أَ فِي اللَّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُؤَخِّرَكُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا تُرِيدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمَّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُنا فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِينٍ (10)

قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَمُنُّ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ ما كانَ لَنا أَنْ نَأْتِيَكُمْ بِسُلْطانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (11)

وَ ما لَنا أَلاَّ نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى ما آذَيْتُمُونا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ (12)

وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنا فَأَوْحى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ (13)

وَ لَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِكَ لِمَنْ خافَ مَقامِي وَ خافَ وَعِيدِ (14)

وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ (15)

مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ يُسْقى مِنْ ماءٍ صَدِيدٍ (16)

يَتَجَرَّعُهُ وَ لا يَكادُ يُسِيغُهُ وَ يَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ وَ ما هُوَ بِمَيِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِيظٌ (17)

مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عاصِفٍ لا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلى شَيْءٍ ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ (18)

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ (19)

وَ ما ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ (20)

وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعاً فَقالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذابِ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ قالُوا لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَيْناكُمْ سَواءٌ عَلَيْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِيصٍ (21)

وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ

وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ إِنِّي كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (22)

وَ أُدْخِلَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ (23)

أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ (24)

تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (25)

وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ (26)

يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَ يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ (27)

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ (28)

جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ (29)

وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِيرَكُمْ إِلَى النَّارِ (30)

قُلْ لِعِبادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ يُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خِلالٌ (31)

اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهارَ (32)

وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَيْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ (33)

وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ (34)

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ

اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ (35)

رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (36)

رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ (37)

رَبَّنا إِنَّكَ تَعْلَمُ ما نُخْفِي وَ ما نُعْلِنُ وَ ما يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ (38)

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعاءِ (39)

رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ (40)

رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ (41)

وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلاً عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّما يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصارُ (42)

مُهْطِعِينَ مُقْنِعِي رُؤُسِهِمْ لا يَرْتَدُّ إِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ (43)

وَ أَنْذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَأْتِيهِمُ الْعَذابُ فَيَقُولُ الَّذِينَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَ وَ لَمْ تَكُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَكُمْ مِنْ زَوالٍ (44)

وَ سَكَنْتُمْ فِي مَساكِنِ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تَبَيَّنَ لَكُمْ كَيْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَكُمُ الْأَمْثالَ (45)

وَ قَدْ مَكَرُوا مَكْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَكْرُهُمْ وَ إِنْ كانَ مَكْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ (46)

فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ ذُو انتِقامٍ (47)

يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ (48)

وَ تَرَى الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفادِ (49)

سَرابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ وَ تَغْشى وُجُوهَهُمُ النَّارُ (50)

لِيَجْزِيَ اللَّهُ كُلَّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ

إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ (51)

هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِيُنْذَرُوا بِهِ وَ لِيَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ لِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ (52)

هلاكت كه) جهنم است (و) در آن وارد مى شوند، و چه بد قرارگاهى است «» (1)

پاورقى:

(1) نمونه ى بينات، ص 471؛ تفسير نمونه، ج 10، ص 343.

دوزخ؛ فرجام قدرناشناسان

شأن نزول آيه ى 28 و 29 سوره ى ابراهيم

با بعثت حضرت محمد مصطفى صلى الله عليه و آله وسلم، كسانى كه سلطه گرى خويش را در نادانى مردم مى دانستند و ماهيت دين را با زياده خواهى شان ناسازگار مى ديدند، با او به پيكار برخاستند. در اين ميان، طايفه ى بنى مغيره و بنى اميه، بيش از ديگران به آزار پيامبر و مسلمانان دست مى يازيدند. آنان با زير پا گذاشتن حق خويشاوندى، بغض و كينه ى خود را با رفتارهاى ددمشانه نشان مى دادند. سرانجام به جنگ روى آوردند و لشكرى بزرگ آراستند تا به پندار باطل خويش، كار اسلام را يكسره سازند. البته آنان نمى دانستند كه خداوند توانا، نگاهبان پيامبر و دين مبين و پاك اسلام است و اراده ى الهى بر اين قرار گرفته است كه مسلمانان پيروز شوند. خداوند به وعده ى خويش جامه ى عمل پوشاند و شكست را بر مشركان تحميل كرد.

در اين هنگام، آيه ى 28 سوره ى ابراهيم نازل شد و سرنوشت شوم اين قدر ناشناسان را چنين بيان كرد:

آيا به كسانى كه (شكر) نعمت خدا را به كفر تبديل كردند و قوم خود را به سراى هلاكت درآوردند، ننگريستى؟ «» (در آن سراى هلاكت كه) جهنم است (و) در آن وارد مى شوند، و چه بد قرارگاهى است «» (1)

پاورقى:

(1) نمونه ى بينات، ص 471؛ تفسير نمونه، ج 10، ص 343.

نعت تابع

{الر} {كِتابٌ} مبتدا مقدّر يا محذوف يا در محل / خبر، مرفوع يا در محل رفع {أَنْزَلْناهُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {إِلَيْكَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {لِتُخْرِجَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {النَّاسَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {الظُّلُماتِ} اسم مجرور يا در محل جر {إِلَى} حرف جر {النُّورِ} اسم مجرور يا در محل جر {بِإِذْنِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِلى} حرف جر {صِراطِ} بدل تابع (النور) {الْعَزِيزِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {الْحَمِيدِ} نعت تابع

{اللَّهِ} بدل تابع {الَّذِي} نعت تابع {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {ما} مبتدا مؤخّر {فِي} حرف جر {السَّماواتِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَوَيْلٌ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لِلْكافِرِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {مِنْ} حرف جر {عَذابٍ} اسم مجرور يا در محل جر {شَدِيدٍ} نعت تابع

{الَّذِينَ} بدل تابع {يَسْتَحِبُّونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْحَياةَ} مفعولٌ به، منصوب يا

در محل نصب {الدُّنْيا} نعت تابع {عَلَى} حرف جر {الْآخِرَةِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَيَصُدُّونَ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَنْ} حرف جر {سَبِيلِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَيَبْغُونَها} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {عِوَجاً} حال، منصوب {أُولئِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {ضَلالٍ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {بَعِيدٍ} نعت تابع

{وَما} (و) حرف استيناف / حرف نفى غير عامل {أَرْسَلْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِنْ} حرف جر زائد {رَسُولٍ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {إِلاَّ} حرف استثنا {بِلِسانِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {قَوْمِهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لِيُبَيِّنَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فَيُضِلُّ} (ف) حرف استيناف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَيَهْدِي} (و) حرف

عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مَنْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَهُوَ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {الْعَزِيزُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْحَكِيمُ} خبر ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَلَقَدْ} (و) حرف قسم / (ل) حرف جواب / حرف تحقيق {أَرْسَلْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مُوسى} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بِآياتِنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَنْ} حرف تفسير {أَخْرِجْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {قَوْمَكَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنَ} حرف جر {الظُّلُماتِ} اسم مجرور يا در محل جر {إِلَى} حرف جر {النُّورِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَذَكِّرْهُمْ} (و) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {بِأَيَّامِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {فِي} حرف جر {ذلِكَ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {لَآياتٍ} (ل) حرف مزحلقه / اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لِكُلِّ} حرف جر و اسم بعد

از آن مجرور {صَبَّارٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {شَكُورٍ} نعت تابع

{وَإِذْ} (و) حرف استيناف / مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {قالَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {مُوسى} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لِقَوْمِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {اذْكُرُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {نِعْمَةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَلَيْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِذْ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {أَنْجاكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {آلِ} اسم مجرور يا در محل جر {فِرْعَوْنَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {يَسُومُونَكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {سُوءَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {الْعَذابِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَيُذَبِّحُونَ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَبْناءَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَيَسْتَحْيُونَ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {نِساءَكُمْ} مفعولٌ

به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَفِي} (و) حرف عطف / حرف جر {ذلِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر مقدّم محذوف {بَلاءٌ} مبتدا مؤخّر {مِنْ} حرف جر {رَبِّكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {عَظِيمٌ} نعت تابع

{وَإِذْ} (و) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تَأَذَّنَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {رَبُّكُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَئِنْ} (ل) موطئه / حرف شرط جازم {شَكَرْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {لَأَزِيدَنَّكُمْ} (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنا) در تقدير {وَلَئِنْ} (و) حرف عطف / (ل) موطئه / حرف شرط جازم {كَفَرْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {عَذابِي} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَشَدِيدٌ} (ل) حرف مزحلقه / خبر أنَّ، مرفوع يا در محل رفع

{وَقالَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {مُوسى} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {إِنْ} حرف شرط جازم {تَكْفُرُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنْتُمْ} توكيد تابع {وَمَنْ} (و)

حرف عطف / معطوف تابع {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {جَمِيعاً} حال، منصوب {فَإِنَّ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لَغَنِيٌّ} (ل) حرف مزحلقه / خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {حَمِيدٌ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{أَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / حرف جزم {يَأْتِكُمْ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {نَبَؤُا} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر {قَبْلِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {قَوْمِ} بدل تابع {نُوحٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَعادٍ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَثَمُودَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَالَّذِينَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {مِنْ} حرف جر {بَعْدِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لا} حرف نفى غير عامل {يَعْلَمُهُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {إِلاَّ} حرف استثنا {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {جاءَتْهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {رُسُلُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِالْبَيِّناتِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {فَرَدُّوا} (ف) حرف عطف

/ فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَيْدِيَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِي} حرف جر {أَفْواهِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَقالُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِنَّا} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {كَفَرْنا} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر إنَّ محذوف {بِما} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أُرْسِلْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَإِنَّا} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {لَفِي} (ل) حرف مزحلقه / حرف جر {شَكٍّ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف {مِمَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تَدْعُونَنا} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {إِلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مُرِيبٍ} نعت تابع

{قالَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {رُسُلُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَفِي}

همزه (أ) حرف استفهام / حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر مقدّم محذوف {شَكٌّ} مبتدا مؤخّر {فاطِرِ} نعت تابع (الله) {السَّماواتِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالْأَرْضِ} حرف عطف و اسم بعد از آن معطوف {يَدْعُوكُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لِيَغْفِرَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر {ذُنُوبِكُمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَيُؤَخِّرَكُمْ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {إِلى} حرف جر {أَجَلٍ} اسم مجرور يا در محل جر {مُسَمًّى} نعت تابع {قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِنْ} حرف نفى غير عامل {أَنْتُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِلاَّ} حرف استثنا {بَشَرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مِثْلُنا} نعت تابع / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {تُرِيدُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنْ} حرف نصب {تَصُدُّونا} فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {عَمَّا} حرف

جر و اسم بعد از آن مجرور {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / اسم كان، ضمير مستتر (هو) در تقدير {يَعْبُدُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {آباؤُنا} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر كان، محذوف يا در تقدير {فَأْتُونا} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {بِسُلْطانٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مُبِينٍ} نعت تابع

{قالَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رُسُلُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنْ} حرف نفى غير عامل {نَحْنُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِلاَّ} حرف استثناء {بَشَرٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {مِثْلُكُمْ} نعت تابع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلكِنَّ} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم لكن، منصوب يا در محل نصب {يَمُنُّ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر لكن محذوف {عَلى} حرف جر {مَنْ} اسم مجرور يا در محل جر {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {عِبادِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَما}

(و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لَنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر كان، محذوف يا در تقدير {أَنْ} حرف نصب {نَأْتِيَكُمْ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير / اسم كان محذوف {بِسُلْطانٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِلاَّ} حرف استثنا {بِإِذْنِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَعَلَى} (و) حرف عطف / حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {فَلْيَتَوَكَّلِ} (ف) رابط جواب براى شرط / (ل) امر / فعل مضارع، مجزوم به سكون {الْمُؤْمِنُونَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{وَما} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لَنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {أَلاَّ} (أن) حرف نصب / حرف نفى غير عامل {نَتَوَكَّلَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {عَلَى} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَقَدْ} (و) حاليه / حرف تحقيق {هَدانا} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {سُبُلَنا} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلَنَصْبِرَنَّ} (و) حرف استيناف / (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مبنى

بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {عَلى} حرف جر {ما} حرف مصدرى {آذَيْتُمُونا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (و) حرف زائد براى اشباع ميم / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَعَلَى} (و) حرف عطف / حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {فَلْيَتَوَكَّلِ} (ف) رابط جواب براى شرط / (ل) امر / فعل مضارع، مجزوم به سكون {الْمُتَوَكِّلُونَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{وَقالَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِرُسُلِهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَنُخْرِجَنَّكُمْ} (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {مِنْ} حرف جر {أَرْضِنا} اسم مجرور يا در محل جر / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَوْ} حرف عطف {لَتَعُودُنَّ} (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) محذوف در محل رفع و فاعل / نون تأكيد ثقليه {فِي} حرف جر {مِلَّتِنا} اسم مجرور يا در محل جر / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَأَوْحى} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {إِلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبُّهُمْ}

فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَنُهْلِكَنَّ} (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {الظَّالِمِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ} (و) حرف عطف / (ل) حرف قسم / فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {الْأَرْضَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {مِنْ} حرف جر {بَعْدِهِمْ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لِمَنْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {خافَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مَقامِي} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَخافَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَعِيدِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ي) محذوفه در محل جر، مضاف اليه

{وَاسْتَفْتَحُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَخابَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {كُلُّ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {جَبَّارٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عَنِيدٍ} نعت تابع

{مِنْ} حرف جر {وَرائِهِ} اسم مجرور يا

در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {جَهَنَّمُ} مبتدا مؤخّر {وَيُسْقى} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / نائب فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {ماءٍ} اسم مجرور يا در محل جر {صَدِيدٍ} بدل تابع

{يَتَجَرَّعُهُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {يَكادُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / اسم كاد، ضمير مستتر (هو) در تقدير {يُسِيغُهُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر كاد محذوف {وَيَأْتِيهِ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الْمَوْتُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مِنْ} حرف جر {كُلِّ} اسم مجرور يا در محل جر {مَكانٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَما} (و) حاليه / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {هُوَ} اسم ما، مرفوع يا در محل رفع {بِمَيِّتٍ} (ب) حرف جر زائد / خبر ما، منصوب يا در محل نصب {وَمِنْ} (و) حرف عطف / حرف جر {وَرائِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا مؤخّر {غَلِيظٌ} نعت تابع / خبر مقدّم محذوف

{مَثَلُ} مبتدا مؤخّر {الَّذِينَ} مضاف اليه، مجرور يا

در محل جر {كَفَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِرَبِّهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَعْمالُهُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كَرَمادٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {اشْتَدَّتْ} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (ت) تأنيث {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الرِّيحُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {يَوْمٍ} اسم مجرور يا در محل جر {عاصِفٍ} نعت تابع {لا} حرف نفى غير عامل {يَقْدِرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِمَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَسَبُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَلى} حرف جر {شَيْءٍ} اسم مجرور يا در محل جر {ذلِكَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {هُوَ} ضمير فصل بدون محل {الضَّلالُ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {الْبَعِيدُ} نعت تابع

{أَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / حرف جزم {تَرَ} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {أَنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم أنّ، منصوب يا در محل نصب {خَلَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {السَّماواتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْأَرْضَ} (و) حرف عطف /

معطوف تابع {بِالْحَقِّ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {إِنْ} حرف شرط جازم {يَشَأْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {يُذْهِبْكُمْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَيَأْتِ} (و) حرف عطف / فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِخَلْقٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {جَدِيدٍ} نعت تابع

{وَما} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {ذلِكَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {عَلَى} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {بِعَزِيزٍ} (ب) حرف جر زائد / خبر ما، منصوب يا در محل نصب

{وَبَرَزُوا} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِلَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {جَمِيعاً} حال، منصوب {فَقالَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الضُّعَفاءُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لِلَّذِينَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اسْتَكْبَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِنَّا} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (نا) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {كُنَّا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تَبَعاً} خبر كان، منصوب يا در محل نصب / خبر إنَّ محذوف {فَهَلْ} (ف) رابط جواب

براى شرط / حرف استفهام {أَنْتُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {مُغْنُونَ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {عَنَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر {عَذابِ} اسم مجرور يا در محل جر {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر زائد {شَيْءٍ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {قالُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَوْ} حرف شرط غير جازم {هَدانَا} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لَهَدَيْناكُمْ} (ل) حرف جواب / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {سَواءٌ} خبر مقدّم {عَلَيْنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَجَزِعْنا} (أ) حرف مصدرى / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / مبتدا مؤخّر {أَمْ} حرف عطف {صَبَرْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {ما} حرف نفى غير عامل {لَنا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {مَحِيصٍ} مبتدا مؤخّر

{وَقالَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الشَّيْطانُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لَمَّا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {قُضِيَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الْأَمْرُ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {إِنَّ} حرف

مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {وَعَدَكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {وَعْدَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {الْحَقِّ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَوَعَدْتُكُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {فَأَخْلَفْتُكُمْ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَما} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {لِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر كان، محذوف يا در تقدير {عَلَيْكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنْ} حرف جر زائد {سُلْطانٍ} اسم كانَ، مرفوع يا در محل رفع {إِلاَّ} حرف استثنا {أَنْ} حرف مصدرى {دَعَوْتُكُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {فَاسْتَجَبْتُمْ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {لِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر كان، محذوف يا در تقدير {فَلا} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف جزم {تَلُومُونِي} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و)

ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ن) حرف وقايه / (ي) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَلُومُوا} (و) حرف عطف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنْفُسَكُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ما} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {أَنَا} اسم ما، مرفوع يا در محل رفع {بِمُصْرِخِكُمْ} (ب) حرف جر زائد / خبر ما، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَما} (و) حرف عطف / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {أَنْتُمْ} اسم ما، مرفوع يا در محل رفع {بِمُصْرِخِيَّ} (ب) حرف جر زائد / خبر ما، منصوب يا در محل نصب / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنِّي} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ي) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {كَفَرْتُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / خبر إنَّ محذوف {بِما} (ب) حرف جر / حرف مصدرى {أَشْرَكْتُمُونِ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (و) حرف زائد براى اشباع ميم / (ن) حرف وقايه / (ي) محذوف در محل نصب، مفعولٌ به {مِنْ} حرف جر {قَبْلُ} اسم مجرور يا در محل جر {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الظَّالِمِينَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لَهُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {عَذابٌ} مبتدا

مؤخّر / خبر إنَّ محذوف {أَلِيمٌ} نعت تابع

{وَأُدْخِلَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {وَعَمِلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّالِحاتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {جَنَّاتٍ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {تَجْرِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {مِنْ} حرف جر {تَحْتِهَا} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الْأَنْهارُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {خالِدِينَ} حال، منصوب {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {بِإِذْنِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبِّهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {تَحِيَّتُهُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِيها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {سَلامٌ} مبتدا ثان (دوم) / خبر ثان (دوم)، محذوف / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{أَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / حرف جزم {تَرَ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {كَيْفَ} حال، منصوب {ضَرَبَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {مَثَلاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {كَلِمَةً} بدل تابع {طَيِّبَةً} نعت تابع / مبتدا مقدّر يا محذوف

يا در محل {كَشَجَرَةٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {طَيِّبَةٍ} نعت تابع {أَصْلُها} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {ثابِتٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {وَفَرْعُها} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِي} حرف جر {السَّماءِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{تُؤْتِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {أُكُلَها} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {كُلَّ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {حِينٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {بِإِذْنِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبِّها} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَيَضْرِبُ} (و) حرف استيناف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الْأَمْثالَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لِلنَّاسِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {لَعَلَّهُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم لعل {يَتَذَكَّرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لعل محذوف

{وَمَثَلُ} (و) حرف استيناف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {كَلِمَةٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {خَبِيثَةٍ}

نعت تابع {كَشَجَرَةٍ} (ك) حرف جر / اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {خَبِيثَةٍ} نعت تابع {اجْتُثَّتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / نائب فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {مِنْ} حرف جر {فَوْقِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْأَرْضِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {ما} حرف نفى غير عامل {لَها} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {قَرارٍ} مبتدا مؤخّر

{يُثَبِّتُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الَّذِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِالْقَوْلِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الثَّابِتِ} نعت تابع {فِي} حرف جر {الْحَياةِ} اسم مجرور يا در محل جر {الدُّنْيا} نعت تابع {وَفِي} (و) حرف عطف / حرف جر {الْآخِرَةِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَيُضِلُّ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الظَّالِمِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَيَفْعَلُ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَشاءُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير

{أَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / حرف جزم {تَرَ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / فاعل،

ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِلَى} حرف جر {الَّذِينَ} اسم مجرور يا در محل جر {بَدَّلُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {نِعْمَتَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {كُفْراً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {وَأَحَلُّوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {قَوْمَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {دارَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {الْبَوارِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{جَهَنَّمَ} بدل تابع {يَصْلَوْنَها} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَبِئْسَ} (و) حاليه / فعل ماضى جامد براى انشاء ذم {الْقَرارُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{وَجَعَلُوا} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِلَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {أَنْداداً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لِيُضِلُّوا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَنْ} حرف جر {سَبِيلِهِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {تَمَتَّعُوا} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع

و فاعل {فَإِنَّ} (ف) حرف تعليل / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {مَصِيرَكُمْ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِلَى} حرف جر {النَّارِ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر إنَّ محذوف

{قُلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لِعِبادِيَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الَّذِينَ} نعت تابع {آمَنُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {يُقِيمُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّلاةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَيُنْفِقُوا} (و) حرف عطف / فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مِمَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَزَقْناهُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {سِرًّا} حال، منصوب {وَعَلانِيَةً} (و) حرف عطف / معطوف تابع {مِنْ} حرف جر {قَبْلِ} اسم مجرور يا در محل جر {أَنْ} حرف نصب {يَأْتِيَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {يَوْمٌ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {لا} حرف نفى غير عامل {بَيْعٌ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {خِلالٌ} معطوف تابع

{اللَّهُ} مبتدا، مرفوع يا در

محل رفع {الَّذِي} خبر، مرفوع يا در محل رفع {خَلَقَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {السَّماواتِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْأَرْضَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَأَنْزَلَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنَ} حرف جر {السَّماءِ} اسم مجرور يا در محل جر {ماءً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَأَخْرَجَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {مِنَ} حرف جر {الثَّمَراتِ} اسم مجرور يا در محل جر {رِزْقاً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَسَخَّرَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْفُلْكَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {لِتَجْرِيَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {فِي} حرف جر {الْبَحْرِ} اسم مجرور يا در محل جر {بِأَمْرِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَسَخَّرَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْأَنْهارَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل

نصب

{وَسَخَّرَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الشَّمْسَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالْقَمَرَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {دائِبَيْنِ} حال، منصوب {وَسَخَّرَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لَكُمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {اللَّيْلَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَالنَّهارَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع

{وَآتاكُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ك) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {مِنْ} حرف جر {كُلِّ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {سَأَلْتُمُوهُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / (و) حرف زائد براى اشباع ميم / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {وَإِنْ} (و) حرف استيناف / حرف شرط جازم {تَعُدُّوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {نِعْمَتَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {لا} حرف نفى غير عامل {تُحْصُوها} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {الْإِنْسانَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {لَظَلُومٌ}

(ل) حرف مزحلقه / خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {كَفَّارٌ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{وَإِذْ} (و) حرف استيناف / مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {قالَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {إِبْراهِيمُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {رَبِّ} منادا، منصوب يا در محل نصب / (ي) محذوفه در محل جر، مضاف اليه {اجْعَلْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {هَذَا} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْبَلَدَ} بدل تابع {آمِناً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {وَاجْنُبْنِي} (و) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / (ن) حرف وقايه / (ي) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {وَبَنِيَّ} (و) حرف عطف / معطوف تابع / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَنْ} حرف نصب {نَعْبُدَ} فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {الْأَصْنامَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{رَبِّ} منادا، منصوب يا در محل نصب / مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {إِنَّهُنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {أَضْلَلْنَ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ن) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر إنَّ محذوف {كَثِيراً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {النَّاسِ} اسم مجرور يا در محل جر {فَمَنْ} (ف) حرف عطف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {تَبِعَنِي} فعل ماضى، مبنى

بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ن) حرف وقايه / (ي) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {فَإِنَّهُ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {مِنِّي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ن) حرف وقايه / خبر إنَّ محذوف {وَمَنْ} (و) حرف عطف / اسم شرط جازم در محل رفع و مبتدا {عَصانِي} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ن) حرف وقايه / (ي) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {فَإِنَّكَ} (ف) رابط جواب براى شرط / حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {غَفُورٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {رَحِيمٌ} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع

{رَبَّنا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنِّي} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ي) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {أَسْكَنْتُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / خبر إنَّ محذوف {مِنْ} حرف جر {ذُرِّيَّتِي} اسم مجرور يا در محل جر / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِوادٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {غَيْرِ} نعت تابع {ذِي} مضاف اليه، مجرور يا در محل

جر {زَرْعٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {عِنْدَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {بَيْتِكَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {الْمُحَرَّمِ} نعت تابع {رَبَّنا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لِيُقِيمُوا} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّلاةَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {فَاجْعَلْ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {أَفْئِدَةً} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مِنَ} حرف جر {النَّاسِ} اسم مجرور يا در محل جر {تَهْوِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {إِلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَارْزُقْهُمْ} (و) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {مِنَ} حرف جر {الثَّمَراتِ} اسم مجرور يا در محل جر {لَعَلَّهُمْ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ه) ضمير متصل در محل نصب، اسم لعل {يَشْكُرُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل / خبر لعل محذوف

{رَبَّنا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّكَ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ك) ضمير متصل در محل نصب، اسم إنّ {تَعْلَمُ} فعل مضارع، مرفوع به

ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير / خبر إنَّ محذوف {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {نُخْفِي} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {وَما} (و) حرف عطف / معطوف تابع {نُعْلِنُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {وَما} (و) حاليه / حرف نفى غير عامل {يَخْفى} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {عَلَى} حرف جر {اللَّهِ} اسم مجرور يا در محل جر {مِنْ} حرف جر زائد {شَيْءٍ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فِي} حرف جر {الْأَرْضِ} اسم مجرور يا در محل جر {وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {فِي} حرف جر {السَّماءِ} اسم مجرور يا در محل جر

{الْحَمْدُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {لِلَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {الَّذِي} نعت تابع {وَهَبَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {عَلَى} حرف جر {الْكِبَرِ} اسم مجرور يا در محل جر {إِسْماعِيلَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {وَإِسْحاقَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {رَبِّي} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَسَمِيعُ} (ل) حرف مزحلقه / خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {الدُّعاءِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{رَبِّ} منادا، منصوب يا در

محل نصب / (ي) محذوفه در محل جر، مضاف اليه {اجْعَلْنِي} فعل امر مبنى بر سكون / (ن) حرف وقايه / (ي) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {مُقِيمَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {الصَّلاةِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَمِنْ} (و) حرف عطف / حرف جر {ذُرِّيَّتِي} اسم مجرور يا در محل جر / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {رَبَّنا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَتَقَبَّلْ} (و) حرف عطف / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {دُعاءِ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ي) محذوفه در محل جر، مضاف اليه

{رَبَّنَا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {اغْفِرْ} فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {لِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلِوالِدَيَّ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَلِلْمُؤْمِنِينَ} (و) حرف عطف / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {يَقُومُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْحِسابُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{وَلا} (و) حرف استيناف / حرف جزم {تَحْسَبَنَّ} فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{غافِلاً} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {عَمَّا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {يَعْمَلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الظَّالِمُونَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {إِنَّما} حرف مكفوف (كافّه و مكفوفه) {يُؤَخِّرُهُمْ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {لِيَوْمٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {تَشْخَصُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {فِيهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْأَبْصارُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{مُهْطِعِينَ} حال، منصوب {مُقْنِعِي} حال، منصوب {رُؤُسِهِمْ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لا} حرف نفى غير عامل {يَرْتَدُّ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {إِلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {طَرْفُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَأَفْئِدَتُهُمْ} (و) حرف عطف / مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {هَواءٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع

{وَأَنْذِرِ} (و) حرف استيناف / فعل امر مبنى بر سكون / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {النَّاسَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَوْمَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {يَأْتِيهِمُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {الْعَذابُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {فَيَقُولُ} (ف) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع

به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الَّذِينَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {ظَلَمُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {رَبَّنا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (نا) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَخِّرْنا} فعل امر مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {إِلى} حرف جر {أَجَلٍ} اسم مجرور يا در محل جر {قَرِيبٍ} نعت تابع {نُجِبْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {دَعْوَتَكَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَنَتَّبِعِ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مجزوم به سكون / فاعل، ضمير مستتر (نحن) در تقدير {الرُّسُلَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أَوَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / (و) حرف عطف / حرف جزم {تَكُونُوا} فعل مضارع مجزوم به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، اسم كان {أَقْسَمْتُمْ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / خبر كان، محذوف يا در تقدير {مِنْ} حرف جر {قَبْلُ} اسم مجرور يا در محل جر {ما} حرف نفى غير عامل {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر مقدّم محذوف {مِنْ} حرف جر زائد {زَوالٍ} مبتدا مؤخّر

{وَسَكَنْتُمْ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {مَساكِنِ} اسم مجرور يا در محل جر {الَّذِينَ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {ظَلَمُوا}

فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنْفُسَهُمْ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَتَبَيَّنَ} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل محذوف {لَكُمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {كَيْفَ} حال، منصوب {فَعَلْنا} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {بِهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَضَرَبْنا} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر سكون / (نا) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لَكُمُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْأَمْثالَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{وَقَدْ} (و) حرف استيناف / حرف تحقيق {مَكَرُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {مَكْرَهُمْ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَعِنْدَ} (و) حرف عطف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {اللَّهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / خبر مقدّم محذوف {مَكْرُهُمْ} مبتدا مؤخّر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَإِنْ} (و) حرف استيناف / حرف نفى غير عامل {كانَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {مَكْرُهُمْ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لِتَزُولَ} (ل) حرف جحود و نصب فرعى / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {مِنْهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْجِبالُ} فاعل،

مرفوع يا در محل رفع

{فَلا} (ف) حرف عطف / حرف جزم {تَحْسَبَنَّ} فعل مضارع، مبنى بر فتحه / نون تأكيد ثقليه / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {اللَّهَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {مُخْلِفَ} مفعولٌ به ثان (دوم)، منصوب يا در محل نصب {وَعْدِهِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {رُسُلَهُ} مفعولٌ به (مخلف)، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {عَزِيزٌ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {ذُو} خبر إنَّ ثان (دوم)، مرفوع يا در محل رفع {انتِقامٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{يَوْمَ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {تُبَدَّلُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْأَرْضُ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {غَيْرَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {الْأَرْضِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {وَالسَّماواتُ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {وَبَرَزُوا} (و) حرف استيناف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {لِلَّهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْواحِدِ} نعت تابع {الْقَهَّارِ} نعت تابع

{وَتَرَى} (و) حرف استيناف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {الْمُجْرِمِينَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {يَوْمَئِذٍ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (إذ) مضاف إليه {مُقَرَّنِينَ} حال، منصوب {فِي} حرف جر {الْأَصْفادِ} اسم

مجرور يا در محل جر

{سَرابِيلُهُمْ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {مِنْ} حرف جر {قَطِرانٍ} اسم مجرور يا در محل جر / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {وَتَغْشى} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {وُجُوهَهُمُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {النَّارُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{لِيَجْزِيَ} (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {اللَّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {كُلَّ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {نَفْسٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر {ما} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {كَسَبَتْ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث / فاعل، ضمير مستتر (هي) در تقدير {إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {اللَّهَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب {سَرِيعُ} خبر إنَّ، مرفوع يا در محل رفع {الْحِسابِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{هذا} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {بَلاغٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {لِلنَّاسِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلِيُنْذَرُوا} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع، نائب فاعل {بِهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {وَلِيَعْلَمُوا} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به حذف نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {أَنَّما} حرف مكفوف (كافّه و مكفوفه)

{هُوَ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِلهٌ} خبر، مرفوع يا در محل رفع {واحِدٌ} نعت تابع {وَلِيَذَّكَّرَ} (و) حرف عطف / (ل) حرف نصب / فعل مضارع، منصوب به فتحه ظاهرى يا تقديرى {أُولُوا} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {الْأَلْبابِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

abaona fa/toona bisultanin mubeenin

11.Qalat lahum rusuluhum in nahnu illa basharun mithlukum walakinna Allaha yamunnu AAala man yashao min AAibadihi wama kana lana an na/tiyakum bisultanin illa bi-ithni Allahi waAAala Allahi falyatawakkali almu/minoona

12.Wama lana alla natawakkala AAala Allahi waqad hadana subulana walanasbiranna AAala ma athaytumoona waAAala Allahi falyatawakkali almutawakkiloona

13.Waqala allatheena kafaroo lirusulihim lanukhrijannakum min ardina aw lataAAoodunna fee millatina faawha ilayhim rabbuhum lanuhlikanna alththalimeena

14.Walanuskinannakumu al-arda min baAAdihim thalika liman khafa maqamee wakhafa waAAeedi

15.Waistaftahoo wakhaba kullu jabbarin AAaneedin

16.Min wara-ihi jahannamu wayusqa min ma-in sadeedin

17.YatajarraAAuhu wala yakadu yuseeghuhu waya/teehi almawtu min kulli makanin wama huwa bimayyitin wamin wara-ihi AAathabun ghaleethun

18.Mathalu allatheena kafaroo birabbihim aAAmaluhum karamadin ishtaddat bihi alrreehu fee yawmin AAasifin la yaqdiroona mimma kasaboo AAala shay-in thalika huwa alddalalu albaAAeedu

19.Alam tara anna Allaha khalaqa alssamawati waal-arda bialhaqqi in yasha/ yuthhibkum waya/ti bikhalqin jadeedin

20.Wama thalika AAala Allahi biAAazeezin

21.Wabarazoo lillahi jameeAAan faqala aldduAAafao lillatheena istakbaroo inna kunna lakum tabaAAan fahal antum mughnoona AAanna min AAathabi Allahi min shay-in qaloo law hadana Allahu lahadaynakum sawaon AAalayna ajaziAAna am sabarna ma lana min maheesin

22.Waqala alshshaytanu lamma qudiya al-amru inna Allaha waAAadakum waAAda alhaqqi wawaAAadtukum faakhlaftukum wama kana liya AAalaykum min sultanin illa an daAAawtukum faistajabtum lee fala taloomoonee waloomoo anfusakum ma ana bimusrikhikum wama antum bimusrikhiyya innee kafartu bima ashraktumooni min qablu inna alththalimeena lahum AAathabun aleemun

23.Waodkhila allatheena amanoo waAAamiloo alssalihati jannatin tajree min tahtiha al-anharu khalideena feeha bi-ithni rabbihim tahiyyatuhum feeha salamun

24.Alam tara kayfa daraba Allahu mathalan kalimatan tayyibatan kashajaratin tayyibatin asluha thabitun wafarAAuha fee alssama/-i

25.Tu/tee okulaha kulla heenin bi-ithni rabbiha wayadribu Allahu al-amthala lilnnasi laAAallahum yatathakkaroona

26.Wamathalu kalimatin khabeethatin kashajaratin khabeethatin ijtuththat min fawqi al-ardi ma laha min qararin

27.Yuthabbitu Allahu allatheena amanoo bialqawli alththabiti fee alhayati alddunya wafee al-akhirati wayudillu Allahu alththalimeena wayafAAalu Allahu ma yasha/o

28.Alam tara ila allatheena baddaloo niAAmata Allahi kufran waahalloo qawmahum dara albawari

29.Jahannama yaslawnaha wabi/sa alqararu

30.WajaAAaloo lillahi andadan liyudilloo AAan sabeelihi qul tamattaAAoo fa-inna maseerakum ila alnnari

31.Qul liAAibadiya allatheena amanoo yuqeemoo alssalata wayunfiqoo mimma razaqnahum sirran waAAalaniyatan min qabli an ya/tiya yawmun la bayAAun feehi wala khilalun

32.Allahu allathee khalaqa alssamawati waal-arda waanzala mina alssama-i maan faakhraja bihi mina alththamarati rizqan lakum wasakhkhara lakumu alfulka litajriya fee albahri bi-amrihi wasakhkhara lakumu al-anhara

33.Wasakhkhara lakumu alshshamsa waalqamara da-ibayni wasakhkhara lakumu allayla waalnnahara

34.Waatakum min kulli ma saaltumoohu wa-in taAAuddoo niAAmata Allahi la tuhsooha inna al-insana lathaloomun kaffarun

35.Wa-ith qala ibraheemu rabbi ijAAal hatha albalada aminan waojnubnee wabaniyya an naAAbuda al-asnama

36.Rabbi innahunna adlalna katheeran mina alnnasi faman tabiAAanee fa-innahu minnee waman AAasanee fa-innaka ghafoorun raheemun

37.Rabbana innee askantu min thurriyyatee biwadin ghayri thee zarAAin AAinda baytika almuharrami rabbana liyuqeemoo alssalata faijAAal af-idatan mina alnnasi tahwee ilayhim waorzuqhum mina alththamarati laAAallahum yashkuroona

38.Rabbana innaka taAAlamu ma nukhfee wama nuAAlinu wama yakhfa AAala Allahi min shay-in fee al-ardi wala fee alssama/-i

39.Alhamdu lillahi allathee wahaba lee AAala alkibari ismaAAeela wa-ishaqa inna rabbee lasameeAAu aldduAAa/-i

40.Rabbi ijAAalnee muqeema alssalati wamin thurriyyatee rabbana wtaqabbal duAAa/-i

41.Rabbana ighfir lee waliwalidayya walilmu/mineena yawma yaqoomu alhisabu

42.Wala tahsabanna Allaha ghafilan AAamma yaAAmalu alththalimoona innama yu-akhkhiruhum liyawmin tashkhasu feehi

al-absaru

43.MuhtiAAeena muqniAAee ruoosihim la yartaddu ilayhim tarfuhum waaf-idatuhum hawa/on

44.Waanthiri alnnasa yawma ya/teehimu alAAathabu fayaqoolu allatheena thalamoo rabbana akhkhirna ila ajalin qareebin nujib daAAwataka wanattabiAAi alrrusula awa lam takoonoo aqsamtum min qablu ma lakum min zawalin

45.Wasakantum fee masakini allatheena thalamoo anfusahum watabayyana lakum kayfa faAAalna bihim wadarabna lakumu al-amthala

46.Waqad makaroo makrahum waAAinda Allahi makruhum wa-in kana makruhum litazoola minhu aljibalu

47.Fala tahsabanna Allaha mukhlifa waAAdihi rusulahu inna Allaha AAazeezun thoo intiqamin

48.Yawma tubaddalu al-ardu ghayra al-ardi waalssamawatu wabarazoo lillahi alwahidi alqahhari

49.Watara almujrimeena yawma-ithin muqarraneena fee al-asfadi

50.Sarabeeluhum min qatranin wataghsha wujoohahumu alnnaru

51.Liyajziya Allahu kulla nafsin ma kasabat inna Allaha sareeAAu alhisabi

52.Hatha balaghun lilnnasi waliyuntharoo bihi waliyaAAlamoo annama huwa ilahun wahidun waliyaththakkara oloo al-albabi

او فرموديم كه قوم خود را از تاريكيها به سوى روشنايى بيرون آور، و روزهاى خدا را به آنان يادآورى كن، كه قطعاً در اين [يادآورى ، براى هر شكيباىِ سپاسگزارى عبرتهاست. (5)

و [به خاطر بياور] هنگامى را كه موسى به قوم خود گفت: «نعمت خدا را بر خود به ياد آوريد، آنگاه كه شما را از فرعونيان رهانيد، [همانان كه بر شما عذاب سخت روا مى داشتند، و پسرانتان را سر مى بريدند و زنانتان را زنده مى گذاشتند، و در اين [امر] براى شما از جانب پروردگارتان آزمايشى بزرگ بود. (6)

و آنگاه كه پروردگارتان اِعلام كرد كه اگر واقعاً سپاسگزارى كنيد، [نعمت شما را افزون خواهم كرد، و اگر ناسپاسى نماييد، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود.» (7)

و موسى گفت: «اگر شما و هر كه در روى زمين است همگى كافر شويد، بى گمان، خدا بى نياز ستوده صفات است.» (8)

آيا خبر كسانى كه پيش از شما بودند: قوم نوح و عاد و ثمود، و آنانكه بعد از ايشان بودند [و] كسى جز خدا از آنان آگاهى ندارد، به شما نرسيده است؟ فرستادگانشان دلايل آشكار برايشان آوردند، ولى آنان دستهايشان را [به نشانه اعتراض بر دهانهايشان نهادند و گفتند: «ما به آنچه شما بدان مأموريت داريد كافريم، و از آنچه ما را بدان مى خوانيد سخت در شكّيم.» (9)

پيامبرانشان گفتند: «مگر در باره خدا -پديد آورنده آسمانها و زمين- ترديدى هست؟ او شما را دعوت مى كند تا پاره اى از گناهانتان را بر شما ببخشايد و تا زمانِ معينى شما را مهلت دهد.» گفتند: «شما جز بشرى مانند ما نيستيد.

مى خواهيد ما را از آنچه پدرانمان مى پرستيدند باز داريد. پس براى ما حجّتى آشكار بياوريد.» (10)

پيامبرانشان به آنان گفتند: «ما جز بشرى مثل شما نيستيم. ولى خدا بر هر يك از بندگانش كه بخواهد منّت مى نهد، و ما را نرسد كه جز به اذن خدا براى شما حجّتى بياوريم، و مؤمنان بايد تنها بر خدا توكل كنند.» (11)

و چرا بر خدا توكل نكنيم و حال آنكه ما را به راه هايمان رهبرى كرده است؟ و البته ما بر آزارى كه به ما رسانديد شكيبايى خواهيم كرد، و توكل كنندگان بايد تنها بر خدا توكل كنند. (12)

و كسانى كه كافر شدند، به پيامبرانشان گفتند: «شما را از سرزمين خودمان بيرون خواهيم كرد مگر اينكه به كيش ما بازگرديد.» پس پروردگارشان به آنان وحى كرد كه حتماً ستمگران را هلاك خواهيم كرد. (13)

و قطعاً شما را پس از ايشان در آن سرزمين سكونت خواهيم داد. اين براى كسى است كه از ايستادن [در محشر به هنگام حساب در پيشگاه من بترسد و از تهديدم بيم داشته باشد. (14)

و [پيامبران از خدا] گشايش خواستند، و [سرانجام هر زورگوى لجوجى نوميد شد. (15)

[آن كس كه دوزخ پيش روى اوست و به او آبى چركين نوشانده مى شود. (16)

آن را جرعه جرعه مى نوشد و نمى تواند آن را فرو برد، و مرگ از هر جانبى به سويش مى آيد ولى نمى ميرد و عذابى سنگين به دنبال دارد. (17)

مَثَل كسانى كه به پروردگار خود كافر شدند، كردارهايشان به خاكسترى مى ماند كه بادى تند در روزى طوفانى بر آن بوزد: از آنچه به دست آورده اند هيچ

[بهره اى نمى توانند بُرد. اين است همان گمراهى دور و دراز. (18)

آيا در نيافته اى كه خدا آسمانها و زمين را به حق آفريده؟ اگر بخواهد شما را مى برد و خلق تازه اى مى آورد، (19)

و اين [كار] بر خدا دشوار نيست. (20)

و همگى در برابر خدا ظاهر مى شوند. پس ناتوانان به گردنكشان مى گويند: «ما پيروان شما بوديم. آيا چيزى از عذاب خدا را از ما دور مى كنيد؟» مى گويند: «اگر خدا ما را هدايت كرده بود، قطعاً شما را هدايت مى كرديم. چه بى تابى كنيم، چه صبر نماييم براى ما يكسان است. ما را راهِ گريزى نيست.» (21)

و چون كار از كار گذشت [و داورى صورت گرفت شيطان مى گويد: «در حقيقت، خدا به شما وعده داد وعده راست، و من به شما وعده دادم و با شما خلاف كردم، و مرا بر شما هيچ تسلطى نبود، جز اينكه شما را دعوت كردم و اجابتم نموديد. پس مرا ملامت نكنيد و خود را ملامت كنيد. من فريادرس شما نيستم و شما هم فريادرس من نيستيد. من به آنچه پيش از اين مرا [در كار خدا] شريك مى دانستيد كافرم». آرى! ستمكاران عذابى پردرد خواهند داشت. (22)

و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند به بهشتهايى درآورده مى شوند كه از زير [درختان آن جويبارها روان است كه به اذن پروردگارشان در آنجا جاودانه به سر مى برند، و درودشان در آنجا سلام است. (23)

آيا نديدى خدا چگونه مَثَل زده: سخنى پاك كه مانند درختى پاك است كه ريشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است؟ (24)

ميوه اش را هر دم به اذن پروردگارش مى دهد. و

خدا مَثَلها را براى مردم مى زند، شايد كه آنان پند گيرند. (25)

و مَثَل سخنى ناپاك چون درختى ناپاك است كه از روى زمين كنده شده و قرارى ندارد. (26)

خدا كسانى را كه ايمان آورده اند، در زندگى دنيا و در آخرت با سخن استوار ثابت مى گرداند، و ستمگران را بى راه مى گذارد، و خدا هر چه بخواهد انجام مى دهد. (27)

آيا به كسانى كه [شكر] نعمت خدا را به كفر تبديل كردند و قوم خود را به سراى هلاكت درآوردند ننگريستى؟ (28)

[در آن سراى هلاكت كه جهنم است [و] در آن وارد مى شوند، و چه بد قرارگاهى است. (29)

و براى خدا مانندهايى قرار دادند تا [مردم را] از راه او گمراه كنند. بگو: «برخوردار شويد كه قطعاً بازگشت شما به سوى آتش است.» (30)

به آن بندگانم كه ايمان آورده اند بگو: «نماز را بر پا دارند و از آنچه به ايشان روزى داده ايم، پنهان و آشكارا انفاق كنند، پيش از آنكه روزى فرا رسد كه در آن نه داد و ستدى باشد و نه دوستيى.» (31)

خداست كه آسمانها و زمين را آفريد، و از آسمان آبى فرستاد، و به وسيله آن از ميوه ها براى شما روزى بيرون آورد، و كشتى را براى شما رام گردانيد تا به فرمان او در دريا روان شود، و رودها را براى شما مسخّر كرد. (32)

و خورشيد و ماه را -كه پيوسته روانند- براى شما رام گردانيد و شب و روز را [نيز] مسخر شما ساخت. (33)

و از هر چه از او خواستيد به شما عطا كرد، و اگر نعمت خدا را شماره كنيد،

نمى توانيد آن را به شمار درآوريد. قطعاً انسان ستم پيشه ناسپاس است. (34)

و [ياد كن هنگامى را كه ابراهيم گفت: «پروردگارا، اين شهر را ايمن گردان، و مرا و فرزندانم را از پرستيدن بتان دور دار. (35)

پروردگارا، آنها بسيارى از مردم را گمراه كردند. پس هر كه از من پيروى كند، بى گمان، او از من است، و هر كه مرا نافرمانى كند، به يقين، تو آمرزنده و مهربانى. (36)

پروردگارا، من [يكى از] فرزندانم را در درّه اى بى كشت، نزد خانه محترم تو، سكونت دادم. پروردگارا، تا نماز را به پا دارند، پس دلهاى برخى از مردم را به سوى آنان گرايش ده و آنان را از محصولات [مورد نيازشان روزى ده، باشد كه سپاسگزارى كنند. (37)

پروردگارا، بى گمان تو آنچه را كه پنهان مى داريم و آنچه را كه آشكار مى سازيم مى دانى، و چيزى در زمين و در آسمان بر خدا پوشيده نمى ماند. (38)

سپاس خداى را كه با وجود سالخوردگى، اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد. به راستى پروردگار من شنونده دعاست. (39)

پروردگارا، مرا برپادارنده نماز قرار ده، و از فرزندان من نيز. پروردگارا، و دعاى مرا بپذير. (40)

پروردگارا، روزى كه حساب برپا مى شود، بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشاى.» (41)

و خدا را از آنچه ستمكاران مى كنند غافل مپندار. جز اين نيست كه [كيفر] آنان را براى روزى به تأخير مى اندازد كه چشمها در آن خيره مى شود. (42)

شتابان سر برداشته و چشم بر هم نمى زنند و [از وحشت دلهايشان تهى است. (43)

و مردم را از روزى كه عذاب بر آنان

مى آيد بترسان. پس آنان كه ستم كرده اند مى گويند: «پروردگارا، ما را تا چندى مهلت بخش تا دعوت تو را پاسخ گوييم و از فرستادگان [تو] پيروى كنيم.» [به آنان گفته مى شود:] «مگر شما پيش از اين سوگند نمى خورديد كه شما را فنايى نيست؟ (44)

و در سراهاى كسانى كه بر خود ستم روا داشتند سكونت گزيديد، و براى شما آشكار گرديد كه با آنان چگونه معامله كرديم، و مَثَلها براى شما زديم. (45)

و به يقين آنان نيرنگ خود را به كار بردند، و [جزاى مكرشان با خداست، هر چند از مكرشان كوهها از جاى كنده مى شد. (46)

پس مپندار كه خدا وعده خود را به پيامبرانش خلاف مى كند، كه خدا شكست ناپذيرِ انتقام گيرنده است. (47)

روزى كه زمين به غير اين زمين، و آسمانها [به غير اين آسمانها] مبدل گردد، و [مردم در برابر خداى يگانه قهار ظاهر شوند. (48)

و گناهكاران را در آن روز مى بينى كه با هم در زنجيرها بسته شده اند. (49)

تن پوشهايشان از «قطران» است و چهره هايشان را آتش مى پوشاند. (50)

تا خدا به هر كس هر چه به دست آورده است جزا دهد، كه خدا زودشمار است. (51)

اين [قرآن ابلاغى براى مردم است [تا به وسيله آن هدايت شوند] و بدان بيم يابند و بدانند كه او معبودى يگانه است، و تا صاحبان خرد پند گيرند. (52)

خداوند عزيز و حميد.

«2» همان خدايى كه آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، از آن اوست؛ واى بر كافران از مجازات شديد [الهى]!

«3» همانها كه زندگى دنيا را بر آخرت ترجيح مى دهند؛ و [مردم را] از راه خدا باز مى دارند؛ و مى خواهند راه حق را منحرف سازند؛ آنها در گمراهى دورى هستند!

«4» ما هيچ پيامبرى را، جز به زبان قومش، نفرستاديم؛ تا [حقايق را] براى آنها آشكار سازد؛ سپس خدا هر كس را بخواهد [و مستحق بداند] گمراه، و هر كس را بخواهد [و شايسته بداند] هدايت مى كند؛ و او توانا و حكيم است.

«5» ما موسى را با آيات خود فرستاديم؛ [و دستور داديم:] قومت را از ظلمات به نور بيرون آر! و (ايّام اللّه) را به آنان ياد آور! در اين، نشانه هايى است براى هر صبر كننده شكرگزار!

«6» و [به خاطر بياور] هنگامى را كه موسى به قومش گفت: (نعمت خدا را بر خود به ياد داشته باشيد، زمانى كه شما را از [چنگال] آل فرعون رهايى بخشيد! همانها كه شما را به بدترين وجهى عذاب مى كردند؛ پسرانتان را سر مى بريدند، و زنانتان را [براى خدمتگارى] زنده مى گذاشتند؛ و در اين، آزمايش بزرگى از طرف پروردگارتان براى شما بود!)

«7» و [همچنين به خاطر بياوريد] هنگامى را كه پروردگارتان اعلام داشت: (اگر شكرگزارى كنيد، [نعمت خود را] بر شما خواهم افزود؛ و اگر ناسپاسى كنيد، مجازاتم شديد است!)

«8» و موسى [به بنى اسرائيل] گفت: (اگر شما و همه مردم روى زمين كافر شويد، [به خدا زيانى نمى رسد؛ چرا كه] خداوند، بى نياز و شايسته ستايش است!)

«9»

آيا خبر كسانى كه پيش از شما بودند، به شما نرسيد؟! (قوم نوح) و (عاد) و (ثمود) و آنها كه پس از ايشان بودند؛ همانها كه جز خداوند از آنان آگاه نيست؛ پيامبرانشان دلايل روشن براى آنان آوردند، ولى آنها [از روى تعجّب و استهزا] دست بر دهان گرفتند و گفتند: (ما به آنچه شما به آن فرستاده شده ايد، كافريم! و نسبت به آنچه ما را به سوى آن مى خوانيد، شكّ و ترديد داريم!)

«10» رسولان آنها گفتند: (آيا در خدا شكّ است؟! خدايى كه آسمانها و زمين را آفريده؛ او شما را دعوت مى كند تا گناهانتان را ببخشد، و تا موعد مقرّرى شما را باقى گذارد!) آنها گفتند: ([ما اينها را نمى فهميم! همين اندازه مى دانيم كه] شما انسانهايى همانند ما هستيد، مى خواهيد ما را از آنچه پدرانمان مى پرستيدند بازداريد؛ شما دليل و معجزه روشنى براى ما بياوريد!)

«11» پيامبرانشان به آنها گفتند: (درست است كه ما بشرى همانند شما هستيم، ولى خداوند بر هر كس از بندگانش بخواهد [و شايسته بداند]، نعمت مى بخشد [و مقام رسالت عطا مى كند]! و ما هرگز نمى توانيم معجزه اى جز بفرمان خدا بياوريم! [و از تهديدهاى شما نمى هراسيم؛] افراد باايمان بايد تنها بر خدا توكّل كنند!

«12» و چرا بر خدا توكّل نكنيم، با اينكه ما را به راه هاى [سعادت] رهبرى كرده است؟! و ما بطور مسلّم در برابر آزارهاى شما صبر خواهيم كرد [و دست از رسالت خويش بر نمى داريم]! و توكّل كنندگان، بايد فقط بر خدا توكّل كنند!)

«13» [ولى] كافران به پيامبران خود گفتند: (ما قطعاً شما را از سرزمين خود بيرون خواهيم كرد، مگر اينكه به آيين

ما بازگرديد!) در اين حال، پروردگارشان به آنها وحى فرستاد كه: (ما ظالمان را هلاك مى كنيم!

«14» و شما را بعد از آنان در زمين سكوت خواهيم داد، اين [موفقيّت]، براى كسى است كه از مقام [عدالت] من بترسد؛ و از عذاب [من] بيمناك باشد!)

«15» و آنها [از خدا] تقاضاى فتح و پيروزى [بر كفار] كردند؛ و [سرانجام] هر گردنكش منحرفى نوميد و نابود شد!

«16» به دنبال او جهنم خواهد بود؛ و از آب بد بوى متعفّنى نوشانده مى شود!

«17» بزحمت جرعه جرعه آن را سرمى كشد؛ و هرگز حاضر نيست به ميل خود آن را بياشامد؛ و مرگ از هرجا به سراغ او مى آيد؛ ولى با اين همه نمى ميرد! و بدنبال آن، عذاب شديدى است!

«18» اعمال كسانى كه به پروردگارشان كافر شدند، همچون خاكسترى است در برابر تندباد در يك روز طوفانى! آنها توانايى ندارند كمترين چيزى از آنچه را انجام داده اند، به دست آورند؛ و اين همان گمراهى دور و دراز است!

«19» آيا نديدى خداوند، آسمانها و زمين را بحق آفريده است؟! اگر بخواهد، شما را مى برد و خلق تازه اى مى آورد!

«20» و اين كار براى خدا مشكل نيست!

«21» و [در قيامت]، همه آنها در برابر خدا ظاهر مى شوند؛ در اين هنگام، ضعفا [= دنباله روان نادان] به مستكبران [و رهبران گمراه] مى گويند: (ما پيروان شما بوديم! آيا [اكنون كه بخاطر پيروى از شما گرفتار مجازات الهى شده ايم،] شما حاضريد سهمى از عذاب الهى را بپذيريد و از ما برداريد؟) آنها مى گويند: (اگر خدا ما را هدايت كرده بود، ما نيز شما را هدايت مى كرديم! [ولى كار از اينها گذشته

است،] چه بيتابى كنيم و چه شكيبايى، تفاوتى براى ما ندارد؛ راه گريزى براى ما نيست!)

«22» و شيطان، هنگامى كه كار تمام مى شود، مى گويد: (خداوند به شما وعده حق داد؛ و من به شما وعده [باطل] دادم، و تخلّف كردم! من بر شما تسلّطى نداشتم، جز اينكه دعوتتان كردم و شما دعوت مرا پذيرفتيد! بنابر اين، مرا سرزنش نكنيد؛ خود را سرزنش كنيد! نه من فريادرس شما هستم، و نه شما فريادرس من! من نسبت به شرك شما درباره خود، كه از قبل داشتيد، [و اطاعت مرا همرديف اطاعت خدا قرار داديد] بيزار و كافرم!) مسلّماً ستمكاران عذاب دردناكى دارند!

«23» و كسانى را كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، به باغهاى بهشت وارد مى كنند؛ باغهايى كه نهرها از زير درختانش جارى است؛ به اذن پروردگارشان، جاودانه در آن مى مانند؛ و تحيّت آنها در آن، (سلام) است.

«24» آيا نديدى چگونه خداوند (كلمه طيبه) [و گفتار پاكيزه] را به درخت پاكيزه اى تشبيه كرده كه ريشه آن [در زمين] ثابت، و شاخه آن در آسمان است؟!

«25» هر زمان ميوه خود را به اذن پروردگارش مى دهد. و خداوند براى مردم مثلها مى زند، شايد متذكّر شوند [و پند گيرند]!

«26» [همچنين] (كلمه خبيثه) [و سخن آلوده] را به درخت ناپاكى تشبيه كرده كه از روى زمين بركنده شده، و قرار و ثباتى ندارد.

«27» خداوند كسانى را كه ايمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار مى دارد؛ هم در اين جهان، و هم در سراى ديگر! و ستمگران را گمراه مى سازد، [و لطف خود را از آنها برمى گيرد]؛ خداوند هر كار را بخواهد

[و مصلحت بداند] انجام مى دهد!

«28» آيا نديدى كسانى را كه نعمت خدا را به كفران تبديل كردند، و قوم خود را به سراى نيستى و نابودى كشاندند؟!

«29» [سراى نيستى و نابودى، همان] جهنم است كه آنها در آتش آن وارد مى شوند؛ و بد قرارگاهى است!

«30» آنها براى خدا همتايانى قرار داده اند، تا [مردم را] از راه او [منحرف و] گمراه سازند؛ بگو: ([چند روزى از زندگى دنيا و لذّات آن] بهره گيريد؛ امّا عاقبت كار شما به سوى آتش [دوزخ] است!)

«31» به بندگان من كه ايمان آورده اند بگو نماز را برپا دارند؛ و از آنچه به آنها روزى داده ايم، پنهان و آشكار، انفاق كنند؛ پيش از آنكه روزى فرا رسد كه نه در آن خريد و فروش است، و نه دوستى! [نه با مال مى توانند از كيفر خدا رهايى يابند، و نه با پيوندهاى مادى!]

«32» خداوند همان كسى است كه آسمانها و زمين را آفريد؛ و از آسمان، آبى نازل كرد؛ و با آن، ميوه ها[ى مختلف] را براى روزى شما [از زمين] بيرون آورد؛ و كشتى ها را مسخّر شما گردانيد، تا بر صفحه دريا به فرمان او حركت كنند؛ و نهرها را [نيز] مسخّر شما نمود؛

«33» و خورشيد و ماه را - كه با برنامه منظّمى دركارند - به تسخير شما درآورد؛ و شب و روز را [نيز] مسخّر شما ساخت؛

«34» و از هر چيزى كه از او خواستيد، به شما داد؛ و اگر نعمتهاى خدا را بشماريد، هرگز آنها را شماره نتوانيد كرد! انسان، ستمگر و ناسپاس است!

«35» [به ياد آوريد] زمانى را كه ابراهيم گفت:

(پروردگارا! اين شهر [= مكّه] را شهر امنى قرار ده! و من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاه دار!

«36» پروردگارا! آنها [= بتها] بسيارى از مردم را گمراه ساختند! هر كس از من پيروى كند از من است؛ و هر كس نافرمانى من كند، تو بخشنده و مهربانى!

«37» پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمين بى آب و علفى، در كنار خانه اى كه حرم توست، ساكن ساختم تا نماز را برپا دارند؛ تو دلهاى گروهى از مردم را متوجّه آنها ساز؛ و از ثمرات به آنها روزى ده؛ شايد آنان شكر تو را بجاى آورند!

«38» پروردگارا! تو مى دانى آنچه را ما پنهان و يا آشكار مى كنيم؛ و چيزى در زمين و آسمان بر خدا پنهان نيست!

«39» حمد خداى را كه در پيرى، اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد؛ مسلّماً پروردگار من، شنونده [و اجابت كننده] دعاست.

«40» پروردگارا: مرا برپا كننده نماز قرار ده، و از فرزندانم [نيز چنين فرما]، پروردگارا: دعاى مرا بپذير!

«41» پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را، در آن روز كه حساب برپا مى شود، بيامرز!

«42» گمان مبر كه خدا، از آنچه ظالمان انجام مى دهند، غافل است! [نه، بلكه كيفر] آنها را براى روزى تأخير انداخته است كه چشمها در آن [به خاطر ترس و وحشت] از حركت بازمى ايستد...

«43» گردنها را كشيده، سرها را به آسمان بلندكرده، حتّى پلك چشمهايشان از حركت بازمى ماند؛ زيرا به هر طرف نگاه كنند، آثار عذاب آشكار است!] و [در اين حال] دلهايشان [فرومى ريزد؛ و از انديشه و اميد،] خالى مى گردد!

«44» و مردم

را از روزى كه عذاب الهى به سراغشان مى آيد، بترسان! آن روز كه ظالمان مى گويند: (پروردگارا! مدّت كوتاهى ما را مهلت ده، تا دعوت تو را بپذيريم و از پيامبران پيروى كنيم!) [امّا پاسخ مى شنوند كه:] مگر قبلاً سوگند ياد نكرده بوديد كه زوال و فنايى براى شما نيست؟!

«45» [آرى شما بوديد كه] در منازل [و كاخهاى] كسانى كه به خويشتن ستم كردند، ساكن شديد؛ و براى شما آشكار شد چگونه با آنان رفتار كرديم؛ و براى شما، مثلها [از سرگذشت پيشينيان] زديم [باز هم بيدار نشديد]!

«46» آنها نهايت مكر [و نيرنگ] خود را به كار زدند؛ و همه مكرها [و توطئه هايشان] نزد خدا آشكار است، هر چند مكرشان چنان باشد كه كوه ها را از جا بركند!

«47» پس گمان مبر كه خدا وعده اى را كه به پيامبرانش داده، تخلّف كند! چرا كه خداوند قادر و انتقام گيرنده است.

«48» در آن روز كه اين زمين به زمين ديگر، و آسمانها [به آسمانهاى ديگرى] مبدل مى شود، و آنان در پيشگاه خداوند واحد قهار ظاهر مى گردند!

«49» و در آن روز، مجرمان را با هم در غل و زنجير مى بينى! [كه دستها و گردنهايشان را به هم بسته است!]

«50» لباسهايشان از قطران [= ماده چسبنده بد بوى قابل اشتعال] است؛ و صورتهايشان را آتش مى پوشاند...

«51» تا خداوند هر كس را، هر آنچه انجام داده، جزا دهد! به يقين، خداوند سريع الحساب است!

«52» اين [قرآن،] پيام [و ابلاغى] براى [عموم] مردم است؛ تا همه به وسيله آن انذار شوند، و بدانند او خدا يكتاست؛ و تا صاحبان مغز [و انديشه] پند گيرند!

را شكنجه سخت مى دادند، و پسرانتان را سر مى بريدند، و زنانتان را [براى بيگارى] زنده مى گذاشتند، و در اين [حوادث] آزمايش بزرگى از سوى پروردگارتان بود. (6)

و [نيز ياد كنيد] هنگامى را كه پروردگارتان اعلام كرد كه اگر سپاس گزارى كنيد، قطعاً [نعمتِ] خود را بر شما مى افزايم، و اگر ناسپاسى كنيد، بى ترديد عذابم سخت است. (7)

و موسى [به بنى اسرائيل] گفت: اگر شما و همه مردم روى زمين كافر شويد [زيانى به خدا نمى رسد]؛ زيرا خدا بى نياز و ستوده است. (8)

آيا خبر [پندآموز] كسانى كه پيش از شما بودند، به شما نرسيده؟ [خبرِ] قوم نوح و عاد و ثمود و آنان كه پس از ايشان بودند كه جز خدا از آنان آگاه نيست، [همه آنان اقوامى بودند كه] پيامبرانشان براى آنان دلايل روشن آوردند، ولى آنان دست هايشان را [به عنوان اعتراض، استهزا، تحقير كردن و پاسخ ندادن به دعوت پيامبران] در دهان هايشان بردند و گفتند: مسلماً ما به آن رسالتى كه شما به آن فرستاده شده ايد، كافريم و نسبت به آنچه ما را به آن دعوت مى كنيد، به شدت در شك و ترديديم!! (9)

پيامبرانشان گفتند: آيا در خدا كه آفريننده آسمان ها و زمين است، شكى هست؟ او شما را دعوت [به ايمان] مى كند تا همه گناهانتان را بيامرزد، و شما را تا زمان معينِ [عمرتان] مهلت مى دهد. پاسخ دادند: شما بشرهايى مانند ما هستيد كه مى خواهيد ما را از معبودهايى كه پدرانمان مى پرستيدند باز داريد؛ پس [شما] دليل روشنى [بر اثبات رسالت خود كه مورد پسند ما باشد] بياوريد. (10)

پيامبرانشان به آنان گفتند: يقينى است كه ما بشرى مانند شما

هستيم، ولى خدا به هر كس از بندگانش كه بخواهد [با عطا كردن مقام نبوّت] منّت مى نهد و ما را نسزد كه جز به اجازه خدا معجزه اى براى شما بياوريم، و بايد مؤمنان فقط بر خدا توكل كنند. (11)

و ما را چه عذر و بهانه اى است كه بر خدا توكل نكنيم، در حالى كه ما را به راه هاى [خوشبختى و سعادت]مان هدايت كرد، و قطعاً بر آزارى كه [در راه دعوت به توحيد] از ناحيه شما به ما مى رسد، شكيبايى مى ورزيم، پس بايد توكل كنندگان فقط بر خدا توكل كنند. (12)

ولى كفرپيشگان به پيامبرانشان گفتند: مسلماً ما شما را از سرزمين خود بيرون خواهيم كرد، مگر اينكه هم كيش ما شويد. پس پروردگارشان به آنان وحى كرد: ما قطعاً ستمكاران را نابود مى كنيم. (13)

و يقيناً شما را پس از آنان در آن سرزمين ساكن خواهيم كرد. اين [لطف و رحمت] ويژه كسى است كه از مقام من بترسد، و از تهديد [به عذابم] بيم داشته باشد. (14)

و پيامبران [از خدا] درخواست گشايش و پيروزى كردند، و هر سركش منحرفى [از رسيدن به هدفش] نوميد شد. (15)

[سرانجام] پيش روى او دوزخ است، و او را از آبى چركين و متعفّن مى نوشانند!! (16)

آن را [به سختى و مشقت] جرعه جرعه مى نوشد، [و به خواست خود حاضر به نوشيدن نيست، بلكه به زور و جبر در گلويش مى ريزند،] و [او] نمى تواند آن را به [آسانى] فرو برد، و مرگ از هر طرف به او رو مى كند، ولى مردنى نيست، و عذابى سخت و انبوه به دنبال اوست. (17)

وصف حال كسانى كه به

پروردگارشان كافر شدند [اين گونه است] اعمالشان مانند خاكسترى است كه در يك روز توفانى، تند بادى بر آن بوزد [و آن را به صورتى كه هرگز نتوان جمع كرد، پراكنده كند] آنان نمى توانند از اعمال خيرى كه انجام داده اند، چيزى [براى ارائه به بازار قيامت جهت كسب ثواب و پاداش] به دست آورند؛ اين است آن گمراهى دور. (18)

[اى انسان!] آيا [به طور قطع و يقين] ندانسته اى كه خدا آسمان ها و زمين را بر پايه درستى و راستى و نظم و حساب آفريد؟ اگر بخواهد شما را از ميان مى برد، و خلقى جديد مى آورد. (19)

و اين [كار] بر خدا دشوار و گران نيست. (20)

و [در عرصه قيامت] همگى در پيشگاه خدا ظاهر مى شوند؛ پس ناتوانان[ى كه بدون به كار گرفتن عقل، بلكه از روى تقليد كوركورانه پيرو مستكبران بودند] به مستكبران مى گويند: ما [در دنيا بدون درخواست دليل و برهان] پيروِ [مكتب] شما بوديم، آيا امروز چيزى از عذاب خدا را [به پاداش آنكه از شما پيروى كرديم] از ما برطرف مى كنيد؟ مى گويند: اگر خدا ما را [در صورت داشتن لياقت] هدايت كرده بود، همانا ما هم شما را هدايت مى كرديم، [اكنون همه سرمايه هاى وجودى ما و تلاش و كوششمان بر باد رفته] چه بيتابى كنيم وچه شكيبايى ورزيم، براى ما يكسان است، ما را هيچ راه گريزى نيست. (21)

و شيطان [در قيامت] هنگامى كه كار [محاسبه بندگان] پايان يافته [به پيروانش] مى گويد: يقيناً خدا [نسبت به برپايى قيامت، حساب بندگان، پاداش و عذاب] به شما وعده حق داد، و من به شما وعده دادم [كه آنچه خدا وعده داده،

دروغ است، ولى مى بينيد كه وعده خدا تحقّق يافت] و [من] در وعده ام نسبت به شما وفا نكردم، مرا بر شما هيچ غلبه و تسلّطى نبود، فقط شما را دعوت كردم [به دعوتى دروغ و بى پايه] و شما هم [بدون انديشه و دقت دعوتم را] پذيرفتيد، پس سرزنشم نكنيد، بلكه خود را سرزنش كنيد، نه من فريادرس شمايم، و نه شما فريادرس من، بى ترديد من نسبت به شركورزى شما كه در دنيا درباره من داشتيد [كه اطاعت از من را هم چون اطاعت خدا قرار داديد] بيزار و منكرم؛ يقيناً براى ستمكاران عذابى دردناك است. (22)

و كسانى را كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، به بهشت هايى درآورند، كه از زيرِ [درختانِ] آن نهرها جارى است، در آنجا به اجازه پروردگارشان جاودانه اند، و در آنجا درود [خدا و فرشتگان] بر آنان، سلام است. (23)

آيا ندانستى كه خدا چگونه مثلى زده است؟ كلمه پاك [كه اعتقاد واقعى به توحيد است] مانند درخت پاك است، ريشه اش استوار و پابرجا و شاخه اش در آسمان است. (24)

ميوه اش را به اجازه پروردگارش در هر زمانى مى دهد. و خدا مَثَل ها را براى مردم مى زند تا متذكّر حقايق شوند. (25)

و مَثَل كلمه ناپاك [كه عقايد باطل و بى پايه است] مانند درخت ناپاك است كه از زمين ريشه كن شده و هيچ قرار و ثباتى ندارد. (26)

خدا مؤمنان را به سبب اعتقاد و ايمانشان در زندگى دنيا و آخرت ثابت قدم و پابرجا مى دارد، و خدا ستمكاران [به آياتش] را [به علت لجاجت و عنادشان] گمراه مى كند، و خدا هر چه بخواهد [بر اساس حكمتش] انجام مى دهد.

(27)

آيا كسانى را كه [شكر] نعمت خدا را به كفران و ناسپاسى تبديل كردند و قوم خود را به سراى نابودى و هلاكت درآوردند، نديدى؟ (28)

[سراى نابودى و هلاكت، همان] دوزخى است كه در آن وارد مى شوند، و بد قرارگاهى است. (29)

و براى خدا همتايانى قرار دادند تا مردم را از راه او گمراه كنند؛ بگو: [چند روزى از زندگى زودگذر دنيا] برخوردار شويد، ولى يقيناً بازگشت شما به سوى آتش است. (30)

به بندگان مؤمنم بگو: نماز را بر پا دارند، و از آنچه روزى آنان كرده ايم، پنهان و آشكار، انفاق كنند، پيش از آنكه روزى فرا رسد كه در آن نه داد و ستدى است و نه پيوند دوستى و رفاقت. (31)

خداست كه آسمان ها و زمين را آفريد، و از آسمان آبى نازل كرد، و براى شما به وسيله آن از محصولات و ميوه هاى گوناگون روزى بيرون آورد، و كِشتى ها را مسخّر شما قرار داد تا به فرمان او در دريا روان شوند، و نيز نهرها را مسخّر شما كرد. (32)

و خورشيد و ماه را كه همواره با برنامه اى حساب شده در كارند، رام شما نمود و شب و روز را نيز مسخّر شما ساخت. (33)

و از هر چيزى كه [به سبب نيازتان به آن] از او خواستيد، به شما عطا كرد. و اگر نعمت هاى خدا را شماره كنيد، هرگز نمى توانيد آنها را به شماره آوريد. مسلماً انسان بسيار ستمكار و ناسپاس است. (34)

و [ياد كن] هنگامى را كه ابراهيم گفت: پروردگارا! اين شهر [مكه] را منطقه اى امن قرار ده و من و فرزندانم را از

پرستش بت ها دور بدار. (35)

پروردگارا! آن [بت]ها بسيارى از مردم را گمراه كردند، پس هر كسى از من [كه يكتاپرست و حق گرايم] پيروى كند، يقيناً از من است، و هر كس از من نافرمانى كند [شايسته شدنش براى آمرزش و رحمت بسته به عنايت توست] زيرا تو بسيار آمرزنده و مهربانى. (36)

پروردگارا! من برخى از فرزندانم را در درّه اى بى كشت و زرع نزد خانه محترمت سكونت دادم؛ پروردگارا! براى اينكه نماز را بر پا دارند؛ پس دل هاى گروهى از مردم را به سوى آنان علاقمند و متمايل كن، و آنان را از انواع محصولات و ميوه ها روزى بخش، باشد كه سپاس گزارى كنند. (37)

پروردگارا! يقيناً تو آنچه را ما پنهان مى داريم و آنچه را آشكار مى كنيم، مى دانى و هيچ چيز در زمين و آسمان بر خدا پنهان نيست. (38)

همه ستايش ها ويژه خدايى است كه اسماعيل واسحاق را در سنّ پيرى به من بخشيد؛ يقيناً پروردگارم شنونده دعاست. (39)

پروردگارا! مرا بر پادارنده نماز قرار ده، و نيز از فرزندانم [برپادارندگان نماز قرار ده]. و پروردگارا! دعايم را بپذير. (40)

پروردگارا! روزى كه حساب برپا مى شود، مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را بيامرز. (41)

و خدا را از آنچه ستمكاران انجام مى دهند، بى خبر مپندار؛ مسلماً [كيفر] آنان را براى روزى كه چشم ها در آن خيره مى شود، به تأخير مى اندازد. (42)

[ترسان به سوى دادگاه قيامت] شتابانند، سرهايشان را بالا گرفته [و ديدگانشان ذليلانه به برنامه هاى محشر دوخته شده] تا جايى كه پلك هايشان به هم نمى خورد، و دل هايشان [از بيم عذاب فرو ريخته و از تدبير و چاره جويى] تهى است. (43)

و مردم را از روزى كه عذاب به سويشان مى آيد، هشدار ده. پس كسانى كه ستم ورزيده اند، مى گويند: پروردگارا! ما را تا [سرآمدى نزديك؟ و] مدتى كوتاه مهلت ده تا دعوتت را اجابت كنيم، و از پيامبرانت پيروى نماييم. [ولى به آنان گويند:] شما نبوديد كه پيش از اين سوگند ياد مى كرديد كه هرگز براى شما زوال و فنايى نيست؟! (44)

و در مساكن كسانى كه به خود ستم كردند، ساكن شديد، در صورتى كه براى شما روشن و آشكار است كه ما با آنان [به سبب ستم هايشان] چه كرديم و براى شما مثال ها[ىِ پندآموزى از جامعه هايى كه به وسيله عذاب نابود شدند] ذكر كرديم. (45)

و آنان [نهايت] نيرنگشان را [بر ضدِّ خدا و پيامبران] به كار گرفتند، و [كيفر عقوبت دنيايى و آخرتى] نيرنگشان نزد خداست و هر چند كه از نيرنگشان كوه ها از جا كنده شود. (46)

پس مپندار كه خدا در وعده اش با پيامبرانش وفا نمى كند؛ زيرا خدا تواناى شكست ناپذير و صاحب انتقام است. (47)

[در] روزى كه زمين به غير اين زمين، و آسمان ها [به غير اين آسمان ها] تبديل شود، و [همه] در پيشگاه خداى يگانه قهّار حاضر شوند. (48)

و آن روز مجرمان را مى بينى كه در زنجيرها [به صورتى محكم و سخت] به هم بسته شده اند. (49)

پيراهن هايشان از قطران [ماده اى متعفّن، قابل اشتعال و بدبو] است، و آتش چهره هايشان را مى پوشاند. (50)

تا [به اين كيفيت] خدا هر كس را [به سبب] آنچه انجام داده كيفر دهد؛ يقيناً خدا حسابرسى سريع است. (51)

اين [قرآن يا آنچه در اين سوره است] پيامى براى [همه] مردم است،

براى آنكه به وسيله آن هشدار داده شوند، و [با تدبّر در آياتش] بدانند كه او معبودى يگانه و يكتاست، و تا خردمندان، متذكّر [حقايق و معارف الهيّه] شوند. (52)

است دلائل روشنى خواهد بود مراد بايام الله برخى ايام عهد الست و روزگار عالم ذر و برخى ايام ظهور پيغمبران و برخى حوادث عظيم لطف بر مومنان و قهر بر كافران تفسير كرده اند (5)

اى رسول ما ياد كن وقتى را كه موسى بقوم خود گفت بخاطر آوريد اين نعمت بزرگ خدا را كه شما را از بيداد فرعون نجات داد كه آنها شما را بظلم و شكنجه سخت ميافكندند پسرانتان را كشته دخترانتان را بذلت و بيچارگى ابقار ميكردند و اين ابتلار و امتحان بزرگى از جانب خدا بر شما بود (6)

و باز بخاطر آريد وقتى كه خدا اعلام فرمود كه شما بندگان اگر شكر نعمت بجاى آريد بر نعمت شما ميافزائيم و اگر كفران كنيد بعذاب شديد گرفتار ميكنيم (7)

و باز به ياد آريد كه موسى براى اتمام حجت بقوم خود گفت اگر شما و همه اهلزمين يكمرتبه كافر شويد خدا از همه بى نياز است او محتاج عبادت و شكر خلق نيست بلكه بندگان بطاعت و شكر خدا محتاجند تا بدين وسيله بكمال سعادت و نعمت برسند (8)

آيا اخبار بسيارى از پيشينيان شما مانند قوم عاد و ثمود و قوم بعد از اينها كه همه درگذشتند و جز خدا كسى بر احوالشان آگاه نيست بشما نرسيده كه پيغمبرانشان آيات و معجزات روشن بر آنها آوردند و آنها از تعجب و خشم دست بدهان فروبرده ميگفتند كه ما بهر چه شما پيغمبران مامور آن هستيد بهمه كافريم و هم به آنچه شما دعوت ميكنيد از خدا و قيامت و بهشت و دوزخ و ساير گفتارتان در همه شك

و ترديد داريم (9)

رسولان در جواب آنها گفتند آيا در هر چه شك كنيد در خدا هم كه آفريننده آسمانها و زمين است شك توانيد كرد اى بيچارگان گمراه خدا بواسطه رسولانش شما را بمغفرت و آمرزش از گناهان ميخواند و مى خواهد از تعجيل بعقوبت عصيان برهاند و لايق لطف و رحمت خود كند و به اجل معين و عمر طبيعى برساند باز كافران گفتند ما شما پيغمبران را مثل خود بشرى بيشتر نميدانيم كه بدعوى نبوت ميخواهيد ما را از آنچه پدران ما ميپرستيدند منع كنيد و اگر براستى پيغمبر هستيد براى ما حجت و معجزى كه ما را مجبور به ايمان كند بياوريد (10)

رسولان باز بكافران پاسخ دادند كه آرى ما هم مانند شما بشرى بيش نيستيم ليكن خدا هر كس از بندگان را بخواهد بنعمت بزرگ نبوت منت ميگذارد و به وحى خود برميگزيند و ما را نرسد كه آيت و معجزى الا به اذن و دستور خدا بياوريم مومنان بايد بخدا در هر حال توكل كنند (11)

و چرا ما بر خدا توكل نكنيم؟ در صورتى كه خدا ما را براه راست هدايت فرموده و البته در راه اطاعت و رضاى خدا به آزار و ستمهاى شما صبر خواهيم كرد كه ارباب توكل بايد هميشه در همه حال خوش و ناخوش بر خدا توكل كنند (12)

باز كافران برسولان پاسخ دادند كه دست از اين دعويها بداريد و به آئين ما برگرديد و الا ما البته شما را از شهر و ديار خود بيرون ميكنيم در اين حال كه رسولان مايوس از ايمان كافر شدند خدا بانها وحى

فرمود كه غم مخوريد البته ما ستمكاران را هلاك خواهيم كرد (13)

محققا ما شما رسولان و پيروانتان را در سرزمين كافران پس از هلاك آنها با آسايش و ايمنى ساكن ميگردانيم و اين آسايش نصيب كسى است كه خوف خدا در دل اوست و از وعده قهر و عقاب خدا ميترسد (14)

و البته فتح و فيروزى بر حسب وعده ما نصيب رسولان خداست و نصيب هر ستمگر جبار هلاكت و حرمانست (15)

از پى گردنكش عنود آتش دوزخ خواهد بود و آبى كه مياشامد در دوزخ آب پليد چركيناست (16)

كه آن آب پليد را پيوسته مياشامد و هيچ گواراى او نشود و از هر جانب مرگ به وى روى آور شود ولى نميرد تا دائم در عذاب سخت معذب باشد (17)

مثل اعمال كسانى كه بخدا كافر شدند بخاكسترى ميماند كه در روز تندباد شديد همه بباد فنا رود و از همه كوشش خود هيچ نتيجه نبرند اين همان ضلالت و حسرت دور از طريق نجات است (18)

اى بشر ندانستى كه خدا آسمانها و زمين را بحق آفريده و براى مقصود بزرگى خلقكرده است و اگر بخواهد شما جنس بشر همه را در زمين نابود ميسازد و خلقى ديگراز نو ميافريند (19)

و اينكار اصلا بر خدا دشوار نيست (20)

و روزى كه مردم از قبرها برانگيخته و به پيشگاه خدا حاضر شوند در آن روز ضعيفان بگردنكشان گويند ما در دنيا تابع راى شما بوديم آيا امروز شما هم از عذاب خدا ما را كفايت خواهيد كرد؟ جواب دهند كه اگر ما را از خدا سعادت هدايت بود ما هم

شما را هدايت ميكرديم اكنون هر چه جزع و التماس كنيم يا صبر و تحمل يكسانست و هيچ از عذاب گريزگاهى نداريم (21)

و چون حكم قيامت بپايان رسيد و اهل بهشت از اهل دوزخ جدا شدند در آن حال شيطان براى نكوهش و تمسخر كافران گويد خدا بشما بحق و راستى وعده داد و من بخلاف حقيقت و بر شما براى وعده دروغ خود هيچ حجت و دليل قاطعى نياوردم و تنها شما را به وعده هاى دروغى فريفتم پس امروز شما ابلهان كه سخن بى دليل مرا پذيرفتيد مرا ملامت مكنيد بلكه نفس پر طمع خود را ملامت كنيد كه امروز نه شما فريادرس من توانيد بود و نه من فريادرس شما من به شركى كه شما به اغواى من آورديد معتقد نيستم، آرى در اين روز ستمكاران عالم را عذاب دردناك خواهد بود (22)

و آنان را كه بخدا ايمان آورده و عمل صالح كردند در بهشت هائى برند كه زير درختانش نهرها جاريست و هميشه بفرمان خدا با تحيت و سلام و احترام در آن بهشت مخلدند (23)

اى رسول نديدى كه چگونه خدا كلمه پاكيزه را بدرخت زيبائى مثل زده كه اصل ساقه آن برقرار باشد و شاخه آن به آسمان رفعت و سعادت برشود (24)

و آن درخت زيبا به اذن خدا همه اوقات ميوه هاى ماكول و خوش دهد مثل جان پاكبا دانش و معرفت و افكار و كردار نيكو در منفعت دائم براى خود و ديگران بدان درخت زيباى پر ثمر ماند خدا اينگونه مثلهاى واضح براى تذكر مردم مياورد (25)

و مثل كلمه كفر و روح

پليد مانند درخت پليديست كه ريشه اش به قلب زمين نرود بلكه بالاى زمين افتد و زود خشك شود و هيچ ثبات و بقائى نخواهد يافت (26)

خدا اهل ايمان را با عقيده ثابت در دنيا و آخرت پايدار ميدارد و ستمكاران را گمراه ميگرداند يعنى بحال گمراهى پس از اتمام حجت واميگذارد و خدا هر چه بخواهدبه اختيار مطلق ميكند (27)

هيچ نديدى حال مردمى را كه نعمت خدا را بكفر مبدل ساختند و خود و قوم خود را به ديار هلاك رهسپار كردند (28)

و بدوزخ كه بدترين جايگاهست درافتادند (29)

و در مقابل خدا امثال و اضدادى مانند فرعونان و بتان جعل كردند كه خود و خلق را از راه خدا گمراه كنند اى رسول ما، به اين مردم بت تراش و بت پرست بگو كه اين دو روزه دنيا بلذات دنيوى مشغول باشيد كه بازگشت شما باتش دوزخ خواهدبود (30)

و اى رسول ما به آن بندگان من كه ايمان آوردند بگو نماز بپادارند و از آنچه روزى آنها كرديم در نهان و آشكار انفاق كنند پيش از آنكه بيايد روزى كه نه چيزى توان خريد و نه دوستى كسى جز خدا بكار آيد (31)

خداست آن كه آسمانها و زمين را آفريد و باران را از آسمان فروباريد تا انواع ثمرات و حبوبات را براى روزى شما برآورد و كشتى ها را به امر خود به روى آبدريا و نهرها را بروى زمين باختيار شما جارى گردانيد (32)

و خورشيد و ماه گردنده و شب و روز را براى شما مسخر كرد (33)

و از انواع نعمتهائى كه از او

درخواست كرديد بشما عطا فرمود كه اگر نعمتهاى بى انتهاى خدا را بخواهيد بشماره آوريد هرگز حساب آن نتوانيد كرد با اين همه لطف و رحمت خدا باز انسان سخت كفر كيش و ستمگر است (34)

ياد آر وقتى كه ابراهيم عرض كرد پروردگارا اين شهر مكه را مكان امن و امانقرار ده و من و فرزندانم را كرم كن و از پرستش بتان دور دار (35)

پروردگارا، اين بتان و بت تراشان بسيارى از مردم را گمراه كردند پس هر كس در راه توحيد و خداپرستى پيرو من است او از من است و هر كه مخالفت من كند و راه شرك و عصيان پويد اختيارش با تست كه تو خداى بخشنده و مهربانى (36)

پروردگارا من ذريه و فرزندان خود را به وادى بى كشت و آرعى نزد بيت الحرام تو براى بپاداشتن نماز مسكن دادم بار خدايا تو دلهاى مردمان را بسوى آنها مايل گردان و بانواع ثمرات آنها را روزى ده باشد كه شكر تو بجاى آرند اثر اين دعا بود كه در ذيحجه هزار و سيصد و شصت و هشت از دحام هزار هزار و چهار صد و پنجاه هزار مسلمين در حج بيت الله ديديم و با اين كثرت حاج باز نعمت شهر مكه وادى كم آب و گياه بسيار فراوان بود و تا قيامت خواهد بود (37)

پروردگارا تو بهر چه ما پنهان و آشكار كنيم بر همه آگاهى كه تو خدائى و بر خدا البته هيچ چيز در آسمان و زمين پنهان نيست (38)

ستايش خداى را كه بمن در زمان پيرى دو فرزندم اسمعيل و اسحق

را عطا فرمود و درخواست مرا اجابت كرد كه پروردگار من البته دعاى بندگان را خواهد شنيد (39)

پروردگارا من و ذريه مرا نمازگزار گردان و بارالها دعاى ما را اجابت فرما (40)

بارالها روزى كه ميزان عدل و حساب بپا ميشود تو در آن روز سخت بر من و والدين من و همه مومنان از كرم ببخشا (41)

و هرگز مپندار كه خدا از كردار ستمكاران غافل است بلكه كيفر ظالمان را بتاخير ميافكند تا آن روزى كه چشمهايشان در آن روز خيره و حيرانست (42)

در آن روز سخت آن ستمكاران همه شتابان و هراسان سر ببالا كرده و چشمها واله مانده و دلهاشان از شدت عذاب به دهشت و اضطرابست (43)

اى رسول ما مردم را از روزى كه هنگام عذاب و كيفر اعمالشان فرا ميرسد بترسان و آگاهشان ساز كه ستمكاران خلق چون سختى عذاب را بنگرند از حسرت و پشيمانى خواهند گفت پروردگارا عذاب را بتخير افكن و ما را باز بدنيا برگردان تا دعوت تو را اجابت كنيم و پيرو رسولان تو شويم و از هر كار بد بازگرديم بانها پاسخ آيد كه آيا شما بارها پيش از اين در دنيا سوگند ياد نميكرديد كه ما را ابدا زوال و هلاكى نخواهد بود؟ (44)

شما ستمكاران بوديد كه در منازل ستمگران پيش از خود مسكن گزيديد و از هلاكت و مرگ آنان باز عبرت نگرفتيد و حال آنكه مشاهده كرديد كه عاقبت ما بسر پنجه قهر مرگ چه بر سر آنها آورديم؟ و بر شما سرگذشت آنها را مثل آورديم تا مگر عبرت گيريد و از كار زشت و

ستمگرى دست كشيد ولى هرگز پند نگرفته و بيدار نشديد (45)

و آن ستمكاران بزرگترين مكر و مهمترين سياست خويش را بكار بردند ولى چه سود كه پيش قدرت و تقدير خدا مكر و فكر آنها هيچ است هر چند به مكر و سياست خود كوه ها را از جاى بركنند (46)

پس هرگز مپندار كه خدا وعده رسولانش را خلاف كند كه البته خدا بر هر كار مقتدر است و از ستمكاران انتقام خواهد كشيد (47)

روزى كه زمين را به امر خدا بغير اين زمين مبدل كنند و هم آسمانها را دگرگون سازند و تمام خلق در پيشگاه حكم خداى يكتاى قادر قاهر حاضر شوند (48)

و در آن روز بدكاران و گردنكشان را زير زنجير قهر خدا مشاهده خواهى كرد (49)

و بينى كه پيراهنهاى از مس گداخته آتشين بر تن دارند و در شعله آتش چهره آنها پنهانست (50)

اينگونه عذاب براى آنست تا خدا هر شخص را بكيفر كردارش برساند كه خدا يك لحظه بحساب خلق خواهد رسيد (51)

اين قرآن عظيم حجت بالغ براى جميع مردم است تا خلايق از آن پند گرفته و خداشناس و خداترس شوند و تا بتعليمات آيات توحيد آن عموم بشر خدا را بيگانگى بشناسند و صاحبان عقل، متذكر و هوشيار گردند (52)

در زمين است براى اوست، پس واى بر كفّار از عذابى سخت. (2)

(كفّار) كسانى هستند كه زندگى دنيا را بر آخرت ترجيح مى دهند و (مردم را) از راه خدا بازمى دارند و مى خواهند آنرا منحرف كنند، آنها در گمراهى عميقى هستند. (3)

هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر به زبان قومش، تا (بتواند پيام خدا را) براى مردم بيان كند، پس خداوند هر كه را بخواهد (و مستحق بداند) گمراه مى كند و هر كه را بخواهد (و شايسته بداند) هدايت مى نمايد، و اوست عزيز و حكيم. (4)

