متعدد است چرا كه خوا و حقيقت ها در بين اديان پخش شده است. در يك جمله كوتاه در نقد اين نگرش مي توان گفت: تعاليم همه اديان، چگونه ما را نهايتاً به نقطه واحدي مي رسانند؟ وقتي اسلام اولين مسأله و سخنش اين است كه خدا يكي است و راه رستگاري، پذيرفتن توحيد است اين راه، چگونه با ميتي كه دعوت به تثليث مي كند يكي است؟ آيا دو خط كه در دو جهت متقابل امتداد دارند ممكن است در يك نقطه با هم تلاقي كنند؟

ج( فمينيسم: فمينيسم كه از واژه emeF به معني زن مشتق است به معني عقيده به حقوق زنان و گرايش به دفاع از زن است. اولين هسته سازمان دهي شده اين گرايش، در نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد در سال 1945 گذارده شد. هر چند در اين نشست، واژه هايي از قبيل مقام زن و حقوق بشر، ترنمي خوش داشت اما اينك كه بيش از پنجاه سال از طنين افكني آن نداي اوليه مي گذرد آثار ناخوشايند آن در حركت ها و تشكل هاي ايجاد ر دنيا به خوبي به چشم مي خورد. قبل از اين حركت سازمان دهي شده، در اوايل دهه 1910، پيشروان حقوق زنان در آمريكا، كلمه فمينيسم را به فرهنگ لغات غربي وارد كردند. در سال 1916 حزب ملي زنان فعاليت خود را آغاز كرد. با انقلاب صنعتي، نهضت هاي فمينيستي نيز فشار خود را در راستاي اشتغال زنان در فعاليت هاي صنعتي افزايش دادند. بدون آن كه براي كانون خانواده و نقش حياتي آن به عنوان همسر و مادر، برنامه اي انديشيده باشند. به نام آزادي زن و برابري او با مرد، جايگاه والاي زن به عنوان مربي

جامعه لگدمال شد و ارزش اقتصادي دادن بوقت و كار وي، جانشين ارزش نقش تربيتي او گرديد. سيگار ويژه زنان، حق انتخاب براي تنها زيستن و تشكيل خانواده يك نفره، ايجاد مركز بحران تجاوز، عشق آزاد و. از ارمغان هاي ديگر اين جريان بود.

د) بوروكراسي: اين عنوان بر قشر اداري هر سازماني كه نيازمند مديريت وسيع است، گفته مي شود و نيز منظور از آن حاكميت اين قشر به عنوان يك طبقه اجتماعي مي باشد. سلطه سياسي و اقتصادي اين قشر، در نگرش بوروكراسي در جامعه، دائماً رو به تزايد است و بسياري، آن را نو حاكميت طبقه اي گسترده و خطرناك مي دانند. اما از نظر ماركسيست ها بوروكراسي يك طبقه نيست بلكه آلت طبقات حاكمه است

ه) آريستوكراسي: به معناي اشرافيت است و معمولاً آن قشر و دسته اي را نشان مي دهد كه داراي امتيازات فراوان هستند و از ثروت و نفوذ برخوردارند. در اين نگرش مقامات عالي هم در اختيار اين گروه قرار مي گيرد و قدرت سياسي در دست اين قشر متمركز مي گردد.

و) دموكراسي: لفظي است يوناني كه از دو كلمه someD (مردم) و satorC (حكومت كردن) تركيب شده است. دموكراسي به معناي اعمال قدرت به وسيله جامعه است. مونتسكيو مي گويد: دموكراسي هنگامي برقرار مي شود كه مردم حاكميت و قدرت را در دست داشته باشند. ادعاي دموكراسي جديد مشاركت همگاني، آزادي هاي خصوصي و عمومي، تعدد ايدئولوژي، تصميم اكثريت، تعدد نهادهاي حاكم و. مي باشد. در انواع دموكراسي مي توان به موارد مستقيم، پارلماني و نيمه مستقيم اشاره كرد. نوع نيمه مستقيم بدين معني است كه هر چند امور به دست نمايندگان سپرده شده است، مردم در امور اجتماعي شركت فعال

دارند.

ز) ليبراليسم: واژه larebiL در لغت به معناي مختلف به كار رفته است: آزاد مرد در مقابل برده، روشنفكر، سخاوتمند، لاابالي، بي بند و بار و. اما در اصطلاح به يك گونه طرز تفكر در زمينه هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و ديني گفته مي شود كه تكيه اصلي آن بر آزادي هر چه بيشتر و توجه به حقوق طبيعي افراد است. اين مكتب كه اولين بار به عنوان يك حزب سياسي در سال 1850 م در انگليس مطرح گرديد داراي اصول و ويژگي هايي است از قبيل: 1- فردگرايي: فرد و حقوق او بر همه چيز مقدم است. اگر دولت هم تشكيل شده است بايد در خدمت خواسته هاي افراجامعه باشد و نفع جامعه، موهوم است.

2- ارزش مطلق آزادي: تنها حد آزادي در نظر ليبرال ها، آزادي افراد ديگر است. ديگر هيچ مقوله اي از قبيل عدالت اجتماعي و اقتصادي، حفظ بنيان خانواده، اخلاق و. نمي تواند آن را محدود كند. همه بايد قرباني اين آزادي مطلق شوند3- انسان محوري و امانيسم: با توجه به نگرش مادي اين انديشه به عالم، آنچه اصل است، انسان است. به همين دليل در وضع قوانين و ارائه خطوط اصلي سياست و اقتصاد و فرهنگ، آنچه مهم و اصل است ديدگاه انسان و اراده اوست. برخلاف اديان الهي و توحيدي كه خدا محور هستند و مقنن اصلي را خداوند مي دانند. براي آگاهي بيشتر ر. ك: 1- پرسش ها و پاسخ ها، آيت الله مصباح يزدي، ج 2 4- اگزيستانسياليسم و علم و اسكولاستيك جديد، محمد علي آشنا 3- فرهنگ سياسي، دكتر بهروز شكيبا 4- مجله كتاب نقد، شماره 12، پاييز 137اگزيستانسياليسم msilaicnetsiX در لغت به معني اصالت وجود

است. همچنين اگزيستانسياليسم نام مكتبي است كه در آن سرشت انسان انكار شده و معتقد است آدمي فرآورده كار و انتخاب خويش است و ماهيت و طبيعت پيشين ندارد. اين مكتب به دو شاخه الهي و الحادي تقسيم شده. از جمله اگزيستانسياليست هاي خدا پرست مي توان "سورن كير كگور" و "كارل ياسپرس" را نام برد. از جمله اگزيستانسياليست هاي ملحد نيز مي توان "ژان پل سارتر" را نام بربراي آشنايي بيشتر با مواضع و ديدگاه هاي اگزيستانسياليست ها و نقد آن در آثار "شهيد مطهري" به منابع زير رجوع كنيد: 1- نقدي بر ماركسيسم، ص 2 277 -255- آشنايي با علوم اسلامي، ج 1، ص 3 193- مقالات فلسفي، ج 3، ص 4 110 -109- آشنايي با قرآن، ج 1 و 2، ص 5 119 -11 فطرت، ص 6 153 -147- انسان كامل، ص 139 و 354 -330 و ص 7 355 -331- فلسفه تاريخ، ص 142 و 8 167- تعليم و تربيت در اسلام، ص 9 322- تكامل اجتماعي انسان، ص 113 و ص 122 -120 و ص 10 51 -46- سيري در نهج البلاغه، ص 11 290- عرفان حافظ، ص 103

در مورد اگزيستانسياليسم مي توانيد به كتاب هاي زير مراجعه فرماييد: 1- نظري به چهره اگزيستانسياليسم محمد شيرازي ناشر: اعلمي 2- فلسفه علي شريعتمداري ناشر: قائم 3- كليات فلسفه مجتبوي ناشر: حكمت 4- ضابطه هاي منطقي در بررسي مكتب ها محمد علي سادات ناشر: سازماليغات 5- بشر بر سر دو راهي محمد قطب ناشر: دارالعلم 6- تفسيرهاي زندگي ويل دورانت ناشر: نيلوفر 7- بررسي و نقد افكار راسل محمد تقي جعفري ناشر: امير كبير 8- چهار مقاله از چهار دانشمند جمعي

از نويسندگان ناشر: ميثم 9- كارنامه برتراند راسل دور وارد ناشر: ابن سينا 10- طرح هايي در انقلاب فرهنگي محمد تقي جعفري ناشر: پيشوا 11- جهان بيني علمي برتراند راسل ناشر: آگاه 12- صد ساعت مصاحبه با راسل جرالد كالور ناشر: عطائي 13- برگزيده افكار راسل رابرت. ا 14- شرح حال برتراند راسل برتراند راسل 15- فلسفه معاصر فرد ريك ناشر: زوار

در مورد اين اصطلاح بايد گفت كه هر چند برخي وجوه شباهت بين اسلام و مكاتب ديگر از قبيل سوسياليسم وجود دارد ولي اختلافات اصولي و مبنايي ميان اسلام و اين مكاتب مانع از جعل اين اصلاحات التقاطي مي باشد و بررسي آثار استاد شهيد خلاف اين نسبت را ثابت مي نمايد. شهيد مطهري در كتاب "نظري به نظام اقتصادي اسلام" در موضوع مرز اشتراك اسلام و سوسياليسم چنين مي نگارند: "هر چند اسلام مالكيت فردي و شخصي را در سرمايه هاي طبيعي و صناعي نمي پذيرد و مالكيت را در اين امور عمومي مي داند، ولي اسلام مالكيت اشتراكي كار را نيز نمي يعني، طرفدار اين اصل [اصل مهم سوسياليسم نيست كه "كار به قدر استعداد و خرج به قدر احتياج" نمي گويد همه ملزم اند كه كار كنند و محصول كارشان الزاماً به اجتماع تعلق دارد. پس آن مقدار از سوسياليسم از نظر منطق و از نظر اسلام قابل توجيه است كه قسمتي از سرمايه ها يعني، سرمايه هاي عمومي بالاشتراك باشد و اما كار بالاشتراك را كه الزامي و اجباري باشد، هيچ گونه نمي توان از اسلام استنباط كرد، مگر اين كه در موارد خاص يعني، در زمين هاي عمومي يا كارخانه هاي عمومي، طوري باشد كه كار فردي ميسر نباشد و تازه اگر

هم اين طشد نه چنين است كه مالكيت فردي در كار نيست، بلكه محصول بالسويه يا بالتفاوت طبق قرارداد ميانشان تقسيم مي شود و هر فردي مالك فردي سهم خود خواهد بود، پس اگر مشخصه اصل سوسياليسم را اشتراك سرمايه بدانيم، اسلام يك مسلك اشتراكي است و اگر مشخصه اصلي آن را اشتراك در كار بدانيم، اسلام يك مسلك اشتراكي نيست،(1).

1848 "كارل ماركس" و "فردريك انگلس" در آلمان در سال 1848 با انتشار مانيفست كمونيست حركت تازه اي در نهضت كمونيسم جهاني به وجوآوردند. از نظر فلسفي و اقتصادي كمونيسم و سوسياليسم داراي ريشه واحدي هستند و هر دو بر مالكيت عمومي وسائل توليد تكيه مي كنند، با اين تفاوت كه كمونيسم مرحله پيشرفت يا مرحله نهايي سوسياليسم به شمار مي آيد. ماركس در آثار مختلف خود از "مانيفست" كمونيست گرفته تكتاب "كاپيتال" تاريخ تحولات جهان را بر مبناي ماترياليسم تاريخي، يا فلسفه مادي ديالكتيكي بيان مي كند ماركس تكامل وسايل توليد و نحوه تملك و بهره برداري از اين وسايل را زير بناي تحولات اجتماعي مي داند و تاريخ بشر را به صورت تاريخ جنگهاي طبقاتي و منازعه بينلم و مظلوم و استثمار كننده و استثمار شونده بررسي و تجزيه و تحليل مي نمايد. از نظر ماركس دوره هاي تاريخي عبارتند از: 1- كمون اوليه كه در اين جامعه بدون طبقه هيچ گونه تملك بر وسايل و ابزار توليد وجود نداشته است، 2- برده داري 3- فئودالية 4- بورژوازي و سرمداري 5- سوسياليسم 6- كمون ثانويه. به طور مختصر مي توان اساس تفكر ماركسيستي را در موارد ذيل خلاصه نمود، الف اقتصاد تعيين كننده مسير تاريخ است و تاريخ جز جنگهاي طبقاتي و مبارزه بين گروههايي كه منافع اقتصادي آنها با هم متعارض است چيز ديگري نيست. بر اساس اين عبير جنگهاي طبقاتي در مراحل مختلف تاريخي ابتدا بين بردگان و برده داران، سپس ميان فئودالها و "سرف ها" يا دهقانان فقير و بي زمين و بالاخره بين كارگران و سرمايه داران در مي گيرد و سرانجام به پيروزي طبقه كارگر يا پرولتار يا و نفي كامل طبقات اجتماعي

منتهيگردد.

ب- دولتها نقشي جز تأمين طبقه حاكم ندارند و در جوامع سرمايه داري دولت حافظ منافع صاحبان سرمايه ها و استثمار طبقه كارگر است اين فشار و استعمار فقط هنگامي خاتمه خواهد يافت كه مالكيت خصوصي، به ويژه مالكيت ابزار توليد از ميان برداشته شود و طبقه كارگر حكومت راه دست خود بگيرد. (3)

با توجه به مطالب گفته شده باز مي گرديم به مطالب استاد مطهري كه در نقد كتاب "حسين وارث آدم" نوشته دكتر علي شريعتي، نگاشته شده، همچنانكه خود استاد بيان مي دارند، اين جزوه نوعي توجيه تاريخ است بر اساس نگرشي مادي و ماترياليسم تاريخي، يعني نوعي روضه ماركسيستيست براي امام حسين (ع). طبق اين جزوه آغاز تاريخ بشر اشتراكيت و برابري است (مرحله كمون اول) سپس نابرابري و حق و باطل بر اساس محوريت اقتصادي و مادي يعني مالكيت آغاز مي گردد و از اينجا جامعه بشر به دو بخش مي شود (گروهي برده كه هيچ ندارند و گروهي صاحب زمين و ايل توليد كه منجر به پيدايش طبقات مي گردد) و. تا اينكه دوباره بعد از گذران مراحل تاريخي، مرحله اشتراك و برابري و جامعه بي طبقه در كمون ثانويه به وجود مي آيد. همچنانكه استاد مطهري توضيح مي دهند از ديدگاه نويسنده اين كتاب همانطور كه در ادوار تاريخي ماركسيسم تا زماني كه زير بناي طبقاتي در جامعه وجود داشته باشد هر گونه تلاش از سوي انقلابيون بي حاصل است، تلاش امام حسين (ع) نيز تعصبي بي حاصل است. امام حسين (ع) هيچ نقشي در تاريخ ندارد زيرا بر اساس نگرشي مادي گرايانه ماركس و ديدگاه جبرگرايانه تاريخي او (ماترياليسم ديالكتيك: يك مكتب الحادي است كه وجود

هر گونه نيروي ماوراء الطبيعي را نفي و انكار مي كند. ماترياليسم تاريخي: يا تفسير تاريخ از نظر فلسفه مادي نيز، سير تحولات تاريخي را از نظر مادي بررسي مي نمايد و براي تمامي تحولات جهان در طول تاريخ حتي پيدايش اديان ريشه اي اقتصادي و مادي جست و جو مي كند. سير و روند تاريخ به سوي اشتراكيت و برابري و مساوات و نفي طبقات و حتي نفي دولت يقين تحقق كمون ثانويه است از اين ديدگاه ماركسيسم تحقق اين مسأله امري حتمي و جبري مي باشد و آينده تاريخ جز اين نخواهد بود. اين نگرش و مباني آن داراي اشكالات متعددي است.

براي آگاهي بيشتر در اين زمينه ر. ك: 1- جعفر سبحاني، فلسفه اسلامي و اصول ديالكتيك 2- سيد محمدباقر صدر، اقتصاد ما، ج 1 3- سيد محمدباقر صدر، انسان معاصر و مشكلات اجتماعي 4- سيد محمدباقر صدر، فلسفه تاريخ در قرآن 5- شهيد مطهري، جامعه و تاريخ 6- شهيد مطهري، نقدي بر ماركسيسم 7- محمدتقي مصباح، جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن.

