse 18)
(see commentary for verse 18)
So far as the pagans of Makka are concerned, this may refer to the famine which visited them in the 11th year of the Holy Prophets mission.
(no commentary available for this verse)
The lives of Musa and the Holy Prophet are similar in many ways. Musa was given the Tawrat and the Quran was given to the Holy Prophet. Musa was ordered to fight his enemies and the Holy Prophet was also commanded to do the same. Musa had prayed to Allah to assist him with Harun as his deputy and the Holy Prophet was given Ali as his brother, successor and supporter. Musas wife Safura fought against Yusha bin Nun and A-isha, the Holy Prophets wife, fought against Ali in the
battle of Jamal.
"Be not in doubt" is addressed to the people through the Holy Prophet.
The twelve Imams of the Ahl ul Bayt are the divinely commissioned leaders to guide mankind, and they are the custodians of the final word of Allah, with whom the Holy Prophet left the Quran (see hadith al thaqalayn) so that its meanings and application may not be corrupted by the hypocrites. Refer to the commentary of Baqarah: 124.
(no commentary available for this verse)
Aqa Mahdi Puya says:
The natural changes taking place in this world are a proof that this transitory state has an end and whatever good is to be done to secure a good end should be done here, otherwise, at the end of this worldly life, nothing can be done because the life of hereafter is a consequence of what has been done here.
(see commentary for verse 26)
(see commentary for verse 26)
(see commentary for verse 26)
(see commentary for verse 26)