همانا موسى را همراه معجزاتى (به سوى مردم) فرستاديم (و به او گفتيم:) قومت را از تاريكى ها به سوى نور خارج ساز و روزهاى (نزول قهر يا لطف) خدا را به آنان يادآورى كن، همانا در اين (يادآورى) براى كسانى كه صبر و مقاومت و سپاس فراوان داشته باشند نشانه هايى از قدرت الهى است. (5)

و (به ياد آور) هنگام كه موسى به قوم خود گفت: نعمت خداوند بر خودتان را ياد كنيد، آنگاه كه شما را از فرعونيان نجات داد، آنها كه شما را به بدترين نوع عذاب مى كردند، پسرانتان را سر مى بريدند و زنانتان را (براى كنيزى و هوسرانى خود) زنده نگاه مى داشتند، و در اين امور، از طرف پرودگارتان آزمايش بزرگى بود. (6)

و (نيز به ياد آور) هنگامى كه پروردگارتان اعلام فرمود: همانا اگر شكر كنيد، قطعا شما را مى افزايم، و اگر كفران كنيد البته عذاب من سخت است. (7)

و موسى (به بنى اسرائيل) گفت: اگر شما و ساكنان زمين همگى كفر ورزيد (به خداوند زيانى نمى رسد) چرا كه خداوند (ذاتا) بى نياز و شايسته ى ستايش

است.(نه آنكه از طريق ايمان و شكر شما بخواهد براى خود بى نيازى و ستايش كسب كند.). (8)

آيا خبر كسانى كه قبل از شما بودند، (مثل خبر غرق شدن) قوم نوح و (طوفان قوم) عاد و (صاعقه ى قوم) ثمود و كسانى كه بعد از آن ها بودند، به شما نرسيده است؟ همان ها كه جز خداوند از (آمار و تعداد تلفات) آن ها آگاه نيست، پيامبرانشان همراه با معجزات به سراغشان آمدند، ولى آن ها دست هايشان را در دهانشان مى گذاشتند (يعنى ساكت شويد و ما را موعظه نكنيد) و مى گفتند: ما به آنچه شما به آن فرستاده شده ايد، كفر مى ورزيم و ما از آنچه شما ما را به آن دعوت مى كنيد، در شكّ و ترديد هستيم. (9)

پيامبرانشان (در جواب) گفتند: آيا درباره خدا، آفريدگار آسمان ها و زمين، شكى هست!؟ (آيا هستى با اين عظمت نياز به خالق ندارد؟) او كه شما را (به راه حق) دعوت مى كند تا از گناهانتان بگذرد، و تا موعد معين شما رامهلت دهد. (كفّار) گفتند: شما جز انسانى همچون خود ما نيستيد، (و امتيازى بر ما نداريد) شما مى خواهيد ما را از آنچه نياكان ما مى پرستيدند باز داريد، (اگر غير از اين است) پس براى ما برهان و معجزه اى روشن (آنگونه كه ما مى خواهيم) بياوريد. (10)

پيامبرانشان در جوابشان گفتند: (آرى) ما جز بشرى مثل شما نيستيم، ولى خداوند بر هر كس از بندگانش كه بخواهد منّت مى گذارد (و او را بر مردم مبعوث مى كند) و ما را نرسد كه جز با اذن خداوند، براى شما معجزه اى بياوريم، پس مؤمنان بايد تنها بر خداوند توكّل نمايند. (11)

و چرا ما بر خدا توكل نكنيم، در حالى كه او ما را به راه هاى (سعادت) ما هدايت كرده است؟ قطعا ما در برابر هر آزارى كه شما نسبت به ما روا داريد، مقاومت خواهيم كرد و اهل توكّل بايد فقط بر خداوند توكّل نمايند. (12)

و كفّار به پيامبرانشان گفتند: ما قطعا شما را از سرزمين خود بيرون مى كنيم، مگر آن كه در كيش ما در آييد. پس پروردگارشان به آنان وحى كرد كه ما حتما ستمگران را نابود مى كنيم. (13)

و همانا بعد از (هلاكت) ستمگران، شما را در آن سرزمين سكونت خواهيم داد. اين، براى كسانى است كه از مقام من پروا كنند و از وعده تهديد آميزم بترسند. (14)

و (پيامبران و مؤمنان) در انتظار فتح و پيروزى بودند، و(لى) تمام ستمگران لجوج محروم ماندند. (15)

عاقبت اين (ستمگران لجوج) دوزخ است، و از آبى بدبو و چركين نوشانده مى شوند. (16)

آن (آب چركين) را جرعه جرعه مى آشامد، در حالى كه فرو بردن آن هرگز گوارا نيست، و مرگ از هر سو به سراغ او مى آيد، ولى او مردنى نيست، و پس از آن، عذاب شديدى است. (17)

مثل (كارهاى) كسانى كه به پروردگارشان كفر ورزيدند، همچون خاكسترى است كه در روز طوفانى تندبادى بر آن بوزد، آنان بر حفظ ذره اى از آنچه بدست آورده اند، قادر نيستند. اين، همان گمراهى دور و عميق است. (18)

آيا نديدى كه خداوند آسمان ها و زمين را به حق آفريد؟ اگر بخواهد شما را مى برد و آفريده اى جديد (به جاى شما) مى آورد. (19)

و اين تبديل و جابه جايى، براى خداوند سخت نيست. (20)

و (در قيامت، مردم) همگى در پيشگاه خدا ظاهر شوند. پس ضعيفان به مستكبران گويند: ما (در دنيا) پيرو شما بوديم، پس آيا (امروز) مى توانيد چيزى از عذاب خدا را از ما بازداريد؟ (آن ها در پاسخ) گويند: اگر خداوند ما را (به رهائى از عذاب) هدايت كرد، قطعا ما شما را هدايت مى كنيم. بر ما يكسان است كه فرياد و ناله بزنيم، يا صبر كنيم (و ضجّه اى نزنيم) براى ما هيچ راه نجاتى نيست. (21)

و (چون كار كيفر و پاداش به اتمام رسد) شيطان (از روى ملامت به دوزخيان) گويد: همانا خداوند به شما وعده داد وعده راست و من به شما وعده دادم ولى با شما تخلّف كردم، من بر شما تسلّطى نداشتم، جز آن كه شما را دعوت كردم و شما (به ميل خود) استجابت كرديد. پس مرا ملامت و نكوهش نكنيد، و خود را سرزنش كنيد. (در اين روز) نه من مى توانم فريادرس شما باشم، و نه شما فريادرس من. من از اينكه مرا پيش از اين شريك خدا قرار داده بوديد بيزارم. قطعا براى ستمگران عذاب دردناكى است. (22)

و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، به باغهايى كه از زير درختانش نهرها جارى است داخل شوند آنان با اذن پرودگارشان براى هميشه در آن خواهند بود و تحيت آنان به يكديگر سلام است. (23)

آيا نديدى كه خداوند چگونه مثل زده؟ كلمه طيّبه (سخن و ايمان) پاك همانند درختى پاك است كه ريشه اش ثابت و شاخه اش در آسمان است. (24)

(شجره طيّبه) با اذن پروردگارش، همواره ميوه مى دهد. و خداوند براى مردم مثل هايى مى زند،

باشد كه به ياد آرند و پند گيرند. (25)

و مثل سخن (و اعتقاد) پليد همچون درختى پليد (بى ريشه) است كه از روى زمين برآمده و هيچ ثباتى ندارد. (26)

خداوند در زندگى دنيا و در آخرت، اهل ايمان را با كلام (و عقيده ى حق و) ثابت، پايدار قرار مى دهد و خداوند ستمگران را (به حال خود رها كرده، توفيقشان راگرفته،) گمراه مى كند. و خداوند آنچه بخواهد (طبق عدل و حكمت خود) انجام مى دهد. (27)

آيا به كسانى كه نعمت خداوند را به كفر تبديل كردند و قوم خود را به سراى هلاكت در آوردند نگريستى.؟ (28)

(آنان) به دوزخ درآيند كه چه بد جايگاهى است. (29)

(رهبران فاسد) براى خداوند شريك هايى قرار دادند، تا مردم را از راه خدا گمراه نمايند. بگو: كامياب شويد كه قطعا پايان كار شما آتش است. (30)

(اى پيامبر) به بندگان من (آنان) كه ايمان آورده اند، بگو: نماز را برپا دارند، و از آنچه به آنان روزى داده ايم، پنهان و آشكار انفاق كنند قبل از آن كه روزى فرا رسد كه در آن نه دادوستدى باشد و نه دوستى و رابطه اى. (31)

خداست كه آسمان ها و زمين را آفريد، و از آسمان، آبى فرو فرستاد، پس با آن براى رزق شما از (زمين) ميوه ها بيرون آورد، و كشتى را رام شما نمود تا به فرمان او در دريا به حركت درآيد، و براى شما نهرها را مسخّر نمود. (32)

و (خداوند) خورشيد و ماه را كه دايما در حركت هستند، براى شما رام نمود و نيز شب و روز را براى شما مسخّر نمود. (33)

و

(خداوند) از هر آنچه كه از او خواستيد (و نياز داشتيد) به شما داده است، و اگر (بخواهيد) نعمت خدا را بشماريد، نمى توانيد آنها را به دقت شماره كنيد. همانا انسان بسيار ستمگر و ناسپاس است. (34)

و (به ياد آور) زمانى را كه ابراهيم گفت: پروردگارا! اين شهر (مكه) را امن قرار ده و من و فرزندانم را از اينكه بت ها را بپرستيم دور بدار. (35)

پروردگارا! همانا بت ها بسيارى از مردم را گمراه كرده اند، پس هر كه مرا پيروى كند، قطعا او از من است و هر كس با من مخالفت كند، همانا تو بخشنده ى مهربانى. (36)

پروردگارا! من (يكى) از ذرّيّه ام را در وادى (و درّه اى بى آب و) بى گياه، در كنار خانه ى گرامى و با حرمت تو ساكن ساختم. پروردگارا! (چنين كردم) تا نماز برپا دارند، پس دل هاى گروهى از مردم را به سوى آنان مايل گردان و آنان را از ثمرات، روزى ده تا شايد سپاس گزارند. (37)

پروردگارا! همانا تو آنچه را پنهان و يا آشكار كنيم، مى دانى و چيزى در زمين و در آسمان بر خداوند پوشيده نمى ماند. (38)

ستايش خداوندى را كه در پيرى، اسماعيل و اسحاق را به من عطا فرمود. قطعا پروردگارم شنونده دعاست (و آن را مستجاب مى كند.). (39)

پروردگارا! مرا برپا دارنده نماز قرار ده و از نسل و ذريّه ام نيز. پروردگارا! دعاى مرا (نماز و عبادتم را) بپذير. (40)

پروردگارا مرا و پدر و مادرم را و مؤمنان را، روزى كه حساب بر پا مى شود ببخشاى. (41)

خداوند را از آنچه ستمگران انجام مى دهند غافل مپندار، همانا او (كيفر و

حساب) آنان را براى روزى به تأ خير مى اندازد كه چشم ها (از حيرت و وحشت) آن روز خيره مى ماند. (42)

(روزى كه مجرمان از شدّت وحشت) شتاب زده، سرها را بالا گرفته، چشم ها و پلك هاشان به هم نخورد و دل هايشان (از اميد و تدبير) تهى است. (43)

و مردم را از روزى كه عذاب به سراغشان خواهد آمد بترسان. پس كسانى كه ظلم كرده اند، خواهند گفت: پروردگارا! ما را تا مدّت كوتاهى مهلت ده، تا دعوت تو را اجابت نماييم و از پيامبران پيروى كنيم (به آنان گفته مى شود) آيا شما نبوديد كه پيش از اين سوگند ياد مى كرديد كه هرگز براى شما زوال و فنايى نيست.؟ (44)

و (شما بوديد كه) در خانه هاى كسانى كه (پيش از شما بودند و) به خويشتن ستم كردند، ساكن شديد، و براى شما روشن شد كه با آنان چه كرديم و براى شما مثل ها زديم (پس چرا عبرت نگرفتيد). (45)

به يقين آنان تمام مكر خود را به كار گرفتند، ولى مكر و حيله ى آن ها نزد خداست گرچه كوه ها از مكرشان از جا كنده شود. (46)

مپنداريد كه خداوند وعده اى را كه به پيامبرانش داده است تخلّف مى كند، قطعا خداوند شكست ناپذير و صاحب انتقام است. (47)

روزى كه زمين به غير اين زمين و آسمان ها (به آسمان هاى ديگر) تبديل شوند و (همه مردم) در پيشگاه خداوند يگانه قهّار حاضر شوند. (48)

و در آن روز مجرمان را مى بينى كه در غل و زنجير بهم بسته شده اند. (49)

جامه هاى آنان از قطران (=مادّده ى چسبنده ى بدبوى قابل اشتعال همچون قير) است،

و صورت هايشان را آتش مى پوشاند. (50)

(مجرمان كيفر مى شوند) تا خداوند به هر كس سزاى آنچه كسب كرده بدهد، چرا كه خداوند حساب رسى سريع است. (51)

اين (قرآن) پيام رسا و ابلاغى براى مردم است تا به وسيله ى آن، هشدار يابند و بدانند كه همانا او معبودى يكتاست و تا خردمندان پند گيرند. (52)

سختى به شما مى رسانيدند و پسرانتان را سر مى بريدند و زنانتان را [براى خدمت] زنده نگه مى داشتند، و شما را در اين كار آزمونى بزرگ از پروردگارتان بود. (6)

و هنگامى كه پروردگارتان به شما آگاهى داد كه اگر سپاس گزاريد همانا شما را [نعمت] بيفزايم، و اگر ناسپاسى كنيد هرآينه عذاب من سخت است. (7)

و موسى گفت: اگر شما و هر كه در زمين است همگى كافر شويد، همانا خداوند بى نياز و ستوده است. (8)

آيا خبر كسانى كه پيش از شما بودند، قوم نوح و عاد و ثمود، و كسانى كه پس از آنها آمدند، كه جز خدا كسى از آنان آگاهى [كامل] ندارد، به شما نرسيده است؟ پيامبرانشان با دلايل روشن بديشان آمدند، پس دستهاشان را در دهنهاشان باز گرداندند و گفتند: ما به آنچه بدان فرستاده شده ايد كافريم، و ما درباره آنچه ما را به آن مى خوانيد سخت به شك اندريم. (9)

پيامبرانشان گفتند: آيا درباره خدا، پديد آرنده آسمانها و زمين، شكى هست؟ شما را مى خواند تا برخى از گناهانتان را بيامرزد و تا سرآمدى نامبرده شما را واپس بدارد - زنده بدارد -. گفتند: شما جز آدميانى مانند ما نيستيد كه مى خواهيد ما را از آنچه پدرانمان مى پرستيدند بازداريد و بگردانيد، پس براى ما حجتى روشن و آشكار بياريد. (10)

پيامبرانشان به آنها گفتند: ما جز آدميانى مانند شما نيستيم وليكن خدا بر هر كه از بندگان خويش بخواهد [به نعمت نبوت] منت مى نهد. و ما را نسزد كه شما را حجتى آريم جز به خواست و فرمان خدا، پس مومنان بايد بر خدا توكل كنند و بس.

(11)

و ما را چيست كه بر خدا توكل نكنيم و حال آنكه او راه هاى [راست] ما را به ما بنمود، و ما بى گمان بر آزارى كه به ما مى كنيد شكيبايى خواهيم كرد، پس توكل كنندگان بايد بر خدا توكل كنند و بس. (12)

و كسانى كه كافر شدند به پيامبرانشان گفتند: هرآينه شما را از سرزمينمان بيرون مى كنيم يا به كيش ما بازگرديد. پس پروردگارشان به آنان وحى كرد كه البته ستم كاران را هلاك مى كنيم (13)

و هرآينه شما را از پس آنها در آن سرزمين جاى خواهيم داد. اين براى آن كس است كه از مقام من بترسد و از بيم كردنم بهراسد. (14)

و [پيامبران] گشايش و پيروزى خواستند، و هر گردن كش ستيزه گرى نوميد و زيان كار شد، (15)

فراروى او دوزخ است و او را زردابى از چرك خون آلود بنوشانند، (16)

كه آن را جرعه جرعه مى آشامد و او را فرو بردن آن آسان و گوارا نيست - از گندى و تلخى نمى تواند آن را به آسانى فرو برد تا رهايى يابد - و مرگ از هر جا به او روى آورد اما او مردنى نيست، و فراروى او عذابى سخت و سهمگين است. (17)

داستان آنان كه به پروردگارشان كافر شدند [اين است كه] كردارشان چون خاكسترى است كه بادى سخت در روزى تندباد بر آن بوزد، كه بر هيچ چيزى از آنچه كرده اند دست نتوانند يافت. اين است گمراهى دور. (18)

آيا نديده اى - ندانسته اى - كه خدا آسمانها و زمين را بحق آفريده است؟ اگر خواهد شما را مى برد و آفريده اى نو مى آورد، (19)

و اين بر خدا دشوار نيست.

(20)

و همگى در پيشگاه خدا پديدار شوند، آنگاه ناتوانان به كسانى كه گردن كشى و بزرگ منشى مى كردند گويند: ما [در دنيا] پيرو شما بوديم، پس آيا [امروز] شما مى توانيد چيزى از عذاب خدا را از ما بازداريد؟ گويند: اگر خدا ما را [به رهايى از عذاب] راه نموده بود ما نيز شما را راه مى نموديم، بر ما يكسان است چه زارى و بى تابى كنيم يا شكيبايى نماييم ما را هيچ گريزگاهى نيست. (21)

و هنگامى كه كار گزارده شد - رستاخيز بپا شد - شيطان گويد: همانا خدا به شما وعده داد، وعده راست و درست، و من به شما وعده دادم و با شما خلاف آن كردم، و مرا بر شما هيچ دستى نبود جز اينكه شما را خواندم و مرا پاسخ داديد، پس مرا سرزنش مكنيد و خود را سرزنش كنيد، نه من فريادرس شمايم و نه شما فريادرس من، من به اينكه پيش از اين مرا [با خدا در فرمانبردارى] شريك مى گرفتيد باور ندارم. همانا ستم كاران را عذابى است دردناك. (22)

و كسانى را كه ايمان آوردند و كارهاى نيك و شايسته كردند به بهشتهايى درآورند كه از زير آنها جوى ها روان است، به فرمان پروردگارشان جاودانه در آنجا باشند، درود آنان در آنجا سلام است. (23)

آيا نديده اى كه خدا چگونه مثلى زده است؟ سخن پاكيزه - اعتقاد درست و ايمان راستين - را چون درخت پاكيزه [قرار داده است] كه ريشه آن [در زمين] استوار و شاخه آن در آسمان است - به آسمان سر برآورده است - (24)

ميوه خود را هر هنگام به فرمان پروردگارش مى دهد. و

خدا براى مردم مثلها مى زند شايد به ياد آرند و پند گيرند. (25)

و داستان سخن پليد - اعتقاد باطل و كفر - همچون درختى است پليد [و آفت زده] كه از روى زمين بركنده شده و آن را هيچ قرارى - ريشه و بيخى - نباشد. (26)

خداوند كسانى را كه ايمان آوردند، با گفتار استوار - اعتقاد درست و پايدار - در زندگى اين جهان و در آن جهان بر جاى و استوار مى دارد، و خدا ستم كاران - كافران - را گمراه كند، و خدا هر چه خواهد مى كند. (27)

آيا ننگريستى به كسانى كه [سپاس] نعمت خدا را به كفران و ناسپاسى - يا به كفر - بدل كردند، و قوم خود را به سراى هلاكت درآوردند (28)

دوزخ، كه به آن درآيند - يا در آن بسوزند -، و بد قرارگاهى است. (29)

و براى خدا همتايانى قرار دادند تا [مردم را] از راه او گمراه كنند، بگو: بهره مند و كامياب شويد كه سرانجام و بازگشتتان به آتش است. (30)

به بندگان من كه ايمان آورده اند بگو: نماز را برپا دارند و از آنچه روزيشان كرده ايم نهان و آشكارا انفاق كنند پيش از آنكه روزى بيايد كه در آن نه خريد و فروختى باشد و نه دوستيى [كه در غير راه خدا باشد]. (31)

خداست آن كه آسمانها و زمين را آفريد و از آسمان آبى فرو فرستاد پس به آن آب از ميوه ها براى شما روزى بيرون آورد، و كشتى ها را رام شما كرد تا به فرمان او در دريا روان شوند، و رودها را رام شما كرد (32)

و

خورشيد و ماه را كه پيوسته در جنبش و گردشند براى شما رام كرد، و شب و روز را نيز رام شما ساخت، (33)

و از هر چه خواستيد به شما داد، و اگر [بخواهيد] نعمت خدا را بشمريد آن را شمار نتوانيد كرد، هرآينه آدمى بسى ستمگر و ناسپاس است. (34)

و [ياد كن] آنگاه كه ابراهيم گفت: اى پروردگار من، اين شهر - مكه - را ايمن ساز و مرا و فرزندانم را از پرستش بتها دور دار. (35)

پروردگارا، آنها (بتان) بسيارى از مردم را گمراه كرده اند، پس هر كه مرا پيروى كند از من است و هر كه مرا نافرمانى كند همانا تو آمرزگار و مهربانى (36)

پروردگارا، من برخى از فرزندانم را به دره اى بى كشت، نزديك خانه شكوهمند تو جاى دادم، پروردگارا، تا نماز بپا دارند، پس دلهايى از مردمان را چنان كن كه به سوى آنان گرايند، و از ميوه ها روزيشان ده، باشد كه سپاس گزارند (37)

پروردگارا، هر چه را پنهان كنيم يا آشكار سازيم تو مى دانى، و هيچ چيز در زمين و آسمان بر خدا پوشيده نيست، (38)

سپاس و ستايش آن خداى راست كه مرا در پيرى اسماعيل و اسحاق بخشيد، هرآينه پروردگارم شنواى دعاست، (39)

پروردگارا، مرا برپا دارنده نماز كن و از فرزندانم نيز، و پروردگارا، دعاى مرا بپذير، (40)

پروردگارا، مرا برپا دارنده نماز كن و از فرزندانم نيز، و پروردگارا، و دعاى مرا - يعنى نماز و عبادت مرا - بپذير، (41)

و خداى را از آنچه ستم كاران مى كنند غافل مپندار، همانا [كيفر] آنان را واپس مى دارد براى روزى كه در آن،

چشمها[ى كافران و ستمگران از حيرت و سراسيمگى] خيره بماند (42)

در حالى كه گردنها فراز كرده سرهاى خويش بالا گرفته، چشمشان بر هم نخورد و دلهاشان [از بسيارى سرگشتگى] تهى [از فهم و چاره انديشى] است. (43)

و مردم را بيم كن از آن روز كه عذاب بديشان آيد، پس كسانى كه ستم كرده اند گويند: خداوندا، ما را تا مدتى نزديك - كوتاه - واپس دار تا دعوت تو را پاسخ دهيم و فرستادگان را پيروى كنيم. [به آنها گفته شود:] آيا شما نبوديد كه پيش از اين سوگند مى خورديد كه شما را هرگز زوالى نباشد؟! (44)

و [مگر نه اين است كه] در خانه هاى كسانى كه بر خويشتن ستم كردند جاى گرفتيد و براى شما روشن گشت كه با آنان چه كرديم، و برايتان مثلها زديم! (45)

و همانا نيرنگ خويش به كار بردند و نيرنگشان نزد خداست - خدا به آن آگاه است - هر چند كه از نيرنگشان كوه ها از جا كنده شود. (46)

پس مپندار كه خدا وعده خود را با فرستادگان خويش خلاف مى كند، همانا خدا تواناى بى همتا و كينستان است، (47)

[در] روزى كه زمين غير اين زمين گردد و آسمانها [نيز غير اين آسمانها شود]، و [همه] در پيشگاه خداى يگانه سخت چيره پديدار شوند. (48)

و گناهكاران را در آن روز ببينى كه در زنجيرها به هم بسته شده اند، (49)

پيراهنشان از قطران - مس گداخته يا قير - است و آتش روى هاشان را فرو پوشد. (50)

تا خداوند هر كس را سزاى آنچه كرده است بدهد، كه خدا زود حساب است. (51)

اين براى مردم

پيامى رسا و بسنده است [تا بدان پند داده شوند] و تا بدان بيم كرده شوند و بدانند كه او خداى يگانه است و تا خردمندان ياد كنند و پند گيرند. (52)

مي افزايم و اگر كفران كنيد، بدانيد كه عذاب من سخت است. (7)

و موسي گفت: اگر شما و همه مردم روي زمين كافر شويد، خدا بي نياز و در خور ستايش است. (8)

آيا خبر كساني كه پيش از شما بوده اند، چون قوم نوح و عاد و ثمود و نيز كساني كه بعد از آنها بوده اند، به شما نرسيده است؟ جز خدا كسي را از آنان آگاهي نيست. پيامبرانشان همراه با دلايل روشن آمدند و آنها دست بر دهان بردند و گفتند: ما به آنچه بدان مامور شده ايد ايمان نمي آوريم و در چيزي كه ما را بدان مي خوانيد سخت در ترديد هستيم. (9)

پيامبرانشان گفتند: آيا در خدا -آن آفريننده آسمانها و زمين- شكي هست؟ شما را فرا مي خواند تا گناهانتان را بيامرزد و تا مدتي معين شما را زنده گذارد. گفتند: شما جز مردماني همانند ما نيستيد. مي خواهيد ما را از آنچه پدرانمان مي پرستيدند باز داريد. براي ما دليلي روشن بياوريد. (10)

پيامبرانشان گفتند: ما جز مردماني همانند شما نيستيم ولي خدا بر هر يك از بندگانش كه بخواهد منت نهد. ما را نسزد كه براي شما دليلي . جز به فرمان خدا، بياوريم و مومنان بر خدا توكل كنند. (11)

چرا بر خدا توكل نكنيم، و حال آنكه او راه ما را به ما بنمود؟ و ما بر آزاري كه به ما مي رسانيد صبر خواهيم كرد و توكلكنندگان بر خدا توكل كنند. (12)

كافران به پيامبرانشان گفتند: يا شما را از سرزمين خود مي رانيم يا به كيش ما باز گرديد. پس پروردگارشان

به پيامبران وحي كرد كه : ستمكاران را هلاك خواهيم كرد. (13)

و شما را پس از ايشان در آن سرزمين جاي خواهيم داد. اين از آن كسي است كه از ايستادن در پيشگاه من و از وعده عذاب من بترسد. (14)

پيروزي خواستند و هر جبار كينه توزي نوميد شد. (15)

پشت سرش جهنم است تا در آنجا از آب چرك و خونش بخورانند. (16)

جرعه جرعه آن را مي نوشد و هيچ گواراي او نيست و مرگ از هر سو بر او مي تازد اما نمي ميرد، كه عذابي سخت در انتظار اوست. (17)

مثل اعمال كساني كه به خدا كافر شده اند چون خاكستري است كه در روزي طوفاني بادي سخت بر آن بوزد. توان نگه داشتن آنچه را كه به دست آورده اند ندارند. اين است گمراهي بي انتها. (18)

آيا نديده اي كه خدا آسمانها و زمين را به حق آفريده است؟ اگر بخواهد شما را مي برد و مخلوقي تازه مي آورد. (19)

و اين بر خدا دشوار نيست. (20)

همه در پيشگاه خدا حاضر آيند. ناتوانان به آنان كه گردنكشي مي كردند گويند: ما پيرو شما بوديم. آيا اكنون مي توانيد ما را به كار آييد و اندكي از عذاب خدا را از ما دفع كنيد؟ گويند: اگر خدا ما را هدايت كرده بود، ما نيز شما را هدايت مي كرديم. حال ما را راه خلاصي نيست، براي ما يكسان است چه بي تابي كنيم، چه شكيبايي ورزيم. (21)

چون كار به پايان آيد، شيطان گويد: خدا به شما وعده داد و وعده او درست بود و من

نيز به شما وعده دادم ولي وعده خود خلاف كردم. و برايتان هيچ دليل و برهاني نياوردم جز آنكه دعوتتان كردم شما نيز دعوت من اجابت كرديد، پس مرا ملامت مكنيد، خود را ملامت كنيد. نه من فريادرس شمايم، نه شما فريادرس من. از اينكه مرا پيش از اين شريك خدا كرده بوديد بيزارم. زيرا براي ستمكاران عذابي است دردآور. (22)

كساني را كه ايمان آورده اند و كارهاي شايسته كرده اند، به بهشتهايي كه نهرها در آن جاري است در آورند، به فرمان پروردگارشان در آنجا جاودانه بمانند و به سلام، يكديگر را تحيت گويند. (23)

آيا نديده اي كه خدا چگونه مثل زد؟ سخن پاك چون درختي پاك است كه ريشه اش در زمين استوار و شاخه هايش در آسمان است. (24)

به فرمان خدا هر زمان ميوه خود را مي دهد. خدا براي مردم مثلها مي آورد، باشد كه پند گيرند. (25)

و مثل سخن ناپاك چون درختي ناپاك است، كه ريشه در زمين ندارد و بر پا نتواند ماند. (26)

خدا مومنان را به سبب اعتقاد استوارشان در دنيا و آخرت پايدار مي دارد. و ظالمان را گمراه مي سازد و هر چه خواهد همان مي كند. (27)

آيا نديده اي آن كسان را كه نعمت خدا را به كفر بدل ساختند و مردم خود را به ديار هلاك بردند. (28)

به جهنم، آن قرارگاه بد، داخل مي شوند. (29)

براي خدا همتاياني قرار دادند تا مردم را از راه او گمراه سازند. بگو: اكنون بهره مند گرديد كه سرانجامتان آتش است. (30)

به بندگان من كه ايمان آورده اند بگو

تا نماز بگزارند و از آنچه روزيشان داده ايم نهان و آشكارا انفاق كنند، پيش از آنكه روزي فرا رسد كه در آن نه خريد و فروختي باشد و نه هيچ دوستيي به كار آيد. (31)

خداست كه آسمانها و زمين را آفريد و از آسمان باران نازل كرد و بدان باران براي روزي شما ميوه ها رويانيد و كشتيها را رام شما كرد تا به فرمان او در دريا روان شوند و رودها را مسخر شما ساخت. (32)

و آفتاب و ماه را كه همواره در حركتند رام شما كرد و شب و روز را مسخر شما گردانيد. (33)

و هر چه از او خواسته ايد به شما ارزاني داشته است و اگر خواهيد كه نعمتهايش را شمار كنيد، نتوانيد، كه آدمي ستمكار و كافر نعمت است. (34)

و ابراهيم گفت: اي پروردگار من، اين سرزمين را ايمن گردان و مرا و فرزندانم را از پرستش بتان دور بدار. (35)

اي پروردگار من، اينها بسياري از مردم را گمراه كرده اند، پس هر كس كه از من پيروي كند از من است و هر كس فرمان من نبرد، تو آمرزنده و مهرباني . (36)

اي پروردگار ما، برخي از فرزندانم را به واديي بي هيچ كشته اي . نزديك خانه گرامي تو جاي دادم، اي پروردگار ما، تا نماز بگزارند. دلهاي مردمان چنان كن كه هواي آنها كند و از هر ثمره اي روزيشان ده ، باشد كه سپاس گزارند. (37)

اي پروردگار ما، هر چه را پنهان مي داريم يا آشكار مي سازيم تو بدان آگاهي . و بر خدا هيچ چيز در

زمين و آسمان پوشيده نيست. (38)

سپاس خدايي را كه در اين پيري اسماعيل و اسحاق را به من عطا كرد. پروردگار من دعاها را مي شنود. (39)

اي پروردگار من، مرا و فرزندان مرا بر پاي دارندگان نماز گردان. اي پروردگار ما، دعاي مرا بپذير. (40)

اي پروردگار ما، مرا و پدر و مادرم و همه مومنان را در روز شمار بيامرز. (41)

و مپندار كه خدا از كردار ستمكاران غافل است. عذابشان را تا آن روز كه چشمها در آن خيره مي ماند، به تاخير مي افكند. (42)

مي شتابند، سرها را بالا گرفته اند. چشم بر هم نمي زنند، و دلهايشان خالي از خرد است. (43)

مردم را از آن روز كه عذاب فرا مي رسد بترسان. ستمكاران مي گويند: بار خدايا، ما را اندكي مهلت ده تا دعوت تو را اجابت كنيم و از پيامبران تو پيروي كنيم. آيا شما پيش از اين سوگند نمي خورديد كه هرگز زوال نمي يابيد. (44)

در خانه هاي كساني كه خود بر خويشتن ستم مي كردند، جاي گرفتيد و دانستيد با آنان چگونه رفتار كرديم، و برايتان مثلها زديم. (45)

آنان نيرنگهاي خود نمودند و خدا از نيرنگهايشان آگاه بود. هرچند كه از نيرنگهايشان كوه از پاي در مي آمد. (46)

مپندار كه خدا وعده اي را كه به پيامبرانش داده است خلاف مي كند. خداوند پيروزمند و انتقام گيرنده است. (47)

آن روز كه زمين به زميني جز اين بدل شود و آسمانها به آسماني ديگر، و همه در پيشگاه خداي واحد قهار حاضر آيند. (48)

مجرمان را در آن روز به غلهايي

كه دست را به گردن بندد، بسته بيني . (49)

جامه هاشان از قطران است و آتش صورتهاشان را فرو پوشيده است. (50)

تا خدا هر كس را برابر عملش كيفر دهد، هر آينه خدا سريعالحساب است. (51)

اين پيامي است براي مردم، تا بدان بيمناك شوند و بدانند كه اوست خداي يكتا، و تا خردمندان پند گيرند. (52)

سخت را به شما مى چشانيدند و پسرانتان را مى كشتند و دخترانتان را [براى كنيزى] زنده نگاه مى داشتند، و در آن آزمونى بزرگ از سوى پروردگارتان بود (6)

و چنين بود كه پروردگارتان اعلام داشت كه اگر شكر كنيد بر نعمت شما مى افزايم، و اگر كفران بورزيد [بدانيد كه] عذاب من سخت و سنگين است (7)

و موسى گفت اگر شما و هر كس كه در روى زمين است، همگى كفرورزيد، خداوند بى نياز ستوده است (8)

آيا خبر كسانى چون قوم نوح و عاد و ثمود كه پيش از شما بودند، و كسانى كه پس از آنان بودند، به شما نرسيده است، كه هيچ كس جز خداوند آنان را نمى شناسد، كه پيامبرانشان براى آنان معجزاتى [به ميان] آوردند، آنگاه آنان دستهايشان را بر دهانهايشان بردند [كه خاموش!]، و گفتند ما رسالت شما را نمى پذيريم و ما از آنچه ما را بدان مى خوانيد، سخت در شكيم (9)

پيامبرانشان گفتند آيا در خداوندى كه پديد آورنده آسمانها و زمين است، شكى هست؟ كه شما را مى خواند كه گناهانتان را بيامرزد، و شما را تا مهلتى معين واپسدارد، گفتند شما جز انسانهايى همانند ما نيستيد كه مى خواهيد ما را از آنچه پدرانمان مى پرستيده اند، باز داريد، [اگر چنين نيست] پس براى ما برهانى آشكار بياوريد (10)

پيامبرانشان به ايشان گفتند [آرى] ما جز انسانهايى مانند شما نيستيم، ولى خداوند بر هر كس از بندگانش كه بخواهد منت مى نهد [و نعمت مى دهد] و ما را نرسد كه جز به اذن الهى براى شما برهانى بياوريم و مومنان بايد كه بر خداوند توكل كنند (11)

و ما را نرسد كه بر خداوند

توكل نكنيم، و حال آنكه ما را به راه درستمان هدايت كرده است، و بر آزارى كه به ما مى دهيد، شكيبايى خواهيم كرد، و اهل توكل بايد كه بر خداوند توكل كنند (12)

و كافران به پيامبرانشان گفتند يقينا شما را از سرزمينمان آواره مى كنيم، مگر آنكه به آيين ما باز گرديد، و پروردگارشان به آنان وحى كرد كه ستمكاران را نابود خواهيم كرد (13)

و پس از آنان شما را در اين سرزمين سكنا مى دهيم، اين براى كسى است كه از ايستادن [در محشر به هنگام حساب] در پيشگاه من بترسد، و از هشدار من بهراسد (14)

و [يارى و] داورى خواستند و هر زورگوى ستيزه جويى ناكام شد (15)

كه در پيشاپيش او جهنم است و از آبى زردابه آميز به او مى نوشانند (16)

كه آن را جرعه جرعه بنوشد و نتواند فرو برد، و مرگ از هر سو به سراغ او آيد و او مردنى نيست، و عذابى سخت و سنگين در پيشاپيش خود دارد (17)

داستان اعمال كسانى كه به پروردگارشان كفرورزيده اند، همچون خاكسترى است كه در روز طوفانى، باد بر آن بوزد، كه از آنچه به دست آورده اند، چيزى در دست ندارند، اين همان گمراهى دور و دراز است (18)

آيا ندانسته اى كه خداوند آسمانها و زمين را به حق آفريده است، اگر بخواهد شما را [از ميان] مى برد و آفريدگان جديدى به ميان مى آورد (19)

و اين بر خداوند دشوار نيست (20)

و همه در پيشگاه خداوند حاضر آيند، آنگاه درماندگان به گردنكشان گويند ما پيرو شما بوديم، آيا شما باز دارنده چيزى از عذاب الهى از ما هستيد؟ گويند

اگر خداوند ما را هدايت كرده بود، ما نيز شما را هدايت مى كرديم، براى ما يكسان است چه زارى و بى تابى كنيم و چه شكيبايى ورزيم، گريزگاهى نداريم (21)

و چون كار يكسويه شود، شيطان گويد خداوند به شما وعده راست و درستى داده بود، ولى من به شما وعده اى دادم و [در معامله] با شما خلاف كردم، و مرا بر شما دستى نبود، جز اينكه شما را [به بيراهه] دعوت كردم و شما دعوت مرا پذيرفتيد، پس مرا ملامت مكنيد و خودتان را ملامت كنيد، من فريادرس شما نيستم و شما هم فريادرس من نيستيد، پيشتر هم كه مرا [در كار خداوند] شريك مى انگاشتيد، منكر بودم، عذاب دردناك نصيب ستمگران است (22)

و كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، به باغهاى [بهشتى اى] درآيند كه جويباران از فرودست آن جارى است، و به اذن پروردگارشان جاودانه در آنند، درودشان در آنجا سلام است (23)

آيا ندانسته اى كه خداوند چگونه مثلى مى زند كه كلمه پاك [ايمان] همانند درختى پاك [و پرورده] است كه ريشه اش [در زمين] استوار است و شاخه اش سر به آسمان دارد (24)

ميوه اش را به توفيق پروردگارش، زمان به زمان مى دهد، و خداوند براى مردم اين مثلها را مى زند باشد كه پندگيرند (25)

و مثل كلمه پليد [شرك] همانند درختى است پليد كه [بيخ آن] از روى زمين بركنده باشد و استوار نباشد (26)

خداوند مومنان را در زندگانى دنيا و نيز در آخرت به سخن استوار، پايدار مى دارد، و خداوند ستمكاران را بيراه مى گذارد، و خداوند هر چه خواهد همان تواند كرد (27)

آيا [داستان] كسانى را كه [سپاس]

نعمت الهى را به ناسپاسى بدل كردند و قومشان را به هلاك آباد [دوزخ] در آوردند، ندانسته اى (28)

كه به جهنم درآيند و بد جايگاهى است (29)

و براى خداوند همانندانى قائل شدند تا [مردمان را] از راه او گمراه كنند، بگو [اندك زمانى] بهره مند شويد و بدانيد كه سير و سرانجام شما به سوى آتش [دوزخ] است (30)

بگو به آن بندگانم كه ايمان آورده اند تا نماز را برپا دارند و پيش از آمدن روزى كه در آن نه خريد و فروشى هست و نه دوستى، از آنچه روزيشان كرده ايم، پنهان و آشكارا ببخشند (31)

خداوند كسى است كه آسمانها و زمين را آفريده است و از آسمان آبى فرو باريده و بدان فرآورده ها برآورده كه روزى شماست، و براى شما كشتى ها را رام ساخته كه به فرمان او در دريا روان شوند و رودباران را نيز براى شما رام كرده است (32)

و خورشيد و ماه را رام شما كرد كه پيوسته روانند و شب و روز را [نيز] براى شما رام كرد (33)

و از هر آنچه از او خواسته ايد به شما بخشيده است و اگر نعمت الهى را بشماريد، نمى توانيد آن را [چنانكه هست] شمارش كنيد، كه انسان ستمكار [در حق خويش] و ناسپاس است (34)

و چنين بود كه ابراهيم گفت پروردگارا اين شهر را [حرم] امن بگردان و مرا و فرزندانم را از پرستش بتان دور بدار (35)

پروردگارا آنها بسيارى از مردم را به گمراهى كشانده اند، پس هر كس از من پيروى كند از من است، و هر كس از من سرپيچى كند [امر او با توست كه]

تو آمرزگار مهربانى (36)

پروردگارا من برخى فرزندانم را در سرزمينى بى آب و علف، در جوار بيت الحرام تو، سكنا داده ام، تا - پروردگارا - نماز را برپا دارند، پس دلهاى مردمى را به آنان مهربان كن، و از فرآورده ها روزيشان ببخش باشد كه سپاس بگزارند (37)

پروردگارا تو آنچه پنهان و آنچه آشكار مى داريم مى دانى، و هيچ چيز در زمين و در آسمان بر خداوند پنهان نيست (38)

سپاس خداوندى را كه با وجود پيرى به من اسماعيل و اسحاق را ارزانى داشت، چرا كه پروردگارم شنواى دعاست (39)

پروردگارا من و نيز زاد و رودم را نمازگزار بگردان، و پروردگارا دعاى مرا بپذير (40)

پروردگارا در روزى كه حساب برپا شود، مرا و پدر و مادرم و مومنان را بيامرز (41)

و خداوند را از آنچه ستمكاران [مشرك] مى كنند، غافل مپندار، جز اين نيست كه [حساب] آنان را تا روزى كه ديدگان در آن خيره شود، واپس مى اندازد (42)

[آنان] شتابزده، سرها به بالا گرفته [چشم به زير انداخته]اند، بى آنكه چشم برهم زنند، و دلكنده (43)

و مردمان را از روزى بترسان كه عذاب آنان را فرو گيرد و ستمپيشگان گويند پروردگارا ما را تا زمانى نزديك واپس بدار تا دعوت تو را اجابت و از پيامبران پيروى كنيم، آيا شما نبوديد كه پيشترها سوگند مى خورديد كه زوالى نداريد (44)

و در خانه و كاشانه كسانى كه در حق خويش ستم كرده بودند، سكنا يافتيد و بر شما آشكار شد كه با آنان چه كرده ايم، و براى شما مثلها زديم (45)

و به راستى كه نيرنگشان را ورزيدند و [كيفر] نيرنگشان با

خداست، و گرچه كوه ها در اثر نيرنگشان از جاى بروند (46)

و هرگز خداوند را خلافكننده وعده اى كه به پيامبرانش داده است مينگار، چرا كه خداوند پيروزمند دادستان است (47)

روزى كه زمين جز اين زمين و آسمانها [جز اين آسمانها] شوند و همگان در حضور خداوند يگانه قهار آشكار شوند (48)

و گناهكاران را بينى كه به هم بسته گرفتار بندها هستند (49)

تنپوشهايشان از قطران است و آتش چهره هايشان را مى پوشاند (50)

تا بدينسان خداوند هر كسى را، بر وفق آنچه كرده است، پاداش دهد، چرا كه خداوند زودشمار است (51)

اين پند و پيامى براى مردم است، تا به آن هشدار يابند و بدانند كه او خداى يگانه است و تا خردمندان پند گيرند (52)

سپاسگزار (5)

و هنگامى كه گفت موسى به قوم خود ياد آريد نعمت خدا را بر خويشتن گاهى كه رهانيد شما را از خاندان فرعون روامى داشتند بر شما زشتى عذاب را و به سختى مى كشتند پسران شما را و به جاى مى گذاردند زنان شما را و در اين بود آزمايشى از پروردگار شما بزرگ (6)

و هنگامى كه اعلام كرد پروردگار شما اگر سپاسگزاريد هر آينه بيفزايم شما را و اگر كفر ورزيديد همانا عذاب من است سخت (7)

و گفت موسى اگر كفر ورزيد شما و هر كه در زمين است همگى همانا خدا بى نيازى است ستوده (8)

آيا نرسيد به شما داستان آنان كه پيش از شما بودند قوم نوح و عاد و ثمود و آنان كه پس از ايشان بودند نداندشان جز خدا بيامدشان فرستادگان ايشان به نشانى ها پس بازگردانيدند دستهاى خويش را در دهانهاى خود و گفتند همانا كفر ورزيديم بدانچه فرستاده شده ايد بدان و همانا مائيم در شكى از آنچه ما را بدان خوانيد شك آورنده (9)

گفتند فرستادگان ايشان آيا در خدا هست شكى پديدآرنده آسمانها و زمين مى خواند شما را تا بيامرزد براى شما از گناهان شما و پس اندازد شما را تا سرآمدى نامبرده گفتند نيستيد شما مگر بشرى همانند ما خواهيد كه بازداريد ما را از آنچه مى پرستيدند پدران ما پس بياوريد ما را به فرمانروائى آشكار (10)

گفت بديشان فرستادگان ايشان نيستيم ما جز بشرى همانند شما و ليكن خدا منّت نهد بر هركه خواهد از بندگان خويش و نرسد ما را كه بياريمتان فرمانروائيى مگر به اذن خدا و بر خدا پس بايد توكّل كنند

مؤمنان (11)

و چه شود ما را توكّل نكنيم بر خدا حالى كه به راستى هدايت كرده است ما را به راه هاى ما و همانا شكيبا شويم بر آنچه ما را بيازرده ايد و بر خدا پس بايد توكّل كنند توكل كنان (12)

و گفتند آنان كه كفر ورزيدند به پيمبران خود همانا برون رانيم شما را از سرزمين خود يا كه بازگرديد در كيش ما پس وحى كرد بسوى ايشان پروردگارشان كه البته هلاك كنيم ستمگران را (13)

و البته جايگزين سازيم شما را در زمين پس از ايشان اين براى آن كس است كه بترسد جايگاه مرا و بترسد از تهديد من (14)

و پيروزى (يا گشايش) جستند و نوميد شد هر گردنكش كينه ورزى (15)

پشت سر او است دوزخ و نوشانيده شود از آب چرك خون آلود (16)

جرعه جرعه نوشدش و نيارد فروبردش (گوارا شودش) و بيايدش مرگ از همه سوى و نيست او مرده و از پس او است عذابى انبوه (17)

مثَل آنان كه كفر ورزيدند به پروردگار خويش كردار ايشان مانند خاكسترى است كه بوزد بدان باد در روزى تند قادر نباشند از آنچه فراهم كردند بر چيزى اين است آن گمراهى دور (18)

آيا نبينى كه خدا بيافريده است آسمانها و زمين را به حقّ اگر خواهد مى برد شما را و مى آورد آفرينشى نوين (19)

و نيست آن بر خدا گران (20)

و برون آمدند پيشگاه خدا همگى پس گفتند ناتوانان بدانان كه سركشى ورزيدند كه بوديم ما شما را پيروانى آيا هستيد بى نيازكننده ما از عذاب خدا به چيزى گفتند اگر رهبرى مى كرد ما را خدا هر آينه

راهبريتان مى كرديم يكسان است بر ما چه بى تابى كنيم و چه شكيبا شويم نيست ما را چاره اى (21)

و گفت شيطان هنگامى كه گذشت كار همانا خدا وعده داد شما را وعده حقّ و وعده دادم شما را پس خلف كردم با شما و نبود مرا بر شما فرمانروائيى جز آنكه خواندم شما را پس اجابتم كرديد پس سرزنش نكنيد مرا و سرزنش كنيد خويشتن را نه من فرياد شما رسم و نه شمائيد دادرس من همانا كفر ورزيدم بدانچه مرا شريك گردانيديد از پيش همانا ستمگران را است عذابى دردناك (22)

و درآورده شدند آنان كه ايمان آوردند و كردار شايسته كردند باغهائى كه روان است زير آنها جوى ها جاودانند در آن به اذن پروردگار خويش درود ايشان است در آن سلام (23)

آيا نديدى چگونه برزد است خدا مثَلى سخنى پاك مانند درختى است پاك بيخ و بنش برجا و شاخ و برگش در آسمان (24)

مى دهد خوراك خود را هرگاه (هميشه) به اذن پروردگار خويش و مى زند خدا مثَلها را براى مردم شايد يادآور شوند (25)

و مثَل سخنى پليد همانند درختى است پليد كه برجهيده است از روى زمين نيستش آرامشى (26)

استوار دارد خدا آنان را كه ايمان آوردند به گفتار استوار در زندگانى دنيا و در آخرت و گمراه كند خدا ستمگران را و مى كند خدا هر چه خواهد (27)

آيا ننگريستى بدانان كه تبديل كردند نعمت خدا را به ناسپاسى و درآوردند قوم خويش را به خانه مرگ (نابودى) (28)

دوزخ مى چشندش و چه زشت است آن آرامشگاه (29)

و قرار دادند براى خدا همتايانى تا گم كنند

از راهش بگو كامياب شويد كه بازگشت شما است بسوى آتش (30)

بگو به بندگان من آنان كه ايمان آوردند بپاى دارند نماز را و بدهند از آنچه روزيشان داديم نهان و آشكارا پيش از آنكه بيايد روزى كه نيست سوداگريى در آن و نه دوستيى (31)

خدا است آنكه آفريد آسمانها و زمين را و فرستاد از آسمان آبى پس برون آورد بدان از ميوه ها روزيى براى شما و رام كرد براى شما كشتى را تا روان شود در دريا به فرمان او و رام كرد براى شما جوى ها را (32)

و رام كرد براى شما مِهر و ماه را از پى هم درآيندگان و رام كرد براى شما شب و روز را (33)

و داد به شما از هرچه مسئلتش كرديد و اگر بشمريد نعمت خدا را شمار آن را نتوانيد همانا انسان است ستمگرى ناسپاس (34)

و هنگامى كه گفت ابراهيم پروردگارا بگردان اين شهر را آسوده و بركنار دار مرا و فرزندانم از پرستش بتها (35)

پروردگارا همانا آنها گمراه كردند بسيارى را از مردم پس هر كه پيرويم كند همانا او از من است و هر كه نافرمانيم كند همانا توئى آمرزنده مهربان (36)

پروردگارا همانا جاى دادم از خاندانم (نژادم) در درّه بى گياه (كشت) نزد خانه محترم تو پروردگارا تا بپاى دارند نماز را پس بگردان دلهائى را از مردم بگروند بسوى آنان و روزيشان ده از ميوه ها شايد سپاس گزارند (37)

پروردگارا همانا تو دانى آنچه را نهان كنيم و آنچه را آشكار سازيم و نهان نيست بر خدا چيزى در زمين و نه در آسمان (38)

سپاس

خدائى را كه بخشيد به من سر پيرى اسماعيل و اسحق را همانا پروردگار من است شنونده دعاء (39)

پروردگارا بگردانم برپاكننده نماز و از فرزندانم پروردگارا و بپذير درخواست مرا (40)

پروردگارا بيامرز براى من و براى پدر و مادرم و براى مؤمنان روزى كه بپاى شود حساب (41)

و مپندار البتّه خدا را غافل از آنچه مى كنند ستمگران جز اين نيست كه پس اندازدشان براى روزى كه در آن بازمانند از گردش ديدگان (42)

شتاب زدگان بالا نگهدارندگان سرهاى خويش بازنگردد بسوى ايشان مژگان ايشان و دلهاى ايشان است تهى (43)

و بترسان مردم را روزى كه بيايدشان عذاب پس گويند آنان كه ستم كردند پروردگارا پس انداز ما را تا سرآمدى نزديك بپذيريم دعوتت را و پيروى كنيم پيمبران را آيا نبوديد شما سوگند ياد كرديد پيش از اين كه نيست شما را زوال (برافتادن) (44)

و آرميديد در نشيمنهاى آنان كه ستم كردند خويش را و آشكار شد براى شما چه كرديم با ايشان و زديم براى شما مثَلها را (45)

و همانا آوردند نيرنگ خويش را و نزد خدا است نيرنگ ايشان و هر چند باشد نيرنگ ايشان كه نابود شود از آن كوه ها (46)

پس گمان مبر خدا را شكننده وعده خويش به فرستادگان خود همانا خدا عزّتمند است داراى انتقام (47)

روزى كه دگرگون شود زمين به غير از زمين و آسمانها و بيايند پيشگاه خداوند يگانه چيرگى جوى (48)

و بينى گناهكاران را در آن روز بستگان به زنجيرها (49)

جامه هاى ايشان است از قَطران و بپوشد روى هاى ايشان را آتش (50)

تا پاداش دهد خدا به هر كس

آنچه فراهم آورده است و همانا خداوند است شتابنده در حساب (51)

اين است آگهيى براى مردم و تا بيم داده شوند بدان و تا بدانند همانا او خداوندى است يكتا و تا يادآور شوند خداوندان خردها (52)

in that there was a great test from your Lord.’

7 And when your Lord proclaimed, ‘If you are grateful, I will surely enhance you [in blessing], but if you are ungrateful, My punishment is indeed severe.’

8 And Moses said, ‘Should you be faithless—you and everyone on the earth, all to-gether—indeed Allah is all-sufficient, all-laudable.’

9 Has there not come to you the account of those who were before you—the people of Noah, ‘Aad and Thamud, and those who were after them, whom no one knows [well] except Allah? Their apostles brought them manifest proofs, but they did not respond to them, and said, ‘We disbelieve in what you have been sent with. Indeed we have grave doubts concerning that to which you invite us.’

10 Their apostles said, ‘Is there any doubt about Allah, the originator of the heavens and the earth?! He calls you to forgive you a part of your sins, and grants you respite until a specified time.’ They said, ‘You are nothing but humans like us who desire to bar us from what our fathers used to worship. So bring us a manifest authority.’

11 Their apostles said to them, ‘Indeed we are just human beings like yourselves; but Allah favours whomever of His servants that He wishes. We may not bring you an authority except by Allah’s leave, and in Allah let all the faithful put their trust.

12 And why should we not put our trust in Allah, seeing that He has guided us in our ways?

Surely, we will put up patiently with whatever torment you may inflict upon us, and in Allah let all the trusting put their trust.’

13 But the faithless said to their apostles, ‘Surely we will expel you from our land, or you should revert to our creed.’ Thereat their Lord revealed to them: ‘We will surely destroy the wrongdoers,

14 and surely We will settle you in the land after them. This [promise] is for someone who is awed to stand before Me and fears My threat.’

15 They prayed for victory [against the infidels], and every obdurate tyrant has failed,

16 with hell lying ahead of him, [where] he shall be given to drink of a purulent fluid,

17 gulping it down, but hardly swallowing it: death will assail him from every side, but he will not die, and there is [yet] a harsh punishment ahead of him.

18 A parable of those who defy their Lord: their deeds are like ashes over which the wind blows hard on a tempestuous day: they have no power over anything they have earned. That is extreme error.

19 Have you not regarded that Allah created the heavens and the earth with reason? If He wishes, He will take you away, and bring about a new creation,

20 and that is not a hard thing for Allah.

21 Together they will be presented before Allah. Then those who were weak will say to those who were arrogant, ‘Indeed we were your followers. So will you avail us

against Allah’s punishment in any wise?’ They will say, ‘Had Allah guided us, surely we would have guided you. It is the same to us whether we are restless or patient: there is no escape for us.’

22 When the matter is all over, Satan will say, ‘Indeed Allah made you a promise that was true and I [too] made you a promise, but I failed you. I had no authority over you, except that I called you and you responded to me. So do not blame me, but blame yourselves. I cannot respond to your distress calls, neither can you respond to my distress calls. Indeed I disavow your taking me for [Allah’s] partner aforetime. There is indeed a painful punishment for the wrongdoers.’

23 Those who have faith and do righteous deeds will be admitted into gardens with streams running in them, to remain in them [forever], by the leave of their Lord. Their greeting therein will be ‘Peace!’

24 Have you not regarded how Allah has drawn a parable? A good word is like a good tree: its roots are steady and its branches are in the sky.

25 It gives its fruit every season by the leave of its Lord. Allah draws these parables for mankind so that they may take admonition.

26 And the parable of a bad word is that of a bad tree: uprooted from the ground, it has no stability.

27 Allah fortifies those who have faith with an immutable word in the life of this world

and in the Hereafter, and Allah leads astray the wrongdoers, and Allah does whatever He wishes.

28 Have you not regarded those who have changed Allah’s blessing with ingratitude, and landed their people in the house of ruin?

29 —hell, which they shall enter, and it is an evil abode!

30 They have set up equals to Allah, to lead [people] astray from His way. Say, ‘Enjoy [for a while], for indeed your destination is hellfire!’

31 Tell My servants who have faith to maintain the prayer and to spend out of what We have provided them with, secretly and openly, before there comes a day on which there will be neither any bargaining nor friendship.

32 It is Allah who created the heavens and the earth, and He sends down water from the sky and with it He brings forth crops for your sustenance. And He disposed the ships for you[r benefit] so that they may sail at sea by His command, and He disposed the rivers for you.

33 He disposed the sun and the moon for you, constant [in their courses], and He disposed the night and the day,

34 and He gave you all that you had asked Him. If you enumerate Allah’s blessings, you will not be able to count them. Indeed man is most unfair and ungrateful!

35 When Abraham said, ‘My Lord! Make this city a sanctuary, and save me and my children from worshiping idols.

36 My Lord! Indeed they have misled many people. So whoever follows

me indeed belongs to me, and as for someone who disobeys me, well, You are indeed all-forgiving, all-merciful.

37 Our Lord! I have settled part of my descendants in a barren valley, by Your sacred House, our Lord, that they may maintain the prayer. So make the hearts of a part of the people fond of them, and provide them with fruits, so that they may give thanks.

38 Our Lord! Indeed You know whatever we hide and whatever we disclose, and nothing is hidden from Allah on the earth or in the sky.

39 All praise belongs to Allah, who, despite [my] old age, gave me Ishmael and Isaac. Indeed my Lord hears all supplications.

40 My Lord! Make me a maintainer of the prayer, and my descendants [too]. Our Lord, accept my supplication.

41 Our Lord! Forgive me and my parents, and all the faithful, on the day when the reckoning is held.’

42 Do not suppose that Allah is oblivious to what the wrongdoers are doing. He is only granting them respite until the day when the eyes will be glazed.

43 Scrambling with their heads upturned, there will be a fixed gaze in their eyes and their hearts will be vacant.

44 Warn the people of the day when the punishment will overtake them, whereat the wrongdoers will say, ‘Our Lord! Respite us for a brief while so that we may respond to Your call, and follow the apostles.’ [They will be told,] ‘Did you not use to swear ear-lier that

there would be no reverse for you,

45 while you dwelt in the dwellings of those who had wronged themselves [before], and it had been made clear to you how We had dealt with them [before you], and We had [also] cited examples for you?’

46 They certainly devised their schemes, but their schemes are known to Allah, and their schemes are not such as to dislodge the mountains.

47 So do not suppose that Allah will break His promise to His apostles. Indeed Allah is all-mighty, avenger.

48 The day the earth is transformed into another earth and the heavens [as well], and they are presented before Allah, the One, the All-paramount.

49 On that day you will see the guilty bound together in chains,

50 their garments made of pitch, and the Fire covering their faces,

51 so that Allah may reward every soul for what it has earned. Indeed Allah is swift at reckoning.

52 This is a proclamation for mankind, so that they may be warned thereby and know that He is indeed the One God, and those who possess intellect may take admonition.

who love this world's life more than the hereafter, and turn away from Allah's path and desire to make it crooked; these are in a great error. (3)

And We did not send any messenger but with the language of his people, so that he might explain to them clearly; then Allah makes whom He pleases err and He guides whom He pleases and He is the Mighty, the Wise. (4)

And certainly We sent Musa with Our communications, saying: Bring forth your people from utter darkness into light and remind them of the days of Allah; most surely there are signs in this for every patient, grateful one. (5)

And when Musa said to his people: Call to mind Allah's favor to you when He delivered you from Firon's people, who subjected you to severe torment, and slew your sons and spared your women; and in this there was a great trial from your Lord. (6)

And when your Lord made it known: If you are grateful, I would certainly give to you more, and if you are ungrateful, My chastisement is truly severe. (7)

And Musa said: If you are ungrateful, you and those on earth all together, most surely Allah is Self-sufficient, Praised; (8)

Has not the account reached you of those before you, of the people of Nuh and Ad and Samood, and those after them? None knows them but Allah. Their messengers come to them with clear arguments, but they thrust their hands into their mouths and said: Surel (9)

Their messengers said: Is there doubt about Allah, the Maker of the heavens and the earth? He invites you to forgive you your faults and to respite you till an appointed term. They said: You are nothing but mortals like us; you wish to turn us away from w (10)

Their messengers said to them: We are nothing but mortals like yourselves, but Allah bestows (His) favors on whom He pleases of His servants, and it is not for us that we should bring you an authority except by Allah's permission; and on Allah should the (11)

And what reason have we that we should not rely on Allah? And He has indeed guided us in our ways; and certainly we would bear with patience your persecution of us; and on Allah should the reliant rely. (12)

And those who disbelieved said to their messengers: We will most certainly drive you forth from our land, or else you shall come back into our religion. So their Lord revealed to them: Most certainly We will destroy the unjust. (13)

And most certainly We will settle you in the land after them; this is for him who fears standing in My presence and who fears My threat. (14)

And they asked for judgment and every insolent opposer was disappointed: (15)

Hell is before him and he shall be given to drink of festering water: (16)

He will drink it little by little and will not be able to swallow it agreeably, and death will come to him

from every quarter, but he shall not die; and there shall be vehement chastisement before him. (17)

The parable of those who disbelieve in their Lord: their actions are like ashes on which the wind blows hard on a stormy day; they shall not have power over any thing out of what they have earned; this is the great error. (18)

Do you not see that Allah created the heavens and the earth with truth? If He please He will take you off and bring a new creation, (19)

And this is not difficult for Allah. (20)

And they shall all come forth before Allah, then the weak shall say to those who were proud: Surely we were your followers, can you therefore avert from us any part of the chastisement of Allah? They would say: If Allah had guided us, we too would have gu (21)

And the Shaitan shall say after the affair is decided: Surely Allah promised you the promise of truth, and I gave you promises, then failed to keep them to you, and I had no authority over you, except that I called you and you obeyed me, therefore do not (22)

And those who believe and do good are made to enter gardens, beneath which rivers flow, to abide in them by their Lord's permission; their greeting therein is, Peace. (23)

Have you not considered how Allah sets forth a parable of a good word (being) like a good tree, whose root is firm and whose branches are in

heaven, (24)

Yielding its fruit in every season by the permission of its Lord? And Allah sets forth parables for men that they may be mindful. (25)

And the parable of an evil word is as an evil tree pulled up from the earth's surface; it has no stability. (26)

Allah confirms those who believe with the sure word in this world's life and in the hereafter, and Allah causes the unjust to go astray, and Allah does what He pleases. (27)

Have you not seen those who have changed Allah's favor for ungratefulness and made their people to alight into the abode of perdition (28)

(Into j hell? They shall enter into it and an evil place it is to settle in. (29)

And they set up equals with Allah that they may lead (people) astray from His path. Say: Enjoy yourselves, for surely your return is to the fire. (30)

Say to My servants who believe that they should keep up prayer and spend out of what We have given them secretly and openly before the coming of the day in which there shall be no bartering nor mutual befriending. (31)

Allah is He Who created the heavens and the earth and sent down water from the clouds, then brought forth with it fruits as a sustenance for you, and He has made the ships subservient to you, that they might run their course in the sea by His command, and (32)

And He has made subservient to you the sun and the

moon pursuing their courses, and He has made subservient to you the night and the day. (33)

And He gives you of all that you ask Him; and if you count Allah's favors, you will not be able to number them; most surely man is very unjust, very ungrateful. (34)

And when Ibrahim said: My Lord! make this city secure, and save me and my sons from worshipping idols: (35)

My Lord! surely they have led many men astray; then whoever follows me, he is surely of me, and whoever disobeys me, Thou surely arc Forgiving, Merciful: (36)

O our Lord! surely I have settled a part of my offspring in a valley unproductive of fruit near Thy Sacred House, our Lord! that they may keep up prayer; therefore make the hearts of some people yearn towards them and provide them with fruits; haply they (37)

O our Lord! Surely Thou knowest what we hide and what we make public, and nothing in the earth nor any thing in heaven is hidden from Allah: (38)

Praise be to Allah, Who has given me in old age Ismail and Ishaq; most surely my Lord is the Hearer of prayer: (39)

My Lord! make me keep up prayer and from my offspring (too), O our Lord, and accept my prayer: (40)

O our Lord! grant me protection and my parents and the believers on the day when the reckoning shall come to pass! (41)

And do not think Allah to be heedless of what the unjust do;

He only respites them to a day on which the eyes shall be fixedly open, (42)

Hastening forward, their heads upraised, their eyes not reverting to them and their hearts vacant. (43)

And warn people of the day when the chastisement shall come to them, then those who were unjust will say: O our Lord! respite us to a near term, (so) we shall respond to Thy call and follow the messengers. What! did you not swear before (that) there will (44)

And you dwell in the abodes of those who were unjust to themselves, and it is clear to you how We dealt with them and We have made (them) examples to you. (45)

And they have indeed planned their plan, but their plan is with Allah, though their plan was such that the mountains should pass away thereby. (46)

Therefore do not think Allah (to be one) failing in His promise to His messengers; surely Allah is Mighty, the Lord of Retribution. (47)

On the day when the earth shall be changed into a different earth, and the heavens (as well), and they shall come forth before Allah, the One, the Supreme. (48)

And you will see the guilty on that day linked together in chains. (49)

Their shirts made of pitch and the fire covering their faces (50)

That Allah may requite each soul (according to) what it has earned; surely Allah is swift in reckoning. (51)

This is a sufficient exposition for the people and that they may be warned thereby,

and that they may know that He is One Allah and that those possessed of understanding may mind. (52)

should disregard it, God will still be Transcendent, Praiseworthy."

(9) Has not news come to you concerning those who preceded you such as Noah's folk, and 'Ad's and Thamud's, as well as those who came after them? Only God knows who they were. Messengers brought them explanations yet they merely stuffed their hands into their mouths and said: "We disbelieve in what you have been sent with. We are in suspicious doubt about what you are inviting us to do."

(10) Their messengers said: "Is there any doubt about God, the Originator of Heaven and Earth? He invites you in order to forgive you some of your offences and to postpone things for you during a specific period." They said: "You are only human beings like ourselves! You want to divert us from what our forefathers have been worshipping, so bring us some clear authority."

(11) Their messengers told them: "We are only human like yourselves, but God showers blessings on any of His servants whom He wishes. It is not for us to bring you any authority except with God's permission. On God should believers rely."

(12) Why should we not rely on God when He has guided us along our [several] ways? And so we may patiently endure how you persecute us? On God [Alone]should the reliant rely!

(13) Those who disbelieved told their messengers: "We'll run you out of our land unless you return to our sect!" Their Lord [however] inspired them [as follows]: "We shall wipe out wrongdoers

(14) and settle

you on the land to succeed them." That is [in store] for anyone who fears My position and fears My threat.

(15) They sought to conquer, and every stubborn oppressor blundered.

(16) Beyond him there lies Hell where he will be given stagnant water to drink.

(17) He will gag on it and not quite swallow it. Death will come at him from everywhere, while he will not quite die. Beyond him lies harsh torment.

(18) The works of those who disbelieve in their Lord may be compared to ashes which the wind whips around on a stormy day. They cannot do a thing with anything they have earned. That is going far afield!

(19) Have you not seen how God has really created Heaven and Earth? If He so wished, He would remove you and bring on a fresh creation.

(20) That is not unfeasible for God [to do].

(21) They will all march forth to [meet] God, and the weaklings will tell those who acted so proudly: "We formed a following for you; can you help us out now in anyway against God's torment?" They will say: "If God had guided us, then we'd have guided you. It's all the same for us whether we panic or act patient; we'll have no escape."

(22) Satan will say, once the matter has been settled: "God has given you a true promise, while I have both promised you and then broken my word with you. I have no authority over you except that I appealed

to you, and you responded to me. Do not blame me but blame yourselves! I have no claim on you nor have you any claim on me. I disown how you have associated me [with God] up till now. Wrongdoers will have painful torment."

(23) Those who believe and perform honorable deeds will be shown into gardens through which rivers flow, to live there with their Lord's permission. Their greeting in it will be: "Peace!"

(24) Do you not consider how God makes up a parable? A good word may be compared to a good tree whose root is firm and whose branches soar up into the sky.

(25) It yields its food each season with its Lord's permission. God composes parables for mankind so that they may be reminded.

(26) A bad word may be compared to a bad tree: it will be uprooted from the face of the earth; it has no foothold.

(27) God braces those who believe with firm speech during worldly life and in the Hereafter; while God lets wrongdoers stray away. God does whatever He wishes!

(28) Have you not seen those who pay back God's favor with disbelief and settle their folk in the home of Perdition-

(29) Hell! They will roast there, and how awful is such a plight!

(30) They place rivals alongside God to lead others astray from His path. SAY: "Enjoy yourselves even though your goal will be the Fire!"

(31) Tell My servants who believe to keep up prayer and spend what We

have provided them with both secretly and openly before a day comes along when there will be no bartering nor any intimacy.

(32) God is the One Who has created Heaven and Earth, and sends down water from the sky. He brings forth produce by means of it as sustenance for you. He has subjected ships to you so they may sail at sea by His command; and subjected rivers to you.

(33) He regulates the sun and moon for you, both journeying on and on, and regulates night and day for you.

(34) He gives you everything you ever ask Him for. If you counted up God's favor(s), you would never [be able to] number them; yet man is so unfair, ungrateful.

(35) So Abraham said: "My Lord, make this countryside safe and keep me and my sons away from worshipping idols.

(36) My Lord, they have led so many men astray! Anyone who follows me belongs to me, just as anyone who disobeys me [will still find] You are Forgiving, Merciful.

(37) "Our Lord, I have had some of my offspring reside in a valley without any crops alongside Your Hallowed House, our Lord, so that they may keep up prayer. Make men's vitals feel fond of them, and provide them with fruit so they may act grateful.

(38) "Our Lord, You know whatever we hide and whatever we display; nothing on earth nor in the sky is hidden from God.

(39) Praise be to God Who has bestowed Ishmael and Isaac on

me in my old age. My Lord is so Alert to anyone's appeal!

(40) "My Lord, make me keep up prayer, and have my offspring [do so too]. "Our Lord, accept my appeal!

(41) Our Lord, forgive me, both my parents, and believers on the Day when the Reckoning will be set up!"

(42) Do not reckon God is oblivious of what wrongdoers are doing; He is merely putting them off till a day when their eyesight will be glazed

(43) as they dash along with their heads tilted forward, their glances not checking back for them, and their vital organs gaping open.

(44) Warn mankind against a day when torment will come upon them. Those who have done wrong will say: "Our Lord, put us off for a short while; we will answer Your appeal and follow the messengers!" (Did you not use to swear previously that you would never [face] extinction?

(45) You have inhabited the dwellings of those who wronged themselves; it was explained to you how We had dealt with them, and We made up parables for you.)

(46) They hatched their plot while God held up their plot, even though their plan had been to transport the mountains by means of it!

(47) Do not reckon God will break His promise to His messengers; God is Powerful, the Wielder of Retribution.

(48) Some day the earth will be changed into a different earth, and [so will] Heaven; they will emerge for God Alone, the Irresistible!

(49) You will see criminals

linked together by means of fetters on that day;

(50) their garments will be [smeared] with tar while fire will cover their faces,

(51) so God may reward each soul according to whatever it has earned. God is Prompt at reckoning!

(52) This is a proclamation for mankind; let them feel they are warned through it and know that He is God Alone. May prudent persons bear it in mind!

the folk of Pharaoh, who were visiting you with evilchastisement, slaughtering your sons, and sparing your women--and in that wasa grievous trial from your Lord. (6)

And when your Lord proclaimed, "If you are thankful, surely I will increaseyou, but if you are thankless My chastisement is surely terrible." ' (7)

And Moses said, `If you are thankless, you and whoso is on earth, alltogether, yet assuredly God is All-sufficient, All-laudable.' (8)

Has there not come to you the tidings of those who were before you--thepeople of Noah, Ad, Thamood, and of those after them whom none knows but God?Their Messengers came to them with the clear signs; but they thrust theirhands into their mouths, saying, `We certainly disbelieve in the Message youhave been sent with, and we are in doubt, concerning that you call us unto,disquieting.' (9)

Their Messengers said, `Is there any doubt regarding God, the Originator ofthe heavens and the earth, who calls you so that He may forgive you yoursins, and defer you to a term stated? `They said, `You are nothing butmortals, like us; you desire to bar us from that our fathers served; thenbring us a manifest authority.' (10)

Their Messengers said to them, `We are nothing but mortals, like you; but Godis gracious unto whomsoever He will of His servants. (11)

It is not for us to bring you an authority save by the leave of God; and inGod let the believers put all their trust. And why should we not put ourtrust in God, seeing that He

has guided us in our ways? We will surelyendure patiently, whatever you hurt us; and in God let all put their trustwho put their trust.' (12)

The unbelievers said to their Messengers, `We will assuredly expel you fromour land, or you will surely return into our creed.' Then did their Lordreveal unto them: `We will surely destroy the evildoers, (13)

and We will surely make you to dwell in the land after them--that, for himwho fears My station and fears My threat.' (14)

They sought a judgment; then was disappointed every frowardtyrant-- (15)

beyond him Gehenna (Hell), and he is given to drink of oozing pus, (16)

the which he gulps, and can scarce swallow, and death comes upon him fromevery side, yet he cannot die; and still beyond him is a harsh chastisement. (17)

The likeness of those who disbelieve in their Lord: their works are as ashes,whereon the wind blows strong upon a tempestuous day; they have no power overthat they have earned--that is the far error! (18)

Hast thou not seen that God created the heavens and the earth in truth? IfHe will, He can put you away and bring a new creation; (19)

that is surely no great matter for God. (20)

They sally forth unto God, all together; then say the weak to those who waxedproud, `We were your followers; will you avail us against the chastisement ofGod anything?' They say, `If God had guided us, we would have guided you.Alike it is for us whether we cannot endure ,

or whether we are patient; wehave no asylum.' (21)

And Satan says, when the issue is decided, `God surely promised you a truepromise; and I promised you, then I failed you, for I had no authority overyou, but that I called you, and you answered me. So do not blame me, butblame yourselves; I cannot aid you, neither can you aid me. I disbelieved inyour associating me with God aforetime.' As for the evildoers, for themawaits a painful chastisement; (22)

but as for those who believe, and do deeds of righteousness, they shall beadmitted to gardens underneath which rivers flow, therein dwelling forever,by the leave of their Lord, their greeting therein: `Peace!' (23)

Hast thou not seen how God has struck a similitude? A good word is as a goodtree--its roots are firm, and its branches are in heaven; (24)

it gives its produce every season by the leave of its Lord. So God strikessimilitudes for men; haply they will remember. (25)

And the likeness of a corrupt word is as a corrupt tree--uprooted from theearth, having no stablishment. (26)

God confirms those who believe with the firm word, in the present life and inthe world to come; and God leads astray the evildoers; and God does whatHe will. (27)

Hast thou not seen those who exchanged the bounty of God with unthankfulness,and caused their people to dwell in the abode of ruin?-- (28)

Gehenna (Hell), wherein they are roasted; an evil stablishment! (29)

And they set up compeers to God, that they might lead

astray from His way.Say: `Take your joy! Your homecoming shall be--the Fire!' (30)

Say to My servants who believe, that they perform the prayer, and expend ofthat We have provided them, secretly and in public, before a day comeswherein shall be neither bargaining nor befriending. (31)

It is God who created the heavens and the earth, and sent down out of heavenwater wherewith He brought forth fruits to be your sustenance. And Hesubjected to you the ships to run upon the sea at His commandment; (32)

and He subjected to you the rivers and He subjected to you the sun and moonconstant upon their courses, and He subjected to you the night and day, (33)

and gave you of all you asked Him. If you count God's blessing, you willnever number it; surely man is sinful, unthankful! (34)

And when Abraham said, `My Lord, make this land secure, and turn me and mysons away from serving idols; (35)

my Lord, they have led astray many men. Then whoso follows me belongs to me;and whoso rebels against me, surely Thou art All-forgiving,All-compassionate. (36)

Our Lord, I have made some of my seed to dwell in a valley where is no sownland by Thy Holy House; Our Lord, let them perform the prayer, and makehearts of men yearn towards them, and provide them with fruits; haply theywill be thankful. (37)

Our Lord, Thou knowest what we keep secret and what we publish; from Godnothing whatever is hidden in earth and heaven. (38)

Praise be to God, who

has given me, though I am old, Ishmael and Isaac;surely my Lord hears the petition. (39)

My Lord, make me a performer of the prayer, and of my seed. Our Lord, andreceive my petition. (40)

Our Lord, forgive Thou me and my parents, and the believers, upon the daywhen the reckoning shall come to pass.' (41)

Deem not that God is heedless of what the evildoers work; He is onlydeferring them to a day when eyes shall stare, (42)

when they shall run with necks outstretched and heads erect, their glancesnever returned on themselves, their hearts void. (43)

And warn mankind of the day when the chastisement comes on them, And thosewho did evil shall say, `Our Lord, defer us to a near term, and we willanswer Thy call, and follow the Messengers.' `Ah, but did you not swearaforetime there should be no removing for you? (44)

And you dwelt in the dwelling-places of those who wronged themselves, and itbecame clear to you how We did with them, and how We struck similitudes foryou. (45)

They devised their devising, and their devising is known to God, thoughtheir devising were such as to remove mountains.' (46)

So do not deem that God will fail in His promise to His Messengers; surelyGod is All-mighty, Vengeful. (47)

Upon the day the earth shall be changed to other than the earth, and theheavens and they sally forth unto God, the One, the Omnipotent. (48)

And thou shalt see the sinners that day coupled in fetters, (49)

of pitch their

shirts, their faces enveloped by the Fire, (50)

that God may recompense every soul for its earnings; surely God is swift atthe reckoning. (51)

This is a Message to be delivered to mankind that they may be warned by it,and that they may know that He is One God, and that all possessed of mindsmay remember. (52)

you from Pharaoh's folk who were afflicting you with dreadful torment, and were slaying your sons and sparing your women; that was a tremendous trial from your Lord. (6)

And when your Lord proclaimed: If ye give thanks, I will give you more; but if ye are thankless, lo! my punishment is dire. (7)

And Moses said: Though ye and all who are in the earth prove thankless, lo! Allah verily is Absolute, Owner of Praise. (8)

Hath not the history of those before you reached you: the folk of Noah. and (the tribes of) Aad and Thamud, and those after them? None save Allah knoweth them. Their messengers came unto them with clear proofs, but they thrust their hands into their mouths, and said: Lo! we disbelieve in that wherewith ye have been sent, and lo! we are in grave doubt concerning that to which ye call us. (9)

Their messengers said: Can there be doubt concerning Allah, the Creator of the heavens and the earth? He calleth you that He may forgive you your sins and reprieve you unto an appointed term. They said: Ye are but mortals like us, who would fain turn us away from what our fathers used to worship. Then bring some clear warrant. (10)

Their messengers said unto them: We are but mortals like you, but Allah giveth grace unto whom He will of His slaves. It is not ours to bring you a warrant unless by the permission of Allah. In Allah let believers put their trust!

(11)

How should we not put our trust in Allah when He hath shown us our ways? We surely will endure that hurt ye do us. In Allah let the trusting put their trust! (12)

And those who disbelieved said unto their messengers: Verily we will drive you out from our land, unless ye return to our religion. Then their Lord inspired them, (saying) : Verily We shall destroy the wrong doers, (13)

And verily We shall make you to dwell in the land after them. This is for him who fearth My Majesty and feareth My threats. (14)

And they sought help (from their Lord) and every froward potentate was brought to naught; (15)

Hell is before him, and he is made to drink a festering water. (16)

Which he sippeth but can hardly swallow, and death cometh unto him from every side while yet he cannot die, and before him is a harsh doom. (17)

A similitude of those who disbelieve in their Lord: Their works are as ashes which the wind bloweth hard upon a stormy day. They have no control of aught that they have earned. That is the extreme failure. (18)

Hast thou not seen that Allah hath created the heavens and the earth with truth? If He will, He can remove you and bring (in) some new creation. (19)

And that is no great matter for Allah. (20)

They all come forth unto their Lord. Then those who were despised say unto those who were scornful: We were unto

you a following, can ye then avert from us aught of Allah's doom? They say: Had Allah guided us, we should have guided you. Whether we rage or patiently endure is (now) all one for us: we have no place of refuge. (21)

And Satan saith, when the matter hath been decided: Lo! Allah promised you a promise of truth; and I promised you, then failed you. And I had no power over you save that I called unto you and ye obeyed me. So blame me not, but blame yourselves. I cannot help you, nor can ye help me. Lo! I disbelieved in that which ye before ascribed to me. Lo! for wrong doers is a painful doom. (22)

And those who believed and did good works are made to enter Gardens underneath which rivers flow, therein abiding by permission of their Lord, their greeting therein: Peace! (23)

Seest thou not how Allah coineth a similitude: A goodly saying, as a goodly tree, its root set firm, its branches reaching into heaven, (24)

Giving its fruit at every season by permission of its Lord? Allah coineth the similitudes for mankind in order that they may reflect. (25)

And the similitude of a bad saying is as a bad tree, uprooted from upon the earth, possessing no stability. (26)

Allah confirmeth those who believe by a firm saying in the life of the world and in the Hereafter, and Allah sendeth wrongdoers astray. And Allah doeth what He will. (27)

Hast thou not seen those

who gave the grace of Allah in exchange for thanklessness and led their people down to the Abode of Loss, (28)

(Even to) hell? They are exposed thereto. A hapless end! (29)

And they set up rivals to Allah that they may mislead (men) from His way. Say: Enjoy life (while ye may) for lo! your journey's end will be the Fire. (30)

Tell My bondmen who believe to establish worship and spend of that which We have given them, secretly and publicly, before a day cometh wherein there will be neither traffic nor befriending. (31)

Allah is He Who created the heavens and the earth, and causeth water to descend from the sky, thereby producing fruits as food for you, and maketh the ships to be of service unto you, that they may run upon the sea at His command, and hath made of service unto you the rivers; (32)

And maketh the sun and the moon, constant in their courses, to be of service unto you, and hath made of service unto you the night and the day. (33)

And He giveth you of all ye ask of Him, and if ye would count the bounty of Allah ye cannot reckon it. Lo! man is verily a wrong doer, an ingrate. (34)

And when Abraham said: My Lord! Make safe this territory, and preserve me and my sons from serving idols. (35)

My Lord! Lo! they have led many of mankind astray. But whoso followeth me, he verity is of me. And whoso

disobeyeth me, still Thou art Forgiving, Merciful. (36)

Our Lord! Lo! I have settled some of my posterity in an uncultivable valley near unto Thy holy House, our Lord! that they may establish proper worship; so incline some hearts of men that they may yearn toward them, and provide Thou them with fruits in order that they may be thankful. (37)

Our Lord! Lo! Thou knowest that which we hide and that which we proclaim. Nothing in the earth or in the heaven is hidden from Allah. (38)

Praise be to Allah Who hath given me, in my old age, Ishmael and Isaac! Lo! my Lord is indeed the Nearer of Prayer. (39)

My Lord! Make me to establish proper worship, and some of my posterity (also); our Lord! and accept the prayer. (40)

Our Lord! Forgive me and my parents and believers on the day when the account is cast. (41)

Deem not that Allah is unaware of what the wicked do. He but giveth them a respite till a day when eyes will stare (in terror). (42)

As they come hurrying on in fear, their heads upraised, their gaze returning not to them, and their hearts as air. (43)

And warn mankind of a day when the doom will come upon them, and those who did wrong will say: Our Lord! Reprieve us for a little while. We will obey Thy call and will follow the messengers. (It will be answered): Did ye not swear before that there would be no end for

you? (44)

And (have ye not) dwelt in the dwellings of those who wronged themselves (of old) and (hath it not) become plain to you how We dealt with them, and made examples for you? (45)

Verily they have plotted their plot, and their plot is with Allah, though their plot were one whereby the mountains should be moved. (46)

So think not that Allah will fail to keep His promise to His messengers. Lo! Allah is Mighty, Able to Requite (the wrong). (47)

On the day when the earth will be changed to other than the earth, and the heavens (also will be changed) and they will come forth unto Allah, the One, the Almighty. (48)

Thou wilt see the guilty on that day linked together in chains. (49)

Their raiment of pitch, and the Fire covering their faces. (50)

That Allah may repay each soul what it hath earned. Lo! Allah is swift at reckoning. (51)

This is a clear message for mankind in order that they may be warned thereby, and that they may know that He is only One God, and that men of understanding may take heed. (52)

in the heavens and on earth! But alas for the Unbelievers for a terrible Penalty (their Unfaith will bring them)! (2)

Those who love the life of this world more than the Hereafter who hinder (men) from the Path of Allah and seek therein something crooked: they are astray by a long distance. (3)

We sent an apostle except (to teach) in the language of his (own) people in order to make (things) clear to them. Now Allah leaves straying those whom He pleases and guides whom He pleases: and He is Exalted in power Full of Wisdom. (4)

We sent Moses with Our Signs (and the command) "Bring out thy people from the depths of darkness into light and teach them to remember the Days of Allah." Verily in this there are Signs for such as are firmly patient and constant grateful and appreciative. (5)

Remember! Moses said to his people: "Call to mind the favor of Allah to you when He delivered you from the people of Pharaoh: They set you hard tasks and punishments slaughtered your sons and let your womenfolk live: therein was a tremendous trial from your Lord." (6)

And remember! your Lord caused to be declared (publicly): "If ye are grateful I will add more (favors) unto you; but if ye show ingratitude truly My punishment is terrible indeed." (7)

And Moses said: "If ye show ingratitude ye and all on earth together- -yet is Allah Free of all wants Worthy of all praise. (8)

Has not the story

reached you (O people!) of those who (went) before you? of the people of Noah and `Ad and Thamud? and of those who (came) after them? None knows them but Allah. To them came apostles with Clear (Signs); but they put their hands up to their mouths and said: "We do deny (the mission) on which ye have been sent and we are really in suspicious (disquieting) doubt as to that to which ye invite us." (9)

Their apostles said: "Is there a doubt about Allah the Creator of the heavens and the earth? It is He Who invites you in order that He may forgive you your sins and give you respite for a term appointed!" They said: "Ah! ye are no more than human like ourselves! Ye wish to turn us away from the (gods) our fathers used to worship: then bring us some clear authority." (10)

Their apostles said to them: "True we are human like yourselves but Allah doth grant His grace to such of His servants as He pleases. It is not for us to bring you an authority except as Allah permits. And on Allah let all men of faith put their trust. (11)

"No reason have we why we should not put our trust on Allah. Indeed He has guided us to the Ways we (follow). We shall certainly bear with patience all the hurt you may cause us: for those who put their trust should put their trust on Allah." (12)

And the Unbelievers said to their

apostles: "Be sure we shall drive you out of our land or ye shall return to our religion." But their Lord inspired (this Message) to them: "Verily We shall cause the wrongdoers to perish! (13)

"And verily We shall cause you to abide in the land and succeed them. This for such as fear the time when they shall stand before My tribunal such as fear the punishment denounced." (14)

But they sought victory and decision (there and then) and frustration was the lot of every powerful obstinate transgressor. (15)

In front of such a one is Hell and he is given for drink boiling fetid water. (16)

In gulps will he sip it but never well he be near swallowing it down his throat: Death will come to him from every quarter yet will he not die: and in front of him will be a chastisement unrelenting. (17)

The parable of those who reject their Lord is that their works are as ashes on which the wind blows furiously on a tempestuous day: No power have they over aught that they have earned: That is the straying far far (from the goal). (18)

Seest thou not that Allah created the Heavens and the earth in Truth? If He so will He can remove you and put (in your place) a new Creation? (19)

Nor is that for Allah any great matter. (20)

They will all be marshalled before Allah together: then will the weak say to those who were arrogant "For us we but

followed you; can ye then avail us at all against the wrath of Allah?" They will reply "If we had received the guidance of Allah we should have given it to you: to us it makes no difference (now) whether we rage or bear (these torments) with patience: for ourselves there is no way of escape." (21)

And Satan will say when the matter is decided: "It was Allah Who gave you a promise of truth: I too promised but I failed in my promise to you. I had no authority over you except to call you but ye listened to me: then reproach not me but reproach your own souls. I cannot listen to your cries nor can ye listen to mine. I reject your former act in associating me with Allah. For wrongdoers there must be a Grievous Penalty." (22)

But those who believe and work righteousness will be admitted to Gardens beneath which rivers flow to dwell therein for aye with the leave of their Lord: their greeting therein will be: "Peace!" (23)

Seest thou not how Allah sets forth a parable? a goodly Word like a goodly tree whose root is firmly fixed and its branches (reach) to the heavens (24)

It brings forth its fruit at all times by the leave of its Lord. So Allah sets forth parables for men in order that they may receive admonition. (25)

And the parable of an evil Word is that of an evil tree. It is torn up by the root from

the surface of the earth: it has no stability. (26)

Allah will establish in strength those who believe with the Word that stands firm in this world and in the Hereafter; but Allah will leave to stray those who do wrong: Allah doeth what He willeth. (27)

Hast thou not turned thy vision to those who have changed the favor of Allah into blasphemy and caused their people to descend to the House of Perdition? (28)

Into Hell? They will burn therein an evil place to stay in! (29)

And they set up (idols) as equal to Allah to mislead (men) from the Path! Say: "Enjoy (your brief power)! But verily ye are making straightway for Hell!" (30)

Speak to My servants who have believed that they may establish regular prayers and spend (in charity) out of the Sustenance We have given them secretly and openly before the coming of a Day in which there will be neither mutual bargaining nor befriending. (31)

It is Allah Who hath created the heavens and the earth and sendeth down rain from the skies and with it bringeth out fruits wherewith to feed you; it is He Who hath made the ships subject to you that they may sail through the sea by His command; and the rivers (also) hath He made subject to you. (32)

And He hath made subject to you the sun and the moon both diligently pursuing their courses: and the Night and the Day hath He (also) made subject you. (33)

And He

giveth you of all that ye ask for. But if ye count the favors of Allah never will ye be able to number them: verily man is given up to injustice and ingratitude. (34)

Remember Abraham said: "O my Lord! make this city one of peace and security: and preserve me and my sons from worshipping idols. (35)

"O my Lord! they have indeed led astray many among mankind: he then who follows my (ways) is of me and he that disobeys me but thou art indeed Oft-Forgiving Most Merciful. (36)

"O our Lord! I have made some of my offspring to dwell in a valley without cultivation by thy Sacred House; in order O our Lord that they may establish regular prayer: so fill the hearts of some among men with love towards them and feed them with Fruits: so that they may give thanks. (37)

"O our Lord! truly Thou dost know what we conceal and what we reveal: for nothing whatever is hidden from Allah whether on earth or in heaven. (38)

"Praise be to Allah who hath granted unto me in old age Ismail and Isaac: for truly my Lord is He the Hearer of Prayer! (39)

"O my Lord! make me one who establishes regular Prayer and also (raise such) among my offspring O our Lord! and accept Thou my Prayer. (40)

"O our Lord! cover (us) with Thy Forgiveness me my parents and (all) Believers on the Day that the Reckoning will be established!" (41)

Think not that Allah

doth not heed the deeds of those who do wrong. He but giveth them respite against a Day when the eyes will fixedly stare in horror (42)

They are running forward with necks outstretched their heads uplifted their gaze returning not towards them and their hearts a (gaping) void. (43)

So warn mankind of the Day when the Wrath will reach them: then will the wrongdoers say: "Our Lord! respite us (if only) for a short term: we will answer Thy Call and follow the apostles!" "What! were ye not wont to swear aforetime that ye should suffer no decline? (44)

"And ye dwelt in the dwellings of men who wronged their own souls: ye were clearly shown how We dealt with them; and We put forth many parables in your behalf!" (45)

Mighty indeed were the plots which they made but their plots were (well) within the sight of Allah even though they were such as to shake the hills! (46)

Never think that Allah would fail His apostles in His promise: for Allah is Exalted in power the Lord of Retribution. (47)

One day the Earth will be changed to a different Earth and so will be the Heavens and (men) will be marshalled forth before Allah the One the Irresistible; (48)

And thou wilt see the Sinners that day bound together in fetters (49)

Their garments of liquid pitch and their faces covered with Fire; (50)

That Allah may requite each soul according to its deserts; and verily Allah is Swift in

calling account. (51)

Here is a Message for mankind: let them take warning therefrom and let them know that He is (no other than) One Allah: let men of understanding take heed. (52)

vos filles. Il y avait là une dure épreuve de la part de votre Seigneur›,

7. Et lorsque votre Seigneur proclama: ‹Si vous êtes reconnaissants, très certainement J'augmenterai [Mes bienfaits] pour vous. Mais si vous êtes ingrats, Mon châtiment sera terrible›.