در اسلام، نه دموكراسي مطلق هست و نه به طور كلي به نظر مردم بي اعتنايي مي شود. در قوانين ضروري و مسلم اسلام، مردم حق دخالت ندارند. درباره مسائل شرعي نيز حق نظر تنها با فقيه جامع شرايط است و مردم نمي توانند اظهار نظر كنند. ولي در امور اجتماعي و مسائل سرنساز نظر مردم محترم است. از همين روي قرآن مجيد به رهبر عظيم الشأن اسلام (ص) مي فرمايد: "وَ شاوِرْهُمْ فِي اَلْأَمْرِ" يعني، با مردم به مشورت بپرداز يا "وَ أَمْرُهُمْ شُوري بَيْنَهُمْ" يعني، امور جامعه اسلامي بايد به شوري گذاشته شود".به عنوان شاهد درباره رئيس جمهور،

يا وزير دستور خاصي وجود ندارد كه چه كسي انتخاب شود. البته معيارهايي گفته شده اما تشخيص و گزينش اين افراد، به عهده مردم گذاشته شده است. با اين بيان، ديدگاه مردم در مسائل اقتصادي، سياسي، نظامي، امنيتي و اجتماعي مورد احترام مي باشد و آيين مقدس اسلام نيز همواره بر آن تأكيد كرده است به ويژه اين كه در سيره نبي اكرم (ص) نمونه هاي بارزي از توجه به آراي اكثريت مشاهده مي شوبراي آگاهي بيشتر ر. ك: 1- موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، فلسفه سياست 2- كاظم قاضي زاده، انديشه هاي فقهي- سياسي امام خميني دموكراسي ديني يعني چه ??

به صفحات 33- 19 فصلنامه حوزه و دانشگاه، سال اول، شماره 1، زمستان 73، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، مراجعه نماييد.

سور رئاليسم (Surrealism) نهضتي هنري است كه در قرن بيستم پديد آمد. اين جريان مي كوشد مطاوي "خفاياي ذهن (Subconcious Mimd )" را از طريق ديدن امور و وقايع در خواب نمايش دهد. اولين سور رئاليست ها، شعراي فرانسوي و نماد گراياني (Symbolysts) بودند كه در پي بي افكار خارج از چارچوب هاي عقلاني سازي (lizationRotiona) و ارزش هاي سنتي هنر بودند (Surrealism .L .Adr .Oxf).

منابع و مآخذ:

(1) )همان، ص 140 و 141)

(2) )داريوش آشوري، دانشنامه سياسي، ص 204)

(3) )محمود طلوعي، فرهنگ جامع سياسي، ص 703 و779)

چنين انسان هايي هر كدامشان بر مبناي افكار محدود و كوتاه خودشان مكتبي را درست مي كنند و آن را در جامعه به عنوان حق قلمداد مي نمايند. بر همين اساس اختلافات فراوان و عقائد متضاد، بسيار در بين اين مكاتبي كه تراوش انديشه بشر است ديده مي شود. لذا مي بينيم نظر ماركسيسم و كاپيتاليسم در مورد اقتصاد و اداره جامعه در مقابل يكديگر مي باشند. ماركسيسم تمام منابع اقتصادي كشور را متعلق به جامعه مي داند و مالكيت فردي را نفي مي كند، ولي كاپيتاليسم معتقد است كه منابع عمده اقتصادي بايد در دست افراد معدودي از سرمايه داران قرار گيرد. و بقيه مردم مانند برده اي در چنگال سرمايه داران نابود شوند.

برخي مانند آنارشيسم قائل به عدم حكومت براي اداره كشور مي باشد، در مقابل اين انديشه فاشيسم و نازيسم و فالانژيسم معتقد به حكومت هستند، اگر چه حاكميت با قدرت سلاح و ايجاد رعب و وحشت و قتل و عام مردم به دست آيد. و يا بعضي نيهيليسم و هيچ گرا هستند و عده اي ناسيوناليسم و ملت گرا مي باشند و عده اي معتقد به اُمانيسم و انسان گرا و برخي انديواليسم و فردگرا و گروهي فيمينيسم و زن گرا مي باشند.

اين انديشه ها و مكاتب مختلف و متضاد كه باعث متحير شدن انسان و سرگرداني او شده و هيچ كدام مشكلي ازمشكلات او را حل نكرده اند، بلكه هر روز بر آلام و دردهاي جامعه انساني افزوده اند، نتيجه دوري انسان از خداوند و عدم توجه او به دستورات حيات بخش پيامبران است. بر همين اساس قرآن كريم در دهها

آيه مردم را به اطاعت از خداوند و انبياء دعوت نموده و از پيروي غير آنان برحذر داشته است.

لذا قرآن كريم مي فرمايد:

"وَ اِنَّ هذا صِراطي مُستقيماً فَاتَّبِعُوهُ و لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلهِ..."

راه مستقيم من، كه را توحيد، راه حق و عدالت، راه پاكي و تقواست از آن پيروي كنيد وهرگز در راه هاي انحرافي و پراكنده گام ننهيد كه شما را از راه خداوند منحرف و پراكنده مي كند و تخم نفاق و اختلاف را در بين شما مي پاشد. (3 )

* مبناي اكثر مكاتب :

2- وقتي اكثر اين مكاتب با دقت مطالعه مي شود انسان در مي يابد كه بسياري از آنها در برهه اي از زمان ظهور كرده اند و در همان زمان سعي و تلاش مؤسسان آن تضعيف دين و معنويت و تقويت حزب و گروه شان بوده است. اگر چه داراي مطالب جذاب و شعارهاي فريبنده، الفاظ زيبا، براي فريب افكار مردم مي باشند، اما در مرحله عمل خبري در كار نبوده است.

* هدف برخي از به كار بردن اصطلاحات:

3- عده اي گاهي براي خودنمايي و ادعاي فضل و دانش نمودن و يا براي فريب دادن مردم مخصوصاً جوانان اين الفاظ و مكاتب را به كار مي برند. در حالي كه اين اصطلاحات سرابي بيش نيست. زيرا چيزي كه روح انسان را اشباع نمايد در آنها وجود ندارد. تعدادي از اين اصطلاحات را در اينجا مي آوريم تا شما دوست عزيز ضمن آشنايي با اين مكتب ها بدانيد آنچه حق است و عطش انسان را برطرف مي سازد، قرآن كريم و مكتب مشعشع اهل بيت عصمت

و طهارت "ع" است.

4- اگر چه مناسب بود ترتيب اين اصطلاحات بر اساس حروف الفبا باشد، اما به خاطر آن كه برخي از آنها از نظر مفاهيم مشابه هم هستند و يا شعبه اي از يكديگر بودند، آنها را با هم آورديم تا تسلط بر مطالب آسانتر گردد.

1. امپرياليسم: (4)

امپرياليسم از كلمه قديم تر (امپراطوري) گرفته شده است. و اين اصطلاح عنوان براي قدرت يا دولتي بوده كه خارج از محدوده و كشور خود به زور به تصرف سرزمين ها و ممالك ديگر اقدام مي كرده، و آنجا را جهت بهره برداري، تحت سلطه خود قرار مي داده است. و معناي امپرياليسم با كلمه استعمار پيوندي نزديك دارند. و امپرياليسم به امپرياليسم نظامي، اقتصادي و فرهنگي تقسيم مي شود.

2. ميليتاريسم: (5)

به معناي ارتش سالاري مي باشد. به چهار حالت در سازمان ارتش مانند جنگجويي، سروري ارتش بر دستگاه دولت، بزرگداشت سپاهگيري و بسيج كشور براي هدف هاي نظامي را ارتش سالاري گويند. وقتي اين چهار حالت كاملاً فراهم شد ارتش سالاري كامل گويند. و ميليتاريسم زمينه را براي دژسالاري، نازيسم، فاشيسم و فالانژيسم فراهم مي كند.

3. دزسالاري:

نام و اصطلاحي براي حكومت هايي است كه با روش استبدادي و ترور بر سر كار مي آيند.

4. نازيسم: (6)

عنواني است براي حكومت آلمان در دورة "آدولف هيتلر" و گاهي هم رديف معناي فاشيسم مي باشد. و نيز نازي علامت اختصاري "حزب ناسيونال سوسياليست كارگران آلمان" به رهبري هيتلر است.

5. فاشيسم: (7)

اين اصطلاح به صورت عام نامي است براي همه رژيمهايي كه بقايشان بر پاية ديكتاتوري و زور و كشتار استوار است. اما به معناي خاص، نام جنبشي است

كه در سال 1929 به رهبري "موسوليني" در ايتاليا به راه افتاد.

6.فالانژيسم: (8)

نام حزب فاشيست اسپانيا مي باشد. اين حزب را "خوزه آنتونيو پريمودو ريورا" پسر ديكتاتور پيشين، "پريمودو ريورا"، در سال 1933 بنيان گذاشت.

7. تيراني (تيرانيسيد): (9)

عنواني است براي حكومت ظالمانه اي كه قدرت را از راه غير قانوني در يونان باستان به دست مي گرفت و در يونان "تورانوس (Tyrnnus)" مي ناميدند.

8. ماكياوليسم (استبداد جديد): (10)

مكتب ماكياوليسم كه آن را "فلسفه استبداد جديد" نيز مي خوانند، عبارت از مجموعه اصول و دستوراتي است كه ماكياولي فيلسوف و سياستمدار ايتاليايي (1469-1527) براي حكومت ارائه داده است. كه خلاصه اين مكتب عبارت است از: تأسيس دولتهاي متحد و قوي كه تابع كليسا و دين نباشد. طرفداري از ظلم و استبداد و حكومت نامحدود. انسان موجود سياسي و فطرتاً شرور است لذا براي علاج شرارت انسان حكومتي مقتدر و مستبد لازم است. اخلاق و مذهب تابع سياست زمامدار مي باشد، اگر صلاح ديد در حكومت از دين و اخلاق استفاده مي كند و اگر صلاح نديد استفاده نمي كند. زمامدار به منزلة قانون است و مردم بايد از حاكم و زمامدار اطاعت كنند، اما خودش از قانون مستثني است و هر چه بخواهد مي تواند انجام دهد. روش حكومت در مكتب ماكياوليسم آن است كه زمامدار براي رسيدن به قدرت و حفظ آن مجاز است به هر عملي مانند زور، حيله، تزوير، جنايت، تقلب، نقض قول و پيمان شكني و نقض مقررات اخلاقي متوسل شود. و هيچ نوع عملي براي رسيدن به قدرت و حفظ آن براي زمامدار ممنوع نيست، به شرط اينكه تمام اين اعمال را

پنهاني و سرّي انجام دهد. و جناياتي كه هيتلر و موسوليني ديكتاتورهاي آلمان و ايتاليا انجام دادند بر همين افكار دور مي زد.

9. نيهيليسم: (11)

نيهيليسم يا هيچ انگاري، اين اصطلاح از واژه (نيهيل( در زبان لاتين به معناي هيچ آمده است. و نيهيليسم مكتبي فلسفي است كه منكر هر نوع ارزش اخلاقي و مبلّغ شكاكيت مطلق و نفي وجود است. و گروهي از آنارشيست هاي قرن 19 روسيه را نيز نيهيليست خوانده اند. مؤسسه فرقه نيهيليسم "ميخائيل باكونين" (1876-1814م.) بوده است.

10. سوفيسم (سوفسطائي) (12) :

در زبان يونان سوفيسما و سوفيزا به معناي آموزش و سوفوس به معناي عقل و خرد مي باشد. اما از نظر اصطلاح سوفيست عنواني براي فلاسفه قبل از سقراط مي باشد. كه آنان مورد انتقاد سقراط و افلاطون قرار گرفتند. اما بعدها به كساني گفته مي شد كه در بحث ها و گفتگوي با مغالطه و زبان بازي بر حريف خود پيروز مي شدند.

11. سپتي سيسم (سپتيك):

اين همان فلسفه شكاكين است. پيروانش معتقداند كه انسان راهي براي شناخت حقايق ندارد. از اين رو بايد در همه امور توقف نمايد. حتي علوم رياضي را هم به طور احتمال قبول كند. اين مَسْلك شبيه سوفيسم و نسبي گري است.

12. آتئيسم:

پيروان اين مكتب مي گويند چيزي به عنوان مافوق طبيعت وجود ندارد. و انسان را فقط موجود طبيعي مي دانند كه بايد با همان عقل طبيعي اداره شود.

13. كمونيسم: (13)

كمونيسم اين اصطلاح از ريشه لاتيني (كمونيس) به معناي اشتراكي گرفته شده است. و اين عقيده از سال 1840 م. رواج يافت. و معناي اشتراك محدود به ثروت و دارائي ها نمي شود، بلكه اشتراك

شامل زنان و مسائل جنسي مي گردد. بنابرنظر كمونيسم تمام منابع اقتصادي كشور اعم از صنعتي و امور ديگر مربوط به جامعه است نه افراد و خانواده ها، اما كمونيسم به معناي جديد عبارت است از اينكه دولت بر تمام مراكز اقتصادي جامعه كنترل داشته باشد و همه چيز بايد در دست او قرار گيرد.

14 ماركسيسم: (14)

كمونيسم به معناي خاصي كه امروز در نقاط مختلف دنيا رايج است كمونيسم ماركسيسم است. زيرا مؤسس كمونيسم "كارل ماركس" فيلسوف آلماني (1883-1818م.) بود كه بعد از ماركس، "فريدريش انگلس (1895-1825م.)"، "لنين" و "استالين" از رهبران كمونيسم بودند. بعد از درگذشت استالين (1953) "مالنكوف" ، "بولگانين" و "خروشچف" جانشين وي شدند. البته آراء ماركس و اِنگلس توسط نفوذ فلاسفه آلماني مخصوصاً "هگل" و "فويرباخ" گسترش يافت.

15. لنينيسم: (15)

لنينيسم نوع ديگري از ماركسيسم است كه منسوب به "ولاديمير ايليچ لنين (7924-1870م.)" بنيانگذار رژيم كمونيست و پيشواي انقلاب اكتبر 1917 روسيه مي باشد. لنين در اصول افكار ماركس تغييراتي داد به طوري كه مواردي بر آن افزود و عناصري از آن را حذف كرد، تا مناسب اوضاع جامعه روسيه گردد. و در ضمن عقايد لنين بعد از انقلاب و رسيدن به قدرت نسبت به قبل از انقلاب تغيير يافت.

16. استالينيسم: (16)

بعد از لنين "يوسف استالين (1953-1879م.)" _ نخست وزير و دبير كل حزب كمونيست و ديكتاتور اتحاد شوروي سابق _ روي كار آمد و در عقائد لنين اصلاحاتي انجام داد كه افكار او به نام استالينيسم مشهور گرديد.

17. بولشويسم: (17)

بولشويسم عنوان ايدئولوژي حزب بولشويك به رهبري لنين بود. علت به وجود آمدن بولشويسم به خاطر اختلافي بود كه در حزب مخفي

سوسيال دموكرات روسيه بر سر مسأله عضويت در حزب پديد آمد. به دنبال آن، حزب به دو گروه بولشويك (در زبان روسي به معناي اكثريت) به رهبري لنين، و منشويك (به معناي اقليت) به رهبري "مارتوف" تقسيم شد. و لنين در سال 1918 نام حزب خود ر "حزب كمونيست سراسر روسيه (بولشويكها)" نهاد، و در سال 1925 به نام "حزب كمونيست سراسر اتحاد شوروي" و در سال 1953 به "حب كمونيست اتحاد شوروي" تغيير يافت.

18. پوپوليسم: (18)

پوپوليسم به معناي مردم باوري است. به اينكه هدف هاي سياسي را بايد بر اساس خواست مردم جدا از احزاب و نهادها پيش برد، و خواست مردم عين حق و اخلاق است. به عبارت ديگر هر چه مردم خواستند همان حق و اخلاق مي باشد. كه در واقع بولشويسم تركيبي از ماركسيسم و پوپوليسم است.

19. بورژوا (19) - پرولتاريا: (20)

در قرون وسطا فردي از اهل شهر آزاد (بورگ) را كه نه ارباب بود و نه دهقان "بورژا" مي ناميدند. در قرن هاي هفدهم و هجدهم ارباب ها و كارفرماها را در برابر كارگران و بازرگانان به اين نام خطاب مي كردند. در فرانسه عنواني براي طبقه ميانه سوداگر و پيشه ور يا شهرنشيناني كه بر ملاك دارائي از حقوق سياسي برخوردار بودند اطلاق مي شد، و اما در اصطلاحي سياسي معناي خاص خودش را دارد.

بورژوازي در اصطلاح ماركسيستي به معناي سرمايه داران، سوداگران، پيشه وران و دارندگان مشاغل آزاد است. در برابر "پرولتاريا" (21) كه به كارگراني گفته مي شد كه هيچ وسيله توليدي جز نيروي كار خود براي تأمين زندگي ندارند.

20. سوسياليسم: (22)

واژه سوسياليسم (جامعه باوري) در زبان

فرانسه به معناي اجتماعي مي باشد. و در انگليسي (سوسياليسم سياستي كه هدف آن نظارت جامعه بر وسايل توليد و اداره آنها به سود همگان است). البته اين تعريف، يك تعريف جامع نيست، زيرا نظارت عمومي بر اموال و توليد معناي وسيعي دارد. اما بهترين وجه اشتراك سوسياليست برتري جامعه و سود همگاني بر نظريه فردگرايي و سود فردي است، كه سوسياليسم به انواع متعددي مانند سوسياليسم ليبرال، ماركسي، نوين، تكاملي، فابيان، صنفي و پارلمانتر و اقسام ديگر، تقسيم مي شود.