8. Et Moïse dit: ‹Si vous êtes ingrats, vous ainsi que tous ceux qui sont sur terre, [sachez] qu'Allah Se suffit à Lui-même et qu'Il est digne de louange›.

9. Ne vous est-il pas parvenu le récit de ceux d'avant vous, du peuple de Noé, des Aad, des Tamud et de ceux qui vécurent après eux, et que seul Allah connaît? Leurs messagers vinrent à eux avec des épreuves, mais il dirent, ramenant leurs mains à leurs bouches: ‹Nous ne croyons pas [au message] avec lequel vous avez été envoyés et nous sommes, au sujets de ce à quoi vous nous appelez, dans un doute vraiment troublant›.

10. Leurs messagers dirent: ‹Y a-t-il un doute au sujet d'Allah, Créateur des cieux et de la terre, qui vous appelle pour vous pardonner une partie de vos péchés et vous donner un délai jusqu'à un terme fixé?› [Les mécréants] répondirent: ‹Vous n'êtes que des hommes comme nous. Vous voulez nous empêcher de ce que nos ancêtres adoraient. Apportez-nous donc une preuve évidente›.

11. Leurs messagers leur dirent: ‹Certes, nous ne sommes que des humains comme vous. Mais Allah favorise qui Il veut parmi Ses serviteurs. Il ne nous appartient de vous apporter quelque preuve, que par la permission d'Allah. Et c'est en Allah que les croyants

doivent placer leur confiance.

12. Et qu'aurions-nous à ne pas placer notre confiance en Allah, alors qu'Il nous guidés sur les sentiers [que nous devions suivre]? Nous endurerons sûrement la persécution que vous nous infligez. Et ceux qui ont confiance en Allah s'en remettent entièrement à Lui.›

13. Et ceux qui ont mécru dirent à leurs messagers: ‹Nous vous expulserons certainement de notre territoire, à moins que vous ne réintégriez notre religion!› Alors, leur Seigneur leur révéla: ‹Assurément Nous anéantirons les injustes,

14. et vous établirons dans le pays après eux. Cela est pour celui qui craint Ma présence et craint Ma menace›.

15. Et ils demandèrent [à Allah] la victoire. Et tout tyran insolent fut déçu.

16. L'Enfer est sa destination et il sera abreuvé d'une eau purulente

17. qu'il tentera d'avaler à petites gorgées. Mais c'est à peine s'il peut l'avaler. La mort lui viendra de toutes parts, mais il ne mourra pas; et il aura un châtiment terrible.

18. Les oeuvres de ceux qui ont mécru en leur Seigneur sont comparables à de la cendre violemment frappée par le vent, dans un jour de tempête. ils ne tireront aucun profit de ce qu'ils ont acquis. C'est cela l'égarement profond.

19. Ne vois-tu pas qu'Allah a créé les cieux et la terre pour une juste raison? S'Il voulait, Il vous ferait disparaître et ferait venir de nouvelles créatures,

20. et cela n'est nullement difficile pour Allah.

21. Et tous comparaîtront devant Allah. Puis, les faibles diront à ceux qui s'enflaient d'orgueil: ‹Nous étions

bien vos suiveurs. Pouvez-vous nous être de quelque utilité contre le châtiment d'Allah?› - Alors, les autres diront: ‹Si Allah nous avait guidés nous vous aurions certainement guidées. Il est indifférent pour nous plaindre ou d'endurer; nous n'avons pas d'échappatoire›.

22. Et quand tout sera accompli, le Diable dira: ‹Certes, Allah vous avait fait une promesse de vérité; tandis que moi, je vous ai fait une promesse que je n'ai pas tenue. Je n'avais aucune autorité sur vous si ce n'est que je vous ai appelés, et que vous m'avez répondu. Ne me faites donc pas de reproches; mais faites-en à vous même. Je ne vous suis d'aucun secours et vous ne m'êtes d'aucun secours. Je vous renie de m'avoir jadis associé [à Allah]›. Certes, un châtiment douloureux attend les injustes [les associateurs].

23. Et on fera entrer ceux qui croient et font de bonnes oeuvres, dans les jardins sous lesquels coulent les ruisseaux, pour y demeurer éternellement, par permission de leur Seigneur. Et là, leur salutation sera: ‹Salam› (Paix)

24. N'as-tu pas vu comment Allah propose en parabole une bonne parole pareille à un bel arbre dont la racine est ferme et la ramure s'élançant dans le ciel?

25. Il donne à tout instant ses fruits, par la grâce de son Seigneur. Allah propose ses paraboles à l'intention des gens afin qu'ils s'exhortent.

26. Et une mauvaise parole est pareille a un mauvais arbre, déraciné de la surface de la terre et qui n'a point de stabilité.

27. Allah affermit les croyants par une

parole ferme, dans la vie présente et dans l'au-delà. Tandis qu'Il égare Ies injustes. Et Allah fait ce qu'Il veut.

28. Ne vois-tu point ceux qui troquent les bienfaits d'Allah contre l'ingratitude et établissent leur peuple dans la demeure de la perdition

29. ...l'Enfer, où ils brûleront? Et quel mauvais gîte!

30. Et ils ont donné à Allah des égaux afin d'égarer (les gens) de Son sentier. - Dis: ‹Jouissez [de cette vie] car votre destination sera le feu›.

31. Dis à Mes serviteurs qui ont cru, qu'ils accomplissent la Salat et qu'ils dépensent [dans le bien] en secret et en public de ce que Nous leur avons attribué, avant que vienne le jour où il n'y a ni rachat ni amitié.

32. Allah, c'est Lui qui a crée les cieux et la terre et qui, du ciel, a fait descendre l'eau; grâce à laquelle Il a produit des fruits pour vous nourrir. Il a soumis à votre service les vaisseaux qui, par Son ordre, voguent sur la mer. Et Il a soumis à votre service les rivières.

33. Et pour vous, Il a assujetti le soleil et la lune à une perpétuelle révolution. Et Il vous a assujetti la nuit et le jour.

34. Il vous a accordé de tout ce que vous Lui avez demandé. Et si vous comptiez les bienfaits d'Allah, vous ne sauriez les dénombrer. L'homme est vraiment très injuste, très ingrat.

35. Et (rappelle-toi) quand Abraham dit: ‹ش mon Seigneur, fais de cette cité un lieu sûr, et préserve-moi ainsi

que mes enfants de l'adoration des idoles.

36. ش mon Seigneur, elles (les idoles) ont égaré beaucoup de gens. Quiconque me suit est des miens. Quand a celui qui me désobéit... c'est Toi, le Pardonneur, le Très Miséricordieux!

37. ش notre Seigneur, j'ai établi une partie de ma descendance dans une vallée sans agriculture, près de Ta Maison sacrée [la Kaaba], - ٍ notre Seigneur - afin qu'ils accomplissent la Salat. Fais donc que se penchent vers eux les coeurs d'une partie des gens. Et nourris-les de fruits. Peut-être seront-ils reconnaissants?

38. ش notre Seigneur, Tu sais, vraiment, ce que nous cachons et ce que nous divulguons: - et rien n'échappe à Allah, ni sur terre, ni au ciel! -

39. Louange à Allah, qui en dépit de ma vieillesse, m'a donné Ismaël et Isaac. Certes, mon Seigneur entend bien les prières.

40. ش mon Seigneur! Fais que j'accomplisse assidûment la Salat ainsi qu'une partie de ma descendance; exauce ma prière, ٍ notre Seigneur!

41. ش notre Seigneur! pardonne-moi, ainsi qu'à mes père et mère et aux croyants, le jour de la reddition des comptes›.

42. Et ne pense point qu'Allah soit inattentif à ce que font les injustes. Ils leur accordera un délai jusqu'au jour où leurs regards se figeront.

43. Ils courront [suppliant], levant la tête, les yeux hagards et les coeurs vides.

44. Et avertis les gens du jour où le châtiment les atteindra et ceux qui auront été injustes diront: ‹ش notre Seigneur accorde-nous un court délai, nous répondrons à Ton

appel et suivront les messagers›. - N'avez-vous pas juré auparavant que vous ne deviez jamais disparaître?

45. Et vous avez habité, les demeures de ceux qui s'étaient fait du tord à eux-mêmes. Il vous est apparu en toute évidence comment Nous les avions traité et Nous vous avons cité les exemples.

46. Ils ont certes comploté. Or leur complot est (inscrit) auprès d'Allah même si leur complot était assez puissant pour faire disparaître les montagnes...

47. Ne pense point qu'Allah manque à Sa Promesse envers Ses messagers. Certes Allah est Tout Puissant et Détenteur du pouvoir de punir,

48. au jour où la terre sera remplacée par une autre, de même que les cieux et où (les hommes) comparaîtront devant Allah, l'Unique, Le Dominateur Suprême.

49. Et ce jour-là, tu verras les coupables, enchaînés les uns aux autres,

50. leurs tuniques seront de goudron et le feu couvrira leurs visages.

51. (Tout cela) afin qu'Allah rétribue chaque âme de ce qu'elle aura acquis. Certes Allah est prompt dans Ses comptes.

52. Ceci est un message (le Coran) pour les gens afin qu'ils soient avertis, qu'ils sachent qu'Ils n'est qu'un Dieu unique, et pour que les doués d'intelligence s'exhortent.

los infieles, por un castigo severo...!

3. Quienes prefieren la vida de acá a la otra y desvían a otros del camino de Alá, deseando que sea tortuoso, están profundamente extraviados.

4. No mandamos a ningún enviado que no hablara en la lengua de su pueblo, para que les explicara con claridad. Alá extravía a quien Él quiere y dirige a quien Él quiere. él es el Poderoso, el Sabio.

5. Ya hemos enviado a Moisés con Nuestros signos: «¡Saca a tu pueblo de las tinieblas a la luz y recuérdales los Días de Alá!» Ciertamente, hay en ello signos para todo aquél que tenga mucha paciencia, mucha gratitud.

6. Y cuando Moisés dijo a su pueblo: «Recordad la gracia que Alá os dispensó cuando os salvó de las gentes de Faraón, que os sometían a duro castigo, degollando a vuestros hijos varones y dejando con vida a vuestras mujeres. Con esto os probó vuestro Seño

7. Y cuando vuestro Señor anunció: «Si sois agradecidos, os daré más. Pero, si sois desagradecidos,... Ciertamente, Mi castigo es severo».

8. Moisés dijo: «Si sois desagradecidos, vosotros y todos los que están en la tierra... Alá Se basta a Sí mismo, es digno de alabanza».

9. ¿No os habéis enterado de lo que pasó a quienes os precedieron: el pueblo de Noé, los aditas, los tamudeos, y los que les sucedieron, que sólo Alá conoce? Vinieron a ellos sus enviados con las pruebas claras, pero llevaron las manos a sus bocas y dijer

10. Sus enviados dijeron: «¿Es

posible dudar de Alá, creador de los cielos y de la tierra? Él os llama para perdonaros vuestros pecados y remitiros a un plazo fijo». Dijeron: «No sois más que unos mortales como nosotros. Queréis apartarnos de los dioses a

11. Sus enviados les dijeron: «No somos más que unos mortales como vosotros, pero Alá agracia a quien Él quiere de Sus siervos. Y nosotros no podemos aportaros una autoridad sino con permiso de Alá. ¡Que los creyentes confíen en Alá!»

12. ¿Cómo no vamos a poner nosotros nuestra confianza en Alá, si nos ha dirigido en nuestros caminos? Tendremos, ciertamente, paciencia, a pesar de lo mucho que nos molestáis. ¡Que los que confían confíen en Alá!

13. Los infieles dijeron a su enviados: «¡Hemos de expulsaros de nuestro territorio, a menos que volváis a nuestra religión!» Su Señor les inspiró: «¡Hemos de hacer perecer a los impíos

14. y hemos de instalaros, después de ellos, en la tierra! Esto es para quien tema Mi condición y tema Mi amenaza».

15. Pidieron un fallo y todo tirano desviado sufrió una decepción.

16. Le espera la gehena y se le dará a beber una mezcla de pus y sangre,

17. a tragos, que apenas podrá pasar. La muerte vendrá a él por todas partes, sin que llegue a morir. Le espera un duro castigo.

18. Las obras de quienes no creen en su Señor son como cenizas azotadas por el viento en un día de tormenta. No pueden esperar nada por lo que han merecido. Ése

es el profundo extravío.

19. ¿No has visto que Alá ha creado con un fin los cielos y la tierra? Si Él quisiera, os haría desaparecer y os sustituiría por criaturas nuevas.

20. Y eso no sería difícil para Alá.

21. Todos comparecerán ante Alá. Los débiles dirán entonces a los altivos: «Nosotros os seguíamos. ¿No podríais ahora servirnos de algo contra el castigo de Alá?» Dirán: «Si Alá nos hubiera dirigido, os habríamos dirigido. Da igual que nos impacientemos o

22. El Demonio dirá cuando se decida la cosa: «Alá os hizo una promesa de verdad, pero yo os hice una que no he cumplido. No tenía más poder sobre vosotros que para llamaros y me escuchasteis. ¡No me censuréis, pues, a mí, sino censuraos a vosotros mismos

23. mientras que a quienes hayan creído y obrado el bien se les introducirá en jardines por cuyos bajos fluyen arroyos y en los que estarán, con permiso de su Señor, eternamente. Como saludo oirán: «¡Paz!»

24. ¿No has visto cómo ha propuesto Alá como símil una buena palabra, semejante a un árbol bueno, de raíz firme y copa que se eleva en el aire,

25. que da fruto en toda estación, con permiso de su Señor? Alá propone símiles a los hombres. Quizás, así. se dejen amonestar.

26. Una mala palabra es, al contrario, semejante a un árbol malo arrancado del suelo: le falta firmeza.

27. Alá confirma con palabra firme a quienes creen, en la vida de acá y en la 1, otra. Pero

Alá extravía a los ímpios. Alá hace lo que quiere.

28. ¿No has visto a quienes cambian la gracia de Alá por la incredulidad y alojan a su pueblo en la morada de perdición?

29. En la gehena, en la que arderán. ¡Qué mala morada...!

30. Atribuyeron iguales a Alá para extraviar a otros de Su camino. Di: «¡Gozad brevemente! ¡Estáis destinados al Fuego!»

31. Di a mis servidores creyentes que hagan la azalá y que den limosna, en secreto o en público, de lo que les hemos proveído, antes de que venga día en que ya no haya comercio ni amistad.

32. Alá es Quien ha creado los cielos y la tierra y ha hecho bajar agua del cielo, mediante la cual ha sacado frutos para sustentaros. Ha sujetado a vuestro servicio las naves para que, por Su orden, surquen el mar. Ha sujetado a vuestro servicio los ríos

33. Ha sujetado a vuestro servicio el sol y la luna, que siguen su curso. Ha sujetado a vuestro servicio la noche y el día.

34. Os ha dado de todo lo que Le habéis pedido. Si os pusierais a contar las gracias de Alá, no podríais enumerarlas. El hombre es, ciertamente, muy impío, muy desagradecido.

35. Y cuando Abraham dijo: «¡Señor! ¡Que esté segura esta ciudad! ¡Y evita que yo y mis hijos sirvamos a los ídolos!

36. ¡Señor! ¡Han extraviado a muchos hombres! Quien me siga será de los míos. Pero quien me desobedezca... Tú eres indulgente, misericordioso.

37. ¡Señor! He establecido a

parte de mi descendencia en un valle sin cultivar, junto a tu Casa Sagrada, ¡Señor!, para que hagan la azalá. ¡Haz que los corazones de algunos hombres sean afectuosos con ellos! ¡Provéeles de frutos! Quizás, así, sean agradec

38. ¡Señor! Tú sabes bien lo que ocultamos y lo que manifestamos. No hay nada, en la tierra como en el cielo, que se esconda a Alá.

39. ¡Alabado sea Alá, Que, a pesar de mi vejez, me ha regalado a Ismael e Isaac! Mi Señor oye, ciertamente, a quien Le invoca.

40. ¡Señor! ¡Haz que haga la azalá, y también mi descendencia, Señor, y acepta mi invocación!

41. ¡Señor! Perdónanos, a mí, a mis padres y a los creyentes el día que se ajusten cuentas».

42. No creas que Alá se despreocupa de lo que hacen los impíos. Les remite solamente a un día en que mirarán con los ojos desorbitados,

43. corriendo con el cuello extendido, erguida la cabeza, clavada la mirada, el corazón vacío.

44. ¡Prevén a los hombres contra el día en que tendrá lugar el Castigo! Entonces, dirán los impíos: «¡Señor! ¡Remítenos a un plazo próximo para que respondamos a Tu llamada y sigamos a los enviados!» «¿No jurasteis en otra ocasión que no conoceríais el oc

45. Habitasteis las mismas viviendas que habitaron quienes fueron injustos consigo mismos y se os mostró claramente cómo hicimos con ellos. Os dimos ejemplos...»

46. Urdieron intrigas, pero Alá las conocía, y eso que eran intrigas como para trasladar montañas.

47. No creas que Alá

vaya a faltar a la promesa hecha a Sus enviados - ¡Alá es poderoso, vengador!-,

48. el día que la tierra sea sustituida por otra tierra y los cielos por otros cielos, que comparezcan ante Alá, el Uno, el Invicto.

49. Ese día verás a los culpables encadenados juntos,

50. sus indumentos hechos de alquitrán, cubiertos de fuego sus rostros.

51. Alá retribuirá así a cada uno según sus méritos. ¡Alá es rápido en ajustar cuentas!

52. Éste es un comunicado dirigido a los hombres para que, por él, sean advertidos, para que sepan que Él es un Dios Uno y para que los dotados de intelecto se dejen amonestar.

den Finsternissen zum Licht und gemahne es an die Tage Allahs.» Wahrlich, darin sind Zeichen für jeden Geduldigen, Dankbaren.

6. Und (erinnere dich) wie Moses zu seinem Volke sprach: «Seid eingedenk der Gnade Allahs gegen euch, als Er euch errettete vor den Leuten Pharaos, die euch mit schlimmer Qual bedrückten, eure Sِhne erschlugen und eure Frauen am Leben lieكen; und darin lag eine schwere Prüfung für euch von eurem Herrn.»

7. Und (gedenket der Zeit) da euer Herr ankündigte: «Wenn ihr dankbar seid, so will Ich euch fürwahr mehr geben; seid ihr aber undankbar, dann ist Meine Strafe wahrlich streng.»

8. Und Moses sprach: «Wenn ihr unglنubig seid, ihr und wer sonst auf Erden ist allesamt - wahrlich, Allah ist Sich Selbst genügend, preiswürdig.»

9. Kam nicht zu euch die Kunde von jenen, die vor euch waren, von dem Volk Noahs und (den Stنmmen) ہd und Thamüd, und von denen, die nach ihnen lebten? Niemand kennt sie auكer Allah. Ihre Gesandten kamen zu ihnen mit deutlichen Zeichen, jedoch sie hielten ihnen die Hنnde vor den Mund und sprachen: «Wir glauben nicht an das, womit ihr gesandt seid, und wir sind fürwahr in beunruhigendem Zweifel über das, wozu ihr uns auffordert.»

10. Ihre Gesandten sprachen: «Ist etwa ein Zweifel über Allah, den Schِpfer der Himmel und der Erde? Er ruft euch, damit Er euch eure Sünden vergebe und euch Aufschub gewنhre bis zu einer bestimmten Frist.» Sie sprachen: «Ihr seid nur Menschen wie wir; ihr wollt uns abwendig machen von dem, was unsere Vنter zu verehren

pflegten. So bringt uns einen deutlichen Beweis.»

11. Ihre Gesandten sprachen zu ihnen: «Wir sind nur Menschen wie ihr, jedoch Allah erweist Gnade, wem Er will von Seinen Dienern. Und es kommt uns nicht zu, euch einen Beweis zu bringen, es sei denn auf Allahs Gebot. Und auf Allah sollten die Glنubigen vertrauen.

12. Und warum sollten wir nicht auf Allah vertrauen, wo Er uns unsere Wege gewiesen hat? Und wir wollen gewiك mit Geduld alles ertragen, was ihr uns an Leid zufügt. Auf Allah denn mِgen vertrauen die Vertrauenden.»

13. Und die, welche unglنubig waren, sprachen zu ihren Gesandten: «Wir werden euch sicherlich aus unserem Land vertreiben, ihr kehret denn zu unserer Religion zurück.» Da sandte ihr Herr ihnen die Offenbarung: «Wahrlich, Wir werden die Frevler vertilgen.

14. Und Wir werden euch fürwahr nach ihnen das Land bewohnen lassen. Das ist für den, der vor Mir zu stehen fürchtet und der Meine Warnung fürchtet.»

15. Sie beteten um Sieg, und (darauthin) kam jeder hochmütige Feind zuschanden.

16. Vor ihm liegt die Hِlle; und getrنnkt soll er werden mit siedendem Wasser.

17. Er soll daran nippen und soll nicht imstande sein, es leicht hinunterzuschlucken. Und der Tod soll zu ihm kommen von allen Seiten, doch soll er nicht sterben. Und auكerdem ist noch eine strenge Strafe.

18. Das Gleichnis derer, die nicht an ihren Herrn g!auben, ist: Ihre Werke sind gleich Asche, auf die der Wind an einem stürmischen Tag heftig blنst. Sie sollen keine Macht haben über das, was sie verdienen. Das ist fürwahr

das نuكerste Verderben.

19. Siehst du denn nicht, daك Allah die Himmel und die Erde in Weisheit geschaffen hat? Wenn es Ihm gefنllt, so kann Er euch von hinnen nehmen und eine neue Schِpfung bringen.

20. Und das ist für Allah keineswegs schwer.

21. Sie werden alle vor Allah hintreten; dann werden die Schwachen zu den Hoffنrtigen sprechen: «Gewiك, wir waren eure Gefolgsleute; kِnnt ihr uns also nicht etwas von der Strafe Allahs abnehmen?» Sie werden sprechen: «Hنtte Allah uns den Weg gewiesen, wir hنtten euch sicherlich den Weg gewiesen. Es ist gleich für uns, ob wir Ungeduld zeigen oder geduldig bleiben: es gibt für uns kein Entrinnen.»

22. Und wenn die Sache entschieden ist, dann wird Satan sprechen: «Allah verhieك euch eine Verheiكung der Wahrheit, ich aber verhieك euch und hielt es euch nicht. Und ich hatte keine Macht über euch, auكer daك ich euch rief und ihr gehorchtet mir. So tadelt nicht mich, sondern tadelt euch selber. Ich kann euch nicht helfen, noch kِnnt ihr mir helfen. Ich habe es schon von mir gewiesen, daك ihr mich (Gott) zur Seite stelltet.» Den Missetنtern wird wahrlich schmerzliche Strafe.

23. Und die da glauben und gute Werke tun, werden in Gنrten eingeführt werden, durch die Strِme flieكen, ewig darin zu wohnen nach ihres Herrn Gebot. Ihr Gruك dort wird sein: «Friede!»

24. Siehst du nicht, wie Allah das Gleichnis eines guten Wortes prنgt? (Es ist) wie ein guter Baum, dessen Wurzel fest ist und dessen Zweige in den Himmel (reichen).

25. Er bringt seine Frucht

hervor zu jeder Zeit nach seines Herrn Gebot. Und Allah prنgt Gleichnisse für die Menschen, auf daك sie nachdenken mِgen.

26. Ein schlechtes Wort aber ist wie ein schlechter Baum, der aus der Erde entwurzelt ist und keine Festigkeit hat.

27. Allah stنrkt die Glنubigen mit dem Wort, das fest gegründet ist, in diesem Leben wie in dem künftigen; und Allah lنكt die Frevler irregehen; denn Allah tut, was Er will.

28. Siehst du nicht jene, die Allahs Gnade mit der Undankbarkeit vertauschten und ihr Volk in die Stنtte des Verderbens brachten,

29. (In) die Hِlle? Dort sollen sie eingehen; und das ist ein schlimmer Ruheplatz.

30. Und sie haben Allah Nebenbuhler zur Seite gesetzt, um (die Menschen) von Seinem Wege abirren zu machen. Sprich: «Vergnügt euch eine Weile, dann aber geht eure Reise zum Feuer.»

31. Sprich zu Meinen Dienern, die glنubig sind, daك sie das Gebet verrichten und spenden von dem, was Wir ihnen gegeben habell, im verborgenen und ِffentlich, bevor ein Tag kommt, an dem weder Handel noch Freundschaft sein wird.

32. Allah ist es, Der die Himmel und die Erde erschuf und Wasser niederregnen lieك von den Wolken und damit Früchte hervorbrachte zu eurem Unterhalt, und Er hat euch die Schiffe dienstbar gemacht, daك sie das Meer durchsegeln nach Seinem Gebot, und Er hat euch die Flüsse dienstbar gemacht.

33. Und dienstbar machte Er euch die Sonne und den Mond, die unablنssig ihren Lauf Vollziehenden. Und dienstbar machte Er euch die Nacht und den Tag.

34. Und Er gab euch alles,

was ihr von Ihm begehrtet; und wenn ihr Allahs Wohltaten aufzنhlen wolltet, ihr würdet sie nicht berechnen kِnnen. Siehe, der Mensch ist wahrlich frevelhaft, undankbar.

35. Und (gedenke der Zeit) wie Abraham sprach: «Mein Herr, Mache diese Stadt zu einer Stنtte des Friedens und bewahre mich und meine Kinder davor, die Gِtzen anzubeten.

36. Mein Herr, sie haben viele von den Menschen irregeleitet. Wer mir nun folgt, der gehِrt sicher zu mir; und wer mir nicht gehorcht - siehe, Du bist allverzeihend, barmherzig.

37. Unser Herr, ich habe einen Teil meiner Nachkommenschaft in einem unfruchtbaren Tal nahe bei Deinem Heiligen Haus angesiedelt, o unser Herr, auf daك sie das Gebet verrichten mِgen. So mache die Herzen der Menschen ihnen zugeneigt und versorge sie mit Früchten, damit sie dankbar seien.

38. Unser Herr, Du weiكt, was wir verhehlen und was wir kundtun. Und nichts ist verborgen vor Allah, ob auf Erden oder im Himmel.

39. Aller Preis gehِrt Allah, Der mir, ungeachtet (meines) Alters, Ismael und Isaak geschenkt hat. Wahrlich, mein Herr ist der Erhِrer des Gebets.

40. Mein Herr, mache, daك ich und meine Kinder das Gebet verrichten. Unser Herr! nimm mein Gebet an.

41. Unser Herr, vergib mir und meinen Eltern und den Glنubigen am Tage, an dem die Abrechnung stattfinden wird.»

42. Wنhne nicht, daك Allah achtlos ist dessen, was die Frevler tun. Er gibt ihnen nur Frist bis zu dem Tage, an dem die Augen starr blicken werden,

43. Vorwنrts taumelnd in Angst, aufgereckt die Hنupter, ihr Blick kehrt ihnen nicht zurück

und ihre Herzen sind ِde.

44. Und warne die Menschen vor dem Tag, da die Strafe über sie kommen wird. Dann werden die Frevler sprechen: «Unser Herr, gib uns Aufschub auf eine kurze Frist. Wir wollen auf Deinen Ruf antworten und den Gesandten folgen.» «Habt ihr nicht zuvor geschworen, es würde euch kein Untergang treffen?

45. Und ihr wohnt in den Wohnungen derer, die gegen sich selber frevelten, und es ist euch deutlich gemacht worden, wie Wir mit ihnen verfuhren; und Wir haben klare Beispiele vor euch hingestellt.»

46. Und sie haben bereits ihre Plنne geplant, aber ihre Plنne sind bei Allah, und wنren ihre Plنne derart, daك sie Berge versetzen sollten.

47. Wنhne darum nicht, daك Allah Sein Versprechen an Seine Gesandten nicht halten werde; gewiك, Allah ist allmنchtig, Herr der Vergeltung.

48. Am Tag, da die Erde verwandelt werden wird in eine andere Erde, und auch die Himmel; und sie werden (alle) vor Allah treten, den Einigen, den Hِchsten.

49. Und an jenem Tage wirst du die Schuldigen in Ketten gefesselt sehen.

50. Ihre Gewنnder werden von Pech sein, und das Feuer wird ihre Gesichter einhüllen,

51. Auf daك Allah jedem vergelte, was er gewirkt. Wahrlich, Allah ist schnell im Abrechnen.

52. Dies ist eine genügende Ermahnung für die Menschen, auf daك sie sich dadurch war nen lassen, und auf daك sie wissen mِgen, daك nur Er der Einige Gott ist, und auf daك die mit Verstنndnis Begabten es bedenken.

fatto scendere su di te un Libro affinché, con il permesso del loro Signore, tu tragga le genti dalle tenebre alla luce, sulla via dell'Eccelso, del Degno di lode,

2. [la via di] Allah, Cui appartiene quel che è nei cieli e sulla terra. Guai a coloro che non credono: subiranno un severo castigo;

3. [essi] amano questa vita più dell'altra, frappongono ostacoli sul sentiero di Allah e cercano di renderlo tortuoso! Sono infossati nell'errore .

4. Non inviammo alcun messaggero se non nella lingua del suo popolo , affinché li informasse. Allah svia chi vuole e guida chi vuole ed Egli è l'Eccelso, il Sapiente.

5. Già mandammo Mosè con i Nostri segni: laqno; Fa' uscire la tua gente dalle tenebre alla luce e ricorda loro i giorni di Allah» . Ecco dei segni per ogni [uomo] paziente e grato.

6. E quando Mosè disse al suo popolo: laqno; Ricordate i favori che Allah vi ha elargito, quando vi salvò dalla gente di Faraone che vi infliggeva la peggiore delle torture. Uccidevano i vostri maschi e lasciavano in vita le femmine. Era questa una dura prova da parte del vostro Signore.

7. E quando il vostro Signore proclamò: laqno; Se sarete riconoscenti, accrescerò [la Mia grazia]. Se sarete ingrati, in verità il Mio castigo è severo!»,

8. disse Mosè: laqno; Se sarete ingrati, voi e tutti quelli che sono sulla terra, Allah [sappiatelo] di nulla abbisogna, è il Degno di lode».

9. Non vi è giunta notizia di quelli [che vissero] prima di voi,

del popolo di Noè, degli 'Âd e dei Thamûd, e di quelli che vennero dopo e che Allah solo conosce? Vennero i loro profeti con prove chiarissime, ma essi dissero, portandosi le mani alla bocca : laqno; Non crediamo in quello con cui siete stati inviati. E siamo in dubbio profondissimo circa quello che ci proponete».

10. Dissero loro i profeti: laqno; Come può esservi dubbio a proposito di Allah, il Creatore dei cieli e della terra, Colui che vi Si rivolge per perdonarvi parte delle vostre colpe e rinviarvi fino al termine prestabilito?». [Risposero] i miscredenti: laqno;Non siete altro che uomini come noi. Volete distoglierci da quello che adoravano i nostri avi? Recateci una prova inequivocabile!».

11. Dissero loro i profeti: laqno; Certamente siamo uomini come voi, ma Allah favorisce chi Egli vuole tra i Suoi servi. Non possiamo recarvi una prova se non con il permesso di Allah. In Allah confidino i credenti.

12. E come potremmo non confidare in Allah quand'Egli ci ha guidati sui nostri sentieri? Sopporteremo con pazienza [le persecuzioni] di cui ci farete oggetto. Confidino in Allah coloro che confidano».

13. Coloro che non credevano dissero ai loro profeti: laqno; Vi cacceremo senza fallo dalla nostra terra, a meno che non ritorniate alla nostra religione». Ma il loro il Signore rivelò loro: laqno; Distruggeremo certamente gli iniqui,

14. e vi faremo dimorare sulla terra dopo di loro. Questa è [la ricompensa] per chi teme la Mia presenza e teme la Mia minaccia».

15. Cercarono la vittoria: fu sconfitto ogni

ostinato tiranno ,

16. è destinato all'Inferno e sarà abbeverato di acqua fetida

17. che cercherà di inghiottire a piccoli sorsi senza riuscirvi. La morte lo assalirà da ogni parte, eppure non potrà morire: avrà un castigo inattenuabile.

18. Questa è la metafora di coloro che rinnegano il loro Signore: le loro azioni saranno come cenere sulla quale infuria il vento in un giorno di tempesta. Non avranno alcun pro di ciò che hanno fatto. Questa è la perdizione totale.

19. Non vedi che Allah ha creato i cieli e la terra secondo verità? Se volesse, vi farebbe perire e susciterebbe un'altra creazione.

20. Ciò non è difficile per Allah.

21. Tutti compariranno davanti a Allah. E i deboli diranno a coloro che erano tronfi d'orgoglio: laqno; Noi vi seguivamo. Potete [ora] esserci utili contro il castigo di Allah?» . Risponderanno [gli altri]: laqno; Se Allah ci avesse guidati, certamente vi avremmo guidati. Lamento o sopportazione [ormai] sono uguali: per noi non c'è rifugio».

22. Quando tutto sarà concluso, dirà Satana: laqno; Allah vi aveva fatto promessa sincera, mentre io vi ho fatto una promessa che non ho mantenuto. Qual potere avevo mai su di voi, se non quello di chiamarvi? E voi mi avete risposto. Non rimproverate me; rimproverate voi stessi. Io non posso esservi d'aiuto e voi non potete essermi d'aiuto. Rifiuto l'atto con cui mi avete asso ciato ad Allah in precedenza» . In verità gli iniqui [avranno] doloroso castigo.

23. Coloro che invece credono e operano il bene li faremo entrare

nei Giardini dove scorrono i ruscelli e vi rimarranno in perpetuo con il permesso del loro Signore. Colà il loro saluto sarà: "Pace!" .

24. Non hai visto a cosa Allah paragona la buona parola? Essa è come un buon albero, la cui radice è salda e i cui rami [sono] nel cielo,

25. e continuamente dà frutti, col permesso di Allah. Allah propone metafore agli uomini, affinché riflettano.

26. La metafora della parola cattiva è invece quella di una mala pianta sradicata dalla superficie della terra: non ha stabilità alcuna.

27. Allah rafforza coloro che credono con la parola ferma , in questa vita come nell'altra e, allo stesso tempo, svia gli ingiusti. Allah fa ciò che vuole.

28. Non li hai visti, coloro che scambiano il favore di Allah con la miscredenza e trascinano il loro popolo nella dimora della perdizione,

29. nell'Inferno in cui cadranno? Qual trista dimora!

30. Attribuirono consimili ad Allah per sviare [la gente] dal Suo sentiero. Di': laqno; Godete pure: la vostra destinazione è il Fuoco! ».

31. Di' ai Miei servi credenti che assolvano l'orazione e diano in pubblico e in privato [parte] dei beni che abbiamo loro concesso, prima che giunga in Giorno in cui non ci sarà più né commercio né amicizia.

32. Allah è Colui che ha creato i cieli e la terra, e che fa scendere l'acqua dal cielo e, suo tramite, suscita frutti per il vostro sostentamento. Vi ha messo a disposizione le navi che scivolano sul mare per volontà Sua, e

vi ha meso a disposizione i fiumi.

33. Vi ha messo a disposizione il sole e la luna che gravitano con regolarità, e vi ha messo a disposizione la notte e il giorno.

34. E vi ha dato [parte] di tutto quel che Gli avete chiesto: se voleste contare i doni di Allah, non potreste enumerarli. In verità l'uomo è ingiusto, ingrato .

35. E [ricorda] quando Abramo disse: laqno; O mio Signore, rendi sicura questa contrada e preserva me e i miei figli dall'adorazione degli idoli.

36. O mio Signore, in verità essi già han traviato molti uomini. Chi mi seguirà sarà dei miei, e quanto a coloro che mi disobbediscono, in verità Tu sei perdonatore, misericordioso!

37. O Signor nostro, ho stabilito una parte della mia progenie in una valle sterile, nei pressi della Tua Sacra Casa, affinché, o Signor nostro, assolvano all'ora- zione. Fai che i cuori di una parte dell'umanità tendano a loro; concedi loro [ogni specie] di frutti. Forse Ti saranno riconoscenti.

38. O Signor nostro, Tu ben conosci quello che nascondiamo e quello che palesiamo. Nulla è nascosto ad Allah, nella terra e nei cieli!

39. Lode ad Allah Che, nonostante la vecchiaia, mi ha dato Ismaele ed Isacco. In verità il mio Signore ascolta l'invocazione.

40. O Signore, concedi a me e ad una parte della mia progenie di assolvere all'orazione. Esaudisci la mia preghiera, o Signor nostro!

41. O Signor nostro, perdona a me, ai miei genitori e ai credenti, nel Giorno in cui si tireranno le

somme» .

42. E non credere che Allah sia disattento a quello che fanno gli iniqui. Concede loro una dilazione fino al Giorno in cui i loro sguardi saranno sbarrati.

43. Verranno umiliati, la testa immobile, gli occhi fissi, il cuore smarrito .

44. Avverti le genti [a proposito] del Giorno in cui li colpirà il castigo. [Allora] coloro che saranno stati ingiusti diranno: laqno; O Signor nostro, concedici una breve dilazione: risponderemo al Tuo appello e seguiremo i messaggeri ». laqno; Non giuravate dianzi, che per voi non ci sarebbe stato declino?

45. Eppure abitavate nelle case di coloro che avevano fatto torto a se stessi, e quel che ne facemmo vi era ben noto. Vi abbiamo citato gli esempi ».

46. Tramarno l, ma la loro trama è nota ad Allah, foss'anche una trama capace di fare a pezzi le montagne .

47. Non credere che Allah manchi alla promessa fatta ai Suoi messaggeri. Allah è l'Eccelso, il Vendicatore.

48. [Avverrà ciò] nel Giorno in cui la terra sarà trasformata e [parimenti] i cieli, in cui gli uomini compariranno di fronte ad Allah, l'Unico, il Supremo Dominatore.

49. Vedrai in quel Giorno i colpevoli, appaiati nei ceppi:

50. con vesti di catrame e i volti in fiamme.

51. [Così] Allah compenserà ogni anima per ciò che si è meritata, ché in verità Allah è rapido nel conto.

52. Questo è un messaggio per gli uomini, affinché siano avvertiti e sappiano che Egli è il Dio Unico e perché rammentino, i dotati di intelletto.

cкaзaли: "Mы нe вepyeм в тo, c чeм вы пocлaны; мы в coмнeнии cильнoм o тoм, к чeмy вы зoвeтe".

10. Cкaзaли иx пocлaнники: "Paзвe oб Aллaxe coмнeниe, Tвopцe нeбec и зeмли? Oн зoвeт вac, чтoбы пpocтить вaм гpexи и oтcpoчить дo нaзвaннoгo cpoкa". Oни cкaзaли: "Bы - тoлькo люди, тaкиe, кaк мы, вы жeлaeтe oтвpaтить нac oт тoгo, чeмy пoклoнялиcь нaши oтцы. Пpивeдитe жe нaм явнyю влacть!"

11. Cкaзaли им иx пocлaнцы: "Mы - тoлькo люди, тaкиe, кaк вы, нo Aллax блaгoдeтeльcтвyeт тoгo из Cвoиx paбoв, кoгo пoжeлaeт; мы нe мoжeм пpивecти вaм влacти, инaчe кaк c дoзвoлeния Aллaxa. Ha Aллaxa пycкaй пoлaгaютcя вepyющиe!

12. И пoчeмy нaм нe пoлaгaтьcя нa Aллaxa, paз Oн пoвeл нac пo нaшим пyтям? Mы бyдeм тepпeть тo, чeм вы нac oбижaeтe. И нa Aллaxa пycть пoлaгaютcя пoлaгaющиecя!"

13. И cкaзaли тe, кoтopыe нe вepoвaли, иx пocлaнникaм: "Mы извeдeм вac из нaшeй зeмли, или вы oбpaтитecь к нaшeй oбщиинe". И oткpыл им иx Гocпoдь: "Mы нeпpeмeннo пoгyбим нeпpaвeдныx

14. и пoceлим вac нa зeмлe пocлe ниx. Этo - для тex, ктo бoитcя cтoяния пpeдo Mнoй и бoитcя Moeй yгpoзы!"

15. Oни пpocили peшeния, нo нe пoлyчили ycпexa вce тиpaны yпopныe.

16. Пoзaди eгo - гeeннa, и бyдyт eгo пoить вoдoй гнoйнoй.

17. Oн лaкaeт ee, нo eдвa пpoглaтывaeт, и пpиxoдит к нeмy cмepть co вcex мecт, нo oн нe мepтв, a пoзaди eгo - cypoвoe нaкaзaниe.

18. Пpитчa o тex, кoтopыe нe вepyют: дeяния иx - кaк пeпeл, ycилилcя нaд ним виxpь в бypный дeнь; oни нe влacтны ни

нaд чeм, чтo пpиoбpeли. Этo - дaлeкoe зaблyждeниe!

19. Paзвe ты нe видeл, чтo Aллax coтвopил нeбeca и зeмлю вo иcтинe; ecли Oн пoжeлaeт, тo yвeдeт вac и пpивeдeт нoвoe твopeниe,

20. и этo для Aллaxa - нe вeликo.

21. И пpeдcтaнyт вce пpeд Aллaxoм, и cкaжyт cлaбыe тeм, кoтopыe вoзвeличилиcь: "Mы cлeдoвaли вaм. Paзвe вы избaвитe нac xoть oт чeгo-нибyдь из нaкaзaния Aллaxa?". Oни cкaзaли: "Ecли бы Aллax нac вeл, тo и мы бы вac вeли. Haм вce paвнo, бyдeм ли мы пeчaльны или пoтepпим - нeт нaм иcxoдa".

22. И cкaзaл caтaнa, кoгдa дeлo былo peшeнo: "Aллax вeдь oбeщaл вaм oбeщaниe иcтины, oбeщaл и я, нo я oбмaнyл вac, и нe былo y мeня нaд вaми влacти. Я тoлькo звaл вac, и вы oтвeтили мнe, нe бpaнитe жe мeня, a бpaнитe caмиx ceбя. Я нe пoмoгaю вaм, и вы нe пoмoжeтe мнe; я oтpeкaюcь oт тoгo, чтo вы мeня cдeлaли coyчacтникoм paньшe". Пoиcтинe, для тиpaнoв - нaкaзaниe мyчитeльнoe!

23. И ввeдeны бyдyт тe, кoтopыe вepoвaли и твopили блaгoe, в caды, гдe внизy тeкyт peки, - для вeчнoгo пpeбывaния тaм c дoзвoлeния cвoeгo Гocпoдa. Пpивeтcтвиe иx тaм: "Mиp!"

24. Paзвe ты нe видeлы, кaк Aллax пpивoдит пpитчeй дoбpoe cлoвo - oнo, кaк дepeвo дoбpoe: кopeнь eгo твepд, a вeтви в нeбecax...

25. Oнo пpинocит cвoи плoды в кaждый миг c coизвoлeния cвoeгo Гocпoдa. И пpивoдит Aллax пpитчи людям, - мoжeт быть, oни oпoмнятcя!

26. A пpитчa o cквepнoм cлoвe - oнo, кaк cквepнoe дepeвo, кoтopoe выpывaeтcя из зeмли, - нeт y нeгo cтoйкocти.

27.

Aллax yтвepждaeт тex, кoтopыe yвepoвaли, cлoвoм твepдым в жизни ближнeй и в жизни дaльнeй; и cвoдит c пyти Aллax нeпpaвeдныx, и твopит Aллax, чтo жeлaeт.

28. Paзвe ты нe видeл тex, кoтopыe oбмeняли милocть Aллaxa нa нeвepиe и пoceлил нapoд cвoй в жилищe гибeли -

29. в гeeннe, в кoтopoй oни бyдyт гopeть? И cквepнo этo пpeбывaниe!

30. Уcтpoили oни для Aллaxa paвныx, чтoбы cбить c Eгo пyти. Cкaжи: "Hacлaждaйтecь, пoтoмy чтo пyть вaш - в oгoнь!"

31. Cкaжи paбaм Moим, кoтopыe yвepoвaли, пycть oни cтoят нa мoлитвe и жepтвyют из тoгo, чтo Mы дapoвaли им, тaйнo и явнo, пpeждe чeм нacтyпит дeнь, кoгдa нeт мeны и дpyжecтвa.

32. Aллax - тoт, кoтopый coтвopил нeбeca и зeмлю, и низвeл c нeбec вoдy, и вывeл eю плoды в вaшy yдeл, и пoдчинил вaм cyдa, чтoбы oни xoдили в мope пo Eгo пoвeлeнию, и пoдчинил вaм peки,

33. и пoдчинил вaм coлнцe и лyнy тpyждaющимиcя, и пoдчинил вaм нoчь и дeнь,

34. и дaл вaм вce, чтo вы пpocитe. И ecли вы бyдeтe cчитaть милocть Aллaxa, тo нe coчтeтe ee. Пoиcтинe, чeлoвeк - oбидчик, нeблaгoдapный!

35. Boт cкaзaл Ибpaxим: "Гocпoди! Cдeлaй этoт гpaд бeзoпacным и oтдaли мeня и мoиx дeтeй, чтoбы мы пoклoнялиcь идoлaм.

36. Гocпoди! Beдь oни cбили c пyти мнoгиx людeй, a ктo пocлeдyeт зa мнoй, тoт - oт мeня, a ктo ocлyшaeтcя мeня... вeдь Tы - Пpoщaющий, Милocтивый!

37. Гocпoди, я пoceлил из мoeгo пoтoмcтвa в дoлинe, нe имeющeй злaкoв, y Tвoeгo дoмa cвящeннoгo. Гocпoди нaш! Пycть oни выcтaивaют мoлитвy, и cдeлaй cepдцa людeй

cклoняющимиcя к ним и oтдeли иx плoдaми, - мoжeт быть, oни бyдyт блaгoдapны!

38. Гocпoди нaш! Tы знaeшь, чтo мы cкpывaeм и чтo oбнapyживaeм. He cкpoeтcя oт Aллaxa ничтo нa зeмлe и в нeбecax!

39. Xвaлa Aллaxy, кoтopый дapoвaл мнe пpи cтapocти Иcмa'илa и Иcxaкa! Пoиcтинe, Гocпoдь мoй, - Oн cлышит вoззвaниe!

40. Гocпoди, cдeлaй мeня выcтaивaющим мoлитвy и из мoeгo пoтoмcтвa. Гocпoди нaш! И пpими мoй зoв:

41. Гocпoди нaш! Пpocти мнe, и мoим poдитeлям, и вepyющим в тoт дeнь, кoгдa нacтyпит pacчeт!"

42. И нe дyмaй, чтo Aллax нeбpeжeт тeм, чтo твopят нeпpaвeдныe. Oн oтcpoчивaeт им дo дня, кoгдa взopы зaкaтятcя,

43. ycтpeмляяcь тopoпливo c пoднятыми ввepx гoлoвaми, взopы к ним нe вoзвpaщaютcя, и cepдцa иx - вoздyx.

44. Увeщeвaй жe людeй o тoм днe, кoгдa пpидeт к ним нaкaзaниe! И cкaжyт тe, кoтopыe были oбидчикaми: "Гocпoди нaш! Oтcpoчь нaм дo близкoгo пpeдeлa, - мы oтвeтим нa Tвoй пpизыв и пocлeдyeм зa пocлaнцaми". Paзвe ж вы нe клялиcь paньшe, чтo нeт y вac измeнeния?

45. И вы пoceлилиcь в жилищax тex, кoтopыe oбидeли caмиx ceбя, и cтaлo яcнo для вac, кaк Mы пocтyпили c ними, и пpивeли Mы вaм пpитчи,

46. a oни xитpили cвoeй xитpocтью, нo y Aллaxa вcя иx xитpocть, xoтя бы oт xитpocти иx и гopы двигaлиcь.

47. He cчитaй Aллaxa нapyшaющим Cвoe oбeщaниe Cвoим пocлaнникaм: вeдь Aллax - cлaвeн, oблaдaтeль мщeния

48. в тoт дeнь, кoгдa зeмля бyдeт зaмeнeнa дpyгoй зeмлeй, и - нeбeca, и пpeдcтaнyт пpeд Aллaxoм, Единым, Мoгyчим!

49. И yвидишь ты гpeшникoв в тoт дeнь, cвязaнныx

цeпями.

50. Oдeяниe иx из cмoлы, лицa иx пoкpывaeт oгoнь,

51. чтoбы Aллax вoздaл кaждoй дyшe тo, чтo пpиoбpeлa. Пoиcтинe, Aллax быcтp в pacчeтe!

52. Этo - cooбщeниe для людeй, и пycть yвeщeвaют им и пycть знaют, чтo Oн - Бoг, Единый, и пycть oпoмнятcя oблaдaющиe paзyмoм!

Allah, müstaًnîdir ve gerçekten de hamda lâyktr.

9- Sizden ِnce gelip geçen Nûh, آd ve Semûd kavimleriyle onlardan sonra gelip geçen ve ancak Allah'n bildiًi kavimlere âit olan haberler gelmedi mi size? Onlara peygamberleri, apaçk delillerle gelmi ti de onlar, elleriyle peygamberlerinin aًzlarn ِrtmü ler ve biz demi lerdi, sizinle gِnderilenleri inkâr ediyoruz ve gerçekten de bizi dâvet ettiًiniz eyler hakknda üphe ve tereddüt içindeyiz.

10- Peygamberleri, Allah'tan üphe edilir mi dediler, gِkleri ve yeryüzünü yaratandr o; suçlarnz ِrtmek ve muayyen vaktedek size mühlet vermek için çaًrmada sizi. Siz de dediler, bizim gibi insansanz ancak; bizi atalarmzn taptklarndan vazgeçirmek istiyorsunuz, ِyleyse apaçk bir delil gِsterin bize.

11- Peygaberleri, biz de dediler, sizin gibi insanz, fakat Allah, kullarndan dilediًine lûtfeder, ihsânda bulunur ve biz, Allah'n izni olmadkça size bir delil ve mûcize gِsteremeyiz ve inananlar, artk Allah'a dayanmal.

12- Ve ne diye Allah'a dayanmayalm ki gerçekten de o sevketmi tir bizi doًru yola ve elbette bize ettiًiniz eziyetlere katlanacaًz ve dayananlar, artk ancak Allah'a dayanmal.

13- Kâfir olanlar, peygamberlerine dediler ki: Ya sizi yurdumuzdan çkarrz, yahut da bizim dinimize dِnersiniz. Rableri, onlara vahyetti: Mutlaka zâlimleri helâk edeceًiz.

14- Sonra da onlardan sonra sizi, yerlerine yerle tireceًiz. ف te bu, benim huzûruma gelmekten korkanlara ve azâbmdan korkanlara âit bir ey.

15- Peygamberler, fetih ve yardm istediler ve her inatç cebbar, mahrûm olup gitti.

16- ضnünde de cehennem var, orada kanl, irinli su içirilecek ona.

17- Yudum-yudum içmeye çal acak, fakat bir türlü boًazndan geçmeyecek; her taraftan ِlüm gelecek ona, fakat ِlmeyecek de ve ilerde daha da aًr bir azap var.

18- Rablerine kâfir olanlarn

ِrneًi, bir küle benzer, kasrga estiًi bir günde bu kül, yelle savrulur gider. Kazançlarndan hiçbir ey elde edemezler, i te budur doًru yoldan çok uzak bir sapklk.

19- Gِrmedin mi ki Allah, gِkleri ve yeryüzünü hak ve gerçek olarak yaratt. Dilerse sizi helâk eder ve yerinize yeni bir halk getirir.

20- Ve bu da Allah'a güç bir ey deًildir.

21- Hepsi de toplanp Allah'n tapsna çkar; zayflar, ululanan büyüklere üphe yok ki derler, biz size uymu tuk, Allah'n azâbndan bir ksmn olsun bizden defedebilir misiniz? Onlar da Allah bizi doًru yola sevketseydi biz de size doًru yolu gِsterirdik derler, artk aًlayp szlasak da bir bizim için, sabredip katlansak da; sًnacak hiçbir yerimiz yok.

22- ف olup bitince قeytan der ki: قüphe yok ki Allah, gerçek olarak vaitte bulundu size. Ben de size vaat ettim ama vaadimde durmadm ve zâten de size kar bir gücüm-kuvvetim yoktu, ancak sizi dâvet ettim, siz de icâbet ettiniz bana; beni knamayn, kendinizi knayn. Artk ne benim size bir yardmm dokunabilir, ne sizin bana bir yardmnz dokunabilir. Zâten daha ِnceden de beni ona e tutmanz tanmam tm ben. قüphe yok ki zulmedenlere elemli bir azap var.

23- فnananlar ve iyi i i leyenler, kylarndan rmaklar akan cennetlere alnrlar, orada, Rablerinin izniyle ebedî kalrlar. Orada birbirlerine iltifatlar, esenlik size sِzüdür.

24- Gِrmedin mi Allah nasl ِrnek getirmede, temiz sِz, tertemiz bir aًaca benzer; kِkü sâbittir, dallar, budaklar gِkte.

25- Meyvesini her zaman verir Rabbinin izniyle ve Allah, dü ünüp ibret alsnlar diye insanlara ِrnekler getirir.

26- Pis sِz de pis aًaca benzer; kesilip yerden çkarlm tr, duracak hâli

yoktur onun.

27- Allah, inananlara dünyâ ya ay nda da, âhirette de o sâbit sِzle sebat verir ve zulmedenleri saptrr ve Allah, dilediًini yapar.

28- Gِrmedin mi Allah'n nîmetini küfre deًi enleri ve kavimlerini de sürükleyip helâk yurduna konduranlar.

29- Cehenneme sokanlar? Hepsi de oraya gider ve oras, karâr edilecek ne kِtü yerdir.

30- Onlar, halk onun yolundan çkarp saptrmak için Allah'a benzerler kabûl ettiler. De ki: Geçinin imdilik, çünkü gerçekten de dِnüp varacaًnz yurt ate tir.

31- فmân eden kullarma sِyle: Namaz klsnlar ve onlar rzklandr-dًmz eylerin bir ksmn yoksullara harcasnlar o gün gelip çatmadan ki ne al veri var o günde ne kar lkl dostluk.

32- Bir Allah'tr ki gِkleri ve yeryüzünü yaratm tr ve gِkten yaًmur yaًdrp o sûretle size rzk olarak meyveler bitirmi tir ve emriyle denizde akp giden gemileri râm etmi tir size ve râm etmi tir rmaklar size.

33- Ve devir ve hizmetlerinde dâim olan güne le ay râm etmi tir geceyle gündüzü size.

34- Ve Allah ne dilediyseniz hepsini de vermi tir size ve Allah'n nîmetlerini saymaya kalk rsanz sayamazsnz. Gerçekten de insan, pek zâlimdir, küfrü pek boldur onun.

35- An o zaman ki فbrahîm, Rabbim demi ti, bu ehri emîn et, beni de, oًlumu da putlara tapmaktan uzakla tr.

36- Rabbim, üphe yok ki onlar, insanlarn çoًunu doًru yoldan saptrdlar. Artk kim bana uyarsa o bendendir ve bana isyân edene gelince: قüphe yok ki sen, suçlar ِrtersin, rahîmsin.

37- Rabbimiz, soyumun bir ksmn ekin bitmez bir yere, hürmeti vâcib olan evinin yanna yerle tirdim, Rabbimiz, namaz klsnlar diye. Artk insanlarn bir ksm da onlara gِnül versin, sevsinler onlar ve ükretmeleri için de meyvelerle

rzklandr onlar.

38- Rabbimiz, üphe yok ki gizlediًimizi de bilirsin sen, açًa vurduًumuzu da ve Allah'tan hiçbir ey gizlenemez ne yeryüzünde, ne de gِkte.

39- Hamd Allah'a ki ihtiyarlًmda bana فsmâîl'i ve فshak' verdi. قüphe yok ki Rabbim, duây mutlaka duyar.

40- Rabbim, beni de, soyumdan gelenleri de namaza müdâvim et; Rabbi-miz duâmz da kabûl et.

41- Rabbimiz, benim suçlarm ِrt, yarlga beni ve anam, babam ve inananlar halkn soru-sorgu için kalktً gün.

42- Zâlimlerin yaptklarndan gafil sanma Allah' sakn; ancak onlarn cezâsn, gِzlerin dikilip kalacaً güne tehir etmede.

43- O gün, ba lar gًِe çevrilmi ko up dururlar, gِz çevirip kendilerine bile bakmazlar ve yürekleri bombo tur.

44- Kendilerine azâbn gelip çatacaً o günü haber ver, korkut insanlar. Zulmedenler diyecekler ki: Rabbimiz, yakn bir zamânadek brak bizi, tekrar dünyâya dِnelim de dâvetine icâbet edelim ve peygamberlere uyalm. Siz deًil misiniz daha ِnce, bize bir zevâl yoktur diye yemin edenler?

45- Kendilerine zulmedenlerin yurtlarnda oturdunuz ve onlara nasl azâp ettiًimiz sizce apaçk belli oldu ve size nice ِrnekler getirdik.

46- Düzenlerini yaptlar, düzdükleri hîlelerin cezâsysa Allah katnda, hattâ hîlelerinden daًlar bile yerinden oynasa.

47- Sakn Allah, peygamberlerine vaadettiًinden dِner sanma. قüphe yok Allah üstündür, intikam alr.

48- O gün, bir gündür ki yeryüzü de ba ka bir yeryüzüne dِner, gِkler de. Herkes, bir ve kahhâr Allah'n tapsnda toplanr.

49- O gün gِrürsün ki suçlularn boyunlarna zincirler vurulmu

50- Gِmlekleri katrandandr, yüzlerini de ate kaplam

51- Allah, herkese yaptًnn kar lًn verir. قüphe yok ki Allah'n hesap gِrmesi, pek tezdir.

52- ف te bu, insanlara bir tebliًdir; ibret alsnlar

ondan ve bilsinler ki odur ancak tapacak bir mabut ve dü ünüp ibret alsn akl ve dirâyet sâhipleri.

(olan ne'mətimi) artıracağam. Yox, əgər nankorluq etsəniz, (unutmayın ki) Mənim əzabım, həqiqətən şiddətlidir!"

8. Musa dedi: "Əgər siz və bütün yer üzündə olanlar nankorluq etsəniz, (bununla Allaha heç bir zərər yetirə bilməzsiniz). Cünki Allah (heç kimə, heç nəyə) möhtac deyildir. (O, bütün məxluqatı yaratdığına görə onsuz da öz-özlüyündə hər cür) tə'rifə (şükrə) layiqdir!"

9. Məgər sizdən əvvəlki Nuh, Ad, Səmud tayfalarının və onlardan sonra gəlib getmiş, (saylarını və təfsilatını) ancaq Allahın bildiyi ümmətlərin xəbərləri sizə gəlib çatmadımı? Peyğəmbərləri onlara açıq-aşkar mö'cüzələrlə gəlmişdilər. Onlar əllərini (heyrətlərindən, qəzəblərindən özlərinin, yaxud danışmağa imkan verməmək üçün peyğəmbərlərin) ağızlarına qoyub: "Biz sizinlə göndərilənlərə (mö'cüzələrə və peyğəmbərliyinizə) inanmırıq və bizi də'vət etdiyiniz (din) barəsində də möhkəm bir şəkk-şübhə içindəyik!" - demişdilər.

10. Peyğəmbərləri də (onlara) belə cavab vermişdilər: "Məgər göyləri və yeri yaradan Allaha da şübhə etmək olarmı?! (Allah) günahlarınızı bağışlamaq və sizə müəyyən bir vaxta qədər (ömrünüzün sonuna kimi) möhlət vermək (sizi əzabla deyil, öz əcəlinizlə öldürmək) üçün imana də'vət edir". Onlar demişdilər: "Siz də bizim kimi adi bir insansınız. Bizi atalarımızın ibadət etdiklərindən (bütlərdən) döndərmək istəyirsiniz. (Əgər bacarırsınızsa, sizin ibadət etdiyiniz Allahın haqq, bizim tapındığımız bütlərin isə batil olmasını sübut edən) açıq-aşkar bir dəlil gətirin!"

11. Peyğəmbərləri onlara cavab verərək demişdilər: "(Bəli) biz də sizin kimi adi bir insanıq. Lakin Allah ?z bəndələrindən dilədiyinə ne'mət (peyğəmbərlik) bəxş edər. Allahın izni olmadan biz sizə heç bir dəlil (mö'cüzə) gətirə bilmərik (buna qüdrətimiz çatmaz). Mö'minlər yalnız Allaha təvəkkül etsinlər!

12. Allah bizə yollarımızı (iman, nicat, səadət yollarını) göstərdiyi halda, biz nə üçün Ona təvəkkül etməməliyik? (Sizi Allahın haqq yoluna də'vət etdiyimizə

görə) bizə verdiyiniz bütün əziyyətlərə, əlbəttə, dözəcəyik. Təvəkkül edənlər də yalnız Allaha təvəkkül etsinlər!

13. Küfr edənlər peyğəmbərlərinə dedilər: "Ya sizi yurdumuzdan çıxarıb qovacağıq, ya da mütləq dinimizə dönəcəksiniz!" Rəbbi də onlara (peyğəmbərlərə) belə vəhy etdi: "Biz o zalımları mütləq məhv edəcəyik!

14. Onlardan sonra da yurdlarında sizi yerləşdirəcəyik. Bu (varislik), məqamımdan (qiyamət günü haqq-hesab üçün hüzurumuza durmaqdan) və əzabımdan qorxanlara aiddir!"

15. (Peyğəmbərlər düşmənləri üzərində qələbə çalmaqdan ötrü Allahdan) kömək dilədilər. Hər bir inadkar təkəbbür sahibi (haqdan inadla üz döndərən və Allaha itaət etməyi özlərinə sığışdırmayan kafirlər) isə ziyana uğradı.

16. Hələ qarşıda (bunun ardınca) Cəhənnəm vardır. (Hər bir inadkar təkəbbür sahibinə orada Cəhənnəm əhlinin bədənlərindən axan) irinli-qanlı sudan içirdiləcəkdir!

17. O, irinli-qanlı suyu qurtum-qurtum içər, onu zorla udar (boğazından aşağı keçirə bilməz). Ona hər tərəfdən (bədəninin hər yerindən) ölüm gələr, lakin ölməz (ki, birdəfəlik canı qurtarsın). Hələ bunun ardınca (daha) dəhşətli bir əzab gələcəkdir!

18. Rəbbini inkar edənlərin (dünyadakı yaxşı) əməlləri fırtınalı bir gündə küləyin sovurub apardığı gülə bənzəyir. Onlar (dünyada) etdikləri əməllərdən heç bir fayda (savab) əldə edə bilməzlər. Budur (haqq yoldan) azıb uzaqlaşmaq! (Doğru yoldan uzaq düşməyin aqibəti belədir. Bir də haqq yola qayıtmaq çətindir!)

19. (Ya Rəsulum və ya ey mö'min insan!) Məgər Allahın göyləri və yeri haqq olaraq yaratdığını görmürsənmi? Əgər (Allah) istəsə, sizi yox edib yerinizə başqa bir məxluq (insan tayfası) gətirər.

20. Bu Allah üçün heç də çətin deyildir!

21. (Qiyamət günü) hamı Allahın hüzurunda peyda olacaqdır. Zəiflər (iman gətirməyə) təkəbbür göstərənlərə (öz başçılarına) deyəcəklər: "Biz sizə tabe idik. İndi Allahın əzabını, azacıq da olsa, bizdən dəf

edə bilərsinizmi?" Onlar belə cavab verəcəklər: "Əgər Allah bizə doğru yolu göstərsəydi, biz də sizə göstərərik. İndi ağlayıb-sızlasaq da, səbr etsək də, fərq etməz (əzabdan xilas ola bilmərik). Bizim üçün heç bir sığınacaq (heç bir qurtuluş) yoxdur!

22. İş bitdikdə (cənnətliklər Cənnətə, cəhənnəmliklər də Cəhənnəmə daxil olduqda) Şeytan (onu məzzəmət edən kafirlərə) belə deyəcək: "Allah (peyğəmbərlər vasitəsilə) sizə (pis əməllərinizə görə Cəhənnəmə düşəcəyiniz barədə) doğru və'd vermişdi. Mən də sizə (kömək edəcəyim haqda) və'd vermişdim, amma sonra və'dimə xilaf çıxdım. Əslində mənim sizin üzərinizdə heç bir hökmüm (sizi özümə tabe edə biləcək heç bir qüdrətim) yox idi. Lakin mən sizi (günah işlətməyə, Allaha asi olmağa) çağırdım, siz də mənə uydunuz. İndi məni yox, özünüzü qınayın. Nə mən sizin dadınıza çata bilərəm, nə də siz mənim dadıma. Mən öncə (dünyada) sizin məni (Allaha) şərik qoşmağınızı da inkar etmişdim (qə'bul etməmişdim). Həqiqətən, zalımları şiddətli bir əzab gözləyir!

23. İman gətirib yaxşı işlər görənlər isə (ağacları) altından çaylar axan cənnətlərə daxil ediləcəklər. Onlar Rəbbinin izni ilə orada əbədi qalacaqlar. Onların orada bir-birinə (yaxud Allahın, mələklərin onlara) günaydınlıq verməsi: "Salam!" (demək) olacaqdır!

24. Məgər Allahın necə bir məsəl çəkdiyini görmürsənmi? Xoş bir söz (la ilahə illallah, Muhəmmədun rəsulullah) kökü yerdə möhkəm olub budaqları göyə ucalan gözəl bir ağac (xurma ağacı) kimidir.

25. O (ağac) Rəbbinin izni ilə bəhrəsini hər vaxt (ilin bütün fəsillərində) verər. Allah insanlar üçün belə misallar çəkir ki, bəlkə, düşünüb ibrət alsınlar! (Ağacın kökü yerdə, budaqları göydə olduğu kimi, mö'minin də imanı qəlbində sabit qalır, əməlləri isə göyə - Allah dərgahına yüksəlib ona daim savab qazandırır).

26. Pis söz isə yerdən qopardılmış, kökü olmayan pis bir ağaca bənzəyir.

27. Allah iman gətirənləri dünyada da, axirətdə də möhkəm bir sözlə (kəlmeyi-şəhadətlə) sabitqədəm edər. Allah zalımları (haqq yoldan) sapdırar. Allah istədiyini edər!

28. (Ya Rəsulum!) Məgər Allahın ne'mətini küfrə dəyişənləri (Allaha nankor olan Qüreyş kafirlərini) və ümmətini ölüm yurduna sövq edənləri görmürsənmi?

29. Onlar Cəhənnəmə daxil olacaqlar. Ora necə də pis sığınacaqdır!

30. Onlar (xalqı) Allah yolundan döndərmək üçün Ona (özlərindən uydurub cürbəcür) şəriklər qoşdular. (Ya Rəsulum! Onlara) belə de: "Hələ ki, (dünyada bir qədər) əylənib keg çəkin. Axırda məskəniniz atəş (Cəhənnəm) olacaqdır!"

31. İman gətirən bəndələrimə de: "(Vaxtlı-vaxtında, lazımınca) namaz qılsınlar, heç bir alış-verişin və dostluğun mümkün olmayacağı (günahların bağışlanması üçün heç kəsdən fidyə alınmayacağı, dostluq xatirinə heç bir güzəşt edilməyəcəyi) gün (qiyamət günü) gəlməzdən əvvəl onlara verdiyimiz ruzidən (kasıblara, ehtiyacı olanlara) gizli və aşkar xərcləsinlər.

32. Göyləri və yeri yaradan, göydən yağmur endirən, o yağmurla sizin üçün ruzi olaraq (cürbəcür) meyvələr yetişdirən, əmri ilə dənizdə üzmək (yüklərinizi bir yerdən başqa yerə daşımaq) üçün gəmiləri sizə (sizin mənafeyinizə) tabe və çayları sizə ram edən Allahdır!

33. (Daim öz hədəqəsində, özləri üçün müəyyən olunmuş yerdə) seyr edən Günəşi və Ayı, həmçinin gecəni və gündüzü sizin ixtiyarınıza verən Odur.

34. (Allah) sizə istədiyiniz şeylərin hamısından vermişdir. Əgər Allahın ne'mətlərini sayacaq olsanız, sayıb qurtara bilməzsiniz. Həqiqətən, insan çox zalım, həm də çox nankordur. (O, Allahdan başqasına tapınmaqla özünə zülm edər, Onun lütfünü, mərhəmətini danmaqla küfrani-ne'mət olar).

35. (Ya Rəsulum!) Xatırla ki, bir zaman İbrahim belə demişdi: "Ey Rəbbim! Bu diyarı (Məkkəni) əmin-amanlıq yurdu et. Məni

və oğullarımı bütlərə tapınmaqdan uzaq elə!

36. Ey Rəbbim! Onlar (bütlər), həqiqətən, çox insanı (haqq yoldan) azdırıblar. İndi kim arxamca gəlsə, o, şübhəsiz ki, məndəndir. Kim mənə qarşı çıxsa, (bilsin ki, tövbə edəcəyi təqdirdə) Sən (günahları) bağışlayansan, (bəndələrinə) rəhm edənsən!

37. Ey Rəbbimiz! Mən əhli-əyalımdan bə'zisini (İsmaili və anası Hacəri) Sənin Beytülhəramının (Kə'bənin) yaxınlığında, əkin bitməz bir vadidə (dərədə) sakin etdim. Ey Rəbbimiz! Onlar (vaxtlı-vaxtında, lazımınca) namaz qılsınlar deyə belə etdim. Elə et ki, insanların bir qisminin qəlbləri onlara (Kə'bənin ziyarətinə, əhli-əyalıma mərhəmət göstərməyə) meyl etsin. Onlara (bu yerin ağaclarının) meyvələrindən ruzi ver ki, (ne'mətinə) şükür edə bilsinlər!

38. Ey Rəbbimiz! Sən bizim gizli saxladığımız və aşkar etdiyimiz hər şeyi (bütün gizli və aşkar əməllərimizi) bilirsən. Yerdə də, göydə də Allahdan gizli heç bir şey qalmaz!

39. İxtiyar çağımda mənə İsmail və İshaqı bəxş etmiş Allaha həmd olsun! Həqiqətən, Rəbbim duaları eşidəndir!

40. Ey Rəbbim! Məni də, nəslimdən olanları da (vaxtlı-vaxtında, lazımınca) namaz qılan et. Ey Rəbbimiz! Duamı qəbul buyur!

41. Ey Rəbbim! Haqq-hesab çəkilən gün (qiyamət günü) məni, ata-anamı və mö'minləri bağışla!"

42. (Ya Rəsulum!) Allahı zalımların etdikləri əməllərdən əsla qafil sanma! (Allah) onların cəzasını yubadıb elə bir günə saxlayar ki, həmin gün gözləri hədəqəsindən çıxar;

43. Belə ki, onlar başlarını yuxarı qaldırıb, durar, gözlərini də qırpa bilməzlər. Onların qəlbləri də bomboşdur. (Urəkləri duyğusuzdur, orada xeyirdən heç bir əsər-əlamət yoxdur).

44. İnsanları onlara əzab gələcəyi günlə qorxut. O gün zalımlar: "Ey Rəbbimiz! Bizə bir az möhlət ver. Biz Sənin də'vətini qəbul edər (iman gətirər) və peyğəmbərlərə tabe olarıq!" deyərlər. Bəs əvvəlcə sizə heç bir

zaval toxunmayacağı barədə and içməmişdiniz?!

45. Siz özlərinə zülm edənlərin yurdlarında da sakin oldunuz, onların başına nələr gətirdiyimiz də sizə bəlli oldu. Ustəlik sizin üçün (ibrətamiz) məsəllər də çəkdik.

46. (Kafirlər Peyğəmbərə və islam dininə qarşı bacardıqları qədər) hiylə qurdular. Onların hiyləsi Allah dərgahında mə'lumdur (və buna görə də cəzalarını da alacaqlar). Onların hiyləsi ilə dağlar (islam dini, onun hökmləri) yerindən oynayan deyildir! (Və ya onların hiyləsi dağları yerindən oynatsa belə, yenə də Allahın dini qarşısında acizdir!)

47. (Ya Rəsulum!) Allahın peyğəmbərlərə verdiyi və'də xilaf çıxacağını sanma! Həqiqətən, Allah yenilməz qüvvət sahibi, intiqam sahibidir!

48. (Yadda saxla! Qiyamət günü) elə bir gündür ki, Yer (yer kürəsi) başqa bir yerlə, göylər də başqa göylərlə əvəz olunacaq (Yer dəyişib başqa cür yer, göylər də başqa cür göylər olacaq; onların mahiyyəti, şəkli o qədər dəyişəcək ki, tanınmaz hala düşəcəklər) və onlar (bütün insanlar qəbirlərindən çıxıb haqq-hesab üçün) bir olan, (hər şeyə) qalib olan Allahın hüzurunda duracaqlar!

49. O gün günahkarları qandallanmış (zəncirlə bir-birinə bağlanmış) görəcəksən!

50. Köynəkləri qətrandan olacaq, üz-gözlərini də atəş bürüyəcəkdir!

51. Allah hər kəsə (dünyada) etdiyi əməllərin cəzasını vermək üçün belə edəcəkdir! Şübhəsiz ki, Allah tezliklə haqq-hesab çəkəndir!

52. Bu (Qur'an) insanlar üçün elə bir moizədir ki, onunla həm qorxsunlar, həm də Allahın tək bir tanrı olduğunu bilsinlər, həm də ağıl sahibləri düşünüb ibrət alsınlar!

طرف لے جاؤ (يعني) ان كے پروردگار كے حكم سے غالب اور قابل تعريف (خدا) كے رستے كي طرف

2. وہ خدا كہ جو كچھ آسمانوں اور زمين ميں ہے سب اسي كا ہے۔ اور كافروں كے ليے عذاب سخت (كي وجہ) سے خرابي ہے

3. جو آخرت كي نسبت دنيا كو پسند كرتے اور (لوگوں كو) خدا كے رستے سے روكتے اور اس ميں كجي چاہتے ہيں۔ يہ لوگ پرلے سرے كي گمراہي ميں ہيں

4. اور ہم نے كوئي پيغمبر نہيں بھيجا مگر اپني قوم كي زبان بولتا تھا تاكہ انہيں (احكام خدا) كھول كھول كر بتا دے۔ پھر خدا جسے چاہتا ہے گمراہ كرتا ہے اور جسے چاہتا ہے ہدايت ديتا ہے اور وہ غالب (اور) حكمت والا ہے

5. اور ہم نے موسيٰ كو اپني نشانياں دے كر بھيجا كہ اپني قوم كو تاريكي سے نكال كر روشني ميں لے جاؤ۔ اور ان كو خدا كے دن ياد دلاؤ اس ميں ان لوگوں كے ليے جو صابر وشاكر ہيں (قدرت خدا كي) نشانياں ہيں

6. اور جب موسيٰ نے اپني قوم سے كہا كہ خدا نے جو تم پر مہربانياں كي ہيں ان كو ياد كرو جب كہ تم كو فرعون كي قوم (كے ہاتھ) سے مخلصي دي وہ لوگ تمہيں بُرے عذاب ديتے تھے اور تمہارے بيٹوں كو مار ڈالتے تھے اور عورت ذات يعني تمہاري لڑكيوں كو زندہ رہنے ديتے تھے اور اس ميں تمہارے پروردگار كي طرف سے بڑي (سخت) آزمائش تھي

7. اور جب تمہارے پروردگار نے (تم كو) آگاہ كيا كہ اگر شكر كرو گے تو

ميں تمہيں زيادہ دوں گا اور اگر ناشكري كرو گے تو (ياد ركھو كہ) ميرا عذاب بھي سخت ہے

8. اور موسيٰ نے (صاف صاف) كہہ ديا كہ اگر تم اور جتنے اور لوگ زمين ميں ہيں سب كے سب ناشكري كرو تو خدا بھي بينياز (اور) قابل تعريف ہے

9. بھلا تم كو ان لوگوں (كے حالات) كي خبر نہيں پہنچي جو تم سے پہلے تھے (يعني) نوح اور عاد اور ثمود كي قوم۔ اور جو ان كے بعد تھے۔ جن كا علم خدا كے سوا كسي كو نہيں (جب) ان كے پاس پيغمبر نشانياں لے كر آئے تو انہوں نے اپنے ہاتھ ان كے مونہوں پر ركھ ديئے (كہ خاموش رہو) اور كہنے لگے كہ ہم تو تمہاري رسالت كو تسليم نہيں كرتے اور جس چيز كي طرف تم ہميں بلاتے ہو ہم اس سے قوي شك ميں ہيں

10. ان كے پيغمبروں نے كہا كيا (تم كو) خدا (كے بارے) ميں شك ہے جو آسمانوں اور زمين كا پيدا كرنے والا ہے۔ وہ تمہيں اس ليے بلاتا ہے كہ تمہارے گناہ بخشے اور (فائدہ پہنچانے كے ليے) ايك مدت مقرر تك تم كو مہلت دے۔ وہ بولے كہ تم تو ہمارے ہي جيسے آدمي ہو۔ تمہارا يہ منشاء ہے كہ جن چيزوں كو ہمارے بڑے پوجتے رہے ہيں ان (كے پوجنے) سے ہم كو بند كر دو تو (اچھا) كوئي كھلي دليل لاؤ (يعني معجزہ دكھاؤ)

11. پيغمبروں نے ان سے كہا كہ ہاں ہم تمہارے ہي جيسے آدمي ہيں۔ ليكن خدا اپنے بندوں ميں سے جس كو چاہتا ہے (نبوت كا)

احسان كرتا ہے اور ہمارے اختيار كي بات نہيں كہ ہم خدا كے حكم كے بغير تم كو (تمہاري فرمائش كے مطابق) معجزہ دكھائيں اور خدا ہي پر مومنوں كو بھروسہ ركھنا چاہيئے

12. اور ہم كيونكر خدا پر بھروسہ نہ ركھيں حالانكہ اس نے ہم كو ہمارے (دين كے سيدھے) رستے بتائے ہيں۔ جو تكليفيں تم ہم كو ديتے ہو اس پر صبر كريں گے۔ اور اہل توكل كو خدا ہي پر بھروسہ ركھنا چاہيئے

13. اور جو كافر تھے انہوں نے اپنے پيغمبروں سے كہا كہ (يا تو) ہم تم كو اپنے ملك سے باہر نكال ديں گے يا ہمارے مذہب ميں داخل ہو جاؤ۔ تو پروردگار نے ان كي طرف وحي بھيجي كہ ہم ظالموں كو ہلاك كر ديں گے

14. اور ان كے بعد تم كو اس زمين ميں آباد كريں گے۔ يہ اس شخص كے ليے ہے جو (قيامت كے روز) ميرے سامنے كھڑے ہونے سے ڈرے اور ميرے عذاب سے خوف كرے

15. اور پيغمبروں نے (خدا سے اپني) فتح چاہي تو ہر سركش ضدي نامراد رہ گيا

16. اس كے پيچھے دوزخ ہے اور اسے پيپ كا پاني پلايا جائے گا

17. وہ اس كو گھونٹ گھونٹ پيئے گا اور گلے سے نہيں اتار سكے گا اور ہر طرف سے اسے موت آرہي ہوگي مگر وہ مرنے ميں نہيں آئے گا۔ اور اس كے پيچھے سخت عذاب ہوگا

18. جن لوگوں نے اپنے پروردگار سے كفر كيا ان كے اعمال كي مثال راكھ كي سي ہے كہ آندھي كے دن اس پر زور كي ہوا چلے (اور) اسے

اڑا لے جائے (اس طرح) جو كام وہ كرتے رہے ان پر ان كو كچھ دسترس نہ ہوگي۔ يہي تو پرلے سرے كي گمراہي ہے

19. كيا تم نے نہيں ديكھا كہ خدا نے آسمانوں اور زمين كو تدبير سے پيدا كيا ہے۔ اگر وہ چاہے تو تم كو نابود كر دے اور (تمہاري جگہ) نئي مخلوق پيدا كر دے

20. اور يہ خدا كو كچھ بھي مشكل نہيں

21. اور (قيامت كے دن) سب لوگ خدا كے سامنے كھڑے ہوں گے تو ضعيف (العقل متبع اپنے رؤسائے) متكبرين سے كہيں گے كہ ہم تو تمہارے پيرو تھے۔ كيا تم خدا كا كچھ عذاب ہم پر سے دفع كرسكتے ہو۔ وہ كہيں گے كہ اگر خدا ہم كو ہدايت كرتا تو ہم تم كو ہدايت كرتے۔ اب ہم گھبرائيں يا ضد كريں ہمارے حق ميں برابر ہے۔ كوئي جگہ (گريز اور) رہائي كي ہمارے ليے نہيں ہے

22. جب (حساب كتاب كا) كام فيصلہ ہوچكے گا تو شيطان كہے گا (جو) وعدہ خدا نے تم سے كيا تھا (وہ تو) سچا (تھا) اور (جو) وعدہ ميں نے تم سے كيا تھا وہ جھوٹا تھا۔ اور ميرا تم پر كسي طرح كا زور نہيں تھا۔ ہاں ميں نے تم كو (گمراہي اور باطل كي طرف) بلايا تو تم نے (جلدي سے اور بيدليل) ميرا كہا مان ليا۔ تو (آج) مجھے ملامت نہ كرو۔ اپنے آپ ہي كو ملامت كرو۔ نہ ميں تمہاري فرياد رسي كرسكتا ہوں اور نہ تم ميري فرياد رسي كرسكتے ہو۔ ميں اس بات سے انكار كرتا ہوں كہ تم پہلے مجھے شريك

بناتے تھے۔ بيشك جو ظالم ہيں ان كے ليے درد دينے والا عذاب ہے

23. اور جو ايمان لائے اور عمل نيك كيے وہ بہشتوں ميں داخل كيے جائيں گے جن كے نيچے نہريں بہہ رہي ہيں اپنے پروردگار كے حكم سے ہميشہ ان ميں رہيں گے۔ وہاں ان كي صاحب سلامت سلام ہوگا

24. كيا تم نے نہيں ديكھا كہ خدا نے پاك بات كي كيسي مثال بيان فرمائي ہے (وہ ايسي ہے) جيسے پاكيزہ درخت جس كي جڑ مضبوط (يعني زمين كو پكڑے ہوئے) ہو اور شاخيں آسمان ميں

25. اپنے پروردگار كے حكم سے ہر وقت پھل لاتا (اور ميوے ديتا) ہو۔ اور خدا لوگوں كے ليے مثاليں بيان فرماتا ہے تاكہ وہ نصيحت پكڑيں

26. اور ناپاك بات كي مثال ناپاك درخت كي سي ہے (نہ جڑ مستحكم نہ شاخيں بلند) زمين كے اوپر ہي سے اكھيڑ كر پھينك ديا جائے گا اس كو ذرا بھي قرار (وثبات) نہيں

27. خدا مومنوں (كے دلوں) كو (صحيح اور) پكي بات سے دنيا كي زندگي ميں بھي مضبوط ركھتا ہے اور آخرت ميں بھي (ركھے گا) اور خدا بيانصافوں كو گمراہ كر ديتا ہے اور خدا جو چاہتا ہے كرتا ہے

28. كيا تم نے ان لوگوں كو نہيں ديكھا جنہوں نے خدا كے احسان كو ناشكري سے بدل ديا۔ اور اپني قوم كو تباہي كے گھر ميں اتارا

29. (وہ گھر) دوزخ ہے۔ (سب ناشكرے) اس ميں داخل ہوں گے۔ اور وہ برا ٹھكانہ ہے

30. اور ان لوگوں نے خدا كے شريك مقرر كئے كہ (لوگوں كو) اس كے رستے سے

گمراہ كريں۔ كہہ دو كہ (چند روز) فائدے اٹھا لو آخركار تم كو دوزخ كي طرف لوٹ كر جانا ہے

31. (اے پيغمبر) ميرے مومن بندوں سے كہہ دو كہ نماز پڑھا كريں اور اس دن كے آنے سے پيشتر جس ميں نہ (اعمال كا) سودا ہوگا اور نہ دوستي (كام آئے گي) ہمارے ديئے ہوئے مال ميں سے درپردہ اور ظاہر خرچ كرتے رہيں

32. خدا ہي تو ہے جس نے آسمانوں اور زمين كو پيدا كيا اور آسمان سے مينہ برسايا پھر اس سے تمہارے كھانے كے ليے پھل پيدا كئے۔ اور كشتيوں (اور جہازوں) كو تمہارے زير فرمان كيا تاكہ دريا (اور سمندر) ميں اس كے حكم سے چليں۔ اور نہروں كو بھي تمہارے زير فرمان كيا

33. اور سورج اور چاند كو تمہارے ليے كام ميں لگا ديا كہ دونوں (دن رات) ايك دستور پر چل رہے ہيں۔ اور رات اور دن كو بھي تمہاري خاطر كام ميں لگا ديا

34. اور جو كچھ تم نے مانگا سب ميں سے تم كو عنايت كيا۔ اور اگر خدا كے احسان گننے لگو تو شمار نہ كرسكو۔ (مگر لوگ نعمتوں كا شكر نہيں كرتے) كچھ شك نہيں كہ انسان بڑا بيانصاف اور ناشكرا ہے

35. اور جب ابراہيم نے دعا كي كہ ميرے پروردگار اس شہر كو (لوگوں كے ليے) امن كي جگہ بنا دے۔ اور مجھے اور ميري اولاد كو اس بات سے كہ بتوں كي پرستش كرنے لگيں بچائے ركھ

36. اے پروردگار انہوں نے بہت سے لوگوں كو گمراہ كيا ہے۔ سو جس شخص نے ميرا كہا مانا وہ ميرا

ہے۔ اور جس نے ميري نافرماني كي تو تُو بخشنے والا مہربان ہے

37. اے پروردگار ميں نے اپني اولاد كو ميدان (مكہ) ميں جہاں كھيتي نہيں تيرے عزت (وادب) والے گھر كے پاس لابسائي ہے۔ اے پروردگار تاكہ يہ نماز پڑھيں تو لوگوں كے دلوں كو ايسا كر دے كہ ان كي طرف جھكے رہيں اور ان كو ميوؤں سے روزي دے تاكہ (تيرا) شكر كريں

38. اے پروردگار جو بات ہم چھپاتے اور جو ظاہر كرتے ہيں تو سب جانتا ہے۔ اور خدا سے كوئي چيز مخفي نہيں (نہ) زمين ميں نہ آسمان ميں

39. خدا كا شكر ہے جس نے مجھ كو بڑي عمر ميں اسماعيل اور اسحاق بخشے۔ بيشك ميرا پروردگار سننے والا ہے

40. اے پروردگار مجھ كو (ايسي توفيق عنايت) كر كہ نماز پڑھتا رہوں اور ميري اولاد كو بھي (يہ توفيق بخش) اے پروردگار ميري دعا قبول فرما

41. اے پروردگار حساب (كتاب) كے دن مجھ كو اور ميرے ماں باپ كو اور مومنوں كو مغفرت كيجيو

42. اور (مومنو) مت خيال كرنا كہ يہ ظالم جو عمل كر رہے ہيں خدا ان سے بيخبر ہے۔ وہ ان كو اس دن تك مہلت دے رہا ہے جب كہ (دہشت كے سبب) آنكھيں كھلي كي كھلي رہ جائيں گي

43. (اور لوگ) سر اٹھائے ہوئے (ميدان قيامت كي طرف) دوڑ رہے ہوں گے ان كي نگاہيں ان كي طرف لوٹ نہ سكيں گي اور ان كے دل (مارے خوف كے) ہوا ہو رہے ہوں گے

44. اور لوگوں كو اس دن سے آگاہ كردو جب ان پر عذاب آجائے

گا تب ظالم لوگ كہيں گے كہ اے ہمارے پروردگار ہميں تھوڑي سي مدت مہلت عطا كر۔ تاكہ تيري دعوت (توحيد) قبول كريں اور (تيرے) پيغمبروں كے پيچھے چليں (تو جواب ملے گا) كيا تم پہلے قسميں نہيں كھايا كرتے تھے كہ تم كو (اس حال سے جس ميں تم ہو) زوال (اور قيامت كو حساب اعمال) نہيں ہوگا

45. اور جو لوگ اپنے آپ پر ظلم كرتے تھے تم ان كے مكانوں ميں رہتے تھے اور تم پر ظاہر ہوچكا تھا كہ ہم نے ان لوگوں كے ساتھ كس طرح (كا معاملہ) كيا تھا اور تمہارے (سمجھانے) كے ليے مثاليں بيان كر دي تھيں

46. اور انہوں نے (بڑي بڑي) تدبيريں كيں اور ان كي (سب) تدبيريں خدا كے ہاں (لكھي ہوئي) ہيں گو وہ تدبيريں ايسي (غضب كي) تھيں كہ ان سے پہاڑ بھي ٹل جائيں

47. تو ايسا خيال نہ كرنا كہ خدا نے جو اپنے پيغمبروں سے وعدہ كيا ہے اس كے خلاف كرے گا بيشك خدا زبردست (اور) بدلہ لينے والا ہے

48. جس دن يہ زمين دوسري زمين سے بدل دي جائے گي اور آسمان بھي (بدل ديئے جائيں گے) اور سب لوگ خدائے يگانہ وزبردست كے سامنے نكل كھڑے ہوں گے

49. اور اس دن تم گنہگاروں كو ديكھو گے كہ زنجيروں ميں جكڑے ہوئے ہيں

50. ان كے كرتے گندھك كے ہوں گے اور ان كے مونہوں كو آگ لپيٹ رہي ہوگي

51. يہ اس ليے كہ خدا ہر شخص كو اس كے اعمال كا بدلہ دے۔ بيشك خدا جلد حساب لينے والا ہے

52. يہ قرآن

لوگوں كے نام (خدا كا پيغام) ہے تاكہ ان كو اس سے ڈرايا جائے اور تاكہ وہ جان ليں كہ وہي اكيلا معبود ہے اور تاكہ اہل عقل نصيحت پكڑيں

“Îdî Yezdan ji kê ra bivê ewî ji rêya (rast) dûr dixe û ji kê ra jî bivê ewî tîne rêya rast.” Bi rastî (Yezdan) servahatê bijejke ye.

5. Bi sond! Me Mûsa bi beratên xwe va (bi pêxemberî li bal koma wî da) şandîye. (Me ji Mûsa ra got: "Mûsa!) Tu komalê xwe ji tarîtîya (nezanî û koletîyê) li bal ruhnaya (zanîn û azadîyê da) derxe û tu ewan royên (ku di wan royan da, şapat bi wan komalê file da hatîye) bixe bîra, wan. Bi rastî di van da ji bona hemû kesê (ku li ser şapatan) hewdarî kirine û sipazîya (Yez¬dan) kirine, beratên sodret hene."

6. Û di gava Mûsa ji bona komalê xwe ra (aha) gotibû: "Gelê komalê min! Dema Fir’ewn û bi komalê xwe va hûn bi sike şapatan didane cefadanê bîra xwe bînin. Loma ewan zarên we yên kurîn dikuştin û jinê we jî para da bi rindî dihîştin. Yezdan bi we qenc kir hûn ji wan fereste kirin. Bi rastî (di van şapatan da) ji Xudayê we, ji bona we ra ceribandineke mezin heye."

7. Û (gelî cihûyan! Xudyê we gavekî ji bona we ra aha) gotîbû: "Heke hûn li ser wan (qencîyên ku min ji we ra kirîye) sipazî bikin, ezê ewan (qencîyan) ji bona we ra pir bikim û heke hûn nankorî bikin (bi rastî agaha we hebe) şapata min pir zor e."

8. Mûsa (ji koma xwe ra aha) gotîye: "(Gelê min!) heke hûn hemû û bi wan heyînên di zemîn da hene, nankorî bikin

jî (bizanin! Bi rastî) Yezdan ji hemû (heyînên cîhanê û ezmanî) bê perwa ye û pesinvan e."

9. "Qey zanîna bi serdaborya wan (pêxemberên) berya we da bûn, ji bona we ra ne hatîye (ka ewan çi bi serê wan pêxemberên xwe kirine? Ewan komalan); Komalê Nûh û Ad û Semûd û ewan komalên pey wan da hatî, ji pêştirê Yezdan tu kes bi hijmara wan nizane. Pêxemberên wan (bi beratên) daveker va hatibûne bal wan (ji wan ra şîretên bi qencîyan dikirin). Îdî ewan ko¬malê wan (pêxemberan ji hêrsa) destê xwe danîne ser devê xwe (Qîr dane wan pêxemberên xwe, ji wan ra gotine: "(Bes in, evan şîretan nekin, em bi wan şîretên we gêj bûn). Bi rastî em bi wê tişta ku hûn ji me ra dibêjin, bûne file (bi we bawer nakin) û bi rastî em bi wî yê ku hûn me, li bal wî da gazî dikin, di dudilyekî bê goman da nin."

10. Pêxemberên wan ji wan ra gotine: "Qe (di hebûna) Yezdan da dudilî çê dibe? Ewî ezman û zemîn afirandîye ewa, gazî we dike, ji bo ku ewa gonehên we ji bona we ra bibaxişîne û ewa heya danê navdayî we (di cîhanê da) dihêle.” Ewan (bersiva pêxemberan didin) dibêjin:"Hûn jî merivên wekî me ne. Hûn ji me dixwazin, ku em dest ji perestîya wan tiştên ku, bav û kalê me ji wan ra perestî kirine, berdin. Heke hûn (di van dozê xwe da rast in, ka) ji me ra beratên bi hêz û daveker bînin."

11. Pêxemberên

wan ji wan ra gotine: "(Hûn rast in) em jî merivê wekî we ne, ji xencî wî tu tişt nînin. Lê Yezdan ji kîjan bendê xwe ra bivê, ji wî ra (pêxemberî) dide. Ji pêştirê destûra Yezdan ji me ra tu hêz tune ye, ku em beratên hêztir bînin. Îdî (gelî) bawergeran! Hûn xwe hispêrin Yezdan."

12. "Ma qey çi bûye ji bona me ra, ku em xwe ne hispêrin Yezdan? Bi sond! ewî em anîne rêya me ya (rast). Bi rastî emê li ser van cefanên ku hûn didine me hew bikin, hisparok bi xweber jî xwe di hêspêrin Yezdan."

13. Ewanê bûne file (hene! Ewan ji bona) pêxemberên xwe ra gotine: “(Ji van her du rêyan hûnê yekî ji xwe ra hilbijêrin); ya emê we ji welatê xwe derxin (îdî em gohdarya we nekin) ya hûnê (dîsa werin) ola komal ê me." (Dema pêxember ji bawerîya wan bê hêvî bûne) îdî Xudayê wan ji wan ra niqandîye: "(Gelî Pêxemberên min! Hûn bi mirûz nebin, bi rastî) emê cewrkaran teşqele bikin."

14. "Û emê di pey wan da, we di zemîn da biêwirînin. Ewa (peymana hanê) ji bona wanê ku ji payen û celatên (minê peyman dayî) tirsîyane heye."

15. Û (ewan pêxemberan) servahatina bi ser neyaran (ji Yezdan) xwestine, îdî hemû înckarên serdest bê hêvî mane.

16. Di pey (bê hêvî manê) ji wan ra doj heye (di dojê da ewan) bi aveke kêm û xûnê têne avdanê.

17. Ewa ewê avê diqurtîne, lê jê ra çê nabe, ku di qirika xwe da

bixe xwarê û ji wî ra di hemû cihî da mirin hatîye (di xwarê ku bimire) lê namire. (Çavê wî wusa zoq dimîne). Di peyda jî (ji bona wî ra) şapateke peywestî heye.

18. Hecwekîya wanê ku filetîya Xuda yê xwe di¬kin hene! Kirinê wan wekî wanê ku di royeke bager da be, ariştê xwelîyê bide bayê (ça ewê arişt dide bayê, tu tişt destê wî da namîne, eva jî) çi ked kiribe, nikare qe tu tiştî ji keda xwe bigire. Rê wundabûna dûr, eva ye!

19. Ma qey tu (li bal ezman û zemîn da) mêze nakî, bi rastî Yezdan ezman û zemîn bi mafîtî afirandîye? Heke (Yezdan) bivê wê we (bimirîne) behere, di (şûna we da) hinek afirandinên nû, bîne.

20. Û ewa kirina (hanê jî) li ser Yezdan zor nîne (hesanî ye).

21. (Di roya rabûna hemû da) ewan bi tevê (kirinê xwe va) di hemberê Yezdan da xûya dibin (ewan bi xweber jî digotibûne: "Evan kirinê me li bal Yezdan nayêne xûyandinê." Yezdan dema kirinê wan bi wan daye xûyandinû) îdî ewanê bê wec ji bona wan peyrewên xweyên (ku doza mezinatî kiribûne) gotine: "Bi rastî em ji bona we ra peyrewan bûn, îdî qe hûn nikarin ku me tiştekî ji şapata Yezdan bi parisînin?” Ewan pêşrewanan (bersiva bê wecan aha dane) gotine: "Heke Yezdan em anîbûna rêya rast, meyê jî hûn bianîna rêya rast. ji bona me ra qe tu ferestebûnî (ji aşîta Yezdan) tune ye, îdî em çi qîr û hewar bikin û em çi hew bikin, li ser

me yek e (tu raqetana wan tune ye)."

22. Ji piştî ku bûyera (wan) pêk hatîye, pelîd ji bona (wan fileyên ku çûne dojê aha) gotîye: "Bi rastî Yezdan ji bona we ra peymana xwe yê maf dabû, min jî ji bona we ra peyman dabû. Lê îdî ez ji peymana xwe poşman bûm (min peymana xwe pêk neanî) ji bona min ra li ser we (ji bo ku hûn bibine file) qe tu hêz tune bû, ji pêştirê min gazî we kiribû, îdî we jî bersiva min dabû (hûn li pey min hatin, bûne fi¬le). Îdî hûn gazinan ji min nekin, û hûn hey gazinan ji xwe bikin. Ez nikarim we (ji şapatan) fereste bikim. Bi rastî hêj di berê da, ku we ez dixistime hevrî (ji bona Yezdan ra) min dest ji we berdabû (bi wê kirina we bawer ne dikir). Bi rastî ji bona cewrkaran ra şapateke dilsoz heye."

23. Ewanê bawer kirine û karê aştî kirine (hene!) ewanan dikebine bihişta ku di binê (darê wê da) çema av ê dikişin: (ewan) bi destûra Xudayê xwe (di wê bihiştê da) hey dimînin. Sertêdana wan (di bihiştê da) ji hev ra "Selam" dibêjin.

24. Ma qey te ne dîtîye, Yezdan hecwekî ça dane çêkirinê? Peyveke paqij wekî dareke paqij e; ça çiqilê wê darê jor da ne, koka wê jî di zemîn da rehvedaye (ewa peyva jî ji merivan derdikebe, lê qencêyên wê jî bi jor da diçin).

25. Di hemû gavan da berên ku ji wê darê têne xwarinê, bi destûra Xudayê

(wê darê) tên. (Qencîyên ji wan peyvan jî di hemû gavan da têne goman kiri¬nê). Yezdan evan hecwekîyan ji bona kesan ra tîne, hêvî heye ku bi rastî ewan kesan ji van hecwekîyan hiş hildin.

26. Peyva sik jî wekî sik e, ewa dara a sik ça li ser zemîn bûye qurm maye (kêrê tu tiştî nayê: berê wê tune ye, ku meriv ji wê bixun, li wê mêze bikin, peyva sik jî wusa ne) qe ji wê darê ra tu hew tune ye.

27. Yezdan ewanê bawer kirine; di cîhan û di para da jî dihewîne. Û Yezdan cewrkaran jî (wekî dara sikê ku tu hew jê ra tune ye) ji rêya rast wunda dike. Yezdan çi bivê ewî dike.

28. Ma qey tu li wanê, ku qencîyên Yezdan bi nankorîyê (û xirabîyê) guhurandine û komalê xwe jî di xanîyê teşqelê da êwirandine, mêze nakî (ka temtêla wan ça ne)?

29. Ewa xanîya doj e (ewanê) hemû li bal dojê da pal bidin. Ewa çiqa sikê ewra ne!

30. Ji bona ku rêya Yezdan wunda bikin, ji bona Yezdan ra hevrî çê kirine. (Muhemmed! Tu ji wan ra) bêje: "Hûn di xweşîya xwe da dûm bikin, loma bi rastî hey zivirandina we li bal agir da ne."

31. (Muhemmed! Tu ji bona wan bendeyên minê bawer kirine) bêje: "Me ça fermana wan kirîye) bira nimêja xwe wusa bikin û rozîyên me dane wan, hêj ewa roya tu kirîn û fırotin têda tune ye û yartî jî têda tune ye (ne hatîye) bi dizî û

eşkere (ji bona hewcan ra) bidin."

32. Ewê ku ezman û zemîn afirandîye heye! Ewa Yezdan e, ewî ji ezmanan avek hinartîye, îdî (bi fermana wî) ji bona we ra, ji berên cure cure bi wê avê rozî derxistîye û ewî ji bona we ra kelek semerin kirîye, ji bo ku hûn bi fermana wî di zeryayê da bigerin. Û Yezdan çemên avê jî xistîye binê destê we.

33. (Yezdan tûm caran) roj û hîv jî, ku yek ji yeka mayî dûr nekebe û ji hev neçin jî sernerm kirîye (xistîye binê fermanê, ji bona qencîya bi we ra). Ça şev û ro jî (ji bo¬na qencîyan xistîye binê fermanê, ku hûn di wan gavan da ji xwe ra xebatê bikin.)

34. Û we çi (ji Yezdan) xwesti be, ewî ewan hemû ji bona we ra anîye, daye. Heke hûn qencîyên Yez¬dan e (ku bi we kirîye) bihijmirin, hûn nikarin ewan (qencîyan) bi deste deste jî bihejmirin. Bi rastî meriv (ji bona xwe ra) zor cewrkar û nankor e!

35. Îbrahîm di gavekî da (aha) gotibû: "Xuda! Tu evî bajarê hanê ji hemû (sikatîyan) ewle bike. (Xuda!) tu min û zarên min ji perestîya pûtan biparisîne."

36. "Xuda! Bi rastî ewan (pûtan) pirên ji kesan, ji rêya rast dane wundakirinê. Îdî (Xuda!) kîjan bibe peyrewê min, ewa ji min e û kîjan bê gotina min bike, bi rastî îdî hey tu î baxişgerê dilovîn."

37. "Xudayê me! Bi rastî min ji ûrta xwe di newaleke bê çandin, 1i bal xanîyê te yê, ku li dora

wî da kirina sikatîyan qedexe ne, daye hewandinê. Xu¬da! (min wusa kirîye) ji bona ku ewan nimêj bikin; îdî (Xuda!) tu dilê hinek kesan jî û bal wan da xar bike (ji bo ku herne bal wan, ewan bi tenê nemînin. Xuda!) Tu ji beran, ji wan ra rozînî bide, bi rastî hêvî heye ku ewan sipazîya (te) bikin."

38. "Xudayê me! Bi rastî tu bi kirinê me yê dizî û eşkere dizanî (em çi tiştî veşerin ya jî eşkere bikin, tu bi hemûyan dizanî) di ezman û zemîn da tu tişt li ser Yezdan veşartî nîne."

39. “Ew Yezdanê ku di gavê kaltî ya min da Ismaîl û Ishaq, ji min ra raber kirîye, hemû sipazî ji wî ra be. Loma bi rastî Xu¬dayê min gazî kirinan (bi litêkirin) dibêhê!"

40. "Xudayê min! Tu ji bona min û hinekê ji ûrta min (xûyekî wusa bidî me) ku em bi peywestî, nimêj bikin. Xudayê me! Tu (van) xwastinê me litê bike."

41. "Xudayê me! Di roya hijmara (ki¬rinan) tu min û dê û bavê min û bawergeran bibaxişînî."

42. (Muhemmed!) Tu goman neke ku Yezdan ji kirinê wan cewrkaran bê agah e. Lê Yezdan celata wan para da ji bona wê ro¬ya çav têda zoq dibin, dihêle.

43. (Di wê royê da) ewan serê xwe bilind dikin, direvin: Çavê wan (wusa zoq dimîne) li bal wan da nafetile, dilê wan (ji qencîyan) vala ye.

44. (Muhemmed!) Tu merivan ji wê roya, ku şapat di wê royê da ji wan ra tê dayînê, bide tirsandinê, îdî

ewanê cewr kirine hene! (aha) dibêjin: "Xudayê me! Tu ji bona me ra heya danekî nêzîk firsendê bide, emê ji bona gazîkirina te ra bersivê bidin (fermanê te li pêk bînin) û emê bibne peyrewê pêxemberan." Ma qey di berya naha da we sond nedixwar, ku ji bona we ra tu çûna ava tune ye?

45. Hûn di şûna wanê, ku bi xweber li xwe cewr kiribûn êwirîne, ji bona we ra diyar bûye; ka me ça ewan (şapat) kirine û me ji bona we ra jî (ji temtêla wan) hecwekî anîbû (wusa nîne?).

46. Bi sond! Ewan endezên xwe çê kirine, ji wan endezên wan çîya di şûna xwe da jî herin, hey Yezdanê celata wan bi endezan bide.

47. (Muhemmed!) Tu goman neke, ku Yezdan ji wê peymana daye pêxemberên xwe, poşman bûye. Bi rastî Yezdan servahatê xwe yê tûl e!

48. Di wê roya ku zemîn bê zemînî û ezman bê ezmanî têne guhurandinê, hemû (heyî) di hemberê Yezdanê servahatî yê bi tenê da, xûya dibin.

49. Di wê royê da (Muhemmed!) tu dibînî, ku nûsîtemkar bi heva (deste deste) hatine tewldanê.

50. Kirasê wan ji qîrên e, agir ser çavê wan diniximîne.

51. Ji bo ku Yezdan her kesî bi keda wî bide celatkirinê (evan tiştan) dike. Bi rastî Yez¬dan zor zû hijmare!

52. Û ji bona ku kes bi wê tirsdanê bêne (hişyarkirinê) û ji bona ku ewan bizanin, hey babetê perestîyê Yezdanê bi tenê ye û ji bona xweyê hiş ji wê şîretan hildin, eva (Qur’ana) bûye (şîreteke) ragehînî.

jika kamu mengingkari (nikmat- Ku), maka sesungguhnya azab- Ku sangat pedih"(7)

Dan Musa berkata:" Jika kamu dan orang- orang yang ada di muka bumi semuanya mengingkari (nikmat Allah), maka sesungguhnya Allah Maha Kaya lagi Maha Terpuji (8)

Belumkah sampai kepadamu berita orang- orang sebelum kamu (yaitu) kaum Nuh, `Ad, Tsamud dan orang- orang sesudah mereka. Tidak ada yang mengetahui mereka selain Allah. Telah datang rasul- rasul kepada mereka (membawa) bukti- bukti yang nyata lalu mereka menutupkan tangannya ke mulutnya (karena kebencian) dan berkata:" Sesungguhnya kami mengingkari apa yang kamu disuruh menyampaikannya (kepada kami), dan sesungguhnya kami benar- benar dalam keragu- raguan yang menggelisahkan terhadap apa yang kamu ajak kami kepadanya"(9)

Berkata rasul- rasul mereka:" Apakah ada keragu-raguan terhadap Allah, Pencipta langit dan bumi Dia menyeru kamu untuk memberi ampunan kepadamu dari dosa- dosamu dan menangguhkan (siksaan) mu sampai masa yang ditentukan" Mereka berkata: "Kamu tidak lain hanyalah manusia seperti kami juga. Kamu menghendaki untuk menghalang- halangi (membelokkan) kami dari apa yang selalu disembah nenek moyang kami, karena itu datangkanlah kepada kami bukti yang nyata(10)

Rasul- rasul mereka berkata kepada mereka: "Kami tidak lain hanyalah manusia seperti kamu, akan tetapi Allah memberi karunia kepada siapa yang Dia kehendaki di antara hamba-hambaNya. Dan tidak patut bagi kami mendatangkan suatu bukti kepada kamu melainkan dengan izin Allah. Dan hanya kepada Allah sajalah hendaknya orang- orang mukmin bertawakal (11)

Mengapa Kami tidak akan bertawakal kepada Allah padahal Dia telah menunjukkan jalan kepada kami, dan kami sungguh- sungguh akan bersabar terhadap gangguan- gangguan yang kamu lakukan kepada kami. Dan hanya

kepada Allah saja orang- orang yang bertawakal itu berserah diri"(12)

Orang- orang kafir berkata kepada Rasul- rasul mereka: "Kami sungguh- sungguh akan mengusir kamu dari negeri kami atau kamu kembali kepada agama kami". Maka Tuhan mewahyukan kepada mereka:" Kami pasti akan membinasakan orang- orang yang lalim itu(13)

dan Kami pasti akan menempatkan kamu di negeri- negeri itu sesudah mereka. Yang demikian itu (adalah untuk) orang- orang yang takut (akan menghadap) ke hadirat- Ku dan yang takut kepada ancaman- Ku" (14)

Dan mereka memohon kemenangan (atas musuh- musuh mereka) dan binasalah semua orang yang berlaku sewenang- wenang lagi keras kepala, (15)

di hadapannya ada Jahanam dan dia akan diberi minuman dengan air nanah, (16)

diminumnya air nanah itu dan hampir dia tidak bisa menelannya dan datanglah (bahaya) maut kepadanya dari segenap penjuru, tetapi dia tidak juga mati; dan di hadapannya masih ada azab yang berat (17)

Orang- orang yang kafir kepada Tuhannya, amalan- amalan mereka adalah seperti abu yang ditiup angin dengan keras pada suatu hari yang berangin kencang. Mereka tidak dapat mengambil manfaat sedikit pun dari apa yang telah mereka usahakan (di dunia). Yang demikian itu adalah kesesatan yang jauh (18)

Tidakkah kamu perhatikan, bahwa sesungguhnya Allah telah menciptakan langit dan bumi dengan hak Jika Dia menghendaki, niscaya Dia membinasakan kamu dan mengganti (mu) dengan makhluk yang baru, (19)

dan yang demikian itu sekali- kali tidak sukar bagi Allah (20)

Dan mereka semuanya) di Padang Mahsyar (akan berkumpul menghadap ke hadirat Allah, lalu berkatalah orang- orang yang lemah kepada orang- orang yang sombong:" Sesungguhnya kami

dahulu adalah pengikut-pengikutmu, maka dapatkah kamu menghindarkan daripada kami azab Allah (walaupun) sedikit saja Mereka menjawab:" Seandainya Allah memberi petunjuk kepada kami, niscaya kami dapat memberi petunjuk kepadamu. Sama saja bagi kita, apakah kita mengeluh ataukah bersabar. Sekali- kali kita tidak mempunyai tempat untuk melarikan diri"(21)

Dan berkatalah setan tatkala perkara (hisab) telah diselesaikan: "Sesungguhnya Allah telah menjanjikan kepadamu janji yang benar, dan aku pun telah menjanjikan kepadamu tetapi aku menyalahinya. Sekali- kali tidak ada kekuasaan bagiku terhadapmu, melainkan (sekedar) aku menyeru kamu lalu kamu mematuhi seruanku, oleh sebab itu janganlah kamu mencerca aku, akan tetapi cercalah dirimu sendiri. Aku sekali- kali tidak dapat menolongmu dan kamu pun sekali- kali tidak dapat menolongku. Sesungguhnya aku tidak membenarkan perbuatanmu mempersekutukan aku (dengan Allah) sejak dahulu". Sesungguhnya orang- orang yang lalim itu mendapat siksaan yang pedih(22)

Dan dimasukkanlah orang- orang yang beriman dan beramal saleh ke dalam surga yang mengalir di bawahnya sungai- sungai, mereka kekal di dalamnya dengan seizin Tuhan mereka. Ucapan penghormatan mereka dalam surga itu ialah" salaam" (23)

Tidakkah kamu perhatikan bagaimana Allah telah membuat perumpamaan kalimat yang baik seperti pohon yang baik, akarnya teguh dan cabangnya (menjulang) ke langit (24)

pohon itu memberikan buahnya pada setiap musim dengan seizin Tuhannya. Allah membuat perumpamaan- perumpamaan itu untuk manusia supaya mereka selalu ingat (25)

Dan perumpamaan kalimat yang buruk seperti pohon yang buruk, yang telah dicabut dengan akar- akarnya dari permukaan bumi; tidak dapat tetap) tegak) sedikit pun.(26)

Allah meneguhkan (iman) orang- orang yang beriman dengan ucapan yang teguh itu dalam kehidupan di dunia dan

di akhirat; dan Allah menyesatkan orang-orang yang lalim dan memperbuat apa yang Dia kehendaki.) 27)

Tidakkah kamu perhatikan orang- orang yang telah menukar nikmat Allah dengan kekafiran dan menjatuhkan kaumnya ke lembah kebinasaan, (28)

yaitu neraka Jahanam; mereka masuk ke dalamnya; dan itulah seburuk- buruk tempat kediaman. (92) (29)

Orang- orang kafir itu telah menjadikan sekutu- sekutu bagi Allah supaya mereka menyesatkan (manusia) dari jalan-Nya. Katakanlah:" Bersenang-senanglah kamu, karena sesungguhnya tempat kembalimu ialah neraka"(30)

Katakanlah kepada hamba- hamba- Ku yang telah beriman:" Hendaklah mereka mendirikan salat, menafkahkan sebahagian rezeki yang Kami berikan kepada mereka secara sembunyi atau pun terang-terangan sebelum datang h ari) kiamat (yang pada hari itu tidak ada jual beli dan persahabatan.(31)

Allahlah yang telah menciptakan langit dan bumi dan menurunkan air hujan dari langit, kemudian Dia mengeluarkan dengan air hujan itu berbagai buah-buahan menjadi rezeki untukmu, dan Dia telah menundukkan bahtera bagimu supaya bahtera itu berlayar di lautan dengan kehendak-Nya, dan Dia telah menundukkan (pula) bagimu sungai- sungai. (32)

Dan Dia telah menundukkan (pula) bagimu matahari dan bulan yang terus menerus beredar (dalam orbitnya); dan telah menundukkan bagimu malam dan siang. (33)

Dan Dia telah memberikan kepadamu (keperluanmu) dari segala apa yang kamu mohonkan kepadanya. Dan jika kamu menghitung nikmat Allah, tidaklah dapat kamu menghinggakannya. Sesungguhnya manusia itu, sangat lalim dan sangat mengingkari (nikmat Allah) (34)

Dan (ingatlah), ketika Ibrahim berkata: "Ya Tuhanku, jadikanlah negeri ini (Mekkah), negeri yang aman, dan jauhkanlah aku beserta anak cucuku daripada menyembah berhala- berhala. (35)

Ya Tuhan- ku, sesungguhnya berhala- berhala itu telah menyesatkan kebanyakan daripada

manusia, maka barang siapa yang mengikutiku, maka sesungguhnya orang itu termasuk golonganku, dan barang siapa yang mendurhakai aku, maka sesungguhnya Engkau, Maha Pengampun lagi Maha Penyayang. (36)

Ya Tuhan kami, sesungguhnya aku telah menempatkan sebahagian keturunanku di lembah yang tidak mempunyai tanam-tanaman di dekat rumah Engkau (Baitullah) yang dihormati, ya Tuhan kami (yang demikian itu) agar mereka mendirikan salat, maka jadikanlah hati sebagian manusia cenderung kepada mereka dan beri rezekilah mereka dari buah-buahan, mudah-mudahan mereka bersyukur (37)

Ya Tuhan kami, sesungguhnya Engkau mengetahui apa yang kami sembunyikan dan apa yang kami lahirkan; dan tidak ada sesuatu pun yang tersembunyi bagi Allah, baik yang ada di bumi maupun yang ada di langit (38)

Segala puji bagi Allah yang telah menganugerahkan kepadaku di hari tua (ku) Ismail dan Ishak. Sesungguhnya Tuhanku, benar- benar Maha Mendengar (memperkenankan) doa (39)

Ya Tuhanku, jadikanlah aku dan anak cucuku orang- orang yang tetap mendirikan salat, ya Tuhan kami, perkenankanlah doaku(40)

Ya Tuhan kami, beri ampunlah aku dan kedua ibu bapakku dan sekalian orang- orang mukmin pada hari terjadinya hisab (hari kiamat) "(41)

Dan janganlah sekali- kali kamu (Muhammad) mengira, bahwa Allah lalai dari apa yang diperbuat oleh orang- orang yang lalim. Sesungguhnya Allah memberi tangguh kepada mereka sampai hari yang pada waktu itu mata (mereka) terbelalak.(42)

mereka datang bergegas- gegas memenuhi panggilan dengan mengangkat kepalanya, sedang mata mereka tidak berkedip- kedip dan hati mereka kosong. (43)

Dan berikanlah peringatan kepada manusia terhadap hari (yang pada waktu itu) datang azab kepada mereka, maka berkatalah orang- orang yang lalim: "Ya Tuhan kami, beri

tangguhlah kami (kembalikanlah kami ke dunia) walaupun dalam waktu yang sedikit, niscaya kami akan mematuhi seruan Engkau dan akan mengikuti rasul- rasul. (Kepada mereka dikatakan): "Bukankah kamu telah bersumpah dahulu (di dunia) bahwa sekali- kali kamu tidak akan binasa,(44)

dan kamu telah berdiam di tempat- tempat kediaman orang- orang yang menganiaya diri mereka sendiri, dan telah nyata bagimu bagaimana Kami telah berbuat terhadap mereka dan telah Kami berikan kepadamu beberapa perumpamaan" (45)

Dan sesungguhnya mereka telah membuat makar yang besar padahal di sisi Allahlah (balasan) makar mereka itu. Dan sesungguhnya makar mereka itu (amat besar) sehingga gunung- gunung dapat lenyap karenanya. (46)

Karena itu janganlah sekali- kali kamu mengira Allah akan menyalahi janji-Nya kepada rasul- rasul-Nya; sesungguhnya Allah Maha Perkasa, lagi mempunyai pembalasan. (47)

(Yaitu) pada hari (ketika) bumi diganti dengan bumi yang lain dan (demikian pula) langit, dan mereka semuanya (di Padang Mahsyar) berkumpul menghadap ke hadirat Allah yang Maha Esa lagi Maha Perkasa. (48)

Dan kamu akan melihat orang- orang yang berdosa pada hari itu diikat bersama- sama dengan belenggu. (94) (49)

Pakaian mereka adalah dari pelangkin (ter) dan muka mereka ditutup oleh api neraka, (50)

agar Allah memberi pembalasan kepada tiap-tiap orang terhadap apa yang ia usahakan. Sesungguhnya Allah Maha cepat hisab-Nya. (51)

(Al-Quran) ini adalah penjelasan yang sempurna bagi manusia, dan supaya mereka diberi peringatan dengannya, dan supaya mereka mengetahui bahwasanya Dia adalah Tuhan Yang Maha Esa dan agar orang- orang yang berakal mengambil pelajaran. (52)

(Al-Quran) Kami turunkan dia kepadamu (wahai Muhammad), supaya engkau mengeluarkan umat manusia seluruhnya dari gelap-gelita kufur kepada cahaya iman - dengan izin Tuhan mereka - ke jalan Allah Yang Maha Kuasa lagi Maha Terpuji. (1)

Allah jua yang memiliki segala yang ada di langit serta yang ada di bumi; dan kecelakaan besar bagi orang-orang yang kufur ingkar (terhadap Al-Quran) dari azab yang amat berat (yang akan menimpa mereka kelak). (2)

Orang-orang yang mengutamakan dunia lebih daripada akhirat, dan menghalangi manusia dari jalan ugama Allah, serta menghendaki jalan itu menjadi bengkok terpesong, mereka itulah orang-orang yang terjerumus ke dalam kesesatan yang jauh terpesongnya. (3)

Dan Kami tidak mengutuskan seseorang Rasul melainkan dengan bahasa kaumnya supaya ia menjelaskan (hukum-hukum Allah) kepada mereka. Maka Allah menyesatkan sesiapa yang dikehendakiNya (menurut undang-undang peraturanNya), juga memberi hidayah petunjuk kepada sesiapa yang dikehendakiNya (menurut undang-undang peraturanNya); dan Dia lah jua Yang Maha Kuasa, lagi Maha Bijaksana. (4)

Dan sesungguhnya Kami telah mengutuskan Nabi Musa (pada masa yang lalu) dengan membawa mukjizat-mukjizat Kami sambil Kami berfirman: "Hendaklah engkau mengeluarkan kaummu dari gelap-gelita kufur kepada cahaya iman; dan ingatkanlah mereka dengan Hari-hari Allah. "Sesungguhnya yang demikian itu, mengandungi tanda-tanda yang menunjukkan kekuasaan Allah bagi tiap-tiap seorang yang kuat bersabar, lagi kuat bersyukur. (5)

Dan (ingatlah) ketika Nabi Musa berkata kepada kaumnya: "Kenanglah nikmat Allah kepada kamu, semasa Ia menyelamatkan kamu dari Firaun dan orang-orangnya yang sentiasa menyeksa kamu dengan berbagai seksa yang buruk dan mereka pula menyembelih anak-anak lelaki kamu dan membiarkan hidup anak-anak perempuan kamu; dan kejadian yang demikian itu mengandungi bala

bencana dan cubaan yang besar dari Tuhan kamu". (6)

Dan (ingatlah) ketika Tuhan kamu memberitahu: "Demi sesungguhnya! Jika kamu bersyukur nescaya Aku akan tambahi nikmatKu kepada kamu, dan demi sesungguhnya, jika kamu kufur ingkar sesungguhnya azabKu amatlah keras". (7)

Dan Nabi Musa berkata: "Kalau kamu dan sesiapa jua yang ada di muka bumi seluruhnya berlaku kufur ingkar, maka (hal yang demikian tidak merugikan Allah), kerana sesungguhnya Allah adalah Maha Kaya, lagi Maha Terpuji. (8)

(Mengapa kamu masih berdegil) bukankah telah datang kepada kamu khabar berita orang-orang yang terdahulu daripada kamu, iaitu kaum Nabi Nuh, dan Aad juga Thamud serta orang-orang yang kemudian daripada mereka ? Tiada sesiapapun yang mengetahui bilangan mereka melainkan Allah. Mereka telah didatangi oleh rasul-rasul mereka dengan membawa keterangan-keterangan yang nyata, lalu mereka meletakkan tangan mereka ke mulut mereka sambil berkata: "Sesungguhnya kami kufur ingkarkan apa yang - mengikut dakwaan kamu - kamu diutus membawanya, dan sesungguhnya kami adalah dalam keadaan yang meragukan terhadap iman dan tauhid yang kamu ajak kami kepadanya". (9)

Rasul-rasul mereka bertanya: "Patutkah berlakunya sebarang keraguan tentang wujudnya Allah, yang menciptakan langit dan bumi? Ia menyeru kamu beriman kerana hendak membersih dan melepaskan kamu dari dosa-dosa kamu, dan memberi tempoh kepada kamu hingga ke suatu masa yang tertentu. Mereka menjawab: "Kamu tidak lain hanyalah manusia seperti kami. Kamu bertujuan hendak menyekat kami daripada menyembah apa yang telah disembah oleh datuk nenek kami. Oleh itu, bawalah kepada kami satu bukti yang jelas nyata". (10)

Rasul-rasul mereka berkata kepada mereka: "Kami ini tidak lain hanyalah manusia seperti kamu juga, tetapi

Allah melimpahkan kurniaNya kepada sesiapa yang dikehendakiNya dari hamba-hambaNya; dan kami tiadalah berkuasa membawa kepada kamu sebarang bukti (mukjizat) melainkan dengan izin Allah. Dan dengan yang demikian maka kepada Allah jualah hendaknya orang-orang yang beriman berserah diri. (11)

"Dan mengapa pula kami tidak berserah diri kepada Allah padahal Ia telah menunjukkan jalan untuk tiap-tiap seorang dari kami menjalaninya? Dan demi sesungguhnya, kami akan bersabar terhadap segala perbuatan kamu menyakiti kami. Dan dengan yang demikian, maka kepada Allah jualah hendaknya berserah diri orang-orang yang mahu berserah". (12)

Dan berkatalah pula orang-orang yang kafir itu kepada Rasul-rasul mereka: "Demi sesungguhnya, kami akan mengeluarkan kamu dari negeri kami atau kamu menjadi seugama dengan kami". Lalu Tuhan wahyukan, kepada Rasul-rasulNya: "Demi sesungguhnya! Kami akan membinasakan orang-orang yang zalim. (13)

"Dan demi sesungguhnya! kami akan tempatkan kamu di negeri itu sesudah binasanya kaum yang zalim itu; balasan baik yang demikian, adalah bagi orang-orang yang takut akan sikap keadilanKu (menghitung amalnya), dan takut akan janji-janji azabKu". (14)

Dan (Rasul-rasul serta umatnya yang beriman) memohon pertolongan (kepada Allah, untuk mendapat kemenangan); dan terkecewalah tiap-tiap orang yang sombong takbur, lagi bersikap degil (dalam keingkarannya). (15)

Di belakangnya disediakan neraka Jahannam, dan ia akan diberi minum dari air danur (yang keluar dari tubuh ahli neraka). (16)

Ia meminumnya dengan terpaksa dan hampir-hampir tidak dapat diterima oleh tekaknya (kerana busuknya), dan ia didatangi (penderitaan) maut dari segala arah, sedang ia tidak pula mati (supaya terlepas dari azab seksa itu); dan selain dari itu, ada lagi azab seksa yang lebih berat. (17)

Bandingan (segala kebaikan amal

dan usaha) orang-orang yang kufur ingkar terhadap Tuhannya ialah seperti abu yang diterbangkan angin pada hari ribut yang kencang; mereka tidak memperoleh sesuatu faedah pun dari apa yang mereka telah usahakan itu. Sia-sianya amalan itu ialah kesan kesesatan yang jauh dari dasar kebenaran. (18)

Tidakkah engkau telah nampak dan mengetahui bahawa Allah telah menciptakan langit dan bumi dengan cara yang sungguh layak dan berhikmat? Jika Ia kehendaki nescaya dibinasakanNya kamu (dengan sebab kekufuran kamu) dan didatangkan pula dengan makhluk-makhluk yang baharu. (19)

Dan yang demikian itu tidaklah sukar bagi Allah melakukannya. (20)

Dan mereka sekalian tetap akan berhimpun mengadap Allah (untuk dihisab pada hari kiamat); kemudian orang-orang yang lemah (yang menjadi pengikut) kepada orang-orang yang sombong takbur itu akan berkata kepada mereka (yang menjadi pemimpinnya): "Sesungguhnya kami telah menjadi pengikut kamu; maka adakah kamu dapat menolak daripada kami sedikit dari azab Allah? " Mereka menjawab: "Kalaulah Allah menunjukkan jalan selamat kepada kami, tentulah kami tunjukkan jalan itu kepada kamu. (Sekarang) sama sahaja kepada kita, sama ada kita menggelisah dan mengeluh atau kita bersabar, tiadalah sebarang jalan bagi kita untuk melepaskan diri (dari azab itu)". (21)

Dan berkatalah pula Syaitan setelah selesai perkara itu: "Sesungguhnya Allah telah menjanjikan kamu dengan janji yang benar dan aku telah menjanjikan kamu lalu aku mungkiri janjiku itu kepada kamu; dan tiadalah bagiku sebarang alasan dan kuasa mempengaruhi kamu selain daripada aku telah mengajak kamu lalu kamu terburu-buru menurut ajakanku itu; maka janganlah kamu salahkan daku tetapi salahkan diri kamu sendiri. Aku tidak dapat menyelamatkan kamu dan kamu juga tidak dapat

menyelamatkan daku. Sesungguhnya dari dahulu lagi aku telah kufur ingkarkan (perintah Tuhan) yang kamu sekutukan daku denganNya". Sesungguhnya orang-orang yang zalim (yang meletakkan sesuatu pada bukan tempatnya) beroleh azab yang tidak terperi sakitnya. (22)

Dan dimasukkanlah orang-orang yang beriman dan beramal soleh, ke dalam Syurga-syurga yang mengalir di bawahnya beberapa sungai; mereka kekal di dalamnya dengan izin Tuhan mereka; ucapan selamat sentiasa mereka dapati (dari malaikat) di dalam Syurga-syurga itu. (23)

Tidakkah engkau melihat (wahai Muhammad) bagaimana Allah mengemukakan satu perbandingan, iaitu: kalimah yang baik adalah sebagai sebatang pohon yang baik, yang pangkalnya (akar tunjangnya) tetap teguh, dan cabang pucuknya menjulang ke langit. (24)

Dia mengeluarkan buahnya pada tiap-tiap masa dengan izin Tuhannya. Dan Allah mengemukakan perbandingan-perbandingan itu untuk manusia, supaya mereka beringat (mendapat pelajaran). (25)

Dan bandingan Kalimah yang jahat dan buruk samalah seperti sebatang pohon yang tidak berguna yang mudah tercabut akar-akarnya dari muka bumi; tidak ada tapak baginya untuk tetap hidup. (26)

Allah menetapkan (pendirian) orang-orang yang beriman dengan kalimah yang tetap teguh dalam kehidupan dunia dan akhirat; dan Allah menyesatkan orang-orang yang berlaku zalim (kepada diri mereka sendiri); dan Allah berkuasa melakukan apa yang dikehendakiNya. (27)

Tidakkah engkau melihat (dan merasa ajaib) terhadap orang-orang kafir yang telah menukar kesyukuran nikmat Allah dengan kekufuran, dan yang telah menempatkan kaum mereka dalam kebinasaan? (28)

(Iaitu) neraka Jahannam yang mereka akan menderita bakarannya; dan (ingatlah), seburuk-buruk tempat tetap ialah neraka Jahannam. (29)

Dan mereka mengadakan sekutu-sekutu bagi Allah untuk menyesatkan manusia dari jalanNya. Katakanlah (wahai Muhammad): "Bersenang-senanglah kamu (bagi sementara di dunia), kerana sesungguhnya

kesudahan kamu ke neraka". (30)

Katakanlah kepada hamba-hambaKu yang beriman hendaklah mereka mendirikan sembahyang dan mendermakan dari apa yang kami kurniakan kepada mereka, sama ada dengan merahsiakan pemberiannya itu atau dengan terbuka; sebelum datangnya hari yang tidak ada jual beli padanya, dan tidak ada sahabat handai (yang dapat memberikan pertolongan). (31)

Allah jualah yang menciptakan langit dan bumi, dan menurunkan hujan dari langit lalu mengeluarkan dengan air hujan itu buah-buahan untuk menjadi makanan bagi kamu; dan Ia yang memberi kemudahan kepada kamu menggunakan kapal-kapal untuk belayar di laut dengan perintahNya, juga yang memudahkan sungai-sungai untuk kamu (mengambil manfaat darinya). (32)

Dan Ia juga yang menjadikan matahari dan bulan sentiasa beredar, untuk kepentingan kemudahan kamu, dan yang menjadikan malam dan siang bagi faedah hidup kamu. (33)

Dan Ia telah memberi kepada kamu sebahagian dari tiap-tiap apa jua yang kamu hajati. Dan jika kamu menghitung nikmat Allah nescaya lemahlah kamu menentukan bilangannya. Sesungguhnya manusia (yang ingkar) sangat suka menempatkan sesuatu pada bukan tempatnya lagi sangat tidak menghargai nikmat Tuhannya. (34)

Dan (ingatlah) ketika Nabi Ibrahim berdoa dengan berkata: "Wahai Tuhanku! jadikanlah negeri Makkah ini negeri yang aman, dan jauhkanlah daku dan anak-anakku dari perbuatan menyembah berhala. (35)

Wahai Tuhanku, berhala-berhala itu telah menyebabkan sesat banyak di antara umat manusia. Oleh itu, sesiapa yang menurutku (dalam Islam yang menjadi peganganku) maka ia adalah dari golonganku; dan sesiapa yang menderhaka kepadaku (dengan menyalahi ugamaku), maka sesungguhnya engkau Maha Pengampun, lagi Maha Mengasihani (kiranya ia insaf dan bertaubat). (36)

"Wahai Tuhan kami! Sesungguhnya aku telah menempatkan sebahagian dari zuriat keturunanku

di sebuah lembah (Tanah Suci Makkah) yang tidak tanaman padanya, di sisi rumahMu yang diharamkan mencerobohinya. Wahai Tuhan kami, (mereka ditempatkan di situ) supaya mereka mendirikan sembahyang (dan memakmurkannya dengan ibadat). Oleh itu, jadikanlah hati sebahagian dari manusia tertarik gemar kepada mereka, (supaya datang beramai-ramai ke situ), dan kurniakanlah rezeki kepada mereka dari berbagai jenis buah-buahan dan hasil tanaman, semoga mereka bersyukur. (37)

"Wahai Tuhan kami! Sesungguhnya Engkau mengetahui akan apa yang kami sembunyikan dan apa yang kami zahirkan; dan tiada sesuatupun di langit dan di bumi, yang tersembunyi kepada Allah! (38)

"Segala puji tertentu bagi Allah Yang telah mengurniakan kepadaku semasa aku tua: Ismail dan Ishak. Sesungguhnya Tuhanku Maha Mendengar dan Memperkenan doa permohonan. (39)

"Wahai Tuhanku! Jadikanlah daku orang yang mendirikan sembahyang dan demikianlah juga zuriat keturunanku. Wahai Tuhan kami, perkenankanlah doa permohonanku. (40)

"Wahai Tuhan kami! Berilah ampun bagiku dan bagi kedua ibu bapaku serta bagi orang-orang yang beriman, pada masa berlakunya hitungan amal dan pembalasan" (41)

Dan janganlah engkau (wahai Muhammad) menyangka Allah lalai akan apa yang dilakukan oleh orang-orang yang zalim; sesungguhnya Ia hanya melambatkan balasan mereka hingga ke suatu hari yang padanya terbeliak kaku pemandangan mereka, (kerana gerun gementar melihat keadaan yang berlaku). (42)

(Dalam pada itu) mereka terburu-buru (menyahut panggilan ke padang Mahsyar) sambil mendongakkan kepala mereka dengan mata tidak berkelip, dan hati mereka tidak bersemangat (kerana bingung dan cemas). (43)

Dan berilah amaran (wahai Muhammad) kepada manusia yang ingkar itu jangan mereka lupakan hari kiamat yang padanya mereka akan didatangi azab, kerana pada saat itu, orang-orang yang

berlaku zalim akan merayu dengan berkata: "Wahai Tuhan kami, (kembalikanlah kami ke dunia dan) berilah tempoh kepada kami hingga ke suatu masa yang dekat, supaya kami menyahut seruanMu (untuk mengesakanMu dan mentaati perintahMu), dan supaya kami menurut ugama yang disampaikan oleh Rasul-rasul itu". Dan (rayuan mereka akan ditolak dengan dikatakan kepada mereka): "Tidakkah kamu telah diberikan tempoh untuk berbuat demikian, dan bukankah kamu telah bersumpah (semasa kamu dalam dunia) dahulu, bahawa keadaan kamu tidak akan mengalami sebarang perubahan? (44)

"Padahal kamu telah mendiami tempat-tempat tinggal orang-orang yang berlaku zalim kepada diri mereka sendiri, serta telah ternyata kepada kamu dengan bukti-buKti yang jelas bagaimana Kami telah mengubah keadaan mereka (dengan menimpakan mereka berbagai bencana), dan Kami pula telah nyatakan kepada kamu berbagai contoh perbandingan (di dalam Al-Quran dan melalui sabda Rasul)". (45)

Dan sesungguhnya mereka telah menjalankan rancangan jahat mereka (untuk menentang Islam), sedang di sisi Allah ada balasan bagi rancangan jahat mereka, walau rancangan jahat mereka itu, dapat melenyapkan gunung-ganang sekalipun. (46)

Oleh itu, janganlah engkau menyangka Allah memungkiri janjiNya kepada Rasul-rasulNya; sesungguhnya Allah Maha Kuasa, lagi Sedia Membalas (orang-orang yang menderhaka kepadaNya). (47)

(Ingatlah) masa hari bumi ini diganti dengan yang lain, demikian juga langit; dan manusia semuanya keluar berhimpun mengadap Allah, Yang Maha Esa, lagi Maha Kuasa. (48)

Dan engkau akan melihat orang-orang yang berdosa pada ketika itu diberkas dengan belenggu. (49)

Pakaian mereka dari belangkin (minyak tar), dan muka (serta seluruh badan) mereka diliputi oleh jilatan api neraka. (50)

(Keluarnya manusia dari kubur masing-masing itu ialah) kerana Allah akan membalas tiap-tiap seorang

apa yang ia telah usahakan; sesungguhnya Allah amat cepat hitungan hisabNya. (51)

(Al-Quran) ini disampaikan kepada manusia supaya mereka diberi ingat dan diberi nasihat dengannya; dan supaya mereka mengetahui (dengan hujjah-hujjah yang tersebut di dalamnya) bahawa sesungguhnya Allah ialah Tuhan Yang Maha Esa; dan supaya orang-orang yang mempunyai fikiran, beringat dan insaf. (52)

mkishukuru bila shaka nitakuzidishieni, na kama mkikufuru, hakika adhabu yangu ni kali sana.

8. Na Musa akasema: Kama mtakufuru nyinyi na waliomo ardhini wote, basi hakika Mwenyeezi Mungu ni Mwenye kujitosha, Mwenye kusifiwa.

9. Je, hazikukufikeni khabari za wale wa kabla yenu? watu wa Nuhu naAdi na Thamudi na wale wa baada yao ambao hakuna awajuaye ila Mwenyeezi Mungu. Waliwafikia Mitume wao kwa hoja zilizo wazi, wakarudisha mikono yao kwenye vinywa vyao, na wakaserna hakika sisi tunayakataa mliyotumwa nayo, na sisi tunayo shaka ihangaishayo kwa hayo mnayotuitia.

10. Mitume wao wakasema: Je, mnamfanyia Mwenyeezi Mungu shaka, Muumba wa mbingu na ardhi? yeye anakuiteni akusameheni dhambi zenu na akupeni muhula mpaka muda uliowekwa. Wakasema, Hamkuwa nyinyi ila ni watu kama sisi mnataka kutuzuilia waliyokuwa wakiyaabudu baba zetu, basi tuleteeni hoja iliyo wazi.

11. Mitume wao wakawaambia; Sisi hatukuwa ila ni watu kama nyinyi, lakini Mwenyeezi Mungu humfanyia ihsani anayetaka katika waja wake. Wala sisi hatuwezi kukuleteeni hoja (hizo) isipokuwa kwa ruhusa ya Mwenyeezi Mungu. Najuu ya Mwenyeezi Mungu wategemee wenye kuamini.

12. Na tuna nini tusimtegemee Mwenyeezi Mungu na hali ametuonyesha njia zetu? Na lazima tutayavumilia mnayotuudhi, basi kwa Mwenyeezi Mungu wategemee wenye kutegemea.

13. Na wale waliokufuru wakawaambia Mitume wao: Lazima tutakutoeni katika nchi yetu au bila shaka mtarudi katika mila yetu. Basi Mola wao akawaletea Wahyi (kuwa) Lazima tutawaangamiza madhalimu.

14. Na kwa hakika tutakukalisheni katika nchi baada yao, hiyo ni kwa yule aliyeogopa cheo changu na akaogopa onyo (langu).

15. Na wakaomba ushindi na akashindwa kila jabari adui wa haki.

16. Mbele yake

iko Jahannam na atanyweshwa maji yenye usaha.

17. Atayanywa kidogo kidogo wala hataweza kuyameza, na mauti yatamfikia kutoka kila mahala, naye hatakufa, na zaidi ya hayo iko adhabu kali.

18. Mfano wa wale waliomkufuru Mola wao vitendo vyao ni kama majivu yanayopeperushwa kwa nguvu za upepo katika siku ya kimbunga. Hawawezi kupata chochote katika waliyoyachuma, huo ndio upotovu wa mbali.

19. Je, huoni kwamba Mwenyeezi Mungu ameziumba mbingu na ardhi kwa haki akitaka atakuondoeni na kuleta viumbe wapya.

20. Na hilo kwa Mwenyeezi Mungu si gumu.

21. Na wote watahudhuria kwa Mwenyeezi Mungu ndipo wanyonge watasema kuwaambia wale waliojivuna. Hakika sisi tulikuwa tukikufuateni nyinyi, basi je, nyinyi mnaweza kutuondolea chochote katika adhabu ya Mwenyeezi Mungu? watasema: Angelituongoza Mwnyeezi Mungu bila shaka tungelikuongozeni (lakini sasa) ni mamoja kwetu tusipo subiri au tukisubiri, hatuna pakukimbilia.

22, Na shetani atasema itakapokatwa hukumu. Hakika Mwenyeezi Mungu alikuahidini ahadi ya kweli, nami nilikuahidini, lakini sikukutimizieni. Wala sikuwa na mamlaka juu yenu isipokuwa nilikuiteni nanyi mkaniitika. Basi msinilaumu bali jilaumuni wenyewe, siwezi kukusaidieni, wala nyinyi hamuwezi kunisaidia. Hakika mimi nilikataa kunishirikisha kwenu toka zamani, hakika madhalimu watakuwa na adhabu yenye kuumiza.

23. Na wataingizwa wale walioamini na kufanya vitendo vizuri katika mabustani yapitayo mito chini yake, watakaa humo milele kwa idhini ya Mola wao. Maamkio yao humo yatakuwa: Salaamun.

24. Je, hukuona jinsi Mwenyeezi Mungu alivyopiga mfano wa neno zuri? Ni kama mti mzuri (ambao) mzizi wake ni imara na (kila) tawi lake liko juu (sana).

25. Hutoa matunda yake kila wakati kwa idhini ya Mola wake. Na Mwenyeezi Mungu huwapigia

watu mifano ili wapate kukumbuka.

26. Na mfano wa neno baya ni kama mti mbaya ambao umeng'olewa ardhini hauna imara.

27. Mwenyeezi Mungu huwaimarisha wale walioamini kwa kauli thabiti katika maisha ya dunia na katika Akhera na Mwenyeezi Mungu huwapoteza madhalimu, na Mwenyeezi Mungu hufanya apendavyo.

28. Je, hukuwaona wale waliobadilisha neema ya Mwenyeezi Mungu kwa kufru na wakawafikisha watu wao katika nyumba ya maangamizo.

29. (Ambayo ni) Jahannam, wataiingia, na ni mahala pabaya pakukaa.

30. Na wakamfanyia Mwenyeezi Mungu washirika ili kupoteza (watu) katika njia yake. Sema: Jifurahisheni (kidogo) kisha hakika marejeo yenu ni kwenye Moto.

31. Waambie waja wangu walioamini wasimamishe swala na watoe katika vile tulivyo wapa, kwa siri na kwa dhahiri, kabla haijafika siku isiyokuwa na biashara wala urafiki.

32. Mwenyeezi Mungu ndiye aliyeziumba mbingu na ardhi na akateremsha maji kutoka mawinguni, na kwa hayo akaotesha matunda kuwa riziki kwa ajili yenu, na akakutiishieni majahazi ili yapite katika bahari kwa amri yake, na akakutiishieni mito.

33. Na akakutiishieni jua na mwezi, vifanyavyo kazi mfululizo, na akakutiishieni usiku na mchana.

34. Na akakupeni kila mlichomuomba na kama mkihesabu neema za Mwenyeezi Mungu, hamtaweza kuzihesabu, hakika mwanadamu ni dhalimu mkubwa asiye shukrani.

35. Na kumbuka aliposema Ibrahimu Mola wangu! ujaalie mji huu uwe wa amani na uniepushe mimi na wanangu tusiabudu masanamu.

36. Mola wangu! Hakika (masanamu) hawa wamepoteza watu wengi, basi aliyenifuata ni wangu mimi na aliyeniasi basi wewe hakika ni Mwingi wa kusamehe, Mwenye kurehemu.

37. Mola wetu! Hakika mimi nimewaweka baadhi ya kizazi changu katika bonde lisilokuwa na mimea, katika

Nyumba yako Takatifu. Mola wetu! ili wasimamishe swala, basi ujaalie nyoyo za watu zielekee kwao na uwaruzuku matunda ili wapate kushukuru.

38. Mola wetu! Hakika wewe unajua tunayoyaficha na tunayoyadhihirisha. Na hakuna chochote kinachofichikana kwa Mwenyeezi Mungu katika ardhi wala katika mbingu.

39. Kila sifa njema ni ya Mwenyeezi Mungu aliyenipa juu ya uzee (wangu) Ismail na Is'haka, hakika Mola wangu ni Mwenye kusikia sana maombi.

40. Mola wangu! nijaalie niwe msimamishaji swala na kizazi changu (pia) Mola wetu! na upokee maombi yangu.

41. Mola wetu! unisamehe mimi na wazazi wangu na walioamini, siku ya kusimama hesabu.

42. Wala usidhani Mwenyeezi Mungu ameghafilika na wanayoyafanya madhalimu. Hakika yeye anawaakhirisha mpaka siku ambayo macho (yao) yatakodoka.

43. Wanakwenda mbio vichwa juu, na macho yao hayapepesi na nyoyo zao tupu.

44. Na uwaonye watu siku ambayo itawafikia adhabu waseme waliodhulumu. Mola wetu! tuakhirishe muda kidogo tutaitikia wito wako na tutawafuata Mitume (Waambie): Je, hamkuwa mmeapa zamani kuwa nyinyi hamtaondolewa?

45. Na mmekaa katika makao ya wale waliodhulumu nafsi zao, na ikakudhihirikieni jinsi tulivyo wafanya, na tumekuelezeni mifano (yote).

46. Na kwa hakika wamekwisha fanya vitimbi vyao na vitimbi vyao viko kwa Mwenyeezi Mungu, wala vitimbi vyao si vya kuondosha milima.

47. Basi usimdhanie Mwenyeezi Mungu ni Mwenye kuwavunjia ahadi yake Mitume wake. hakika Mwenyeezi Mungu ni Mwenye nguvu, Mwenye kuadhibu.

48. Siku ardhi itabadilishwa kuwa ardhi nyingine, na mbingu (pia) nao watahudhuria mbele ya Mwenyeezi Mungu, Mmoja Mwenye nguvu.

49. Na utawaona wakosefu siku hiyo wamefungwa katika minyororo.

50. Kanzu zao zitakuwa na lami, na Moto utazifunika

nyuso zao.

51. Ili Mwenyeezi Mungu ailipe kila nafsi yale iliyoyachuma, hakika Mwenyeezi Mungu ni Mwepesi wa kuhesabu.

52.Hili ni Tangazo liwafikie watu (wote) liwaonye, na wapate kujua yeye ni Mwenyeezi Mungu Mmoja tu, na ili wenye akili wakumbuke.

نشانه رسالت آن جناب است و مردم را از ظلمت ها به سوى نور بيرون مى كشد، و به راه مستقيم خدا راهنماييشان مى كند، خدايى كه عزيز و حميد است، يعنى غالب و قاهرى است كه هرگز مغلوب كسى نمى شود، و غنى و بى نيازى است كه هرگز محتاج كسى نمى گردد، خدايى كه در كارهاى خدائيش جميل است، يعنى براى مردم جز خوبى و نعمت منظورى ندارد.

وقتى خدا منعم و غالب و بى نياز و پسنديده كار باشد، بر مردم كه" منعم عليه" او هستند لازم است كه دعوت او را لبيك گويند، تا در نتيجه از نعمتهايى كه او به ايشان ارزانى داشته برخوردار شوند، و آن نعمتها به سعادتشان تمام شود.

و نيز لازم است كه از غضب او بر حذر باشند، زيرا پر واضح است كه عذاب خدايى كه هم قوى است و هم بى نياز مطلق، شديد خواهد بود، چرا كه او مى تواند از وجود بندگانش چشم پوشيده، همه را دستخوش هلاكت نمايد و به ديار عدم بفرستد، و از نو خلق و بندگان ديگرى بيافريند هم چنان كه همين عمل را در امم گذشته انجام داده است.

آرى، تمامى موجودات ريز و درشت و زمينى و آسمانى اين عالم، با زبان حال، گوياى اين حقيقتند كه" رب العزة" و" ولى حميد" تنها او است، و رب ديگرى غير از او نيست.

اين خلاصه و برداشتى بود از آيات اين سوره كه با آيه زير كه مى فرمايد:

" هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِيُنْذَرُوا بِهِ وَ لِيَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ لِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ" ختم مى شود.

و شايد مقصود آن مفسرى «1» هم كه گفته است:" با در

نظر گرفتن آيه _______________

(1) تفسير كبير منهج الصادقين، چاپ اسلاميه، ج 5، ص 122 ______________________________________________________ صفحه ى 5

" لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ" كه اولين آيه اين سوره است، مى توان گفت: اين سوره با ذكر و بيان غرض از رسالت و فرستادن كتاب، افتتاح شده است" همين مطلبى باشد كه ما خاطر نشان ساختيم.

اين سوره- آن گونه كه از سياق آياتش برمى آيد- در مكه نازل شده است، هر چند كه به ابن عباس و حسن و قتاده- سه تن از قاريان صدر اسلام- نسبت داده اند كه ايشان گفته اند: همه آيات اين سوره در مكه نازل شده، بجز دو آيه آن كه راجع به كشته شدگان در جنگ بدر است كه به دست مسلمين كشته شدند، و آن دو آيه" أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ" «1» است، ولى ما بزودى خواهيم گفت كه اين دو آيه نه تنها صراحتى به اينكه در غير مكه نازل شده باشند ندارند، بلكه ظهور هم ندارند.

" الر كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ".

يعنى" هذا كتاب انزلناه اليك" بنا بر اين، كلمه" كتاب" خبر است براى مبتداى حذف شده كه عبارت است از" هذا: اين"، البته اين معنا را ما از سياق آيه استفاده كرديم و گر نه مفسرين ديگر طورى ديگر معنا كرده اند.

[اشاره به عموميت رسالت پيامبر اسلام (ص) و اينكه مراد از" ناس" در" لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ" همه مردم است

از ظاهر سياق جمله" لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ" استفاده مى شود كه منظور از"

ناس" عموم مردم ميباشد نه فقط قوم رسول خدا و مؤمنين از ايشان، چون در ظاهر لفظ آيه هيچ دليلى بر اين تقييد نيست، و كلام خداى تعالى در آياتى ديگر صراحت دارد بر اينكه رسالتش عمومى است، مانند آيه" لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً" «2»، و آيه" لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ" «3»، و آيه" قُلْ يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً" «4» و نيز آيات صريحى كه مربوط به دعوت يهود و ساير اهل كتاب مى باشد، و همچنين عمل خود آن حضرت كه همه اقوام و ملتها را دعوت مى كرد.

و هر كه از هر قوم و ملتى ايمان مى آورد ايمانش را مى پذيرفت و نمى فرمود:

من تنها براى قوم خود مبعوث شده ام به شهادت اينكه اسلام عبد اللَّه بن سلام يهودى و سلمان فارسى و بلال حبشى و صهيب رومى و امثال ايشان را پذيرفت علاوه بر اين،

_______________

(1) سوره ابراهيم، آيه 28 و 29.

(2) تا براى همه اهل عالم هشدار باشد. سوره فرقان، آيه 1.

(3) تا شما و هر كس را كه اين قرآن بگوشش برسد هشدار دهم. سوره انعام، آيه 19.

(4) بگو اى مردم من فرستاده خدايم بسوى همگى شما. سوره اعراف، آيه 158. ______________________________________________________ صفحه ى 6

آخرين آيه اين سوره يعنى آيه" هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِيُنْذَرُوا بِهِ ..." در مقابل اولين آيه آن يعنى آيه" كِتابٌ أَنْزَلْناهُ" است كه مؤيد اين گفتار ما است كه گفتيم مقصود از" ناس" تنها همان افرادى نيست كه در زمان رسول خدا ايمان آوردند و از تاريكى ها به سوى نور بيرون آمدند، بلكه منظور عموم افراد بشر است.

در اين آيه بيرون كردن از ظلمت به سوى نور

را به رسول خدا (ص) نسبت داده و فرموده است: تا تو مردم را بيرون آورى. اين بدان جهت است كه رسول خدا (ص) يكى از اسباب ظاهرى اين اخراج است، و ايمان هر مؤمنى هر چند در هزاران سال بعد و با واسطه هاى بسيار باشد بالأخره مستند به آن جناب مى شود.

[وجه جمع بين آياتى كه هدايت مردم را به رسول خدا (ص) نسبت مى دهد و آياتى كه آن را به خدا نسبت مى دهد و اشاره به نكته مفرد آوردن" نور" و جمع آوردن" ظلمات"] در اينجا ممكن است بپرسيد كه: اين آيه هدايت مردم را به رسول خدا (ص) نسبت داده، و حال آنكه آيه" إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ" «1»، اين معنا را از آن جناب سلب مى كند، اين تناقض چگونه بر طرف مى شود؟.

در جواب مى گوييم آيه اى كه هدايت را از آن حضرت، سلب مى كند با آيه مورد بحث، منافات ندارد، چون آن آيه اصالت و استقلال رسول خدا (ص) را در هدايت خلق انكار مى كند نه مطلق هدايت و حتى هدايت به نحو وساطت و به اذن خداى را، تا منافات داشته باشد. خلاصه اينكه آيه مورد بحث آن جناب را در امر هدايت واسطه ميان خدا و خلق مى داند و آيه سوره قصص استقلال او را انكار مى كند، به شهادت اينكه آيه" وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ" «2» صريحا هدايت را به او نسبت مى دهد، و در آيه مورد بحث هم كه جمله" بِإِذْنِ رَبِّهِمْ" را اضافه نموده به منظور اشاره به همين جهت است.

منظور از" ظلمات" در آيه شريفه، ضلالت و گمراهى، و

منظور از" نور"، هدايت است، و اين تعبير در قرآن كريم مكرر آمده و در موارد بسيارى هدايت را نور، و ضلالت را ظلمت خوانده است. و اگر هدايت را نور، و ضلالت را ظلمات ناميده _______________

(1) چنين نيست كه تو هر كه را دلت بخواهد هدايت كنى، بلكه اين خداست كه هر كه را بخواهد هدايت مى كند. سوره قصص، آيه 56.

(2) و تو مسلما به سوى راه راست هدايت مى كنى. سوره شورى، آيه 52. ______________________________________________________ صفحه ى 7

(يكى را مفرد و يكى را جمع آورده) براى اشاره به اين جهت است كه هدايت از مصاديق حق است و حق يكى است و هيچ فرق و تغايرى ميان مصاديق آن نيست، به خلاف ضلالت كه مصاديق مختلفى دارد، چون ضلالت ناشى از پيروى هواهاى نفسانى است كه با هم اختلاف دارند، و افراد و مصاديق هوى يك جور نيستند و لذا در آيه" وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ" «1» راه خدا و حق را يك راه (سبيل) و راه ضلالت را چند راه (سبل) خوانده است.

[" لام" در جمله:" لتخرج الناس ..." براى افاده غرض است نه عاقبت

" لام" در جمله" لِتُخْرِجَ النَّاسَ ..."" لام غرض" است- بنا بر آنچه گفتيم كه مقصود از ناس عموم مردم است- و اين معنا را افاده مى كند كه منظور از فرستادن قرآن، بيرون كردن مردم از ظلمات به سوى نور است، نه اينكه" لام عاقبت" «2» باشد چون اگر لام عاقبت مى بود، لازم بود كه تمامى مردم عالم به قرآن ايمان آورده باشند و حال آنكه ايمان نياورده اند.

بعضى گفته اند

كه: ممكن است لام را براى عاقبت بگيريم و بگوييم تربيت الهى و بيرون كردن از ظلمات به سوى نور و رساندن خلق به سعادت و كمال واقعيشان شرايطى دارد، كه يكى آمادگى و استعداد خلق است، و اگر افرادى استعداد نداشته باشند هر چند كه فيض خدا عام بوده و عاقبت و هدف نهايى انزال قرآن هم تربيت عموم مردم است ولى تربيت نخواهند شد. پس هر چند كه عاقبت، عموميت دارد، ليكن مقدارى از آن امكان تحقق دارد، نه همه آن.

_______________

(1) اين راه من است، كه مستقيم است، آن را پيروى كنيد و راههاى ديگر را نرويد كه اگر برويد از راه بيرون و پراكنده تان مى كنند. سوره انعام، آيه 153.

(2)" لام عاقبت"، به آن لامى مى گويند كه مدلولش امرى واقع شدنى باشد، هر چند كه مورد غرض هم نباشد، مانند لامى كه در آيه" فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً آل فرعون، صندوقى كه موسى در آن بود از آب گرفتند تا براى آنان دشمن و مايه اندوه باشد" (سوره قصص، آيه 8) بكار رفته، چون غرض آل فرعون از گرفتن صندوق اين نبود كه براى خود دشمن و مايه اندوه فراهم كنند، ليكن نتيجه و عاقبت كارشان اين بود. بنا بر اين، اگر لام در آيه مورد بحث هم لام عاقبت مى بود مى بايستى همه مردم عالم از ظلمتها به سوى نور بيرون شده باشند، و چون مى بينيم چنين نشده مى فهميم كه لام مذكور، لام غرض است و به آيه چنين معنايى مى دهد:

" منظور از فرستادن رسولان و انزال كتب اين است كه مردم چنين و چنان شوند". ______________________________________________________ صفحه ى 8

ولى

اين آقايان غفلت ورزيده اند از اينكه برگشت كلامشان به اين است كه مفيد عاقبت بودن لام خلاف ظاهر است، و ظاهر آيه اين است كه لام براى غرض باشد، چون حاصل كلامشان اين مى شود كه منظور از" ناس" تنها صاحبان استعداد و قابليت است، و حال آنكه ارسال كتاب، مقيد به طبقه معينى نيست، پس مى فهميم كه لام در آيه، لام عاقبت نيست، بلكه لام غرض است و مقصود از غرض هم، غرض تشريع است، به اين معنا كه احكام خدا بخاطر وجود اغراض و مصالحى جعل شده اند، يعنى اگر خداى سبحان مردم را به سوى خود دعوت مى كند براى اين است كه ايشان را بيامرزد، و اگر به سوى ايمان و عمل صالح راهنماييشان مى كند براى اين است كه ايشان را به سعادت خود نايل ساخته و به بهشت واردشان كند، و اگر رسولانى ارسال و كتبى انزال كرده براى اين است كه آنها را از ظلمات به سوى نور درآورد، و اگر امر و نهى كرده باز براى اين است كه آنها را پاك كند و از آلودگى هاى شيطان دورشان سازد، و در قرآن آياتى كه اين معنا را بفهماند بسيار است، و همچنين رواياتى هم كه اين معنى را افاده كند شايد از هزارها هم متجاوز باشد، و به همين جهت نمى توانيم به نقل آنها بپردازيم.

پس به صرف اينكه مى بينيم اكثر مردم جهان از نعمت اين نور محروم مانده اند نمى توانيم از ظاهر آيه دست برداشته، كلمه" ناس" را مقيد به مستعدين كنيم. آرى ظاهر قرآن براى ما حجت است، به دليل اينكه فرموده:" إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ" «1» و نيز

فرموده است:" وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ" «2». و دلالت اين دو آيه بر حجيت ظاهر قرآن جاى حرف نيست، زيرا در آيه اول صريحا مى فرمايد" آنچه از كتاب خدا" و در آيه دوم مى فرمايد" آنچه از كلام رسول خدا" مى فهميد برايتان حجت است، و بر طبق همان مؤاخذه مى شويد.

و ما از آيه" يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ" «3» جز اين نمى فهميم كه آمرزش، غرض دعوت است، هم چنان كه از كلام يك مولاى عرفى كه به غلامش مى گويد:" برايم _______________

(1) ما اين كتاب را قرآنى عربى قرار داديم تا شايد شما تعقل كنيد. سوره زخرف آيه 3.

(2) هيچ پيامبرى نفرستاديم مگر به زبان قوم خودش تا راه را براى ايشان روشن كند، آن گاه خدا هر كه را بخواهد گمراه و هر كه را بخواهد هدايت مى كند. سوره ابراهيم، آيه 4.

(3) شما را مى خواند تا گناهتان را بيامرزد. سوره ابراهيم، آيه 10. ______________________________________________________ صفحه ى 9

آب بياور تا بياشامم" يا" غذا بياور تا بخورم" يا" فلانى را بپوشان تا عورتش بيرون نيفتد" جز اين نمى فهميم كه آشاميدن و خوردن و ستر عورت كردن، غرضهايى هستند كه در دستورات وى منظور شده اند، خداى تعالى هم، هر امر و نهيى كه بكند و هر حكم و شريعتى كه بياورد از آن غرض و منظورى دارد.

[بيان اينكه وجود غرض و مصلحت در افعال خداوند براى رفع نياز يا استكمال نيست

البته معناى اين كلام اين نيست كه خداوند محتاج به آن غرض است، زيرا خداوند منزه از احتياج بوده و ساحتش مبراى از هر نقص است، هم

چنان كه فرموده است:" إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ" «1» و نيز فرموده:" وَ رَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ" «2» و نيز فرموده:" يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ، وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ" «3».

و به حكم اين آيات، خداى تعالى از هر چيزى بى نياز است و از هيچ چيز- حتى از غرضهاى مورد بحث- نفع نمى برد ولى در عين حال، كارهايش هم عبث و گزاف و بيهوده نيست، و چگونه بيهوده باشد و حال آنكه كلام مجيدش او را به حكيم بودن توصيف نموده و از عبث منزهش داشته و فرموده است:" أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً" «4» كه خود مى رساند، اوامر و نواهى خداوند- كه گفتيم باعث كمال آدمى است- در حقيقت مكمل خلقت انسانى است.

پس خداوند، هم در خلق كردن انسانها غرض داشته و هم در امر و نهيش، هر چند كه اغراض خداوند مانند اغراض ما از باب استكمال نيست، آرى ما هر كارى كه مى كنيم به اين منظور است كه يا نقصى از خود برطرف سازيم و يا كمالى را كه نداريم به دست آوريم، ولى خداى سبحان چنين نيست. اغراض او و حكمتها و مصالحى كه در كارهايش هست، در خود او اثر نمى گذارد و مانند ما نيست كه تصور مصالح و منافع عمل، تحريكمان كند تا آن عمل را انجام داده، و انجام آن را بر تركش ترجيح دهيم، زيرا خداى سبحان، قاهرى است كه در هيچ فرضى مقهور نمى شود، و غالبى است كه در هيچ وصفى مغلوب نمى گردد، او مالك هر چيزى است، و چيزى مالك او نمى شود، او بر هر چيزى حكومت مى كند و هيچ چيز

بر او حكم نمى راند، براى _______________

(1) خداوند مسلما بى نياز از همه عالميان است. سوره عنكبوت، آيه 6.

(2) پروردگار بى نياز تو صاحب رحمت است. سوره انعام، آيه 133.

(3) اى مردم! شما نيازمند به خداييد و خدا است كه بى نياز است. سوره فاطر، آيه 15.

(4) آيا پنداشته ايد كه ما شما را بيهوده خلق كرده ايم؟ سوره مؤمنون، آيه 115. ______________________________________________________ صفحه ى 10

او شريكى در ملك نيست و سرپرستى بخاطر ذليل بودن ندارد، پس مانند ما محكوم به عقل نمى شود، بلكه او است كه هر عقلى را به آنچه كه تعقل مى كند راهنمايى مى نمايد اين ما هستيم كه وجود مصلحت، ناگزيرمان مى كند تا عمل داراى مصلحت را انجام دهيم، و وجود مفسده، ما را بر آن وامى دارد كه عمل داراى مفسده را ترك نماييم، ولى خداوند را هيچ مصلحتى ناگزير نمى كند تا فعلى را انجام دهد و هيچ مفسده اى وانمى دارد تا آن را ترك كند بلكه او است كه مصلحت و مفسده را داراى چنين اثرى كرده است كه يكى ما را وا بدارد و ديگرى بازمان دارد. پس غرض و مصلحت، امورى هستند كه از مقام فعل او انتزاع مى شوند، به اين معنا كه فعل او مشروط و موقوف بر مصلحت است، ولى مصلحت در ذات او حكومت و اثرى ندارد و او را مجبور و مضطر به انجام فعل نمى كند، عينا نظير ايجاد و وجود است، وقتى خداى تعالى انسانى را با امر" كن" ايجاد مى كند عقل، از همان انسان خارجى اين حكم را انتزاع مى كند كه هم ايجاد است و هم وجود، ايجاد خداست و وجود او، و حكم مى كند به اينكه وجودش متوقف

بر ايجاد خدا است. همچنين از فعل خدا با در نظر گرفتن حكمت و ساير صفات كمال او، اين حكم را انتزاع مى كند كه وجود فلان شخص، هم فعل خداست و هم داراى مصلحتى مورد نظر است، آن گاه حكم مى كند به اينكه فعل خدا وقتى صورت خارجى به خود مى گيرد، و خداوند وقتى فعلى را انجام مى دهد كه داراى مصلحت باشد.

اين آن معنايى است كه بعد از تدبر و دقت در كلام خداى تعالى به دست مى آيد، و خلاصه اش اين است كه: وقتى به حكم كلام خود خداى تعالى مى گوييم" كارهاى خداوند از روى حكمت و مصلحت و متوقف بر غرض است نه بيهوده و گزاف"، معنايش اين است كه خداى تعالى در كارهايش غرض هايى دارد كه عايد خلقش مى شود نه عايد خودش.

[جهات فرق بين اغراض ما بندگان و اغراض خداى سبحان

و حاصل اينكه ميان اغراض ما بندگان و اغراض خداى سبحان از دو جهت تفاوت است:

اول- از جهت اينكه خداى تعالى، از كارهايش كسب كمال نمى كند، بر خلاف ما انسانها و هر حيوان صاحب شعور و اراده، كه هر كارى را كه مى كنيم غرضى از آن در نظر مى گيريم كه عايد آن غرض جبران كمبودها و به كمال رساندن نواقص است ______________________________________________________ صفحه ى 11

دوم- از اين جهت كه مصلحت و مفسده بر ما صاحبان شعور، حاكم است و ما را به حركت در آورده و يا از حركت باز مى دارد، ولى در خداى سبحان حكومت نداشته و او را مضطر و مجبور به انجام كارى نمى كند.

و اما آن نزاع معروفى كه ميان اشاعره و معتزله در خصوص افعال خدا وجود دارد كه:

آيا آن افعال معلول غرض هستند يا نه؟ و به معناى روشن تر. آيا خدا در كارهايش محكوم مصالح واقعى است، بطورى كه بودن مصلحت در يك عمل، او را محكوم مى كند به اينكه انجام آن را بر تركش ترجيح دهد، و اگر آن مصلحت نبود محكوم به چنين چيزى نمى شد؟ يا نه اصلا در كارهاى خداى تعالى هدفى نيست، و اگر كارى مى كند بيهوده و بدون هدف مى كند؟ نزاعى است بى ثمر، كه بحث و دقت، آدمى را به هيچ طرفش رهبرى نمى كند، يعنى هيچ يك از دو طرفش صحيح نيست، و هر دو طرف باطل و بر خلاف حق است.

همانطور كه قبلا شرح داديم حق مطلب بر خلاف همه اينها بوده و" امر بين الامرين" است نه به آن صورت كه اشاعره گفته اند (افراط) و نه به آن گونه كه معتزله نظر داده اند (تفريط) و ان شاء اللَّه در بحثهاى آينده اين كتاب، بحثى مفصل و كافى از نظر عقل و نقل (قرآن و حديث) در پيرامون اين مساله عنوان خواهيم كرد.

در جمله" بِإِذْنِ رَبِّهِمْ" التفاتى به كار رفته، يعنى سياق كلام از تكلم مع الغير" انزلنا" به جمع غايب" بِإِذْنِ رَبِّهِمْ" برگشته است، با اينكه جا داشت بفرمايد:" انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور باذننا ..." اما فرمود:" بِإِذْنِ رَبِّهِمْ". و نكته اش اين است كه خواسته با همين تغيير سياق و بدون آوردن كلامى اضافى بفهماند كه خداى تعالى پروردگار همين مشركين است، كه براى او شريك هايى گرفته اند، چون در حقيقت روى سخن با ايشان است هر چند رسول خدا (ص) را مخاطب قرار داده است. و نيز خواسته است

در همين ابتداى سوره اسمى از ربوبيت او برده شود تا عنوان و آغاز بحث سوره قرار گيرد چون اين سوره درباره توحيد ربوبيت بحث مى كند.

[معناى عزت و عزيز و داراى عزت بودن خداى تعالى

" إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ".

عزت در مقابل ذلت است، راغب گفته: عزت حالتى است در انسان كه نمى گذارد مغلوب كسى شود و شكست بخورد، و اصل آن از" ارض عزاز: زمين سفت" گرفته شده است، و در قرآن كريم آمده:" أَ يَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً" و نيز وقتى مى گويند:" تعزز اللحم" معنايش اين است كه گوشت ناياب شده و گويا در زمين ______________________________________________________ صفحه ى 12

محكمى قرار گرفته كه نمى توان به آن دست يافت «1».

بنا بر اين، عزت عزيز، آن حالتى است كه به خود گرفته و دست يافتن به وى دشوار شده است، و عزيز قوم هم آن كسى است كه بر همه قاهر است، و كسى بر او قاهر نيست، چون مقامى دارد كه هر كه قصد او را كند مانعش مى شوند، و از دسترسى به او بازش مى دارند تا نتواند مقهورش كند. و باز به همين جهت هر چيز ناياب را عزيز الوجود مى گويند، و اگر در قرآن كريم به معناى مشقت هم آمده مانند:" عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ" «2» و مانند:" وَ عَزَّنِي فِي الْخِطابِ" «3» باز به همين مناسبت است، زيرا هر چيزى كه بر انسان گران آيد و مشقت داشته باشد حتما دستيابى به آن مشكل است، پس عزيز مى باشد.

و اگر خداى سبحان عزيز است (و بلكه همه عزتها از او است)

براى اين است كه او ذاتى است كه هيچ چيز از هيچ جهت بر او قهر و غلبه ندارد، و او بر همه چيز و از هر جهت قهر و غلبه دارد و اگر كس ديگرى از عزت سهمى دارد از او و به اذن او گرفته است، هم چنان كه فرمود:" أَ يَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً" «4» و نيز فرموده:

" مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً" «5».

كلمه" حميد" كه در آيه مورد بحث آمده بر وزن" فعيل" و به معناى مفعول از ماده" حمد" است، و" حمد" عبارت است از ثناى جميل و مدح بر خوبيهاى اختيارى، و چون تمام جمالها و خوبيها به او منتهى مى شوند در نتيجه تمام حمدها مخصوص او خواهد بود، هم چنان كه خودش فرموده:" الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ" «6».

از جمله حرفهاى عجيب و غريب، سخنى است كه از امام فخر رازى نقل مى كنند،- و ما آن را به زودى بيان مى كنيم- كه گفته است: كلمه حميد به معناى داناى بى نياز است «7».

_______________

(1) مفردات راغب، ماده" عز".

(2) بر او رنج بردن شما سخت است. سوره توبه، آيه 128.

(3) و در سخن سركشى و غلبه كرد بر من. سوره ص، آيه 23.

(4) آيا عزت را از ناحيه خود جستجو مى كنيد و حال آنكه عزت همه اش از خدا است؟ سوره نساء، آيه 139.

(5) هر كه عزت مى خواهد (بايد بداند) تمامى عزتها از خداست. سوره فاطر، آيه 10.

(6) تمامى حمدها از آن خداست كه پروردگار عالميان است. سوره حمد، آيه 2.

(7) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 75. ______________________________________________________ صفحه ى 13

جمله" إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ" بدل از

جمله" إِلَى النُّورِ" است كه هدف از كتاب را بيان مى كند و در حقيقت بيان بعد از بيان است. در بيان اول اين معنا را مى فهماند كه كتاب مذكور، نوريست كه حق را از باطل، و خير را از شر، و سعادت را از شقاوت جدا مى سازد، و در بيان دوم، اين معنا را مى فهماند كه كتاب مزبور راه روشنى است كه همه راهروان خود را در متن و وسط راه جمع آورى نموده، همگى را به سوى خداى عزيز و حميد مى برد.

[وجه آوردن دو صفت" عزيز" و" حميد" و تقدم واژه عزيز بر حميد در جمله:" إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ"]

اگر عزيز و حميد را كه دو صفت بزرگى هستند ذكر كرد، بدين جهت است كه اين دو صفت مبدأ و سرمنشا مطالبى هستند كه در اين سوره به مشركين خاطرنشان مى كند، چون عمده كلام در اين سوره، تذكر و يادآورى مشركين است به اينكه: خداى سبحان به خاطر ربوبيتش اين همه نعمتهاى بزرگ به ايشان داده و از طريق فرستادگانش آنها را موظف كرده كه شكر او را بجاى آورند و كفران نعمتش نكنند و به فرستادگانش وعده داده كه اگر بندگان من ايمان بياورند، آنها را داخل بهشت مى كنم و اگر كفران كنند از ايشان انتقام مى گيرم و به شقاوت و عذاب گرفتار مى كنم، پس بايد كه از پروردگارشان بترسند و از مخالفت دستورها و كفران نعمتهايش بر حذر باشند، چون تمامى عزتها از آن اوست، و كسى نيست كه بتواند جلو عذاب او را بگيرد، و او در هر حال حميد و سزاوار ثنا است، و كسى نيست او را در پاداش دادن

به مؤمنين و كيفر كردن كافران، ملامت و مذمت كند، هم چنان كه در دادن اين همه نعمت به كافران، كسى ملامتش نكرد.

اين سه مطلب، يعنى وحدانيت خدا در ربوبيت، و عزيز بودن، و حميد بودن در كارهايش، و آنچه كه اين صفات اقتضا دارند، يعنى ترس از عزت مطلقه اش، و شكر در برابر نعمتهايى كه ارزانى داشته، و وثوق به نعمتهايى كه وعده آن را داده است، و توجه و تذكر به آيات ربوبيتش، مطالب عمده اين سوره هستند.

در تفسير روح المعانى «1» از ابى حيان نقل شده كه او گفته است: وجه ذكر اين دو صفت، و نيز وجه اينكه اول عزيز، و سپس حميد را آورده، رعايت تناسبى است كه اين دو صفت با مساله اخراج از ظلمات به نور دارند، چون اخراج مزبور، مستلزم داشتن عزت و قدرت است تا چنين كتابى را نازل كند كه احدى نتواند نظيرش را بياورد، و نيز

_______________

(1) روح المعانى، ج 13، ص 181. ______________________________________________________ صفحه ى 14

مستلزم حميد بودن است، چون كسى كه به مردم بزرگترين نعمتها را (نعمت بيرون كردن از ظلمت ها به نور) انعام كرده البته حميد است.

ليكن نكته اى كه ايشان آورده اند، هيچ ربطى به سياق آيات اين سوره ندارد و شايد ايشان اين نكته را از آيه ديگرى كه در وصف قرآن مى فرمايد:" وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ" «1» گرفته است و ليكن مقامى كه آيه مزبور دارد غير مقامى است كه آيات مورد بحث دارند.

و از امام فخر رازى نقل شده كه در تفسيرش گفته است: اگر كلمه" عزيز"

را بر كلمه" حميد" مقدم داشته براى اين است كه اولين اطلاعى كه انسان از خداى تعالى پيدا مى كند علم به قدرت او است، سپس به عالم بودن، و آن گاه به غنى و بى نياز بودن او است، چون عزت، به معناى قدرت، و حميد، به معناى عالم غنى است، و همانطور كه گفته شد، علم به قدرت خدا مقدم بر پى بردن به علم او به تمام چيزها و غناى او از تمامى آنها است، ناگزير قرآن كريم هم، عزيز را مقدم بر حميد ذكر كرد «2».

البته اين كلام فخر رازى گزاف گويى عجيبى بيش نيست. و قريب به همين حرف در گزاف گويى، سخن يكى ديگر از مفسرين «3» است كه گفته: مقدم داشتن عزيز بر حميد به خاطر اعتنايى است كه نسبت به صفات سلبيه است، چون كه در هر چيزى" تخليه" بر" تحليه" مقدم است. (اول بايد ظرف را از پليديها و زهرها شستشو نمود، سپس شربت در آن ريخت، و ظرف دل نيز چنين است در صفات خداوندى هم، اول بايد او را از نواقص منزه داشت، بعد صفات ثبوتيه را برايش اثبات نمود) و عزت هم كه از صفات سلبيه است بر حميد (كه از صفات ثبوتيه است) مقدم شد.

و در وجه اينكه چرا از ميان صفات خداوندى اين دو صفت اختصاص به ذكر يافته، بعضى «4» گفته اند: براى اينكه مردم را به پيمودن راه دين كه راه عزيز و حميد است تشويق كند، چون سالك راه دين، عزيز و محمود است.

_______________

(1) و اين كتابى ارجمند است. و هرگز از پيش رويش (عصر نزولش) و از پشت سرش

(تا ابد) باطل بدان راه نيابد، چون از ناحيه خداى عزيز حميد نازل شده است. سوره حم سجده، آيه 42.

(2) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 75.

(3) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 182.

(4) منهج الصادقين، چاپ اسلاميه، ج 5، ص 122 ______________________________________________________ صفحه ى 15

اين وجه، وجه بدى نيست، و ليكن در حقيقت از فوايدى است كه بر ذكر اين دو صفت مترتب مى شود، نه اينكه سبب ذكر، اين باشد. بنا بر اين، جهت اختصاص همان است كه ما گفتيم.

جمله" اللَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ" دو صفت عزيز و حميد را بيان مى كند، و منظور از" آنچه در آسمانها و زمين است" همه موجودات عالم است، كه شامل خود آسمانها و زمين نيز مى شود، زيرا خداى سبحان همانطور كه مالك آنچه كه در آسمانها و زمين است ميباشد، مالك خود آنها نيز هست. آرى، او از هر جهت و به حقيقت معناى كلمه، مالك هر چيز است. و اين جمله به حجت عزيز و حميد بودن خدا اشاره مى كند. آرى، هر چند كه خداى تعالى هر دليلى را در دلالتش به نتيجه مى رساند، و با كلماتش هر حقى را به كرسى مى نشاند، و ليكن با بندگان خود بر طبق فطرتشان سخن مى گويد و اين بدان جهت است كه چون خداى تعالى مالك هر خلق و امرى است آنهم به حقيقت معناى ملكيت، قهرا مالك هر عزت و غلبه اى نيز هست، و هر عزتى كه تصور شود از او است، پس او عزيز است، چون او در هر چيز و به هر نحو كه بخواهد مى تواند تصرف كند، و تصرفش هم

به هر نحو كه باشد پسنديده است، پس او محمود است، چون تصرف وقتى ناپسند است كه شخص متصرف، مالك آن نباشد، و عقل يا شرع يا عرف به او اجازه تصرف نداده باشد، و خدا چنين نيست و هر تصرفى را كه عقل و يا شرع و يا عرف به او نسبت دهد او مالك حقيقى آن است، پس او حميدى است كه افعالش پسنديده است.

" وَ وَيْلٌ لِلْكافِرِينَ مِنْ عَذابٍ شَدِيدٍ".

اين جمله، مقتضاى صفت عزت را بيان مى كند، و مى فرمايد كه مقتضاى عزت اين است كه هر كسى دعوت او را رد كند و نعمت او را كفران نمايد مورد عذاب و قهرش قرار مى گيرد.

" الَّذِينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَياةَ الدُّنْيا عَلَى الْآخِرَةِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً ...".

راغب در مفردات مى گويد:" استحباب كفر بر ايمان"، به معناى ترجيح دادن و مقدم داشتن است، و حقيقت معناى" استحباب" اين است كه آدمى جستجو كند تا چيزى را پيدا كند كه دوستش بدارد، و ليكن به خاطر اينكه با كلمه" على" متعدى مى شود، معناى ايثار و ترجيح را مى دهد و در آيه" وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى ______________________________________________________ صفحه ى 16

عَلَى الْهُدى «1» نيز به همين معنا است «2».

و معناى استحباب دنيا بر آخرت، اختيار دنيا و ترك كامل آخرت است و در مقابل آن، اختيار آخرت بر دنيا است، و معنايش اين است كه آخرت، غرض و هدف كوشش هاى دنيوى باشد و دنيا، مقدمه و پل رسيدن به آخرت دانسته شود چون دنيا را به كلى ترك كردن، علاوه بر اينكه ممكن نيست، باعث اختلال امر آخرت هم مى شود، و حتى

باعث ترك آخرت مى گردد، آرى، زندگى دنيا منقطع و ناپايدار است، و زندگى آخرت دائمى است كه سعادت آخرت، در دنيا كسب مى شود، پس هر كه آخرت را اختيار كند، ناگزير است دنيا را هم بگيرد و اثبات كند و منكر آن نگردد، چون در راه رسيدن و اثبات آخرت، بدان نيازمند است. بر عكس، كسى كه دنيا را اختيار كند، چاره اى ندارد جز اينكه آخرت را انكار نمايد، چون اگر آخرتى باشد به عنوان هدف خواهد بود و فرض اين است كه اين شخص هدفى ندارد، پس آخرتى ندارد.

[وجود دو راه پيشاروى انسان: استحباب (انتخاب) دنيا بر آخرت يا استحباب آخرت بر دنيا]

حاصل كلام اينكه: پيش روى انسان يكى از دو راه بيشتر نيست:

1- اختيار آخرت، بر دنيا، و آخرت را هدف دنيا و دنيا را مقدمه آن گرفتن.

2- اختيار دنيا بر آخرت، و دنيا را هدف قرار دادن و آخرت را به كلى انكار نمودن.

توضيح اين سخن اينكه: در موارد متعددى از اين كتاب اين معنا را روشن كرديم كه آدمى هدف و مقصودى جز سعادت و به نتيجه رسيدن زندگيش ندارد، و علاقه اش به اين هدف، فطرى او است، آنچه كه قرآن كريم در امر زندگى، اثباتش مى كند اين است كه زندگى آدمى دائمى و زوال ناپذير است، و اينطور كه بعضى فكر مى كنند كه با مرگ پايان مى پذيرد نيست، و قهرا با در نظر گرفتن مرگ، به دو زندگى تقسيم مى شود يكى زندگى موقت قبل از مرگ، و ديگرى زندگى دائمى بعد از آن، كه نيكبختى انسان و بدبختيش در آن زندگى نتيجه زندگى دنيا و ملكاتى است كه از ناحيه

اعمالش تحصيل نموده، حال چه خوب و چه بد، و پر واضح است كه انسان بدون عمل هم فرض نمى شود، زيرا بشر فطرتا دوستدار زندگى خويش است، و زندگى خالى از عمل هم غير قابل فرض است.

_______________

(1) سوره فصلت آيه 17

(2) مفردات راغب، ماده" حب". ______________________________________________________ صفحه ى 17

و اين اعمال، يعنى سنتهايى كه انسان در زندگى خود باب نموده و الگو قرار داده است و به وسيله آنها تقوى و يا فجور، حسنه و يا سيئه كسب كرده است، قرآن كريم آن را دين و سبيل ناميده، و بر اين حساب است كه مى توان گفت هيچ فردى، مفر و گريزى از سنت نيكو و يا سنت بد ندارد، و احدى نيست كه از دين حق يا دين باطل هيچ يك را نداشته باشد.

و از آنجايى كه گفتيم هيچ انسانى بدون عمل، و در نتيجه بدون سنت حسنه و سيئه يافت نمى شود، و نيز از آنجايى كه خداى سبحان هر نوعى از انواع موجودات را به سعادت مخصوص خودش راهنمايى مى كند، و چون سعادت بشر در اين است كه اجتماعى زندگى كند، و خواه ناخواه، زير بار قوانين برود، لذا خداى سبحان برايش قانونى درست كرده به نام دين، كه تمامى احكامش از سرچشمه فطرت مايه گرفته همان فطرتى كه خداوند خود انسان را بر آن فطرت آفريده، فطرتى كه در حقيقت راه خدا و دين خداست، حال اگر بر طبق آن سلوك نموده و راهى را كه آفريدگارش برايش باز نموده و فطرتش هم بدان راهنمايى مى كند بپيمايد، راه خدا را پيموده و درست هم پيموده است و اگر پيروى هواى نفس بكند و راه

خدا را بر خود ببندد، و به چيزهايى كه شيطان در نظرش جلوه مى دهد مشغول شود، در حقيقت راه خدا را كج و معوج خواسته و پذيرفته است.

اما اينكه گفتيم:" انسان راه خدا را خواسته"، براى اينكه اين خدا بود كه او را بر فطرت جويايى و طلب راه، خلق كرد و معلوم است كه او را جز به راهى كه مرضى خويش و راه خودش است هدايت نمى كند.

و اما اينكه گفتيم:" راه خدا را بطور كج و معوج خواسته و پذيرفته است" جهتش اينست كه شيطان به سوى حق راهنمايى نمى كند و بعد از حق هم راه سومى نيست، پس ناگزير هدايتش به سوى باطل است، پس چنين كسى راه فطرى خدايى را كج و معوج گرفته است، و آيات قرآنى هم براى افاده اين معانى بسيار است كه حاجتى به ايراد آنها نيست.