انترناسيوناليسم: (25)

در برابر ناسيوناليسم، انترناسيوناليسم قرار دارد كه معتقد است خير و سعادت بشر اقتضا مي كند كه ملت ها بدون در نظر گرفتن تعصب هاي قومي با هم همكاري داشته باشند.

25، آنارشيسم: (26)

در لغت يوناني به معناي حكومت است و آنارشي يعني بدون حكومت. لذا در مسلك آنارشيسم حكومت را موجب مصائب و بدبختي هاي مردم مي داند. و بنياد آنارشيسم بر دشمني با دولت مي باشد. البته مخالف هرج و مرج هم هستند، اما به نظام و حكومتي فكر مي كنند كه بر اساس همكاري آزاده پديد آيد. و پيشواي آنارشيسم جديد پيرژوزف پرودون" (27) فرانسوي (اوايل قرن 19 م.) مي باشد.

26. ايدآليسم: (28)

ايدآليسم (ايده آليسم = Idealime) به معناي خيال پرستي است و ايدآليست كسي را گويند كه معتقد است كه سياست بايد تابع آمال يا ايدآل هاي انساني گردد. اين مسلك در برابر "رئاليسم" يا واقع پرستي و اصالت دادن به واقع قرار دارد.

27. رئاليسم: (29)

همانطوري كه بيان شد رئاليسم (واقع پرستي و دنبال حقيقت بودن) در مقابل ايدآليسم قرار دارد. رئاليست سعي دارد خود را با حقايق جهان و محيط جامعه وفق دهد و عوامل حقيقي را در حوادث دخالت دهد.

28. فئوداليسم: (30)

فئوداليسم يك سازمان بزرگ اجتماعي و اقتصادي و سياسي است كه در بسياري از نقاط اروپا و خاور دور و خاور ميانه در قرون وسطي، قبل از تشكيل دولت هاي ملي جديد وجود داشته است.

خصلت عمده در فئوداليسم آن است كه از طرف شاه هر قسمت از اراضي بزرگ به تصرف اشراف به نام فئودال در مي آيد، و آن زمين هاي بزرگ از طرف فئودال يا نمايندگانشان به

كشاورزان اجاره داده مي شود. و اشراف هم در مقابل اين اجاره نسبت به كشاوزان آن منطقه اختيارات قضائي و حكومتي و مالي و سياسي داشتند.

ولي در زمان حاضر فئوداليسم به كشوري گفته مي شود كه عده اي از اشراف و مالكين املاكي را مالك مي باشند و كشاورزان از حقوق سياسي محروم اند، و يا به مقداري كم ازحقوق سياسي و كشور بهره مند هستند.

29. فاكسيوناليسم: (31)

فاكسيون به معناي حزب است. اين اصطلاح را "جورج واشنگتن" در آغاز استقلال آمريكا به جاي پارتي (حزب) به كار برد. فاكسيوناليسم يعني حزب پرستي و عقيده به لزوم وجود احزاب سياسي و اتكاء دولت و حكومت با احزاب عامه كه آن را سيستم حزبي (پارتي سيستم) نيز مي نامند. در مقابل كمونيسم كه تك حزبي است قرار دارد.

فرق پلوراليسم با فاكسيوناليسم آن است كه اصطلاح اولي عموميت دارد و شامل عقيده به لزوم تعدد جمعيت و انجمن ها از هر قبيل اعم از مذهبي و فرهنگي و علمي و سياسي و اقتصادي مي باشد، در حالي كه فاكسيوناليسم تنها معتقد به تعداد احزاب سياسي است.

30. مولتي پارتيسم (چند حزبي):

به معناي چند حزبي است كه در دموكراسي غرب تولد يافته است و در نظام سياسي احزاب متعدد وجود دارد كه در قدرت سهيم هستند، و هيچ يك از اين احزاب به اكثريت مطلق دست پيدا نمي كند، و كشور بر اساس چند حزبي اداره مي گردد. و گاهي هم احزاب متعدد براي آنكه كرسي هاي بيشتري را در پارلمان به دست آورند، دست به ائتلاف مي زنند. اما ائتلاف دائمي نيست ولي تعداد احزاب هم موجب ضربه به اقتدار

ملي نمي شود.

31. ماترياليسم: (32)

مكتب ماترياليسم يا ماديت و اصالت را به ماده دادن، از مكاتب بسيار قديم مي باشد و تاريخ آن به زمان يونان قديم مي رسد. و عبارت است از اعتقاد به اين كه تنها ماده وجود دارد و هر چه عنوان ماوراء الطبيعه و حالت متافيزيكي داشته باشد، مانند خدا، روح و فرشتگان وجود ندارد.

32. دوگماتيسم: (33)

دوگماتيسم آئيني است كه مي گويد پذيرش موضوعي احتياج به استدلال ندارد، و آن را بايد بدون دليل قبول كرد و بدون چون و چرا آن را از بديهيات شمرد. و يا اينكه در عقيده از سنت سابق كوركورانه تقليد نمود.

33. ديالكتيك: (34)

اين اصطلاح در فلسفه از طرف فلاسفه در معاني مختلف به كار رفته است. اما از نظر لغت ديالكت (Dialeet) به معناي زبان محلي، مكالمه، شيوه سخن و لهجه و اصطلاحات زبان ملت هاي مختلف به كار رفته است.

اما از نظر اصطلاحي هر كدام از فلاسفه معناي خاصي از آن را اراده كرده اند. سقراط به معناي مكالمه و فلسفي كردن هر موضوع به صورت سؤال و جواب به كار برده، افلاطون به معناي روش منطقي استعمال كرده است. هگل و ماركس اين لفظ را مشابه هم استعمال كرده اند، با اين فرق كه ديالكتيك هگل ايداليسم است و ديالكتيك ماركس ماترياليسم و توجه به مسائل مادي است. و براي ديالكتيك معاني متعددي ذكر نموده اند، به كتاب هايي كه در اين موضوع تأليف شده مراجعه نماييد.

34. راديكاليسم: (35)

در لغت به معناي ريشه است و اين كلمه از طرف ليبرال هاي انگليسي در قرن 19 استعمال شد، كه مايل بودند به ريشه موضوعي نفوذ

كنند، و طالب تجديد اساس كليسا و خواستار انحلال مجلس اشراف و گاهي متمايل به لغو سلطنت بودند. اما اين اصطلاح بيشتر در مورد كساني اطلاق مي شود كه از مؤسسات سياسي و اجتماعي موجود ناراضي و عصباني شده اند و درصدد تغييرات اجتماعي هستند.

ولي در جامعه امروزي به كساني كه درصدد اصلاحات اساسي جهت بهبود وضع اقتصادي و اجتماعي مي باشند، راديكال مي گويند. اما در آمريكا اين اصطلاح بيشتر درباره سوسياليست ها و كمونيست ها اطلاق مي شود. اما در اروپا در گروه هاي اصلاح طلب به كار مي رود.

35. دموكراسي: (36)

اصطلاح دموكراسي از اصطلاحات تمدن يونان قديم است، و حكومت مردم بر مردم را دموكراسي مي ناميدند. اما در اصطلاح جديد عبارت از حكومت مردم كه با توجه به آراء اكثريت مردم از طريق انتخاب نمايندگان تشكيل مي گردد، و اداره امور كشور در اختيار اكثريت آراء مردم قرار مي گيرد. و دموكراسي به دموكراسي مستقيم (خالص) سياسي، اقتصادي و صنعتي تقسيم مي گردد.

36. سنديكاليسم: (37)

تريديونيون يا اتحاديه هاي كارگري را در فرانسه سنديكا مي نامند. سنديكاليسم نام يك مكتب سياسي و هم، نام يك جنبش سياسي انقلابي است كه بين سوسياليسم و آنارشيسم سازشي به وجود مي آورد.

37. ايدئولوزي: (38)

اين كلمه فانسوي است كه مركب از "idee به معناي تصور و انديشه + logie به معناي شناخت" مي باشد. ايدئولوژي روشي از انديشه است كه مي خواهد هم جهان را توضيح دهد و هم دگرگون سازد. و اولين بار اين واژه را دستوت دوتراسي (1836-1754) دانشمند فرانسوي به كار برد. و هدف او از اين كلمه (انديشه شناسي) يا (دانش ايده

ها) بود. و گاهي هم به معناي سنجيده و ناسنجيده استعمال مي شود. و در لغت فرانسوي به كسي كه در يك ايدئولوژي صاحب نظر است و جنبه مرجعيت دارد، ايدئولوگ گفته مي شود.

38. اُپُوزيسيون: (39)

در زبان فرانسه به معناي مخالفت يا مخالفان، و در معناي وسنيع خودش عبارت است از كوشش اتحاديه ها، حزب ها، گروه ها، دسته ها و افراد براي دستيابي به هدف هايي كه در نظر دارند، و هدفشان مخالفت با اهداف دارندگان قدرت سياسي، اقتصادي مي باشد.

و اپوزيسيون در معناي محدود، نامي براي گروهي كه در نظام هاي حكومت پارلماني به موجب قانون اساسي موجوديت آنها به رسميت شناخته شده است، و در پارلمان گروهي را تشكيل مي دهند كه به حكومت ارتباط ندارد و از دولت حمايت نمي كند اما خود را به قانون اساسي وفادار مي دانند.

اپوزيسيون پارلماني با شركت در گفت و گوهاي مجلس و با شور قانوني، مطابق شرايطي كه قانون معين كرده در كار حكومت نظارت مستقيم دارد. افكار عمومي را در جريان مي گذارد. مهمترين وظيفه اپوزيسيون آن است كه به انتخاب كنندگان امكانات انتخاب ديگري مي دهد. اپوزيسيون مظهر حكومت احتمالي آينده است، و جزء مكمّل نظام هاي پارلماني در كشورهايي مانند انگلستان، فرانسه و سوئد است كه معمولاً دو حزب اصيل در آنها وجود دارد كه به نوبت نقش حاكم و اپوزيسيون را به عهده مي گيرند. اما در نظام هاي يك حزبي مانند آمريكا اپوزيسيون به صورت قانوني وجود ندارد.

39. مائوئيسم: (40)

به افكار مائوتسه تونگ (1976-1893) رهبر انقلاب كمونيستي چين درباره استراتژي جنگ انقلابي و سازگار كردن ماركسيسم - لنينيسم با

اوضاع چين گويند. مائو علاوه بر انديشه كمونيستي در چين، كانون مبارزه را از شهرها به روستاها و از كارگران در شهر به دهقانان در روستا انتقال داد. و مائو با ارتش دهقاني خود و با جنگ هاي چريكي در هدف خود در سال 1949 پيروز شد.

40. سكولاريسم: (41)

سكولر در زبان انگليسي و فرانسوي به معناي دنيوي و آنچه كه مربوط به دنيا است مي باشد. و از كلمه سكولوم به معناي امور دنيا مشتق و گرفته شده است. سكولاريسم به دنياپرستي و امور مادي اصالت مي دهد. و آنچه مربوط به غير دنيا باشد، مانند مسائل معنوي و دين و مذهب را رد مي كند. و مرادف با كلمه سپ تيسم است.

اين اصطلاح ابتدا توسط جمعي شكاك و منكرين خداوند در انگليس تحت نظارت "هولي اوك (Holyoake)" به وجود آمد. هولي اوك كه شاگرد "رابرت اوون" بود در واقع مؤسس اين فكر بود.

سكولاريسم توسط تاجران و دلالان اقتصادي اروپا ترويج شد تا بتوانند با محو دين به اهدافشان زودتر برسند، و شعار سكولاريسم حرف دين از صحنه زندگي اعم از سياسي، اقتصادي، اجتماعي و هنري است. و بر اساس سكولاريسم دين از سياست جدا است. لذا ميرزا حسين خان سپهسالار صدر اعظم ناصرالدين شاه، روحانيت را از دخالت در امور سياسي منع مي كرد. (42)

41. لائيسم:

مسلكي است با دين و معنويت ضديت دارد معادل معناي سكولاريسم مي باشد.

42. پلوراليسم: (43)

پلوراليسم به معناي مسلك كثرت گرايي مي باشد، كه پلوراليسم ديني نجات و رستگاري انسان را در يك دين و مذهب نمي داند. و معتقد است كه حقيقت مطلق، مشترك ميان همه اديان است. و

در نتيجه پيروان تمام اديان اهل نجات و رستگاري ند. قائلين به پلوراليسم گويند دين داراي قرائت هاي مختلف است و برداشت هر فردي از دين صحيح مي باشد.

روشن است كه سرانجام اين افكار منجر به تعطيل شريعت و معنويت خواهد شد. و اين انديشه به پلوراليسم اخلاقي، سياسي، اجتماعي و ديني تقسيم مي شود. پديد آورنده پلوراليسم در اين قرن هاي اخير مونتسيكو بوده، و بعد از او استقلال طلبان آمريكا آن را پرورش داده اند و پلوراليسم در برابر مسلك مونيسم قرار دارد كه معتقد است كليه جهان خلقت تابع يك اصل اند شبيه (وحدت وجودي) كه فلاسفه اسلامي قائل هستند.

43. ليبراليسم: (44)

اين اصطلاح از واژه لييرال مشتق شده و داراي ريشه فرانسوي ليبر به معناي آزاد است. اين مسلك زندگي انسان را فقط در همين دنيا مي داند. و مي گويد: آزادي انسان نامحدود است و هيچ نيرو و منبعي نمي تواند او را مقيد كندو بايدها و نبايدهايي را براي او تعيين كند. به عبارت ديگر چيزي به عنوان دين نمي تواند براي بشر تعيين سرنوشت كند و براي او شي اي را حلال يا حرام نمايد.

ليبراليسم به دو قسمت اصلي، ليبراليسم سياسي و اقتصادي تقسيم مي شود و اين مسلك در اواخر قرن 18 در انگليس ظهور پيدا كرد و از مؤسسين آن "جرمي بنتهام، جيمز ميل. جان استورات ميل، توماس هيل گرين" مي باشند. و مي توان ليبراليسم را اُمانيسم عقل گرا يا خود مختاري امانيستي ناميد كه در آن انسان خود مختار است. در واقع ليبراليسم انديشه انسان محوري مي باشد.

الهي و پايبند نبودن به دستور دين در زندگي فردي و اجتماعي مي باشد. و اين فكر در راستاي نشر بي ديني و ترويج بي بند و باري در بين مردم قدم بر مي دارد. و اين فكر نتيجه ليبراليسم است.

45. اُمانيسم (انسان گرايي):

در مسلك امانيسم (انسان مداري) انسان جاي خداوند مي نشيند و تكيه گاه تشخيص ارزش ها را خود انسان مي داند، و خداوند را براي برطرف شدن دردهاي روحي بشر و برآورده كردن نيازهاي بشر مي باشد و حضرت حق تعالي از خود اصالتي ندارد.

46. انديويدواليسم (فردگرايي):

به معناي اصالت دادن به فرد است و معتقدند كه سعادت يك فرد و سودجويي او باعث سعادت جامعه مي گردد.

47. اگزيستانسياليسم:

مكتبي كه معيار كمال انسان را فقط در آزادي او مي داند، و معتقد است كه تنها موجودي كه آزاد آفريده شده انسان مي باشد و محكوم هيچ جبر و ضرورت و تحميلي نيست و هر چيزي كه بر ضد آزادي و منافات با آن داشته باشد، انسان را از انسانيت خارج مي نمايد. و اگر انسان خود را وابسته و متعلق و بنده چيزي نمايد از انسانيت خارج شده است. و پيروان اين انديشه مي گويند اعتقاد به خداوند نوعي اسارت و مانع رشد بشر است.

48. رفرميسم:

تفكري است كه قلمرو دين را تنها رابطه انسان و خداوند مي داند و دين را از صحنه اجتماعي و سياسي حذف مي كند، اين مسلك و سكولاريسم هر دو در جهت حذف دين گام بر مي دارند.

49. پوزيتيويسم اخلاقي:

پيروان آن عقيده دارند كه ارزش هاي اخلاقي واقعيت عقلاني ندارد و خوب و بد تابع آراء مردم است. اگر

مطلبي را امروز گفتند خوب است آن مطلب ارزش مي شود، و اگر فردا همان مطلب را گفتند بد است، آن موضوع خوب، بد و ناپسند مي شود.

50. پوزيتيويسم:

پيروان مسلك اعتقاد دارند انسان فقط از طريق حس، علم پيدا مي كند و ماديات و امور طبيعي را درجه بندي كرده اند و مي گويند هر چيزي كه بيشتر قابل لمس وحس باشد، بيشتر مورد توجه انسان است.

51. مدرنيسم:

كلمه مدرن را روميان نخستين بار در قرن ششم ميلادي از ريشه Modo (به تازگي) گرفتند، و در فارسي به معناي نو مي باشد. اما در اصطلاح به معناي نو شدن ابزار مي باشد و مبناي نهائي بشر و سعادت او فقط علم است، و پيروان اين انديشه معتقدند كه بايد علم را به جاي دين قرار داد. وسايل جديد، شناخت و ذهنيت ها و روان شناسي تازه انسان جايگزين روش هاي قديمي گردد.

امروزه روش هاي جهاني ديگر با مردم ديگر كه داراي روحيات ديگري بوده اند جوابگوي نسل جديد نيست، و بايد به فرهنگ، تاريخ، فلسفه و زبان نگاهي ديگر انداخت.

52. پست مدرنيسم:

اين مسلك مي گويد انسان به دليل وابستگي به فرهنگ، زبان، آداب و رسومش نمي تواند به آنها از ديده برتري نگاه كند و نمي توان داوري كرد كه كدام فرهنگ غرب است.

53. پروتستانتيسم ليبرال:

اين ديدگاه متأثر از مدرنيسم است كه اساس دين را تجربه ديني اشخاص مي داند، و در اينكه عقل مي تواند در مسائل الهيات اظهار نظر كند، شك دارند.

54. مونارشي: (45)

به معناي رژيم سلطنتي اي است كه در آن پادشاه قواي سه گانه را شخصاً در دست دارد. و معمولاً به شكل موروثي يا

با زور به قدرت مي رسد، و شاه خود را بالاتر از قانون مي داند.

55. كنستيتوسيونال:

به معناي سلطنت مشروطه است كه قدرت پادشاه محدود است، و مجلس شاه را در انجام وظايفش ياري مي كند. مجلس قوانين را وضع مي كند و پس از تأييد پادشاه براي اجراء در اختيار قوه مجريه قرار مي گيرد.

56. موبوكراسي:

به حكومتي كه در دست مردمان نالايق و خودسر كه از عرصه هاي سياسي و اقتصادي و فرهنگي دور هستند مي باشد، موبوكراسي گويند.

57. سمپوزيوم:

به جلسه اي كه براي بحث و تبادل نظر درباره موضوعي مشخص كه مورد علاقه شركت كنندگان است گفته مي شود.

58. رومانتيسم:

جنبش هنري، ادبي و فلسفي كه از اواخر قرن 18 در اروپا شكل گرفت، و تا اواسط قرن 19 استمرار يافت و اين حركت در مقابل نهضت كلاسيك جديد است كه بر طبيعت تأكيد دارد و به وجود عاطفه و احساس و خيال تأكيد مي كند.

59. لابيگري: (46)

در زبان انگليسي به معناي سرسرا مي باشد. اما در اصطلاح سياسي آمريكا به معناي نفوذ در قوه قانوگذاري (از راه تماس با دو مجلس و زير نفوذ آوردن آنها) و نظر خود را از اين طريق اعمال كردن است.

60. فيمينيسم (زن سالاري): (47)

مركب از دو كلمه Feminine به معناي مؤنث و زنانه با پسوند ism مي باشد كه اولين بار در سال 1837 وارد لغت فرانسوي شد. و در اصطلاح به آنچه در قرن نوزدهم در آمريكا تحت عنوان جنبش زنان معروف بود گفته مي شود. و قبل از آن در قرن هفده در انگليس نداهاي فمينيسي بوده است.

غرب با ترويج فرهنگ زن گرايي و با

كشاندن زنان به كارخانه ها و كارگاه ها به تجارت بازار سرمايه داري رونق خاصي داد، و در نتيجه تباهي و از بين رفتن هويت زن و فروپاشي كانون خانواده را به همراه داشت.

لذا رهبر معظم انقلاب (مدظله العالي) به نمايندگان زن مجلس فرمود: "در طرح مسائل زنان و حل مشكلات آنان در جامعه بايد از هر گونه گرايش هاي فمينيستي و جنس ستيزي پرهيز شود." (48)

منابع و مآخذ:

1. اين مطالب از كتاب هايي مانند: مكتب هاي سياسي، دانشنامه سياسي، نفوذ و استحاله، تحليل و نقد پلوراليسم ديني، تاريخ سياسي معاصر ايران، فرهنگ حييم، فرهنگ عميد، فرهنگ دهخدا و ... گرفته شده است.

2. جهت اطلاع كامل به آيات 25 و 73 سوره انبياء، 31 و 32 و 54 _ 60 سوره مريم، 12 مائده، تورات كتاب فرامير شماره 17 و 148، تورات كتاب اِشعيا نبي باب 3 فقره 16-25، انجيل رساله يونس به روميان باب 15 فقره 11 و 12، رساله يونس به تيمور تاوُس باب 2 فقره 1، رساله اول پطرُس رسول باب 3 فقره 3و 4، انجيل رساله پولس رسول بنيطس باب 2 فقره 1 و بهشت جوانان، ص278 - 283 مراجعه فرماييد.

3. سوره مباركه انعام/آيه 153. مانند آن سوره هاي مباركه انعام/ 159، نجم/28، روم/32، هود/101، اعراف/30، سباء/20، يوسف/39، نساء/167، آل عمران/73، طه/16 و 123، يونس/66، قصص/50، زمر/55

4. Imperialism

5. Miliariism

6. Nazism

7. Fashism

8. Falangism

9. Tyrany

10. Machiavllism

11. Nihilism

12. Sophism

13. communism

14. Marxsm

15. Lenininsm

16. Stalinism

17. Bolshevism

18. Populism

19. Bourgeois

20. Proletarius

21. پرولتاريا (Proletarius) در زبان لاتين به معناي فرزند مند مي باشد.

22. Socialism

23. Capitalism

24. Nationalism

25. Interalionalism

26. Anarchism

27. Pierrejoseph-proudhon

28. Idealism

29. Realism

30. Feudalism

31. Factiunalism

32. Materialism

33. Dogmatism

34. Dialectic

35. Radicalism

36. Democracy

37. Symdicalism

38. Ideologie

39.

Opposition

40. Maoism

41. Secularism

42. نفوذ و استحاله، ص141. ميرزا حسين خان سپهسالار مي گويد: اعتقاد من در باره ملّاها بر اين است كه ايشان را بايد در كمال احترام و اكرام نگاه داشت و جميع اموراتي كه با آنها تعلق دارد از قبيل نماز جماعت و موعظه به قدري كه ضرر به دولت نزند، و اجراي صيغه عقد و طلاق و حل مسائل شرعيه را به آنها واگذار نموده و به قدر ذره اي در امورات حكومتي آنها را مداخله نداد و ايشان را ابداً واسطه فيمابين دولت و ملت مقرر نكرد.

43. ploralism

44. libralism

45. Monarchy

46. Lobbyiny

47. Feminism

48. كيهان: 15/7/80، 19 رجب 1422. ص3، شماره 17204

برگرفته از كتاب: پاسخ به پرسشهاي جوانان، ج2، اسدا... محمدي نيا، ص741 الي 767

مي بينند.

به طور خلاصه برخي از پيامدهاي ليبراليسم مذهبي عبارتند از:

1. تقدس زدايي 2. انكار وحي به عنوان يك سرچشمة مستقل آگاهي 3. تسامح و رواداري در دين

ليبراليسم اخلاقي

ليبراليسم يك آيين يا آموزه اخلاقي تساهل گرا، انعطاف پذير و اباحي مسلك است در ليبراليسم هيچ قانون كلي اخلاقي وجود ندارد كه بتواند به شما نشان دهد چه بايد بكنيد. در نگاه آنان هيچ قانون گذاري مافوق خود و علايق و سلايق انساني در حريم زندگي شخصي وجود ندارد. انسان معيار سنجش و تشخيص دهنده خوب و بد و سره و ناسره است

خلاصه از نظر ليبراليسم هر چيزي كه براي فرد انساني ايجاد لذت كند، اخلاقي است و عملي كه موجب رنج گردد خلاف اخلاق است

نقد ليبراليسم

قبل از پرداختن به نظر اسلام درباره عقايد ليبراليست ها، مناسب است مختصري از ديدگاه هاي انديشمندان مذهبي غربي در اين باره بيان شود. بسياري از متالهان و انديشمندان مذهبي غربي به انتقاد از مباني و پيامدهاي ليبراليسم پرداخته و گفته اند: مشكل اساسي انسان ليبرال در اين است كه انسان از همه چيز، جز ايمان به عقل خود دست كشيده و در صدد آن بود كه با آزادي و مستقل شدن از خداوند، خود را كشف كند. از اين رو، انسان آزاد (ليبرال با محوريت بخشيدن به خويش و با تكيه بر غرور علمي و محك تنگ روش تجربي مفاهيم خدا محورانه را در عرصة زندگي خويش كم رنگ كرد. اين امر موجب شد تا انسان خود به تنهايي موجد معنا و ارزش به شمار رود و از ذخيره ارزشمند معنويت ديني و معنابخشي به جهان محروم گردد و اين وانهادگي است

كه نهايتاً او را دچار اضطراب روحي عميق كرده است

با مروري به آيات و روايات مخالفت اسلام با عقايد ليبرال ها معلوم مي شود.

در زمينة خداشناسي گرچه خداي "آفريدگار نه پروردگار" در اديان گذشته به اين شكل مطرح نبوده ولي قرآن كريم اشاره به عقيده اي مي نمايد كه ثمرة آن با آنچه انديشة مزبور دنبال مي كند يعني قطع دخالت هاي خداوند در امور دنيا، بي شبهات نمي باشد. در آيه 64 سوره مائده آمده است "وَقَالَت ِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّه ِ مَغْلُولَة ٌ غُلَّت ْ أَيْدِيهِم ْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَل ْ يَدَاه ُ مَبْسُوطَتَان ِ يُنفِق ُ كَيْف َ يَشَآء; و يهود گفتند: "دست خدا بسته است " دست هاي خودشان بسته باد و به ]سزاي آن چه گفتند، از رحمت خدا دور شوند. بلكه هر دو دست او گشاده است هر گونه بخواهد مي بخشد."

از امام صادق در تفسير اين آيه آمده است آنان ]يهود[ مي گفتند كه خداوند از امر ]خلقت و آفرينش آسوده بال گشته و افزايش و يا كاهش در آن نمي دهد. خداوند در اين آية شريفه جهت تكذيب اين ادعا فرمود بلكه دست او ]در تصرف باز ]و توانا[ بوده و هر گونه بخواهد روزي مي دهد. آيا نشنيده ايد كه خداوند ]جهت تأييد همين مطالب در قرآن فرموده "او هرچه را بخواهد محو و نابود مي كند و يا به آن وجود بخشد و ام الكتاب نزد اوست (التوحيد، شيخ صدوق ص 167، جامعه مدرسين )

برخي از مباني اسلام مانند بدأ،(رعد،39) امدادهاي غيبي (عنكبوت 69)، معجزه قيوميت خداوند (بقره 255)، ربوبيت فاتحه 2) و... زمينه هاي دخالت پروردگار را در جهان تبيين مي كند. بحث استدلالي از هر كدام از اين ها مجال ديگري را مي طلبد.

در مورد نياز به نبوت

و داشتن هدف گفتني است رفتارهايي كه با غايات و مقاصد طولاني مدت ارتباط پيدا مي كنند، خواه ناخواه نيازمند شناخت هدف و اتخاذ ابزار و قاعدة رفتاري مناسب براي وصول به آن است عقل انسان در محدوده هاي كوچك زندگي از قبيل انتخاب همسر، انتخاب مسكن و تامين سلامت جسمي از عهده چنين كاري بر مي آيد، اما هر چه محدودة عمل و مورد فعاليت بزرگ تر شود، اتخاذ تدبير مشكل تر مي شود. حال اگر اين محدوده را به همة دورة زندگي تعميم دهيم و بخواهيم هدف كلي زندگي و ابزار و قواعد رسيدن به آن را مشخص كنيم اين جاست كه پاي عقل مي لنگد و به ناتواني خود اعتراف مي كند.

خلاصه عقل انسان در امور زيربنايي و كلان زندگي ماند درك و بينش صحيح از جهان هستي ماهيت فرد و جامعة انساني سعادت و شقاوت معيار خير و شر اجتماع و راه مستقيم وصول به مقاصد و غايات زندگي نيازمند هدايت شرايع آسماني است

بديهي است كه روش آزمون و خطا در عرصه هاي اجتماعي اخلاقي و انساني نه تنها نمي توانند كار ويژه مذهب از دست رفته را ايفا كند، بلكه امري پرمخاطره است و چه بسا بنياد زندگي انسان را به ورطة هلاك بيندازد.

در زمينة اخلاق به اختصار مي توان گفت

1. از لوازم اخلاقي ليبرال بي هدف بي معنا بودن عالم و تهي بودن از نظر غايت است و هدف را خود انسان به زندگي مي بخشد. ولي در انديشه اسلامي ارزش ها و معيارهاي اخلاقي منشأ و منبعي غيبي و آسماني و ماهيتي مشخص و مطلق دارند و در قالب وحي الهي به بشر خاكي ابلاغ شده اند و آدمي نتيجه

رفتارهاي خود را در دنيا و آخرت خواهد ديد.

2. ليبراليست ها، شناخت و تلقي يك بعدي و ناقص مادي از انسان و سرشت او دارند، ولي روانشناسي حاضر ثابت كرده است كه در انسان در مقابل عقل اميال و جاذبه هاي نيرومند ديگر نيز وجود دارد كه اگر انسان به حال خود رها شود عقلش دچار طوفان هاي سهمگين خواهد شد.

3. چون لذت از ديد افراد متفاوت است و از طرف ديگر اگر در امور زندگي تنها رهنمودهاي عقلي ملاك باشد، قهراً هرج و مرج به وجود خواهد آمد.

4. لذت تنهايي عامل فعاليت هاي اخلاقي نيست چون انسان داراي اراده است و عامل اراده باعث مي شود كه انسان بر خلاف حيوانات كه رفتارشان تنها تحت حاكميت غريزه و با انگيزة لذت و رنج است در فعاليت هاي خود گونة ديگري از رفتارها را نيز كه رفتار تدبيري ناميده مي شود، داشته باشد. اين رفتارها بر خلاف رفتارهاي غريزي و لذت جويي با انگيزة عقل و اراده صورت مي پذيرد.

براي آگاهي بيشتر در اين زمينه ر.ك

1. مجلة كتاب نقد، شماره 11;

2. مجله مكتب اسلام مهرماه 1367، ص 33;

3. فرهنگ واژه ها، عبدالرسول بيات و ديگران ص 451، مؤسسة انديشه و فرهنگ ديني

4. ليبراليسم غرب ظهور و سقوط، آنتوني آربلاستر، ترجمه عباس مخبر;

5. جامعة برين سيد موسي مير مدرس ص 162، دفتر تبليغات اسلامي

«هرودون» استفاده از سازمان هاي تعاوني صلح آميز را مطرح مي سازد و«گادوين» شيوه بحث و گفت و گو را پيشنهاد مي كند. نقد: نگرش آنارشيستي هم از منظر «فلسفه سياسي» به طور عمومو هم در «چشم انداز اسلامي» اشكالات متعددي دارد كه در ذيل به برخي از آنها اشاره مي شود: اولا چنان چه مكتبيدر پي راهنمايي بشر به جامعه و زندگي صحيح و سعادت بخش باشد ابتدا بايد به اين سوءال اساسي و همگاني كه:انسان چگونه موجودي است و سعادت او در چيست؟ پاسخ روشن و واضحي بدهد و سپس بر اساس آن هدفش دراين جهان چيست؟ از كجا و براي چه به اين عالم آمده و به كجا مي رود؟ برنامه زندگي و راه بهزيستي و حيات مطلوبرا به او بنماياند. يكي از ايرادات عمده مكاتب بشري عموما عدم توجه به اين سوءالات و عدم ارائه پاسخي صحيح وواقع گرايانه به آنهاست و علت اساسي ناكامي اين مكاتب نيز همين مي باشد. اين اولين ايراد وارد بر مكتب آنارشيسمنيز مي باشد. زيرا نتيجه بي پاسخ نهادن آنها عدم شناخت نسبت به حيات مطلوب و سعادتمندانه براي بشر و ناتواني ازتوصيف جامعه مطلوب انساني است. از همين رو بيان اوصاف جامعه مطلوب از سوي آنارشيسم اموري حدسي ونامدلل خواهد بود. ثانيا آنارشيسم جهت گذر از جامعه موجود به جامعه مطلوب راهي معلوم و طرحي مشخص ارائهنمي كند. اگر چه طريق خشونت يا بحث و گفت و گو يا سازمان هاي تعاوني صلح آميز از سوي نظريه پردازان اين مكتبطرح گرديده است. اما اينكه خشونت در چه شرايطي بايد اعمال شود؟ نسبت به كدام يك از بخش هاي جامعهموجود به كار رود؟ تا چه اندازه و