حال كه اين معنا روشن گرديد مى توانيم بفهميم كه جمله" الَّذِينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَياةَ الدُّنْيا عَلَى الْآخِرَةِ" كه مفسر كلمه" كافرين" است مى خواهد چه بگويد؟

مى خواهد بگويد: كفار با تمام وجود علاقه مند به دنيا هستند، و قهرا از آخرت اعراض نموده و گريزانند، و بعد از اعراض هم انكار آن قهرى است، و بعد از انكار آخرت و كفر به آن هم كفر به توحيد و نبوت مسلم است. ______________________________________________________ صفحه ى 18

[معناى اينكه كافران راه خدا را كج مى خواهند (وَ يَبْغُونَها عِوَجاً)]

" وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً"- مفاد اين جمله اين است كه اينها نفس خود را از پيروى سنت خدا و تدين به دين او و تشرع به شريعت او باز مى دارند و به علاوه به سبب عناد و

دشمنى كه با حق دارند، مردم را هم از ايمان به خدا و روز جزا و تشرع به شريعت او منصرف مى كنند، و در جستجوى اين هستند كه براى سنت و دين و شريعت خدا يك اعوجاج و كجى پيدا كنند (تا دشمنى خود را موجه جلوه دهند) و مردم را راضى كنند تا به هر سنتى از سنتهاى اجتماعى و بشرى هر قدر هم كه خرافى باشد عمل كنند و به اين وسيله، ضلالت براى آنان مسجل و حتمى گردد، و اين همان مرحله اى است كه خدا در باره اش فرمود:" أُولئِكَ فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ".

از مطالبى كه گذشت معلوم شد كه آنچه بعضى «1» گفته اند كه:" مراد از جمله" يَبْغُونَها عِوَجاً" اين است كه مى چرخند تا براى دين خدا كجى و اعوجاج پيدا نموده آن را معيوب و ناقص جلوه دهند و به اين وسيله مردم را از آن منصرف سازند"، صحيح نيست. و همچنين مطلبى كه بعضى «2» ديگر گفته اند كه:" مراد اين است كه مى گردند بلكه اعوجاجى در دين ببينند و آن را ده چندان نموده دين خدا را بدان وسيله كج و معوج جلوه دهند، نيز صحيح نيست".

و همچنين اينكه بعضى «3» ديگر گفته اند كه:" مراد اين است كه مى خواهند با تبليغات سوء اهل دين را منحرف و كج و معوج بار بياورند و با رواج فساد در ميان مؤمنين، معارف دين را هم فاسد جلوه دهند"، صحيح نيست و وجه صحيح نبودن آنها روشن است.

" وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ ...".

كلمه" لسان" در اينجا مانند آيه" بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ" «4» به معناى لغت است، و ضمير

در كلمه" قومه" به رسول و در كلمه" لهم" به قوم بر مى گردد، و حاصل معنا چنين مى شود كه: ما هيچ رسولى را نفرستاديم مگر به زبان مردمش و به لغت و واژه ايشان تا بتواند احكام را براى آنان بيان كند.

ولى بعضى «5»- به طورى كه در كشاف آمده- دچار خبط و اشتباه بزرگى شده ضمير

_______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 13، ص 183، ط بيروت.

(3) تفسير كشاف، ج 2، ص 537.

(4) (و مردم را) بر زبان و لغت عربى فصيح (هدايت كنى). سوره شعراء، آيه 195.

(5) تفسير كشاف، ج 2، ص 539. ______________________________________________________ صفحه ى 19

در" قومه" را به رسول خدا (ص) برگردانده اند، تا آيه دلالت كند بر اينكه:

وحى به تمامى انبياء به زبان پيغمبر اسلام بوده و ليكن غفلت ورزيده اند از اينكه معناى آيه غلط مى شود، چون با در نظر گرفتن اينكه ضمير" لهم" به قوم بر مى گردد، معناى آيه چنين مى شود كه: ما هيچ رسولى را نفرستاديم مگر به زبان عربى تا براى قوم رسول خدا بيان كند، و پر واضح است كه تمامى انبياء مبعوث نشده اند كه براى قوم رسول خدا (ص) بيان كنند.

[توضيحى در مورد ارسال رسل به لسان قوم خود (ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ)]

پس مقصود از ارسال رسل به زبان قوم خود، اين است كه رسولانى كه فرستاده ايم هر يك از اهل همان زبانى بوده كه مامور به ارشاد اهل آن شده اند، حال چه اينكه خودش از اهل همان محل و از نژاد همان مردم باشد، و يا آنكه مانند لوط از اهالى سرزمين ديگر باشد، ولى با زبان قومش با ايشان سخن بگويد، هم چنان

كه قرآن كريم از يك طرف او را در ميان قوم لوط غريب خوانده و فرموده:" إِنِّي مُهاجِرٌ إِلى رَبِّي" «1» و از طرفى ديگر همان مردم بيگانه را قوم لوط خوانده و مكرر فرموده:" وَ قَوْمُ لُوطٍ".

حال اين سؤال مطرح مى گردد كه آيا پيغمبرانى كه به بيش از يك امت مبعوث شده اند يعنى پيغمبران اولوا العزمى كه بر همگى اقوام بشرى مبعوث مى شدند چه وضعى داشته اند؟ آيا همه آنان زبان همه اهل عالم را مى دانسته اند و با اهل هر ملتى به زبان ايشان سخن مى گفته اند يا نه؟

در پاسخ بايد گفت داستان هاى زير دلالت مى كنند بر اينكه اينها اقوامى كه اهل زبان خود نبوده اند را نيز دعوت مى كردند، مثلا ابراهيم خليل با اينكه خود،" سريانى" زبان بود عرب حجاز را به عمل حج دعوت نمود، و موسى با اينكه" عبرى" بود، فرعون و قوم او را كه" قبطى" بودند به ايمان به خدا دعوت فرمود، و پيغمبر بزرگوار اسلام هم يهود عبرى زبان و نصارى رومى زبان و غير ايشان را دعوت فرمود، و هر كه از ايشان كه ايمان مى آورد ايمانش را مى پذيرفت، همچنين دعوت نوح، كه از قرآن كريم، عموميت دعوت او استفاده مى شود، و همچنين ديگران.

بنا بر اين، معناى جمله" وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ" (و خدا داناتر است) اين است كه خداى تعالى، مساله ارسال رسل و دعوت دينى را بر اساس _______________

(1) من به سوى پروردگارم هجرت مى كنم. سوره عنكبوت، آيه 26. ______________________________________________________ صفحه ى 20

معجزه و يك امر غير عادى بنا نگذاشته، و چيزى هم از قدرت و اختيارات خود را در اين باره به

انبياى خود واگذار ننموده است بلكه ايشان را فرستاده تا به زبان عادى كه با همان زبان در ميان خود گفتگو مى كنند و مقاصد خود را به ديگران مى فهمانند، با قوم خود صحبت كنند و مقاصد وحى را نيز به ايشان برسانند.

پس انبياء، غير از بيان، وظيفه ديگرى ندارند، و اما مساله هدايت و ضلالت افراد، ربطى به انبياء (ع) و غير ايشان نداشته بلكه فقط كار خود خداى تعالى است.

بنا بر اين مى توان گفت، آيه شريفه، به منزله بيان و ايضاح آيه" كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ" بوده و به آن چنين معنى مى دهد كه: ما به تو كتاب داديم تا مردم را از ظلمت ها به سوى نور بكشانى يعنى همين قدر برايشان بيان كنى كه خدا چه چيز نازل كرده و بس (تنها همين را برسانى كافى است) در اين صورت معناى اين آيه و آيه اى كه مى فرمايد:" وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ" «1» يكى خواهد بود.

" فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ"- اين جمله اشاره به همان مطلبى است كه قبلا گفتيم كه مساله هدايت و ضلالت، تنها به دست خدا است، و هيچ يك از آن دو بدون مشيت خداى سبحان، تحقق نمى پذيرد، چيزى كه هست اين است كه خداى تعالى به ما خبر داده كه مشيتش گزاف و نامنظم نبوده، بلكه داراى نظمى ثابت است و آن اين كه هر كه پيروى حق نموده و با آن عناد نورزد، خداوند هدايتش مى كند، و هر كه او را انكار نموده و از هواى خود پيروى كند خداوند گمراهش مى كند،

پس گمراه كردن خدا، از باب مجازات و كيفر، و بعد از كارهاى خلافى است كه آدمى به اختيار خود انجام داده باشد، نه ابتدايى و بى حساب.

و اگر خداوند سبحان در آيه مورد بحث، ضلالت را بر هدايت مقدم داشته بدين جهت بود كه ضلالت به بيان محتاج تر است، مخصوصا با در نظر داشتن زمينه كلام كه زمينه بيان عزت مطلقه خدا است پس در اينجا واجب بود روشن بسازد كه ضلالت هر كه گمراه شده و هدايت هر كه هدايت گشته، همه به مشيت خدا است، و كسى بر اراده خدا

_______________

(1) و ما ذكر را به تو نازل كرديم تا براى مردم بيان كنى كه چه چيز به سويشان نازل شده. سوره نحل، آيه 44. ______________________________________________________ صفحه ى 21

غلبه نمى كند و در سلطنت او مزاحمت نمى نمايد.

آرى جاى بيان اين جهات است تا هر غفلت زده اى نپندارد كه خدا از يك سو خود را غالب غير مغلوب و قاهر غير مقهور معرفى مى كند، و از سوى ديگر مردم را به راه خود دعوت مى كند و امر و نهى مى نمايد، و ايشان گوش نمى دهند و عصيان مى ورزند، آيا اين تناقض نيست و آيا با عصيان بندگان، باز هم قاهر غير مقهور است؟

گويا خداى تعالى جواب مى دهد كه معناى دعوت او اين است كه هر پيغمبرى را به زبان مردمش بفرستد، و آن پيغمبر به مردمش برساند كه چه چيزهايى مايه سعادت و چه چيزهايى مايه شقاوت ايشان است، پيغمبران هم اين معنا را ابلاغ مى دارند پس تا اينجا خداوند مقهور بندگان واقع نشده، و اما گوش دادن بعضى و عصيان بعضى ديگر، مربوط به پيغمبران نبوده،

بلكه به دست خدا و به اذن او و مشيت او است و حاشا كه احدى بدون اذن او در ملك او تصرف كند، و بر سلطنت او غلبه نمايد.

بنا بر اين، ضلالت گمراهان و عصيان ايشان نه تنها مناقض دعوت او نيست بلكه دليل بر عزت و قدرت او نيز هست، هم چنان كه هدايت راه يافتگان نيز دليل بر قدرت و سلطنت او است، و به همين جهت بود كه در آيه مورد بحث، گفتار را با جمله" وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ" خاتمه داد.

پس خداى سبحان عزيز است، يعنى كسى بر او غلبه نمى كند، و ضلالت گمراهان هم به او ضرر نمى زند، هم چنان كه از هدايت راه يافتگان نفعى عايد او نمى گردد. و نيز حكيم است، يعنى آنچه بخواهد بى حساب نمى خواهد و مشيتش به كار عبث تعلق نمى گيرد بلكه همه بر اساسى متقن و نظامى دائمى است.

" وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ ...".

از آنجايى كه گفتار در اين سوره، بر اساس مساله انذار مردم و ترساندن از عزت خداى سبحان (استوار گشته) بود لذا مناسب بود كه خدا روشن ترين مصداق و مظهر عزت خود در ميان انبياء را شاهد مثال بياورد. و آن داستان رسالت موسى (ع) و معجزات او براى هدايت مردمش بود. هم چنان كه درباره آيات و معجزات او فرموده:" وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِينٍ" «1» و نيز از قول خود آن جناب حكايت _______________

(1) و به تحقيق ما موسى را همراه با آيات خود و سلطنتى آشكار فرستاديم. سوره مؤمن، آيه 23. ______________________________________________________ صفحه ى 22

نموده و فرموده:"

وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَى اللَّهِ إِنِّي آتِيكُمْ بِسُلْطانٍ مُبِينٍ" «1».

بنا بر اين، موقعيتى كه آيه مورد بحث، نسبت به آيه اول سوره يعنى" كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ" دارد، موقعيت مثالى است كه به منظور تاييد مطلب و دلخوش نمودن مخاطب آورده باشند، هم چنان كه در آيه" إِنَّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِلى نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ" «2» هم خود مطلب آمده و هم مثالى كه به منظور تاييد آن و دلخوش ساختن مخاطب آورده مى شود.

اما اينكه بعضى «3» گفته اند كه: آيه مورد بحث، تفصيل آن اجمالى است كه در آيه" وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ" آمده، صحيح نيست و از سياق آيه بسيار بعيد است. و نظير آن در بعيد بودن، گفتار مفسر «4» ديگرى است كه گفته: مراد از آياتى كه موسى به همراهى آنها فرستاده شد آيات تورات است، نه معجزاتى كه از قبيل اژدها و يد بيضاء و امثال آن آورد.

علاوه بر بعيد بودن، اصولا خداى تعالى در هيچ جاى قرآن مجيدش تورات را جزء آيات رسالت موسى (ع) نشمرده، و اصلا در هيچ جا نفرموده كه ما موسى را با تورات فرستاديم، بلكه هر جا گفتگو از تورات به ميان آورده، فرموده خداوند تورات را بر او نازل كرده، و يا به او داده است.

اگر در آيه مورد بحث، بيرون كردن از ظلمات به سوى نور را مقيد به اذن پروردگار نكرد ولى در آيه اول سوره كه مربوط به رسالت خاتم النبيين و خطاب به آن جناب بود مقيد كرد، براى اين بود كه در

آنجا داشت" لِتُخْرِجَ النَّاسَ تا مردم را بيرون كنى" ولى در اينجا دارد" أَخْرِجْ قَوْمَكَ قومت را بيرون كن" كه اين تعبير، متضمن معناى اذن است به خلاف آن تعبير.

[مراد از" ايام اللَّه" در جمله:" وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ"]

" وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ"- شكى نيست كه مراد از" ايام"، ايام مخصوصى است، و نسبت دادن ايام مخصوص به خدا با اينكه همه ايام _______________

(1) و اين كه بر خداى تعالى گردن كشى نكنيد چون من با سلطنتى آشكار به سوى شما آمده ام. سوره دخان، آيه 19.

(2) ما به تو وحى كرديم همانگونه كه به نوح و انبياى بعد از او وحى نموديم. سوره نساء، آيه 163.

(3) فخر رازى، ج 19، ص 83.

(4) روح المعانى، ج 13، ص 187. ______________________________________________________ صفحه ى 23

و همه موجودات از خداست، حتما به خاطر حوادثى است كه در آن ايام مخصوص به وجود آمده و امر خداى تعالى را ظاهر ساخته است، كه در ديگر ايام چنين ظهورى رخ نداده است، پس به طور مسلم مقصود از ايام خدا، آن زمان هايى است كه امر خدا و آيات وحدانيت و سلطنت او ظاهر شده، و يا ظاهر مى شود، مانند روز مرگ، كه در آن روز سلطنت آخرتى خدا هويدا مى گردد، و اسباب دنيوى از سببيت و تاثير مى افتند، و نيز مانند روز قيامت كه هيچ كس براى ديگرى مالك چيزى نيست و براى كسى كارى نمى تواند بكند، و همه امور، تنها به دست خدا است، و نيز مانند ايامى كه قوم نوح و عاد و ثمود در آن ايام به هلاكت رسيدند، چون اين گونه ايام،

ايامى هستند كه قهر و غلبه الهى در آن ظاهر گشته، و عزت خدايى، خودنمايى كرده است.

ممكن هم هست ايام ظهور رحمت و نعمت الهى، جزء اين ايام بوده باشد، البته آن ايامى كه نعمتهاى الهى آن چنان ظهورى يافته كه در ديگر ايام به آن روشنى نبوده است، مانند روزى كه حضرت نوح و يارانش از كشتى بيرون آمدند و مشمول سلام و بركات خدا شدند، و روزى كه ابراهيم (ع) از آتش نجات يافت، و امثال اينها، زيرا اينگونه ايام، مانند ايام مذكور ديگر، در حقيقت نسبتى به غير خدا نداشته، بلكه ايام خدا و منسوب به اويند، هم چنان كه ايام امتها و اقوام را به آنها نسبت داده، كه از آن جمله است ايام عرب، مانند" روز ذى قار" و" روز فجار" و" روز بعاث" و امثال اينها.

و اينكه بعضى «1» از مفسرين، ايام اللَّه را به ايام ظهور نعمتهاى خدا اختصاص داده، و آيات بعدى سوره را كه درباره نعمتهاى خدا است دليل خود گرفته اند و نيز مفسرين «2» ديگرى كه ايام مذكور را به ايام عذابهاى خدا اختصاص داده اند، راه درستى نرفته اند، چون هيچ وجهى براى اين دو اختصاص نيست، و همانطور كه گفتيم سياق كلام، سياق بيانى است كه عزت خدا اقتضا دارد و مقتضاى عزت خدا، هم نعمت دادن است، و هم عذاب كردن.

" إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ"- اين جمله ختم كلام در آيه است، و" صبار" به معناى بسيار شكيبا، و" شكور" به معناى بسيار شكرگزار است.

_______________

(1) تفسير، طبرى، ج 13، ص 123.

(2) فخر رازى، ج 19، ص 84 و مجمع البيان، ج

6، ص 304. ______________________________________________________ صفحه ى 24

بحث روايتى [(رواياتى در بيان مراد از ايام اللَّه)]

در الدر المنثور است كه: احمد از ابو ذر نقل كرده كه گفت: رسول خدا (ص) فرمود: خداوند هيچ پيغمبرى را مبعوث نكرده مگر با زبان قومش «1».

و نيز در همان كتاب است كه نسايى و عبد اللَّه بن احمد در كتاب زوائد المسند، و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابن مردويه و بيهقى در كتاب" شعب الايمان" از ابى بن كعب از رسول خدا (ص) نقل كرده اند كه در تفسير جمله" وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ" فرمود: يعنى نعمت هاى خدا «2» مؤلف: اين البته بيان بعضى از مصاديق است و نظيرش را طبرسى «3» و عياشى «4» از امام صادق (ع) روايت كرده اند.

و شيخ در امالى به سند خود از عبد اللَّه بن عباس و جابر بن عبد اللَّه در حديثى طولانى از رسول خدا (ص) نقل كرده كه فرمود: ايام اللَّه نعمت ها و بلاهاى خدا است، و آن مثلات خداوند سبحان است «5». و در تفسير قمى آمده كه امام فرمود: ايام اللَّه سه روز است، روز ظهور قائم (ع) و روز مرگ و روز قيامت «6».

مؤلف: مراد در اين روايت هم انگشت گذارى روى بعضى از مصاديق روشن ايام اللَّه است، نه اينكه ايام منحصر به همان سه روز باشد.

و در معانى الاخبار به سند خود از مثنى حناط از ابى جعفر و ابى عبد اللَّه (ع) روايت كرده كه فرمودند: ايام اللَّه سه روز است: روزى كه قائم ظهور مى كند و روز كرة (رجعت) و روز قيامت «7».

مؤلف: اين روايت نيز مانند روايت قبليش مى باشد،

و اختلاف روايات در تعداد مصاديق ايام اللَّه مؤيد گفته ما است كه در بيان آيه گفتيم.

_______________

(1 و 2) الدر المنثور، ج 4، ص 70.

(3) مجمع البيان، ج 6، ص 305.

(4) تفسير عياشى، ج 2، ص 222، ح 2.

(5) امالى (6) تفسير قمى، ج 1، ص 367.

(7) معانى الاخبار، ص 365، باب معنى ايام اللَّه، روايت اول. صفحه ى 25

[سوره إبراهيم (14): آيات 6 تا 18]

ترجمه آيات و به ياد بياور آن زمانى را كه- موسى به قوم خود گفت نعمت هاى خدا را بر خود به ياد آوريد، زمانى كه (گروهى از) فرعونيان به سختى عذابتان مى كردند و پسرانتان را سر مى بريدند و زنانتان را (براى خدمتكارى) زنده نگه مى داشتند، نجاتتان داد و در اينها از جانب پروردگارتان آزمايش بزرگى بود (6).

- و به ياد بياوريد آن زمانى را كه- پروردگارتان اعلام كرد كه اگر سپاسگزارى كنيد، حتما افزونتان دهم و اگر كفران كنيد، عذاب من بسيار سخت است (7).

موسى (به بنى اسرائيل) گفت: اگر شما و هر كه در زمين هست همگى كافر شويد، خدا بى نياز و ستوده است (8).

مگر خبر كسانى كه پيش از شما بوده اند از قوم نوح و عاد و ثمود و كسانى كه پس از آنها بوده اند به شما نرسيده؟ كه جز خداى آنها كسى نمى داند، پيغمبرانشان با دليل هاى روشن بسويشان آمدند و آنها دستهايشان را (از حيرت) به دهان هايشان بردند و گفتند: ما آئينى را كه به ابلاغ آن فرستاده شده ايد منكريم و درباره آن چيزهايى كه ما را به آنها مى خوانيد به سختى در شك هستيم (9).

پيغمبرانشان گفتند: مگر در خداى يكتا و ايجاد كننده آسمانها و زمين،

شكى هست؟! او شما را دعوت مى كند تا گناهانتان را بيامرزد، و تا مدتى معين، نگاهتان دارد. آنها گفتند: شما نيز جز بشرهايى مثل ما نيستيد، كه مى خواهيد ما را از خدايانى كه پدرانمان مى پرستيده اند منصرفمان كنيد، پس براى ما دليلى روشن بياوريد (10). پيغمبرانشان به آنها گفتند درست است كه ما نيز جز بشرهايى مثل شما نيستيم، ولى خدا بهر كس از بندگان خويش بخواهد منت مى نهد، و ما حق نداريم جز به اذن خدا براى شما دليل بياوريم، و مؤمنان بايد به خدا توكل كنند (11).

چرا ما به خدا توكل نكنيم، در صورتى كه او ما را به راههايى كه مى رويم هدايت نمود. و ما حتما به اين آزارهايى كه شما به ما مى كنيد صبر خواهيم كرد، و توكل كنندگان بايد به خدا توكل كنند (12).

كسانى كه كافر بودند به پيغمبرانشان گفتند: ما قطعا شما را از سرزمين خودمان بيرون ______________________________________________________ صفحه ى 27

مى كنيم مگر اينكه به آيين ما بازگرديد، در اين حال پروردگارشان به آنها وحى كرد كه: اين ستمگران را هلاك خواهيم كرد (13).

و شما را بعد از ايشان در اين سرزمين سكونت خواهيم داد، اين موهبت مخصوص كسانى است كه از عظمت من بترسند و از تهديد من بيمناك باشند (14).

آنها (از خدا) تقاضاى فتح و پيروزى و گشايش كردند، و هر گردنكش ستيزه جو نوميد و نابود شد (15).

جهنم در انتظار او است، و آب چرك و خون به او نوشانده مى شود (16).

به زحمت، جرعه جرعه آن را سر مى كشد ولى هرگز به ميل خود حاضر نيست آن را بياشامد، و مرگ از هر طرفى به سراغ او مى آيد، اما مردنى

در كار نيست و عذابى سخت در انتظار او است (17).

كسانى كه به پروردگارشان كافر شدند، اعمالشان همانند خاكسترى است كه در روز طوفانى باد سختى بر آن بوزد، آنها توانى ندارند كمترين چيزى از آنچه را كه انجام داده اند به دست آورند، و اين همان گمراهى دور و دراز است (18).

بيان آيات اين آيات، مشتمل بر ذكر پاره اى از نعمتها و نقمتهاى خدا است كه هر كدام در روز معينى رخ داده است.

از ظاهر سياق اين آيات بر مى آيد كه همه اين آيات غير از آيه" وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ ..." نقل كلام حضرت موسى (ع) است، كه موسى بن عمران (ع) در اين آيات، مردم خود را به پاره اى از ايام خداى سبحان كه به مقتضاى عزت مطلقه اش، نعمتها و يا عذابهايى فرستاده و هر كدام را به مقتضاى حكمت بالغه اش در جاى خود فرستاده تذكر مى دهد، و به يادشان مى آورد.

" وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ ...".

كلمه" يسومونكم" از" سوم" است و سوم، بطورى كه راغب گفته به معناى رفتن به طلب چيزى است. در اين صورت، اين كلمه هم رفتن را مى رساند و هم طلب كردن را «1». ولى گويا در آيه شريفه به معناى چشاندن عذاب است، و كلمه" استحياء" به معناى زنده نگهداشتن است.

_______________

(1) مفردات راغب، ماده" سام". ______________________________________________________ صفحه ى 28

و معناى آيه اين است كه: اى رسول ما! به ياد بياور- و با يادآوريت، ايستادگى و ايمانت را به عزيز و حميد بودن خدا زيادتر كن- آن زمانى را كه موسى به قوم خود (بنى اسرائيل) گفت: اى بنى اسرائيل! نعمتهاى خدا را بياد آوريد،

آن روز كه از آل- فرعون و مخصوصا از قبطيان نجاتتان داد، قبطيانى كه دائما شما را شكنجه مى دادند و عذاب مى چشاندند، و اغلب، پسرانتان را مى كشتند و دخترانتان را براى كلفتى و رختشويى خود، زنده نگه مى داشتند، كه در اين وقايع، بلا و محنت (امتحان) بزرگى از ناحيه پروردگارتان بود.

[بيان اينكه آيه:" و إذ تأذن ربكم ..." از سخنان موسى (ع) در ياد آورى ايام اللَّه به بنى اسرائيل است

" وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ".

در مجمع البيان گفته است:" تاذن" به معناى اعلام است: و" آذن" و" تاذن" معنايشان يكى است، نظير" اوعد" و" توعد" «1».

جمله" وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ ..."، عطف است بر جمله" إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ" و نسبتى كه آيه بعدى" قالَ مُوسى ..."، با اين آيه دارد همان نسبتى است كه آيه" وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى ..."، با آيه" كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ" دارد، (دقت بفرماييد) و تناسبى كه گفتيم، با سياق كلام سازگارتر از نسبتى است كه ديگر مفسران گفته اند.

بعضى «2» از مفسرين گفته اند: آيه" وَ إِذْ تَأَذَّنَ"، كلام ابتدايى نبوده و همانند" إِذْ قالَ مُوسى خطاب به رسول خدا (ص) نيست، بلكه بقيه كلام موسى بوده و عطف بر" نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ" است، و تقدير كلام چنين است كه موسى گفت:" به ياد آوريد نعمتى را كه خدا به شما ارزانى داشت، و به ياد آوريد زمانى را كه پروردگارتان اعلام داشت ...". ولى اين وجه، همانطور كه گفتيم، با سياق كلام مناسبت ندارد، زيرا اگر چنين بود، جا داشت به ملاحظه رعايت

ترتيب، اول بفرمايد:" بياد آوريد زمانى را كه پروردگارتان شما را از شر فرعون كه چنين و چنانتان مى كرد نجات داد سپس بر شما انعام نمود و آن زمان كه پروردگارتان اعلام كرد كه ...".

بعضى «3» ديگر گفته اند: جمله" وَ إِذْ تَأَذَّنَ ..." عطف است بر جمله" إِذْ أَنْجاكُمْ" و معناى اين دو جمله، روى هم چنين است كه:" بياد آوريد نعمتى را كه خداوند بر شما

_______________

(1) مجمع البيان، ج 6، ص 304.

(2) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 85.

(3) روح المعانى، ج 13، ص 190. ______________________________________________________ صفحه ى 29

انعام نمود، آن زمان كه پروردگارتان اعلام داشت كه ..." زيرا همين اعلام داشتن هم خود نعمتى است از خدا، چون تشويق و ترهيب براى رسيدن به خير دنيا و آخرت است. ليكن اين وجه هم صحيح نيست، زيرا اعلام مذكور، تنها براى شكرگزاران نعمت است، و اما براى كفران كنندگان، نقمت و عذاب است، و با اين حال، در رديف و دنباله ذكر نعمت هاى خدا آوردن مناسب و به جا نيست، چرا كه اگر كفران كنندگان را استثناء مى كرد، باز ممكن بود بگوئيم: اول آيه تتمه ذكر نعمت ها است، و در آخر، كفران كنندگان بوسيله استثناء بيرون شده اند. و چون استثنايى در كلام نيست مى فهميم كه اين آيه، دنباله كلام موسى (ع) نيست.

پس ظاهرا اين كلام كلامى ابتدايى است، علاوه بر اين، خداى تعالى در چند جاى از كلامش اين حقيقت را اعلام كرده كه شكر نعمت، كه خود در حقيقت استعمال نعمت است به نحوى كه احسان منعم را يادآورى و اظهار مى كند، و در مورد خداى تعالى برگشت به ايمان و تقوى مى شود) مايه

زياد شدن نعمت، و كفران آن، باعث عذاب شديد است.

آرى اگر قبلا اين معنا سابقه نمى داشت، ممكن بود بگوييم خداوند بوسيله موسى (ع) آن را اعلام كرده، و حال آنكه سابقه داشته، مثلا از حضرت نوح حكايت مى كند كه گفته است:

" فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ" «1» و از لطايف كريمه خداى سبحان همان طور كه بعضى از مفسرين «2» بيان كرده اند- نكته باريكى است كه آن را در آيه مورد بحث بكار برده، و آن اين است كه وعده زياد كردن نعمت را بطور صريح (آن هم با نون تاكيد) آورده و فرموده:" لأزيدنكم:

حتما نعمت را برايتان زياد مى كنم" ولى در تهديد عليه كفران كنندگان، به صراحت نفرموده كه عذابتان مى كنم، بلكه بطور تعريض و اشاره فرموده:" عذاب من سخت است"، آرى اين، شيوه و روش كريمان است كه در وعده و وعيدشان غالبا تصريح به عذاب نمى كنند.

آيه شريفه مطلق است و دليلى نيست كه ما آن را به وعده و وعيدهاى دنيوى _______________

(1) پس گفتيم: از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد كه او بسيار خداى آمرزنده است تا باران آسمان را بر شما فراوان نازل كند، و شما را به مال بسيار و پسران متعدد مدد فرمايد. سوره نوح، آيات 10- 12.

(2) منهج الصادقين، ج 5، ص 125، و روح المعانى، ج 13، ص 191. ______________________________________________________ صفحه ى 30

اختصاص دهيم و يا مختص آخرتش بنماييم، وانگهى از آيات كريمه قرآن كاملا استفاده مى شود كه ايمان و كفر، و تقوى و فسق، هم در شؤون زندگى دنيا تاثير دارند، و هم در زندگى آخرت.

بعضى «1» بر

وجوب شكر منعم به اين آيه استدلال كرده اند، ولى حق اين است كه آيه شريفه، بيش از اين دلالت ندارد كه كافر از ناحيه كفر و كفرانش در خطر است، چون همانطور كه گفتيم خطر كفران را بطور صريح وعده نداده و بر فعليت و حتميت آن تصريح نكرده، بلكه فرموده اگر كفران كنيد عذاب من شديد است، آرى اگر مى فرمود در برابر هر كفر و كفرانى، عذاب من حتمى است، آن وقت ممكن بود بگوييم آيه شريفه، يكى از دليل هاى وجوب شكر منعم است.

[معناى اين كلام موسى (ع) كه فرمود: اگر شما و تمامى اهل زمين كافر شويد خدا غنى و حميد است

" وَ قالَ مُوسى إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ".

بعد از آنكه خداى تعالى در آيه قبل، دستور مى دهد كه شكر نعمتهايش را بجاى آورند، و به مقتضاى عزت مطلقه اش اعلام مى دارد كه اگر شكرگزار باشند نعمتش را برايشان زياد مى كند، و اگر كفران كنند عذابش شديد است، اينك در اين آيه، سخن موسى را كه از آيه مورد بحث شروع شده و تا آخر آيات مورد بحث ادامه مى يابد بعنوان مثال ايراد مى فرمايد.

و علت اينكه فرمود:" او غنى است، هر چند كه شما و تمامى مردم روى زمين كفر بورزيد". اين است كه غناى او از هر چيز، ذاتى اوست، و او از شكر كسى بهره مند، و از كفر كسى متضرر نمى شود، بلكه نفع شكر، و ضرر كفر به خود انسانهاى شاكر و كافر بر مى گردد.

و جهت اين كه فرمود:" او در همه اين فرضها حميد است"، اين است كه حمد، عبارت از اين

است كه: حمد كننده، جمال و زيبايى هايى را كه در فعل شخص منعم است اظهار كند، ولى چون افعال خدا از هر جهت زيبا است، پس خداى تعالى جميل، و جمالش هويدا و روشن است، و هيچ چيز نمى تواند آن را پنهان سازد، پس او در هر حال، محمود (حميد) است، خواه حامدى او را به زبان حمد بگويد يا نگويد.

علاوه بر اين، چون هر موجودى با تمامى وجودش او را حمد مى كند حتى كافر نعمت او، هم چنان كه فرمود:" وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ" «2» پس او محمود است چه _______________

(1) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 86.

(2) هيچ موجودى نيست مگر آنكه او را حمد و تسبيح مى گويد. سوره اسراء، آيه 44. ______________________________________________________ صفحه ى 31

كافران با زبان خود، حمدش بگويند يا نگويند، و تمامى حمدها از آن او است، چه اينكه حامدان در حمد خود، او را قصد كنند و يا غير او را قصد كنند.

[شرح معناى آيه:" أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَؤُا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ ..." كه تكذيب انبياء (ع) توسط اقوام پيشين را حكايت مى كند و اقوال مفسرين در معناى اين آيه

" أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَؤُا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ ...".

اين آيه نيز از سخنان موسى (ع) است كه ايام الهى را كه در امت هاى گذشته وجود داشته و در آن ايام، اقوام را دچار عذاب و انقراض نموده و آثارشان را از صفحه وجود محو نموده خاطرنشان مى سازد، و نيز اينكه كسى جز خدا بطور تفصيل از سرنوشت آن اقوام خبر ندارد، مانند قوم نوح و عاد و ثمود و اقوام بعد

از ايشان. و از همين جا معلوم مى شود كه:

اولا- مراد از" نبا" در جمله" أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَؤُا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ" خبر هلاكت و انقراض آن اقوام است، چون كلمه" نبا" به معناى خبر مهم و قابل اعتناء است، پس ديگر منافات ندارد كه بعد از آن بفرمايد:" لا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ" (زيرا در اين جمله، اطلاع از جزئيات داستان اقوام گذشته را به خدا اختصاص مى دهد و در آن جمله خبر هلاكت و انقراض را بطور اجمال براى مردم اثبات مى كند و آنان را ملامت مى كند كه مگر نشنيده ايد).

و ثانيا- شمردن قوم نوح و عاد و ثمود، از باب مثال است، و جمله" لا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ" بيان است براى جمله" من قبلكم" و اينكه فرمود: جز خدا كسى ايشان را نمى شناسد و وضع ايشان را نمى داند، مقصود ندانستن حقيقت حال ايشان و بى اطلاعى از جزئيات تاريخ زندگى ايشان است.

ممكن هم است جمله" لا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ" را اعتراضيه گرفت، هر چند كه آنچه ما گفتيم با سياق كلام مناسب تر است، و اما احتمال اينكه جمله مذكور خبر جمله" وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ" بوده و معنى چنين باشد:" و الذين من بعدهم لا يعلمهم الا اللَّه اين ها كه پس از ايشان آمدند، احوالشان را كسى جز خدا نمى داند"- كما اينكه بعضى «1» از مفسرين ذكر كرده اند- احتمالى ضعيف، و معنايى سخيف و باطل است و از آن سخيف تر سخنى است كه يكى ديگر «2» گفته و جايز دانسته است كه: جمله مذكور، حال از ضمير" هم"، در جمله" من بعدهم" باشد و آن وقت جمله" جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ" خبر باشد- براى جمله" وَ الَّذِينَ

مِنْ بَعْدِهِمْ".

" جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْواهِهِمْ"- ظاهرا مراد از اين آيه، اين _______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 13، ص 192. ______________________________________________________ صفحه ى 32

باشد كه پيامبرانشان با حجت هايى آمدند كه آن حجت ها حق و حقيقت را بدون ابهام برايشان روشن مى ساخت، ولى مردم مانع آن شدند كه پيامبران لب به كلمه حقى بگشايند و بالأخره راه حرف زدن را بر روى ايشان بستند.

بنا بر اين، دو ضميرى كه در كلمه" ايديهم" و كلمه" افواههم" است هر دو، به" رسل" بر مى گردد، و جمله" فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْواهِهِمْ دست هايشان را به دهانهايشان بردند" كنايه است از اينكه ايشان را مجبور به سكوت و نگفتن حق مى كردند، گويا دست انبياء را مى گرفتند و بر دهانهايشان مى گذاشتند و به اين وسيله اعلام مى كردند كه بايد از سخن حق، صرف نظر كنند.

مؤيد اين هم كه چنين معنايى مقصود آيه است، اين است كه بعد از جمله مورد بحث مى فرمايد:" إِنَّا كَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ إِنَّا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَيْهِ مُرِيبٍ" چون ادعاى شك و ترديد، در مقابل حجت روشن و حق صريح، كه جاى هيچ شكى را باقى نمى گذارد، از كسى قابل تصور است كه به اصطلاح جاحد و مكابر و متحكم و مجازف، و به اصطلاح فارسى لجباز بوده و اصلا طاقت شنيدن حق را نداشته باشد، و گوينده حق را مجبور به سكوت نمايد مفسرين در معناى اين آيه اقوال مختلفى دارند:

از جمله، بعضى «1» گفته اند معنايش اين است كه:" كفار در تكذيب و رد ادعاى رسولان با دست خود جلو دهان ايشان را گرفتند". اين آقايان، ضمير در" ايديهم:

دستهايشان" را به

كفار، و ضمير در" افواههم: دهانهايشان" را به رسل برگردانده اند. ليكن عمل صحيحى انجام نداده اند، زيرا دو مرجع مختلف، براى دو ضمير گرفته اند، بدون اينكه قرينه و دليلى در كلام داشته باشند.

بعضى «2» ديگر گفته اند: مراد اين است كه:" كفار، دستهاى خود را به دهان هاى خود گرفتند، در حالى كه به انبياء اشاره مى كردند كه ساكت باشيد، همانگونه كه مردم با يكديگر انجام مى دهند، وقتى كه مى خواهند به ديگرى بگويند حرف نزن دست به دهان مى گيرند كه حرف نزن" بنا بر اين نظر، هر دو ضمير به كفار بر مى گردد.

و بعضى «3» گفته اند:" معناى آيه اين است كه كفار از شدت خشم و عصبانيت، انگشتهاى خود را مى گزيدند". بنا بر اين معنا هم، دو ضمير مانند وجه قبلى به كفار

_______________

(1 و 2) روح المعانى، ج 13، ص 193.

(3) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 89. ______________________________________________________ صفحه ى 33

برمى گردد اشكال اين وجه اين است كه اين معنا كنايه بسيار بعيدى است، كه از لفظ فهميده نمى شود. بعضى «1» ديگر گفته اند: مراد از" ايدى" حجت ها و دليلها است، چون دليل، به منزله دست آدمى است و همان طور كه آدمى با دست خود دفاع و دادوستد مى كند با دليل نيز دفاع مى كند، اين در صورتى است كه ايدى، جمع" يد" به معناى دست باشد، اما اگر جمع يد به معناى نعمت باشد باز هم مى توان آن را به معناى دليل گرفت، زيرا دليل و حجتهاى انبياء، خود يكى از نعمتهاى ايشان به مردم است، و بنا بر اين، معناى آيه اين مى شود كه: مردم دليلهاى انبياء را به دهان ايشان كه از همانجا بيرون شده بر

مى گرداندند.

قريب به اين معنا، وجه ديگرى است كه بعضى «2» ذكر كرده و گفته اند: مراد از ايدى، نعمتهاى رسولان، يعنى اوامر و نواهى ايشان است، و هر دو ضمير به رسل بر مى گردد و معنى آيه اين است كه كفار، انبياء را تكذيب كرده، اوامر و نواهى ايشان را انكار كردند.

باز قريب به اين معنى قول عده ديگرى «3» است كه گفته اند: مراد از ايدى، نعمتها است، و ضمير در" ايديهم" به رسل بر مى گردد، و كلمه" فى" در جمله" فِي أَفْواهِهِمْ" به معناى" باء" است، و ضمير در آن به كفار بر مى گردد، و معنايش اين است كه كفار با زبانهاى خود نعمت هاى رسولان، يعنى حجتهاى ايشان را انكار كردند.

خواننده محترم به خوبى مى داند كه اين چند معنايى كه نقل كرديم معناهاى بعيدى است كه از فهم عرف به دور است، و كلام خداى تعالى برتر از اين است كه به چنين معانى حمل شود.

" وَ قالُوا إِنَّا كَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ إِنَّا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَيْهِ مُرِيبٍ"- اين جمله، به منزله بيان براى جمله" فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْواهِهِمْ" است و جمله اولى آن، يعنى" إِنَّا كَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ" انكار شريعت الهى است كه در حقيقت متن رسالت است و جمله دوم يعنى" وَ إِنَّا لَفِي شَكٍّ ..." انكار حجتها و معجزات ايشان و اظهار ترديد در آن چيزى است كه بدان دعوت مى كنند كه همان توحيد ربوبيت باشد.

_______________

(1 و 2 و 3) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 90. ______________________________________________________ صفحه ى 34

" قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِي اللَّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُؤَخِّرَكُمْ إِلى

أَجَلٍ مُسَمًّى".

كلمه" فطر" بطورى كه راغب گفته «1» است در اصل به معناى پاره كردن از درازاى پارچه و يا چيز ديگر است، وقتى گفته مى شود:" فطرت الشي ء فطرا" معنايش اين است كه آن را از طرف طول شكافتم. و وقتى گفته مى شود:" افطر الشي ء فطورا و انفطر انفطارا" معنايش اين است كه قبول شكافتن و پاره شدن نمود. و در قرآن كريم هر جا كه اين ماده را به خداى تعالى نسبت داده به معناى ايجاد است، ولى در معناى ايجاد به نوعى عنايت استعمال شده، گويا خداى تعالى عالم عدم را شكافته، و از شكم آن موجودات را بيرون كشيده است، و اين موجودات تا زمانى وجود دارند كه خداى تعالى دو طرف عدم را هم چنان باز نگهداشته باشد، و اما اگر آنها را رها كند كه به يكديگر وصل شوند باز موجودات معدوم مى شوند، هم چنان كه فرموده" إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَكَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ" «2».

بنا بر اين، تفسير كردن كلمه" فطر" به خلق، كه عبارت است از جمع آورى اجزاء، تفسير صحيحى نيست، و اگر در بعضى عبارات ديده مى شود، در حقيقت اشتباه است، به شهادت اينكه اگر فطر به معناى خلق بود بايد برهانى كه در آيه مورد بحث، يعنى در جمله" فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" كه بر اثبات وجود خالق اقامه شده، برهانى ناقص و اجنبى از مدعا باشد، زيرا بت پرست هم وجود خالق را منكر نيست، و قبول دارد كه خالق عالم، همان خداى سبحان است و بس، ليكن توحيد ربوبيت را منكر است، و همچنين معبود

را منحصر به يكى نمى داند، و در مقابل كسى كه منكر توحيد در ربوبيت و عبادت است، اثبات خالق فائده اى ندارد.

از اينجا مى فهميم كه جمله مذكور، در مقام اثبات توحيد ربوبيت است، چون اين جمله، در مقابل كلام كفار و مشركين كه گفته بودند:" إِنَّا كَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ إِنَّا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَيْهِ مُرِيبٍ" قرار گرفته، و قبلا هم گفتيم كه مشركين در اين گفتار خود، دو چيز را انكار كرده اند، يكى رسالت را و ديگرى توحيد در ربوبيت را، و ناگزير، كلام رسولان هم كه جواب اين گفتار مشركين است، بايد متضمن دو اثبات باشد.

_______________

(1) مفردات راغب، ماده" فطر".

(2) به درستى كه خداى تعالى آسمانها و زمين را از اينكه نابود شوند، نگهداشته است و اگر بخواهند نابود شوند، كيست بعد از خدا كه آنها را نگهدارد. سوره فاطر، آيه 41. ______________________________________________________ صفحه ى 35

پس بايد جمله" أَ فِي اللَّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" برهان بر اثبات توحيد ربوبيت باشد، و جمله" يَدْعُوكُمْ ..." برهان بر اثبات رسالت و حقانيت ادعاى انبياء، زيرا اگر جمله اولى، صرفا عليه انكار كفار بوده و هيچ جنبه برهانى نداشته باشد، ديگر احتياجى نبود كه وصف" فاطر" را بياورد و آوردن وصف مذكور، براى اين است كه شك در ربوبيت او را بكلى از بين ببرد.

توضيح اينكه: در اولين تعقل و دركى كه از اين عالم مشهود مى كنيم كه از موجودات تاليف شده و هر يك از آن موجودات، در حد خود، محدود و جداى از غير خود هستند، و هيچ يك از موجودات و اجزاى آنها وجودشان از خودشان و قائم به ذات خودشان

نيست، چون اگر قائم به ذات خود بودند نه دستخوش دگرگونى مى شدند، و نه نابود مى گشتند، مى فهميم كه اين موجودات و اجزاى آنها و هر صفت و آثارى كه جنبه هستى و وجود دارد، از ديگرى و مال ديگرى است، و اين ديگرى همان كسى است كه ما خدايش مى ناميم، و او است كه اين عالم و اجزاى آن را ايجاد كرده، و براى هر يك حد و مرزى جداى از ديگرى قرار داده است، پس بايد خود او، موجودى بدون حد باشد، و گرنه خود او هم محتاج به ما فوقى است كه او را محدود كرده باشد، و نيز مى فهميم كه او واحدى است كه كثرت نمى پذيرد، چون كسى كه در حد نمى گنجد، متعدد هم نمى شود و باز مى فهميم كه او با اينكه يكتا است، تمامى امور را همانطور كه ايجاد كرده تدبير هم مى كند، زيرا او مالك وجود آنها و همه امور مربوط به آنها است، و كسى در هيچ چيز شريك او نيست- زيرا هيچ موجودى غير او، مالك خودش و غير خودش نيست- پس او رب هر چيزى است، و غير او هيچ ربى نيست، هم چنان كه او ايجاد كننده هر چيزى است و هيچ موجودى غير او نيست.

اين برهان برهانى است تمام عيار، و در عين حال ساده و همه كس فهم، و هر انسانى كه با فطرت و و جدان خود بفهمد كه اين عالم مشهود و محسوس، حقيقت و واقعيتى داشته، و آن طور كه سوفسطائيان پنداشته اند صرف وهم و خيال نيست،، با اين برهان، توحيد الوهيت و ربوبيت را به آسانى اثبات مى كند، و به

همين جهت قرآن كريم در آيات مورد بحث كه در مقام بحث با بت پرستان است، اين برهان را ايراد كرده است.

و از همين جا مى توان فهميد اينكه بعضى «1» پنداشته اند كه جمله _______________

(1) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 91. ______________________________________________________ صفحه ى 36

" أَ فِي اللَّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ" برهانى است كه براى اثبات خالق عالم آورده شده، پندار غلطى است. و همچنين، پندار آنكه پنداشته است، جمله مورد بحث، از راه اتصال تدبير، توحيد ربوبيت را اثبات مى كند بطلانش روشن است بلكه همانطور كه گفتيم اين آيه برهانى است بر اثبات وجود خداى تعالى، از راه قيام وجود هر موجودى و آثار آن از هر جهت به ذات او، تا هم وحدانيت ربوبيت را اثبات كند، و هم گفتار آنان را كه به عنوان تاييد شك و ريب خود گفته بودند:" وَ إِنَّا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَيْهِ مُرِيبٍ" باطل سازد پس در حقيقت، مضمون اين آيه، قريب به مضمون آيه" قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ لا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا" «1» است كه گذشت.

[توضيح برهانى كه از جمله:" يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ ..." براى اثبات نبوت عامه استفاده مى شود]

همانطور كه گفتيم: جمله مورد بحث، اشاره است به برهان توحيد ربوبيت، و جمله" يدعوكم ..." اشاره است به برهان بر نبوت، كه ايشان آن را انكار مى كردند و مى گفتند:

" إِنَّا كَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ" و مقصودشان اين بود كه اصولا ما دين انبياء و شريعتهاى آسمانى را كه بوسيله وحى آمده باشد انكار مى كنيم.

جمله مذكور گفتار ايشان را به اين بيان ابطال مى كند كه يكى از سنت هاى الهى اين است

كه هر موجودى را به سوى كمال و سعادت نوعى اش هدايت نمايد، و انسان يكى از انواع موجودات و يكى از مشمولين اين هدايت است، و عنايت الهى، ايجاب مى كند كه او را هم به سوى سعادت زندگيش هدايت نمايد، و چون زندگى او، يك زندگى جاودانه و هميشگى است، و محدود به حدود دنيا و ختم پذير به رسيدن مرگ نيست، قهرا سعادت زندگى او هم، به اين خواهد بود كه در دنيا به نحوى زندگى كند كه زندگى او را تا ابد قرين سعادت نمايد، و آن به اين است كه در اين دنيا، بر اساس تعديل قوا، قدم بردارد، يعنى در بهره مندى از متاعهاى دنيوى، از خوردنى ها و آشاميدنيها و شهوات جنسى و غير ذلك، همه قواى خود را متمتع سازد، نه اينكه يكى را اشباع نموده ديگرى را بى بهره سازد، و اين قسم زندگى را همان عقايد حق و اعمال صالح تامين مى كند و در آخرت هم بوسيله همين عقائد و اعمال داراى زندگى خوشى خواهد بود.

و هر چند كه خداوند انسان را مجهز به فطرت كرده، و آن فطرت همواره عقايد حق و اعمال صالح را به او گوشزد مى كند، ليكن از آنجايى كه از جهت ديگر، او اين سرشت _______________

(1) بگو آيا براى خود غير از خدا دوستانى انتخاب كرده ايد، دوستانى كه مالك نفع و ضرر خويش نيستند؟ سوره رعد، آيه 16. ______________________________________________________ صفحه ى 37

را هم دارد كه بايد بطور اجتماعى زندگى كند، و زندگى اجتماعى هم او را وادار بر پيروى هوا و هوسها، و ظلم و فسق مى كند، لذا تنها داشتن فطرت كافى نيست، كه او

را بر پيروى روش هاى حق و عدل وادار سازد، و براى هميشه در عقايد حق و اعمال صالح استوار بماند، و گرنه، بايد اصلا گناهى موجود نشده و هيچ فردى از افراد و اجتماعى از اجتماعات، فاسد نگردد چون همه مجهز به فطرت هستند، پس اينكه مى بينيم بعضى از افراد با داشتن فطرت، منحرف مى شوند مى فهميم كه داشتن فطرت تنها كافى نيست.

و عنايت الهى اقتضاء مى كند كه خصوص نوع انسانى را علاوه بر فطرت كه همواره او را به سوى صلاح و سعادت دعوت مى كند، به يك داعى ديگر نيز مدد كند كه او هدايت الهى را از درگاه خداى تعالى گرفته، به بندگان مى رساند، و آن داعى، همان مقام نبوت است كه دارنده آن، در مقامى از پاكى قرار دارد كه به خاطر آن مقام عقايد حق و عمل صالح، برايش كشف مى شود، به اين معنا كه رابطه وحى با او برقرار گشته و با غيب، سر سخن باز مى كند، و دستوراتى كه پيرويش ضامن سعادت فرد و اجتماع در دنيا و آخرت است مى گيرد.

اما سعادت دنيا، بخاطر اين كه مكررا گفته ايم كه: ميان معصيت ها و ظلم ها، و ميان خوارى و عذاب الهى كه آخرش هلاكت است، رابطه اى قطعى وجود دارد، بطورى كه اگر فساد، در اجتماعى راه پيدا نكند، و همواره بر طبق صلاح فطرى قدم بردارند، هرگز دچار هلاكت نمى شوند، و عذاب و خوارى بدون خبر، ايشان را گريبان گير نمى شود، و در نتيجه آن مقدار از عمر طبيعى كه برايشان مقدر شده در كمال خوشى و سعادت مى گذرانند.

و اما سعادت آخرت، زيرا پيروى دعوت الهى و به عبارت ديگر، ايمان و تقوى،

دل انسان را به هياتى صالح در مى آورد، و آلودگى هاى نفس را مى شويد و در نتيجه زندگى آخرتيش هم قرين سعادت مى شود.

پس ربوبيت خداى تعالى براى هر موجودى، همانطور كه اقتضاء مى كند آن موجود را به بهترين وجهى تدبير نموده و به سوى بهترين سعادت رهبرى كند، اين اقتضاء را نيز دارد كه در امر آدميان هم اعتنايى نموده، رسولانى از خود ايشان به سويشان گسيل دارد، تا هر قومى را به زبان خودش به سوى ايمان و عمل صالح دعوت كنند، تا بدين وسيله سعادت دنيا و آخرتشان تامين بشود، اما سعادت دنيا به اين است كه از عذاب و انقراض و عقابهاى دودمان برانداز محفوظ باشند و سعادت آخرت به اين است كه، به مقدار ايمان و عمل صالحشان، شامل مغفرت الهى گردند. ______________________________________________________ صفحه ى 38

حال كه اين معنا روشن گرديد، مطلب ديگرى را نيز به روشنى در خواهى يافت و آن اينكه جمله" يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُؤَخِّرَكُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى" كه نقل كلام رسولان است، اشاره به اين است كه حجت و برهان مزبور، برهان بر نبوت عامه است، نه نبوت پيغمبر خاصى، و جمله" لِيَغْفِرَ لَكُمْ ..." اشاره به نتيجه اخروى دعوت انبياء است، و جمله" وَ يُؤَخِّرَكُمْ ..." اشاره به نتيجه دنيوى آن است، و اگر نتيجه اخروى دعوت را، مقدم بر نتيجه دنيوى آن ذكر كرده، براى اين است كه آخرت خانه دائمى است و مقصود اصلى دعوت است.

و اگر پيامبران، دعوت را در كلام خود به خداى سبحان نسبت دادند براى تنبيه و آگاهى دادن به حقانيت اين كلام بود در مقابل گفتار كفار كه

دعوت را به انبياء نسبت داده و گفته بودند:" تَدْعُونَنا إِلَيْهِ".

[معناى جمله:" لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ" و وجوهى كه در مورد حرف" من" در اين جمله گفته شده است

و اگر به جاى اينكه بفرمايد:" ليغفر لكم ذنوبكم تا گناهانتان را بيامرزد" فرمود:

" من ذنوبكم از گناهانتان" به اين منظور بوده كه تبعيض را برساند و بفهماند كه بعضى از گناهان آمرزيده مى شود. و شايد از اين جهت باشد كه بطور كلى آمرزش بقدر اطاعت است، و چون جامعه بشرى از معصيتى كه موجب مؤاخذه باشد خالى نيست، پس به هر حال، گناهان آمرزيده شده، پاره اى از گناهان اجتماع است، نه همه آنها (دقت فرماييد).

بعضى «1» گفته اند: مراد از گناهان مورد آمرزش، حق اللَّه است، نه حق الناس، ليكن اين قول رد شده، چون از رسول اكرم (ص) به طريق صحيحى روايت شده كه فرموده: اسلام، گناهان قبل را از بين مى برد، چه حق الناس و چه حق اللَّه.

بعضى «2» ديگر از مفسرين گفته اند: كلمه" من" در" من ذنوبكم" زايد است، و به عنوان تاييد گفتار خود، آيه" يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ" را آورده اند كه كلمه" من" در آن نيست، و گفته اند: پس معلوم مى شود در اينجا هم كه هست، زيادى است و معنايى افاده نمى كند.

اين را ما جواب مى دهيم كه حرف" من" تنها در كلام منفى، زائده مى شود نه در كلام مثبت، آن هم بطورى كه گفته اند به شرطى كه مدخولش نكره باشد نه معرفه، مثلا گفته مى شود:" ما جاءني من رجل هيچ مردى نزد من نيامد"، ولى گفته نمى شود:" ليغفر من _______________

(1) تفسير الكشاف، ج 2، ص 543.

(2) فخر رازى، ج 19، ص 93.

______________________________________________________ صفحه ى 39

ذنوبكم" چون هم كلام مثبت است، و هم مدخول" من" معرفه است.

علاوه بر اين، مورد اين آيه، با آيه اى كه به عنوان تاييد آورده است تفاوت دارد، چون آيه" يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ" كه ظهور در آمرزش همه گناهان دارد، در مورد ايمان و جهاد است، و آيه اش اين است:" تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ ... يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ" «1» و آيه اى كه در مثل مقام مورد بحث، از نوح (ع)- كه اولين پيامبر از پيامبرانى است كه در آيه ذكر شده- نقل مى كند كه گفت:" أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِيعُونِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُؤَخِّرْكُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى" «2» و اين آيه با آيه مورد بحث ما موافقت دارد، چون مخصوص به مورد ايمان و جهاد نيست، پس ظاهرا چاره اى جز تبعيض نيست.

از جمله توجيهاتى كه براى كلمه" من" در آيه مورد بحث كرده اند اين است كه:

هر چند كه" من" براى تبعيض است، ليكن در آيه مورد بحث، مقصود از بعض گناهان، همه گناهان است و اين خود يك نوع مجاز است «3».

و از جمله آنها اين است كه: مراد، آمرزش گناهان قبل از ايمان است، و آيه شريفه از گناهانى كه بعد از ايمان ارتكاب مى شوند ساكت است و وعده آمرزش آنها را نمى دهد «4» و از جمله آن توجيهات اين است كه: مقصود از بعضى گناهان، گناهان كبيره است، و معلوم است كه گناهان كبيره بعضى از گناهان است «5». اين توجيهات، وجوه ضعيفى هستند كه نبايد به آنها اعتناء نمود.

زمخشرى در كشاف، بحثى به صورت سؤال و جواب ايراد

كرده و مى گويد اگر بپرسى تبعيض در جمله" من ذنوبكم" به چه معنى است؟ در جواب مى گويم: هيچ جاى قرآن چنين تبعيضى نديدم، بجز در مواردى كه خطاب به كفار است، مانند آيه" وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِيعُونِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ" و آيه" يا قَوْمَنا أَجِيبُوا داعِيَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ" ولى در مواردى كه خطاب به مؤمنين است، همه جا تعبير" يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ" آورده است، مانند آيه" هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ ... يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ" و امثال اين _______________

(1) به خدا و رسولش ايمان آورده و در راه خدا با مالها و جانهايتان جهاد كنيد ... خدا گناهانتان را مى آمرزد. سوره صف، آيه 12.

(2) خدا را عبادت نموده و پرهيزگار باشيد، و اطاعت مرا بكنيد، تا خدا بعضى از گناهان شما را بخشيده و مرگتان را تا موقع معين به تاخير بيندازند. سوره نوح، آيه 3 و 4.

(3) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 93.

(4 و 5) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 196. ______________________________________________________ صفحه ى 40

آيات كه اگر در قرآن كريم جستجو كنى خواهى يافت، و گويا اين تفاوت و اختلاف در خطاب بخاطر اين است كه دو گروه كفار و مؤمنين را به يك جور مورد خطاب قرار نداده باشد «1».

گويا مراد زمخشرى از تفاوت در تعبير و خطاب، اين باشد كه گناه قابل آمرزش هر دو طايفه يكى است، و آن عبارت است از همه گناهان. چيزى كه هست، شرافت مقام ايمان اقتضاء دارد كه در خطاب به ايشان تصريح به اين معنا بكند و بفرمايد همه گناهان شما را مى آمرزد، و

در خطاب به كفار اكتفاء به آمرزش بعضى از آنها بكند و نسبت به ما بقى سكوت كند، و آمرزش بعضى از گناهان منافات با آمرزش بعضى ديگر ندارد. بايد مراد زمخشرى از تفاوت مذكور اين باشد، و گرنه صرف تفاوت در خطاب، هيچگاه باعث نمى شود كه گوينده، مرتكب خلاف واقع شود.

" وَ يُؤَخِّرَكُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى"- يعنى خداوند، در عقوبت و هلاكت شما عجله نمى كند، بلكه آن را تا زمانى كه هرگز تاخير ندارد، و براى شما معين كرده است به تاخير مى اندازد و قول او تخلف پذير نيست و ما در تفسير اول سوره انعام، گذرانديم كه اجل دو تا است:

يكى اجل معلق و موقوف، و يكى اجل مسمى كه هيچ تاخير نمى پذيرد، و يكى از ادله اين معنا، گفتار حضرت نوح (ع) است كه در همين مقام به مردم خود گفته و خداوند آن را چنين حكايت مى كند:" وَ يُؤَخِّرْكُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذا جاءَ لا يُؤَخَّرُ" «2».

[توضيحى در باره معجزه در بيان جمله:" فاتوا بسلطان مبين"]

" قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا تُرِيدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمَّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُنا فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِينٍ".

در مباحث نبوت در جلد دوم اين كتاب گذشت كه گفتيم: آيت معجزه، حجت و دليلى است عام، بر نبوت هر پيغمبرى، نه حجت عاميانه و مخصوص عوام، مخصوصا معجزه وحى و نبوت كه خود يك نوع اتصال به غيب مى باشد امرى خارق العاده در ميان افراد بشر است كه در بين خود، نظير آن را نمى يابند، پس هر كه مدعى نبوت باشد بايد ادعاى خود را اثبات كند، و راهى براى اثبات آن ندارد جز از طريق

خارق عادت ديگرى كه دلالت بر صحت _______________

(1) تفسير كشاف، ج 2، ص 543.

(2) و شما را تا اجل مسمى تاخير مى اندازد، آرى اجل خدا وقتى بيايد ديگر تاخيرپذير نيست.

سوره نوح آيه 4. ______________________________________________________ صفحه ى 41

اين اتصال غيبى بكند. چون به اصطلاح اهل علم" حكم الامثال واحد حكم مثلها يكى است" و خلاصه، وقتى جايز و ممكن باشد كه كسى ارتباط و اتصال به عالم غيب، كه خود يك خارق عادت است داشته باشد، بايد بتواند خارق عادتهاى ديگرى هم بياورد تا خارق عادت اولى را تاييد و اثبات كند.

پيغمبران بعد از آنكه عليه كفار معاصر خود، بر مساله نبوت عامه احتجاج مى كنند و مى فرمايند:" يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُؤَخِّرَكُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى" كفار بر مى گردند و مطالبه دليل مى كنند و عمل خود را چنين توجيه مى كنند كه:" إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا" آخر شما، جز يك بشرى مثل ما نيستيد، چرا ما بايد ادعاى شما را بپذيريم؟ و بعد از آنكه از عمل خود چنين اعتذار جستند، صراحتا و بدون پرده درخواست دليل نموده مى گفتند:

" فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِينٍ" پس حالا كه اصرار مى ورزيد معجزه اى آشكار بياوريد.

معناى كلامشان اين است كه بر فرض هم بپذيريم كه مقتضاى عنايت الهى اين است كه ما را بسوى مغفرت و رحمت خود دعوت كند، ليكن اين را ديگر نمى پذيريم كه اين دعوت را، به دست شخص شما انجام داده باشد، چون شما هم مثل ما يك فرد بشر هستيد و هيچ زيادى بر ما نداريد، و اگر رسيدن به چنين مقامى از آثار و خواص بشريت است ما نيز بشر هستيم و بايد آنچه را كه

شما مى يابيد ما هم بيابيم، پس اگر شما در دعوت خود راست مى گوييد، و قدرتى ما فوق قدرت بشرى داريد، بايد بتوانيد كه كارهايى ما فوق كارهاى بشرى انجام داده و معجزه اى آشكار و دندان شكن بياوريد كه بر عقل هاى ما چيره شود، و ما را به اذعان و اعتراف بر نبوت شما مجبور سازد، و آن معجزه اى است كه مانند دعوتتان خارق عادت باشد.

از اين بيان كه ذكر كرديم روشن مى شود كه:

اولا- گفتار كفار در آيه مورد بحث، از قبيل انكار ادعاى انبياء است و جمله" إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا" سند انكار ايشان است، و جمله" فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِينٍ" تصريح به در خواست دليل است، (در جمله اول، مى گويند: ما به اين دليل قبول نداريم، و در جمله دوم مى گويند: دليل مدعاى شما چيست؟).

و ثانيا- جمله" تُرِيدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمَّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُنا" از قبيل جمله معترضه است كه بين انكار، و سند انكار فاصله انداخته، و معنايش اين است كه شما بشرى مانند ما هستيد و هيچ فضيلت و شرافتى بر ما نداريد، بنا بر اين، هيچ وجهى ندارد كه ما ادعاى شما را بدون دليل بپذيريم، آن هم ادعايى كه ما در خود و امثال خود سراغ نداريم، و اگر هم از كسى ______________________________________________________ صفحه ى 42

ديده و شنيده باشيم، از كسانى شنيده ايم كه منافع و اغراض مادى محركشان بوده است، اينك حق داريم بگوئيم كه شما مى خواهيد ما را از سنت ديرينه و دين آباء و اجدادى مان برگردانيد.

[پاسخ انبياء (ع) در مقابل مكذبان كه گفتند شما چون ما بشر هستيد، و سلطان مبين (معجزه) مطالبه كردند]

" قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلَّا

بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَمُنُّ عَلى مَنْ يَشاءُ ...".

در اين آيه، انبياء پاسخ ايراد كفار را مى دهند كه مى گفتند: شما بشرى مانند ما هستيد و داراى هويتى مانند فرشتگان ملكوتى و متصل به غيب نيستيد چون اگر چنين ادعايى بكنيد، بايد براى صدق ادعاى خود، عملى انجام دهيد كه دلالت بر داشتن قدرت غيبى شما بكند.

حاصل جواب رسولان اين است كه درست است كه ما مانند شما بشر هستيم، و ليكن اين كه گفتيد: مانند شما بشر بودن مستلزم نداشتن امتياز و خصايصى فوق العاده، از قبيل وحى و رسالت است، صحيح نيست، زيرا مماثلت و همانندى در بشريت، باعث همانندى در جميع كمالات صورى و معنوى انسانى نيست، هم چنان كه مى بينيم افراد عادى مردم در اعتدال و موزون بودن قد و قامت و زيبايى منظر، مثل هم نيستند، و همچنين در رزانت عقل و درستى رأى و فهم و ذكاوت همانند هم نيستند، در بعضى (اين كمالات ظاهرى و معنوى) يافت مى شود و در بعضى نمى شود، بنا بر اين، چه استبعادى دارد كه خداوند به بعضى از افراد بشر، تفضل و عنايت مخصوص كرده، و او را به وحى و رسالت، بر ساير مردم ترجيح داده باشد، و خدا به هر كس از بندگان خويش بخواهد منت مى نهد.

دليلى هم كه آورديد و گفتيد:" بايد عملى انجام دهيد كه دلالت بر داشتن قدرت غيبى شما بكند" صحيح و تمام نيست، زيرا اين سخن وقتى صحيح است كه ما ادعاى شخصيت ملكوتى و قدرت غيبى كرده باشيم، قدرتى كه دارنده اش هر چه بخواهد مى كند، و ما چنين ادعايى نكرده ايم، ما خود و ساير انبياء

را جز بشرى مانند شما نمى دانيم، تنها تفاوتى كه قائل هستيم، اين است كه به ما انبياء وحى مى شود، ما را فرمان رسالت مى دهند، و اگر معجزه اى هم مى آوريم به اذن خدا و مشيت او است.

بنا بر اين، جمله" إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ" در حقيقت تسليمى است از انبياء (ع) نسبت به كلام كفار كه مى گفتند:" إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا" يعنى در برابر سخن كفار تسليم شدند تا از همان سخن، عكس آن نتيجه اى را كه خود آنان مى گرفتند بگيرند و جمله" وَ لكِنَّ اللَّهَ يَمُنُّ عَلى مَنْ يَشاءُ" اشاره به مقدمه اى است كه به انضمام آن، نتيجه مطلوب بدست مى آيد، و اصل جواب عبارت است از جمله" وَ ما كانَ لَنا أَنْ نَأْتِيَكُمْ ______________________________________________________ صفحه ى 43

بِسُلْطانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ" كه از بشر بودن خود، نتيجه گرفته اند.

و اگر اين بحث را با جمله" وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ" خاتمه داده است براى اشاره به مطلبى است كه به منزله دليل ديگرى است كه اختصاص به مؤمنين دارد، و آن اين است كه: ايمان مؤمنين به خداى سبحان، اقتضاء مى كند كه معتقد باشند به اينكه آوردن معجزه، امرى است كه به خداى تعالى مربوط مى باشد چون حول و قوه همه، مال خدا و مخصوص او است و كسى بدون اذن او مالك چيزى از آن حول و قوه نيست.

توضيح اين كه: بعد از آنكه مؤمنين معتقد شدند كه معبود آنها خدايى است كه تمامى عالم از او مبدأ گرفته و به او منتهى مى شود، و قوام هر چيزى به وجود او است، بايد معتقد گردند كه تنها او رب تمامى موجودات و مالك تدبير

آنها است، و هيچ موجودى مالك چيزى بدون اذن و عنايت او نيست، پس او وكيل هر چيز، و قيوم تمامى امور مربوط به آن است.

پس مؤمنين، بايد رب خود را وكيل خود در همه امور مربوط به خود بدانند حتى در اعمالى كه به خودشان نسبت مى دهند چون گفتيم: حول و قوه همه از اوست، رسول او نيز بايد اعتراف كند كه خودش نمى تواند از پيش خود معجزه اى بياورد، مگر آنكه خدا اذنش بدهد.

اين آيه شريفه ظهور در اين مطلب دارد كه، انبياء (ع) چنين ادعايى نكرده اند كه: آوردن معجزه، كه آن را سلطان مبين ناميده اند، از ايشان محال است، بلكه خواسته اند بگويند در آوردن آن، استقلال نداريم، و چنين نيست كه اگر بخواهيم بياوريم، به اذن خدا محتاج نباشيم، و براى بيان اين معنى، دو دليل بالا را آورده اند. يكى براى كفار، و يكى براى مؤمنين نه براى امتناع و محال بودن آن.

" وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى ما آذَيْتُمُونا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ".

كلمه" ما" كه در اول اين آيه است استفهامى است، آن هم استفهام انكارى، كه معناى" چرا نبايد چنين باشيم" را مى دهد، و جمله" وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا"، حال از ضمير در" لنا" است، و سبل انبياء و رسل، همان شريعتهايى است كه مردم را به سوى آن دعوت مى كردند، هم چنان كه فرمود:" قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ" «1».

_______________

(1) بگو اين راه من است كه با بصيرت مردم را بسوى خدا مى خوانم. سوره يوسف، آيه 108. ______________________________________________________ صفحه ى 44

[معناى جمله:" وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى

اللَّهِ ... وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ" در گفتگوى انبياء (ع) با مكذبان

و معناى آيه اين است كه: ما چه عذرى مى توانيم داشته باشيم در اين كه به خدا توكل نكنيم، و حال آن كه خداى تعالى ما را به راههايمان هدايت فرمود، و ما خود در اين سعادت و اين نعمت بزرگ كه بر ما منت نهاده دخالتى نداشته ايم، چون كه خداى سبحان، اين كار را با ما كرده و چنين نعمتى كه تمامى خيرات در آن است به ما ارزانى داشته، لازم است در ساير امور خود هم، بر او توكل كنيم.

و اين كلام، در حقيقت حجت دومى است بر وجوب توكل بر خدا چون در اين حجت، مطلب را از راه دلالت ثبوت ملازمى بر ملازم ديگر اثبات نموده است يعنى از راه ثبوت هدايت، وجوب توكل را اثبات كرده هم چنان كه در حجت قبلى از راه خود مؤثر، برهان آورد، بيان اين حجت اين است كه: هدايت خدا ما را به راههايمان، خود دليل بر وجوب توكل ما بر اوست زيرا مى دانيم كه او به بندگان خود خيانت نمى كند، و جز خير براى ايشان چيز ديگرى نمى خواهد، و با اينكه چنين دليلى بر وجوب توكل داريم، ديگر چه دليلى بر عدم آن مى توانيم داشته باشيم تا عذر ما باشد. و چون با بودن دليل بر وجوب توكل، معقول نيست دليلى هم بر عدم وجوب باشد، ناگزير هيچ راه و عذرى براى عدم توكل بر خدا، نخواهيم داشت.

پس جمله" وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ" به منزله دليل" لمى" «1» و جمله" وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ

هَدانا سُبُلَنا" به منزله دليل" انى" «2» است. از خواننده گرامى تمنا مى شود در اين بيان شيرين و احتجاج" سهل و ممتنع" «3» كه قرآن كريم، در كوتاهترين عبارت، در اختيار متدبرين خود قرار داده است دقت فرمايند.

در جمله" وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى ما آذَيْتُمُونا" صبر در برابر آزار و اذيت امت را، فرع بر وجوب توكل بر خدا قرار داده است و معنايش اين است كه: حال كه واجب شد بر او توكل _______________

(1) دليل لمى عبارت است از: استدلال از وجود مؤثر بر وجود اثر، مانند پى بردن از داشتن ايمان به وجوب توكل كه اثر آن است.

(2) دليل انى بر خلاف آنچه در افواه معروف است كه مى گويند عبارت است از: پى بردن از معلول به وجود علت، عبارت است از پى بردن از وجود چيزى، به وجود ملازم آن، چون هيچ وقت از اثر پى به مؤثر برده نمى شود، زيرا تصور اثر، بدون تصور مؤثر محال است، در آيه مورد بحث، ملازم وجوب توكل، مساله هدايت است، كه از اين به آن پى مى بريم.

(3) در اصطلاح اهل ادب، سهل و ممتنع به مطلبى مى گويند كه در عين دشوارى، ساده و آسان باشد. ______________________________________________________ صفحه ى 45

كنيم، و حال كه ما به او ايمان داريم، و حال كه مى بينيم او ما را به راههايمان دلالت و رهبرى فرموده است، جا دارد كه در راه دعوت شما به سوى او، در برابر آزار شما صبر كنيم، تا او به آنچه كه مى خواهد حكم فرمايد و هر چه مى خواهد بكند، بدون اينكه ما به حول و قوه خيالى خودمان اعتمادى بكنيم.

و جمله" وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ

الْمُتَوَكِّلُونَ" مطلب را ترقى داده، مى فهماند كه: نه تنها ما بايد چنين باشيم، بلكه هر كسى كه داراى توكل به خدا است بايد وصفش چنين باشد، چه مؤمن و چه كافر، زيرا غير او دليل و راهنماى ديگرى نيست، هر چند كه غير مؤمن نمى تواند متوكل حقيقى باشد، چون كسى كه داراى توكل حقيقى است، فكر مى كند كه همه امور به دست خدا است، و با چنين فكرى جز اطاعت در آنچه دستور مى دهد و دست بردارى از آنچه نهى مى كند و رضا به آنچه كه راضى مى شود و خشم بر آنچه كه او را به خشم در مى آورد چاره اى ندارد، و اين همان ايمان است.

" وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنا".

اين كلام، تهديدى است كه كفار بعد از درماندن در بحث و مناظره با پيغمبران خود، به ايشان كرده اند، و خطاب در" لنخرجنكم ... حتما شما را بيرون مى كنيم ..." به پيغمبران و مؤمنين به ايشان است، و از آن بر مى آيد كه حتى به اين مقدار هم راضى نبودند كه پيغمبران از دين خدا دست بردارند ولى مؤمنين هم چنان بر دين توحيد پايدار باشند، بلكه از ايشان خواسته اند كه با اتباع خود از دين توحيد دست برداشته، به ملت كفر آنان روى آورند، و خداوند اين معنا را در آيه" قالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَنُخْرِجَنَّكَ يا شُعَيْبُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَكَ مِنْ قَرْيَتِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنا" «1» تصريح فرموده است.

[توضيح معناى" عود" در تهديد كفار خطاب به پيامبران (ع) و مؤمنان:" أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنا"]

كلمه" لتعودن" از ماده" عاد" به معناى" صار" است،

و به همين جهت، جزء افعال ناقصه است، و معنايش برگشتن از حالى به حال ديگر است، چه اينكه حال دوم را قبلا داشته و يا نداشته، خلاصه، مى خواهيم بگوييم: كلمه" عود" در اين آيه، دليل بر اين نيست كه انبياء قبلا در ملت كفر بوده اند، و حال به حكم كفار، بايد دوباره به آن آيين برگردند، چون اگر چنين معنايى در كلمه" عود" خوابيده بود بايستى مى گفتند:" لتعودن الى ملتنا بايد به ملت ما برگردند" ولى چنين نگفتند بلكه گفتند:" بايد در ملت ما درآييد"

_______________

(1) طبقه اشراف از قوم شعيب كه استكبار ورزيدند گفتند: اى شعيب؟ تو و آنانى را كه به تو ايمان آورده اند، بطور مسلم از قريه خود بيرون مى كنيم، مگر اينكه به آيين ما برگرديد. سوره اعراف، آيه 88. ______________________________________________________ صفحه ى 46

و اين خود، همانطور كه ديگران «1» نيز گفته اند دليل بر اين است كه انبياء، قبلا در ملت كفر نبوده اند.

و از بيانى كه كرديم فساد گفتار بعضى «2» ظاهر مى شود كه گفته اند: ظاهر آيه اين است كه رسل، قبل از رسالت در ملت خود بوده اند، (بعد از رسالت هم) كفار، ايشان را مجبور كرده اند كه دوباره به آنچه كه قبلا در آن بوده اند برگردند.

بعلاوه خطاب كفار و روى سخنشان، تنها به انبياء نبوده، بلكه مؤمنين به ايشان را نيز مخاطب قرار داده اند، و به خاطر اين كه مؤمنين قبلا در ملت كفر بوده اند، قرآن كريم هم تعبير به" عود برگشتن" كرده، چون بيشتر و بلكه همه منهاى يك نفر ايشان قبلا در كفر بوده اند.

و از لطايف فصاحتى كه در آيه بكار رفته، اين است كه يك لام قسم و يك

نون تاكيد بر يك طرف ترديد يعنى" لنخرجنكم" و يك لام و يك نون تاكيد هم بر طرف ديگر يعنى" لتعودن"، در آورده است، با اين كه كلمه" او" براى استدراك است كه مفيد استثناء مى باشد، و اگر كسى پيش خود فكر كند كه معنا ندارد. بگوييم:" به خدا قسم بايد از شهر ما حتما بيرون شويد مگر اين كه به خدا قسم به ملت ما برگرديد" پس قرآن كريم چرا اين طور تعبير كرده است؟.

جوابش اين است كه: با اين عمل، خواسته است، بفهماند، از آنجايى كه برگشتن ايشان به ملت كفر، به اختيار خودشان نبوده، و بر حسب فرض، كفار ايشان را بر مى گرداندند، پس در حقيقت طرف ديگر ترديد:" لتعودن شما را به خدا قسم بر مى گردانيم" مى شود، و وقتى معنا چنين شد، لام قسم و نون تاكيد بر سرش در مى آيد، و برگشت معنا باين مى شود كه:" به خدا قسم يا از ديار خود بيرونتان مى كنيم و يا آن كه به خدا قسم شما را به ملت خود بر مى گردانيم".

" فَأَوْحى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ وَ لَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ..."

از ظاهر سياق برمى آيد كه ضمير جمع اولى كه در" اليهم" است و همچنين دومى كه در" ربهم" است به رسل، و ضمير جمع سومى در" من بعدهم" به كفار بر مى گردد، و اگر از ايشان به ظالمين تعبير كرده، براى اين بوده كه سبب هلاكت آنان همان ظلمشان _______________

(1) منهج الصادقين، ج 5، ص 128 و كشاف، ج 2، ص 544 و روح المعانى، ج 13، ص 199.

(2) تفسير كبير فخر رازى، ج 19، ص 100. ______________________________________________________ صفحه ى 47

بوده است،

چون معروف است كه مى گويند:" تعليق حكم بر وصف، مشعر به عليت وصف است"، هم چنان كه در جمله" ذلِكَ لِمَنْ خافَ مَقامِي وَ خافَ وَعِيدِ" مشعر بر اين است كه علت پيروز كردن مؤمنين و اسكانشان در زمين، همان ترس از قيامت است.

كلمه" مقام" مصدر ميمى است كه مقصود از آن، قيام خدا بر همه امور است، و اگر آن را اسم بگيريم، مقصود مرتبه قيموميت خداى تعالى نسبت به همه امور خواهد بود، مراد از" وعيد" هم تهديداتى است كه خداوند به متخلفين از اوامرش نموده است.

پس مراد از:" ترس از مقام خداى تعالى"، ترس از خدا به اين جهت است كه او قائم به همه امور بندگان است، و مقصود از:" ترس از وعيد خدا"، ترس از خدا است به اين جهت كه او كسى است كه بوسيله انبيايش بندگان را از مخالفت اوامرش تهديد نموده، كه البته برگشت اين هم، باز به تقوى و ترس از خدا است، آن وقت همانطور كه كشاف «1» هم اشاره كرده، آيه شريفه بر كلام موسى (ع) منطبق مى شود كه به قوم خود فرموده:

" اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ" «2».

[پاسخ خداوند در مقابل تهديد كافران مكذب:" لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ وَ لَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ ..."]

و معناى آن اين مى شود كه: پروردگار رسولان، به ايشان وحى فرستاد كه- صفت ربوبيت خاصه خدا نسبت به انبياء را به خاطر توكلى كه ايشان كردند و در نتيجه رحمت خدا و عنايت خاصه او را به خود جلب نمودند ذكر كرده- من سوگند مى خورم كه اين مردم كافر را- كه شما را

بظلم خود تهديد مى كنند- هلاك خواهم كرد، و زمين را (آرى همين سرزمينى كه آنها تهديد مى كنند شما را از آن بيرون كنند) در اختيار شما قرار خواهم داد، و اين پاداش ترسى است كه از من و از تهديد من داشتيد، و اين خواست ما است كه زمين را به بندگان پرهيزگار خود بدهيم.

" وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ".

" استفتاح"، فتح و پيروزى خواستن، و" خيبه" نااميد شدن و زيان كردن و هلاكت است،" عنيد" هم مانند" معاند" به معناى لجوج است. ضمير در" استفتحوا" به رسولان بر مى گردد، يعنى رسولان وقتى دستشان از همه جا كوتاه شد و ظلم ظالمان و تكذيب معاندين به نهايت رسيد، از خدا طلب فتح و پيروزى _______________

(1) تفسير كشاف، ج 2، ص 545.

(2) از خدا استعانت نموده و شكيبايى كنيد كه زمين از آن خداست، به هر كه از بندگانش بخواهد مى دهد و سرانجام نيك از آن پرهيزگاران است. سوره اعراف آيه 128. ______________________________________________________ صفحه ى 48

كردند، مانند حضرت نوح كه گفت:" أَنِّي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ" «1» ممكن هم هست ضمير مذكور را هم به رسولان و هم به كفار برگردانيم، چون كفار هم اصرار داشتند كه انبياء آن نصرتى را كه براى خود پيشگويى كرده بودند نشان دهند و مكرر سركوب مى كردند كه پس چه شد نصرتى كه مى گفتيد؟" مَتى هذَا الْفَتْحُ" «2» يا" مَتى هذَا الْوَعْدُ" «3» بنا بر اين تقدير معناى آيه چنين مى شود كه، رسولان از يك سو و كفار از سوى ديگر فتح خدايى را مى خواستند، و سرانجام، خيبت و نوميدى و هلاكت نصيب كفار شد.

" مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ يُسْقى مِنْ

ماءٍ صَدِيدٍ ... وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِيظٌ".

كلمه" صديد" به معناى چركى است كه از رحم سرازير شود، و اين معرفى آبى است كه كفار در جهنم مى نوشند، و كلمه" تجرع" به معناى نوشيدن مشروب بطور جرعه جرعه و دائم است، و كلمه" اساغة" به معناى جريان دادن نوشيدنى ها در حلق است، وقتى گفته مى شود" ساغ الشراب" معنايش اين است كه نوشيدنى را در حلق خود مى ريخت، و وقتى گفته مى شود" أسغيته الشراب" معنايش اين است كه من نوشيدنى را در حلق او ريختم، در مجمع البيان «4» چنين آمده، بقيه كلمات اين دو آيه هم روشن است.

" مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عاصِفٍ ...".

" روز عاصف" روزى را مى گويند كه: در آن بادهاى تند بوزد، در اين آيه، اعمال كفار را از اين جهت كه به نتيجه نمى رسد و اثر سعادتى براى آنان ندارد به خاكسترى مثل مى زند كه دچار بادهاى تند گشته در يك لحظه نابود گردد، مانند آيه شريفه اى كه مى فرمايد:" وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً" «5» پس اعمال كفار، هر يك به منزله يك ذره خاكسترى است كه در برابر تندباد روزى طوفانى قرار گيرد و اثرى از آن باقى نماند.

و از اينجا معلوم مى شود كه كلام تمام است و حاجت به تقدير چيزى ندارد و لازم نيست مانند برخى «6» بگوئيم تقدير آيه" مثل اعمال الذين كفروا ..."، است و به طورى كه از ظاهر آيه _______________

(1) خدايا من مغلوب شدم، لذا از تو يارى مى طلبم. سوره قمر آيه 10.

(2) سوره الم سجده آيه، 18.

(3) سوره يس، آيه 48.

(4)

مجمع البيان، ج 6، ص 308.

(5) ما به يك يك عمل كرد كفار مى پردازيم و آنها را به باد فنا مى دهيم. سوره فرقان، آيه 23.

(6) تفسير كبير فخر رازى، ج 19، ص 105 و مجمع البيان، ج 6، ص 309. ______________________________________________________ صفحه ى 49

بر مى آيد اين مثال تتمه كلام موسى (ع) نيست، بلكه نتيجه اى است كه از كلام او گرفته شده است.

بحث روايتى [(رواياتى در باره شكر نعمت و چند روايت ديگر در ذيل آيات گذشته)]

در كافى به سند خود، از معاوية بن وهب، از ابى عبد اللَّه (ع) روايت كرده كه فرمود: هر كه خداوند توفيق شكرش داده باشد، نعمتش را هم زياد مى كند، هم چنان كه خودش فرمود:" لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ" «1».

و در الدر المنثور است كه ابن ابى الدنيا و بيهقى در كتاب" شعب الايمان" از ابى زهير يحيى بن عطارد بن مصعب، از پدرش روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا (ص) فرمود: به هيچ كس چهار چيز ندادند كه از چهار چيزش دريغ كرده باشند، به كسى توفيق شكر ندادند كه از زيادى نعمتش دريغ كرده باشند، زيرا خداى تعالى فرمود:" لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ" و به كسى توفيق دعا ندادند كه اجابت را از وى دريغ كرده باشند چون خداى تعالى فرموده:" ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ" و به كسى توفيق استغفار ندادند كه از آمرزشش دريغ كرده باشند، زيرا خداى تعالى فرموده:" اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً" و به كسى توفيق توبه ندادند كه از قبول توبه اش دريغ كرده باشند، چون خداى تعالى فرموده:

" وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ" «2».

و در همان كتاب است كه ابو نعيم، در كتاب،" حليه" از

طريق مالك ابن انس، از جعفر بن محمد بن على بن الحسين روايت كرده كه گفت: وقتى سفيان ثورى به جعفر بن محمد گفت: من از محضرت بر نمى خيزم تا اينكه مرا حديث كنى، جعفر بن محمد گفت:

پس گوش كن كه براى تو حديثى مى گويم كه از احاديث زيادى بهتر باشد، چون حديث زياد، براى تو خوب نيست: وقتى خداوند به تو نعمتى داد و خواستى هميشه برايت بماند شكر و سپاس خداى را بر آن زياد به جاى آر چون خداى تعالى در كتاب مجيدش فرموده:

" لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ"، و هر وقت محروميت از نعمتى طول كشيد زياد استغفار كن، چون خداى تعالى در كتاب مجيدش فرموده:" اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ _______________

(1) كافى، ج 2، ص 78.

(2) الدر المنثور، ج 4، ص 71. ______________________________________________________ صفحه ى 50

- يعنى در دنيا و آخرت «1»- وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً" اى سفيان اگر از ناحيه سلطان و يا كس ديگرى اندوهى به تو روى آورد زياد بگو" لا حول و لا قوة الا باللَّه"، كه اين كلمه، كليد فرج و گنجى از گنجهاى بهشت است «2».

مؤلف: در اين معنا، روايات بسيارى از طريق شيعه و سنى رسيده است.

و در كافى به سند خود، از عمر بن يزيد روايت كرده كه گفت: از امام صادق (ع) شنيدم كه مى فرمود: شكر هر نعمتى، هر قدر هم كه بزرگ باشد، اين است كه حمد خدا گويى «3».

و در همان كتاب به سند خود، از حماد بن عثمان روايت كرده كه گفت: امام صادق (ع) از مسجد بيرون

آمد، ديد مركبش گم شده، فرمود: اگر خدا مركبم را به من برگرداند حق شكر او را ادا خواهم كرد، چيزى نگذشت مركبش را آوردند، حضرت در شكر آن گفت: الحمد للَّه. شخصى پرسيد: فدايت شوم، مگر شما نفرموديد: هر آينه شكر خدا را آن طور كه حق او است بجا مى آورم؟ فرمود: مگر نشنيديد گفتم. الحمد للَّه «4».

و در همان كتاب به سند خود، از ابى بصير روايت كرده كه گفت: خدمت امام صادق (ع) عرضه داشتم: آيا شكر خدا حدى دارد كه اگر بنده خدا به آن حد شكر كند، شكر خداى را كرده باشد؟ فرمود: آرى. عرضه داشتم: چيست؟ فرمود: در مقابل هر نعمتى، از اهل و مال كه به او داده، بگويد: الحمد للَّه، و اگر در نعمتى كه خداوند به او داده حقى باشد آن حق را ادا كند، و از همين باب است كه خداى تعالى به ما تعليم داده، در هنگام سوار شدن بر مركب بگوئيم" سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ" و نيز تعليم داده كه بگوئيم:" رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ" و همچنين آيه شريفه" رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً" «5».

و در تفسير عياشى، از ابى ولاد روايت شده كه گفت: به امام صادق (ع) عرض كردم مگر غير از اين است كه اين نعمتى كه داريم (ولايت اهل بيت) از ناحيه _______________

(1) در نسخه روايت چنين است، اما ظاهرا بايد كلمه" و در آخرت" بعد از انهارا واقع شود.

(2) الدر المنثور، ج 4، ص 71.

(3) كافى، ج 2،

ص 79، ح 17.

(4) كافى، ج 2، ص 79، ح 18.

(5) كافى، ج 2، ص 78، ح 12. ______________________________________________________ صفحه ى 51

خدا است؟ حال اگر شكرش را به جاى آورديم آن را زيادتر مى كند چون خودش فرموده:

" لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ"؟ فرمود: چرا، هر كس خداى را بر هر نعمتى شكر و سپاس بگويد، و بداند كه نعمتش از ناحيه او است نه غير، خداوند نعمتش را بر او زياد مى كند «1».

مؤلف: دو روايت آخرى به بهترين وجهى شكر را تفسير مى كنند، و بيان گذشته ما هم كه گفتيم: شكر، اظهار نعمت است، هم در اعتقاد و هم به زبان و هم به عمل با آن انطباق دارد، زيرا روايت ابى ولاد، شكر اعتقادى، و روايت ابى بصير شكر عملى، و هر دو روايت شكر زبانى را بيان مى كنند، و آيه شريفه" وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ" «2» هم آن را تاييد مى كند.

و در تفسير قمى مى گويد: پدرم مرفوعا و بدون ذكر سند از رسول خدا (ص) حديث كرد كه ايشان فرمود: هر كه همسايه خود را به طمع منزلش اذيت كند، خداوند خانه خود او را به ارث، به آن همسايه مى دهد، و اين كلام خداى تعالى است كه مى فرمايد:" وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ ... فَأَوْحى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ وَ لَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ" «3».

و در تفسير مجمع و روح المعانى از رسول خدا (ص) روايت شده كه هر كه همسايه اش را بيازارد خداى تعالى خانه اش را نصيب همان همسايه اش مى فرمايد «4».

و در الدر المنثور است كه ابن ضريس از ابى مجلز روايت كرده كه گفت: مردى خدمت على بن ابى طالب (ع) عرض

كرد: من داناترين مردم به انساب هستم.

فرمود: تو نمى توانى همه مردم را به دودمانى نسبت دهى؟ عرض كرد: چرا مى توانم.

فرمود: بگو ببينم، در آيه" وَ عاداً وَ ثَمُودَ (وَ أَصْحابَ الرَّسِّ) وَ قُرُوناً بَيْنَ ذلِكَ كَثِيراً" مى دانى اين قرون بسيار چه كسانى هستند؟ عرض كرد بله، من همه آنها را نسبت مى دهم (و مى گويم كدام پسر كدام و نوه كدام بود). فرمود: مگر آيه" أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَؤُا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ" را نخوانده اى؟ آن مرد، ساكت ماند «5». (زيرا آيه شريفه صريحا مى فرمايد كه انسابى هستند كه جز خدا كسى آنها را نمى داند).