در چه شرايطي بايد شدت عمل به خرج داد؟ بنيان گذاري جامعه نوين از چهمرحله اي از اعمال خشونت آن هم در چه قسمت يا بخش و يا نهادي از جامعه بايد آغاز شود؟ در نظريه بحث و گفتو گو مخاطب بايد چه كس يا كساني باشند؟ موضوعات ضروري مباحث كدامند؟ در هر يك از موضوعات مورد بحثنتيجه مورد قبول آنارشيسم چيست؟ چگونه از راه بحث و گفت و گو جامعه موجود منهدم مي گردد يا بايد آن را منهدمكرد؟ آثار و علايم انهدام جامعه موجود كدامند؟ سازمان هاي تعاوني صلح آميز چگونه شكل مي گيرند؟ عملكرد آنهابايد بر چه اساس و در چه مسيري باشد؟ سازندگان اين سازمان ها چه كساني بايد باشند؟ عملكرد اين سازمان ها درارتباط با جامعه موجود چگونه بايد باشد؟ اين سازمان ها نقش خود را در انهدام جامعه موجود چگونه بايد ايفانمايند؟ نقش اين سازمان ها در پي ريزي جامعه نوين چگونه است؟ جامعه نوين اساسا چگونه و از چه بخشي ازجامعه بنيان گذاري مي شود. اينها و سوءالات متعدد ديگري كه پيرامون شيوه هاي مطرح شده از سوي متفكران اينمكتب براي گذر از جامعه موجود به جامعه نوين قابل طرح است هم چنان بدون پاسخ مانده است؛ به طوري كه«وودكاك» نيز اظهار داشته است كه: «طرح هايشان براي بازسازي جامعه بسيار ساده انگارانه است و قانع كننده همنيست». سوم آن كه نيازهاي طبيعي انسان ها را به همكاري و ياري متقابل فرا مي خواند. اما اين موضوع فاقد قدرتكنترل لازم جهت حفاظت و بازداري تمامي افراد جامعه از تجاوز به حقوق ديگران است و صرف «تقاضاي حداقلايثار لازم از افراد براي حاكميت يك سيستم غير بروكراتيك ويك زندگي غير متمركز» بدون پشتوانه و

ضمانت اجراييباقي مي ماند. بدين جهت براي كنترل انسان ها و ممانعت آنان از پيروي از اميال خودخواهانه و تجاوز گرانه نسبت بهديگران وجود يك نيروي قدرتمند و كنترل كننده به صورت قانون و حاكم داراي قدرت ضروري مي گردد. بدين جهتمعارضه و مبارزه آنارشيسم با هرگونه اقتدار امري ناشدني و منافي با مصلحت جامعه است. چه تحقق جامعه اي كهصرفا بر اساس نياز انسان ها به يكديگر و ياري متقابل و همكاري آنان نظام يابد امري خيالي و غير قابل حصول خواهدبود از اين رو وجود قانون و مجري قانون و وجود داوري براي رفع تخاصمات و شناسايي خاطيان و برخورد با آنانضروري مي گردد؛ اما براي آن كه قانون و مجريان آن به مراكز قدرت براي ستم به مردم مبدل نگردند بايستيويژگي هاي بازدارنده اي را در مورد آنان به عنوان شرط احراز چنان مناصبي مقرر و علاوه بر آن سيستم كنترل كننده ايرا منظور داشت. از همين رو اسلام ضمن ضروري دانستن وجود حكومت و حاكم در جامعه تنها منبع مشروع قانونگذاري را خالق جهان و انسان مي داند كه با رحمت خود به انسان به نفع انسان قانون وضع كرده است و با علم وحكمت خويش و آگاهي از زواياي نامكشوف روان بشري مجازات متناسب با هر خطايي را معين فرموده است و همچنين در رهبري جامعه و داوران مخاصمات دو ويژگي مهم «علم» و آگاهي نسبت به قوانين مربوطه و عدالت را شرطقرار داده است تا هر قانون را در مورد خاص خودش به اجرا درآورند و با قيد عدالت از ستم و اجحاف به مردم پيراستهباشند. چهارم آنكه موكول ساختن نظم اجتماعي به توافق ميان افراد و دخالت دادن

رسوم و عادات اجتماعي - كهآنارشيست ها احتياطا انعطاف پذير بودن آنها را نيز شرط كرده اند - داراي ضمانت كافي نخواهد بود. زيرا چنان كه ذكرشد آن توافق و آن رسوم و عادات هيچ كدام قادر به منصرف ساختن انسان ها از ويژگي هاي خودخواهانه اي كه موجباقدام به تعرض به حقوق ديگران مي گردد نمي باشند و تا قدرتي كه قادر به جلوگيري از انسان هاي متجاوز و زياده طلبباشد در كار نباشد نظمي برقرار نخواهد گرديد. بدين جهت وجود نيرويي مقتدر كه كنترل كننده اعمال افراد و بازدارندهآنان از تجاوز و تعدي به حقوق ديگران باشد ضروري مي نمايد. از اين رو اساسا حركت و جهت گيري آنارشيسم درمقابله با هرگونه اقتدار امري برآمده از احساسات و عواطف ناسنجيده به نظر مي رسد نه حركتي حساب شده وخردپذير. البته اين نكته صحيح است كه حكام صاحب اقتداري كه از قدرت خويش به نفع خود و عليه مردم سودمي جويند شايسته حاكميت نبوده و عزل و بركنار ساختن آنان از قدرت لازم است. اما اين امر نبايد بدان جا منجر گرددكه به طور كلي و اساسا اقتدار و حاكميت امري منحوس تلقي گردد و در پي نابودي آن برآييم بلكه بايد شرايط لازمبراي حاكميت را تبيين نماييم. حاكميتي كه تنها در جهت مصالح و منافع جامعه قيام نمايد. چنان كه در قانون اساسيجمهوري اسلامي مشاهده مي شود مكانيسم نيرومندي جهت كنترل پيوسته و دائمي وجود دارد. پنجم آنكه اصل «كاربه اندازه توانايي و بهره وري به اندازه نياز» مستلزم چشم پوشي نسبت به تفاوت و استعدادها و بي پاداش گذاشتنخدمات واجد كيفيت برتر نسبت به خدمات نازل تر است. اين امر موجب تضعيف انگيزه هاي افراد مستعد و بي بهرهماندن

جامعه ازخدمات با كيفيت برتر است. اسلام در اين زمينه اصل «براي هر كسي به اندازه كارش» را مطرحمي سازد و از طرف ديگر نيز اصل لزوم برخورداري همگان از سطح متعادل و متعارف معيشت را گوشزد مي نمايد. ازاين رو با توجه به آن كه ممكن است بعضي از افراد جامعه در تمام عمر يا بخشي از آن قادر به كار نباشند و يا درآمدحاصل از كارشان نيازهاي آنان را مرتفع نسازد ماليات هاي معيني وضع نموده و نيز حاكم و دولت اسلامي را ملزم بهتأمين نيازهاي آنان ازبيت المال مي كند. در پايان ذكر اين نكته مناسب است كه ايجاد و برقراري يك سيستم خودكنترلي در ميان افراد بسيار مطلوب و پسنديده است و اسلام بر آن تأكيد فراواني دارد. در واقع تقوا چيزي جز حاكميتهمين سيستم در ژرفاي وجود آدميان نيست و نگرش اسلامي در اين رابطه از جهات متعددي بر نگرش آنارشيستيامتياز دارد: 1) اسلام راه هاي حصول آن و لوازم يافتن چنين ارزشي را در مجموع احكام و تعاليم خود ترسيم و هموارنموده است. 2) اسلام با واقع بيني نسبت به تمايلات و اختيار انساني هرگز چنين نپنداشته است كه همه انسان هاچنين مسيري را خواهند پيمود تا بتوان از نهادهاي قانوني بي نياز شد. از همين رو برخي از مستشرقين برآنند كه اسلامچنان سيستم اخلاقي كاملي دارد كه با تخلق بدان هيچ نيازي به دستگاه هاي اداره و كنترل كننده نيست ولي درعينحال همين دين در بردارنده كامل ترين نظام قضايي و اجرايي است.{J

كه به شخص خود مربوط نباشد به دست پيشامد سپردن. 4- از تشكيلات توقعات بيجا داشتن،ولي از انضباط تشكيلاتي بويي نبردن. 5- به جاي بحث منطقي در مورد امور مختلف، به حملات شخصي توسلجستن و دعوا راه انداختن. 6- برخورد نكردن با نظريات نادرست. 7- بي توجهي به مسائل توده ها و در برابرمتجاوزان به حقوق توده ها ساكت نشستن. 8- سرسري انجام دادن كارها. 9- نازيدن به سابقه انقلابي خود. 10- پيبردن به اشتباهات خود و رفع نكردن آنها.

ماركسيسم: واژه ماركسيسم از نام كارل ماركس (1883 - 1818)، بنيان گزار سوسياليسم علمي گرفته شده و عبارت استاز مجموعه نظريات و آموزش هاي فلسفي و سياسي و اقتصادي ماركس و فردريك انگلس (1895 - 1820). اينمكتب، قدرت هاي مادي توليد و مبارزه طبقاتي را نيروهاي بنيادي فعال در تاريخ مي داند. مطلب اساسي درماركسيسم، مدلل كردن نقش و رسالت تاريخي پرولتاريا به عنوان سازنده جامعه بدون طبقه كمونيستي است.ماركسيسم بر بنياد فلسفي ماترياليسم ديالكتيك و ماترياليسم تاريخي قرار دارد. نظريه ارزش اضافي (تفاوت مزد كارگرو ارزش كالايي كه طي يك دوره معين توليد مي شود)، ماترياليسم تاريخي (اعتقاد به اينكه نظام اجتماع بر پايه شرايطاقتصادي قرار دارد و توليد مادي نقش تعيين كننده را در تكامل آن ايفا مي كند و زندگي فرهنگي نيز انعكاسي از نظاماقتصادي جامعه است)، مبارزه طبقاتي (تاريخ كليه جوامع انساني كه پديد آمده اند تاريخ مبارزه طبقاتي است كه گاهيپنهان و گاهي آشكار ادامه يافته است)، رابطه متقابل استثمار و مالكيت، نفي دولت (نهاد زورگوي اجتماعي متعلق بهدوران روابط و كشمكش هاي طبقاتي كه با از ميان رفتن طبقات اجتماعي علت وجودي آن نيز از بين مي رود)، انقلاب(انقلاب دموكراتيك يا

بورژوا - دموكراتيك و انقلاب سوسياليستي) و ديكتاتوري پرولتاريا از جمله اختصاصاتماركسيسم شمرده مي شوند.{J

اينكه:

1) مالكيت خصوصي امري فطري و طبيعي است و نفي مطلق آن با روانشناسي انسان تعارض آشكار دارد.

2) بر خلاف شعار واعگرايي (Realism) در انديشه و ديالكتيكي، نظام كمونيستي، نفي مالكيت خصوصي و ايجادجامعه بي طبقه، شعاري كاملاً ايده آليستي (Idalistec) و غير واقع بينانه است. از همين رو نه تنها تا كنون نظامكمونيستي توفيق عمل نيافته است، بلكه هرگز چنين امكاني را نخواهد يافت، به فرض هم اگر در زمان و مكان معينيعمل شود، از پايايي و دوام لازم برخوردار نخواهد بود.

3) اقتصاد كمونيستي موجب خفتي استدادها و شكوفا نشدن آنها مي شود، زيرا به طور طبيعي وقتي انسانها در برابرتلاش فكري و عملي و ابتكارات خود امتياز در خور دريافت ندارند، عملاً به تلاش و جدّيت و ابتكار نمي پردازند؛لاجرم استعدادها به سردي و خاموشي مي گرايد و جامعه از پويايي لازم را نخواهد يافت.

براي آگاهي بيشتر ر. ك:

1) اقتصاد ما شهيد سيد محمد باقر صدر

2) خلاصه اقصاد ما غلامرضا مصباحي

3) مقايسه اي بين سيستهاي اقتصادي حسين مظاهري

4) مالكيت در اسلام شهيد بهشتي

5) انسان معاصر و مشكلات اجتماعي شهيد آية ا... صدر

{J

رويكرد تلفيقي است از آرمان گرايي و واقع نگري. اسلام در مسائل اجتماعي، نه دولت را موظف مي كند كه همه نيازمندي هاي جامعه - حتينيازهاي غيرضروري - را تأمين كند و نه دولت را به طور كامل از دخالت در كارهاي اجتماعي باز مي دارد؛ بلكه سطح دخالت دولت متناسب با شرايط متغيري است كه در جامعه پديد مي آيد و دخالت را در تأمين بخشي از نيازهاي جامعه ضروري مي سازد. از ديدگاه اسلام، اصل بر آناست كه نيازمندي هاي جامعه، داوطلبانه به وسيله خود مردم تأمين شود؛ اما از آنجا كه سودپرستي و افزون طلبي افراد و گروه هايي، منشأ فساد و تضييع حقوق ديگران مي شود، دولت بايد وارد صحنه شود و با ارائه راه كارهاي مناسب و رعايت مصالح زماني و مكاني، تصميمات لازم رابراي جلوگيري از تخلفات، اتخاذ كند. اسلام در پي آن است كه انسان ها با انتخاب و اختيار خود - و نه از طريق زور و فشار - به خودسازي و انجام كارهاي نيك مبادرت ورزند. كار انسان وقتي ارزش مي يابد كه با انتخاب و اراده آزاد باشد.

اگر انسان به اجبار كاري بكند، آن تأثير معنوي و مطلوبي كه مورد نظر اسلام است، در روح وي حاصل نخواهد شد و به تعالي شايسته دست نخواهد يافت.، (ر.ك: محمد جوادنوروزي، نظام سياسي اسلام، ص234).

خلاصه اين كه اسلام دولت حداكثري(Maximal) را توصيه نمي كند كه مشخصه اساسي رژيم هاي توتاليتر است؛ زيرا در اين رژيم ها همه چيز در دست دولت است و كمترين آزادي به مردم داده مي شود. از سوي ديگر، دولت حداقلي(Maximal) كهبيشترين آزادي از آن افراد است و كمترين دخالت براي دولت، مطلوب جامعه ديني نيست؛ بلكه اسلام جامعه اي متعادل را

توصيه مي كند كه دخالت دولت، زمينه ساز آزادي افزون تر و پالايش شده مي باشد و آزادي آن مناسب شأن انساني است.

تاريخي عبارتند از: 1_ كمون اوليه كه در اين جامعه بدون طبقه هيچ گونه تملك بر وسايل و ابزار توليدوجود نداشته است، 2_ برده داري 3_ فئودالية 4_ بورژوازي و سرمايه داري 5_ سوسياليسم 6_ كمون ثانويه. به طور مختصر مي توان اساس تفكر ماركسيستي را در موارد ذيل خلاصه نمود، الف = اقتصاد تعيين كننده مسير تاريخ است و تاريخ جز جنگهاي طبقاتي و مبارزه بين گروههاييكه منافع اقتصادي آنها با هم متعارض است چيز ديگري نيست. بر اساس اين تعبير جنگهاي طبقاتي در مراحل مختلف تاريخي ابتدا بين بردگان و برده داران، سپس ميان فئودالها و «سرف ها» يا دهقانان فقير و بي زمين و بالاخره بين كارگران و سرمايه داران در مي گيرد و سرانجام بهپيروزي طبقه كارگر يا پرولتار يا و نفي كامل طبقات اجتماعي منتهي مي گردد.

ب _ دولتها نقشي جز تأمين طبقه حاكم ندارند و در جوامع سرمايه داري دولت حافظ منافع صاحبان سرمايه ها و استثمار طبقه كارگر است اين فشار و استعمار فقط هنگامي خاتمه خواهد يافت كه مالكيت خصوصي، به ويژه مالكيت ابزار توليد از ميان برداشته شود و طبقه كارگرحكومت را به دست خود بگيرد. و...، (محمود طلوعي، فرهنگ جامع سياسي، ص 703 و 779).

با توجه به مطالب گفته شده باز مي گرديم به مطالب استاد مطهري كه در نقد كتاب «حسين وارث آدم» نوشته دكتر علي شريعتي، نگاشته شده، همچنانكه خود استاد بيان مي دارند، اين جزوه نوعي توجيه تاريخ است بر اساس نگرشي مادي و ماترياليسم تاريخي، يعني نوعيروضه ماركسيستي است براي امام حسين(ع). طبق اين جزوه آغاز تاريخ بشر اشتراكيت و برابري است (مرحله كمون اول) سپس نابرابري و حق و باطل بر اساس محوريت

اقتصادي و مادي يعني مالكيت آغاز مي گردد و از اينجا جامعه بشر به دو بخش مي شود (گروهي برده كه هيچندارند و گروهي صاحب زمين و وسايل توليد كه منجر به پيدايش طبقات مي گردد) و... تا اينكه دوباره بعد از گذران مراحل تاريخي، مرحله اشتراك و برابري و جامعه بي طبقه در كمون ثانويه به وجود مي آيد. همچنانكه استاد مطهري توضيح مي دهند از ديدگاه نويسنده اين كتابهمانطور كه در ادوار تاريخي ماركسيسم تا زماني كه زير بناي طبقاتي در جامعه وجود داشته باشد هر گونه تلاش از سوي انقلابيون بي حاصل است، تلاش امام حسين(ع) نيز تعصبي بي حاصل است. امام حسين(ع) هيچ نقشي در تاريخ ندارد زيرا بر اساس نگرشي مادي گرايانه ماركسو ديدگاه جبرگرايانه تاريخي او (ماترياليسم ديالكتيك: يك مكتب الحادي است كه وجود هر گونه نيروي ماوراء الطبيعي را نفي و انكار مي كند. ماترياليسم تاريخي: يا تفسير تاريخ از نظر فلسفه مادي نيز، سير تحولات تاريخي را از نظر مادي بررسي مي نمايد و براي تمامي تحولاتجهان در طول تاريخ حتي پيدايش اديان ريشه هاي اقتصادي و مادي جست و جو مي كند. سير و روند تاريخ به سوي اشتراكيت و برابري و مساوات و نفي طبقات و حتي نفي دولت يقين تحقق كمون ثانويه است از اين ديدگاه ماركسيسم تحقق اين مسأله امري حتمي و جبري مي باشد وآينده تاريخ جز اين نخواهد بود. اين نگرش و مباني آن داراي اشكالات متعددي است.

براي آگاهي بيشتر در اين زمينه ر.ك:

1_ جعفر سبحاني، فلسفه اسلامي و اصول ديالكتيك

2_ سيد محمدباقر صدر، اقتصاد ما، ج 1

3_ سيد محمدباقر صدر، انسان معاصر و مشكلات اجتماعي

4_ سيد محمدباقر صدر، فلسفه تاريخ

در قرآن

5_ شهيد مطهري، جامعه و تاريخ

6_ شهيد مطهري، نقدي بر ماركسيسم

7_ محمدتقي مصباح، جامعه و تاريخ از ديدگاه قران.{J

فاشيسم شايد از اين جهت كه فاشيسم، هم مدعي طرفداري از محرومان و هم قائل به تقدس رهبري و مردمي بودن رهبر است شباهتي را به نظر آورد. اما آنچه شالوده فاشيسم است، و در ويژگيهاي فوق تبلور يافته، هرگز در شكل نظام اسلامي راهندارد چرا كه مبناي تقدس به تنهايي مشابه تر را نمي رساند و مخالفت امام و ولي فقيه با نظام حقوق بين الملل مخالفتي مقطعي و در مقابل سلطه و سيطره اقمار جهاني بر سازمانهاي بين المللي بوده است. به علاوه ولي فقيه هميشه در چارچوب قوانين و مقررات اسلامي و مصلحت جامعه اسلامي عمل مي نمايد و هيچ گونه نظرات شخصي ناشي از جاه طلبي، احساس غرور و قدرت و... در او راه ندارد. در حكومت اسلامي يكي از منابع استنباط احكام اسلامي عقل بوده، همه مردم حتي ولي فقيه به صورت مساوي در برابر قانون مسئولند و هيچ قوم و ملتي بر سايراقوام امتياز و برتري ندارد و تنها ملاك امتياز تقوا مي باشد. اخلاق و رعايت اصول انساني و ارزش هاي الهي جايگاه ويژه اي در برخورد با ساير ملتها، حتي طبيعت دارد. بنا بر توضيحات داده شده در مورد تفاوتهاي نظام فاشيس با نظام اسلامي و حكومت ولي فقيه، مشخص مي شود كه اطلاق اصطلاح فاشيسم به حكومت ديني ناشي از تبليغات گسترده دشمنان نظام اسلامي در خارج و ايادي آنان در داخل، در جهت مشوه جلوه دادن چهره حكومت ديني مي باشد كه اين امر نشان دهنده شكست آنان در مقابله تئوريكي، فكري و انديشه اي و در صحنه هاي عملي مي باشد، (ر.ك: كاظم قاضي زاده، انديشه هاي فقهي، سياسي امام خميني(ره)، ص 145).

هرگز در حكومت اسلامي وجودندارد.

ظرف خاصي كه حكم حكومت را بر آزادي افراد و قانون ترجيح مي دهد ظرف مصلحت عمومي است و با اين حساب شباهت بين حكومت اسلامي و حاكميت هاي توتاليتر قابل قبول نيست نكته ديگر اينكه در مسائل اجتماعي اسلام (بر خلاف دولتهاي توتاليتر و ليبراليستي)نه دولت را موظف مي كند كه همه نيازمندي هاي جامعه حتي نيازهاي غير ضروري را تأمين كند و نه دولت را به طور كامل از دخالت در كارهاي اجتماعي باز مي دارد. بلكه سطح دخالت دولت متناسب با شرايط متغيري است كه در جامعه پديد مي آيد و ضرورت دخالت را در تأمين بخشي از نيازهاي جامعه نمايان مي سازد در نگرش اسلام اصل برآنست كه نيازمندي هاي جامعه داوطلبانه از سوي خود مردم تأمين شود. اما از آنجا كه سود پرستي و افزون طلبي افراد و گروههايي منشأ فساد و تضييع حقوق ديگران مي شود دولت بايد وارد صحنه شود و با ارائه راهكارهاي مناسب و رعايت مصالح زماني و مكاني، تصميمات لازم را براي جلوگيري از تخلفات، اتخاذ كند. اين راهي متعادل است بدان جهت كه در عمل ثابت شده است كه شيوه متمركز دولتي و سپردن عمده فعاليت هاي اجتماعي به دولت، به دلايل فراواني ناصحيح و غير كارآمد،مشكل نخست گسترش بخش دولتي هزينه و بودجه سنگيني است كه بر دولت تحميل گشته و براي جامعه مشكل آفرين است. مشكل دوم آن كه اسلام در پي آن است كه انسانها را تشويق كند با انتخاب و اختيار خود و نه از طريق زور و فشار به خودسازي و انجام كارهاي نيك مبادرت ورزند. كار انسان وقتي ارزش مي يابد كه از راه انتخاب و

اراده آزاد سرچشمه بگيرد. اما اگر الزام و اجبار موجب انجام كاري شد، آن تأثير معنوي و مطلوب كه مد نظر اسلام است در روح انسان حاصل نخواهد شد و هدف نهايي تحقق نخواهد يافت.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

كاظم قاضي زاده، انديشه هاي فقهي _ سياسي امام خميني، ص 143

محمدجواد نوروزي، نظام سياسي اسلام، ص 233

استاد مصباح يزدي، نظريه سياسي اسلام، ص 64.{J

آن را اشتراك در كار بدانيم، اسلام يك مسلك اشتراكي نيست، (همان، ص 140 و 141).

همچنين مرحوم استاد در بحث هاي متعدد از جمله بحث «اسلام، سرمايه داري، سوسياليسم» ضمن نقد مكتب سرمايه داري و سوسياليستي و برشمردن مضار و مفاسد مالكيت سرمايه و منابع توليد از يك طرف و مضار و مفاسد سلب مالكيت فردي را از محصول كار شخصي،برتري ها و امتيازات مكتب اسلام و منطق اعتدالي آن را برمي شمارد، بنابراين اولاً ما چيزي به نام سوسياليسم اسلامي نداريم و ثانيا اين نسبت به ايشان صحيح نمي باشد. ثالثا، اگر مطلبي را در اين زمينه در اختيار داريد در مكاتبات بعدي آدرس دقيق آن را ارسال نماييد.{J

خوبي ها و حقيقت ها در بين اديان پخش شده است. در يك جمله كوتاه در نقد اين نگرش مي توان گفت: تعاليم همه اديان، چگونه ما را نهايتا به نقطهواحدي مي رسانند؟ وقتي اسلام اولين مسأله و سخنش اين است كه خدا يكي است و راه رستگاري، پذيرفتن توحيد است؛ اين راه، چگونه با مسيحيتي كه دعوت به تثليث مي كند يكي است؟ آيا دو خط كه در دو جهت متقابل امتداد دارند ممكن است در يك نقطه با هم تلاقيكنند؟

ج ) فمينيسم: فمينيسم كه از واژه Feme به معني زن مشتق است به معني عقيده به حقوق زنان و گرايش به دفاع از زن است. اولين هسته سازمان دهي شده اين گرايش، در نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد در سال 1945 گذاردهشد. هر چند در اين نشست، واژه هايي از قبيل مقام زن و حقوق بشر، ترنمي خوش داشت اما اينك كه بيش از پنجاه سال از طنين افكني آن نداي اوليه مي گذرد آثار ناخوشايند آن در حركت ها و تشكل هاي ايجاد شده در دنيا به خوبي به چشم مي خورد. قبل از اين حركت سازمان دهيشده، در اوايل دهه 1910، پيشروان حقوق زنان در آمريكا، كلمه فمينيسم را به فرهنگ لغات غربي وارد كردند. در سال 1916 حزب ملي زنان فعاليت خود را آغاز كرد. با انقلاب صنعتي، نهضت هاي فمينيستي نيز فشار خود را در راستاي اشتغال زنان در فعاليت هاي صنعتي افزايشدادند. بدون آن كه براي كانون خانواده و نقش حياتي آن به عنوان همسر و مادر، برنامه اي انديشيده باشند. به نام آزادي زن و برابري او با مرد، جايگاه والاي زن به عنوان مربي جامعه لگدمال شد و ارزش اقتصادي دادن

به وقت و كار وي، جانشين ارزش نقش تربيتي او گرديد. سيگارويژه زنان، حق انتخاب براي تنها زيستن و تشكيل خانواده يك نفره، ايجاد مركز بحران تجاوز، عشق آزاد و... از ارمغان هاي ديگر اين جريان بود.

د ) بوروكراسي: اين عنوان بر قشر اداري هر سازماني كه نيازمند مديريت وسيع است، گفته مي شود و نيز منظور از آن حاكميت اين قشر به عنوان يك طبقه اجتماعي مي باشد. سلطه سياسي و اقتصادي اين قشر، در نگرش بوروكراسي در جامعه،دائما رو به تزايد است و بسياري، آن را نوعي حاكميت طبقه اي گسترده و خطرناك مي دانند. اما از نظر ماركسيست ها بوروكراسي يك طبقه نيست بلكه آلت طبقات حاكمه است.

ه ) آريستوكراسي: به معناي اشرافيت است و معمولاً آن قشر و دسته اي را نشان مي دهد كه داراي امتيازات فراوان هستند و از ثروت و نفوذ برخوردارند. در اين نگرش مقامات عالي هم در اختيار اين گروه قرار مي گيرد و قدرت سياسي دردست اين قشر متمركز مي گردد.

و ) دموكراسي: لفظي است يوناني كه از دو كلمه Demos (مردم) و Crotas(حكومت كردن) تركيب شده است. دموكراسي به معناي اعمال قدرت به وسيله جامعه است. مونتسكيو مي گويد: دموكراسي هنگامي برقرار مي شودكه مردم حاكميت و قدرت را در دست داشته باشند. ادعاي دموكراسي جديد مشاركت همگاني، آزادي هاي خصوصي و عمومي، تعدد ايدئولوژي، تصميم اكثريت، تعدد نهادهاي حاكم و... مي باشد. در انواع دموكراسي مي توان به موارد مستقيم، پارلماني و نيمه مستقيم اشاره كرد. نوع نيمهمستقيم بدين معني است كه هر چند امور به دست نمايندگان سپرده شده است، اما مردم در امور اجتماعي شركت فعال دارند.

ز ) ليبراليسم: واژه Liberal در لغت به معناي مختلف

به كار رفته است: آزاد مرد در مقابل برده، روشنفكر، سخاوتمند، لاابالي، بي بند و بار و... اما در اصطلاح به يك گونه طرز تفكر در زمينه هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و ديني گفته مي شود كه تكيه اصلي آن بر آزادي هر چه بيشتر و توجه به حقوق طبيعي افراد است. اين مكتب كه اولين بار به عنوان يك حزب سياسي در سال 1850 م در انگليس مطرح گرديد داراي اصول و ويژگي هايي است از قبيل:

1- فردگرايي: فرد و حقوق او بر همه چيز مقدم است. اگر دولت هم تشكيل شده است بايد در خدمت خواسته هاي افراد جامعه باشد و نفع جامعه، موهوم است.

2- ارزش مطلق آزادي: تنها حد آزادي در نظر ليبرال ها، آزادي افراد ديگر است. ديگر هيچ مقوله اي از قبيل عدالت اجتماعي و اقتصادي، حفظ بنيان خانواده، اخلاق و... نمي تواند آن را محدود كند. همه بايد قرباني اين آزادي مطلق شوند.

3- انسان محوري و امانيسم: با توجه به نگرش مادي اين انديشه به عالم، آنچه اصل است، انسان است. به همين دليل در وضع قوانين و ارائه خطوط اصلي سياست و اقتصاد و فرهنگ، آنچه مهم و اصل است ديدگاه انسان و اراده اوست. برخلاف اديان الهي و توحيدي كه خدامحور هستند و مقنن اصلي را خداوند مي دانند.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1- پرسش ها و پاسخ ها، آيت الله مصباح يزدي، ج 4

2- اگزيستانسياليسم و علم و اسكولاستيك جديد، محمد علي آشنا

3- فرهنگ سياسي، دكتر بهروز شكيبا

4- مجله كتاب نقد، شماره 12، پاييز 1378

يك ديد ابزاري به آن مي نگرد و مي گويد: «[شهريار] نبايد به مردم آزادي عطا كند، اما تا حد امكان بايد آنان را با ظواهر آزادي آسوده خاطر سازد»تاريخ تمدن، ويل دورانت، ج 5، ص 595. جهت اطلاع بيشتر ر.ك: نظريه هاي نظام سياسي، ويليام تي بلوم، ترجمه احمد تدين، ج 1، ص 405؛ و غرب شناسي، سيد احمد رهنمايي، ص 76.

(.

صلي

/ ايدئولوژي هاي مدرن سياسي، اندرو ونينت، ترجمه مرتضي ثاقب فر، ص 108).

«خوشبختي و موفقيت شما را از خداوند بزرگ خواستاريم»

عرصه ها گاه به معني پذيرش كثرت و نظرات مختلف در مقام عمل؛ يعني، همزيستي مسالمت آميز است. گاه نيز در جنبه نظري و علمي به كار مي رود. به اين معني كه تأمل به صحت همه ديدگاه هاي مختلف درزمينه سياست، فرهنگ، اقتصاد يا دين شويم. بنابراين پلوراليسم ديني مثلاً در بعد نظري به معناي حقانيت اديان متعدد است چرا كه خوبي ها و حقيقت ها در بين اديان پخش شده است. در يك جمله كوتاه در نقد اين نگرش مي توان گفت: تعاليم همه اديان، چگونه ما را نهايتا به نقطه واحدي مي رسانند؟ وقتي اسلام اولين مسأله و سخنش اين است كه خدا يكي است و راه رستگاري، پذيرفتن توحيد است؛ اين راه، چگونه با مسيحيتي كه دعوت به تثليث مي كند يكي است؟ آيا دو خط كه در دو جهت متقابل امتداد دارند ممكن است در يك نقطه با هم تلاقيكنند؟

ج ) فمينيسم: فمينيسم كه از واژه Feme به معني زن مشتق است به معني عقيده به حقوق زنان و گرايش به دفاع از زن است. اولين هسته سازمان دهي شده اين گرايش، در نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد در سال 1945 گذاردهشد. هر چند در اين نشست، واژه هايي از قبيل مقام زن و حقوق بشر، ترنمي خوش داشت اما اينك كه بيش از پنجاه سال از طنين افكني آن نداي اوليه مي گذرد آثار ناخوشايند آن در حركت ها و تشكل هاي ايجاد شده در دنيا به خوبي به چشم مي خورد. قبل از اين حركت سازمان دهيشده، در اوايل دهه 1910، پيشروان حقوق زنان در آمريكا، كلمه فمينيسم را به فرهنگ لغات غربي وارد كردند. در سال 1916 حزب ملي زنان فعاليت خود را

آغاز كرد. با انقلاب صنعتي، نهضت هاي فمينيستي نيز فشار خود را در راستاي اشتغال زنان در فعاليت هاي صنعتي افزايشدادند. بدون آن كه براي كانون خانواده و نقش حياتي آن به عنوان همسر و مادر، برنامه اي انديشيده باشند. به نام آزادي زن و برابري او با مرد، جايگاه والاي زن به عنوان مربي جامعه لگدمال شد و ارزش اقتصادي دادن به وقت و كار وي، جانشين ارزش نقش تربيتي او گرديد. سيگارويژه زنان، حق انتخاب براي تنها زيستن و تشكيل خانواده يك نفره، ايجاد مركز بحران تجاوز، عشق آزاد و... از ارمغان هاي ديگر اين جريان بود.

د ) بوروكراسي: اين عنوان بر قشر اداري هر سازماني كه نيازمند مديريت وسيع است، گفته مي شود و نيز منظور از آن حاكميت اين قشر به عنوان يك طبقه اجتماعي مي باشد. سلطه سياسي و اقتصادي اين قشر، در نگرش بوروكراسي در جامعه،دائما رو به تزايد است و بسياري، آن را نوعي حاكميت طبقه اي گسترده و خطرناك مي دانند. اما از نظر ماركسيست ها بوروكراسي يك طبقه نيست بلكه آلت طبقات حاكمه است.