_______________

(1) تفسير عياشى، ج 2، ص 222، ح 5.

(2) نعمت پروردگارت را به زبان آور. سوره ضحى، آيه 11.

(3) تفسير قمى، ج 1 ص 368.

(4) مجمع البيان، ج 4، ص 206، طبع بيروت. روح المعانى، ج 13، ص 200.

(5) الدر المنثور، ج 4، ص 72. ______________________________________________________ صفحه ى 52

و در مجمع از ابى عبد اللَّه (ع) روايت مى كند كه فرموده است: كلمه" صديد" به معناى چرك و خونى است كه از عورت زنان فاحشه به آتش دوزخ مى ريزد. «1»

و در الدر المنثور است كه احمد و ترمذى و نسايى و ابن ابى الدنيا در كتاب" صفة النار" و ابو يعلى و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و طبرانى و ابو نعيم در كتاب" حليه" (وى حديث را صحيح دانسته) و ابن مردويه و بيهقى در كتاب" البعث و النشور" از ابى امامه از رسول خدا (ص) روايت كرده اند كه در ذيل آيه" وَ يُسْقى مِنْ ماءٍ

صَدِيدٍ يَتَجَرَّعُهُ" فرموده: آن را نزديكش مى برند و او خود را پس مى كشد، و هر چه نزديك ترش مى آورند صورتش از حرارت آن كباب مى شود و پوست سرش كنده مى شود، و چون آن را مى آشامد امعاء و اعضاى داخلى اش پاره پاره مى گردد و از پايين تنش مى ريزد، خداى تعالى هم فرموده:" وَ سُقُوا ماءً حَمِيماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ" و نيز فرمود: وَ إِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ" «2».

و در تفسير قمى در ذيل همين آيه، از يكى از معصومين (ع) نقل كرده كه فرمود: چون نزديكش مى شوند بدش مى آيد، و چون نزديكش مى آورند صورتش كباب گشته پوست سرش كنده مى شود، و چون آن را مى خورد اعضاى داخلى اش پاره پاره گشته و نيز كف پاهايش بريده بريده مى گردد و از بعضى از ايشان صديد و چرك مانند سيل بيرون مى آيد ... «3».

و در همان كتاب در روايت ابى الجارود از امام باقر (ع) چنين آمده:

" عنيد" به معناى روى گردان از حق است «4».

_______________

(1) مجمع البيان، ج 4، ص 207، طبع بيروت.

(2) الدر المنثور، ج 4، ص 74.

(3 و 4) تفسير قمى، ج 1، ص 368. صفحه ى 53

[سوره إبراهيم (14): آيات 19 تا 34]

ترجمه آيات مگر نمى دانى كه خدا آسمانها و زمين را به حق آفريد؟ اگر بخواهد، شما را مى برد و خلقى تازه مى آورد (19).

و اين كار، براى خدا دشوار نيست (20).

(در روز قيامت) همه براى خدا و در پيشگاه او ظاهر مى شوند در اين هنگام ضعفا به مستكبران مى گويند: ما پيروان شما بوديم، آيا (امروز) چيزى از عذاب خدا را مى توانيد از ما دفع كنيد؟ آنها مى گويند: اگر خدا هدايتمان كرده بود ما نيز

شما را هدايت كرده بوديم. (اما حالا) چه بيتابى كنيم و چه صبر كنيم بر ايمان يكسان است، و گريزگاهى نداريم (21).

و همين كه كار خاتمه پذيرد، شيطان مى گويد: خدا به شما وعده درست داد. و من نيز به شما وعده (باطل و نادرست) دادم و تخلف كردم، من بر شما تسلطى نداشتم جز اينكه دعوتتان كردم و شما اجابتم كرديد، مرا ملامت نكنيد، خودتان را ملامت كنيد، من فريادرس شما نيستم، و شما نيز فريادرس من نيستيد من آن شركتى كه پيش از اين (در كار خدا) برايم قائل بوديد انكار دارم. به درستى ستمگران، عذابى دردناك دارند (22).

و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند به بهشت هايى كه جويها در آن روانست برده مى شوند در حالى كه به اذن پروردگارشان در آن جاودانند و درود گفتنشان (به يكديگر) در آنجا سلام است (23).

مگر نديدى خدا چگونه مثالى زد و سخن نيك را به درخت پاكيزه اى تشبيه كرد كه ريشه اش (در زمين) ثابت و شاخه آن در آسمان است؟! (24).

هميشه به اذن پروردگارش ميوه خود را مى دهد، خدا اين مثلها را براى مردم مى زند، شايد متذكر شوند (25).

و سخن بد را به درخت ناپاكى شبيه كرد كه از زمين كنده شده و قرار و ثباتى ندارد (26). ______________________________________________________ صفحه ى 55

خدا كسانى را كه ايمان آورده اند بخاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان ثابت قدم مى دارد، هم در زندگى دنيا و هم در جهان ديگر، و ستمگران را گمراه مى كند، و خدا هر چه بخواهد، مى كند (27).

مگر آن كسانى را كه نعمت خدا را تغيير داده و قوم خويش را به دار البوار (نيستى و نابودى)

كشاندند نديدى؟ (28).

" دار البوار" جهنمى است كه وارد آن مى شوند و بد قرارگاهيست (29).

آنها براى خدا مانندهايى قرار دادند تا (مردم را) از راه وى گمراه كنند، بگو از زندگى دنيا بهره گيريد اما سرانجام كار شما به سوى آتش دوزخ است (30).

به بندگان من كه ايمان آورده اند بگو: پيش از آن كه روزى بيايد كه در آن نه معامله باشد و نه دوستى نماز را به پاداشته و از آنچه روزيشان داده ايم پنهان و آشكار را انفاق كنند (31).

خداوند آن كسى است كه آسمانها و زمين را آفريد و از آسمان، آبى نازل كرد، و با آن، ميوه ها (ى مختلف را) براى روزى شما پديد آورد و كشتى را به خدمت شما گماشت تا به امر خدا در دريا به حركت در آيد، و جويها را به خدمت شما گماشت (32).

و خورشيد و ماه را كه پيوسته در حركت هستند به خدمت شما گماشت و شب و روز را (نيز) به تسخير شما در آورد (33).

و از هر چه خواستيد، به شما عطا كرد، و اگر بخواهيد نعمتهاى خدا را بشماريد قدرت آن را نخواهيد داشت به درستى كه انسان، بسيار ستم پيشه و ناسپاس است (34).

بيان آيات اين آيات، مردم را به مساله خداشناسى تذكر مى دهد، ولى خطاب در آنها همه متوجه رسول خدا (ص) است، كه يكى پس از ديگرى مى فرمايد:" أَ لَمْ تَرَ ..."،" أَ لَمْ تَرَ ..."،" أَ لَمْ تَرَ ..." (آيا نمى بينى)؟.

خداى تعالى در اين آيات، اين معنا را تذكر مى دهد كه اين عالم بر اساس حق، خلق شده، و تمامى انسانها به زودى مبعوث مى شوند، و آنهايى

كه در زندگى دنيا، زندگيشان بر اساس حق بوده و به حق ايمان آورده و به آن عمل كرده اند به سعادت و بهشت نائل مى شوند، و آنهايى كه زندگيشان بر اساس باطل بوده، يعنى باطل را پرستيده و شيطان را پيروى كردند، و طاغيان مستكبر را اطاعت نمودند، چون فريب عزت و قدرت ظاهرى آنان را خوردند، چنين افرادى در آخرت قرين شقاوت خواهند بود و همانهايى كه اينها پيرويشان مى كردند از اينها بيزارى مى جويند، و شيطانهاى انسى و جنى كه معبود اينها قرار گرفته بودند، اظهار بيگانگى مى كنند، و برايشان معلوم مى شود كه عزت و حمد، همه از خدا بوده است. ______________________________________________________ صفحه ى 56

آن گاه اين معنا را تذكر مى دهد كه تقسيم كردن مردم به دو قسم، از اين جهت است كه سلوك و رفتار آنان دو قسم بوده است، يكى سلوك هدايت، و يكى سلوك ضلالت، آن كسى كه اولى را دارد، مؤمن، و آن كس كه دومى را گرفته ظالم است، انتخاب دوگانه از قدرت و اختيار خداوند بيرون نبوده و هر چه بخواهد مى كند و عزت و حمد مخصوص اوست.

سپس وضع امتهاى گذشته را كه به خاطر كفران نعمت خداى عزيز و حميد دچار هلاكت و انقراض شدند، خاطرنشان ساخته، انسانها را بخاطر ظلم و كفران نعمت خدا كه تمام عالم وجود را پر كرده و آنها را نمى توان احصاء نمود، عتاب مى فرمايد." أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ".

مقصود از" رؤيت" و ديدن، علم قاطع است، چون علم است كه مى تواند به كيفيت خلقت آسمانها و زمين تعلق بگيرد، نه رؤيت به چشم.

براى روشن شدن معناى آيه

ناچاريم قدرى در معناى كلمه" حق" ايستادگى كنيم:

[اشاره به معناى" حق" و بيان اينكه مراد از حق بودن خلقت آسمانها و زمين هدفدار بودن عالم هستى است

" عمل حق" كه در مقابل" عمل باطل" است، آن فعلى است كه فاعل آن نتيجه اى در نظر گرفته كه فعلش خود به خود به سوى آن نتيجه پيش مى رود، و چون مى بينيم هر يك از انواع موجودات اين جهان از اول پيدايش، متوجه نتيجه و غايتى معين است كه جز رسيدن به آن غايت، هدف ديگرى ندارد، و نيز مى بينيم كه بعضى از اين انواع غايت و هدف بعضى ديگر است، يعنى براى اينكه ديگرى از آن بهره مند شود به وجود آمده، مانند عناصر زمين كه گياهان از آن بهره مند مى شوند، و مانند گياهان كه حيوانات از آنها انتفاع مى برند و اصلا براى حيوان به وجود آمده اند، و همچنين حيوان كه براى انسان خلق شده، و معناى آيه مورد بحث و آيه" وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ" «1» و آيه" وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا" «2» همه ناظر به اين معنا هستند.

_______________

(1) ما آسمانها و زمين و آنچه را كه بين آن دو است، به خاطر سرگرمى و بازى، نيافريده ايم ما آنها را نيافريديم مگر بحق و ليكن بيشتر آنان نمى دانند. سوره دخان، آيه 38 و 39.

(2) ما آسمان و زمين، و آنچه را كه ميان آن دو است، به باطل خلق نكرده ايم، اين پندار كسانى است كه كفر ورزيدند. سوره ص، آيه 28.

______________________________________________________ صفحه ى 57

بنا بر اين، دائما خلقت عالم، از مرحله اى به مرحله اى و از هدفى به هدف شريف ترى پيش مى رود، تا آنكه به هدفى برسد كه هدفى بالاتر از آن نيست، و آن بازگشت به سوى خداى سبحان است، هم چنان كه خودش فرمود:" وَ أَنَّ إِلى رَبِّكَ الْمُنْتَهى «1».

و كوتاه سخن اين كه: فعل و عمل، وقتى حق است كه در آن خاصيتى باشد كه منظور فاعل از آن فعل، همان خاصيت باشد، و با عمل خود به سوى همان خاصيت پيش برود، و اما اگر فعلى باشد كه فاعل، منظورى غير از خود آن فعل نداشته باشد، آن فعل باطل است، و اگر فعل باطل براى خود نظام و ترتيبى داشته باشد، آن فعل را بازيچه مى گويند همانند بازى بچه ها كه حركات و سكناتشان براى خود، نظام و ترتيبى دارد، ولى هيچ منظورى از آن ندارند بلكه تنها منظورشان ايجاد آن صورتى است كه در نفس خود قبلا تصوير كرده و دلهايشان نسبت به آن صورت شايق شده است.

فعل خداى تعالى هم (خلقت اين عالم) از اين نظر حق است كه در ما وراى خود و بعد از زوال آن فعل اثر و دنباله و هدفى باقى مى ماند، و اگر غير اين بود، و دنبال، اين عالم اثرى باقى نمى ماند، فعل خداى تعالى نيز باطل بود، و ناچار اين عالم را به منظور رفع خستگى و سرگرمى و تسكين غم و غصه ها و يا تفرج و تماشا، يا رهايى از وحشت تنهايى و امثال اينها خلق كرده بود، ليكن از آنجايى كه خداى سبحان عزيز و حميد است، و با داشتن

عزت هيچ نوع ذلت و فقر و فاقه و حاجتى در ذاتش راه ندارد، مى فهميم كه از عمل خود، يعنى خلقت اين عالم، غرض و هدفى داشته است.

از آنچه گذشت اين معنا روشن مى شود كه حرف" باء" در كلمه" بالحق" باء مصاحبت است، و اينكه بعضى «2» گفته اند: باء سببيت و يا باء آلت است و معناى آن:

" خلق كرد بوسيله قبول حق و يا به غرض حق" مى باشد، صحيح نيست.

" إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ وَ ما ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ".

" عزيز" در اينجا به معناى شاق و دشوار است، و خطاب در آيه به عموم بشر است، منتهى اينكه پيامبر اكرم (ص) را در" أَ لَمْ تَرَ" كه قبل از اين جمله بود، و همچنين بعد از اين آيه مى آيد و نيز در كلمه" ذلك" مورد خطاب قرار داده از باب مثال است ولى منظور عموم بشر است.

_______________

(1) به درستى كه منتهى و سرانجام كار به سوى پروردگار تو است. سوره نجم، آيه 42.

(2) مجمع البيان، ج 4، ص 210، طبع بيروت. ______________________________________________________ صفحه ى 58

قبلا گفتيم: حق بودن خلقت، مقتضاى عزت و غنى بالذات بودن خدا است زيرا اگر غناى ذاتى خدا، اين اقتضاء را نداشته باشد، و ممكن باشد كه از خداوند هم، لهو و لعب سر بزند، و خلاصه، اين عالم خلقت كه مى بينيم، با اين نظام دقيق و جديدى كه دارد، بازيچه اى باشد كه جز آوردن و از بين بردن، منظور ديگرى نداشته باشد، لا بد، بايد مانند ساير بازى كنان، دچار شوقى خيالى و حاجتى داخلى، از قبيل تفرج هم، و از بين بردن غم و اندوه و

يا بيرون آمدن از وحشت تنهايى و يا خستگى بيكارى، و امثال اينها شده باشد ولى غناى ذاتى خداوند سبحان همه اين حرفها را دفع مى كند.

[بيان جمله:" إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ" و پاسخ به يك سؤال در اين مورد]

اين مطلبى بود كه قبلا هم گفته بوديم، حال مى خواهيم بگوييم: شايد اين نكته سبب شده باشد كه دنباله جمله" أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ" بگويد:

" إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ ..." پس در حقيقت، جمله" إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ" به منزله بيان جمله قبلى است، و معنايش اين مى شود كه: آيا نمى دانى كه خلقت اين عالم مشهود، از عزت و غناى خداى تعالى ناشى شده است و اگر بخواهد همه شما را از بين برده، خلقى جديد مى آفريند، و آيا نمى دانيد كه اين كار براى خداوند دشوار نيست، چطور نمى دانيد و حال آن كه او كسى است كه داراى اسماء حسنى، و داراى هر عزت و كبرياء است؟! بنا بر اين روشن مى شود اينكه در جمله" على اللَّه"، كلمه" اللَّه" كه اسم ظاهر است به جاى ضمير آمده، و خلاصه بجاى" عليه"" على اللَّه" آمده براى اين است كه بفهماند، دليل مطلب چيست، و اينكه دشوار نبودن اين كار، دليلش همين است كه او" اللَّه" است. حال اگر بپرسى، آوردن جمله" إِنْ يَشَأْ ..." اگر براى اين بود كه غناى مطلق خدا را برساند و بفهماند كه او با خلق خود، بازى نمى كند، جا داشت به آوردن جمله" إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ" اكتفاء كند، و از آوردن جمله" وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ" خوددارى نمايد: زيرا از بين بردن خلق قبلى، و آوردن خلق جديد، دليل بر

بازى نكردن نيست، بلكه ممكن است، همين كارش هم يك بازى تازه اى باشد.

در جواب مى گوييم: اين حرف وقتى صحيح است كه مى فرمود:" ان يشأ يذهب جميع الخلق و يات بخلق جديد اگر مى خواست، تمامى موجودات را از بين مى برد و خلق نو مى آفريد". ولى اين طور نفرمود، بلكه فرمود: اگر مى خواست شما بشر و يا شما امت خاتم النبيين (ص) را از بين مى برد و خلقى جديد يعنى بشر و يا امتى جديد مى آفريد. كه در اين صورت جمله" وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ" لازم است، زيرا، ارتباطى كه بين ______________________________________________________ صفحه ى 59

موجودات جهان برقرار است، و با بودن آن ارتباط، غرض حاصل مى شود با نبود يك نوع از آن موجودات، يعنى نوع بشر آن ارتباط جمعى از بين مى رود، و روشن تر اينكه: اگر فرض كنيم، بشر را از بين مى برد ولى زمين و آسمان را هم چنان باقى مى گذاشت، تازه باطل و لعب ديگرى را مرتكب شده بود، چون گفتيم يك يك موجودات در نظام جمعى و تحصيل غرض از آن، مدخليت دارند، پس اگر بشر را از بين مى برد بايد بشرى ديگر جايگزين آن بكند.

و به عبارت ديگر، وقتى باطل در كارهاى خدا راه نداشت، ديگر فرقى ميان اين باطل و آن باطل نيست هم چنان كه از بين بردن همه خلق، بدون غرض و نتيجه باطل است، از بين بردن انسان به تنهايى و نياوردن انسانى ديگر به جاى آن نيز يك نوع باطل ديگرى است، پس اگر بخواهد غناى خود را برساند، بايد بشرى را از بين برده و بشر ديگرى به جايش بياورد، و اين همان حقيقتى است كه آيه شريفه

در مقام فهماندن آن است (دقت فرمائيد).

[معناى جمله:" وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعاً"]

" وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعاً ...".

" بروز" به معناى بيرون شدن به سوى" براز"- به فتح باء- است كه به معناى فضا است، وقتى گفته مى شود:" برز اليه" معنايش اين است كه به سوى او بيرون شد بطورى كه ميان او و طرف مقابل هيچ مانعى وجود نداشت، مبارزه و براز هم، كه بيرون شدن سپاهى از صف لشكر خود، در برابر دشمن هماوردش است، از همين باب است.

كلمه" تبع"- به فتح تاء و باء- جمع تابع است، مانند" خدم" كه جمع خادم است. بعضى «1» گفته اند: اسم جمع است. و بعضى «2» گفته اند: مصدرى است كه مبالغه را مى رساند. و كلمه" مغنون" اسم فاعل از اغناء است، و همانطور كه گفته شد: «3»" به معناى افاده اى است كه معناى دفع را هم متضمن باشد و به همين جهت با حرف" عن" متعدى شده و دو كلمه" جزع" و" صبر" دو واژه مقابل يكديگرند، و" محيص" اسم مكان از" حاص- يحيص- حيصا و حيوصا" است و به طورى كه مجمع البيان گفته: رهايى يافتن از مكروه و ناراحتى است، بنا بر اين، محيص، عبارت از مكان رهايى از شدت و مكروه است. «4»

و معناى جمله" وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعاً" اين است كه: براى خدا طورى ظاهر مى شوند كه _______________

(1 و 2 و 3) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 206.

(4) مجمع البيان، ج 6، ص 309. ______________________________________________________ صفحه ى 60

ميان او و آنان، هيچ حاجب و مانعى وجود نداشته باشد، و اين تفاوت كه ميان دنيا و آخرت است، كه در دنيا از خدا محجوب

هستند و در آخرت ظاهر، نسبت به خود بندگان است كه در دنيا گمان مى كردند، بين آنها و خدا مانعى وجود داشته و آنها غايب از خدا، و خدا غايب از آنها است، و چون قيامت مى شود مى فهمند كه در اشتباه بوده اند و در دنيا هم براى خدا ظاهر بودند، و اما نسبت به خداى تعالى اين تفاوت در كار نيست، و براى او هيچ مخلوقى در پرده نيست، نه در دنيا و نه در آخرت، هم چنان كه خودش فرمود:" إِنَّ اللَّهَ لا يَخْفى عَلَيْهِ شَيْ ءٌ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ" «1».

ممكن هم است جمله مورد بحث، كنايه باشد از اينكه آن روز بندگان براى حساب اعمال، خالص مى گردند، و مشيت الهى تعلق گرفته بر انقطاع اعمال و آغاز جزاى موعود هم چنان كه فرمود:" سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ" «2».

" فَقالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا ... مِنْ شَيْ ءٍ"- اين قسمت، تخاصم و بگومگوى كفار را در روز قيامت نقل مى كند (البته بنا بر آنچه از سياق بر مى آيد)، و مقصود از" ضعفاء" آنهايى هستند كه از بزرگان كفار تقليد و اطاعت مى كنند، و مقصود از" مستكبرين" همان اولياء و بزرگان كفرند، كه دسته اول، آنها را پيروى مى كردند، و قدرت ظاهرى، وادارشان كرد، از ايمان به خدا و آياتش استنكاف ورزند.

و معناى آيه اين است كه: ضعفاء كه كارشان تقليد بود، به مستكبرين خود مى گويند: ما در دنيا پيرو و مطيع شما بوديم بدون اين كه از شما مطالبه دليل بكنيم، هر چه مى گفتيد، مى كرديم، حالا آيا امروز مى توانيد فايده اى به حال ما داشته باشيد، و مقدارى از اين عذاب خداى را از ما

دفع نماييد؟! بنا بر اين معنا، لفظ" من" در جمله" مِنْ عَذابِ اللَّهِ" بيانيه، و در جمله" من شى ء" زائده و براى تاكيد خواهد بود هم چنان كه در جمله" ما جاءني من احد" نيز" من" زيادى است و معنا نمى دهد، ليكن" نيامدن احدى" را تاكيد مى كند، در آيه مورد بحث، هر چند سياق كلام مانند مثال بالا سياق نفى نبوده بلكه سياق استفهام است ليكن نفى و استفهام در اين قضيه نزديك به يكديگرند و حرف" من" زائده، مفاد جمله را تاكيد مى كند.

_______________

(1) همانا هيچ چيز بر خداوند پنهان نيست، نه در آسمان و نه در زمين. سوره آل عمران، آيه 5.

(2) بزودى اى جن و انس، يكسره بكار شما مى پردازيم. سوره الرحمن، آيه 31. ______________________________________________________ صفحه ى 61

و چنانچه بگويى اگر" من" در" مِنْ عَذابِ اللَّهِ" بيانيه بوده و كلمه" شى ء" را بيان كند از اين لازم مى آيد كه بيان از، از مبين جلوتر قرار گرفته باشد. در جواب مى گوييم بله اين لازمه را دارد ولى هيچ عيبى هم ندارد، زيرا كسى دليلى ندارد كه نبايد بيان، قبل از مبين بيايد، آن هم با اتصالى كه در اين مورد بين آنها وجود دارد.

" قالُوا لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَيْناكُمْ"- از ظاهر سياق بر مى آيد كه مراد از" هدايت" در اينجا هدايت به چگونگى رها شدن از عذاب است هر چند كه ممكن است بگوييم به همان معناى اصليش، يعنى راه يابى به دين حق در دنيا باشد، چون نتيجه هر دو يكى است و بين دنيا و آخرت تطابق است، يعنى چيزى در آخرت، بروز نموده و كشف مى شود كه در دنيا پنهان بوده است،

هم چنان كه خداى تعالى از اهل بهشت حكايت مى فرمايد كه مى گويند:" الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ" «1» بطورى كه ملاحظه مى كنيد هدايت به دين حق را در دنيا با هدايت به سعادت اخروى در آخرت مخلوط كرده و آنها را تقريبا يكى دانسته اند.

" سَواءٌ عَلَيْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِيصٍ"- كلمات" سواء" و" استوا" و" تساوى" به يك معنا هستند و كلمه" سواء" در جمله مورد بحث، خبر براى مبتداى محذوف است، و جمله استفهامى" أَ جَزِعْنا ..."، آن محذوف را بيان مى كند، و جمله" ما لَنا مِنْ مَحِيصٍ" بيان ديگرى براى مبتداى حذف شده است و تقدير كلام اين است كه: هر دو امر، يعنى جزع و صبر براى ما يكسان است، و ما جايى كه از عذاب حتمى به آنجا فرار كنيم نداريم.

[سخن شيطان با پيروان خود، در قيامت

" وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ ...".

در مجمع گفته است: كلمه" مصرخ" اسم فاعل از" اصراخ" است كه به معناى پناه دادن و به داد كسى رسيدن و فرياد او را پاسخ گفتن مى باشد گفته مى شود:

" استصرخنى فلان فاصرخته" يعنى او از من كمك خواست من هم به كمكش رسيدم «2» اين جمله، حكايت كلام شيطان است كه در روز قيامت به ظالمين مى گويد و

_______________

(1) حمد مخصوص خدايى است كه ما را به اين راه هدايت كرد كه اگر خدا هدايتمان نمى كرد، ما خود، به اين سعادت راه نمى يافتيم؟ آرى معلوم شد كه فرستادگان خدايمان، به حق آمده بودند. سوره اعراف، آيه 43.

(2) مجمع البيان،

ج 4، ص 212، طبع بيروت. ______________________________________________________ صفحه ى 62

كلام جامعى است از او زيرا در اين عبارت كوتاه، موقعيتى را كه با مردم داشت بيان نموده و رابطه خود و ايشان را در برابر تمام مردم خيلى پوست كنده بيان مى كند.

خداى تعالى هم وعده داده بود كه به زودى ايشان را به اختلافاتى كه مى كردند خبر مى دهد و بزودى در روز قيامت حق هر چيزى را از طرف همانهايى كه در دنيا حق را مى پوشاندند ظاهر مى گرداند لذا ملائكه از شرك ايشان بيزارى مى جويند، شيطانهاى انسى و جنى هم ايشان را طرد مى كنند، بتها و خدايان دروغين هم نسبت به شرك و كفر ايشان بيزارى و كفر مى ورزند، پيشوايان ضلالت هم جوابشان را نمى دهند، خود مجرمين هم به گمراهى خود اعتراف مى كنند، و اين معانى همه در آيات بسيارى از قرآن كريم آمده، و چيزى از آن بر اهل دقت و تدبير پوشيده نيست.

كلمه" شيطان" هر چند به معناى شرير است،- چه شريرهاى جنى و چه انسى- هم چنان كه فرمود:" وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ" «1». ليكن در خصوص اين آيه، مقصود از آن، همان شخص اولى است كه مصدر تمامى گمراهى ها و ضلالت در بنى آدم شد، و نام شخصيش ابليس است، چون از ظاهر سياق بر مى آيد كه، او با كلام خود، عموم ستمكاران را مورد خطاب قرار داده، اعتراف مى كند كه خود او بوده كه ايشان را به شرك دعوت مى كرده است.

قرآن كريم هم تصريح كرده كه: آن كسى كه در عالم خلقت چنين پستى را قبول كرده همان ابليس است، حتى خود ابليس هم اين

معنا را ادعا مى كند خداى تعالى ادعايش را رد نمى كند، هم چنان كه در آيه" فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ ... لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ" «2» ادعايش بدون رد، حكايت شده است.

و اما ذريه و قبيله او كه قرآن اسم آنها را برده و در باره قبيله اش مى فرمايد:" إِنَّهُ يَراكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ" «3» و نيز در سوره _______________

(1) و ما اين چنين قرار داديم براى هر پيغمبرى، شيطانهايى از جن و انس. سوره انعام، آيه 112.

(2) به عزتت سوگند، همه آنان را گمراه مى كنم مگر تنها بندگان مخلصت را ... خداى تعالى در پاسخ فرمود: من هم سوگند مى خورم كه تو و همگى آنهايى را كه از تو پيروى كنند به آتش دوزخ برم. سوره ص، آيه 83 و 85.

(3) او و سپاهش از آنجا كه نمى بينيدشان شما را مى بينند شيطانها را سرپرست و دوستان كسانى كه ايمان ندارند قرار داديم. سوره اعراف، آيه 27. ______________________________________________________ صفحه ى 63

كهف براى او ذريه معرفى نموده، مى فرمايد:" أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ" «1» البته ولايتشان جزئى است، مثلا يكى از ايشان بر بعضى از مردم ولايت و تصرف دارد، ولى بر بعض ديگر ندارد، يا در بعض اعمال دارد و در بعض ديگر ندارد و يا اينكه اصلا ولايت واقعى ندارند بلكه ولايتشان در حدود معاونت و كمك شيطان اصلى است، و ريشه تمامى كارهايى كه از ديگران سر مى زند همان ابليس است.

[معناى اينكه در قيامت شيطان به اتباع خود مى گويد:" خدا به شما وعده حق داد و من به

شما وعده دادم ولى وفا نكردم"]

گوينده اين جمله:" إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ" همان ابليس است و مقصودش از اين حرف اين است كه، ملامت گناهكاران و مشركين را از خود دور سازد، پس اين كه گفت:" إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ"، معنايش اين است كه: خداوند به شما وعده اى داد كه اينك وقوع آن و مشاهده حساب و جنت و نار در امروز، آن وعده را محقق ساخت، و من هم به شما وعده اى دادم ولى به آن وفا نكردم، چون خلاف آنچه را كه وعده داده بودم محقق شد. اين آن معنايى است كه مفسرين براى آيه كرده اند «2».

بنا بر اين، مقصود از وعده اى كه داده شد همه چيزهايى است كه، اثباتا و نفيا مربوط به معاد باشد، يعنى خداوند آنها را اثبات، و ابليس آنها را نفى مى كرده، و اخلاف وعده هم به معناى روشن شدن دروغ بودن آن است كه در حقيقت ملزوم را گفته و لازمه آن را اراده كرده است.

ممكن هم است- و بلكه وجه صحيح همين است كه- بگوييم وعده اى كه داده شد منحصر در پاداش اخروى نيست، بلكه شامل وعده دنيوى هم مى شود و تمام افراد مؤمن و مشرك را در بر مى گيرد، چون زندگى دنيا و آخرت متطابق هم مى باشند و در حقيقت زندگى دنيا الگوى زندگى آخرت است، و خداى تعالى اهل ايمان را به زندگى پاكيزه و با سعادت وعده داده و اهل شرك را كه از ياد او اعراض مى كنند، به زندگى تنگ و توأم با اندوه و عذاب درونى در دنيا وعده داده، و آن گاه هر دو گروه

را به يك زندگى ديگرى كه در آن حساب و كتاب و بهشت و جهنم است وعده داده است، اين وعده اى است كه خداى تعالى به بشر داده است.

از آن سو ابليس هم اولياى خود را به خواسته هاى دلپذير و آرزوهاى دور و

_______________

(1) آيا شيطان و ذريه اش را ولى و صاحب خود انتخاب نموده ايد؟! سوره كهف، آيه 50.

(2) منهج الصادقين، ج 5، ص 132 و مجمع البيان، ج 4، ص 213، طبع بيروت و تفسير فخر رازى، ج 19، ص 109. ______________________________________________________ صفحه ى 64

دراز، وعده داده، مرگ را از يادشان برده، و از ياد بعث و حساب منصرفشان كرده است، و از سوى ديگر، ايشان را از فقر و ذلت و ملامت مردم ترسانده، و كليد تمامى اين دامها غافل نمودن مردم از مقام پروردگار و جلوه دادن زندگى حاضرشان است، بطورى كه چنين مى پندارند كه، اسباب ظاهرى همه مستقل در تاثير، و خالق آثار خود هستند، و نيز مى پندارند كه خودشان هم، در استعمال اسباب بر طبق دلخواه خود مستقلند، وقتى اولياى خود را دچار چنين انحرافى نمود آن وقت به آسانى ايشان را مغرور مى سازد، تا به خود اعتماد كنند، به خدا، و همه اسباب دنيوى را در راه شهوات و آرزوهاى خود بكار بندند. كوتاه سخن اين كه خداوند، در آنچه مربوط به زندگى دنيا و آخرت است، به مؤمنين وعده هايى داده، كه به آنها وفا كرده، و ابليس هم ايشان را دعوت نمود از راه اغفال و جلوه دادن امورى در برابر اوهام و آرزوهاى بشر كه يا سرانجام بر خلاف واقع در مى آيد و آدمى خودش مى فهمد كه فريب بوده،

و يا اگر به آن رسيده، آن را بر خلاف آنچه كه مى پنداشت مى يابد، و ناگزير رهايش نموده، باز دنبال چيزى كه آن را موافق خواسته اش بيابد، مى رود، اين وضع مربوط به دنياى آنها است، و اما در آخرت كه گفتيم همه شؤون آن را از يادشان مى برد.

[بيان اينكه شيطان بر مردم سلطه اى ندارد و فقط دعوت به گناه مى كند و سلطه اش فرع و نتيجه اجابت دعوت او است

" وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي"-" سلطان" به طورى كه راغب گفته:" به معناى تمكن از قهر است، و اگر دليل و حجت را هم سلطان گفته اند، از اين جهت است كه دليل قدرت و تمكن دارد كه با نتيجه هاى خود بر عقول قهر و غلبه كند و عقل ها را تسليم خود نمايد، البته بسيار مى شود كه وقتى كلمه سلطان را مى گويند مقصودشان شخصى است كه داراى سلطنت است، مانند ملك (پادشاه) و غير او" «1».

و ظاهرا مراد از سلطان، اعم از سلطه صورى و معنوى است، و معناى آيه اين است كه ابليس گفت: من در دنيا بر شما تسلط نداشتم نه بر ظاهر شما و بدنهايتان كه شما را مجبور به معصيت خدا كنم و پس از سلب اختيار از شما خواست خودم را بر شما تحميل كنم و نه بر عقل ها و انديشه هاى شما، تا به وسيله اقامه دليل، شرك را بر عقول شما تحميل كرده باشم، و عقول شما ناگزير از قبول آن شده در نتيجه، نفوستان هم _______________

(1) مفردات راغب، ماده" سلط". ______________________________________________________ صفحه ى 65

ناگزير از اطاعت من شده باشند.

و نيز ظاهرا استثناى" إِلَّا

أَنْ دَعَوْتُكُمْ" استثناى منقطع است و معناى آيه اين است كه من چنين سلطنتى نداشتم، ليكن اين را قبول دارم كه شما را به شرك و گناه دعوت كردم، و شما هم بدون هيچ سلطنتى از ناحيه من، دعوتم را پذيرفتيد.

البته هر چند كه دعوت مردم به وسيله شيطان به سوى شرك و معصيت به اذن خدا است، ليكن صرف دعوت است، و تسلط نيست، يعنى خداوند شيطان را بر ما مسلط نكرده چون دعوت كردن به كارى حقيقتش تسلط دعوت كننده بر كارى كه ديگرى را به آن دعوت كرده نمى باشد اگر چه شخص دعوت كننده يك نوع تسلطى بر اصل دعوت پيدا كند.

يكى از دلايل اين حرف آيه شريفه اى است كه داستان اذن دادن خدا به شيطان را حكايت مى كند، و آن اين است كه مى فرمايد:" وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ ...

وَ عِدْهُمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلَّا غُرُوراً إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ وَ كَفى بِرَبِّكَ وَكِيلًا" «1».

كه صريحا مى فرمايد: تو اى ابليس! سلطنتى بر بندگان من ندارى.

و از همين جا روشن مى گردد كه چگونه دليل فخر رازى بر اينكه استثناء در آيه مورد بحث استثناى متصل است دليل باطلى است، براى اينكه او در تفسيرش چنين دليل آورده كه قدرت بر اينكه ايشان را وادار به كارى بكند يك بار به قهر صاحب قدرت است، و يك بار به اين است كه داعى را در دلش قوى تر كند، مثلا در دل او ايجاد وسوسه نموده، او را تحريك و تشويق نمايد و اين خود يك نوع تسلط است، پس گويا شيطان در قيامت مى گويد: تسلطى كه من بر شما

داشتم، تسلط به چوب و چماق و تازيانه نبوده بلكه تسلط از راه وسوسه بود بنا بر اين ديگر استثناء در آيه، منقطع نبوده، بلكه استثناى متصل است «2».

و وجه باطل بودن اين دليل اين است كه گفتيم كه: صرف دعوت، سلطنت و

_______________

(1) هر كس از ايشان را كه مى توانى با آهنگ خويش بكشان ... و وعده شان بده، و شيطان جز فريب، وعده اى به ايشان نمى دهد. همانا تو بر بندگان من تسلط ندارى و تنها محافظت و نگهبانى خدا (براى آنها) كافى است. سوره اسراء، آيه 64 و 65.

(2) تفسير كبير فخر رازى، ج 19، ص 111. ______________________________________________________ صفحه ى 66

تمكن از قهر و غلبه نيست، و كسى در اين شكى ندارد، به همين جهت مى گوييم نبايد آن را يك نوع تسلط شمرد، و وقتى از مصاديق تسلط نشد، قهرا استثناء منقطع مى شود.

بله اين معنا هست كه گاهى در اثر دعوت، ميل و شوقى در نفس انسان نسبت به عملى كه به آن دعوت شده پيدا مى شود، و در نتيجه در پذيرفتن دعوت، رام تر مى گردد، و دعوت كننده به همين وسيله بر نفس دعوت شونده مسلط مى گردد ليكن اين در حقيقت تسلط دعوت كننده بر نفس مدعو نبوده بلكه تسليط خود مدعو است، و به عبارت ديگر اين شخص مدعو است كه با زود باورى خود، دعوت كننده را بر نفس خود تسلط داده و دل خود را ملك او كرده، تا به هر طرف كه مى خواهد بگرداند، نه اينكه دعوت كننده از ناحيه خود، تسلطى بر نفس مدعو داشته باشد، و لذا ابليس هم، تسلط از ناحيه خود را نفى نموده و مى گويد: من از

ناحيه نفس خودم تسلطى بر نفس شما نداشتم. نه اينكه شما دلهايتان را در اختيار من قرار نداديد، به شهادت اينكه دنبالش مى گويد:" فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ" «1» پس باز هم استثناء منقطع شد زيرا مستثنى از جنس مستثنى منه نيست.

و اين همان نحو تسلطى است كه خداى سبحان در آيه" إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ" «2» و همچنين در آيه" إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ" «3» اثبات مى كند، و اين آيات همانطور كه ملاحظه مى فرماييد، ظهور در اين دارد كه سلطنت ابليس بر مردم فرع پيروى خود مردم، و شرك ورزيدن ايشان است، نه به عكس، يعنى اينگونه نيست كه پيروى مردم از شيطان و شرك ورزيدنشان، اثر سلطنت شيطان باشد.

و چون شيطان، به هيچ وجه سلطنتى بر مردم ندارد، دنبال نفى آن، با بكار بردن فاء تفريع اين نتيجه را مى گيرد كه:" فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ" يعنى وقتى كه من به هيچ وجهى از وجوه- هم چنان كه از نكره آمدن سلطان در سياق نفى، و نيز از تاكيد كردن مطلب با كلمه" من" در جمله" وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ" بر مى آيد- سلطنتى بر شما

_______________

(1) پس مرا ملامت نكنيد، بلكه نفس خود را ملامت كنيد. سوره ابراهيم، آيه 22.

(2) تنها سلطان او (شيطان) بر كسانى است كه او را ولى خود گرفته اند و كسانى كه به خدا شرك ورزيده اند. سوره نحل، آيه 100.

(3) به درستى كه تو بر بندگان من سلطنت ندارى، مگر گمراهانى كه از تو پيروى كنند.

سوره حجر، آيه 42. ______________________________________________________ صفحه ى 67

ندارم، پس هيچيك

از ملامتهايى كه به خاطر شرك ورزيدنتان متوجه شما مى شود به من نمى چسبد، زيرا اختيارتان به دست خودتان بود.

" ما أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ"- يعنى امروز من فريادرس شما نيستم، و شما هم فريادرس من نيستيد، من نمى توانم شما را نجات دهم شما هم نمى توانيد مرا نجات دهيد، نه من شفيع شما هستم و نه شما شفيع من هستيد.

" إِنِّي كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ"- يعنى من از اينكه شما در دنيا مرا شريك خداوند گرفتيد بيزارى مى جويم. و مراد از" شريك گرفتن" شريك در پرستش نبوده بلكه مراد شرك در اطاعت است، هم چنان كه از خطابى كه خداى تعالى به اهل محشر كرده و فرموده" أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ" «1» نيز استفاده مى شود.

[بيزارى جستن شيطان و هر متبوع ديگرى از پيروان خود، در روز قيامت

و اين بيزارى جستن شيطان از شرك ورزيدن پيروان خود، مخصوص به شيطان نيست، بلكه خداى تعالى آن را از هر متبوع باطلى نسبت به تابع خود حكايت نموده كه در روز قيامت اظهار مى دارند كه شرك ورزيدن شما جز يك وهم سرابى بيش نبوده و ما در اين بين تقصيرى نداريم، از آن جمله فرموده:" وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ" «2».

و نيز فرموده:" وَ قالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّؤُا مِنَّا" «3».

و نيز فرموده:" قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنا أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ وَ قِيلَ ادْعُوا شُرَكاءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُمْ" «4».

" إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ"- به طورى كه

از ظاهر كلام بر مى آيد، اين جمله تتمه كلام ابليس است كه عذاب اليم را براى آنان مسجل مى كند و مى گويد چون شما

_______________

(1) اى فرزندان آدم! مگر با شما پيمان نبستم كه شيطان را بندگى نكنيد كه او دشمن آشكار شما است. سوره يس، آيه 60.

(2) (در) روز قيامت به شرك شما كفر مى ورزند و از آن بيزارى مى جويند. سوره فاطر، آيه 14.

(3) كسانى كه پيروى مى كردند، مى گويند: خدايا اگر ما را برگردانى، از آن متبوعين خود بيزارى مى جوييم، همانطور كه آنها امروز از ما بيزارى جستند. سوره بقره، آيه 167.

(4) كسانى كه گفتار خدا در باره (عذاب) آنها محقق و حتمى شده مى گويند: پروردگارا! اينها كسانى هستند كه ما گمراهشان كرديم، همانگونه كه ما خودمان گمراه بوديم آنها را نيز گمراه كرديم، و اينك از آنها به سوى تو بيزارى مى جوييم و به آنها گفته مى شود آنان را كه شريك خدا گرفتيد بخوانيد. آنها نيز مى خوانند اما جوابى دريافت نمى كنند. سوره قصص، آيه 63 و 64. ______________________________________________________ صفحه ى 68

از ستمگران بوديد و ستم شما جز از ناحيه خودتان نبود لذا عذاب دردناك حق شما است.

باز از ظاهر كلام بر مى آيد كه جمله" ما أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ" كنايه از اين است كه ميان من و تابعينم رابطه اى نبوده است، چنان كه خداوند اين مطلب را در چند جاى ديگر اشاره مى كند، از آن جمله مثلا مى فرمايد:" لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَلَّ عَنْكُمْ ما كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ"، «1» و نيز مى فرمايد:" فَزَيَّلْنا بَيْنَهُمْ وَ قالَ شُرَكاؤُهُمْ ما كُنْتُمْ إِيَّانا تَعْبُدُونَ" «2».

آرى اگر جمله مذكور را كنايه نگيريم، جمله دومى آن زيادى خواهد بود، چون

در موقف قيامت ميان شيطان و مريدانش اين بحث نيست كه شيطان گله كند كه چرا مرا نجات نمى دهيد، و پيروانش هم چنين توهمى كه بتوانند او را نجات دهند ندارند، شيطان هم اينچنين توهم و توقعى ندارد، مقام هم چنين مقامى نيست كه چنين توهمى در بين بيايد، پس همانطور كه گفتيم، دو جمله مزبور كنايه است از اينكه ميان من و شما رابطه اى نيست، نه پندار دنيائيتان كه من متبوع شما بودم امروز به درد شما مى خورد، و نه اينكه شما تابع من بوديد به درد من مى خورد، من از شرك شما بيزارم، يعنى من شريك خداى تعالى نيستم، و اگر از شما بيزارى مى جويم براى اين است كه شما ستمكار بوديد، و به خود ستم كرديد، و ستمكاران امروز در عذاب دردناك هستند، و ديگر مجوزى براى حمايت از آنان، و نزديكى به آنان نيست.

در اين سياق به طورى كه ملاحظه مى كنيد شاهد بر اين است كه تابعين شيطان در آن روز، وى را به باد ملامت مى گيرند، كه تو اين مصيبت ها را بر سر ما آوردى، حال بيا با ما شركت كن، او هم در پاسخ مى گويد ميان من و شما رابطه اى نيست، و ملامت شما، همه به خودتان بر مى گردد، و من نمى توانم با شما تماس بگيرم و نزديك شما شوم، زيرا من از عذاب دردناكى كه براى ستمكاران آماده شده است مى ترسم، و شما هم از آنان هستيد، بنا بر اين آيه مورد بحث، معانى نزديك به معناى آيه" كَمَثَلِ الشَّيْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قالَ إِنِّي بَرِي ءٌ مِنْكَ إِنِّي أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِينَ". «3»

_______________

(1) ميان شما

و آنها جدايى افتاد، و آنچه را خداى خود مى پنداشتيد، نمى بينيد. سوره انعام، آيه 94.

(2) رابطه ميان بندگان و خدايان را قطع كرديم و شريك هايى كه براى خدا قرار داده بودند، به ايشان گفتند شما ما را پرستش نمى كرديد. سوره يونس، آيه 28.

(3) (اين منافقين) مانند شيطان هستند كه به انسان گفت به خدا كافر شو، وقتى كه كافر شد، به او گفت من از تو بيزارم چون من از عقاب پروردگار عالميان سخت مى ترسم. سوره حشر، آيه 16. ______________________________________________________ صفحه ى 69

خواهد داشت.

و شايد از همين جهت بوده كه بعضى «1» گفته اند: مراد از جمله" إِنِّي كَفَرْتُ ..."

كفر شيطان در دنيا است، و كلمه" من قبل" هم متعلق به جمله" كفرت" به تنهايى و يا به آن و به جمله" اشركتمون" به روش تنازع است، و معنا اين است كه: من قبل از اين (در دنيا) هم به شرك شما كه قبلا (در دنيا) مى ورزيديد، كافر بودم، و معناى تنازع اين است كه كلمه" من قبل" با اينكه يكى است، اما در دو جا بكار برود.

[انسان مختار است و خود مسئول نيك و بد اعمال خويش است

حال كه بحث پيرامون آيه تمام شد، اينك مى گوييم: منظور عمده از اين آيه، فهماندن اين حقيقت است كه انسان خودش مسئول كارهاى خويش است (و نبايد اين كاسه را سر ديگرى بشكند) چون هيچ كس بر او مسلط نبوده است، پس هر وقت خواست كسى را ملامت كند، خودش را ملامت كند، و اما مساله تابع بودن او و متبوع بودن شيطان امر موهومى بيش نيست و حقيقتى ندارد، و بزودى در قيامت، آنجا كه شيطان از

انسان بيزارى مى جويد و ملامتش را به خود او بر مى گرداند، اين حقيقت روشن مى شود، همانطورى كه آيه قبلى هم اين معنا را نسبت به ضعفاء و مستكبرين بيان مى كرد، آنجا هم مى فرمود كه رابطه ميان اين دو طبقه موهوم بود نه حقيقى، و رابطه موهومى با موهوم ديگر هم در روز قيامت كه روز انكشاف حقايق است، به هيچ دردى نمى خورد.

مفسرين در تفسير فقرات آيه شريفه، اقوال مختلفى دارند كه از ايراد آنها خوددارى شد، كسى كه بخواهد از آنها مطلع شود بايد به تفاسير بزرگتر مراجعه نمايد «2».

و در آيه اى كه گذشت، دلالت روشنى بر اين معنا بود كه انسان به تمام معنا بر اعمال خود مسلط است، و پاداش و كيفر عمل به خود او مرتبط و از غير او مسلوب است و مدح بر عمل و سرزنش از آن به خودش بر مى گردد و اما اينكه آيا او خود در داشتن اين تسلط، مستقل است يا نه؟ آيه شريفه بر آن دلالت ندارد، و ما در جلد اول اين كتاب در ذيل آيه" وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ" «3». در اين باره بحث كرده ايم.

_______________

(1) روح المعانى، ج 13، ص 211.

(2) مجمع البيان، ج 4، ص 211، طبع بيروت و منهج الصادقين، ج 5، ص 132 و تفسير نمونه، ج 10، ص 325 و تفسير فخر رازى، ج 19، ص 109.

(3) و خداوند به وسيله آن (مثل) جز فاسقها را گمراه نمى كند. سوره بقره، آيه 26. ______________________________________________________ صفحه ى 70

" وَ أُدْخِلَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ ...".

اين آيه آن مقصدى را كه سعادتمندان از مؤمنين بدانجا منتهى مى شوند را بيان

مى كند، و جمله" تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ" اين معنا را مى رساند كه حال سعادتمندان در آن عالم، و وضع برخوردشان با يكديگر، درست عكس آنهايى است كه در آيات گذشته مورد سخن بودند و با يكديگر، بگو مگو داشتند. و هر كدام از ديگرى بيزارى مى جستند، اما اينها با يكديگر تحيت و سلام رد و بدل مى كنند.

[وجوهى كه در مورد تركيب و معناى آيه:" أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً ..." گفته شده است

" أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها" بعضى «1» از علما گفته اند كه:" لفظ" كلمة" بدل اشتمال است از لفظ" مثلا" و لفظ" كشجرة" صفت بعد از صفت است براى" كلمة" و يا خبر است براى مبتداى محذوف و تقدير آن" هى كشجرة" مى باشد".

بعضى «2» هم گفته اند:" كلمة" مفعول اول" ضرب" است كه بعد از مفعول دومش ذكر شده، و لفظ" مثلا" مفعول دوم است كه جلوتر از مفعول اول آمده است تا از اشكال فاصله شدن ميان" كلمة" و صفتش كه همان" كشجرة" باشد جلوگيرى شود. و تقدير آن چنين است:" ضرب اللَّه كلمة طيبة ... مثلا- چه كلمه نيكويى را خداوند مثل زده است مانند درخت نيكويى ...".

و بعضى «3» ديگر گفته اند: لفظ" ضرب" يك مفعول گرفته و آن" مثلا" است" و كلمة" هم اگر منصوب است مفعول است براى فعل ديگرى كه در تقدير است، حال يا آن فعل،" جعل" است و يا" اتخذ" و تقدير چنين است:" ضرب اللَّه مثلا جعل كلمة طيبة كشجرة طيبة".

و خيال مى كنم اين

وجه- البته با توجيهى كه خواهيم گفت- از همه وجوه بهتر باشد و آن توجيه اين است كه" كلمة طيبة" (بطور بيان جمله اى به جمله ديگر) عطف بيان است براى" ضرب اللَّه مثلا" كه در اين صورت حتما بايد لفظ" جعل" و يا" اتخذ" را در تقدير بگيريم، زيرا مدلول آيه اين مى شود كه خدا كلمه (نيك) را به _______________

(1) منهج الصادقين، ج 5، ص 134 و روح المعانى، ج 13، ص 212.

(2) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 120.

(3) روح المعانى، ج 13، ص 212. ______________________________________________________ صفحه ى 71

درخت (نيك) مثل زده و تشبيه كرده است و اين همان معناى" اتخذ كلمة طيبة كشجرة ..." است.

و اين كه فرمود:" اصلها ثابت" معنايش اين است كه: ريشه اش در زمين جاى گرفته و با عروق خود در زمين پنجه زده است و اينكه فرمود:" وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ" معنايش اين است كه شاخه هايى كه متفرع بر اين ريشه هستند، از قسمت بالا از آن جدا شده اند، و" آسمان" در لغت عرب، به معناى هر بلندى و سايه بان است و جمله" تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها" يعنى همواره و در هر زمان به اذن خدا ميوه اش را مى چينى، و نهايت درجه بركت يك درخت اين است كه در تمام دوران سال و تا ابد، در هر لحظه ميوه بدهد.

[موارد اختلاف مفسرين در بيان معنى و مفاد مفردات آيه فوق الذكر]

مفسرين در اين آيه شريفه از چند جهت اختلاف كرده اند:

اول اينكه: مقصود از كلمه" طيبة" چيست؟ يكى «1» گفته: شهادت به وحدانيت خدا است. يكى گفته «2»: ايمان است. يكى گفته «3»: قرآن است، يكى «4» ديگر گفته:

تسبيح

و تنزيه است. يكى «5» گفته: مطلق ثناى بر خداست. يكى «6» گفته: هر سخن خيرى است. بعضى «7» گفته اند: همه طاعتها است. يكى «8» هم گفته: مؤمن است.

دوم اينكه: مقصود از" كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ" چيست؟ يكى گفته «9»، درخت خرما است، كه اين قول بيشتر مفسرين است، ليكن ديگرى «10» گفته: درخت جوز هندى است. يكى گفته «11»: هر درختى است كه ميوه پاكيزه دهد، از قبيل انجير و انگور و انار، و بعضى «12»

_______________

(1) فخر رازى، ج 19، ص 120. به نقل از ابن عباس.

(2) مجمع البيان، ج 6، ص 312.

(3) روح البيان، ج 4، ص 414.

(4) كشاف، ج 2، ص 553.

(5) روح البيان، ج 4. ص 414.

(6) الدر المنثور، ج 4، ص 78، نقل از ابن جرير و او از عكرمه.

(7) مجمع البيان، ج 6، ص 312،

(8) كشاف، ج 2، ص 553، به نقل از رسول خدا (ص) و تفسير طبرى، ج 13، ص 136، به نقل از ابن عباس.

(9) فخر رازى، ج 19، ص 120.

(10) روح المعانى، ج 13، ص 214، به نقل از ابن مردويه و او از ابن عباس.

(11) كشاف، ج 2، ص 553.

(12) مجمع البيان، ج 6، ص 312. ______________________________________________________ صفحه ى 72

گفته اند: درختى است كه داراى اوصافى باشد كه خداى تعالى بيان كرده، هر چند آلان موجود نباشد. سوم اينكه: مقصود از كلمه" حين" چيست؟ يكى گفته«1»: دو ماه است، ديگرى «2» گفته: شش ماه است. يكى «3» گفته: يك سال است. آن ديگرى «4» گفته: يك صبح و شام است. يكى «5» هم گفته: اصلا تمامى اوقات است.

و اما اگر بخواهيم به اين حرفها سرگرم بشويم از مباحث

مهمى كه بايد پيرامون معارف كتاب خداوند بكنيم باز مى مانيم و نيز از وقوف بر مقاصد و اغراض آيات كريمه قرآن باز مى مانيم، لذا به اين حرفها نمى پردازيم.

[كلمه طيبه اى كه به شجره طيبه مثل زده شده اعتقادات قلبى صحيح (توحيد) است كه اخلاق حسنه و عمل صالح فروع و شاخه هايش مى باشند]

آنچه كه از دقت در آيات به دست مى آيد اين است كه: مراد از" كلمه" طيبه" كه به" درخت طيب" تشبيه شده و صفاتى چنين و چنان دارد، عبارت است از عقايد حقى كه ريشه اش در اعماق قلب و در نهاد بشر جاى دارد زيرا خداى تعالى در خلال همين آيات، به عنوان نتيجه گيرى از مثلها مى فرمايد:" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ ...".

و مقصود از" قول ثابت" هم، بيان كلمه است، البته نه هر كلمه اى كه لفظ باشد، بلكه كلمه از اين جهت كه بر اساس اعتقاد و عزم راسخ استوار بوده و صاحبش پاى آن مى ايستد، و عملا از آن منحرف نمى گردد.

و خداى تعالى نزديك به اين معنا را در آيه ديگرى، در چند جاى از كلامش خاطر نشان ساخته است. از جمله فرموده" إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ" «6» و فرموده:" إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا" «7» و نيز فرموده:

_______________

(1) مجمع البيان، ج 6، ص 313.

(2) فخر رازى، ج 19، ص 120 به نقل از ابن عباس.

(3) فخر رازى، ج 19، ص 120 به نقل از مجاهد و ابن زيد.

(4) الدر المنثور، ج 4، ص 77

و 78.

(5) فخر رازى، ج 19 ص 120 به نقل از زجاج و كشاف، ج 2، ص 553.

(6) آنهايى كه گفتند پروردگار ما خدا است، و پاى گفته خود هم ايستادند ترسى بر ايشان نيست و اندوهناك هم نمى شوند. سوره احقاف، آيه 13.

(7) كسانى كه گفتند پروردگار ما خدا است، و پاى گفته خود هم ايستادگى كردند، ملائكه يكى پس از ديگرى بر ايشان نازل شده (و اين بشارت راى مى آورند)، كه نترسيد و اندوهناك نشويد.

سوره حم سجده، آيه 30. ______________________________________________________ صفحه ى 73

" إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ" «1».

و اين قول كه در دو آيه اول بود، و كلمه طيب كه در آيه سوم قرار دارد، چيزى است كه خداى تعالى ثبات قدم اهل آن را در دنيا و آخرت مترتب بر آن قول دانسته، و اثر آن مى شمرد هم چنان كه مقابل آن، چيزى است كه گمراهى ظالمان و يا شرك مشركين اثر آن چيز است، و به اين بيان روشن مى گردد كه، مراد از آن قول همانا كلمه توحيد، و شهادت از روى حقيقت به يكتايى معبود است.

پس قول به وحدانيت خدا، و استقامت بر آن، قول حقى است كه داراى اصلى ثابت است، و به همين جهت از هر تغير و زوال و بطلانى محفوظ مى ماند، و آن اصل، خداى، عز اسمه و يا زمينه حقايق است، و آن اصل داراى شاخه هايى است كه بدون هيچ مانع و عايقى از آن ريشه جوانه مى زند، و آن شاخه ها عبارت است از معارف حق فرعى و اخلاق پسنديده و اعمال صالح، كه، مؤمن، حيات طيبه خود را بوسيله آنها تامين نموده

و عالم بشريت و انسانيت، بوسيله آنها رونق و عمارت واقعى خود را مى يابد، همين معارف و اخلاق و اعمال هستند كه با سير نظام وجود كه منتهى به ظهور انسان (البته انسان مفطور بر اعتقاد حق و عمل صالح) مى گردد سازگارى و موافقت دارند و هر چه كه غير اين معارف باشد از مبدأ عالم، جوانه نزده و با حيات طيبه انسانى و سير نظام وجود سازگار نيست.

مؤمنهاى كاملى كه گفتند:" رَبُّنَا اللَّهُ" و پاى آنهم ايستاده، و مصداق مثل مذكور در آيه شدند، همانها هستند كه هميشه مردم از خيرات وجوديشان بهره مندند و از بركاتشان استفاده مى كنند.

و همچنين هر كلمه حق و هر عمل صالحى، مثلش اين مثل است،" اصلى ثابت و فروعى پر رشد و نما، و ثمراتى طيب و مفيد و نافع دارد".

و مثل در آيه شريفه شامل همه آنها مى شود، و شايد نكره (يعنى بدون الف و لام) آمدن" كَلِمَةً طَيِّبَةً" براى اين بوده كه عموميت را برساند، چيزى كه هست، مقصود از آن در آيه شريفه بطورى كه از سياق استفاده مى شود عموم نبوده، بلكه همان اصل _______________

(1) كلمه طيبه به سوى او بالا مى رود، ولى عمل صالح آن را بلند مى كند. سوره فاطر آيه 10. ______________________________________________________ صفحه ى 74

توحيد است كه سائر عقايد حق بر اساس آن و روى آن تنه بنا مى شوند، و فضايل اخلاقى هم، از آن جوانه ها منشعب مى شوند و همچنين اعمال صالح به صورت ميوه از آنها سر مى زند.

سپس خداى سبحان، آيه شريفه را با جمله" وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ" ختم فرمود، تا اهل تذكر، متذكر اين معنا بشوند كه: براى رسيدن

و يا بيشتر رسيدن به سعادت هيچ راهى جز كلمه توحيد و استقامت بر آن نيست.

" وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ".

" اجتثاث" به معناى از بيخ بركندن است، وقتى مى گوييم" جثثته" معنايش اين است كه آن را از بيخ بر كندم، و كلمه" جث"- به ضم جيم- به معناى بلندى هاى زمين مانند تل است، جثه هر چيز، جسد آن است كه خود يكى از برآمدگيهاى زمين است «1».

[مقصود از كلمه خبيثه كه به شجره خبيثه تشبيه شده شرك به خدا است

و كلمه خبيثه در مقابل كلمه طيبه است. و به همين جهت، همان اختلافاتى كه در كلمه طيبه نقل شد، در كلمه خبيثه نيز وجود دارد، و همچنين در شجره خبيثه اختلاف نموده اند بعضى «2» گفته اند: مقصود،" حنظلة" (هندوانه ابو جهل) است، و بعضى «3» گفته اند:" كشوث" (سريش) است كه گياهى بدون ريشه است و به درخت و بوته هاى خار و يا گندم و ساير زراعت ها مى پيچد و از ساقه آنها مواد مورد احتياج خود را جذب مى كند. بعضى «4» ديگر گفته اند: مقصود از آن سير است. يكى «5» ديگر گفته: بوته خار است، و يكى «6» ديگر گفته خزه آب است آن ديگرى گفته «7»: مقصود از آن قارچ است. و بالأخره يكى «8» گفته: هر درخت و بوته اى است كه ميوه پاكيزه اى نداشته باشد.

ولى از اختلافى كه در آيه قبلى گذشت، وضع اين اختلافات هم روشن شده و خواننده محترم اين را نيز متوجه شد، كه تدبر در معناى كلمه طيبه و مثالى كه قرآن كريم براى آن آورد چه معنايى را مى رساند،

و لذا به آسانى مى تواند، معناى كلمه خبيثه و مثال آن را مو به مو پيدا كند، و بفهمد كه مقصود از كلمه خبيثه شرك به خدا است كه به درخت خبيثى تشبيه شده، كه از جاى كنده شده باشد، و در نتيجه اصل ثابت و قرار و آرام و خلاصه جاى معينى نداشته. و چون خبيث است، جز شر و ضرر اثر ديگرى _______________

(1) مفردات راغب، ماده" جث".

(2) الدر المنثور، ج 4، ص 77.

(3) كشاف، ج 2، ص 553.

(4 و 5 و 6 و 7 و 8) روح المعانى، ج 13، ص 215. ______________________________________________________ صفحه ى 75

ببار نياورد.

[آغاز و ادامه هدايت مؤمنين از ناحيه خداوند است (يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ"]

" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ ...".

ظاهرا كلمه" بالقول" متعلق به" يثبت" است، نه به جمله" آمنوا" و باى آن، باى آلت، و يا سببيت است، نه باى تعدى، و جمله" فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ" نيز متعلق به" يثبت" است نه به" الثابت".

در نتيجه، معناى آيه به اين برگشت مى كند كه: كسانى كه ايمان آورده اند، اگر بر ايمان خود ثابت بمانند و استقامت به خرج دهند، خداوند هم ايشان را در دنيا و آخرت بر همان ايمانشان ثابت قدم مى كند و اگر مشيت خداى تعالى نباشد، ثبات خودشان سودى نخواهد داشت، و از فوايد آن بهره نمى برند، آرى همه امور به خداى سبحان بازگشت مى كند، پس جمله" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ" در مقام هدايت همان نكته اى را مى رساند كه آيه" فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ" «1» در طرف ضلالت، آن را افاده مى كند.

فرقى كه ميان اين دو مقام يعنى

باب هدايت و ضلالت است، اين است كه، هدايت ابتدا و آغازش از ناحيه خدا است، كه نتيجه اش هدايت شدن است ولى ضلالت ابتدايش از خود بنده است، و خداوند به خاطر سوء اختيار بنده او را با ضلالت بيشترى كيفر داده و بر ضلالتش مى افزايد هم چنان كه فرمود:" وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ" «2» و بسيارى آيات از قرآن اين معنا را خاطر نشان مى سازد كه هدايت تنها از خداى سبحان است، و غير او كسى در آن دخالت ندارد.

توضيح اين كه، خداى سبحان، بشر را بر فطرت توحيد آفريده است فطرتى سالم، كه مساله معرفت ربوبيت و خوبى تقوا و بدى كارهاى زشت را در آن به امانت گذارده و معناى اين كه گفتيم: هدايت ابتدايش از خدا است، همين است، آن گاه اين فطرت را بوسيله دعوت هاى دينى، كه داعيان آن انبياء و رسل هستند تاييد فرموده است.

پس اگر انسانها بر اساس همين فطرت سالم زندگى نموده، در نتيجه مشتاق معرفت، پروردگار خود و عمل صالح گشته، از فجور و عمل زشت نفرت بورزند، خداوند هدايتشان كرده و به آن معرفتى كه مى خواستند، خواهند رسيد. البته اين نكته فراموش _______________

(1) و چون اعراض كردند، خداوند هم دلهايشان را اعراض داد. سوره صف، آيه 5.

(2) و با اين قرآن گمراه نكند مگر فاسقان را. سوره بقره، آيه 26. ______________________________________________________ صفحه ى 76

نشود كه، وقتى عمل كردن بر طبق فطرت سالم را اهتداء مى ناميم كه خود فطرت سالم را هدايت بدانيم.

اما اگر انسان از راه فطرت منحرف گشته، و با انتخاب بد خود، و به خاطر نشناختن مقام پروردگار و دلدادگى به زندگى

خاكى، و پيروى هواى نفسش، از حق متنفر گرديد، خودش، خود را گمراه كرده است، و تا اينجا گمراهيش مربوط به خداى تعالى نيست، ضلالتى است كه منشاش گمراه كردن خدا نمى باشد- چون لطف و رحمت پروردگار، مانع از اين است كه، كسى را ابتداء گمراه كند. و ليكن در صورتى كه بنده با آگاهى و توجه بر انحراف خود پافشارى كند، خداى تعالى به عنوان مجازات، رحمت خود را از او قطع، و توفيق را از او سلب نموده، ضلالتش را حتمى مى كند، پس اضلال و گمراه كردن خدا مربوط به كسانى مى باشد، كه خود آنها راه انحراف را با توجه و آگاهى پيش بگيرند. آرى او خود شروع به مخالفت و انحراف نمود، خداوند هم به عنوان مجازات (كفر نعمت) منحرف ترش كرد.

از اين گفتار علت اختلاف در دو آيه" فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ" «1» و آيه" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ" معلوم مى شود كه چرا در اولى، انحراف و لغزش را از ناحيه خود منحرفين فرض نموده. سپس ازاغه را به خدا نسبت مى دهد. و در دومى نخست ايمانى كه خود مستلزم هدايت خدايى است، (منحرف كردن) فرض نمود. و سپس قول ثابت را كه عبارت است از ثبات و استقامت به حسن اختيار آنان اضافه مى كند. آن گاه تثبيت را به عنوان پاداش ثبات اختيارى آنان، كه فعل آنها است ذكر مى فرمايد. و خلاصه كلام اين كه: در باب هدايت، نقطه شروع را به خود بندگان نسبت نداده بلكه ثبات بر هدايت فطرى را به ايشان نسبت مى دهد و سپس تثبيت خود را به عنوان پاداش ذكر مى كند و نويد

مى دهد كه چنين افرادى را خداوند در خطرهاى زندگى دنيا و آخرت از لغزش و انحراف حفظ مى فرمايد. پس نتيجه اين شد كه هدايت اولى و فطرى بشر، مربوط به خود او نبوده، بلكه هدايت اول و دومش همه از خدا است، و تنها آنچه از ناحيه او و به اختيار او است، ثبات بر هدايت اولى است. به خلاف ضلالت، كه نخست، از ناحيه خودش شروع مى شود (دقت فرمائيد).

به هر حال تثبيت مذكور در آيه، با در نظر گرفتن مثالى كه برايش آورده، به _______________

(1) پس هنگامى كه لغزيدند، لغزانيد خدا دلهاى ايشان را. سوره صف، آيه 5. ______________________________________________________ صفحه ى 77

منزله محكم كردن درخت طيب است، به طورى، كه ريشه اش در زمين جاى گيرتر شود.

و وقتى ريشه درخت ثابت شد، نمو مى كند. و رگهاى مويى و بزرگتر خود را در اطراف دوانيده، در نتيجه ميوه خود را همه وقت مى دهد. و اين كه مى گوييم همه وقت كه معناى" كل حين" در آيه است، عبارتى است كه با عمر دنيا و آخرت درست منطبق مى شود. زيرا عمر دنيا و آخرت كه مى گوئيم، تمامى زمانها و دقائق را شامل مى شود.

و عبارت" كل حين" هم همين طور است و اين معنايى است كه از آيه شريفه، بدست مى آيد.

[چند معناى ديگر كه براى آيه:" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا ..." ذكر كرده اند]

البته معانى ديگرى هم براى آيه ذكر كرده اند. مثلا از آن جمله، بعضى «1» گفته اند: معنايش اين است كه خداوند، كسانى را كه ايمان آورده اند، تثبيت نموده در كرامت و ثواب خود قرار مى دهد، و اين پاداش را به خاطر قول ثابتى كه در ايشان ديد، به ايشان مى دهد،

و مقصود از قول ثابت هم ايمان است، كه با دليل ها و برهانها اثبات مى شود پس مراد از تثبيت ايشان، نزديك كردن آنان به خود، و در بهشت منزل دادن است. و ليكن اين حرف از اين جهت باطل است كه موجب تقييد بدون دليل است.

بعضى «2» ديگر گفته اند: معناى آن اين است كه خداوند ايشان را در زمين تثبيت كند، يعنى با يارى خود، ايشان را در زمين تمكين داده و فتح و غلبه بر دشمن را نصيبشان مى گرداند. و در آخرت هم، در بهشت جاى مى دهد. ولى اين معنا از سياق آيه دور است.

" وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ"- ظاهرا در مقابل هم قرار دادن ظالمين، در اينجا و مؤمنين، در آيه" الَّذِينَ آمَنُوا" كه در جمله سابق بود، اين است كه مراد از ظالمين، اهل كفر هستند، كه به خدا و آيات او ايمان نياورده اند. علاوه بر اين خود قرآن كريم، در بعضى موارد، بطور مطلق، ظالمين را به معنايى نزديك به كفر معنا كرده و فرموده است:" أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُونَ «3».

اين جمله، به منزله نتيجه اى است كه از مثال دوم يعنى جمله" وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ" استخراج مى شود و معنايش اين _______________

(1) تفسير ابو الفتوح رازى، ج 7، ص 24. و منهج الصادقين، ج 5، ص 136.

(2) مجمع البيان، ج 4، ص 218، طبع بيروت و روح المعانى، ج 13، ص 217.

(3) لعنت خدا بر ظالمين باد، همانهايى كه از راه خدا جلوگيرى نموده، آن را منحرف مى خواهند.

و نسبت به آخرت كافرند. سوره اعراف، آيه 44 و 45. ______________________________________________________ صفحه ى 78

است كه، خداى تعالى اهل كفر را، با محروميت از صراط هدايت، گمراه نموده، و ديگر به سوى زندگى سعادتمندانه دنيايى، و نعمتهاى باقى و خوشنودى خدا در آخرت راهنمايى نمى كند، بطورى كه اگر پرده از روى دلهايشان بردارى، جز شك و ترديد و كورى و اضطراب و تاسف و حسرت و اندوه و حيرت، در آن نمى يابى.

" وَ يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ"- يعنى خداوند تثبيت آنها و اضلال اينها را، به مقتضاى خواستش انجام مى دهد. و مشيت او مزاحم و مانع و دافعى ندارد. و چيزى ميان مشيت و فعل او حايل نمى شود.

از همين جا معلوم مى شود كه، مساله اضلال اينها و تثبيت آنها مربوط به مشيت او است و ناگزير، بايد جزو قضاياى حتمى، يكى شقاوت كافر و ديگرى سعادت مؤمن را شمرد و روايتى هم اين معنا را تاييد مى كند.

اگر در جمله" وَ يُضِلُّ اللَّهُ" و جمله" وَ يَفْعَلُ اللَّهُ" لفظ" اللَّه" به جاى ضمير آمده، به آن جهت است كه بطورى كه گفته اند: عظمت و هيبت مقام او را برساند." أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ".

در مجمع البيان گفته است: كلمه" احلال" به معناى نهادن چيزى در محلى است، البته اگر از قبيل اجسام است معنايش مجاور قرار دادن آن جسم يا چيز ديگر و اگر از اعراض است، معنايش داخل كردن آن عرض در چيز ديگر مى شود و كلمه" بوار" به معناى هلاكت است. وقتى مى گويند:" بار الشي ء" يعنى هلاك شد آن چيز و" يبور" يعنى هلاك مى شود." و

قوم بور" به معناى" قومى هلاك شده".

است «1».

راغب در باره" بوار" گفته به معناى كسادى مفرط است، و چون كسادى مفرط سرانجام به فساد منتهى مى شود تا آنجا كه گفته شده" كسد حتى فسد- كساد شد تا آنجا كه فاسد شد" از اين نظر، هلاكت را هم" بوار" خوانده و گفته اند: فلان چيز" بار، يبور، بورا" يعنى هلاك شد، خداى سبحان هم فرموده:" تِجارَةً لَنْ تَبُورَ" «2».

[حكايت حال سردمداران و بزرگان ضلالت و ظلم كه كفران نعمت كرده مردم خود را به هلاكت كشاندند]

آيه شريفه، وضع پيشوايان كفر و رؤساى ضلالت كه ظلم نموده و كفران نعمت كردند را بيان مى كند كه چگونه نعمتها از هر طرف احاطه شان كرده، و ايشان به جاى _______________

(1) مجمع البيان، ج 4 ص 217، طبع بيروت.

(2) مفردات راغب، ماده" بور". ______________________________________________________ صفحه ى 79

شكر نعمت خدا و ايمان به پروردگار، كفران نعمت نمودند، با اينكه قبلا تذكر داده بود، كه چگونه خداى تعالى آسمان و زمين را خلق كرده، و هيچ احتياجى به آنها نداشت، و فقط منظور و غرضش انعام بود. و نيز فرموده بود كه كلمه حق، كه انبياء مردم را به آن و به آثار نيكو و ثابت آن مى خوانند، نعمتى ديگر است.

اين آيه شريفه مطلق است، و هيچ دليلى نيست كه آن را به كفار مكه و يا كفار قريش اختصاص دهد، گر چه خطاب در آن، مربوط به رسول خدا است، و در ذيلش دارد:

" بگو از كفر خود بهره مند شويد كه بازگشت شما به سوى آتش است"، و به نظر مى رسد كه پس مراد از كفار هم، كفار معاصر آن حضرت است، ليكن اين

چيزها باعث نمى شوند كه، آيه را، اختصاص به آنان دهيم، زيرا مضمون آن مطلق است، و شامل همه طاغوت ها و اعمال ايشان مى شود، چه طاغوتهاى اين امت، و چه طاغوتهاى امتهاى گذشته.

پس آيه" أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً" وضع طاغوتها، يعنى پيشوايان ضلالت امتهاى گذشته و امت اسلام را بيان مى كند. به دليل اينكه مى فرمايد:" وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ- سرانجام كار، قوم خود را به هلاكت كشانيدند" كه به خوبى اشعار دارد كه اينها افرادى متنفذ بودند، كه از آنها شنوايى داشتند.

و مقصود از اينكه مى فرمايد" نعمت خدا را مبدل به كفر كردند" اين است كه شكر نعمت خدا را مبدل به كفران نمودند. پس در حقيقت كلمه شكر حذف شده، و تقدير آيه چنين بوده:" بدلوا شكر نعمة اللَّه كفرا".

ممكن است بگوئيم: مراد، تبديل خود نعمت به كفر است، البته در اين صورت بايد يك نوع مجاز مرتكب بشويم، و در قرآن نظير اين تعبير را داريم، آنجا كه مى فرمايد:" وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ" «1».

و لازمه به هلاكت كشاندن قوم، اين است كه خود را هم به هلاكت كشانده باشند، چون پيشواى ضلالت بودند. و پيشواى ضلالت معلوم است كه هم خود و هم ديگران را به گمراهى مى كشاند، و ديگران او را در ضلالتى كه دارد پيروى مى كنند. و نظير اين تعبير در آيه" يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ" 0 «2» در باره فرعون است.

_______________

(1) رزق و نصيب خود را اين قرار داديد كه تكذيب كنيد. سوره واقعه، آيه 82.

(2) پيشاپيش قوم خود حركت مى كند و ايشان را به آتش وارد مى سازد. سوره هود، آيه 98.

______________________________________________________ صفحه ى 80

بنا بر اين، معناى آيه اين مى شود: آيا به پيشوايان و رؤساى ضلالت، چه در امتهاى گذشته و چه در امت خودت نمى نگرى كه چگونه شكر نعمت خدا را مبدل به كفران كرده، و مردمى هم پيرويشان نمودند. و در نتيجه هم خود و هم مردم خود را به هلاكت و شقاوت و آتش كشاندند؟.

" جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ".

اين جمله" دار البوار" را معنا مى كند. بعضى «1» احتمال داده اند كلمه" جهنم" به عامل اشتغال منصوب شده باشد يعنى تقدير كلام اين بوده:" يصلون جهنم يصلونها"، و جمله مزبور بيان دار البوار نبوده، بلكه جمله اى مستانفه باشد. ليكن احتمال ايشان صحيح نيست، چون دليلى ندارد زيرا منصوب بودن كلمه مرجوح است. و مستانفه بودن جمله هم، هيچ نكته اضافى را نمى رساند.

و از همين جا فساد گفتار بعضى «2» ديگر، روشن مى شود كه گفته اند: آيات مورد بحث، در مدينه نازل شده و مقصود از كفار، بزرگان مكه و صناديد قريش است، كه لشكرى فراهم ساخته و در بدر با رسول خدا (ص) جنگيدند و كشته شدند و مردم را هم به كشتن دادند.

و فسادش از اين جهت است كه گفتيم آيه شريفه مطلق است و هيچ دليلى بر تخصيص آن به كشته شدگان در بدر نيست. بلكه آيه شريفه شامل تمامى پيشوايان ضلالت، كه قوم خود را به گمراهى و دار البوار كشانده و مى كشانند مى شود.

و مراد از حلول دادن در دار البوار، جاى دادن آنان در آتش شقاوت و بدبختى است نه كشته شدن در دنيا و حتى آيه، آنهايى را هم كه هنوز كشته نشده اند. و نمرده اند و به آتش دوزخ نرفته اند،

شامل مى شود.

علاوه بر اين ظاهر آيه بعدى هم كه مى فرمايد:" وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِيرَكُمْ إِلَى النَّارِ" كه ظاهر آن اين است كه، ضمير جمع در آن (واو در فعلهاى جعلوا و ليضلوا) به كفار نامبرده در اين آيه بر مى گردد. و معلوم است كه وقتى ضمير به افراد مذكور در آيه قبل، برگشت خطاب" قُلْ تَمَتَّعُوا" به باقيماندگان از كفار است، كه در روز فتح مكه زنده بودند. و تهديد قطعى ايشان به شقاوت و بدبختى _______________

(1) روح المعانى، ج 13، ص 218.

(2) روح المعانى، ج 13، ص 218، فخر رازى، ج 19، ص 23. ______________________________________________________ صفحه ى 81

مسلم بدون استثناء مى باشد.

[انگيزه اصلى مشركين در شرك ورزيدن به عمد و اختيار]

" وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِيرَكُمْ إِلَى النَّارِ".

كلمه" انداد" جمع" ند" و به معناى مثل است. و مقصود از آن، معبودهايى است كه كفار از ميان ملائكه و جن و انس به جاى خدا براى خود، اتخاذ كردند.

و اگر مشركين با اعتراف به اينكه آفريدگار همه جهان و جهانيان و حتى بتها و ارباب ايشان خدا است با اين وصف بت را مانند خداوند قرار دادند، از اين جهت بوده است كه ايشان بتهاى خود را الهه خود مى خواندند، به اين معنا كه پاره اى از تدابير عالم را به آنها نسبت داده، آن گاه بخاطر طمع به خيرات و ترس از شرشان آنها را پرستش مى نمودند (آرى اشتباه و انحرافشان از هدايت فطرى همين جا بود) با اينكه فطرت خود آنان، حكم مى كرد كه خلق عالم و امر آن، همه به دست خداست.

علاوه بر حكم فطرت، خداوند اين فطرت را به وسيله انبياء و تذكرات ايشان تاييد و فطرتها را بيدار كرده بود، و انبياء (صلوات اللَّه عليهم) براى بيدار كردن فطرت، ادله و حجت هاى قاطع آورده بودند. پس مشركين هم، با داشتن بصيرت در امر توحيد و بدون هيچ غفلت و اشتباهى از روى عمد و اختيار چنين انحرافى را مرتكب شده بودند. آرى، عمدا اشتباه كردند تا از اين راه مردمى را به بندگى و بردگى خود وادار نموده، و ايشان را از راه حق و فطرت منحرف كنند تا اموالشان را بربايند. به همين جهت در اين آيه، علت بت پرستى آنان را اينگونه تعليل مى كند كه مى خواستند مردم را از راه خدا منحرف كنند. آن گاه دنبال اين تعليل رسول خود را دستور مى دهد كه به ايشان هشدار دهد راهى كه مى روند به آتش دوزخ منتهى مى شود، و جز آن بازگشت ديگرى ندارند:" بگو از كار خود بهره بگيريد كه بازگشت شما به سوى آتش است".

البته طبع كلام و لحن آن اقتضاء داشت بفرمايد:" براى خدا امثال بگيريد و مردم را از راه خدا منحرف بكنيد كه بازگشتتان به سوى جهنم است". ولى اينطور نفرموده بلكه فرمود:" براى خدا امثال گفتند و مردم را از راه خدا منحرف نمودند. به ايشان بگو از كار خود بهره بگيريد كه بازگشتتان به سوى خدا است" تا در ضمن سخن به غرض فاسد ايشان كه همان بهره هاى مادى است و آن را پنهان مى كردند تصريح كرده باشد و در نتيجه بهتر رسوا شده باشند.

" قُلْ لِعِبادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ يُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً

مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خِلالٌ". ______________________________________________________ صفحه ى 82

بعد از آنكه آنها را به وسيله رسول گراميش و بخاطر گمراه كردن مردم از راه خدا تهديد به عذاب قيامت كرد، اينك به وسيله همان پيامبر بندگان خود را كه ايمان آورده اند دستور مى دهد كه او را رها نكنند و تا روز قيامت- كه در آن روز ديگر مجالى براى جبران سعادتهاى فوت شده نيست، و ديگر با هيچ وسيله اى از وسايل موجود در دنيا كه يا معاوضه، و دادن چيزى و گرفتن چيزى است، و يا دوستى و محبت است، نمى توان چيزهايى كه از دست رفته جبران كرد- فرا نرسيده، راه خدا و ريسمان محكم او را از دست ندهند، چون روز قيامت فقط و فقط روز حساب و جزا است و شان آن روز تنها همين است و شان ديگرى در آن نيست.

از اينجا روشن مى شود كه جمله" يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ يُنْفِقُوا" بيان از راه خدا است و در معرفى راه خدا، تنها به اين دو اكتفاء كرد، چون ساير وظائف و دستورات شرعى كه هر يك به تناسب خود، شانى از شؤون حيات دنيوى را اصلاح مى كند- عده اى از قبيل نماز ميان بنده و پروردگار او را، و عده اى نظير انفاق، ميان بنده با بندگان ديگر را اصلاح مى نمايد- همه از آن دو ركن، منشعب مى شوند.

و دو جمله" يقيموا" و" ينفقوا" از اين نظر مجزوم (بدون نون) آمده اند كه در جواب امر و مقول قول حذف شده قرار گرفته اند و تقدير كلام چنين است:" قل اقيموا الصلاة و انفقوا ...، يقيموا الصلاة و ينفقوا ...".

انفاقى كه در آيه

شريفه آمده انفاق معينى نيست، بلكه مطلق انفاق در راه خداست، چون سوره مورد بحث مكى است و در مكه هنوز آيه اى در باره زكات معين اسلامى نازل نشده بود. و مقصود از انفاق سرى و علنى اين است كه انفاق بر مقتضاى ادب دينى انجام گيرد، آنجا كه ادب، اقتضاى پنهان بودن را دارد، پنهانى انفاق كنند و هر جا كه ادب، علنى آن را مى پسندد، علنى بدهند، به هر حال، مطلوب از انفاق اين است كه هر گوشه و شانى از شؤون اجتماع كه در شرف فساد و تباهى است اصلاح شود، و بر جامعه مسلمين خللى وارد نيايد.

[وجه جمع بين دو آيه اى كه يكى وجود دوستى را در قيامت اثبات و ديگرى نفى مى كند]

و اگر در اين آيه مى فرمايد كه در روز قيامت دوستى و خلت نيست، منافات با آيه" الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ «1»" كه براى آن روز دوستى را اثبات مى كند ندارد، زيرا نسبت ميان اين دو آيه به اصطلاح منطقى ها نسبت عموم و خصوص _______________

(1) در آن روز دوستان همه با يكديگر دشمنند، بجز متقين. سوره زخرف آيه 67. ______________________________________________________ صفحه ى 83

مطلق است، و حاصل مقصود از آن دو اين مى شود كه: خلت و دوستى كه جهت تقوى و رنگ آن را نداشته باشد در قيامت منتفى است، و اما خلت و دوستى كه رنگ تقوى داشته باشد، يعنى بخاطر خدا بوده باشد، البته در قيامت ثابت و نافع است. پس انكار دوستى بطور مطلق، و سپس اثبات بعضى از اقسام آن در اين آيه، نظير انكار شفاعت بطور مطلق در آيه" وَ لا خُلَّةٌ وَ

لا شَفاعَةٌ" «1» و سپس اثبات بعضى از اقسام آن كه شفاعت به اذن خدا باشد در آيه" إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ" «2» مى باشد.

و اينكه بعضى «3» در اصلاح و رفع تنافى ميان اين دو آيه گفته اند:" مراد از خلت در آيه اى كه آن را انكار مى كند دوستى هاى معمولى دنيوى است، كه بوسيله آن از دست رفته ها را جبران مى كنند، بخلاف دوستى در آيه ديگر كه آن را اثبات مى كند" و بعضى «4» ديگر كه گفته اند:" مراد از دوستى در آيه اى كه انكارش مى كند، دوستى طبيعى و ناشى از فعل و انفعالات نفس است بخلاف آن دوستى ديگر، كه دوستى خدايى است" در حقيقت برگشتش به همان حرفى است كه ما گفتيم.

[استدلال بر اختصاص ربوبيت براى خدا به اختصاص تدبير عام موجودات به او]

" اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ ...".

بعد از آنكه داستان شريك قرار دادن براى خدا را از ناحيه مشركين و اضلال و تهديد ايشان به آتش دوزخ را تمام نمود اينك در اين آيه و دو آيه بعد، استدلال بر اختصاص ربوبيت براى خداى تعالى را ايراد مى فرمايد، و آن را از راه اختصاص تدبير عام موجودات، از قبيل نظام خلقت و فرستادن آب از آسمان و بيرون كردن رزق از زمين و تسخير درياها (كشتى ها) و نهرها و آفتاب و ماه، و شب و روز، به نتيجه مى رساند، و سپس در آخر اين سه آيه، به اين معنا اشاره مى كند كه اين نعمتها و ميليونها نعمت ديگرى كه از حد شمارش بيرون است همه از ناحيه خداى تعالى به انسانها داده شده. و همانطور كه گفتيم بيانات

اين سوره همه در روشنايى دو اسم از اسامى خداى تعالى، يعنى اسم" عزيز" و" حميد" جريان مى يابد.

پس اينكه فرمود:" اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ" در معناى اين است كه:

بگوييم: خداى تعالى، تنها و يگانه رب عالم است نه اينهايى كه شما براى او شريك _______________

(1) دوستى و شفاعتى نيست. سوره بقره، آيه 254.

(2) مگر كسانى كه شهادت به حق داده و خود مى دانند. سوره زخرف آيه 86.

(3) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 222.

(4) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 125. ______________________________________________________ صفحه ى 84

قرار داده ايد. در جمله" أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ" مقصود از" سماء" جهت بالا است، يعنى مقصود از اين كلمه، همان معناى لغوى آن است، و مقصود از آب نازل، باران است كه از جهت بالا فرو مى ريزد، پس آب در كره زمين كه مايه زندگى جنبدگان و نباتات زمين است، همه از باران است.

[معناى" سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ" و" سَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهارَ"]

" وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهارَ".

تسخير كشتيها براى مردم به معناى آن است كه آن را وسيله نفع بردن مردم در مقاصدشان قرار دهد، به اين صورت خود آنان و بارهايشان را از جايى بجاى ديگر حمل كند بدون اينكه متوقف شوند، و يا در آب فرو روند.

و اما اينكه بعضى «1» گفته اند" تسخير كشتيها براى بشر به معناى قدرت دادن بشر بر ساختن و به كار بستن كشتى است، و منظور اين است كه خداوند بشر را به چنين طريقه اى آشنا نمود" معنايى بعيد است، چون ظاهر از تسخير چيزى براى ايشان، اين است كه خداوند در آن چيز تصرفى

بكند، و آن را موافق با مقاصد و منافع بشر قرار دهد، نه اينكه در خود انسان تصرف كند، و دل و فهم او را ملهم به ساختن آن چيز بنمايد.

طبع كلام اقتضاء دارد كه بفرمايد:" و سخر لكم البحر لتجرى فيه الفلك بامره و سخر لكم الانهار- دريا را براى شما مسخر نمود تا كشتى ها در آن آمد و شد كنند، و رودخانه ها را براى شما مسخر نمود". ولى اينطور نفرمود، بلكه به عكس فرمود" كشتى ها را براى شما مسخر كرد تا به امر خدا در دريا آمد و شد كنند" چون در ميان نعمت هاى دريايى، كشتى چشم گيرترين آنها است، نه اينكه منحصر به آن باشد و شايد همين جهت باعث شده كه مطلب را به عكس بفرمايد، چون مقام گفتار، مقام شمردن نعمتها است، و نعمت كشتى چشم گيرتر است، هر چند كه نعمت دريا بزرگتر است.

و اگر جريان كشتى در دريا را به امر خدا نسبت داده با اينكه ظاهرا علتهاى طبيعى، از قبيل باد و بخار و ساير عوامل طبيعى آن را به جريان در مى آورند به اين منظور بوده كه بفهماند خداى تعالى يگانه سببى است كه هر سبب ديگرى به او منتهى مى گردد.

و مقصود از" انهار" در جمله" سَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهارَ" آبهاى جارى است كه در مكانهاى مختلف زمين جريان دارد. و تسخير" انهار" به اين است كه آنها را رام بشر

_______________

(1) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 224. ______________________________________________________ صفحه ى 85

كند، تا بشر براى آشاميدن و شستشو و بر طرف كردن كثافات و امثال آن، از آن بهره مند شود. و همچنين حيوان و نبات هم كه باز مسخر آدمند،

بوسيله آن براى بشر باقى بمانند.

" وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَيْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ".

راغب مى گويد: كلمه" دأب" به معناى ادامه سير است، وقتى گفته مى شود" فلان دأب فى السير دأبا" معنايش اين است كه فلانى هم چنان راه را ادامه داد، در قرآن كريم هم در آيه" وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَيْنِ" به همين معنا آمده و نيز دأب به معناى عادت هميشگى و مستمر است بطورى كه دائما بر يك حال بماند، در قرآن آنجا كه فرموده:" كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ" به اين معنا است. يعنى مانند عادت فرعون كه سالها بر آن جريان داشت «1» و معناى آيه روشن است.

[معناى سؤال و توضيح مراد از جمله:" آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ: خداوند از تمام آنچه از او خواستيد به شما داد"]

" وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ".

" سؤال" به معناى طلب است، و طلب هر چند عالم است ولى طلبى كه در كلمه سؤال اراده شده است طلب كسى است كه با شعور باشد و آدمى وقتى متنبه و متوجه سؤال مى شود كه حاجت، او را ناگزير سازد، لا جرم از خدا مى خواهد تا حوائجش را بر آورد.

وسيله معمولى سؤال، همين سؤال زبانى و لفظى است، البته به وسيله اشاره و يا نامه هم صورت مى گيرد كه در اين فرض هم سؤال حقيقى است، نه مجازى.

و چون بر آورنده حاجت هر محتاجى خداى سبحان است و هيچ موجودى در ذات و وجود و بقائش قائم به خود نيست و هر چه دارد از جود و كرم

او دارد حال چه به اين معنا اقرار داشته باشد يا نداشته باشد. و خداى تعالى به آنها و به حاجات ظاهرى و باطنيشان از خود آنان داناتر است. جز خدا هر كسى گداى در خانه او است، سائلى است كه حوائج خود را درخواست مى كند، حال چه خداوند تمام آنچه را كه مى خواهد بدهد و يا ندهد و بعضى را دريغ دارد.