ه ) آريستوكراسي: به معناي اشرافيت است و معمولاً آن قشر و دسته اي را نشان مي دهد كه داراي امتيازات فراوان هستند و از ثروت و نفوذ برخوردارند. در اين نگرش مقامات عالي هم در اختيار اين گروه قرار مي گيرد و قدرت سياسي دردست اين قشر متمركز مي گردد.

و ) دموكراسي: لفظي است يوناني كه از دو كلمه Demos (مردم) و Crotas(حكومت كردن) تركيب شده است. دموكراسي به معناي اعمال قدرت به وسيله جامعه است. مونتسكيو مي گويد: دموكراسي هنگامي برقرار مي شودكه مردم حاكميت و قدرت را در دست داشته باشند. ادعاي دموكراسي جديد مشاركت

همگاني، آزادي هاي خصوصي و عمومي، تعدد ايدئولوژي، تصميم اكثريت، تعدد نهادهاي حاكم و... مي باشد. در انواع دموكراسي مي توان به موارد مستقيم، پارلماني و نيمه مستقيم اشاره كرد. نوع نيمه مستقيم بدين معني است كه هر چند امور به دست نمايندگان سپرده شده است، اما مردم در امور اجتماعي شركت فعال دارند.

ز ) ليبراليسم: واژه Liberal در لغت به معناي مختلف به كار رفته است: آزاد مرد در مقابل برده، روشنفكر، سخاوتمند، لاابالي، بي بند و بار و... اما در اصطلاح به يك گونه طرز تفكر در زمينه هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و دينيگفته مي شود كه تكيه اصلي آن بر آزادي هر چه بيشتر و توجه به حقوق طبيعي افراد است. اين مكتب كه اولين بار به عنوان يك حزب سياسي در سال 1850 م در انگليس مطرح گرديد داراي اصول و ويژگي هايي است از قبيل:

1- فردگرايي: فرد و حقوق او بر همه چيز مقدم است. اگر دولت هم تشكيل شده است بايد در خدمت خواسته هاي افراد جامعه باشد و نفع جامعه، موهوم است.

2- ارزش مطلق آزادي: تنها حد آزادي در نظر ليبرال ها، آزادي افراد ديگر است. ديگر هيچ مقوله اي از قبيل عدالت اجتماعي و اقتصادي، حفظ بنيان خانواده، اخلاق و... نمي تواند آن را محدود كند. همه بايد قرباني اين آزادي مطلق شوند.

3- انسان محوري و امانيسم: با توجه به نگرش مادي اين انديشه به عالم، آنچه اصل است، انسان است. به همين دليل در وضع قوانين و ارائه خطوط اصلي سياست و اقتصاد و فرهنگ، آنچه مهم و اصل است ديدگاه انسان و اراده اوست. برخلاف اديان الهي و توحيدي كه خدامحور هستند و مقنن اصلي

را خداوند مي دانند.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1- پرسش ها و پاسخ ها، آيت الله مصباح يزدي، ج 4

2- فرهنگ واژه ها، عبدالرسول بيات و جمعي از نويسندگان، مؤسسه انديشه و فرهنگي ديني

3- فرهنگ سياسي، دكتر بهروز شكيبا

مي شود. در همه اين عرصه ها گاه به معني پذيرش كثرت و نظرات مختلف در مقام عمل؛ يعني، همزيستي مسالمت آميز است. گاه نيز در جنبه نظري و علمي به كار مي رود. به اين معني كه تأمل به صحت همه ديدگاه هاي مختلف در زمينه سياست، فرهنگ، اقتصاد يا دين شويم. بنابراين پلوراليسم ديني مثلاً در بعد نظري به معناي حقانيت اديان متعدد است چرا كه خوبي ها و حقيقت ها در بين اديان پخش شده است. در يك جمله كوتاه در نقد اين نگرش مي توان گفت: تعاليم همه اديان، چگونه ما را نهايتا به نقطه واحدي مي رسانند؟ وقتي اسلام اولين مسأله و سخنش اين است كه خدا يكي است و راه رستگاري، پذيرفتن توحيد است؛ اين راه، چگونه با مسيحيتي كه دعوت به تثليث مي كند يكي است؟ آيا دو خط كه در دو جهت متقابل امتداد دارند ممكن است در يك نقطه با هم تلاقي كنند؟

ج ) فمينيسم: فمينيسم كه از واژه Feme به معني زن مشتق است به معني عقيده به حقوق زنان و گرايش به دفاع از زن است. اولين هسته سازمان دهي شده اين گرايش، در نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد در سال 1945 گذارده شد. هر چند در اين نشست، واژه هايي از قبيل مقام زن و حقوق بشر، ترنمي خوش داشت اما اينك كه بيش از پنجاه سال از طنين افكني آن نداي اوليه مي گذرد آثار ناخوشايند آن در حركت ها و تشكل هاي ايجاد شده در دنيا به خوبي به چشم مي خورد. قبل از اين حركت سازمان دهي شده، در اوايل دهه 1910، پيشروان حقوق زنان در آمريكا، كلمه فمينيسم را به فرهنگ لغات غربي وارد كردند. در

سال 1916 حزب ملي زنان فعاليت خود را آغاز كرد. با انقلاب صنعتي، نهضت هاي فمينيستي نيز فشار خود را در راستاي اشتغال زنان در فعاليت هاي صنعتي افزايش دادند. بدون آن كه براي كانون خانواده و نقش حياتي آن به عنوان همسر و مادر، برنامه اي انديشيده باشند. به نام آزادي زن و برابري او با مرد، جايگاه والاي زن به عنوان مربي جامعه لگدمال شد و ارزش اقتصادي دادن به وقت و كار وي، جانشين ارزش نقش تربيتي او گرديد. سيگار ويژه زنان، حق انتخاب براي تنها زيستن و تشكيل خانواده يك نفره، ايجاد مركز بحران تجاوز، عشق آزاد و... از ارمغان هاي ديگر اين جريان بود.

د ) ليبراليسم: واژه Liberal در لغت به معناي مختلف به كار رفته است: آزاد مرد در مقابل برده، روشنفكر، سخاوتمند، لاابالي، بي بند و بار و... اما در اصطلاح به يك گونه طرز تفكر در زمينه هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و ديني گفته مي شود كه تكيه اصلي آن بر آزادي هر چه بيشتر و توجه به حقوق طبيعي افراد است. اين مكتب كه اولين بار به عنوان يك حزب سياسي در سال 1850 م در انگليس مطرح گرديد داراي اصول و ويژگي هايي است از قبيل:

1- فردگرايي: فرد و حقوق او بر همه چيز مقدم است. اگر دولت هم تشكيل شده است بايد در خدمت خواسته هاي افراد جامعه باشد و نفع جامعه، موهوم است.

2- ارزش مطلق آزادي: تنها حد آزادي در نظر ليبرال ها، آزادي افراد ديگر است. ديگر هيچ مقوله اي از قبيل عدالت اجتماعي و اقتصادي، حفظ بنيان خانواده، اخلاق و... نمي تواند آن را محدود كند. همه بايد قرباني اين آزادي مطلق

شوند.

3- انسان محوري و امانيسم: با توجه به نگرش مادي اين انديشه به عالم، آنچه اصل است، انسان است. به همين دليل در وضع قوانين و ارائه خطوط اصلي سياست و اقتصاد و فرهنگ، آنچه مهم و اصل است ديدگاه انسان و اراده اوست. برخلاف اديان الهي و توحيدي كه خدا محور هستند و مقنن اصلي را خداوند مي دانند.

ه ) پست مدرنيسم: واژه «Post Modernism» در ادبيات فارسي معادل به فرانوگرايي، فراسوي نوگرايي، ما بعد نوگرايي، پس نوگرايي و... تعبير شده است. در مورد بستر تاريخي آن گفتني است كه ظاهرا براي اولين بار، يك نقاش انگليسي به نام جان پاپمن در اواخر قرن نوزدهم، اين واژه را در توصيف نوعي نقاشي به كاربرد كه نوتر و پيشتازتر از نقاشي آن زمان بود. سپس در سال 1917 از سوي رودولف پانوتيز در كتاب «بحران فرهنگ اروپايي» و در توصيف نهيليسم و سقوط ارزش هاي فرهنگي اروپا به كار رفت.

برخي از منتقدان «پست مدرنيسم» بر اين باورند كه بايد بين ظهور «رمانتيسيسم» و بروز انديشه «پست مدرن»، رابطه اي وجود داشته باشد. آنان نهضت «رمانتيسيسم» در اواخر سده هجدهم را، آغازگر نگرشي و گرايشي بنيادي مي دانند كه پس از گذشت دو قرن و نيم و در امتداد تحولات فكري جاري در غرب، به ظهور و بروز «پست مدرنيسم» انجاميد.

به اعتقاد اليوتار (نويسنده كتاب «وضعيت پست مدرن») «گذار از جهان مدرن به جهان پست مدرن، دست كم از پايان دهه پنجاه قرن بيستم در غرب آغاز شده است؛ هر چند شتاب اين گذار در كشورهاي مختلف يكي نبوده و نيست». او در جايي ديگر در همان كتاب، قرن

بيستم را آغاز دگرگوني هايي مي داند كه بيانگر پايان دوران مدرن و آغاز دوران پست مدرن است، زيرا به گمان او قرن بيستم شاهد بحران روايت هاي بزرگ مي باشد.

در هر صورت «پسامدرنيسم»، به عنوان يك جنبش فكري گسترده اي _ كه رشته هاي مختلف از هنر، معماري و ادبيات تا فلسفه، نظريه اجتماعي و سياست را درنورديده است _ از دهه 1960 ميلادي و به خصوص در جريان رويدادهاي اخير اين دهه در اروپا و امريكا، شكل گرفت و همراه با جنبش هاي انتقادي اجتماعي و سياسي در دهه هاي 1970 و 1980 م. گسترش يافت.

تحليل مفهومي پست مدرنيسم: واژه «پست مدرن» در دهه هاي اخير، به طور فزاينده به مفهوم عام كلمه، به پايان دوران شكوفايي «مدرنيسم» و افول آن پس از اوج ظهورش، در قرن بيستم اشاره دارد. اين واژه همچنين نظر به جنبش روشنفكرانه بارز دوران معاصر دارد. البته اين جنبش، چندان خوشايند و شادي آفرين به حساب نمي آيد. با وجود اين تا كنون ميان مفسران، جدال گسترده اي بر سر تبيين و تعريف دقيق «پست مدرنيسم» در جريان بوده است.

فُستر، يكي از تحليل گران پست مدرنيسم، در بررسي مفهومي اين واژه، به بيان دو گونه طرز تلقي از «پست مدرنيسم» اشاره كرده است: صورت اول مربوط به تعريف و بياني است كه «پست مدرنيسم» را مقابل «مدرنيسم» و نافي و طردكننده آن مي داند. و صورت دوم مربوط به تعريف و بياني است كه آن را مبتني بر «مدرنيسم» و نشأت گرفته از آن مي شناسد. در تعريف اول، پست مدرنيسم، ويرانگر مدرنيسم و مقاومتي در برابر آن دانسته شده است؛ در حالي كه صورت دوم، پست مدرنيسم، پرورش يافته و

تكامل يافته دامان مدرنيسم قرار داده شده است. ليوتار نماينده بيان نخست و جيمسن نماينده طرز تفكر دوم مي باشند. به طور كلي انديشه «پست مدرن» را مي توان در اصول ذيل خلاصه كرد:

1. مسأله نسبي گرايي و عدم قطعيت در زمينه شناخت (پست مدرن با نفي فاعل شناسان معتقدات كه دوران فراروايت ها و تئوري هاي بزرگ و جهان شمول گذشته است)؛

2. شكست ايده پيشرفت و فرجام نهايي غايت گرايي هاي تاريخي (پست مدرن معتقد است كه الزاما آينده، بهتر از حال و حال بهتر از گذشته نيست)؛

3. انحلال سوژه اجتماعي و خصوصي شدن بعد سياسي (انسان به عنوان سوره اصلي، ديگر فاعل شناسايي اصل نيست، بلكه خود در منظر سوژه قرار دارد)؛

4. نقد مفهوم عالم گرايي فرهنگ مدرن و اهميت يافتن ايده هويت فرهنگي (به عقيده پست مدرنيسم، فرهنگ ها داراي هويت هاي مستقل و متفاوت اند و نمي توان هويت آنها را در نظم نوين جهاني از بين برد)؛

5. بحران محيط زيست و پيشرفت دستگاه هاي ارتباط جمعي.

6. حمايت از جنبش هاي فمنيستي و...

در هر صورت اصطلاح «پست مدرن»، در حوزه هاي فكري و فرهنگي گوناگون _ از معماري، ادبيات، سينما و نقد هنر گرفته تا جامعه شناسي، مردم شناسي، سياست و فلسفه _ به كار گرفته شده است.

ليوتار، در اثر معروفش (وضعيت پست مدرن) حتي از علم «پست مدرن» سخن مي گويد. فهرست طولاني متفكران، فيلسوفان و نويسندگاني كه پست مدرن ناميده مي شوند، در برگيرنده نام هايي مانند: ژاك دريدا، ميشل فوكو، ژان فرانسواليوتار، ژان بودريا، ژرژباتاي، فليكس گتاري، ژيل دولوز، پال دمان، جاناتان كالر، ريچارد رورتي و بسياري ديگر است.

است؟

و 23, انتشارات آستان قدس رضوي

واژه ((msinredoM tsoP)) در ادبيات فارسي معادل به فرانوگرايي , فراسوي نوگرايي , ما بعد نوگرايي , پس نوگرايي و... تعبير شده است . در مورد بستر تاريخي آن گفتني است كه ظاهرا" براي اولين بار, يك نقاش انگليسي به نام جان پاپمن در اواخر قرن نوزدهم , اين واژه را در توصيف نوعي نقاشي به كاربرد كه نوتر و پيشتازتر از نقاشي آن زمان بود. سپس در سال 1917 از سوي رودولف پانوتيز در كتاب ((بحران فرهنگ اروپايي )) و در توصيف نهيليسم و سقوط ارزش هاي فرهنگي اروپا به كار رفت . برخي از منتقدان ((پست مدرنيسم )) بر اين باورند كه بايد بين ظهور ((رمانتيسيسم )) و بروز انديشه ي ((پست مدرن )), رابطه اي وجود داشته باشد. آنان نهضت ((رمانتيسيسم )) در اواخر سده ي هجدهم را, آغازگر نگرشي و گرايشي بنيادي مي دانند كه پس از گذشت دو قرن و نيم و در امتداد تحولات فكري جاري در غرب , به ظهور و بروز ((پست مدرنيسم )) انجاميد. به اعتقاد اليوتار (نويسنده كتاب ((وضعيت پست مدرن ))) ((گذار از جهان مدرن به جهان پست مدرن , دست كم از پايان دهه ي پنجاه قرن بيستم در غرب آغاز شده است ; هر چند شتاب اين گذار در كشورهاي مختلف يكي نبوده و نيست )). او در جايي ديگر در همان كتاب , قرن بيستم را آغاز دگرگوني هايي مي داند كه بيانگر پايان دوران مدرن و آغاز دوران پست مدرن است , زيرا به گمان او قرن بيستم شاهد بحران روايت هاي بزرگ مي باشد.

در هر صورت ((پسامدرنيسم )), به عنوان يك جنبش فكري گسترده اي - كه رشته هاي مختلف از هنر, معماري و ادبيات تا فلسفه , نظريه اجتماعي و سياست را درنورديده است - از دهه ي 1960 ميلادي و به خصوص در جريان رويدادهاي اخير اين دهه در اروپا و امريكا, شكل گرفت و همراه با جنبش هاي انتقادي اجتماعي و سياسي در دهه هاي 1970 و 1980 م . گسترش يافت . تحليل مفهومي پست مدرنيسم : واژه ي ((پست مدرن )) در دهه هاي اخير, به طور فزاينده به مفهوم عام كلمه , به پايان دوران شكوفايي ((مدرنيسم )) و افول آن پس از اوج ظهورش , در قرن بيستم اشاره دارد. اين واژه همچنين نظر به جنبش روشنفكرانه بارز دوران معاصر دارد. البته اين جنبش , چندان خوشايند و شادي آفرين به حساب نمي آيد. با وجود اين تا كنون ميان مفسران , جدال گسترده اي بر سر تبيين و تعريف دقيق ((پست مدرنيسم )) در جريان بوده است .