اين حق سؤال و حقيقت آن است كه مختص به ذات بارى تعالى است و از غير او چنين سؤالى تصور و تحقق ندارد. نوع ديگر سؤال زبانى است- همانطور كه گذشت- كه گاهى به آن وسيله از خداى سبحان سؤال مى شود، و گاهى از غير خداى سبحان. بنا بر اين،

_______________

(1) مفردات راغب، ماده" دأب". ______________________________________________________ صفحه ى 86

خداى سبحان يگانه مسئولى است كه، تمامى موجودات، هم به حقيقت معناى سؤال از او چيزى مى خواهند و هم بعضى از مردم- يعنى مردم با ايمان- به سؤال زبانى از او در خواست مى كنند.

اين نسبت به سؤال، و اما نسبت به پاسخ خدا و اعطاى او كه به طور مطلق و بدون هيچ قيد و استثنايى آورده و او را معطى على الاطلاق معرفى نموده كه خود مى تواند دليل بر اين باشد كه هيچ سؤالى نيست مگر آنكه خداوند در آنجا عطائى دارد، و همين قرينه است بر اينكه در جمله" وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ" خطاب به نوع است، هم چنان كه جمله ذيل آيه كه مى فرمايد:" إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ" مؤيد همين مطلب است.

در نتيجه معناى آيه اينگونه مى شود كه: هيچ انسانى در رابطه با انسانيتش به هيچ نعمتى محتاج نمى شود مگر آنكه

خداوند آن را بر آورده مى كند حال يا همه آن را، و يا بعضى از آن را. و خلاصه براى نوع انسان هيچ حاجتى زمين نمى ماند هر چند كه ممكن است افرادى از انسان محتاج بوده و حتى سؤال هم كرده باشند ليكن حاجتشان بر آورده نباشد.

اين معنى را جمله" أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ" «1» تاييد مى كند. و ما در تفسير آن گفتيم كه خداى تعالى دعاى دعا كننده خود را رد نمى كند مگر آنكه در حقيقت دعاء نباشد، و يا اگر دعاء هست، دعاى از خدا نباشد، و يا تنها از خدا نباشد، و چه بسيار مى شود كه آدمى زبانش با دلش يكسان نبوده و يا دعايش بيهوده گويى است، ولى نوع انسان دچار هذيان و بيهوده سرايى نمى شود، و هيچگاه مرتكب نفاق و دورويى نمى گردد، و جز خداى سبحان رب و پروردگار ديگرى نمى شناسد. در نتيجه هر وقت به حاجتى برخورد، از او به معناى حقيقى كلمه درخواست و سؤال مى كند، و از خود او هم سؤال مى كند نه از غير او. و لذا مى بينيم تمامى حوائجش بر آورده است، و همه سؤالاتش داده شده و تمامى دعاهايش مستجاب است.

از آنچه گذشت روشن گرديد كه كلمه" من" در جمله" مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ" ابتدائيه است و معنايش اين است كه آنچه كه خداى تعالى مى دهد از چيزهايى است كه سؤال مى كنند، حال چه همه آنها باشد، و چه بعضى از آنها.

_______________

(1) من خواسته كسانى كه مرا بخوانند، اجابت مى كنم. سوره بقره، آيه 186. ______________________________________________________ صفحه ى 87

و اگر كلمه" من" تبعيضى مى بود «1» چنين معنا مى داد كه: خداى تعالى در هر سؤالى، بعضى از

آن را مى دهد. و حال آنكه مى بينيم واقع بر خلاف آن است، و خداوند در پاره اى موارد بعضى از خواسته ها را مى دهد و در مواردى همه آن را عطا مى كند.

هم چنان كه اگر مى فرمود:" و اتيكم كل ما سالتموه- و همه آنچه از او بخواهيد مى دهد" نيز بر خلاف واقع بود.

و همچنين اگر مى فرمود:" و اتيكم مما سالتموه" باز صحيح نبود، چون معنايش اين مى شود كه خداوند بعضى از خواسته ها را استجابت مى كند و بعضى را استجابت نمى كند و به كلى رد مى نمايد. علت اينكه اين معنا صحيح نيست اين است كه آيه شريفه در مقام امتنان است و اين معنا با امتنان تناسب ندارد.

كوتاه سخن، معناى آيه چنين است." خداى تعالى به نوع انسان آنچه كه خواسته است مرحمت فرموده، و هيچ حاجتى نمانده مگر آنكه بر آورده، و بر مى آورد، حال يا همه آنها و يا از هر يك مقدارى را كه حكمت بالغه اش اقتضاء داشته باشد".

و گفته شده «2» كه تقدير كلام اين است:" و اتيكم من كل ما سالتموه و ما لم تسئلوه- شما را عطا كرده همه آن چيزهايى را كه درخواست نموده ايد و آنها را كه در خواست نكرده ايد" ليكن اين معنا مبنى بر اين است كه مراد از" سؤال" سؤال زبانى باشد، و ما قبلا گفتيم كه مطلب خلاف آن است زيرا سياق آيه با سؤال زبانى سازگارى ندارد.

[توضيحى در باره اينكه نعمت هاى الهى قابل شمارش نيست (وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها)]

" وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها"- راغب مى گويد كلمه" احصاء" به معناى تحصيل با عدد و بدست آوردن با شماره است و در

اصل از" حصا: ريگ" گرفته شده، چون عرب جاهليت، هر چيزى را مى خواست بشمارد بوسيله ريگ مى شمرد، هم چنان كه ما با سرانگشت خود مى شماريم «3».

در اين جمله به اين معنا اشاره شده كه نعمتهاى خدا از محدوده عدد و شماره بيرون است و در نتيجه انسان نمى تواند نعمتهايى را كه خداى تعالى به او ارزانى داشته بشمارد.

_______________

(1) تفسير كشاف، ج 2، ص 557.

(2) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 226.

(3) مفردات راغب ماده" حصا". ______________________________________________________ صفحه ى 88

چگونه مى توان نعمتهاى خدا را شمرد و حال آنكه عالم وجود با تمامى اجزاء و اوصاف و احوالش كه همه به هم مرتبط و پيوسته اند و هر يك در ديگرى اثر دارد و وجود يكى متوقف بر وجود ديگرى است، نعمتهاى خدا هستند، و اين معنا قابل احصاء نيست.

و شايد همين معنا باعث شده كه نعمت را به لفظ مفرد بياورد و بفرمايد:

" نعمة اللَّه" چون هر چه در عالم وجود دارد نعمت او است، و در چنين موردى براى نشان دادن زيادى نعمت احتياجى به جمع نيست چون هر چه با او برخورد مى كنيم نعمت او است، البته مراد از" نعمة" جنس آن است كه در نتيجه از نظر معنا با جمع فرقى نمى كند.

" إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ" كفار- به فتح كاف به معناى كثير الكفران است يعنى كسى كه بسيار كفران مى ورزد بخود ستم مى كند و شكر نعمت هاى خدا را بجا نمى آورد و هم چنان كفران مى كند تا آنكه كفران، كار او را به هلاكت و خسران منتهى مى سازد، و ممكن است معنايش اين باشد كه به نعمت هاى خدا زياد ظلم مى كند، يعنى شكرش را بجا

نياورده كفران مى كند.

اين جمله با اينكه استينافى و مستقل است، مطالب قبلى را هم تاكيد مى كند، زيرا كسى كه در گفتار ما پيرامون نعمتهاى خدا و چگونگى دادن آنها به انسان تامل كند قطعا خواهد فهميد كه انسان، بخاطر غفلتش از اين همه نعمت ظلم به خودش نموده و نعمتهاى خدا را كفران مى نمايد.

بحث روايتى [رواياتى در باره مراد از كلمه طيبه و كلمه خبيثه در آيه" مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ ..."]

در الدر المنثور است كه ترمذى، نسايى بزار، ابو يعلى، ابن جرير، ابن ابى حاتم، ابن حيان، و حاكم- وى حديث را صحيح دانسته- و ابن مردويه از انس روايت كرده اند كه گفت: ظرفى خرما براى رسول خدا (ص) آوردند، فرمود:" مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ" تا رسيدند به جمله" تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها" آن گاه فرمود:

منظور از شجره طيبه، درخت خرما است، و سپس آيه بعد را تلاوت كردند:" وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ" تا رسيدند به" ما لَها مِنْ قَرارٍ" و فرمودند مقصود از آن بوته حنظله است «1».

_______________

(1) الدر المنثور، ج 4، ص 76. ______________________________________________________ صفحه ى 89

مؤلف: اين معنا كه مقصود از درخت طيب خرما است در روايات ديگرى نيز از رسول خدا (ص) نقل شده، ولى بيش از اين دلالت ندارد كه درخت خرما يكى از انواع شجره طيبه است، ذيل اين روايت كه شجره خبيثه را عبارت از حنظله دانسته، با روايتى كه هم اكنون نقل مى كنيم منافات دارد.

و در همان كتاب است كه ابن مردويه از ابى هريره نقل كرده كه گفت:

عده اى از اصحاب رسول خدا (ص) نشسته بودند، آيه شريفه" اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ

الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ" را به ميان آورده، به آن جناب عرض كردند: به نظر ما" شجره خبيثه" همان" كماة" (قارچ) مى باشد، حضرت فرمود: كماة كه از" من" (نعمت آسمانى) است و آبش براى چشم شفاء است. و همچنين" عجوة" «1» از بهشت و مايه شفاء از سموم است «2».

مؤلف: مانند اين سخن در حنظله هم مى آيد، زيرا آن نيز خواص طبى بسيارى دارد. و در همان كتاب است كه بيهقى در كتاب" سنن" خود از على (ع) روايت كرده كه فرمود: كلمه" حين" به معناى شش ماه است «3».

مؤلف: اين روايت نيز مانند روايات قبلى مورد اشكال است.

و در كافى به سند خود از عمرو بن حريث نقل مى كند كه گفت: از امام صادق (ع) در باره آيه شريفه" كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ" سؤال كردم، فرمودند: رسول خدا (ص) اصل آن، و امير المؤمنين (ع) فرع آن، و امامان از ذريه او، شاخه هاى آن، و علم امامان ميوه آن، و شيعيان ايشان برگهاى آن است، سپس فرمود: آيا در اين زيادى هست (كه ديگران هم از آن سهمى ببرند) مى گويد گفتم: نه به خدا قسم. فرمود: قسم به خدا هر مؤمنى كه متولد مى شود، برگى به اين درخت افزوده مى گردد، و هر مؤمنى كه بميرد يك برگ از آن مى افتد «4».

مؤلف: اين روايت مبتنى بر اين است كه مراد از كلمه طيبة رسول خدا (ص) باشد، و حال آنكه كلمه، در كلام خداى سبحان، بر انسان اطلاق _______________

(1) عجوه- خرمايى كه در پوسته اش باشد. المنجد، ماده" عجو".

(2) الدر المنثور، ج 4، ص 78.

(3) الدر المنثور، ج 4، ص 77.

(4)

اصول كافى (دوره دو جلدى) ج 1، ص 355، ح 80. ______________________________________________________ صفحه ى 90

شده، مانند آيه" بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ" «1» از اين هم كه بگذريم، روايت از نمونه هاى تطبيقى كلى بر مصداق است، يعنى خاندان نبوت و پيروانشان، يكى از مصاديق شجره طيبه هستند، دليلش هم، اختلاف روايات در اين تطبيق است در بعضى ها دارد كه، اصل رسول خدا (ص)، و فرع على (ع)، و شاخه ها امامان (ع) و ميوه علم ايشان، و برگ شيعيانند، مانند همين روايتى كه نقل كرديم، و در بعضى دارد: درخت رسول خدا (ص) و فرع آن على (ع)، و شاخه اش فاطمه (ع)، و ثمره اش اولاد فاطمه، و برگ آن شيعيانند، مانند روايتى كه صدوق آن را از جابر از امام باقر (ع) نقل كرده است «2». و در بعضى ديگر دارد رسول خدا (ص) و ائمه (ع) اصل درخت، و ولايت براى هر كه داخل آن شود فرع آن ميباشد، مانند روايتى كه كافى به سند خود از محمد حلبى از امام صادق (ع) نقل كرده است «3».

و در مجمع البيان است كه، ابى الجارود از امام باقر (ع) نقل كرده كه فرمود: اين، يعنى جمله" كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ ..." مثل بنى اميه است «4».

و در تفسير عياشى از عبد الرحمن بن سالم اشل، از پدرش، از امام صادق (ع) نقل كرده كه معناى" ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ" و آيه بعدش را از آن حضرت پرسيد، در جواب فرمود: اين مثلى است كه خداوند براى اهل بيت پيغمبرش زده، و آن ديگرى مثلى است كه براى دشمنان ايشان زده است، كه مى فرمايد:

"

وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ" «5».

[نقل ورد سخن" آلوسى" كه در روايتى كه بنا بر آن مراد از شجره خبيثه بنى اميه اند مناقشه كرده

مؤلف: آلوسى در تفسير خود روح المعانى مطلبى گفته كه عين عبارتش چنين است: اماميه كه تو خود حال ايشان را مى دانى از ابى جعفر (رضى اللَّه عنه) تفسير اين آيه را چنين روايت كرده اند: كه منظور از شجره خبيثه بنى اميه، و مراد از شجره طيبه رسول خدا (ص)، و على (كرم اللَّه وجهه) و فاطمه (رضى اللَّه عنها)، و آنچه از وى متولد شده ميباشد، و در بعضى روايات اهل سنت تفسير شجره خبيثه به بنى _______________

(1) به كلمه اى از او كه اسمش عيسى بن مريم است. سوره آل عمران، آيه 45.

(2) معانى الاخبار، ص 400.

(3) كافى (4) مجمع البيان، ج 4، ص 27، طبع بيروت.

(5) تفسير عياشى، ج 2، ص 225، ح 15. ______________________________________________________ صفحه ى 91

اميه انكار شده است، از آن جمله: ابن مردويه از عدى بن حاتم نقل كرده كه گفت:

رسول خدا (ص) فرمود:" خداى تعالى مردم را زير و رو كرده، و عرب را از همه بهتر ديد، و عرب را زير و رو كرده، قريش از همه بهتر بوده و قريش بهترين فاميل عرب بودند، و شجره مباركه اى كه خدا در باره شان فرموده:" مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ" هم ايشان هستند، زيرا بنى اميه نيز از قريش بودند «1».

اين سخن خيلى عجيب است، براى اينكه اگر يك امت و يا فاميلى مبارك باشند معنايش اين نيست كه همه آنها و همه دودمان هايى كه از آنها منشعب

مى شوند مبارك باشند، پس روايت آلوسى به فرضى كه صحيح باشد، بيش از اين دلالت ندارد كه قريش شجره مباركه است، و اما اينكه آيا همه شاخه هاى منشعب از آن، و حتى بنى عبد الدار، و همه افراد ايشان، كه ابى جهل يكى و ابى لهب يكى ديگر از ايشان است، مبارك باشند از كجا روشن مى شود؟ پس اين چه ملازمه است كه آلوسى ميان شجره طيبه بودن قريش و طيب بودن همه فروع آن حتى فاسدهايشان ادعا نموده است وانگهى همين ابن مردويه از عايشه روايت كرده كه او به مروان بن حكم گفت: من از رسول خدا (ص) شنيدم، كه به پدرت و جدت مى فرمود: شما شجره ملعونه در قرآن هستيد. «2»

تفسير نويسانى از قبيل طبرى و ديگران، از سهل بن ساعد، و عبد اللَّه بن عمر و يعلى بن مره و حسين بن على، و سعيد بن مسيب، نقل كرده اند: كه منظور از آيه" وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْناكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ" بنى اميه هستند «3».

و عين عبارت سعد اين است كه رسول خدا (ص) در خواب ديد، كه بنى فلان، مانند ميمونها بر منبرش جست و خيز مى كنند، بسيار ناراحت شد، و ديگر كسى او را خندان نديد تا از دار دنيا رحلت نمود، و بعد از اين خواب بود كه آيه مزبور نازل شد.

و بزودى اين روايت را از عمر و از على (ع) در تفسير آيه" الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً" كه گفته است، منظور از آن، فاجرترين دودمان قريش يعنى _______________

(1) روح المعانى، ج 13، ص 215.

(2) روح المعانى، ج 15، ص

107.

(3) تفسير طبرى، ج 15، ص 79. ______________________________________________________ صفحه ى 92

دودمان بنى مغيره و بنى اميه است، نقل خواهيم نمود.

[چند روايت در مورد سؤال قبر و تطبيق آيه:" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا ..." بر آن

در تفسير عياشى از صفوان بن مهران از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: شيطان در هنگام مرگ يكى از شيعيان و دوستداران ما مى آيد تا او را از ولايت ما باز بدارد، و از طرف راستش مى آيد حريف نمى شود، از طرف چپش مى آيد همچنين حريف نمى شود و همين جا است كه خداى تعالى در باره اش مى فرمايد:

" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ" «1».

و در همان كتاب از زراره و حمران و محمد بن مسلم از امام باقر و امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمودند: وقتى شخصى را در قبرش مى گذارند، دو ملك، يكى از طرف راست و يكى از طرف چپ مى آيند، و شيطان هم با چشمهايى از مس از پيش رويش پيدا مى شود، و فرشتگان مى گويند: اين مردى كه در ميان شما پيدا شد چه مى گفت و منظورشان رسول خدا (ص) است، شخص مدفون، دچار وحشت سختى شده اگر مؤمن باشد مى گويد: او محمد فرستاده خدا بود، آن موقع به او مى گويد بخواب، خوابى كه در آن هيچ پريشانى نبينى، و قبر او را به مقدار 9 ذراع گشاد مى كنند و از همانجا كه خوابيده جاى خود را در بهشت مى بيند، و اين است منظور از آيه" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا" و اگر كافر باشد همين پرسش را از او مى كنند، و او مى گويد: نمى دانم آن

وقت است كه او را با شيطان مى گذارند و مى روند «2».

و در الدر المنثور است كه طيالسى، و بخارى، و مسلم، و ابو داوود، و ترمذى، و نسايى، و ابن ماجه، و ابن جرير، و ابن منذر، و ابن ابى حاتم، و ابن مردويه، از براء بن عازب نقل مى كنند كه گفت: رسول خدا (ص) فرمود. وقتى مسلم در قبر مورد سؤال قرار مى گيرد گواهى مى دهد به اينكه معبودى جز خدا نيست، و اينكه محمد (ص) فرستاده او است و اين همان آيه است كه مى فرمايد:" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ" «3».

و در همان كتاب آمده كه طبرسى در كتاب تفسير اوسط، و ابن مردويه از ابى سعيد خدرى نقل مى كنند كه گفت: من از رسول خدا (ص) شنيدم كه _______________

(1) تفسير عياشى، ج 2، ص 225، ح 16 و 17.

(2) تفسير عياشى، ج 2، ص 225، ح 16 و 17.

(3) الدر المنثور، ج 4، ص 78. ______________________________________________________ صفحه ى 93

مى فرمود: در اين آيه" يثبت اللَّه ..."، كلمه آخرت به معناى قبر است «1».

مؤلف: در اين بين روايات بسيارى از شيعه و همچنين از سنى داريم كه در باره جزئيات سؤال قبر، و آمدن دو ملك منكر و نكير و ثبات مؤمن، و لغزش و ضلالت كافر، در دست هست كه در بسيارى از آنها به آيه مورد بحث بعنوان شاهد تمسك شده است.

و ظاهر آنها همين است كه مراد از آخرت، قبر و عالم مرگ باشد، و شايد اين ظهور بر اين اساس مبتنى باشد كه تثبيت، ظاهرش ثبات در غير روز قيامت است، چون خداوند كه اشخاصى

را ثبات مى دهد در مقامى مى دهد كه اگر ندهد دچار لغزش و خطا بشوند، و لغزش و خطا در غير روز قيامت تصور دارد، زيرا روز قيامت روز مجازات به اعمال است، لذا از اين نظر مى گوئيم مراد از تثبيت، تثبيت در قبر و عالم مرگ است.

ولى از اين نظر كه تمامى آنچه كه در عالم هستى است چه آنها كه زوال پذيرند و چه غير آنها ثبوتشان بواسطه خداى سبحان است، ديگر فرقى ميان برزخ و قيامت نيست، چه، مؤمن هم در آن عالم و هم در اين عالم ثبوتش بوسيله تثبيت خداى سبحان است، و به همين جهت مى گوييم: بهتر اين است كه روايات مذكور را از باب تطبيق گرفته، بگوئيم: يكى از مصاديق تثبيت را بيان مى كند.

[چند روايت در تطبيق آيه:" الذين بدلوا نعمة اللَّه كفرا ..." بر بنى اميه و بنى مغيره

و در تفسير عياشى از اصبغ بن نباته نقل مى كند كه گفت: امير المؤمنين (ص) در ذيل آيه:" أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً" فرمود: مائيم نعمت خدا كه خداوند بر بندگان خود انعام فرموده است «2».

مؤلف: اين روايت نيز از باب تطبيق كلى بر مصداق است.

و در همان كتاب از معصم مسرف از على بن ابى طالب (ع) نقل كرده كه در ذيل جمله" وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ" فرمود: مقصود دو فاميل از قريش است كه فاجرترين فاميل ها بودند، فاميل بنى اميه و فاميل بنى مغيرة «3».

مؤلف: اين روايت را صاحب برهان نيز آورده، و آن را از ابن شهر آشوب از ابى الطفيل از امير المؤمنين (ع) نقل كرده است «4».

_______________

(1) الدر المنثور،

ج 4، ص 79.

(2) تفسير عياشى، ج 2، ص 229، ح 24.

(3) در تفسير عياشى، ج 2 ص 230 ح 28، بجاى" معصم مسرف" المسلم المشوب آمده است.

(4) در تفسير برهان، ج 2، ص 317 اين روايت از معصم مسرف نقل شده و ابن شهر آشوب و ابى الطفيل در سند دو روايت ديگر كه در ذيل آن نقل شده، قرار دارند و اشتباها نام اين دو در سلسله حديث مورد بحث ذكر شده است. ______________________________________________________ صفحه ى 94

و در الدر المنثور است كه ابن جرير، و ابن منذر، و ابن ابى حاتم، و طبرانى (در كتاب تفسير اوسط) و ابن مردويه، و حاكم (وى حديث را صحيح دانسته) از طرق مختلفى از على بن ابى طالب (ع) نقل كرده اند كه در ذيل جمله:" أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً" فرمود: مقصود دو فاميل از قريش است كه فاجرتر از آن دو نيست، بنى مغيره و بنى اميه، اما بنى مغيره كه خدا روز جنگ بدر كارشان را ساخت و اما بنى اميه يك چندى مهلت داده شده اند، تا آنچه مى خواهند بكنند «1».

مؤلف: اين روايت از عمر هم نقل شده و بزودى خواهد آمد.

و نيز در همان كتاب آمده كه بخارى در تاريخ خود، و ابن جرير، و ابن منذر، و ابن مردويه، از عمر بن خطاب روايت كرده اند كه در تفسير آيه" أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً" گفته است منظور از آنها كه نعمت خدا را كفران كردند دو فاميل از قريش است كه فاجرترين ايشان است، يكى بنى مغيره و يكى بنى اميه كه خدا شر بنى

مغيره را در روز بدر، از سر شما كوتاه كرد، و اما بنى اميه چندى مهلت داده شدند «2».

و در همان كتاب است كه ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده كه گفت: به عمر گفتم در باره آيه:" الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً" چه مى گويى گفت: مقصود از آن دو فاميل از قريش است كه فاجرترين ايشانند، و آنها دايى هاى من و عموهاى توأند، اما دايى هاى مرا خداوند در جنگ بدر منقرضشان كرد، و اما عموهاى تو، خداوند تا مدتى مهلتشان داده است «3».

و در تفسير عياشى از ذريح از امام صادق (ع) روايت كرده كه گفت شنيدم مى فرمود: ابن الكواء خدمت امير المؤمنين (ع) آمده، از كلام خدا كه مى فرمايد:" أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا"، سؤال نمود، حضرت فرمود: مقصود قريشند كه نعمت خدا را مبدل به كفر كرده پيغمبر او را در روز بدر تكذيب نمودند «4».

مؤلف: اختلافى كه در تطبيق اين روايت و روايات ديگر ديده مى شود خود شاهد بر همين است كه مقصود از اين بيانات تطبيق و بيان مصداق است، نه بيان شان _______________

(1 و 2 و 3) الدر المنثور ج 4 ص 84.

(4) تفسير عياشى ج 2 ص 229 ح 25. ______________________________________________________ صفحه ى 95

نزول آيه.

[روايتى در اين باره كه اظهار عجز از شكر نعمت هاى الهى شكر است

و در كافى از على بن محمد از بعضى از يارانش بطور رفع (يعنى بقيه رجال سند را ذكر نكرده) روايت كرده كه گفته است: على بن الحسين (ع) هر وقت اين آيه را مى خواند:" وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها" مى گفت: منزه است آن كس كه به احدى

معرفت نعمتهايش را نداده، و تنها معرفت اين معنا را داده كه از معرفت آنها عاجز هستند، هم چنان كه معرفت درك آنها را هم در كسى نگذاشته، تنها معرفت اين معنا را داده كه نمى توانند همه نعمتهاى الهى را درك كنند، و خود خداى تعالى هم از عارفين، به اين مقدار قناعت و بلكه سپاسگزارى كرده كه به عجز از معرفت شكرش اعتراف كنند، پس معرفت عجز و تقصير را شكر ايشان دانسته، هم چنان كه اعتراف عالمان به عجز از علم را، علم دانسته است ... «1».

_______________

(1) روضه كافى، ص 322، ح 592. صفحه ى 96

[سوره إبراهيم (14): آيات 35 تا 41]

ترجمه آيات بياد آور زمانى كه ابراهيم گفت پروردگارا! اين شهر را أمن گردان و من و فرزندانم را از اينكه بتان را عبادت كنيم بر كنار دار (35).

پروردگارا! اينان بسيارى از مردم را گمراه كرده اند، پس هر كه مرا پيروى كند از من است و هر كه مرا عصيان كند تو آمرزگار و مهربانى (36).

پروردگارا! من بعضى از ذريه خويش را در دره اى غير قابل كشت نزد خانه حرمت يافته تو سكونت دادم، پروردگارا! تا نماز بپا كنند، پس دلهاى مردمى از بندگانت را چنان كن كه به سوى ______________________________________________________ صفحه ى 97

آنان ميل كنند و از ميوه ها روزيشان ده، شايد سپاس دارند (37).

پروردگارا! هر چه را نهان و يا عيان كنيم تو مى دانى، و در زمين و آسمان چيزى از خدا نهان نيست (38).

ستايش خدايى را كه با وجود سالخوردگى و پيرى به من اسماعيل و اسحاق را ببخشيد كه خداى من شنواى دعاست (39).

پروردگارا! مرا بپا دارنده نماز كن، و از

فرزندانم نيز، پروردگارا دعاى مرا مقبول كن (40).

پروردگارا! روزى كه حساب بپا شود من و پدر و مادرم را با همه مؤمنان بيامرز (41).

بيان آيات [انعام به فرزندان ابراهيم (ع)، نمونه اى ديگر از انعام هاى خداى عزيز و حميد]

اين آيات بعد از تذكرى كه در آيات گذشته يعنى از آيه" وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنْجاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ ..." به بعد مى داد، براى بار دوم نعمتهايى را تذكر مى دهد، و نخست نعمتهايى را كه خداى سبحان به عموم بندگان مؤمنش- كه همان بنى اسرائيل از ولد ابراهيم باشند- داده يادآورى مى كند و سپس نعمتهاى ديگرش را كه به دودمان ديگر از نسل ابراهيم يعنى فرزند اسماعيل ارزانى داشته خاطرنشان مى سازد، و آن نعمتها عبارتست از همان چيزهايى كه ابراهيم (ع) در دعاى خود از خداى تعالى درخواست نموده و گفته بود" رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً ..."

كه يكى از آنها طلب توفيق بر اجتناب از بت پرستى و يكى نعمت امنيت مكه و يكى تمايل دلها به سوى اهل مكه و يكى برخوردارى آنان از ميوه ها، و غير آنست، و همه آنها بدين جهت كه" عزيز" و" حميد" بودن خدا را اثبات كند، خاطر نشان شده است.

" وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً".

يعنى بياد آور آن وقتى كه ابراهيم چنين و چنان گفت. كلمه" هذا" اشاره به مكه است- كه خدا روز به روز بر حرمتش بيفزايد.

خداى تعالى نظير اين دعا را بطور مختصر در جاى ديگر حكايت كرده و فرموده:

" وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ

بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ" «1».

_______________

(1) و زمانى كه ابراهيم عرض كرد پروردگارا اين شهر را محل أمن و آسايش قرار ده و روزى اهلش را كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده اند فراوان گردان، خداوند فرمود: و كسى كه كافر شده باشد او را اندكى متمتع مى گردانم، سپس مضطر مى سازم او را به عذاب آتش دوزخ و بد محل بازگشتى است. سوره بقره، آيه 126. ______________________________________________________ صفحه ى 98

[استظهار اينكه ابراهيم (ع) دو بار از خداوند براى" مكه" امنيت طلبيده است

ممكن هم هست از اختلافى كه ميان اين دو نقل و دو حكايت هست كه از يكى تعبير كرده به" اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً- اين را شهر امنى قرار ده" و از ديگرى تعبير كرده به" اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً- اين شهر را ايمن كن" چنين استفاده شود كه ابراهيم خليل (ع) دو نوبت اين دعا را كرده، يكى موقعى كه مكه صورت شهر به خود نگرفته بوده و بار ديگر موقعى كه به صورت شهر در آمده بود، چون ابراهيم (ع) مكرر به مكه و به سركشى هاجر و اسماعيل رفته بود. و آن وقت كه اسماعيل و مادرش را در آنجا اسكان داد و به سرزمين فلسطين برگشت، و براى نوبت دوم به ديدن آنها رفت ديد كه قوم" جرهم" دور فرزندش را گرفته و به وى روى آورده اند، در اين موقع از خداى تعالى خواسته است كه اين محل را شهرى امن قرار دهد- چون شهر نبود- و مؤمنين از اهلش را از ثمرات روزى فرمايد. و

آن وقت كه سرزمين مزبور را به صورت شهرى ديده از خداى خواسته است كه اين شهر را محل امنى قرار دهد.

يكى از مؤيدات احتمال مذكور اختلافات ديگرى است كه در اين دو آيه به چشم مى خورد. در آيه بقره براى اهل شهر دعا كرده و برخوردارى از ثمرات را خواسته است، ولى در آيات مورد بحث برخوردارى ثمرات به اضافه چند چيز ديگر را تنها براى ذريه خود خواسته است.

و بنا بر اين، مى توان فهميد كه اين آيات كه حكايت دعاى ابراهيم (ع) است آخرين مطلبى است كه قرآن كريم از كلام و دعاى ابراهيم نقل مى كند. و نيز مى توان جزم كرد بر اينكه ابراهيم (ع) اين دعا را بعد از اسكان اسماعيل و هاجر و جمع شدن قبيله جرهم و ساختن خانه كعبه و پديد آمدن شهرى به نام مكه به دست ساكنينش در آنجا، كرده است. و فقره هاى اين آيات همه دليل و مؤيد اين احتمال است.

و بنا بر اينكه اين احتمال را نپذيريم و بگوييم هر دو دسته آيات يك حكايت است و ابراهيم يك بار دعا كرده بوده آن وقت بايد بگوييم از جمله" رب اجعل ..."

چيزى حذف شده و تقديرش چنين است:" رب اجعل هذا البلد بلدا آمنا- پروردگارا اين شهر را شهر امنى قرار ده". ______________________________________________________ صفحه ى 99

چيزى كه هست در يك نقل مشار اليه" هذا" حذف شده و در نقل ديگر موصوف حذف شده تا كلام كوتاهتر شود.

[امنيتى كه ابراهيم (ع) براى مكه خواست امنيت تشريعى بوده است

و مقصود از امنيتى كه آن جناب درخواست كرده امنيت تشريعى است، نه تكوينى. و همانطور كه در تفسير

همين مطلب در سوره بقره گفتيم مقصود اين است كه قانونى امنيت اين شهر را تضمين كند، نه اينكه هر كه خواست امنيت آن را بر هم زند- مثلا- دستش بخشكد، و همين امنيت- بر خلاف آنچه شايد بعضى توهم كرده باشند- نعمت بسيار بزرگى و بلكه از بزرگترين نعمتهايى است كه خداوند بر بندگان خود انعام كرده است.

چون اگر قدرى در همين حكم حرمت و امنيت قانونى كه ابراهيم به اذن پروردگارش براى اين شهر تشريع نموده دقت كنيم، و اعتقادى كه مردم در طول چهار هزار سال به قداست اين بيت عتيق داشته و تا امروز هم دارند ارزيابى كنيم، آن وقت مى فهميم كه چه خيرات و بركات دينى و دنيوى نصيب مردم آن و نصيب ساير اهل حق كه هواخواه اين شهر و مردم اين شهر بوده و هستند شده است. اگر به تاريخ هم- كه قطعا آنچه را ضبط نكرده بيش از آنى است كه ضبط نموده- مراجعه كنيم خواهيم ديد كه اهل اين شهر از چه بلاهايى كه ديگر شهرها ديده اند مصون مانده اند، آن وقت مى فهميم كه همين امنيت تشريعى مكه چه نعمت بزرگى بوده كه خدا نصيب بندگان خود كرده است.

" وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ ... غَفُورٌ رَحِيمٌ".

وقتى گفته مى شود" جنبه" و يا" اجنبه" به اين معنا است كه آن را دور كرد.

و درخواست ابراهيم از خداى تعالى كه او را از پرستش بتها دور گرداند، پناهندگى او است به خداى تعالى از شر گمراه كردنى كه او به بتها نسبت داده و گفته است:" رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ ...".

و پر

واضح است كه اين دور كردن هر جور و هر وقت كه باشد بالأخره مستلزم اين است كه خداى تعالى در بنده اش به نحوى از انحاء تصرف بكند. چيزى كه هست اين تصرف به آن حد نيست كه بنده را بى اختيار و مجبور سازد و اختيار را از بنده سلب نمايد، چون اگر دور كردن به اين حد باشد ديگر چنين دور بودنى كمالى نيست كه شخصى مثل ابراهيم (ع) آن را از خدا مسألت نمايد. ______________________________________________________ صفحه ى 100

پس برگشت اين دعا در حقيقت به همان معنايى است كه قبلا خاطر نشان شده بود كه:" يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ ..." و آن اينكه: هر چه از خيرات چه فعل باشد و چه ترك، چه امر وجودى باشد چه عدمى، همه نخست منسوب به خداى تعالى است و پس از آن منسوب به بنده اى از بندگان اوست، بخلاف شر كه چه فعل باشد و چه ترك، ابتداء منسوب به بنده است، و اگر هم به خدا نسبت مى دهيم آن شرورى را نسبت مى دهيم كه خداوند بنده اش را به عنوان مجازات مبتلا به آن كرده باشد- كه بيانش مفصل گذشت.

پس اجتناب از بت پرستى وقتى عملى مى شود كه خداوند به رحمت و عنايتى كه نسبت به بنده اى دارد او را از آن اجتناب (دورى) داده باشد. و خلاصه، صفت اجتناب داشتن از بت پرستى صفتى است كه بنده بعد از تمليك خداى تعالى مالك آن مى شود، و مالك بالذات آن تنها خداست. هم چنان كه هدايت راه يافتگان نيز از خود ايشان نيست، بلكه خداوند به ايشان تمليك نموده. خداى تعالى آن را بالذات مالك است

و بنده به تمليك خدا مالك آن مى شود، نه اينكه هدايت خدا چيزى و هدايت بنده چيز ديگرى باشد. كوتاهترين و ساده ترين بيانى كه اين معنا را افاده كند عبارتى است كه در كلمات اهل بيت عصمت (ع) آمده كه فرموده اند:" خداوند بنده خود را موفق به عمل خير و يا ترك عمل زشت مى كند".

[توضيحى در مورد اينكه آن جناب از خدا خواست او و فرزندانش را از بت پرستى دور بدارد:" وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ"]

پس خلاصه كلام اين شد كه: منظور از جمله" و اجنبنى" درخواست صنعى است از خدا در ترك بت پرستى، و به عبارت ديگر از خداى خود درخواست مى كند كه او را و فرزندانش را از پرستش بتها نگهدارى نموده، و در صورتى كه خود آنان بخواهند به سوى حق هدايتشان كند، و اگر از او خواستند تا دين حق را افاضه شان فرمايد افاضه شان بفرمايد، نه اينكه ايشان را حفظ بكند، چه اينكه خودشان خواهان اين حفظ باشند و يا نباشند، و دين حق را افاضه شان بكند، چه اينكه خود آنان خواهان آن باشند و يا نباشند- اين است معناى دعاى آن جناب.

و از آن فهميده مى شود كه نتيجه دعا براى بعضى از كسانى است كه جهت ايشان دعا شده هر چند كه لفظ دعا عمومى است، و ليكن تنها در باره كسانى مستجاب مى شود كه خود آنان استعداد و خواهندگى داشته باشند، و اما معاندين و مستكبرينى كه از پذيرفتن حق امتناع مى ورزند دعا در حق ايشان مستجاب نمى شود. و ما به زودى اين معنا را توضيح بيشترى مى دهيم ان شاء اللَّه. ______________________________________________________ صفحه ى 101

[مقصود از" بنى"

كه ابراهيم (ع) براى خود و آنان دورى از پرستش بتها را درخواست نمود]

مطلب ديگر اينكه: ابراهيم (ع) در اين دعا براى خود و فرزندانش دعا مى كند و مى گويد:" وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ" و معلوم است كه كلمه" بنى" تمامى فرزندانى را كه از نسل او پديد آيند شامل مى شود، و آنها عبارتند از دودمان اسماعيل و اسحاق. كلمه" ابن" در لغت عرب همانطور كه بر فرزند بلا فصل اطلاق مى شود، بر فرزندان پشتهاى بعدى نيز اطلاق مى شود، هم چنان كه قرآن كريم ابراهيم را پدر مردم عرب و يهود زمان رسول خدا (ص) خوانده و فرموده است:" مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ" «1». و اطلاق بنى اسرائيل (فرزندان يعقوب) هم بر يهوديان عصر نزول قرآن- كه بسيار است و شايد در چهل و چند جاى قرآن اطلاق شده باشد- از همين باب است.

پس ابراهيم (ع) در اين آيه دورى از بت پرستى را براى خودش و براى فرزندانش به آن معنا كه گذشت مسألت مى دارد.

ممكن هم هست كه كسى بگويد از قراين حال و گفتار بر مى آيد كه دعا تنها براى فرزندان اسماعيل بوده، كه جدشان اسماعيل در حجاز سكونت گرفت، و ديگر شامل حال فرزندان اسحاق نيست.

ابراهيم (ع) بعد از دعاى" وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ" افزود:" رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ" و با اين جمله در حقيقت خواسته است دعاى خود را تعليل نمايد. و اگر مجددا نداى" رب" را تكرار كرده به منظور تحريك رحمت الهى بوده است، و اين را مى رساند كه: پروردگارا اگر من درخواست كردم كه مرا و فرزندانم را از پرستش بتها دور بدارى

بدين جهت بود كه اين بتها بسيارى از مردم را گمراه كرده اند. و اگر نسبت گمراه كردن را به بتها داده با اينكه مشتى سنگ و چوبند، از جهت ارتباطى است كه ميان آنان و اضلال خلق هست، هر چند كه ارتباط شعورى نباشد، و لازم هم نيست كه هر فعلى را و يا هر اثرى را به چيزى نسبت بدهيم كه آن چيز شعور داشته باشد و ارتباط فعل با آن چيز ارتباط شعورى بوده باشد.

" فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ"- اين جمله تفريع بر جملات قبلى است، و معنايش اين مى شود: حال كه بسيارى از مردم را اين بتها گمراه كرده اند چون مايه پرستش و پناه بردن مردم به آنها هستند، و حال كه من خود و فرزندان خود را

_______________

(1) سوره حج آيه 78. ______________________________________________________ صفحه ى 102

به درگاه تو پناه دادم كه تو ما را از عبادت آنها بر حذر بدارى، لا جرم ما بندگانت به دو طائفه منقسم مى شويم: يكى گمراهان و منحرفين از راه توحيد، و يكى هم آنهايى كه خود را به دامن لطف تو انداخته اند كه در حفظ تو از بت پرستى دور باشند،" فَمَنْ تَبِعَنِي ...".

[مراد از تبعيت در جمله:" فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي" پيروى هم در اعتقاد و هم در عمل است

و اگر در تفريع خود تعبير" تبعنى" را آورد، با اينكه" اتباع" به معناى پيروى در راه است، و همچنين كلمه" اضلال" را بكار برد كه آن هم اشاره به راه دارد بدين منظور است كه بفهماند مقصود از" اتباع" صرف پيروى در عقيده و اعتقاد به توحيد نيست، بلكه در

راه او سير كردن و سلوك طريقه او كه اساسش اعتقاد به وحدانيت خداى سبحان است، و خود را به دامن خداى تعالى انداختن و در معرض او قرار دادن است تا او وى را از پرستش بتها دور بدارد.

مؤيد اين مطلب جمله" وَ مَنْ عَصانِي" است كه در مقابل جمله" فمن تبعنى" قرارش داده، چون در جمله مذكور عصيان را به خودش نسبت داده، نه به خدا، و نگفته است" و من كفر بك- و هر كه به خدايى تو معتقد نباشد"، و نيز نگفته" و من عصاك- و هر كه تو را عصيان كند"، هم چنان كه در جمله اول هم نگفت:" فمن آمن بك- هر كه به تو ايمان آورد"، و يا" فمن اطاعك- هر كه تو را اطاعت كند"، و يا" فمن اتقاك- هر كس كه از تو بپرهيزد"، و امثال آن.

پس معلوم مى شود كه مقصود از پيروى او، پيروى از دين و دستورات شرع او است- چه دستورات مربوط به اعتقادات و چه مربوط به اعمال- هم چنان كه مقصود از عصيان او، ترك سيره و شريعت و دستورات اعتقادى و عملى اوست.

كانه خواسته است بگويد: هر كه در عمل به شريعت من و مشى بر طبق سيره من، مرا پيروى كند او به من ملحق است و به منزله فرزندان من خواهد بود، و من اى خدا از تو مسألت مى دارم مرا و ايشان را از اينكه بت بپرستيم دور بدار، و هر كه مرا در عمل به شريعتم نافرمانى كند و يا در بعضى از آنها عصيان بورزد، چه از فرزندانم باشد و چه غير ايشان، خدايا او

را به من ملحق مفرما، و من از تو درخواست نمى كنم كه او را هم از شرك دور بدارى، بلكه او را به رحمت و مغفرت خودت مى سپارم.

از اين بيان چند نكته معلوم مى شود: يكى اينكه جمله" فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ" تفسير جمله قبلى است كه عرض مى كرد" وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ". به اين معنا كه مراد از فرزندان را كه در آيه قبل بود توسعه و ______________________________________________________ صفحه ى 103

تخصيص مى دهد. فرزندان خود را به عموم پيروانش تفسير نموده، و فرزندان واقعى خود را به همان پيروان تخصيص زده و عاصيان ايشان را از فرزندى خود خارج مى كند.

[ابراهيم (ع) پيروى و تبعيت را ملاك انتساب افراد به خود دانسته است

و كوتاه سخن، ابراهيم (ع) پيروان بعدى خود را به خود ملحق مى سازد و عاصيان را هر چند كه از فرزندان واقعيش باشند به مغفرت و رحمت خدا مى سپارد.

قرآن كريم هم اين معنا را در جاى ديگر گوشزد كرده و مى فرمايد:" إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا ..." «1».

اين توسعه و تضييق، و تعميم و تخصيص، از ابراهيم خليل (ع) نظير مطلبى است كه از مجموع گفته هاى او و پروردگارش- بنا به حكايت قرآن كريم- استفاده مى شود كه در سوره بقره عرض مى كند:" وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ" «2»، چون در اين آيه نخست رزق را براى اهل مكه مسألت مى دارد و سپس همين مسألت خود را به مؤمنين

ايشان اختصاص مى دهد، و خداى تعالى در پاسخش همان درخواست را تعميم داده تا شامل كفار هم بشود.

نكته دومى كه ممكن است از كلام ابراهيم (ع) استفاده شود اين است كه در باره پيروانش عرض كرد" از من است" و اما نسبت به آنها كه عصيانش كنند سكوت كرد، و اين خود ظهور دارد در اينكه خواسته است همه پيروانش را كه تا آخر دهر بيايند پسر خوانده خود كند، و همه آنهايى را كه نافرمانيش كنند بيگانه معرفى نمايد، هر چند كه از صلب خودش باشند. گو اينكه اين احتمال هم هست كه خواسته است متابعين خود را پسر خوانده خود معرفى نمايد و نسبت به عاصيان خود سكوت كرده چون سكوت دلالت صريحى بر نفى ندارد.

و در صورتى كه آيه شريفه بر اين معنا دلالت داشته باشد اشكالى از جهت عقل وجود ندارد، زيرا لازم نيست كه ولادت طبيعى ملاك در نسب از حيث نفى و اثبات باشد، و هيچ امتى را هم سراغ نداريم كه در اثبات و نفى نسب، تنها به مساله ولادت طبيعى _______________

(1) سزاوارتر به ابراهيم همانهايى هستند كه وى را پيروى كردند، و همچنين اين پيغمبر است و كسانى كه به وى ايمان آوردند ... سوره آل عمران، آيه 68.

(2) و اهل آن (سرزمين) را كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده اند از ثمرات گوناگون روزى ده (خداوند خواهش ابراهيم را اجابت كرد) و فرمود اما به آنها كه كافر شدند بهره كمى خواهم داد، سپس آنها را به عذاب آتش مى كشانم و چه بد سرانجامى دارند. سوره بقره، آيه 126. ______________________________________________________ صفحه ى 104

اكتفاء كنند، بلكه تا

آنجا كه تاريخ نشان مى دهد لا يزال در اين نسبت تصرف نموده، يك جا توسعه و جايى ديگر تضييق مى دهند، هم چنان كه اسلام را هم مى بينيم كه در اين نسبت تصرفاتى كرده، پسر خوانده، زنازاده، فرزند كافر، و مرتد را نفى نموده، و گفته كه اينان فرزند نيستند، و در مقابل رضيع (بچه اى كه از زنى ديگر شير خورده) و متولد در بستر زناشويى- هر چند كه احتمال خلاف هم داشته باشد- را فرزند خوانده (با اينكه رضيع فرزند طبيعى نيست). و همچنين در كلام مجيدش پسر نوح را رسما از پسرى نوح نفى كرده و فرموده" إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ" «1».

سوم اينكه هر چند به طور صريح براى عاصيان خود طلب مغفرت و رحمت نكرد، و تنها در جمله" وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ" ايشان را در معرض مغفرت خداى قرار داد، و ليكن كلامش بدون اشاره به اين جهت نيست كه رحمت الهى را جهت ايشان هم خواسته است. آرى، درست است كه سيره و طريقه او آدمى را براى رحمت الهى و محفوظ ماندن از پرستش بتها آماده مى سازد ليكن چنان هم نيست كه هر كس طريقه او را پيش گيرد معصوم و هر كس آن را ترك گويد به كلى از رحمتش مايوس شود، چون اين مقدار از گناه مانع شمول رحمت حق نمى شود، هر چند كه مقتضى آن هم نيست. اين را هم مى دانيم كه مقصود از نافرمانى در جمله" وَ مَنْ عَصانِي" تنها شرك به خداى تعالى نيست تا با آيه" إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ

لِمَنْ يَشاءُ" «2» كه درخواست آمرزش از شرك را بى فايده مى داند منافات داشته باشد.

اين حاصل آن نكاتى است كه دقت و تدبر در دو آيه كريمه آن را افاده مى كند، و با در نظر داشتن آن ديگر جايى براى اشكال و جوابى كه مفسرين در اين دو آيه آورده اند باقى نمى ماند، و بلكه اشكالى دور از ذوق سليم مى گردد.

[بى پايگى اشكالاتى كه در باره دعاى ابراهيم (ع) مطرح شده و از آن جمله اينكه گفته اند چگونه آن جناب دعاى غير مستجاب كرده و براى همه فرزندان خود دورى از شرك را خواسته است؟]

آرى، مفسرين دو اشكال در اين دو آيه كرده و جوابهايى از آنها داده اند، كه با در نظر گرفتن چند نكته اى كه گفتيم نه اشكالها وارد است، و نه جوابها جواب.

اشكال اول اينكه: ظاهر جمله" وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ" اين است كه ابراهيم (ع) مصونيت از پرستش بتها را هم براى خود مسألت كرده و هم براى _______________

(1) او از دودمان تو نيست، او عمل غير صالح است. سوره هود، آيه 46.

(2) خدا هر كه را به او شرك آرد نخواهد بخشيد و ما دون شرك هر كسى را بخواهد مى بخشد. سوره نساء، آيه 116. ______________________________________________________ صفحه ى 105

همه فرزندان خود، و اين خود دعائى است غير مستجاب زيرا قريش هم جزء فرزندان وى بودند و آنان اهل شرك و بت پرست بودند، و چطور ممكن است پيغمبرى بزرگوار چون ابراهيم خليل (ع) دعايى بكند كه مى داند غير مستجاب است؟ «1» و يا چگونه ممكن است خداى سبحان چنين دعايى را با اينكه لغو و بى معنا است از او حكايت بكند،

و اصلا آن را رد نفرمايد، با اينكه روش قرآن كريم همواره چنين است كه سخن بيهوده و پيشنهادهاى لغو را رد مى كند؟ از اين هم كه بگذريم مگر انبياء معصوم از هر گناه نيستند، و با داشتن چنين مقامى ديگر چه معنا دارد كه مصونيت از كفر و پرستش بتها را از خدا درخواست نمايد؟ «2».

آن گاه از آن جواب داده اند كه مقصود از فرزندانى كه مى گوييم دعاى وى در حق آنان مستجاب نشد، فرزندان با واسطه آن جناب است، نه فرزندان خود او، چون دعاى آن جناب در حق فرزندان خودش يعنى اسحاق و اسماعيل و غير آن دو مستجاب شد «3».

بعضى «4» ديگر هم گفته اند:" مقصود فرزندانى است كه در هنگام اين درخواست موجود بوده اند و دعاى وى در حق ايشان مستجاب شد، چون همه آنان موحد بوده اند".

بعضى «5» ديگر گفته اند:" چه عيب دارد كه منظور از فرزندان را همه ذريه او بگيريم و بگوييم نسبت به بعضى مستجاب شد و نسبت به ديگران نشد".

بعضى ديگر در بت پرستى فرزندان آن جناب توقف كرده اند:

يكى «6» گفته فرزندان مشرك او بت را نمى پرستيدند، بلكه آنها را شفعاى درگاه خدا مى پنداشتند. بعضى «7» ديگر گفته اند:" آنها" اوثان" را مى پرستيدند، نه" اصنام" را و اين دو با هم فرق دارند. صنم تمثال هاى مجسم است، و وثن تمثالهاى غير مجسم".

بعضى «8» ديگر گفته اند: ايشان بت نمى پرستيدند، بلكه بخاطر اينكه دسترسى به خانه كعبه نداشتند سنگى را نصب مى كردند و مى گفتند: خانه خدا هم از سنگ است، آن وقت _______________

(1 و 2 و 3) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 132.

(4) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 133.

(5)

تفسير فخر رازى، ج 19، ص 133 و روح المعانى، ج 13، ص 234.

(6) تفسير نور الثقلين، ج 2، ص 546 و تفسير عياشى، ج 2، ص 230، ح 31.

(7) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 133.

(8) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 234. ______________________________________________________ صفحه ى 106

دور آن طواف مى كرده اند، و آن سنگ را خانه دوار و قابل انتقال مى ناميدند.

ولى خواننده محترم به خوبى نسبت به سقوط و بى اعتبارى اين پاسخها واقف است. اما پاسخ اول و دوم براى اينكه خلاف ظاهر لفظ آيه است، چون كلمه" بنى" همه فرزندان را شامل است. و اما وجه سوم آن نيز باطل است، زيرا اشكال در اين نبود كه چرا دعاى يك پيغمبر و يا بعضى از آن مستجاب نشده، چون ممكن است دعايى بر خلاف حكمت باشد. بلكه اشكال در اين بود كه حكايت و نقل گفتارهاى لغو و رد نكردن آن از شان قرآن كريم دور است.

بقيه وجوهى هم كه نقل كرديم اشكالش اين است كه ملاك گمراهى در عبادت اصنام مساله شركت در عبادت است، و اين عمل در همه فرضهايى كه نقل شد موجود است، يعنى هم پرستش صنم شرك است، و هم پرستش وثن و هم طواف به دور سنگ.

[ضعف وجوهى كه در جواب به اين سؤال كه چگونه ابراهيم (ع) با اينكه معصوم بوده درخواست دورى از شرك را كرده است؟ گفته شده است

بعضى «1» ديگر از اين اشكال كه چطور ابراهيم با داشتن مقام عصمت درخواست دورى از شرك كرده چنين جواب داده اند كه: مقصود ثبات در عصمت و دوام در آن است. بعضى «2» ديگر گفته اند: اين

سؤال را از باب هضم نفس (و به اصطلاح فارسى شكسته نفسى) گفته است و خواسته است احتياج خود به فضل او را اظهار بدارد. بعضى «3» ديگر گفته اند: منظور اين بوده كه از شرك خفى محفوظ باشد، نه شرك جلى، كه با مصونيت انبياء منافات دارد.

همه اين وجوه باطل است: اما اولى براى اينكه عصمت همانطور كه حدوثا در انبياء لازم است، بقاى آن نيز لازم است، و همانطور كه درخواست حدوث آن از انبياء صحيح نيست- چون تحصيل حاصل است- همچنين درخواست بقاى آن نيز صحيح نيست.

منشا اشتباهى كه اين آقايان كرده اند اين است كه پنداشته اند فيضى كه از ناحيه خداى مفيض به انبياى مستفيض مى رسد از ملك خدا بيرون مى رود، و انبياء مالك مستقل آن مى شوند و چون مالك مى شوند ديگر درخواست آن هم از كسى كه سابقا مالك بود، ولى فعلا مالك نيست معنا ندارد. و به عبارتى ديگر وقتى خداى تعالى حدوث و يا بقاى چيزى را اراده كرد آن چيز ديگر از آنچه كه هست تغيير نمى پذيرد

_______________

(1 و 2 و 3) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 132. ______________________________________________________ صفحه ى 107

(و خلاصه از تحت سلطه خدا بيرون رفته) و خود او هم قادر بر تغيير آن نيست، و يا مشيتش بر تغيير آن تعلق نمى گيرد، (و العياذ باللَّه خدا در باره آن دستبند به دست خود زده است) و اين خطاى بزرگى است. بلكه هر گيرنده فيضى بعد از گرفتن فيض، باز هم به خداى مفيض محتاج است و احتياجش بعد از فيض عين آن احتياجى است كه قبل از فيض داشت، هم چنان كه ملك نسبت به آن

فيض بعد از افاضه هم باقى است، و مالكيتش نسبت به آن بعد از دادن آن، عين آن مالكيتى است كه قبل از دادن و افاضه داشت، بدون اينكه ذره اى فرق كرده باشد، و قدرت و خواست خداى تعالى در باره آن هميشه على السويه است، هر چند كه بعد از افاضه و قضاء حتم، داده خود را پس نگيرد. بنا بر اين، درخواست بنده مستفيض و سؤال او، اثر و خاصيت احتياج ذاتى او است، نه اثر نداشتن، تا بگويى با داشتن، ديگر سؤال معنا ندارد- دقت فرمائيد- ما در اين معنا مكرر پيرامون اين مساله بحث هاى مفصلى كرده ايم. و اما اينكه بعضى از ايشان در پاسخ از اشكال گفته اند: ابراهيم شكسته نفسى كرده، در جوابشان مى گوييم: شكسته نفسى در غير ضروريات عيبى ندارد، و اما در مسائل ضرورى درست نيست، و مثل اين ميماند كه كسى از باب شكسته نفسى بگويد من انسان نيستم، و مقصودش هم اين نباشد كه من انسان كامل نيستم، بلكه اين باشد كه من اصلا از افراد اين نوع و اين ماهيت نيستم، و اين دروغ است، و به نظر آقايان كه عصمت را براى انبياء از امور ضرورى مى دانند درخواستش همين حكم را دارد.

و اما پاسخ سوم و اينكه منظور از درخواست مزبور مصونيت از شرك خفى بوده، در جوابش مى گوييم شرك خفى به معناى ركون و توجه به غير خداست كه خود داراى مراتبى است، و شديدترين مراتب آن شرك جلى كه ضلالت است، نه بقيه مراتب آن.

و ما مى بينيم ابراهيم (ع) درخواست خود را چنين تعليل نموده كه" انهن اضللن ...- اين بتها بسيارى از

مردم را گمراه كرده اند ..." از اينجا مى فهميم كه در خواستش مصونيت از شرك جلى و همان شركى بوده كه بسيارى از مردم به خاطر آن گمراه شده اند، نه شرك خفى و صرف ركون و توجه به غير خدا. مگر اينكه كسى ادعا كند كه مقصود از اصنام تنها بتها نيست، بلكه هر چيزيست كه جز خدا مورد توجه انسان قرار گيرد. و مقصود از عبادت هم پرستش نيست، بلكه صرف توجه و التفات است، كه اين هم ادعايى است بى دليل. ______________________________________________________ صفحه ى 108

[نقل و رد وجوهى كه در پاسخ به اين شبهه كه چرا ابراهيم (ع) براى مشركين طلب مغفرت نموده؟ گفته اند]

اشكال ديگرى كه مفسرين «1» بر كلام ابراهيم كرده و در مقام پاسخ از آن بر آمده اند اين است كه چرا در جمله" وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ" طلب مغفرت براى مشركين كرده است، با اينكه مغفرت خدا شامل مشرك نمى شود، زيرا خود خداى تعالى فرموده:

" إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ- خدا اين گناه را كه به وى شرك بورزند نمى آمرزد" «2».

آن گاه در جواب از آن، يكى گفته «3» است: نيامرزيدن شرك دليلش همين آيه ايست كه گذشت، و اين آيه قرآن است و قرآن بر خاتم انبياء نازل شده، نه بر ابراهيم، و از كجا كه قبل از اسلام گناه شرك مانند ساير گناهان قابل آمرزش نبوده باشد، و ابراهيم بر اساس شريعت خود درخواست نكرده باشد. يكى «4» ديگر گفته: مراد از مغفرت و رحمت، مغفرت و رحمت بعد از توبه مشرك است، و قيد توبه در كلام حذف شده.

ديگرى «5» گفته است: مقصود آن جناب

اين بوده كه هر كه مرا عصيان كند و بر شرك خود استوار بماند تو بخاطر اينكه غفور و رحيمى مى توانى او را از شرك به سوى توحيد بكشانى، و مشمول مغفرت و رحمت خود كنى.

بعضى «6» ديگر گفته اند: مقصودش از مغفرت پوشاندن شرك مشرك، و مقصودش از رحمت شتاب نكردن در عقاب او است. و معنايش اين است كه پروردگارا هر كس كه از فرمان من سر بتابد تو شركش را در دنيا پوشيده بدار و با تاخير عقابت، او را مورد رحمت قرار ده.

بعضى «7» ديگر گفته اند: معناى آن همان چيزيست كه از ظاهرش استفاده مى شود و حاجت به هيچ توجيهى ندارد و اشكالى هم وارد نيست، زيرا آن روز ابراهيم (ع) نمى دانسته كه خدا شرك را نمى آمرزد، و ندانستن اين حكم نقص نيست زيرا آمرزيدن شرك جزء محالهاى عقلى نيست كه هر كسى آن را درك كند، و عقل هيچ امتناعى نمى بيند در اينكه خداوند شرك را هم بيامرزد، تنها دليلى كه در مساله هست دليل نقلى است كه ممكن است آن روز به گوش ابراهيم (ع) نخورده باشد و

_______________

(1) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 133.

(2) سوره نساء. آيه 48.

(3) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 134.

(4) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 235.

(5) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 134.

(6 و 7) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 235. ______________________________________________________ صفحه ى 109

كسى هم سند نداده كه انبيا بايد در يك روز و بلكه در يك آن تمامى ادله نقلى را ياد بگيرند.

بعضى «1» ديگر گفته اند مقصود از عصيان، معصيت پائين تر از شرك است.

اين بود جوابهايى كه از اشكال مذكور داده اند،

و هيچ يك از آنها صحيح نيست.

اما اولى براى اينكه اين ادعا كه شرك در شرايع قبل از اسلام جائز المغفرت بوده، ادعايى است بدون دليل، بلكه دليل بر خلاف آن هست، زيرا قرآن حكايت مى كند كه خداى تعالى خطاب كرده به آدم كه شريعتش اولين شريعت است، و به او فرمود:

" وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ" «2». و از مسيح (ع) كه شريعتش آخرين شريعت سابق بر اسلام است حكايت مى كند كه گفت:" إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ" «3».

آرى، دقت در آيات مربوط به قيامت و بهشت و جهنم و همچنين آيات شفاعت و آياتى كه كلمات انبياء را در دعوتهاى خود حكايت مى كند، جاى هيچ ترديدى باقى نمى گذارد كه در همه شرايع اين معنا گوشزد بشر شده كه براى مشرك هيچ راه نجاتى نيست، مگر توبه قبل از مرگ.

اما دومى براى اينكه مقيد كردن مغفرت و رحمت به صورت توبه مشرك، تقيدى است بى دليل، علاوه بر اينكه مشرك توبه كار جزو" فَمَنْ تَبِعَنِي" است نه جزو" وَ مَنْ عَصانِي"، چون توبه از شرك متابعت ابراهيم است، و اگر مقصود از" مَنْ عَصانِي" چنين افرادى بودند ديگر معادله معنا نداشت، و يك طرفى مى شد.

و اما سوم و چهارم براى اينكه ظاهر آيه بر خلاف آن دو است، چون ظاهر آن اين است كه خداوند مشرك را در حين عصيان بيامرزد و رحم كند، نه بعد از آنكه توبه كرد و به اطاعت گراييد. علاوه، ظاهر آمرزش گناه، برداشتن آثار سوء آن است، حال يا

در دنيا و يا مطلقا. و اما برداشتن عقاب دنيوى و تاخير آن به آخرت، آمرزش نيست، اگر

_______________

(1) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 235.

(2) و آنانى كه كافر شدند و تكذيب كردند آيات ما را، آنها البته اهل دوزخند و در آتش هميشه معذب خواهند بود. سوره بقره، آيه 39.

(3) واقع اين است كه هر كس به خدا شرك بورزد خدا بهشت را بر او حرام مى نمايد، و جاى او در آتش است و ستمكاران هيچ ياورى ندارند. سوره مائده، آيه 72. ______________________________________________________ صفحه ى 110

هم باشد معنايى است دور از فهم عرف.

و اما پنجم- كه از همه وجوه ديگر بعيدتر است- براى اينكه از مثل ابراهيم خليل (ع) آن هم در اواخر عمرش كه گفتيم اين دعا را در آن موقع كرده است بسيار بعيد است كه يكى از واضحات معارف دينى را ندانسته باشد، و به قول شما به گوشش نخورده باشد، و از در جهل و نادانى اين درخواست را براى مشركين بكند، آن هم بدون اينكه قبلا از خداى تعالى اجازه اى بگيرد، چون اگر اجازه گرفته بود خداوند حكم مساله را برايش بيان مى كرد، و مى فرمود كه چنين چيزى ممكن نيست، و از قرآن كريم هم بعيد است كه چنين جهل و كلام بيهوده اى را از كسى نقل بكند و آن را رد ننمايد و حقيقت مطلب را بيان نفرمايد، با اينكه مى بينيم وقتى طلب مغفرت ابراهيم جهت پدرش را حكايت مى كند بلافاصله براى برائت ساحت مقدس او مى فرمايد:" وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ «1»".

و اما ششم

كه معصيت را به پايين تر از شرك تقييد مى كرد، هيچ دليلى بر اين تقييد ندارد، مگر آنكه بخواهد حرف ما را بگويد.

اين بود خلاصه آن وجوهى كه مفسرين در ذيل اين دو آيه مورد بحث ذكر كرده اند، و همه اشتباهات ايشان ناشى از اين جهت است كه در تحقيق معناى در خواست مصونيت از شرك و نيز متفرع نمودن جمله" فمن تبعنى ..." بر آن اهمال ورزيده اند.

" رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ ...".

كلمه" مِنْ ذُرِّيَّتِي" جانشين مفعول" اسكنت" است، و" من" در آن، تبعيض را مى رساند. و منظور ابراهيم (ع) از ذريه اش همان اسماعيل و فرزندانى است كه از وى پديد مى آيند، نه اسماعيل به تنهايى، براى اينكه دنبالش گفته است:

" رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ- پروردگارا تا نماز بپاى دارند"، و اگر اسماعيل به تنهايى مقصود بود نمى بايست لفظ جمع بكار برد.

و مقصود از" غَيْرِ ذِي زَرْعٍ"،" غير ذى مزروع" است، آن طور تعبير كرد تا تاكيد را برساند، و در نداشتن روييدنى مبالغه نمايد، چون جمله مذكور بطورى كه گفته اند

_______________

(1) استغفار ابراهيم براى پدرش جز بعد از آن نبود كه وعده آن را به وى داده بود، ولى وقتى براى او معلوم شد كه او دشمن خداست از او بيزارى جست. سوره توبه، آيه 114. ______________________________________________________ صفحه ى 111

علاوه بر دلالت بر نبودن زراعت اين معنا را هم مى رساند كه زمين غير ذى زرع اصلا شايستگى زراعت را ندارد، مثلا شوره زار و يا ريگزار است، و آن موادى كه روييدنى ها در روييدن احتياج دارند، را ندارد، به خلاف آن تعبير ديگر كه فقط نبودن زرع را مى رساند، و اين

نكته در جمله" قُرْآناً عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ- قرآنى عربى غير معوج" «1» نيز هست.

و اگر خانه را به خدا نسبت داده از اين باب است كه خانه مزبور براى منظورى ساخته شده كه جز براى خدا صلاحيت ندارد، و آن عبادت است.

و مقصود از" محرم" بودن آن، همان حرمتى است كه خداوند براى خانه تشريع نموده. و ظرف مكان" عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ" متعلق به جمله" اسكنت" است.

[دعاى ابراهيم (ع) كه عرض كرد:" رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ ..." بعد از بناى كعبه و ساخته و آباد شدن مكه بوده است

اين جمله، يعنى جمله" رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ" تا كلمه" المحرم" كه يك فقره از دعاى ابراهيم (ع) است، خود شاهد بر مطلبى است كه ما قبلا گفتيم كه آن جناب اين دعا را بعد از ساختن كعبه و ساخته شدن شهر مكه و آبادى آن كرده است، هم چنان كه آيه" الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ" نيز شاهد بر اين معنا است.

بنا بر اين، ديگر جاى اين اشكال باقى نمى ماند كه چطور ابراهيم (ع) در روز ورودش به وادى غير ذى زرع آنجا را خانه خدا ناميده با اينكه آن روز كعبه را بنا ننهاده بود تا چه رسد به اينكه در پاسخش گفته شود كه به علم غيب مى دانست كه به زودى مامور ساختن بيت اللَّه الحرام مى شود؟ و يا گفته شود كه وى مى دانست كه در قرون گذشته در اين وادى خانه خدا بوده، و طوائفى از مردم آن را خراب كردند، و يا خداوند در واقعه طوفان آن را به آسمان برد «2».

تازه به فرضى كه با اين

جوابها اشكال مذكور رفع شود نمى دانيم صاحبان اين جوابها اشكال در جمله" رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً"، و در جمله" وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ"، را چگونه رفع مى كنند؟ چون ظاهر جمله اولى اين است كه اين دعا را وقتى نموده كه مكه به صورت بلد و شهر در آمده بوده است. هم چنان كه ظاهر جمله دومى اين است كه اين دعا را وقتى نموده كه هم اسماعيل را داشته و هم اسحاق را.

_______________

(1) سوره زمر، آيه 28.

(2) تفسير ابو الفتوح رازى، ج 7، ص 33. ______________________________________________________ صفحه ى 112

و اينكه گفته است:" رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ" غرض خود را از اسكان اسماعيل و مادرش بيان مى دارد كه به انضمام جمله قبليش:" بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ"، و جمله اى كه دنبال آن آورد و گفت:" فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ" اين معنا را افاده مى كند كه اگر در ميان نقاط مختلف زمين نقطه اى غير قابل كشت و خالى از امتعه زندگى- يعنى آب گوارا و روييدنيهاى سبز و خرم و درختان زيبا و هواى معتدل و خالى از مردم- را اختيار كرد، براى اين بوده كه ذريه اش در عبادت خدا خالص باشند و امور دنيوى دلهايشان را مشغول نسازد.

" فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ ..."- كلمه" هوى"- به ضم هاء- به معناى سقوط است، و آيه" تَهْوِي إِلَيْهِمْ" به معناى اين است كه دلهاى مردم متمايل به سوى ذريه او شود بطورى كه وطنهاى خود را رها نموده بيايند و پيرامون آنها منزل گزينند، و يا حد اقل به زيارت خانه بيايند، و قهرا با ايشان هم انس بگيرند."

وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ" به اينكه ميوه هاى هر نقطه از زمين را بوسيله تجارت بدانجا حمل كنند، و مردم آنجا از آن بهره مند شوند" لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ".

" رَبَّنا إِنَّكَ تَعْلَمُ ما نُخْفِي وَ ما نُعْلِنُ ...".

معناى اين آيه واضح است. و جمله" وَ ما يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ" تتمه كلام ابراهيم (ع) و يا جزو كلام خداى تعالى است. و بنا بر احتمال اول در" على اللَّه" التفات بكار رفته، و به علت حكم اشاره مى كند، گويا مى فرمايد:" تو مى دانى همه آنچه را كه ما مخفى مى داريم و يا ظاهر مى سازيم، زيرا تو آن خدايى هستى كه هيچ چيز نه در زمين و نه در آسمان بر تو پنهان نيست". و بعيد نيست كه از اين تعليل استفاده شود كه مقصود از" سماء" چيزى باشد كه بر ما مخفى و از حس ما غايب است، به عكس زمين كه منظور از آن هر چيزى باشد كه براى ما محسوس است- دقت فرماييد.

" الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعاءِ".

اين جمله به منزله جمله معترضه است كه در وسط دعاى آن جناب قرار گرفته است. و باعث گفتن آن در وسط دعا اين بوده كه در ضمن خواسته هايش ناگهان به ياد عظمت نعمتى كه خدا به وى ارزانى داشته افتاده كه بعد از آنكه همه اسباب عادى فرزنددار شدنش را منتفى نموده بود دو فرزند صالح چون اسماعيل ______________________________________________________ صفحه ى 113

و اسحاق به وى داده. و اگر چنين عنايتى به وى فرمود بخاطر استجابت دعايش بود.

ابراهيم (ع) در بين دعايش وقتى به ياد

اين نعمت مى افتد ناگهان رشته دعا را رها نموده به شكر خدا مى پردازد و خداى را بر استجابت دعايش ثنا مى گويد.

[اشاره به اينكه اعمال از جهت احتياج به اذن و مشيت خدا هستند به خدا و از جهت تصدى و صدور مستند به عامل است

" رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ".

نسبت دادن نماز خواندنش به خدا- با اينكه او نماز را مى خواند- نظير نسبت دادن دوريش از بت پرستى است به خدا. و همانطور كه قبلا هم گفته ايم هر عملى و از آن جمله نماز خواندن و بت نپرستيدن يك نسبت و ارتباط به خداى تعالى دارد، و آن عبارتست از احتياج و ارتباطش به اذن و مشيت خدا. و يك نسبت به عامل دارد و آن نسبت تصدى و صدور است.

اين جمله، فقره دوم از دعاى ابراهيم (ع) است كه فرزندانش را در آن شركت داده است. و دعاى اولش جمله" وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ" و دعاى سومش جمله" رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ" است كه پدر و مادر و عموم مؤمنين را در آن شركت داده.

نكته اى كه در هر سه فقره رعايت شده اين است كه ابراهيم در همه آنها خودش را به عنوان مفرد و مستقل ذكر كرده. در دعاى اولش گفته است:" و اجنبنى" و در دومى گفته است:" اجعلنى"، و در سومى گفته است:" اغفر لى"، و اين بدان جهت بوده كه خواسته است علاوه بر فرزندانى كه در اين موقع داشته، تمامى ذريه آينده اش را هم به خود ملحق سازد، هم چنان كه در جاى ديگر از آن جناب

نقل كرده كه گفته است:

" وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ" «1» و باز در جاى ديگر خداى تعالى گفت و شنود خود را با وى چنين حكايت كرده است:" إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي" «2».

در فقره اول از دعايش گفت:" وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ" و در اينجا گفت:" اجْعَلْنِي- مُقِيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي" و ممكن است اين سؤال براى خواننده پيش بيايد كه چرا در

_______________

(1) و برايم ياد خيرى در آيندگان بگذار. سوره شعراء، آيه 84.

(2) و چون ابراهيم را پروردگارش به ابتلائاتى بيازمود و او همه را به خوبى به پايان رسانيد، پروردگارش گفت كه من تو را براى مردم امام قرار مى دهم. گفت از ذريه ام نيز قرار ده. سوره بقره، آيه 124. ______________________________________________________ صفحه ى 114

اول نگفت:" و من بنى- و بعضى از فرزندان مرا" و در دومى كلمه" من" را آورد؟ در جواب مى گوييم: هر چند كه ظاهر فقره اول عموميت، و ظاهر فقره دوم تبعيض است، و ليكن در گذشته ثابت كرديم كه مراد وى در فقره اول نيز بعضى از ذريه است، نه همه آنها، و بعد از اثبات اين معنا هر دو فقره با هم تطابق خواهند داشت.

يكى ديگر از موارد تطابق اين فقره اين است كه مضمون هر دو تاكيد شده است، دومى بوسيله جمله" رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ" كه خود اصرار و تاكيد درخواست است، و اولى بوسيله جمله" رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ" چون در حقيقت اين تعليل درخواست دور كردن از بت پرستى را تاكيد مى كند.

[دعاى ابراهيم (ع) براى پدر و مادرش در

اواخر عمر دلالت مى كند بر اينكه" آزر" پدر ابراهيم نبوده است

" رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ".

ابراهيم (ع) با اين جمله دعاى خود را ختم نموده است. و همانطور كه قبلا هم گفتيم اين آخرين دعايى است كه وى كرده، و قرآن كريم از او نقل نموده است. و اين دعا شبيه به آخرين دعايى است كه قرآن از حضرت نوح (ع) نقل نموده كه گفته است:" رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ" «1».

اين آيه دلالت دارد بر اينكه ابراهيم فرزند آزر مشرك نبوده، زيرا در اين آيه براى پدرش طلب مغفرت كرده است، در حالى كه خودش سنين آخر عمر را مى گذرانده، و در اوائل عمر بعد از وعده اى كه به آزر داده از وى بيزارى جسته است. در اول به وى گفته:" سَلامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي" «2» و نيز گفته است:" وَ اغْفِرْ لِأَبِي إِنَّهُ كانَ مِنَ الضَّالِّينَ" «3» و سپس از او بيزارى جسته است، كه قرآن كريم چنين حكايت مى كند:

" وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ" «4» كه تفصيل داستان آن جناب در سوره انعام در جلد هفتم اين كتاب گذشت.

_______________

(1) پروردگارا مرا و والدين مرا و هر كه با ايمان به خانه من در آيد و همه مؤمنين و مؤمنات را بيامرز. سوره نوح، آيه 28.

(2) سلام بر تو به زودى برايت طلب مغفرت مى كنم. سوره مريم، آيه 47.

(3) و از پدرم به لطف خود درگذر و هدايت فرما كه وى سخت از

گمراهان است. سوره شعراء، آيه 86.

(4) استغفار ابراهيم براى پدرش بعد از وعده اى بود كه به وى داده بود، و پس از آنكه معلومش شد كه او دشمن خداست از او بيزارى جست. سوره توبه، آيه 114. ______________________________________________________ صفحه ى 115

و از جمله لطائف كه در دعاى آن حضرت به چشم مى خورد، اختلاف تعبير در نداء است كه يك جا" رب" آمده و جاى ديگر" ربنا". در اولى بخاطر آن موهبت هايى كه خداوند فقط به او ارزانى داشته است- از قبيل سبقت در اسلام و امامت- او را به خود نسبت داده. و در دومى پروردگار را به خودش و ديگران نسبت داده، بخاطر آن نعمتهايى كه خداوند هم به او و هم به غير او ارزانى داشته است.

بحث روايتى [(رواياتى در ذيل آياتى كه دعاى ابراهيم (ع) را حكايت مى كنند)]

در الدر المنثور است كه ابو نعيم- در كتاب الدلائل- از عقيل بن ابى طالب روايت كرده كه آن روز كه شش نفر از اهل مدينه در جمره عقبه نزد رسول خدا (ص) آمدند، آن حضرت ايشان را نشانيد و به سوى خداى تعالى و پرستش او دعوت نمود و پيشنهاد كرد كه او را در دعوتش يارى كنند. ايشان از آن جناب در خواست كردند تا آنچه به او وحى شده برايشان بخواند. رسول خدا (ص) از سوره ابراهيم اين آيه را برايشان خواند:" وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ" و همچنين تا آخر سوره قرائت نمود، و دلهاى شنوندگان آن چنان مجذوب شد كه بيدرنگ دعوتش را پذيرفتند «1».

و در تفسير عياشى از ابى

عبيده از امام صادق (ع) روايت شده كه فرمود: هر كه ما را دوست بدارد او از ما اهل بيت است. پرسيدم فدايت شوم آيا از شما است؟ فرمود: به خدا سوگند از ما است، مگر كلام خداى را نشنيده اى كه از ابراهيم (ع) حكايت مى كند كه فرمود:" فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي" «2».

و در همان كتاب از محمد حلبى از امام صادق (ع) آمده كه فرمود:

هر كه از شما از خدا بترسد و عمل صالح كند او از ما اهل بيت است. راوى پرسيد: از شما اهل بيت است؟ فرمود: آرى، از ما اهل بيت است چون ابراهيم (ع) در اين باره فرموده است:" فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي". عمر بن يزيد پرسيد: آيا چنين كسى از آل محمد است؟ فرمود: آرى، به خدا سوگند از آل محمد است. آرى، به خدا قسم از خود آل محمد است، مگر نشنيده اى كلام خداى را كه فرموده:" إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ- نزديكترين مردم به ابراهيم آن كسانيند كه وى را متابعت مى كنند"، و نيز

_______________

(1) الدر المنثور، ج 4، ص 86.

(2) تفسير عياشى، ج 2، ص 231، ح 32. ______________________________________________________ صفحه ى 116

فرموده:" فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي" «1».

مؤلف: در بعضى روايات آمده كه" فرزندان اسماعيل هرگز بت نپرستيدند، و اين به خاطر دعاى ابراهيم (ع) بود كه عرض كرد:" وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ". و اگر بت را بزرگ مى داشتند عقيده شان اين بود كه اين بتها شفيعان درگاه خدايند" «2». و ليكن اين روايات جعلى است كه در بيان سابق هم بدان اشاره شد.

و همچنين است آن رواياتى كه از طرق عامه «3» و خاصه «4»

آمده كه" سرزمين طائف جزو سرزمين اردن بود، و چون ابراهيم دعا كرد كه خدايا اهل مكه را از ميوه ها روزى فرما، خداوند آن قطعه از سرزمين اردن را از آنجا به طائف منتقل نمود (و آن سر زمين نخست در مكه خانه خدا را طواف نمود) و هفت مرتبه دور خانه گرديد، و آن گاه در جايى كه امروز آن را طائف مى نامند قرار گرفت، (و بخاطر همين طوافش طائف ناميده شد)".

چون هر چند از راه معجزه چنين چيزى امكان دارد و محال عقلى نيست، و ليكن اين روايات براى اثبات آن كافى نيست، چون بعضى از آنها ضعيف است و بعضى اصلا سند ندارد. علاوه بر اينكه اگر در اثر دعاى ابراهيم چنين امرى عجيب و معجزه اى باهر رخ داده بود، جا داشت در اين آيات كه همه در مقام ذكر سنت هاى خدايى است آن را نيز ياد مى كرد و مى فرمود كه در اثر دعاى ابراهيم ما چنين كارى را كرديم- و خدا داناتر است.

و در مرسله عياشى از حريز از آن كس كه نامش را نبرده از يكى از دو امام باقر يا صادق (ع) آمده كه آن جناب آيه را:" رب اغفر لى و لولدى" قرائت مى كرد كه مقصود از" ولد" همان اسماعيل و اسحاق است «5». و در مرسله ديگرى از جابر از امام باقر (ع) نظير اين مطلب را روايت نموده است «6». و ظاهر اين دو روايت اين است كه چون پدر ابراهيم كافر بوده امام (ع) آيه را بدين صورت قرائت نموده است و ليكن هر دو ضعيف است و چنان نيست كه بشود بدانها اعتماد نمود.

_______________

(1)

تفسير عياشى، ج 2، ص 231، ح 33.

(2) تفسير نور الثقلين، ج 2، ص 546.

(3) تفسير ابى السعود، ج 4، ص 52.

(4) تفسير برهان، ج 2، ص 320، ح 10.

(5) تفسير عياشى، ج 2 ص 234، ح 45.

(6) تفسير عياشى، ج 2، ص 235، ح 47. صفحه ى 117

[سوره إبراهيم (14): آيات 42 تا 52]

ترجمه آيات و مپندار كه خدا از اعمالى كه ستمگران مى كنند غافل است، (بلكه كيفر) آنها را تاخير انداخته براى روزى كه چشمها در آن روز خيره مى شود (42).

______________________________________________________ صفحه ى 118

(و مردم) در حالى كه گردنها بر افراشته ديدگان به يك سو مى دوزند چنان كه پلكشان بهم نمى خورد و دلهايشان خالى مى گردد (43).

و مردم را بترسان از روزى كه عذاب موعود به سراغشان مى آيد كسانى كه ستم كرده اند گويند: پروردگارا! ما را تا مدتى مهلت ده تا دعوت تو را اجابت كنيم و پيرو پيغمبران شويم، (اما اين جواب را مى شنوند كه:) مگر شما نبوديد كه پيش از اين قسم خورديد كه زوال نداريد؟ (44).

و (مگر شما نبوديد كه) در مسكنهاى كسانى كه ستم كرده بودند ساكن شديد و برايتان عيان گشت كه با آنها چه كرده بوديم، و براى شما مثل ها زديم (45).

و آنها نهايت مكر خود را به كار زدند و (سزاى) نيرنگشان نزد خداست، هر چند از نيرنگشان كوه ها هموار گردد (46).

مپندار كه خدا از وعده خويش با پيغمبران تخلف كند، زيرا خدا نيرومند و انتقام گير است (47).

روزى كه زمين، به زمينى ديگر و آسمانها نيز (به آسمانهاى ديگر) مبدل شود و (مردم) در پيشگاه خداى يگانه مقتدر حاضر شوند (48).

و در آن روز، مجرمان را با هم در

غل و زنجير بينى (49).

در آن روز پيراهنشان از قير است و آتش چهره هايشان را پوشانده است (50).

تا خدا هر كه را هر چه كرده است سزا دهد كه خدا سريع الحساب است (51).

اين براى مردم بلاغى است تا بدان بيم يابند، و بدانند كه او خدايى يگانه است و تا صاحبان خرد اندرز گيرند (52).

بيان آيات بعد از آنكه در آيات قبل بشر را انذار نمود و بشارت داد و به صراط خود دعوت نمود و فهمانيد كه همه اينها بخاطر اينست كه خدا عزيز و حميد است، اينك در آيه اول از آيات مورد بحث آن مطالب را به آيه اى ختم نموده كه در حقيقت جواب از توهمى است كه ممكن است بعضى فكر كنند كه اگر اين حرفها درست است و راستى اين دعوت، دعوت نبوى و از ناحيه پروردگارى عزيز و حميد است، پس چرا مى بينيم اين ستمكاران هم چنان سرگرم تمتعات خويشند؟ و چرا آن خداى عزيز و حميد ايشان را به ظلمشان نمى گيرد؟ و به دهان متخلفين از دعوت اين پيغمبر و مخالفين او لجام نمى زند؟

اگر آن خدا، خدايى غافل و بى خبر از اعمال ايشان است و يا خدايى است كه خودش وعده خود را خلف مى كند، و پيغمبران خود را كه وعده نصرتشان داده بود يارى نمى نمايد ______________________________________________________ صفحه ى 119

كه چنين خدايى قابل پرستش نيست.

در آيه مزبور از اين توهم جواب داده كه: نه خداى تعالى از آنچه ستمكاران مى كنند غافل نيست و وعده اى را هم كه به پيغمبرانش داده خلف نمى كند. و چگونه غافل است و خلف وعده مى كند با اينكه او داناى به مكر و

عزيزى صاحب انتقام است، بلكه اگر آنها را به خشم خود نمى گيرد براى اين است كه مى خواهد عذابشان را براى روز سختى تاخير بيندازد، و آن روز جزاست. علاوه بر اينكه در همين دنيا هم آنها را عذاب خواهد كرد، هم چنان كه امتهاى گذشته را هلاك نمود.

و آن گاه سوره مورد بحث را به آيه زير كه جامع ترين آيات نسبت به غرض اين سوره است ختم نموده و فرموده است:" هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِيُنْذَرُوا بِهِ وَ لِيَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ لِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ" كه بيانش به زودى خواهد آمد- ان شاء اللَّه.

" وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ ... وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ".

كلمه" تشخص" از" شخص" به معناى باز ايستادن حدقه چشم است. و" مهطع" از" هطع" به معناى اين است كه شتر سر خود را بلند كرد. و همچنين" مقنع" از" اقنع" است كه آن نيز به معناى سربلند كردن است. و معناى اينكه فرمود:" لا يَرْتَدُّ إِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ" اين است كه از شدت هول و ترس از آنچه مى بينند قادر نيستند چشم خود را بگردانند. و معناى" أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ" اين است كه از شدت و وحشت قيامت دلهايشان از تعقل و تدبير خالى مى شود. و يا به كلى عقلشان را زايل مى سازد.

و معناى آيه اينست كه: تو از اينكه مى بينى ستمكاران غرق در عيش و هوسرانى و سرگرم فساد انگيختن در زمينند مپندار كه خدا از آنچه مى كنند غافل است، بلكه ايشان را مهلت داده و عذابشان را تاخير انداخته براى فرا رسيدن روزى كه چشم ها در حدقه از حركت باز مى ايستد، در حالى كه همينها گردن مى كشند

و چشمها خيره مى كنند و دلهايشان دهشت زده مى شود و از شدت موقف، حيله و تدبير را از ياد مى برند. اين آيه براى ستمكاران انذار و براى ديگران جنبه تسليت را دارد.

" وَ أَنْذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَأْتِيهِمُ الْعَذابُ ..."

اين آيه انذار بعد از انذار است كه البته ميان اين دو انذار از دو جهت تفاوت است:

جهت اول اينكه انذار در دو آيه قبلى انذار به عذابى است كه خداوند براى روز قيامت آماده كرده است، و اما انذار در اين آيه و ما بعد آن، انذار به عذاب استيصال ______________________________________________________ صفحه ى 120

[افراد مؤمن هرگز به عذاب استيصال و انقراض مبتلا نمى شوند. با عذاب انقراض شرك ريشه كن مى شود و:" أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ"]

دنيوى است، و از شواهدى كه بر اين معنا دلالت دارد جمله" فَيَقُولُ الَّذِينَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ ..." است.

و از همين جا روشن مى شود اينكه بعضى «1» گفته اند" منظور از اين روز، روز قيامت است" وجهى ندارد. و همچنين اينكه بعضى «2» ديگر گفته اند" منظور از آن، روز مرگ است".

جهت دوم اينكه انذار اول انذار به عذاب قطعى است كه هيچ قدرتى آن را از ستمكاران و حتى از يك فرد ستمكار بر نمى گرداند، بخلاف انذار دومى كه هر چند از امت ستمكار بر نمى گردد ولى از يك فرد قابل برگشت است، و لذا مى بينيم كه خداى تعالى در انذار اولى تعبير به" و انذر الناس" كرده، و در دومى فرموده" فَيَقُولُ الَّذِينَ ظَلَمُوا"، و نفرموده" فيقولون". و اين خود شاهد بر اين است كه افرادى از عذاب دومى كه همان عذاب استيصال است استثناء مى شوند. آرى، مؤمنين هيچوقت

به چنين عذابى كه به كلى منقرضشان كند مبتلا نمى گردند، و اين عذاب مخصوص امتها است كه بخاطر ظلمشان بدان دچار مى گردند، نه تمام افراد امت، و لذا مى بينيم خداى تعالى مى فرمايد:" ثُمَّ نُنَجِّي رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا كَذلِكَ حَقًّا عَلَيْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِينَ" «3».

و كوتاه سخن، جمله" وَ أَنْذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَأْتِيهِمُ الْعَذابُ" انذار مردم به عذاب استيصال است كه نسل ستمكاران را قطع مى كند. و در تفسير سوره يونس و غير آن اين معنا گذشت كه خداى تعالى در امتهاى گذشته و حتى در امت محمدى اين قضاء را رانده كه در صورت ارتكاب كفر و ستم دچار انقراضشان مى كند، و اين مطلب را بارها در كلام مجيدش تكرار نموده است.

و روزى كه چنين عذابهايى بيايد روزيست كه زمين را از آلودگى و پليدى شرك و ظلم پاك مى كند، و ديگر به غير از خدا كسى در روى زمين عبادت نمى شود، زيرا دعوت، دعوت عمومى است، و مقصود از امت هم تمامى ساكنين عالمند. و وقتى به وسيله عذاب انقراض، شرك ريشه كن شود ديگر جز مؤمنين كسى باقى نمى ماند، آن وقت _______________

(1) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 248.

(2) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 142.

(3) ما رسولان خود و مؤمنان را نجات مى دهيم چنان كه ما بر خود فرض كرديم كه اهل ايمان را نجات بخشيم. سوره يونس، آيه 103. ______________________________________________________ صفحه ى 121

است كه دين هر چه باشد خالص براى خدا مى شود، هم چنان كه فرموده:" وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ" «1».

از آنچه گذشت جواب اشكالى كه بعضى بر آيه كرده و گفته اند:" اگر

مراد از عذاب در آن، عذاب استيصال باشد با حصرى كه در آيه قبلى بود و مى فرمود:" إِنَّما يُؤَخِّرُهُمْ- تنها و تنها تاخيرشان مى اندازد براى روزى كه ديدگان خيره شود"، منافات دارد، زيرا اين آيه مى فرمايد خداوند عذاب هيچ كس را در اين دنيا نمى دهد" روشن مى شود، زيرا اين حرف وقتى صحيح است كه مقصود از عذاب در هر دو مورد يكى باشد، ولى چنين نيست، آن عذابى كه برگشت ندارد و حتى يك نفر هم از آن جان سالم بدر نمى برد عذاب قيامت است، و همين است كه منحصر به روز قيامت، است، و انحصارش به روز قيامت منافات ندارد با اينكه عذاب ديگرى هم در دنيا باشد.

علاوه بر اينكه انحصار، آن طور كه اشكال كننده پنداشته است با آيات بسيارى كه دلالت بر نزول عذاب بر امت اسلام مى كند منافات دارد.

از اينهم كه بگذريم اگر آيه مورد بحث را حمل بر عذاب قيامت كنيم، ناگزير مى شويم از ظاهر آيات صرفنظر نموده، دلالت سياق را هم ناديده بگيريم، در حالى كه هيچ يك جائز نيست.

" فَيَقُولُ الَّذِينَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ"- مقصود از ظالمين آنهايى هستند كه دچار عذاب استيصال مى شوند و عذاب از آنان برگشت نمى كند. و مقصود آنان از اينكه مى گويند:" أَخِّرْنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ" اين است كه خدايا ما را مدت كمى مهلت بده و اندكى بر عمر ما بيفزا تا گذشته و ما فات را جبران كنيم، چون اگر مقصود غير اين بود نمى گفتند:" نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ- دعوت تو را اجابت نموده، فرستادگان را پيروى و اطاعت كنيم".

و اگر گفتند:" رسل:

فرستادگان" با اينكه مى بايست گفته باشند" رسول:

فرستاده" با اينكه ظاهر آيه بيان حال ظالمين اين امت است، براى اين مى باشد كه بفهماند ملاك در آمدن اين عذاب، حكم كردن ميان هر رسول و مردم آن رسول است، و اين حكم اختصاص به يك رسول معين ندارد، هم چنان كه آيه" وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا

_______________

(1) و به تحقيق در زبور بعد از ذكر نوشتيم كه زمين را بندگان صالح من ارث مى برند.

سوره انبياء، آيه 105. ______________________________________________________ صفحه ى 122

جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ" «1» نيز آن را افاده مى كند.

" أَ وَ لَمْ تَكُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَكُمْ مِنْ زَوالٍ"- كلمه" اقسام" به معناى اين است كه گوينده، گفتار خود را به امر شريفى- البته به جهت شرافت آن امر- پيوسته كند تا بدين وسيله صدق گفتار خود را برساند چون اگر با چنين پيوندى باز هم دروغ بگويد در حقيقت به شرافت آن امر شريف توهين نموده است، و چون كسى را جرأت چنين توهينى نيست پس شنونده مطمئن مى شود كه گوينده راست مى گويد، مثل اينكه بگويد و اللَّه من رفتم، و يا به جان خودم مطلب از اين قرار است. و در ادبيات، قسم از محكم ترين، وسائل تاكيد شمرده مى شود. و بعيد نيست كه منظور از" اقسام" در اين آيه كنايه باشد از اينكه گوينده، كلام خود را قاطع و جزمى و بدون ترديد بگويد.

جمله مورد بحث مقول براى قولى حذف شده است، و تقدير آن چنين است:

" يقال لهم ا و لم تكونوا ..." يعنى در توبيخ و اسكاتشان گفته مى شود: مگر شما نبوديد كه قبل از اين،

سوگند مى خورديد (و يا بطور قطع مى گفتيد): ما هرگز زايل شدنى نيستيم، و اين نيروى دفاعى و اين سطوتى كه داريم ما را از هر حادثه نابود كننده نجات مى بخشد، پس چطور امروز به التماس افتاده چند روزى مهلت مى خواهيد؟.

" وَ سَكَنْتُمْ فِي مَساكِنِ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ...".

اين جمله عطف بر محل جمله" اقسمتم" است و معنايش اين است كه: و باز مگر شما نبوديد كه در خانه و قريه و شهر مردمى منزل كرديد كه آنان نيز ظلم كردند و به كيفر ظلمشان منقرض شدند. پس از دو جهت برايتان روشن شد كه اين دعوت، دعوت حقى است كه سرپيچى از آن، عذاب استيصال را به دنبال دارد: جهت اول از راه مشاهده كه ديديد ما با آنها كه ظلم كردند چه معامله كرديم و چگونه منقرضشان نموديم، و شما را در منازل آنان جاى داديم. جهت دوم از راه بيان، كه با زدن مثلها و بيان روشنى كه به سمعتان رسانديم و به وسيله خبر دادن از اينكه از عذاب استيصال، كيفر انكار حق و سرپيچى از دعوت نبوى است حجت را بر شما تمام كرديم.

" وَ قَدْ مَكَرُوا مَكْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَكْرُهُمْ وَ إِنْ كانَ مَكْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ".

اين آيه حال از ضمير در جمله" فعلنا" است كه در آيه قبلى قرار داشت، و

_______________

(1) براى هر امتى رسولى است و چون رسولشان آيد ميان آنان به عدالت داورى شده و ايشان ظلم نمى شوند. سوره يونس، آيه 47. ______________________________________________________ صفحه ى 123

ممكن هم هست حال باشد از ضمير" بهم". و يا بطورى كه «1» گفته شده حال از هر دو ضمير باشد. و

همه ضميرهاى جمع به جمله" الَّذِينَ ظَلَمُوا" بر مى گردد.

[معناى اينكه مكر ظالمان نزد خدا است هر چند مكرشان از جا كننده كوه ها باشد]

و مقصود از اينكه فرمود:" و نزد خداست مكر ايشان" اين است كه خداى تعالى به علم و قدرت بر مكر ايشان احاطه دارد. و معلوم است كه مكر وقتى مكر است كه از اطلاع طرف پنهان باشد و از آن خبر نداشته باشد، و اما اگر زير نظر او انجام بگيرد و او هم بتواند در يك چشم بهم زدن نقشه وى را به راحتى خنثى نمايد ديگر مكر عليه او نيست، بلكه مكر عليه خود مكر كننده است، (زيرا تنها كارى كه كرده مقدار دشمنى خود را به او فهمانده است) هم چنان كه در قرآن كريم فرموده:" وَ ما يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما يَشْعُرُونَ" «2».

حرف" ان" در جمله" وَ إِنْ كانَ مَكْرُهُمْ ..." بطورى كه گفته اند «3» وصليه و به معناى" هر چند" است. و لام در" لتزول" متعلق مقدرى از قبيل" يقتضى" و يا" يوجب" و امثال آن مى باشد كه كلمه مكر بر آن دلالت مى كند پس تقدير آيه چنين است:" خداوند به مكر ايشان محيط است، هم از آن خبر دارد و هم قادر به دفع آنست، چه مكر آنان اندك باشد و چه به اين حد از قدرت برسد كه باعث از ميان رفتن كوه ها شود".

و با در نظر گرفتن آيه قبلى معنا چنين مى شود: برايتان معلوم شد كه ما چه معامله اى با آنها كرديم و حال آنكه آنان آنچه در طاقتشان بود در نقشه چينى و مكر بكار بردند، غافل از اينكه خدا به مكرشان

احاطه دارد، هر چند هم كه مكرشان عظيم تر از آنچه كردند مى بود و كوه ها را از ميان مى برد.

و چه بسا كه گفته اند «4»: كلمه" ان" در جمله مورد بحث وصليه نيست، بلكه نافيه است و لام در" لتزول" لامى است كه بر سر منفى در مى آيد. و" جبال" كنايه از آيات و معجزات است. و معناى جمله اين است كه:" مكر ايشان هرگز نخواهد توانست آيات و معجزات خدايى را كه مانند كوه هاى پا بر جا و غير قابل زوالند از بين ببرد و باطل سازد" آن گاه اين تفسير خود را به قرائت ابن مسعود كه آيه را به صورت" و ما كان مكرهم ..." خوانده است تاييد نموده اند. و ليكن معنايى است بعيد.

_______________

(1) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 250.

(2) جز به خويشتن مكر نمى كنند ولى نمى فهمند. سوره انعام، آيه 123.

(3) تفسير ابى السعود، ج 5، ص 58.

(4) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 251. ______________________________________________________ صفحه ى 124

البته كلمه" لتزول" به فتح اول و ضمه آخر هم قرائت شده، «1» و بنا بر اين قرائت كلمه" ان" مخففه و معنا چنين خواهد بود:" و به تحقيق كه مكر ايشان از عظمت به حدى بود كه كوه ها را از جاى مى كند".

[و انگيزه و غايت آن (إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ ذُو انتِقامٍ)]

" فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ ذُو انتِقامٍ".

اين جمله تفريع بر مطالب قبل است كه مى فرمود: عذاب نكردن ستمكاران به خاطر تاخير تا قيامت است، و وقتى چنين است ديگر خيال نكن كه خدا از وعده اى كه بر نصرت فرستادگان خود داده خلف مى كند، اگر وعده نصرت داده وفا مى كند و

اگر وعده عذاب به متخلفين داده نيز وفا مى كند. و چطور ممكن است وفا نكند و حال آنكه او عزيز و داراى انتقام شديد است. و لازمه عزت مطلقه او نيز همين است كه خلف وعده نكند، چون خلف وعده يا بدين جهت است كه نمى تواند وعده خود را وفا كند و يا بدين سبب است كه رأيش برگشته و وضعى برايش پيش آمده كه او را مجبور كرده بر خلاف حال قبليش رفتار كند.

و خداوند، عزيز على الاطلاق است و عجز و ناتوانى در او تصور ندارد، و هيچ حالتى او را مقهور و مجبور به عمل بر خلاف حالت قبلى نمى كند چون واحد و قهار است.

و كلمه" ذُو انتِقامٍ" يكى از اسماى حسناى خداى تعالى است و در چند جاى قرآن خود را به آن اسم ناميده است، و در همه جا آن را در كنار اسم عزيز آورده، از آن جمله فرموده:" وَ اللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقامٍ" «2» و نيز فرموده:" أَ لَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انْتِقامٍ" «3» و نيز در آيه مورد بحث فرموده:" إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ ذُو انتِقامٍ". و از اينجا فهميده مى شود كه اسم" ذو انتقام" از فروعات اسم" عزيز" است.

گفتارى در معناى انتقام خدا

" انتقام" به معناى عقوبت است، ليكن نه هر عقوبت بلكه عقوبت مخصوصى. و

_______________

(1) تفسير روح المعانى، ج 13، ص 251.

(2) سوره آل عمران آيه 4، سوره مائده، آيه 95.

(3) سوره زمر، آيه 2. ______________________________________________________ صفحه ى 125

آن اين است كه دشمن را به همان مقدار كه تو را آزار رسانده و يا بيش از آن آزار برسانى، كه شرع اسلام بيش از آن را ممنوع

نموده و فرموده:" فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ" «1».

مساله انتقام يك اصل حياتى است كه همواره در ميان انسانها معمول بوده، و حتى از پاره اى حيوانات نيز حركاتى ديده شده كه بى شباهت به انتقام نيست. و به هر حال غرضى كه آدمى را وادار به انتقام مى كند هميشه يك چيز نيست، بلكه در انتقامهاى فردى غالبا رضايت خاطر و دق دل گرفتن است. وقتى كسى چيزى را از انسان سلب مى كند و يا شرى به او مى رساند در دل، آزارى احساس مى كند كه جز با تلافى خاموش نمى شود. پس در انتقامهاى فردى انگيزه آدمى احساس رنج باطنى است، نه عقل. چون بسيارى از انتقام هاى فردى هست كه عقل آن را تجويز مى كند و بسيارى هست كه آن را تجويز نمى كند. بخلاف انتقام اجتماعى كه همان قصاص و انواع مؤاخذه ها است. چون تا آنجايى كه ما از سنن اجتماعى و قوانين موجود در ميان اجتماعات بشرى- چه اجتماعات پيشرفته و چه عقب افتاده- بدست آورده ايم، غالبا انگيزه انتقام، غايت فكرى و عقلايى است، و منظور از آن حفظ نظام اجتماعى از خطر اختلال و جلوگيرى از هرج و مرج است، چون اگر اصل انتقام يك اصل قانونى و مشروع نبود و اجتماعات بشرى آن را به موقع اجرا در نمى آوردند، و مجرم و جانى را در برابر جرم و جنايتش مؤاخذه نمى كردند، امنيت عمومى در خطر مى افتاد و آرامش و سلامتى از ميان اجتماع رخت بر مى بست.

بنا بر اين مى توان اين قسم انتقام را يك حقى از حقوق اجتماع بشمار آورد، گو اينكه در پاره اى از موارد اين

قسم انتقام با قسم اول جمع شده، مجرم حقى را از فرد تضييع نموده و به طرف ظلمى كرده كه مؤاخذه قانونى هم دارد، كه چه بسا در بسيارى از اين موارد حق اجتماع را استيفاء مى كنند، و لو اينكه حق فرد به دست صاحبش پايمال شود، يعنى خود مظلوم از حق خودش صرفنظر كند و ظالم را عفو نمايد. آرى، در اين گونه موارد اجتماع از حق خود صرفنظر نمى كند.

پس از آنچه گذشت، اين معنا روشن گرديد كه يك قسم انتقام آن انتقامى _______________

(1) هر كه به شما تجاوز كرد به وى مثل همان تجاوزى كه به شما كرده تجاوز كنيد و نسبت به بيش از آن از خدا بترسيد. سوره بقره آيه 94. ______________________________________________________ صفحه ى 126

است كه بر اساس احساس درونى صورت مى گيرد، و آن انتقام فردى است كه غرض از آن تنها رضايت خاطر است. و قسم ديگر انتقام، انتقامى است كه بر اساس عقل انجام مى پذيرد، و آن انتقام اجتماعى است كه غرض از آن، حفظ نظام و احقاق حق مجتمع است.

و اگر خواستى اين طور تعبير كن كه: يك قسم انتقام، حق فرد فرد اجتماع است، و قسم ديگر حق قانون و سنت است، زيرا قانون كه مسئول تعديل زندگى مردم است خود مانند يك فرد، سلامتى و مرض دارد و سلامتى و استقامتش اقتضاء مى كند كه مجرم متخلف را كيفر كند، و همانطور كه او سلامتى و آرامش و استقامت قانون را سلب نموده، به همان مقدار قانون نيز تلافى نموده، از او سلب آسايش مى كند.

حال كه اين معنا روشن شد به آسانى مى توان فهميد كه هر جا در

قرآن كريم و سنت، انتقام به خدا نسبت داده شده منظور از آن، انتقامى است كه حقى از حقوق دين الهى و شريعت آسمانى (ضايع شده) باشد و به عبارت ديگر: انتقامهايى به خدا نسبت داده شده كه حقى از حقوق مجتمع اسلامى (ضايع شده) باشد، هر چند كه در پاره اى موارد حق فرد را هم تامين مى كند، مانند مواردى كه شريعت و قانون دين، داد مظلوم را از ظالم مى ستاند كه در اين موارد، انتقام هم حق فرد است و هم حق اجتماع.

پس كاملا روشن گرديد كه در اين گونه موارد نبايد توهم كرد كه مقصود خدا از انتقام، رضايت خاطر است، چون ساحت او مقدس و مقامش عزيزتر از اين است كه از ناحيه جرم مجرمين و معصيت گنهكاران متضرر شود و از اطاعت مطيعين منتفع گردد.

پس با توضيح فوق، سقوط و ابطال اين اشكال ظاهر مى شود كه:" انتقام همواره به منظور رضايت خاطر و دق دل گرفتن است"؟ چون وقتى مى دانيم كه خداوند از هيچ عملى از اعمال خوب و بد بندگانش منتفع و متضرر نمى شود، ديگر نمى توانيم نسبت انتقام به او بدهيم، هم چنان كه نمى توانيم عذاب خالد و ابدى را با حفظ اعتقاد به غير متناهى بودن رحمتش توجيه كنيم. و چطور توجيه كنيم با اينكه انسان هاى رحمدل را مى بينيم كه به مجرم خود كه از روى نادانى او را مخالفت نموده است، رحم نموده، از عذابش صرفنظر مى كنند، با اينكه رحمت انسان هاى رحمدل متناهى است و اين خود خداى تعالى است كه در مقام توصيف انسان كه يكى از مخلوقات اوست و به وضع او كمال آگاهى را دارد

مى فرمايد:" إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولًا" «1».

_______________

(1) آدمى، بسيار ستم پيشه و بسيار نادان است. سوره احزاب، آيه 72. ______________________________________________________ صفحه ى 127

و وجه سقوطش اين است كه اين اشكال در حقيقت خلط ميان انتقام فردى و اجتماعى است، و انتقامى كه براى خدا اثبات مى كنيم انتقام اجتماعى است، نه فردى، تا مستلزم تشفى قلب باشد، هم چنان كه اشكالش در باره رحمت خدا خلط ميان رحمت قلبى و نفسانى است، با رحمت عقلى كه عبارتست از تتميم ناقص و تكميل كمبود افرادى كه استعداد آن را دارند.

و لذا مى بينيم عذاب خلق، همواره در باره جرمهايى است كه استعداد رحمت و امكان افاضه را از بين مى برد، هم چنان كه فرموده است:" بَلى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ" «1».

در اين جا نكته اى است كه تذكرش لازم است، و آن اينست: معنايى كه ما براى انتقام منسوب به خداى تعالى كرديم معنايى است كه بر مسلك مجازات و ثواب و عقاب تمام مى شود و اما اگر زندگى آخرت را نتيجه اعمال دنيا بدانيم، برگشت معناى انتقام الهى به تجسم صورتهاى زشت و ناراحت كننده از ملكات زشتى است كه در دنيا در اثر تكرار گناهان در آدمى پديد آمده است. ساده تر اينكه عقاب و همچنين ثوابهاى آخرت بنا بر نظريه دوم عبارت مى شود از همان ملكات فاضله و يا ملكات زشتى كه در اثر تكرار نيكى ها و بدى ها در نفس آدمى صورت مى بندد. همين صورتها در آخرت شكل عذاب و ثواب به خود مى گيرد، (و همين معنا عبارت مى شود از انتقام الهى) و ما در جلد اول اين كتاب در

ذيل آيه" إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا ما ..." «2» پيرامون" جزاى اعمال" راجع به اين مطلب بحث كرديم.

[بيان آيات

" يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ".

ظرف" يوم" متعلق است به كلمه" ذُو انتِقامٍ" يعنى در آن روز داراى انتقام است. و اگر انتقام خداى تعالى را به روز قيامت اختصاص داده با اينكه خداى تعالى هميشه داراى انتقام است، بدين جهت است كه انتقام آن روز خدا عالى ترين جلوه هاى انتقام را دارد، هم چنان كه اگر در جمله" بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ" و در آيه" وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ" «3» و آيه" ما لَكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ" «4» ظهور براى خدا، و مالكيت خدا، و

_______________

(1) آرى كسى كه در جستجوى گناهى باشد و خطاهايش دل او را احاطه كرده باشد چنين كسانى اهل آتش و در آن جاودانند. سوره بقره، آيه 81.

(2) سوره بقره، آيه 26.

(3) سوره انفطار، آيه 19.

(4) سوره مؤمن، آيه 33. ______________________________________________________ صفحه ى 128

نداشتن پناهى جز خدا، و چيزهاى ديگرى را در آيات ديگر به روز قيامت اختصاص داده به همين مناسبت بوده است، و مكرر و در موارد مختلفى اين معنا را خاطرنشان ساخته ايم. و ظاهرا الف و لام در كلمه" الارض" در هر دو جا و در كلمه" السماوات" الف و لام عهد است" و" سماوات" عطف بر" ارض" اولى است. و با در نظر گرفتن الف و لام عهد و واو عاطفه تقدير آيه چنين مى شود:" يوم تبدل هذه الارض غير هذه الارض و تبدل هذه السماوات غير هذه السماوات- روزى كه اين زمين بغير اين زمين مبدل مى شود

و اين آسمانها به آسمانهايى غير اين مبدل مى گردد".

[وجوهى كه در معناى مبدل شدن زمين و آسمان ها ذكر شده است (يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ)]

مفسرين در معناى مبدل شدن زمين و آسمانها اقوال مختلفى دارند:

بعضى «1» گفته اند: آن روز زمين نقره و آسمان طلا مى شود.

چه بسا تعبير كرده اند كه زمين مانند نقره پاك و آسمان مانند طلا درخشان مى شود.

بعضى «2» ديگر گفته اند: زمين جهنم و آسمان بهشت مى شود.

يكى ديگر «3» گفته: زمين يكپارچه نان خوش طعمى مى شود كه مردم در طول روز قيامت از آن مى خورند.

ديگرى «4» گفته: زمين براى هر كسى به مقتضاى حال او مبدل مى شود. براى مؤمنين به صورت نانى در مى آيد كه در طول روز عرصات از آن مى خورند و براى بعضى ديگر نقره، و براى كفار آتش مى شود.

عده اى «5» گفته اند: مقصود از تبديل زمين كم و زياد شدن آن است. به اين معنا كه كوه ها و تپه ها و گوديها و درختان همه از بين رفته، زمين مانند سفره، گسترده تخت مى شود، و دگرگونى آسمانها به اين است كه آفتاب و ماه و ستارگان از بين مى روند، و خلاصه آنچه در زمين و آسمانست وضعش عوض مى شود.

_______________

(1) فخر رازى، ج 19، ص 146 از ابن مسعود، روح البيان ج 4، ص 436، به نقل از قرطبى.

(2) مجمع البيان، ج 6، ص 325، به نقل از ابن مسعود.

(3) مجمع البيان ج 6، ص 324، از زراره و محمد بن مسلم.

(4) مجمع البيان ج 6 ص 325

(5) تفسير فخر رازى ج 19 ص 146 ______________________________________________________ صفحه ى 129

و منشا اين اختلاف در تفسير تبديل، اختلاف رواياتى است كه در تفسير اين آيه

آمده است. و اختلاف روايات در صورتى كه معتبر باشند، خود بهترين شاهد است بر اينكه ظاهر آيه شريفه مقصود نيست، و اين روايات به عنوان مثل آمده است.

دقت كافى در آياتى كه پيرامون تبديل آسمانها و زمين بحث مى كند اين معنا را مى رساند كه اين مساله در عظمت به مثابه اى نيست كه در تصور بگنجد، و هر چه در آن باره فكر كنيم- مثلا تصور كنيم زمين نقره و آسمان طلا مى شود و يا بلنديها و پستى هاى زمين يكسان گردد و يا كره زمين يك پارچه نان پخته گردد باز آنچه را كه هست تصور نكرده ايم.

و اين گونه تعبيرها تنها در روايات نيست، بلكه در آيات كريمه قرآن نيز آمده است، مانند آيه" وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها" «1» و آيه" وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَراباً" «2» و آيه" وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ" «3»- البته در صورتى كه مربوط به قيامت باشد- و همچنين آياتى ديگر، كه مانند روايات از نظامى خبر مى دهد كه ربط و شباهتى به نظام معهود دنيوى ندارد، چون پر واضح است كه روشن شدن زمين به نور پروردگارش غير از روشن شدن به نور آفتاب و ستارگان است. و همچنين سير و به راه افتادن كوه ها در آن روز غير از سير در اين نشاه است، زيرا سير كوه در اين نشاه نتيجه اش متلاشى شدن و از بين رفتن آنست، نه سراب شدن آن، همچنين بقيه آيات وارده در باب قيامت. و ما اميدواريم خداى سبحان توفيقمان دهد كه در اين معانى بحث مفصلى ايراد كنيم- ان شاء اللَّه تعالى.

[معناى بروز و ظهور

خلق براى خداوند در روز قيامت (وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ)]

و معناى بروزشان براى واحد قهار با اينكه تمامى موجودات هميشه براى خداى تعالى ظاهر و غير مخفى است، اين است كه آن روز تمامى علل و اسبابى كه آنها را از خدايشان محجوب مى كرد از كار افتاده، ديگر آن روز، با ديد دنيائيشان هيچ يك از آن اسباب را كه در دنيا اختيار و سرپرستى آنان را در دست داشت نمى بينند، تنها و تنها سبب مستقلى كه مؤثر در ايشان باشد خداى را خواهند يافت، هم چنان كه آيات بسيارى بر اين معنا دلالت دارد و مى رساند كه در قيامت مردم به هيچ جا ملتفت نشده و به هيچ جهتى روى نمى آورند، نه با بدنهايشان و نه با دلهايشان، و نيز به احوال آن _______________

(1) روشن گرديد زمين به نور پروردگارش. سوره زمر، آيه 69.

(2) و كوه ها براه انداخته مى شوند تا سراب شوند. سوره نبا، آيه 20.

(3) و كوه ها را مى بينى و جامدشان مى پندارى با اينكه چون ابرها در حركتند. سوره نمل، آيه 88. ______________________________________________________ صفحه ى 130

روزشان و به احوال و اعمال گذشته شان توجه نمى كنند، الا اينكه خداى سبحان را حاضر و شاهد و مهيمن و محيط بر آن مى يابند.

دليل بر اين معانى كه گفتيم توصيف خداى سبحان است در آيه مورد بحث به" واحد قهار" كه اين توصيف به نوعى غلبه و تسلط اشعار دارد، پس بروز مردم براى خدا در آن روز ناشى از اين است كه خدا يكتاست، و تنها اوست كه وجود هر چيز قائم به او است، و تنها اوست كه هر مؤثرى غير خودش را خرد مى كند، پس

چيزى ميان خدا و ايشان حائل نيست، و چون حائل نيست پس ايشان براى خدا بارزند، آنهم بارز مطلق.

" وَ تَرَى الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفادِ سَرابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ وَ تَغْشى وُجُوهَهُمُ النَّارُ".

كلمه" مقرنين" از ماده" تقرين" است كه به معناى جمع نمودن چيزى است با فرد دوم همان چيز (و خلاصه قرين كردن ميان دو چيز است). و كلمه" اصفاد" جمع" صفد" است كه به معناى غل و زنجير مى باشد كه با آن دستها را به گردن مى بندند.

ممكن هم هست به معناى مطلق زنجير باشد كه دو نفر اسير را با هم جمع مى كند و قرين مى سازد. و كلمه" سرابيل" جمع" سربال" است كه به معناى پيراهن مى باشد. و كلمه" قطران" چيزى سياه رنگ و بدبو است كه به شتران مى مالند، و در قيامت آن قدر بر بدن مجرمين مى مالند كه مانند پيراهن بدنشان را بپوشاند. و كلمه" تغشى" از" غشاوه"- به فتح غين- به معناى پوشيدن مى باشد. وقتى گفته مى شود:" غشى، يغشى، غشاوة" يعنى آن را پوشانيد و در لفافه پيچيد، و معناى اين دو آيه روشن است.

[پاداش و كيفر هر نفس همان كرده هاى نيك و بد خود او است

" لِيَجْزِيَ اللَّهُ كُلَّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ".

معناى آيه روشن است. و ظاهر اين آيه دلالت مى كند بر اينكه پاداش و كيفر هر نفسى همان كرده هاى نيك و بد خود اوست، چيزى كه هست صورتش فرق مى كند.

بنا بر اين، آيه مورد بحث جزو آياتى است كه اوضاع و احوال قيامت را نتيجه اعمال دنيا مى داند.

آيه شريفه نخست جزاى اعمال را در روز جزاء بيان نموده و سپس انتقام اخروى خدا

را معنا مى كند و مى فهماند كه انتقام او از قبيل شكنجه دادن مجرم بخاطر رضايت خاطر نيست، بلكه از باب به ثمر رساندن كشته اعمال است. و به عبارت ديگر از باب رساندن هر كسى به عمل خويش است.

و اگر اين معنا را با جمله" إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ" تعليل نموده، براى اشاره به ______________________________________________________ صفحه ى 131

اين نكته است كه پاداش مذكور بدون فاصله و مهلت انجام مى شود، چيزى كه هست ظرف ظهور و تحققش آن روز است. و يا خواسته است بفهماند كه حكم جزاء و نوشتن آن سريع و دوش به دوش عمل است الا آنكه ظهور و تحقق جزاء در قيامت واقع مى شود. و برگشت هر دو احتمال در حقيقت به يك معنا است.

" هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِيُنْذَرُوا بِهِ وَ لِيَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ لِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ". كلمه" بلاغ"- بطورى كه راغب «1» گفته- به معناى تبليغ و يا به قول بعضى «2» ديگر به معناى كفايت است.

و اين آيه خاتمه سوره ابراهيم (ع) است، و مناسب تر آنست كه كلمه" هذا" را اشاره به مطالب سوره بگيريم نه به مجموع قرآن- چنان كه بعضى «3» پنداشته اند- و نه به آيه" وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ" و آيات بعد از آن تا آخر سوره- چنان كه بعضى «4» ديگر پنداشته اند.

حرف لام در جمله" لِيُنْذَرُوا بِهِ ..." لام غايت و عطف است بر لام ديگرى كه در تقدير است و به خاطر فخامت و عظمت امر حذف شده، چون آن قدر عظيم الشان است كه فهم مردم به آن احاطه نمى يابد و آن قدر مشتمل بر اسرار الهى

است كه مردم طاقت درك آن را ندارند، و عقول بشر تنها مى تواند نتائج آن اسرار را درك كند، و آن همين انذارى است كه گوشزدشان مى شود. و خلاصه كلام اينكه: عظمت آن اسرار به حدى است كه ممكن نيست آن را در قالب الفاظ كه تنها راه تفهيم حقايق است گنجانيد.

آنچه ممكن است اين است كه بشر را از آنها ترسانيده، به وحدانيت خدا آگاه ساخت و مؤمنين را متذكر نمود و همين هم بس است، زيرا منظور اتمام حجت به وسيله آيات توحيد است. آن كه به خدا ايمان ندارد با شنيدن آن آيات حجت برايش تمام مى شود و آن كه ايمان دارد از همين آيات توحيد به معارف الهى آشنا مى شود و نيز مؤمنين متذكر مى شوند.

و با در نظر گرفتن اين بيان، آيات آخر سوره با آيات اول آن مرتبط و متطابق مى شوند. در اول سوره فرمود:" كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ- كتابى است كه بر تو نازل كرديم تا مردم را به اذن _______________

(1) مفردات راغب، ماده" بلغ".

(2) مجمع البيان، ج 4، ص 237، ط بيروت.

(3) مجمع البيان، ج 4، ص 240، ط بيروت.

(4) تفسير فخر رازى، ج 19، ص 149. ______________________________________________________ صفحه ى 132

پروردگارشان از ظلمتها به سوى نور، به سوى راه خداى عزيز و حميد بيرون آرى" و ما در ذيل آن گفتيم كه مدلول آن مامور شدن رسول خدا (ص) به دعوت و تبليغ به سوى راه خداست بعنوان اينكه خدا پروردگار عزيز و حميد ايشان است، و بدين وسيله مردم را از ظلمتها به سوى نور بيرون مى آورد.

حال اگر پذيرفتند و ايمان آوردند، از ظلمتهاى كفر به سوى ايمان بيرون شده اند، و اگر نپذيرفتند انذارشان كند، و بر توحيد حق تعالى واقفشان سازد و جهلشان را مبدل به علم نمايد كه اين خود نيز نوعى بيرون كردن از ظلمت به نور است، و لو اينكه به ضرر آنها تمام مى شود (چون انكار دعوت يك پيغمبر از روى جهل با انكار از روى علم و عمد يكسان نيست) ولى در هر دو حال دعوت پيغمبر انذار مردم است. چيزى كه هست نسبت به عموم انذار و اعلام وحدانيت خداست، و بس، ولى نسبت به خصوص مؤمنين تذكر هم هست.

بحث روايتى [(رواياتى در باره تبديل زمين در قيامت در ذيل آيه:" يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ ..."]

در معانى الاخبار به سند خود از ثوبان نقل كرده كه مردى يهودى خدمت رسول خدا (ص) آمد و عرض كرد: اى محمد!. ثوبان ناراحت شد و او را با پايش بلند كرد و گفت بگو: يا رسول اللَّه. يهودى در جوابش گفت: من او را جز به اسمى كه خانواده اش برايش گذاشته اند صدا نمى زنم. آن گاه گفت: به من خبر بده از اين كلام خدا كه گفته است:" يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ"، در آن روز مردم كجا هستند؟ رسول خدا فرمود: در ظلمت پايين تر از محشر. پرسيد: اولين چيزى كه اهل بهشت در هنگام ورودشان مى خورند چيست؟ فرمود: جگر ماهى. پرسيد: بعد از آن اولين شربتى كه مى آشامند چيست؟ فرمود: سلسبيل. گفت: درست گفتى اى محمد «1».

مؤلف: اين روايت را الدر المنثور از مسلم و ابن جرير و حاكم و بيهقى- در كتاب الدلائل-

از ثوبان نقل كرده است، اما تا كلمه" در ظلمت"، البته از عده اى از عايشه روايت شده كه خود او از رسول خدا (ص) اين سؤال را كرد، و حضرت در جوابش فرمود: آن روز مردم در صراطند «2».

_______________

(1) معانى الاخبار، تفسير نور الثقلين، ج 2، ص 554.

(2) الدر المنثور، ج 4، ص 90. ______________________________________________________ صفحه ى 133

و در تفسير عياشى از ثوير بن ابى فاخته از حسين بن على (ع) روايت آورده كه در معناى" تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ" فرموده است: به زمينى عوض مى شود كه روى آن گناهى نشده است، و زمينى است بارز، يعنى كوه و نبات ندارد، مانند روز نخستى كه خدا آن را گسترده كرده بود «1».

مؤلف: اين روايت را قمى «2» در تفسير خود آورده. و از آن بر مى آيد كه در روز پيدايش زمين، كوه و پستى و بلندى و همچنين روييدنى در زمين نبوده است، و پس از اتمام خلقت آن، اين چيزها در زمين پيدا شده است. و در الدر المنثور است كه بزار، ابن منذر، طبرانى، ابن مردويه و بيهقى در كتاب" البعث" از ابن مسعود روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا (ص) در تفسير آيه" تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ" فرمود: زمينى سفيد رنگ مانند نقره كه در آن هيچ خونى به حرام ريخته نشده و هيچ گناهى در آن نشده باشد «3».

مؤلف: الدر المنثور «4» اين روايت را از ابن مردويه از على (ع) از آن جناب نيز نقل كرده است.

باز در همان كتابست كه ابن ابى الدنيا در كتاب" صفة الجنة" و ابن جرير، ابن منذر و ابن ابى حاتم از على بن ابى

طالب نقل كرده اند كه در ذيل آيه" تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ" فرموده است: زمينى از نقره و آسمانى از طلا «5».

مؤلف: بعضى از مفسرين، كلام على (ع) را حمل بر تشبيه كرده اند، هم چنان كه در حديث ابن مسعود هم ديديد كه داشت: زمينى چون نقره.

و در كافى به سند خود از زراره از امام باقر (ع) روايت كرده كه گفت: ابرش كلبى از آن حضرت از آيه" يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ" سؤال كرد، امام فرمود: زمين مبدل به نانى پاكيزه مى شود كه مردم از آن مى خورند تا رسيدگى به حسابها تمام شود.

ابرش مى گويد: پرسيدم آخر آن روز مردم در گرفتارى محشرند، كجا حال و حوصله نان خوردن دارند؟ فرمود: چطور آنهايى كه در آتشند عذاب آتش از خوردن ضريع و آشاميدن _______________

(1) تفسير عياشى، ج 2، ص 236، ح 52.

(2) تفسير قمى، ج 1، ص 372.

(3 و 4) الدر المنثور، ج 4، ص 90.

(5) الدر المنثور، ج 4، ص 91. ______________________________________________________ صفحه ى 134

حميم بازشان نمى دارد، آن وقت محشر، محشريان را از خوردن باز مى دارد؟ «1».

مؤلف: اينكه فرمود: زمين مبدل به نانى پاكيزه مى شود احتمال دارد از باب تشبيه باشد هم چنان كه از خبرى كه اينك مى خوانيد همين معنا بر مى آيد.

در ارشاد مفيد و احتجاج طبرسى از عبد الرحمن بن عبد اللَّه زهرى، روايت آمده كه:

زمانى هشام بن عبد الملك به زيارت خانه خدا آمده بود، وقتى وارد مسجد الحرام شد تكيه بر دست پسر سالم، غلام خود كرده بود، و اتفاقا امام باقر (ع) هم در مسجد نشسته بود. سالم غلام هشام به او گفت: يا امير المؤمنين! اين محمد بن على

است كه اينجا نشسته. گفت: اين همانست كه مردم عراق مفتون و شيفته اويند؟ گفت آرى.

گفت: نزد او برو و بگو امير المؤمنين مى گويد مردم در قيامت تا تمام شدن حساب چه مى خورند و چه مى آشامند؟ امام باقر (ع) فرمود: مردم در سرزمينى محشور مى شوند كه مانند قرص نانى پاكيزه است و در آن نهرها جارى است، هم مى خورند و هم مى آشامند تا حسابها پايان پذيرد.

راوى مى گويد: هشام از شنيدن اين پاسخ خوشحال شد و پنداشت كه مى تواند با يك اشكال ديگر بر آن جناب غلبه كند. گفت اللَّه اكبر! برو بگو آن روز موقف محشر كجا مى گذارد كسى به فكر خوردن و آشاميدن بيفتد؟ امام باقر در پاسخ واسطه فرمود: آتش سخت تر است يا موقف حساب؟ اهل آتش غذا مى چشند و آشاميدنى مى آشامند، و عذاب آتش از اين كار بازشان نمى دارد، به اهل بهشت خطاب مى كنند كه براى ما آب و يا از آن نعمت ها كه خدا روزيتان كرده بياوريد. هشام بعد از شنيدن اين جواب ساكت شد و ديگر نتوانست چيزى بگويد «2».

و در الدر المنثور است كه: ابن مردويه از افلح غلام ابى ايوب، روايت كرده كه گفت: مردى از يهود نزد رسول خدا (ص) آمد و از معناى آيه" يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ" پرسش كرد و گفت: آن چيزى كه زمين به آن عوض مى شود چيست؟ فرمود قرص نانى است. يهودى گفت: پدرم فدايت باد!" در مكة" است؟

رسول خدا (ص) خنديد آن گاه فرمود: خدا يهود را بكشد! هيچ ميدانيد معناى" در مكة" چيست؟" در مكة" به معناى نان خالص و يا مغز نان است. «3»

_______________

(1) تفسير نور الثقلين، ج

2، ص 555 بنقل از كافى.

(2) احتجاج طبرسى، ج 2، ص 58.

(3) الدر المنثور، ج 4، ص 91. ______________________________________________________ صفحه ى 135

و در همان كتاب است كه: احمد، ابن جرير، ابن ابى حاتم و ابو نعيم- در كتاب الدلائل- از ابى ايوب انصارى روايت كرده اند كه گفت: يكى از علماى يهود نزد رسول خدا (ص) آمد و عرض كرد: به من خبر ده از معناى كلام خدا كه مى فرمايد:" يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ" آن روز خلايق كجا هستند؟ فرمود مهمانان خدايند و هيچ چيز خدا را عاجز نمى كند «1».

مؤلف: اختلاف روايات در تفسير" تبديل زمين" خالى از اين دلالت نيست كه مقصود از همه آنها مثال است كه به منظور تقريب ذهن زده شده، و گر نه آنچه مسلم از معناى تبديل است اين است كه آن روز هم، حقيقت زمين و آسمان تفاوتى پيدا نمى كنند، چيزى كه هست نظام آخرتى آنها با نظام دنيائيشان فرق مى كند.

و در معانى الاخبار به سند خود از محمد بن مسلم روايت كرده كه گفت: از امام باقر (ع) شنيدم كه فرمود: خداوند عز و جل از روزى كه زمين را خلق كرده تا كنون هفت عالم آفريده كه هيچ يك از آنها از نوع بنى آدم نبودند، همه آنها را از خود زمين خلق كرد و در زمين منزل داد و هر يك را بعد از انقراض عالم قبليش خلق كرد.

و بعد از آن هفت عالم، خلقت اين عالم (عالم بشريت) را شروع كرد، و اولين فرد بشر يعنى آدم را آفريد و ذريه او را از او خلق فرمود. نه، به خدا سوگند از آن روز كه

خداوند بهشت را خلق كرده از ارواح مؤمنين خالى نبوده، و از آن روز كه آتش دوزخ را آفريده از ارواح كفار و گنهكاران خالى نبوده است. آرى، شماها شايد خيال كنيد كه وقتى قيامت شد و بدن هاى اهل بهشت با ارواحشان به بهشت رفتند و بدنهاى اهل جهنم با ارواحشان در آتش داخل شدند ديگر بساط خلقت برچيده شده، كسى در روى زمين او را بندگى نمى كند، و او خلقى را براى بندگى و توحيدش نمى آفريند؟ نه چنين نيست، بلكه به خداوند قسم كه او خلقى را بدون نر و ماده اى قبلى مى آفريند تا او را به يكتايى بپرستند و تعظيم كنند. و براى ايشان زمينى خلق مى كند تا بر پشت خود حملشان كند. و آسمانى خلق مى كند تا بر آنان سايه بيفكند، آيا مگر جز اين است كه خداى تعالى فرموده:" يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ" و نيز فرموده:" أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ" «2».

_______________

(1) الدر المنثور، ج 3، ص 91.

(2) اين حديث با اندكى اختلاف در تفسير نور الثقلين، ج 2، ص 554، ح 135 به نقل از خصال شيخ صدوق آمده. ______________________________________________________ صفحه ى 136

مؤلف: نظير اين روايت را عياشى در تفسير «1» خود از محمد بن مسلم از آن جناب نقل كرده و اين روايت مطلبى را مى گويد كه در هيچ يك از روايات قبلى نبود.

و در تفسير قمى در ذيل" يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ" نقل كرده كه معصوم فرمود: زمين به صورت نانى سفيد در مى آيد كه مؤمنين در موقف قيامت از آن مى خورند.

و در ذيل جمله" وَ تَرَى الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ

مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفادِ" فرمود: بعضى با بعضى ديگر نزديك مى شوند." سَرابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ" مقصود از" سرابيل" پيراهن است «2».

قمى گفته است: در روايت ابى الجارود از امام باقر (ع) آمده كه: در ذيل جمله" سَرابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ" فرموده:" قطران" مس داغ شده است كه از شدت حرارت آب شده باشد، هم چنان كه خداى عز و جل فرموده:" وَ تَغْشى وُجُوهَهُمُ النَّارُ" يعنى آن مس گداخته جامه آنها مى شود و آتش دلهايشان را مى پوشاند «3».

مؤلف: يعنى مقصود از مجموع دو جمله" سَرابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ" و جمله" تَغْشى وُجُوهَهُمُ النَّارُ" بيان اين معناست كه بدنهاى اهل جهنم با مس گداخته و صورت هايشان با آتش پوشيده شده است.

_______________

(1) تفسير عياشى، ج 2، ص 238، ح 57.

(2 و 3) تفسير قمى، ج 1، ص 372.

شدن ايمان به آنها در قلب انسان ، روح و جان و سپس گفتار و كردار او، نور و روشنائى ديگرى پيدا مى كند و در مسير حق و الله قرار مى گيرد.

خلاصه اين سوره مجموعهاى است از بيان اعتقادات و اندرزها و موعظه ها و سرگذشتهاى عبرت انگيز اقوام پيشين و بيان هدف رسالت پيامبران و نزول كتب آسمانى .

فضيلت اين سوره

از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل شده است كه فرمود: من قرء سورة ابراهيم و الحجر اعطى من الاجر عشر حسنات بعدد من عبد الاصنام و بعدد من لم يعبدها: كسى كه سوره ابراهيم و حجر را بخواند، خداوند به تعداد هر يك از آنها كه بت مى پرستيدند و آنها كه بت نمى پرستيدند، ده حسنه به او مى بخشد. <1>

همانگونه كه بارها گفته ايم پاداشهائى كه در باره تلاوت سوره هاى قرآن وارد شده پاداشى است در برابر خواندن توأ م با انديشه و سپس عمل ، و از آنجا كه در اين سوره و همچنين سوره حجر، بحث از توحيد و شرك و شاخه ها و فروع آن به ميان آمده مسلما توجه و عمل به محتواى آنها چنان فضيلتى را نيز در بر خواهد داشت ، يعنى آدمى را به رنگ خود در مى آورد و شايسته چنان مقام و پاداشى مى كند.

تفسير :

بيرون آمدن از ظلمتها به نور!

اين سوره همانند بعضى ديگر از سوره هاى قرآن با حروف مقطعه (الر) شروع شده است كه تفسير آن را در آغاز سوره هاى بقره ، آل عمران ، و اعراف بيان كرديم

، و نكته اى كه تذكر آن را در اينجا لازم مى دانيم اين است كه از 29 مورد از سوره هاى قرآن كه با حروف مقطعه آغاز شده است درست در 24 مورد از آنها بلافاصله سخن از قرآن مجيد به ميان آمده است كه نشان مى دهد پيوندى ميان اين دو يعنى حروف مقطعه و قرآن برقرار است ، و ممكن است اين پيوند همان باشد كه در آغاز سوره بقره گفتيم ، خداوند مى خواهد با اين بيان روشن كند كه اين كتاب بزرگ آسمانى با اين محتواى پر عظمت كه رهبرى همه انسانها را به عهده دارد از مواد ساده اى به نام ((حروف الفبا)) تشكيل يافته و اين نشانه اهميت اين اعجاز است ، كه برترين پديده را از ساده ترين پديده به وجود آورده !.

به هر حال بعد از ذكر حروف الف لام راء، مى فرمايد اين كتابى است كه بر تو نازل كرديم به اين منظور كه مردم را از گمراهيها به سوى نور خارج كنى (كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور).

در حقيقت تمام هدفهاى تربيتى و انسانى ، معنوى و مادى نزول قرآن ، در همين يك جمله جمع است : بيرون ساختن از ظلمتها به نور! از ظلمت جهل به نور دانش ، از ظلمت كفر به نور ايمان ، از ظلمت ستمگرى و ظلم به نور عدالت ، از ظلمت فساد به نور صلاح ، از ظلمت گناه به نور پاكى و تقوى ، و از ظلمت پراكندگى و تفرقه و نفاق به نور وحدت .

جالب اينكه ((ظلمت )) در اينجا (مانند

بعضى ديگر از سوره هاى قرآن

به صورت جمع آمده و ((نور)) به صورت مفرد، اشاره به اينكه ، همه نيكيها و پاكيها و ايمان و تقوا و فضيلت در پرتو نور توحيد يك حالت وحدت و يگانگى بخود مى گيرند و همه با يكديگر مربوطند و متحد و در پرتو آن يك جامعه واحد و يك پارچه و پاك از هر نظر ساخته مى شود.

اما ظلمت همه جا مايه پراكندگى و تفرقه صفوف است ، ستمگران ، بدكاران و آلودگان به گناه و منحرف حتى در مسيرهاى انحرافى خود غالبا وحدت ندارند و با هم در حال جنگند.

و از آنجا كه سرچشمه همه نيكيها، ذات پاك خداست ، و شرط اساسى درك توحيد، توجه به همين واقعيت است بلافاصله اضافه مى كند: همه اينها به اذن پروردگارشان (پروردگار مردم ) مى باشد (باذن ربهم ).

سپس براى توضيح و تبيين بيشتر كه منظور از اين نور چيست ، مى فرمايد: به سوى راه خداوند عزيز و حميد (الى صراط العزيز الحميد). <2>

خداوندى كه عزتش دليل قدرت او است ، چرا كه هيچكس توانائى غلبه بر او را ندارد، و حميد بودنش نشانه مواهب و نعمتهاى بى پايان او مى باشد، چرا كه حمد و ستايش هميشه در برابر نعمتها و موهبتها و زيبائيها است .

در آيه بعد به عنوان معرفى خداوند، درسى از توحيد بيان كرده مى گويد: همان خداوندى كه آنچه در آسمان و زمين است از آن او است (الله الذى له ما فى السماوات و الارض ). <3>

چرا همه چيز از آن او است ، چون آفريننده همه موجودات او است

، و به همين دليل ، هم قادر و عزيز است و هم نعمت بخشنده و حميد.

و در پايان آيه توجه به مساله معاد (بعد از توجه به مبدء) مى دهد، و مى گويد: واى بر كافران از عذاب شديد، رستاخيز (و ويل للكافرين من عذاب شديد).

و در آيه بعد بلافاصله كافران را معرفى مى كند و با ذكر، سه قسمت از صفات آنها وضعشان را كاملا مشخص مى سازد بطورى كه هر كس در اولين برخورد بتواند آنها را بشناسد نخست مى گويد آنها كسانى هستند كه زندگى پست اين جهان را بر زندگى آخرت مقدم مى شمرند (الذين يستحبون الحيوة الدنيا على الاخره ). <4>

و به خاطر همين روحيه ، ايمان و حق و عدالت و شرف و آزادگى و سربلندى را كه از ويژگيهاى علاقه مندان زندگى جهان ديگر است فداى منافع پست و شهوات و هوسهاى خود مى سازند.

سپس مى گويد: آنها به اين مقدار هم قانع نيستند بلكه علاوه بر گمراهى خودشان سعى در گمراه ساختن ديگران هم دارند: آنها مردم را از راه خدا باز مى دارند (و يصدون عن سبيل الله ).

در حقيقت آنها در برابر راه (الله ) كه راه فطرت است ، و انسان مى تواند با پاى خود آن را بپيمايد سد و مانعهاى گوناگون ايجاد مى كنند، هوسها را

زينت مى دهند، مردم را تشويق به گناه مى نمايند، و از درستى و پاكى مى ترسانند.

ولى كار آنها تنها ايجاد سد و مانع در راه الله نيست ، بلكه علاوه بر آن سعى مى كنند آن را دگرگون نشان دهند (و يبغونها عوجا).

در

واقع آنها با تمام قوا مى كوشند ديگران را همرنگ خود و هم مسلك خويش سازند به همين دليل سعى دارند راه مستقيم الهى را كج كنند، و با افزودن خرافات ، و انواع تحريفها، و ابداع سنتهاى زشت و كثيف به اين هدف برسند. روشن است اين افراد با داشتن اين صفات و اعمال در گمراهى بسيار دورى هستند (اولئك فى ضلال بعيد).

همان گمراهى كه بازگشتشان به راه حق بر اثر بعد و دورى مسافت به آسانى امكان پذير نيست ولى اينها همه محصول اعمال خود آنها است !.

1 - تشبيه ايمان و راه خدا، به نور

با توجه به اينكه نور لطيفترين موجود جهان ماده است ، و سرعت سير آن بالاترين سرعتها و بركت و آثار آن در جهان ماده بيش از هر چيز ديگر است ، به طورى كه مى توان گفت : سرچشمه همه مواهب و بركات مادى نور است روشن مى شود كه تشبيه ايمان و گام نهادن در راه خدا، به آن ، تا چه اندازه پر معنى است .

نور مايه جمعيت ، و ظلمت عامل پراكندگى است ، نور نشانه زندگى و ظلمت نشانه مرگ است .

و به همين دليل در قرآن مجيد امور بسيار پر ارزش به نور تشبيه شده است .

از جمله عمل صالح است : يوم ترى المؤ منين و المؤ منات يسعى نورهم

بين ايديهم و بايمانهم : روزى كه مردان و زنان با ايمان را مى بينى كه نورشان از پيش رو و سمت راست آنها حركت مى كند (حديد - 12).

ايمان و توحيد مانند الله ولى الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور:

((خداوند سرپرست كسانى است كه ايمان آورده اند كه آنها را از ظلمتها به نور هدايت مى كند)) (بقره - 257).

و نيز قرآن تشبيه به نور شده است آنجا كه مى فرمايد فالذين آمنوا به و عزروه و نصروه و اتبعوا النور الذى انزل معه اولئك هم المفلحون : آنها كه ايمان به پيامبر آوردند و او را گرامى داشتند و يارى كردند و از نورى كه بر او نازل شده است پيروى كردند آنها رستگارانند (اعراف - 157) و نيز آئين خدا و دين الهى به اين موجود پر بركت تشبيه گرديده ، مانند يريدون ان يطفؤ ا نور الله بافواههم ...: ((آنها مى خواهند نور خدا را با دهانشان خاموش سازند)) (توبه - 32).

و از همه بالاتر از ذات پاك خداوند كه برترين و والاترين وجود است بلكه هستى همگى پرتوى از وجود مقدس او است تعبير به نور شده است آنجا كه مى خوانيم : الله نور السماوات و الارض : خداوند نور آسمانها و زمين است (نور - 35).

و از آنجا كه همه اين امور به يك واقعيت باز مى گردند چرا كه همه پرتوهائى از الله ، و ايمان به او، و گفته او، و راه او، مى باشند اين كلمه در اين موارد به صورت مفرد آمده است ، به عكس ظلمات كه همه جا عامل تفرقه و پراكندگى است و لذا به صورت جمع كه نشانه تعدد و تكثر است ذكر شده .

و از آنجا كه ايمان به خدا و گام نهادن در طريق او، هم باعث حركت است و هم موجب بيدارى ، و هم عامل اجتماع

و وحدت و هم وسيله ترقى و پيشرفت ، اين تشبيه از هر نظر رسا و پر محتوا و آموزنده است .

2 - تعبير به ((لتخرج )) در آيه نخست در واقع به دو نكته اشاره مى كند:

نخست اينكه قرآن مجيد گرچه كتاب هدايت و نجات بشر است ولى نياز به مجرى و پياده كننده دارد، بايد رهبرى همچون پيامبر باشد كه به وسيله آن گمگشتگان راه حقيقت را از ظلمات بدبختى به نور سعادت هدايت كند، بنابراين حتى قرآن هم با آن عظمت بدون وجود رهبر و راهنما و مجرى و پياده كننده حل همه مشكلات را نخواهد كرد.

ديگر اينكه تعبير به خارج ساختن در واقع دليل بر حركت دادن توأ م با دگرگونى و تحول است ، گوئى مردم بى ايمان در يك جو و محيط بسته و تاريك قرار دارند و پيامبر و رهبر دست آنها را مى گيرد و به جو وسيعتر و روشن وارد مى سازد.

3 - جالب توجه اينكه آغاز اين سوره با مساله هدايت مردم از ظلمات به نور شروع شده و پايان آن هم با مساله ابلاغ و انذار ((مردم )) ختم گرديده است ، و اين نشان مى دهد كه هدف اصلى در هر حال خود مردم و سرنوشت آنها و هدايت آنهاست ، و در واقع ارسال پيامبران و انزال كتب آسمانى نيز همه براى وصول به همين هدف است . روزهاى حساس زندگى

در آيات گذشته سخن از قرآن مجيد و اثرات حياتبخش آن بود، در نخستين آيه مورد بحث نيز همين موضوع در بعد خاصى تعقيب شده و آن وحدت لسان پيامبران و كتب

آسمانى آنها با زبان نخستين قومى است كه مبعوث به سوى آنها شده اند.

مى فرمايد: ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر به زبان قوم خودش (و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه ).

زيرا پيامبران در درجه اول با قوم خود، همان ملتى كه از ميان آنها برخاسته اند، تماس داشتند و نخستين شعاع وحى وسيله پيامبران بر آنها مى تابيد، و نخستين ياران و ياوران آنها از ميان آنان برگزيده مى شدند، بنابراين پيامبر بايد به زبان آنها و لغت آنها سخن بگويد تا حقايق را به روشنى براى آنان آشكار سازد (ليبين لهم ).

در حقيقت در اين جمله اشاره اى به اين نكته نيز هست كه دعوت پيامبران معمولا از طريق يك اثر مرموز و ناشناخته در قلوب پيروانشان منعكس نمى شد، بلكه از طريق تبيين و روشنگرى و تعليم و تربيت با همان زبان معمولى و رائج صورت مى گرفته است .

سپس اضافه مى كند بعد از تبيين دعوت الهى براى آنها خداوند هر كس را بخواهد گمراه مى كند و هر كس را بخواهد هدايت مى نمايد (فيضل الله من يشاء و يهدى من يشاء).

اشاره به اينكه هدايت و ضلالت در نهايت امر، كار پيامبران نيست ، كار آنها ابلاغ و تبيين است ، اين خدا است كه راهنمائى و هدايت واقعى بندگانش را در دست دارد.

ولى براى اينكه تصور نشود معنى اين سخن جبر و الزام و سلب آزادى بشر است ، بلافاصله اضافه مى كند: او عزيز حكيم است (و هو العزيز الحكيم )

به مقتضاى عزت و قدرتش ، بر هر چيز تواناست ، و هيچكس را تاب مقاومت

در برابر اراده او نيست ، اما به مقتضاى حكمتش بى جهت و بى دليل كسى را هدايت و يا كسى را گمراه نمى سازد، بلكه گامهاى نخستين با نهايت آزادى اراده در راه سير الى الله از ناحيه بندگان برداشته مى شود و سپس نور هدايت و فيض حق بر قلب آنها مى تابد همانگونه كه در سوره عنكبوت آيه 69 كه و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا: ((آنها كه در راه ما مجاهده كردند بطور قطع آنها را هدايت به راههاى خويش خواهيم كرد)).

همچنين آنها كه با لجاجت و تعصب و دشمنى با حق و غوطه ور شدن در شهوات و آلوده شدن به ظلم و ستم ، شايستگى هدايت را از خود سلب كرده اند، از فيض هدايت محروم ، و در وادى ضلالت ، گمراه مى شوند، همانگونه كه مى فرمايد: كذلك يضل الله من هو مسرف مرتاب : ((اين چنين خداوند گمراه مى كند هر اسرافكار آلوده به شك و ترديد را)) (غافر - 34).

و نيز مى فرمايد: و ما يضل به الا الفاسقين : ((خداوند با آن گمراه نمى كند مگر فاسقين را)) (بقره - 26).

و نيز مى فرمايد: و يضل الله الظالمين : ((خداوند ستمگران را گمراه مى سازد)) (ابراهيم - 27).

و به اين ترتيب سرچشمه هدايت و ضلالت بدست خود ماست .

در آيه بعد به يكى از نمونه هاى ارسال پيامبران در مقابل طاغوتهاى عصر خود به منظور خارج كردن آنان از ظلمتها به نور اشاره كرده مى فرمايد: ما موسى را با آيات خود (معجزات گوناگون ) فرستاديم و به او فرمان داديم كه

قوم خودت را

از ظلمات به نور هدايت كن (و لقد ارسلنا موسى باياتنا ان اخرج قومك من الظلمات الى النور). <5>

همانگونه كه در نخستين آيه اين سوره خوانديم برنامه پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) نيز در بيرون آوردن مردم از ظلمات به سوى نور خلاصه مى شد و اين نشان مى دهد كه اين همه پيامبران و انبياى الهى بلكه همه رهبران معنوى انسانها است ، مگر بديها، زشتيها، گمراهيها، انحرافها، ظلم و ستمها، استثمارها، ذلتها و زبونيها، فساد و آلودگيها چيزى جز ظلمت و تاريكى هست ؟ و مگر ايمان و توحيد، پاكى و تقوا، آزادگى و استقلال سربلندى و عزت چيزى جز نور و روشنائى مى باشد، بنابراين درست قدر مشترك و جامع ميان همه دعوتهاى رهبران الهى است .

سپس به يكى از ماموريتهاى بزرگ موسى اشاره كرده ، مى فرمايد: ((تو موظفى كه ايام الهى و روزهاى خدا را بياد قوم خود بياورى )) (و ذكرهم بايام الله ).

مسلما همه روزها، ايام الهى است ، همانگونه كه همه مكانها متعلق به خدا است ، اگر نقطه خاصى بنام بيت الله (خانه خدا) ناميده شد دليل بر ويژگى آن است ، همچنين عنوان ايام الله مسلما اشاره به روزهاى مخصوصى است كه امتياز و روشنائى و درخشش فوق العادهاى دارد.

به همين جهت مفسران در تفسير آن احتمالات مختلفى داده اند:

بعضى گفته اند اشاره به روزهاى پيروزى پيامبران پيشين و امتهاى راستين آنها مى باشد، و روزهائى كه انواع نعمتهاى الهى بر اثر شايستگيها شامل حال

آنها مى باشد.

و بعضى گفته اند اشاره به روزهائى است كه خداوند اقوام سركش را

به زنجير عذاب ميكشيد و طاغوتها را با يك فرمان درو مى كرد!

و بعضى اشاره به هر دو قسمت دانسته اند.

اما اصولا نمى توان اين تعبير گويا و رسا را محدود ساخت ، ايام الله ، تمام روزهائى است كه داراى عظمتى در تاريخ زندگى بشر است .

هر روز كه يكى از فرمانهاى خدا در آن چنان درخشيده ، كه بقيه امور را تحت الشعاع خود قرار داده ، از ايام الله است .

هر روز كه فصل تازه اى در زندگى انسانها گشوده ، و درس عبرتى به آنها داده و ظهور و قيام پيامبرى در آن بوده ، يا طاغوت و فرعون گردنكشى در آن به قعر دره نيستى فرستاده شده ، خلاصه هر روز كه حق و عدالتى بر پا شده و ظلم و بدعتى خاموش گشته ، همه آنها از ايام الله است .

و چنانكه خواهيم ديد، در روايات ائمه معصومين در تفسير اين آيه نيز انگشت روى روزهاى حساسى گذاشته شده است .

در پايان آيه مى فرمايد: ((در اين سخن و در همه ايام الله ، آيات و نشانه هائى است براى هر انسان شكيبا و پر استقامت و شكرگزار)) (ان فى ذلك لايات لكل صبار شكور).

((صبار)) و ((شكور)) هر دو صيغه مبالغه است كه يكى فزونى صبر و استقامت را ميرساند و ديگرى فزونى شكرگزارى نعمت ، اشاره به اينكه افراد با ايمان نه در مشكلات و روزهاى سخت دست و پاى خود را گم مى كنند، و تسليم حوادث مى شوند، و نه در روزهاى پيروزى و نعمت گرفتار غرور و غفلت ميگردند، و ذكر اين دو بعد از

اشاره به ايام الله گويا ناظر به همين مطلب است .

در آيه بعد به يكى از آن ايام الله و روزهاى درخشان و پربارى كه در تاريخ بنى اسرائيل وجود داشته و ذكر آن تذكرى براى مسلمانان است ، اشاره كرده مى گويد: ((به خاطر بياوريد هنگامى را كه موسى به قوم خود گفت : نعمت خدا را متذكر شويد آن زمان كه شما را از چنگال آل فرعون رهائى بخشيد))

(و اذ قال موسى لقومه اذكروا نعمت الله عليكم اذ انجاكم من آل فرعون )

همان فرعونيان بيرحمى كه ((بدترين عذاب را بر شما تحميل مى كردند، پسرانتان را سر مى بريدند و زنانتان را براى خدمت و كنيزى زنده نگه مى داشتند))

(يسومونكم سوء العذاب و يذبحون ابنائكم و يستحيون نسائكم ).

و اين آزمايش بزرگى از پروردگارتان براى شما بود (و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم ).

چه روزى از اين پربركتتر كه شر جمعيت خودكامه و سنگدل و استعمارگرى را از سر شما كوتاه كرد، همانها كه بزرگترين جنايت را در حق شما قائل مى شدند، چه جنايتى از اين برتر كه پسران شما را همچون حيوانات سر مى بريدند (توجه داشته باشيد كه قرآن تعبير به ذبح مى كند نه قتل ) و از اين مهمتر نواميس شما به صورت كنيزانى در چنگال دشمن بى آزرم بودند.

نه تنها در مورد بنى اسرائيل كه در مورد همه اقوام و ملتها، روز رسيدنشان به آزادى و استقلال و كوتاه شدن دست طاغوتها از ايام الله است كه بايد همواره آن را به خاطر داشته باشند، خاطرهاى كه توجه به آن از ارتجاع و بازگشت به وضع

گذشته آنها را حفظ مى كند.

يسومونكم از ماده ((سوم )) (بر وزن صوم ) در اصل به معنى دنبال چيزى رفتن و جستجوى آن نمودن است ، و به معنى تحميل كارى بر ديگرى نمودن نيز آمده است <6> بنابراين جمله يسومونكم سوء العذاب مفهومش اين است كه آنها

بدترين شكنجه ها و عذابها را بر شما بنى اسرائيل تحميل مى كردند.

آيا اين درد كوچكى است كه نيروى فعال يك جمعيت را از ميان ببرند و زنان آنها را بدون سرپرست ، به صورت كنيزانى در چنگال يك مشت افراد ظالم و ستمگر باقى بگذارند؟

ضمنا تعبير به فعل مضارع (يسومون ) اشاره به اين است كه اين كار مدتها ادامه داشت . <7>

اين نكته نيز قابل توجه است كه سر بريدن پسران و كنيزى زنان و دختران را بوسيله ((واو)) بر ((سوء العذاب )) عطف مى كند، در حالى كه خود از مصداقهاى سوء العذاب است ، و اين به خاطر اهميت اين دو عذاب بوده است ، و نشان مى دهد كه قوم جبار و ستمگر فرعون شكنجهها و تحميلات ديگرى نيز بر بنى اسرائيل داشته اند، اما از ميان همه اين دو شديدتر و سختتر بوده است .

سپس اضافه مى كند كه اين را هم ((به خاطر بياوريد كه پروردگار شما اعلام كرد اگر شكر نعمتهاى مرا بجا آوريد من بطور قطع نعمتهاى شما را افزون مى كنم و اگر كفران كنيد عذاب و مجازات من شديد است )) (و اذ تاذن ربكم لئن شكرتم لازيدنكم و لئن كفرتم ان عذابى لشديد). <8> اين آيه ممكن است دنباله كلام موسى به بنى اسرائيل

باشد كه آنها را در برابر آن نجات و پيروزى و نعمتهاى فراوان دعوت به شكرگزارى كرد، و وعده فزونى نعمت به آنها داد، و در صورت كفران تهديد به عذاب نمود، و نيز ممكن است يك جمله مستقل و خطاب به مسلمانان بوده باشد، ولى به هر حال از نظر

نتيجه چندان تفاوت ندارد، زيرا اگر خطاب به بنى اسرائيل هم باشد به عنوان درسى سازنده براى ما در قرآن مجيد آمده است .

جالب اينكه در مورد شكر با صراحت مى گويد لازيدنكم (مسلما نعمتم را بر شما افزون خواهم كرد) اما در مورد كفران نعمت نمى گويد شما را مجازات مى كنم بلكه تنها مى گويد عذاب من شديد است و اين تفاوت تعبير دليل بر نهايت لطف پروردگار است .

1 - يادآورى ايام الله

همانگونه كه در تفسير آيات فوق گفتيم اضافه ((ايام )) به ((الله ))، اشاره به روزهاى سرنوشت ساز و مهم زندگى انسانها است كه به خاطر عظمتش به نام ((الله )) اضافه شده است ، و نيز به خاطر اينكه يك نعمت بزرگ الهى شامل حال قوم و ملتى شايسته و يا يك مجازات بزرگ و دردناك الهى دامنگير ملتى سركش و طغيانگر شده است ، كه در هر دو صورت شايسته تذكر و يادآورى است .

در رواياتى كه از ائمه معصومين به ما رسيده ((ايام الله )) به روزهاى گوناگونى تفسير شده است :

در حديثى از امام باقر (عليهالسلام ) مى خوانيم كه فرمود: ايام الله ، يوم يقوم القائم (عليهالسلام ) و يوم الكرة و يوم القيامه : ((ايام الله روز قيام مهدى موعود و روز رجعت و

روز قيامت است )). <9>

و در تفسير على بن ابراهيم آمده كه ايام الله سه روز است ، روز قيام مهدى (عليهالسلام ) و روز مرگ و روز رستاخيز. <10>

در حديث ديگرى از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى خوانيم : ايام الله نعمائه و بلائه ببلائه سبحانه : ((ايام الله (روزهاى ) نعمتهاى او و آزمايشهاى او بوسيله بلاهاى او است )). <11>

همانگونه كه بارها گفته ايم هرگز اين گونه احاديث دليل بر انحصار نيست ، بلكه بيان قسمتى از مصداقهاى روشن است .

و به هر حال يادآورى روزهاى بزرگ (اعم از روزهاى پيروزى يا روزهاى سخت و طاقت فرسا) نقش مؤ ثرى در بيدارى و هشيارى ملتها دارد و با الهام از همين پيام آسمانى است كه ما خاطره روزهاى بزرگى را كه در تاريخ اسلام بوده همواره جاودان ميداريم ، و هر سال براى تجديد اين خاطره ها روزهاى معينى را اختصاص ميدهيم ، كه در آن به تاريخ گذشته باز ميگرديم و درسهاى مهمى از آن مى آموزيم ، درسهائى كه براى امروز ما فوق العاده مؤ ثر است .

و نيز در تاريخ معاصر خود، مخصوصا در تاريخ پرشكوه انقلاب اسلامى ايران روزهاى فوق العاده اى وجود دارد كه مصداق زنده ((ايام الله )) است ، و بايد در هر سال خاطره آنها را زنده كرد كه آميخته با خاطره شهيدان ، رزمندگان ، مجاهدان و مبارزان بزرگ است ، و سپس از آنها الهام گرفت و ميراث بزرگشان را پاسدارى كرد.

و بر همين اساس بايد اين روزهاى بزرگ در متن كتابهاى درسى

در مدارس ما و در تعليم و تربيت فرزندان ما داخل گردد، و وظيفه ذكرهم (آنها را ياد آورى كن ) در باره نسلهاى آينده نيز پياده شود.

در قرآن مجيد نيز كرارا ايام الله تذكر داده شده يعنى هم نسبت به بنى اسرائيل و هم نسبت به مسلمانها روزهاى نعمت و مجازات خاطر نشان گرديده .

2 - راه و رسم جباران

كرارا در آيات قرآن مى خوانيم كه فرعونيان پسران بنى اسرائيل را سر مى بريدند و زنان آنها را زنده نگه مى داشتند، اين تنها كار فرعون و فرعونيان نبود، بلكه در طول تاريخ شيوه هر استعمارگرى چنين بوده است كه قسمتى از نيروهاى فعال و پرخاشگر و پر مقاومت را نابود مى كردند، و قسمت ديگرى را تضعيف كرده و در مسير منافع خود به كار مى انداختند، كه بدون اين كار ادامه استعمار و استثمار براى آنها ممكن نبوده است .

ولى مهم اين است كه بدانيم گاهى حقيقتا پسران را نابود مى كنند، (همچون فرعونيان ) و گاهى از طريق مبتلا ساختن آنها به انواع اعتياد به مواد مخدر، و مشروبات الكلى و غوطهور ساختن آنها در فحشاء، نيروى فعال آنها را از كار مى اندازند و از آنها مرده زنده نمائى ميسازند، اين همان چيزى است كه مسلمانان بايد به دقت مراقب آن باشند كه اگر نسل جوان آنها با وسائل مختلف ، سرگرم شد و نيروى ايمان و قدرت جسمانى خود را از دست داد، بايد بدانند كه اسارت و بردگى براى آنها قطعى است .

3 - آزادى برترين نعمت

جالب اينكه در آيات فوق پس از ذكر ايام الله ، تنها

روزى كه صريحا روى آن انگشت گذاشته شده است ، روز نجات بنى اسرائيل از چنگال فرعونيان است (اذ انجاكم من آل فرعون ) با اينكه در تاريخ بنى اسرائيل ، روزهاى بزرگى كه خداوند در پرتو هدايت موسى به آنها نعمتهاى بزرگ بخشيد، فراوان بوده ، ولى ذكر ((روز نجات )) در آيات مورد بحث دليل بر اهميت فوق العاده آزادى و استقلال در سرنوشت ملتها است .

آرى هيچ ملتى تا از وابستگى نرهد، و از چنگال اسارت و استثمار آزاد

نشود، نبوغ و استعداد خود را هرگز ظاهر نخواهد ساخت ، و در راه الله كه راه مبارزه با هر گونه شرك و ظلم و بيدادگرى است گام نخواهد گذاشت ، و به همين دليل رهبران بزرگ الهى ، نخستين كارشان اين بود كه ملت هاى اسير را از اسارت فكرى و فرهنگى و سياسى و اقتصادى آزاد سازند، سپس روى آنها كار كنند و برنامه هاى توحيدى و انسانى پياده كنند.

4 - شكر مايه فزونى نعمت و كفر موجب فنا است

بدون شك خداوند در برابر نعمتهائى كه به ما مى بخشد نيازى به شكر ما ندارد، و اگر دستور به شكرگزارى داده آن هم موجب نعمت ديگرى بر ما و يك مكتب عالى تربيتى است .

مهم اين است كه ببينيم حقيقت شكر چيست ؟ تا روشن شود كه رابطه آن با افزونى نعمت از كجاست و چگونه مى تواند خود يك عامل تربيت بوده باشد.

حقيقت شكر تنها تشكر زبانى يا گفتن الحمد لله و مانند آن نيست ، بلكه شكر داراى سه مرحله است نخستين مرحله آن است كه به دقت بينديشيم كه

بخشنده نعمت كيست ؟ اين توجه و ايمان و آگاهى پايه اول شكر است ، و از آن كه بگذريم مرحله زبان فرا مى رسد، ولى از آن بالاتر مرحله عمل است ، شكر عملى آن است كه درست بينديشيم كه هر نعمتى براى چه هدفى به ما داده شده است آنرا در مورد خودش صرف كنيم كه اگر نكنيم كفران نعمت كرده ايم ، همانگونه كه بزرگان فرموده اند: الشكر صرف العبد جميع ما انعمه الله تعالى فيما خلق لاجله .

راستى چرا خدا به ما چشم داد؟ و چرا نعمت شنوائى و گويائى بخشيد؟ آيا جز اين بوده كه عظمت او را در اين جهان ببينيم ، راه زندگى را بشناسيم و با اين وسائل در مسير تكامل گام برداريم ؟ حق را درك كنيم و از آن دفاع نمائيم و با

باطل بجنگيم ، اگر اين نعمتهاى بزرگ خدا را در اين مسيرها مصرف كرديم ، شكر عملى او است ، و اگر وسيله اى شد براى طغيان و خودپرستى و غرور و غفلت و بيگانگى و دورى از خدا اين عين كفران است !

امام صادق (عليهالسلام ) مى فرمايد: ادنى الشكر رؤ ية النعمة من الله من غير علة يتعلق القلب بها دون الله ، و الرضا بما اعطاه ، و ان لا تعصيه بنعمة و تخالفه بشى ء من امره و نهيه بسبب من نعمته : ((كمترين شكر اين است كه نعمت را از خدا بدانى ، بى آنكه قلب تو مشغول به آن نعمت شود، و خدا را فراموش كنى ، و همچنين راضى بودن به نعمت او و اينكه نعمت

خدا را وسيله عصيان او قرار ندهى ، و اوامر و نواهى او را با استفاده از نعمتهايش زير پا نگذارى )). <12>

و از اينجا روشن مى شود كه شكر قدرت و علم و دانش و نيروى فكر و انديشه و نفوذ اجتماعى و مال و ثروت و سلامت و تندرستى هر كدام از چه راهى است ؟ و كفران آنها چگونه است ؟

حديثى كه از امام صادق (عليهالسلام ) در تفسير نور الثقلين نقل شده نيز دليل روشنى بر اين تفسير است ، آنجا كه مى فرمايد: ((شكر النعمة اجتناب المحارم شكر نعمت آنست كه از گناهان پرهيز شود)). <13>

و نيز از اينجا رابطه ميان شكر و فزونى نعمت روشن مى شود، چرا كه هر گاه انسانها نعمتهاى خدا را درست در همان هدفهاى واقعى نعمت صرف كردند، عملا ثابت كرده اند كه شايسته و لايقند و اين لياقت و شايستگى سبب فيض بيشتر و موهبت افزونتر مى گردد.

اصولا ما دو گونه شكر داريم ، ((شكر تكوينى )) و ((شكر تشريعى )).

((شكر تكوينى )) آن است كه يك موجود از مواهبى كه در اختيار دارد، براى نمو و رشدش استفاده كند، فى المثل باغبان مى بيند در فلان قسمت باغ درختان به خوبى رشد و نمو مى كنند و هر قدر از آنها پذيرائى بيشتر مى كند شكوفاتر مى شوند، همين امر سبب مى شود كه باغبان همت بيشترى به تربيت آن بخش از باغ درختان بگمارد و مراقبت از آنها را به كاركنان خويش توصيه كند چرا كه آن درختان به زبانحال فرياد ميزنند اى باغبان ! ما لا يقيم ،

ما شايسته ايم ، نعمتت را بر ما افزون كن ، و او هم به اين ندا پاسخ مثبت مى دهد.

و اما در بخش ديگر از باغ درختانى را مى بيند كه پژمرده شده اند، نه طراوتى ، نه برگى ، نه گلى نه سايه دارند و نه ميوه و برى ، اين كفران نعمت سبب مى شود كه باغبان آنها را مورد بى مهرى قرار دهد، و در صورتى كه اين وضع ادامه پيدا كند، دستور مى دهد اره بر پاى آنها بگذارند چرا كه :

((بسوزند چوب درختان بى بر

سزا خود همين است مر، بى برى را))

در جهان انسانيت نيز همين حالت وجود دارد با اين تفاوت كه درخت از خود اختيارى ندارد، و صرفا تسليم قوانين تكوينى است ، اما انسانها با استفاده از نيروى اراده و اختيار و تعليم و تربيت تشريعى ، مى توانند آگاهانه در اين راه گام بگذارند.

بنابراين آنكس كه نعمت قدرت را وسيله ظلم و طغيان قرار مى دهد به زبانحال فرياد ميكشد خداوندا لايق اين نعمت نيستم ، و آنكس كه از آن در مسير اجراى حق و عدالت بهره مى گيرد به زبانحال مى گويد پروردگارا شايسته ام افزون كن !

اين واقعيت نيز قابل ترديد نيست كه ما هر وقت در مقام شكر الهى چه با فكر چه با زبان و چه با عمل بر مى آئيم ، خود اين توانائى بر شكر در هر مرحله موهبت تازهاى است و به اين ترتيب اقدام بر شكر، ما را مديون نعمتهاى تازه او مى سازد و به

اين ترتيب هرگز قادر نيستيم كه حق شكر او را ادا

كنيم همانگونه كه در مناجات شاكرين از مناجاتهاى پانزده گانه امام سجاد (عليهالسلام ) مى خوانيم : كيف لى بتحصيل الشكر و شكرى اياك يفتقر الى شكر، فكلما قلت لك الحمد وجب على لذلك ان اقول لك الحمد!: ((چگونه ميتوانم حق شكر ترا بجاى آورم در حالى كه همين شكر من نياز به شكرى دارد، و هر زمان كه ميگويم لك الحمد بر من لازم است كه به خاطر همين توفيق شكرگزارى بگويم لك الحمد))!.

و بنابراين برترين مرحله شكرى كه از انسان ساخته است اين است كه اظهار عجز و ناتوانى از شكر نعمتهاى او كند، همانگونه كه در حديثى از امام صادق (عليهالسلام ) مى خوانيم كه فرمود: فيما اوحى الله عز و جل الى موسى اشكرنى حق شكرى فقال يا رب و كيف اشكرك حق شكرك و ليس من شكر اشكرك به الا و انت انعمت به على قال يا موسى الان شكرتنى حين علمت ان ذلك منى :

((خداوند به موسى (عليهالسلام ) وحى فرستاد كه حق شكر مرا ادا كن ، عرض كرد پروردگارا! چگونه حق شكر تو را ادا كنم در حالى كه هر زمانى شكر تو را بجا آورم اين موفقيت خود نعمت تازه اى براى من خواهد بود، خداوند فرمود اى موسى الان حق شكر مرا ادا كردى چون ميدانى حتى اين توفيق از ناحيه من است )). <14>

بنده همان به كه ز تقصير خويش

عذر به درگاه خدا آورد

ورنه سزاوار خداونديش

كس نتواند كه بجا آورد!

چند نكته مهم در زمينه شكر نعمت

1 - على (عليهالسلام ) در يكى از كلمات حكمت آميز خود در نهج البلاغه مى فرمايد: اذا

وصلت اليكم اطراف النعم فلا تنفروا اقصاها بقلة الشكر: ((هنگامى كه

مقدمات نعمتهاى خداوند به شما مى رسد سعى كنيد با شكرگزارى ، بقيه را به سوى خود جلب كنيد، نه آنكه با كمى شكرگزارى آن را از خود برانيد))! <15>

2 - اين موضوع نيز قابل توجه است كه تنها تشكر و سپاسگزارى از خداوند در برابر نعمتهاى كافى نيست ، بلكه بايد از كسانى كه وسيله آن موهبت بوده اند نيز تشكر و سپاسگزارى نمود و حق زحمات آنها را از اين طريق ادا كرد، و آنها را از اين راه به خدمات بيشتر تشويق نمود، در حديثى از امام على بن الحسين (عليهماالسلام ) مى خوانيم كه فرمود: روز قيامت كه مى شود خداوند به بعضى از بندگانش مى فرمايد: آيا فلان شخص را شكرگزارى كردى ؟ عرض مى كند: پروردگارا من شكر تو را بجا آوردم ، مى فرمايد: چون شكر او را بجا نياوردى شكر مرا هم ادا نكردى ! سپس امام فرمود: اشكركم لله اشكركم للناس : ((شكرگزارترين شما براى خدا آنها هستند كه از همه بيشتر شكر مردم را بجا مى آورند)). <16>

3 - افزايش نعمتهاى خداوند كه به شكرگزاران وعده داده شده ، تنها به اين نيست كه نعمتهاى مادى تازهاى به آنها ببخشد، بلكه نفس شكرگزارى كه تواءم با توجه مخصوص به خدا و عشق تازهاى نسبت به ساحت مقدس او است خود يك نعمت بزرگ روحانى است كه در تربيت نفوس انسانها، و دعوت آنان به اطاعت فرمانهاى الهى ، فوق العاده مؤ ثر است ، بلكه شكر ذاتا راهى است براى شناخت هر چه

بيشتر خداوند، و به همين دليل علماى عقائد در علم كلام براى اثبات ((وجوب معرفه الله )) (شناخت خدا) از طريق وجوب شكر منعم (نعمت بخش ) وارد شده اند.

4 - احياى روح شكرگزارى در جامعه و ارج نهادن و تقدير و سپاسگذاز آنها

كه با علم و دانش خود و يا با فداكارى و شهادت ، يا با ساير مجاهدات در طريق پيشبرد اهداف اجتماعى خدمت كرده اند يك عامل مهم حركت و شكوفائى و پويائى جامعه است .

در اجتماعى كه روح تشكر و قدردانى مرده كمتر كسى علاقه و دلگرمى به خدمت پيدا مى كند، و به عكس آنها كه بيشتر قدردانى از زحمات و خدمات اشخاص مى كنند، ملتهائى بانشاطتر و پيشروترند.

توجه به همين حقيقت سبب شده است كه در عصر ما به عنوان قدردانى از زحمات بزرگان گذشته در صدمين سال ، هزارمين سال ، زاد روز، و در هر فرصت مناسب ديگر، مراسمى براى بزرگداشت آنها بگيرند و ضمن سپاسگزارى از خدماتشان مردم را به حركت و تلاش بيشتر دعوت كنند.

فى المثل در انقلاب اسلامى كشور ما كه پايان يك دوران تاريك دو هزار و پانصد ساله و آغاز دوران جديدى بود، وقتى ميبينيم همه سال و هر ماه بلكه هر روز، خاطره شهيدان انقلاب زنده مى شود و بر آنها درود ميفرستند و به تمام كسانى كه به آنها منسوبند احترام ميگذارند و به خدماتشان ارج مينهند، اين خود سبب مى شود كه عشق و علاقه به فداكارى در ديگران پرورش يابد و سطح فداكارى مردم بالاتر رود، و به تعبير قرآن شكر اين نعمت باعث فزونى آن خواهد

شد، و از خون يك شهيد هزاران مجاهد ميرويد و مصداق زنده لازيدنكم مى شود! آيا در خدا شك است ؟

نخستين آيه مورد بحث تاييد و تكميلى است براى بحث شكرگزارى و كفران كه در آيه قبل گذشت ، و آن در ضمن سخنى از زبان موسى بن عمران نقل شده است ، مى فرمايد: ((موسى به بنى اسرائيل يادآور شد كه اگر شما و تمام مردم روى زمين كافر شويد (و نعمت خدا را كفران كنيد) هيچ زيانى به او نمى رسانيد چرا كه او بى نياز و ستوده است )) (و قال موسى ان تكفروا انتم و من فى الارض جميعا فان الله لغنى حميد). <17>

در حقيقت شكر نعمت و ايمان آوردن به خدا مايه افزونى نعمت شما و تكامل و افتخار خودتان است و گر نه خداوند آنچنان بى نياز است كه اگر تمام كائنات كافر گردند، بر دامان كبريائى او گردى نمى نشيند، چرا كه او از همگان بى نياز است ، و حتى احتياج به تشكر و ستايش ندارد چرا كه او ذاتا ستوده (حميد) است .

اگر او نيازى در ذات پاكش راه داشت ، واجب الوجود نبود، و بنابراين مفهوم غنى بودن او آن است كه همه كمالات در او جمع است ، و كسى كه چنين است ذاتا ستوده است زيرا معنى ((حميد)) چيزى جز اين نيست كه كسى شايسته ((حمد)) باشد.

سپس به سرنوشت گروههائى از اقوام گذشته در طى چندين آيه ميپردازد، همانها كه در برابر نعمتهاى الهى راه كفران را پيش گرفتند، و در برابر دعوت رهبران الهى به مخالفت و كفر برخاستند و منطق

آنان و سرانجام كار آنها را شرح مى دهد تا تاكيدى باشد بر آنچه در آيه قبل گفته شد، مى فرمايد: ((آيا خبر كسانى كه قبل از شما بودند به شما نرسيده ))؟ (الم ياتكم نبؤ ا الذين من قبلكم ).

اين جمله ممكن است دنباله گفتار موسى بوده باشد كه در آيه قبل آمده ، و ممكن است بيان مستقلى از ناحيه قرآن خطاب به مسلمانان باشد، و از نظر نتيجه تفاوت چندانى ندارد، سپس اضافه مى كند ((اقوامى همچون قوم نوح و عاد و ثمود و آنها كه بعد از آنان بودند)) (قوم نوح و عاد و ثمود و الذين من بعدهم ).

((همانها كه جز خدا آنانرا نميشناسد و از اخبار آنها كسى غير او آگاه نيست )) (لا يعلمهم الا الله ). <18>

بدون شك قسمتى از اخبار قوم نوح و عاد و ثمود و همچنين اقوامى كه بعد از آنها بودند به ما رسيده ولى مسلما قسمت بيشترى به ما نرسيده كه تنها خدا از آنها آگاه است ، آنقدر اسرار و خصوصيات و جزئيات در تواريخ اقوام گذشته وجود داشته كه شايد آنچه به ما رسيده در برابر آنچه نرسيده بسيار كم و ناچيز باشد.

سپس به عنوان توضيحى در زمينه سرگذشت آنها مى گويد: ((پيامبرانشان با دلائل روشن به سوى آنها آمدند ولى آنها از سر تعجب و انكار دست بر دهان گذاشتند و گفتند ما به آنچه شما به خاطر آن فرستاده شده ايد كافريم )) (جائتهم رسلهم بالبينات فردوا ايديهم فى افواههم و قالوا انا كفرنا بما ارسلتم به )

چرا كه ((ما در باره آنچه شما ما را به

سوى آن دعوت مى كنيد، شك و ترديد داريم )) و با اين شك و ترديد چگونه امكان دارد، دعوت شما را بپذيريم ! (و انا لفى شك مما تدعوننا اليه مريب ).

در اينجا اين سؤ ال پيش مى آيد كه آنها نخست ابراز كفر و بيايمانى نسبت به پيامبران كردند، ولى به دنبال آن ، اظهار داشتند كه ما در شكيم و با كلمه مريب نيز آنرا تكميل نمودند اين دو چگونه با هم سازگار است ؟

پاسخ اين است كه بيان ترديد در حقيقت علتى است براى عدم ايمان زيرا ايمان آوردن نياز به يقين دارد، و شك مانع آن است .

از آنجا كه در آيه قبل گفتار مشركان و كافران را در زمينه عدم ايمانشان كه استناد به شك و ترديد كرده بودند بيان شده ، در آيه بعد بلافاصله با دليل روشنى كه در عبارت كوتاهى آمده شك آنها را نفى مى كند و چنين مى گويد:

((پيامبرانشان به آنان گفتند آيا در وجود خدائى كه آفريننده آسمانها و زمين است شكى است ))؟! (قالت رسلهم ا فى الله شك فاطر السماوات و الارض )

((فاطر)) گر چه در اصل به معنى شكافنده است ، ولى در اينجا كنايه از ((آفريننده )) مى باشد، آفريننده اى كه با برنامه حساب شده اش چيزى را مى آفريند و سپس آنرا حفظ و نگهدارى مى كند، گوئى ظلمت عدم با نور هستى به بركت وجودش از هم شكافته مى شود، همانگونه كه سپيده صبح پرده تاريك شب را ميدرد، و همانگونه كه شكوفه خرما غلافش را از هم ميشكافد و خوشه نخل از آن سر بر

مى آورد (و لذا عرب به آن ((فطر)) (بر وزن شتر) مى گويد).

اين احتمال نيز وجود دارد كه ((فاطر)) اشاره به شكافتن توده ابتدائى ماده جهان باشد كه در علوم روز مى خوانيم كه مجموع ماده عالم يك واحد به هم پيوسته بود سپس شكافته شد و كرات آشكار گشت .

به هر حال قرآن در اينجا مانند غالب موارد ديگر براى اثبات وجود و صفات خدا تكيه بر نظام عالم هستى و آفرينش آسمانها و زمين مى كند، و مى دانيم در مساله خداشناسى هيچ دليلى زنده تر و روشنتر از آن نيست .

چرا كه اين نظام شگرف ، هر گوشه اى از آن مملو از اسرارى است كه به زبان حال فرياد ميزند: جز يك قادر حكيم و عالم مطلق ، قدرت چنين طراحى ندارد، و به همين دليل هر قدر علم و دانش بشر پيشرفت بيشترى مى كند، دلائل بيشترى از اين نظام آشكار مى گردد كه ما را به خدا هر لحظه نزديكتر مى سازد.

راستى قرآن چه شگفتيها دارد؟ تمام بحث خداشناسى و توحيد را در همين يك جمله كه به صورت استفهام انكارى ذكر شده اشاره كرده است افى الله شك فاطر السماوات و الارض جمله اى كه براى تجزيه و تحليل و بحث گسترده اش ، هزاران كتاب كافى نيست .

قابل توجه اينكه مطالعه اسرار هستى و نظام آفرينش ، تنها ما را به اصل وجود خدا هدايت نمى كند بلكه صفات او مانند علم و قدرت و حكمت و ازليت و ابديت او، از اين مطالعه نيز روشن مى شود.

سپس به پاسخ دومين ايراد منكران مى پردازد كه ايراد

به مساله رسالت پيامبران است (زيرا آنها هم در اصل خداشناسى ترديد داشتند و هم در دعوت پيامبر) و مى فرمايد: اين مسلم است كه آفريدگار دانا و حكيم ، هرگز بندگانش را بدون رهبر، رها نمى كند، بلكه از شما با فرستادن پيامبران دعوت مى كند تا از گناه و آلودگيها پاكتان سازد و گناهانتان را ببخشند (يدعوكم ليغفر لكم من ذنوبكم ). <19>

و علاوه بر اين ((شما را تا زمان معينى نگهدارد)) تا راه تكامل خويش را بپيمائيد و حد اكثر بهره لازم را از اين زندگى ببريد (و يؤ خركم الى اجل مسمى ).

در حقيقت دعوت پيامبران براى دو هدف بوده ، يكى آمرزش گناهان و به تعبير ديگر پاكسازى روح و جسم و محيط زندگى بشر، و ديگر ادامه حيات تا زمان مقرر كه اين دو در واقع علت و معلول يكديگرند، چه اينكه جامعه اى مى تواند به حيات خود ادامه دهد كه از گناه و ظلم پاك باشد.

در طول تاريخ جوامع بسيارى بوده اند كه بر اثر ظلم و ستم و هوسبازى و انواع گناهان به اصطلاح جوانمرگ شدند، و به تعبير قرآن به ((اجل مسمى )) نرسيدند.

در حديث جامع و جالبى نيز از امام صادق (عليهالسلام ) مى خوانيم من يموت بالذنوب اكثر مما يموت بالاجال ، و من يعيش بالاحسان اكثر ممن يعيش بالاعمال آنها كه با گناه ميميرند بيش از آنها هستند كه با اجل طبيعى از دنيا ميروند و آنها كه با نيكى زنده ميمانند (و طول عمر مييابند) بيش از آنها هستند كه به عمر معمولى باقى مى مانند)). <20>

و نيز از

امام صادق (عليهالسلام ) نقل شده ان الرجل يذنب الذنب فيحرم صلوة الليل و ان العمل السيى ء اسرع فى صاحبه من السكين فى اللحم : ((گاهى انسان گناه

مى كند و از اعمال نيكى همچون نماز شب باز ميماند (بدانيد) كار بد در فناى انسان از كارد در گوشت سريعتر اثر مى كند. <21>

ضمنا از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه ايمان به دعوت انبياء و عمل به برنامه هاى آنها جلو ((اجل معلق )) را مى گيرد و حيات انسان را تا ((اجل مسمى )) ادامه مى دهد (چون مى دانيم انسان داراى دو گونه اجل است يكى سر رسيد نهائى عمر يعنى همان مدتى كه آخرين توانائى بدن براى حيات است ، و ديگر اجل معلق يعنى پايان يافتن عمر انسان بر اثر عوامل و موانعى در نيمه راه ، و اين غالبا بر اثر اعمال بيرويه خود او و آلودگى به انواع گناهان است كه در اين زمينه در ذيل آيه 2 سوره انعام بحث كرده ايم ).

ولى با اينهمه باز كفار لجوج اين دعوت حياتبخش كه آميخته با منطق روشن توحيد بود نپذيرفتند و با بيانى كه آثار لجاجت و عدم تسليم در برابر حق از آن ميباريد، به پيامبران خود چنين پاسخ گفتند: ((شما جز بشرى مثل ما نيستيد))!

(قالوا ان انتم الا بشر مثلنا).

به علاوه ((شما ميخواهيد ما را از آنچه نياكان ما مى پرستيدند باز داريد))

(تريدون ان تصدونا عما كان يعبد آباؤ نا).

از همه اينها گذشته ((شما دليل روشنى براى ما بياوريد)) (فاتونا بسلطان مبين ).

ولى بارها گفته ايم (و قرآن هم با صراحت بيان كرده

) كه بشر بودن پيامبران نه تنها مانع نبوت آنها نبوده بلكه كامل كننده نبوت آنها است ، و آنها كه اين موضوع را دليلى بر انكار رسالت انبياء ميگرفتند هدفشان بيشتر بهانه جوئى بود.