فستر, يكي از تحليل گران پست مدرنيسم , در بررسي مفهومي اين واژه , به بيان دو گونه طرز تلقي از ((پست مدرنيسم )) اشاره كرده است : صورت اول مربوط به تعريف و بياني است كه ((پست مدرنيسم )) را مقابل ((مدرنيسم )) و نافي و طردكننده ي آن مي داند. و صورت دوم مربوط به تعريف و بياني است كه آن را مبتني بر ((مدرنيسم )) و نشأت گرفته از آن مي شناسد. در تعريف اول , پست مدرنيسم , ويرانگر مدرنيسم و مقاومتي در برابر آن دانسته شده است ;

در حالي كه صورت دوم , پست مدرنيسم , پرورش يافته و تكامل يافته ي دامان مدرنيسم قرار داده شده است . ليوتار نماينده بيان نخست و جيمسن نماينده ي طرز تفكر دوم مي باشند. به طور كلي انديشه ي ((پست مدرن )) را مي توان در اصول ذيل خلاصه كرد:

1. مسأله نسبي گرايي و عدم قطعيت در زمينه شناخت (پست مدرن با نفي فاعل شناسان معتقدات كه دوران فراروايت ها و تئوري هاي بزرگ و جهان شمول گذشته است );

2. شكست ايده ي پيشرفت و فرجام نهايي غايت گرايي هاي تاريخي (پست مدرن معتقد است كه الزاما" آينده , بهتر از حال و حال بهتر از گذشته نيست );

3. انحلال سوژه ي اجتماعي و خصوصي شدن بعد سياسي (انسان به عنوان سوژه اصلي , ديگر فاعل شناسايي اصل نيست , بلكه خود در منظر سوژه قرار دارد);

4. نقد مفهوم عالم گرايي فرهنگ مدرن و اهميت يافتن ايده هويت فرهنگي (به عقيده ي پست مدرنيسم , فرهنگ ها داراي هويت هاي مستقل و متفاوت اند و نمي توان هويت آنها را در نظم نوين جهاني از بين برد);

5. بحران محيط زيست و پيشرفت دستگاه هاي ارتباط جمعي.

6. حمايت از جنبش هاي فمنيستي و... در هر صورت اصطلاح ((پست مدرن )), در حوزه هاي فكري و فرهنگي گوناگون - از معماري , ادبيات , سينما و نقد هنر گرفته تا جامعه شناسي , مردم شناسي , سياست و فلسفه - به كار گرفته شده است . ليوتار, در اثر معروفش (وضعيت پست مدرن ) حتي از علم ((پست مدرن )) سخن مي گويد. فهرست طولاني متفكران

, فيلسوفان و نويسندگاني كه پست مدرن ناميده مي شوند, در برگيرنده ي نام هايي مانند: ژاك دريدا, ميشل فوكو, ژان فرانسواليوتار, ژان بودريا, ژرژباتاي , فليكس گتاري , ژيل دولوز, پال دمان , جاناتان كالر, ريچارد رورتي و بسياري ديگر است .

در اين زمينه ي جزوه ي ((مدرنيته و پست مدرنيسم )) به همراه پاسخ ارسال مي گردد.

براي مطالعه بيشتر ر.ك :

1- پست مدرنيته و پست مدرنيسم , ترجمه حسينعلي نوذري , انتشارات نقش جهان

2- گذر از مدرنيته , شاهرخ حقيقي , نشر آگه

3- فرهنگ علوم سياسي , مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران

4- غرب شناسي , سيداحمد راهنمايي , نشر مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره )

5- مجله ي انديشه حوزه , شماره 24, مدرنيسم , پست مدرنيسم و جامعه مدني

،انسان هنوز قدرت فهم بدي از خوبي را دارد اما نفس تصوير بدي را خوبي جلوه مي كند و اين صفت انسان ملون است كه راهي جز اضطراب و بحران هويت ندارد.

اومانيسم معني اصالت انسان اما نه انسان خدايي كه در سايه خدا معني مي يابد.بلكه انساني كه از خدا بريده است و همه ارتباط خود را با آسمان قطع كرده و كاملا زميني شده و همه سعادت و نيكبختي خود را در زمين مي جويد . حيواني كه با تفكر خود در جهت بهره برداري منحرفانه از مواهب طبيعت تلاش مي كند. اين مفهوم در حقيقت همان خود فراموشي است كه بر اثر اينكه خداوند او را به خودش واگذاشته پديد مي آيد و آن نيز به دليل فراموش كردن خداوند و عهدي است كه با او بسته است.

به عبارت دقيقتر دنياي جديد خود واقعي و حقيقي همان من الهي كه از آن بندگي خدا مي زايد فراموش كرد و خود خيالي و طفيلي را جايگزين نموده خودي كه در حقيقت خود نيست. بلكه همان حيوانيت انسان است. نيچه به زيبايي اين حالت را تعبير مي كند به نظر او در تعريف انسان جديد به عنوان حيوان ناطق بايد تجديد نظر كرد او ناطق حيوان است يعني حيواني است كه با حيوانات ديگر اين تفاوت را دارد. كه از عقل براي اهداف خود استفاده مي كند و اگر همه حيوانات بر اساس غريزه رفتاري مي كنند اين حيوان بر اساس عقل حيواني عمل مي كند عقلي كه در هواهاي نفساني اسير است پس اصل و اساس در چنين انساني حيوانيت است اين انسان را

قرآن به زيبايي معرفي مي كند «ارأيت من اتخذ الهه هواه» (فرقان، آيه 43) به اين دليل او از حيوان هم پست تر است . اين ماهيت دنيا و تمدن جديد است. و سياست و فرهنگ و علم جديد بر اساس همين انديشه پا گرفته است. فيلسوفان دنياي غرب از سر هواي نفس به چنين جايي نرسيده اند بلكه گندمي كه در دوره قرون وسطي كاشته شد با آفت دوره رنسانس در دوره جديد به اين نحو برداشت شد.

اما بايد توجه داشت كه در اين دنياي مادي زده كه اراده معطوف به قدرت ،قدرت شر و فساد ،سكاندار جهان معاصر است بايد معنويت و عدالت اسلامي را ارائه داد تا مردم آن را ببينند شايد از خواب غفلت بيدار شوند و بدان بپيوندند. اگر يكي از اهداف انبياء بيداري عقل مدفون شده انسان هاست ما نيز كه پيرو خاتم انبياء(ص) و تحت امامت خاتم اولياء(ع) هستيم موظفيم كه در اين راه تلاش كنيم و يكي از اهداف تشكيل حكومت ديني و نظام جمهوري اسلامي در اين سرزمين نشان دادن چهره تابناك اسلام علوي است تا به بخشي از اهداف انبياء جامه عمل پوشانده شود.

نبايد خطاهاي برخي از احزاب و گروهها و مسؤولان ما را مايوس كند و از اصل هدف مان باز دارد. ما راهي را انتخاب كرده ايم كه سختي هاي بسيار دارد گردنه ها و خطر هاي پيش روي مان قرار دارد اما بهترين راه و بلكه تنها راهي است كه پيش روي ماست كه با آن مي توانيم گوشه اي از چهره حق را جلوه گر كنيم و زمينه ظهور را فراهم

كنيم. ان شاء الله.

طلبي، اهل منطق و استدلال و روشنفكر بودن را داشته باشند «آن مجموعه اي كه دچار يك چنين تحجري باشد، ديگر روشنفكر نيست، چون روشنفكري لازمه اش حق طلبي، چشم باز، تكيه به منطق و استدلال است» (مقام معظم رهبري، همان).

اسلامي و به تبع آن نظام سياسي ما اصولا نمي تواند جايگاهي براي اين قبيل گروهها و عملكردهاي غيرقانوني آنان قائل شود. زيرا بر اساس اصول اسلامي و قانون اساسي جمهوري اسلامي «وسيله» و «روش» و نوع عملكردها هم بايد كاملا قانوني و مشروع باشد؛ در غير اين صورت علاوه بر اينكه مشروعيت نظام اسلامي زير سؤال مي رود، در طولاني مدت هم نتايج و آثار بسيار منفي و مخربي را براي نظام و جامعه اسلامي به دنبال خواهد داشت.

و از سوي ديگر، اصطلاح گروه فشار و ذي نفوذ در ادبيات سياسي _ كه به عنوان تشكيلاتي سازمان يافته و تعريف شده اي، كار ويژه هايي خاص را انجام مي دهند، (ر.ك: بنيادهاي علم سياست، عبدالرحمن عالم، نشر ني، 1379، 1357) _ نمي تواند با افراد يا گروههاي خودسري كه در برخي مواقع دست به اعمال خشونت آميز مي زنند، و در جامعه مطبوعاتي ما به گروه فشار معروف شده اند، انطباق داشته باشد، از اينرو است كه برخي، از چنين جرياناتي به «لمپنيسم» ياد مي كنند. كه آنهم جاي بحث و تأمل دارد. بلكه در كشور ما هم برخي تشكيلات سياسي به نام حزب يا جناح و ... وجود دارندكه عليرغم اينكه كمتر به گروه فشار مشهورند، ولي واقعا كارويژه هاي فشار را داشته و حتي بر خط و مشي هاي دولت و سياست گذاري ها اعمال نفوذ مي كنند و با شعارهايي نظير «خروج از حاكميت» و ... ، مي خواهند اهداف و منافع غيرقانوني خود را بر نظام تحميل نمايند. كه اين پديده متأسفانه علي رغم تأكيد نظام اسلامي بر پاي بندي

تمامي جناح ها و احزاب به قانون و راهكارهاي قانوني، مانعي عمده در راه تحقق كامل مردم سالاري ديني و نهادينه شدن رقابت هاي سياسي سالم و اسلامي بوده و در موارد زيادي هزينه هاي زيادي را به نظام، منافع و مصالح و امنيت كشورمان تحميل نموده است.

بورژوازي(Bourgeoisie):

اين واژه در مورد طبقه سرمايه دار به كار مي رود كه مالك وسايل اساسي توليد است و از استثمار كار ديگران زندگي مي كند. سابقاً بورژوا - مشتق از كلمه بورگ به معني شهر - به شهرنشين مرفه مي گفتند. بورژوازي بر حسب اين كه سرمايه خود را در كدام رشته به كار اندازد، به بورژوازي صنعتي، تجاري، مالي و روستايي تقسيم مي شود. از نظر قدرت مالي و نفوذ اقتصادي و سياسي، بورژوازي به بزرگ و متوسط و كوچك تقسيم مي شود. يك تقسيم بندي ديگر بورژوازي مربوط به نقش قشرهاي مختلف اين طبقه در جوامع مستعمره و وابسته است؛ بورژوازي ملي كه بر توليد داخلي متّكي است و از اين رو منافعش با انحصارات بيگانه اغلب در تضاد است و بورژوازي كُمپرادور(دلال) يعني قشر عالي و ثروتمند. اين قبيل جوامع كه روابط محكمي با انحصارات بيگانه دارد. اين واژه همچنين براي اشاره به شيوه زندگي كساني به كار مي رود كه آرايش و لباس خاصي دارند و به زندگي پرزرق و برق عادت كرده اند(فرهنگ علوم سياسي، مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران، بهار 1347، ص 35).

بر اين اساس دولت بورژوايي، دولتي است كه براساس تفكرات، سرمايه داري شكل گرفته و مهمترين هدف و وظيفه خويش را حفاظت از منافع طبقه سرمايه دار مي داند.

در ادامه جهت آشنايي بيشتر شما با چگونگي شكل گيري

دولت بورژوايي، مقاله اي با مشخصات ذيل آورده مي شود:

انقلاب بورژوايي انگليس

نويسنده: شهريار زرشناس -منبع: باشگاه انديشه 3/8/1382

در انگلستان قرن هفدهم، مناسبات اقتصادي سرمايه سالارانه رو به گسترش بود و اشراف و بخشي از نمايندگان سرمايه داران در پارلمان، گرد هم آمده و سعي داشتند قدرت پادشاه را محدود سازند. اربابان فئودال از حاميان اصلي پادشاه بودند. پادشاه، سرمايه داران شهرنشين را ناگزير مي ساخت تا ماليات هاي سنگين بپردازند و به او هدايايي گرانبها ببخشند. او امتياز انحصاري توليد و فروش صابون، شراب، زغال و آهن را در دست داشت و بازرگان ثروتمند و بورژواها را اذيت مي كرد و در سودجويي محدود مي ساخت و بعدها به دليل مخالفت هاي پارلمان با سياست هاي وي براي مدتي پارلمان را تعطيل كرد.

در سال 1640 ميلادي، پارلمان دوباره گشوده شده و عليه پادشاه و به نفع سرمايه داران و بورژواها موضع گرفت. يك سلسله شورش ها سراسر انگليس را فراگرفت و مرحلة اول انقلاب بورژوايي انگليس آغاز شد. شاه دستور انحلال پارلمان را صادر كرد، اما موفق به اجراي آن نشد و پارلمان به كارش ادامه داد و به “پارلمان طولاني” معروف شد. بورژواها در رأس و پيشه وران و خرده مالكان و روستاييان در پي آن به نفع پارلمان مسلح شده و خواهان محدود كردن قدرت پادشاه شدند. پارلمان كه اينك به پايگاه بازرگانان و زرسالاران سرمايه دار تبديل شده بود، خواهان محدود كردن قدرت پادشاه به نفع خود بود. از سال 1642 ميلادي، مرحلة دوم انقلاب انگليس كه جنگ بين پادشاه از يك سو و ارتش پارلمان از سوي ديگر بود، آغاز گرديد.

فرماندهي ارتش پارلمان با خرده مالكي به نام “اليور كراموِل” بود كه با نظام

فئودالي مخالف و وابسته به فراماسونري بود. ارتش پادشاه در اين جنگ ها شكست خورد و “چارلز استوارت اول” پادشاه انگلستان دستگير و اعدام شد (1649). به دنبال اعلام جمهوري در سال 1649 ميلادي، “كرامول” رئيس جمهور و ديكتاتور مطلق العنان گرديد. حكومت استبدادي كرامول تا سال 1658 ميلادي (سال مرگ او) به نفع سرمايه داران و نيز همسو با سياست هاي استعماري دولت انگليس ادامه يافت اما به خواست هاي تودة مردم و محرومين توجهي نشد و اين خصيصة ذاتي انقلاب هاي بورژوايي است كه سرمايه داران آن را به نفع خود رهبري مي كنند.

پس از مرگ كرامول در سال 1658 ميلادي، مردم نااميد و درمانده - كه رژيم كرامول به وضع آنها رسيدگي اي نكرده بود - دست به اعتراض مي زدند و سرمايه داران و بازرگانان و بورژوازي انگليس از ترس شورش مردم خواهان بازگشت سلطنت استوار ت ها و سركوب جنبش مردمي مي شدند. بدينسان سلطنت در انگستان احياء گشت و تا امروز ادامه يافت.

اما اين همة ماجراي انقلاب بورژوايي انگليس نيست؛ در سال 1688 ميلادي، پارلمان كه پايگاه بورژواها و سرمايه داران و مروّج انديشه هاي ليبرالي بود، كودتايي بدون خونريزي عليه خاندان استوارت انجام داد كه “انقلاب با شكوه” ناميده شد. با سرنگوني پادشاه، فردي به نام “ويليام اورانژ” كه از خويشاوندان دور خاندان سلطنتي بود به عنوان پادشاه مشروطه به قدرت رسد و قدرت به پارلمان كه پايگاه سرمايه داران و نجباي بزرگ و بورژواها بود منتقل شد.

انقلاب 1688 ميلادي انگلستان كه موسوم به “انقلاب باشكوه” است يك انقلاب بورژوا - ليبرالي بود كه به لحاظ فكري تحت تأثير آراء “جان لاك” فيلسوف ليبرال انگليسي قرار داشت. انقلاب هاي 1649 و 1688 انگلستان موجب تحكيم و گسترش

فوق العادة مناسبات سرمايه دارانه و تخريب نظام فئودالي اين كشور گرديد؛ اگرچه با “انقلاب باشكوه” خرده مالكان و روستائيان بسياري كه در راه انقلاب جان فشاني ها كرده بودند، دچار ورشكستگي گرديده و آوارة شهرهاي بزرگ گرديدند و سرمايه داران آنها را از هستي ساقط كردند. اكثر اينها بعداً به عنوان كارگر يا “پرولتر” در كارخانجات سرمايه داران بزرگ انگليسي به كار مشغول شدند. بدينسان با انقلاب انگلستان و به ويژه “انقلاب باشكوه”، انديشه ها و ساختار مناسبات سياسي مدرن جانشين مناسبات فئودالي گرديد و بسط فوق العادة مدرنيته در انگلستان آغاز شد. انقلاب هاي انگلستان را چون در مسير تأمين منافع سرمايه داران و استقرار حاكميت روح دنيامداري و سوداگري بورژوايي طي مسير كرده است، انقلاب هاي بورژوايي مي نامند.

به اين ترتيب شالوده هاي دولت بورژوايي و سرمايه داري شكل مي گيرد.

پارادايم :

اصطلاحي است كه در فلسفه علم به كار گرفته مي شود و مقصود از آن، اصولي است كه بر بينش ما نسبت به چيزها و جهان حاكم است. (ادگار مورن، درآمدي بر انديشه پيچيده، ص 16)

علاوه بر اين معناي عام (منشاء اصول و مقررات)، معناي اخص آن «سرمشق» مي باشد. (ر.ك: آلن اف، چالمرز، چيستي علم، ترجمه سعيد زيبا كلام، نشر سمت، 1379، ص 109 پاورقي)

اين اصطلاح نخستين مرتبه توسط «توماس كوهن» در كتاب «ساختار انقلاب هاي علمي» به كار رفت و مدل جديدي براي تبيين چگونگي رشد و توسعه علوم ارائه كرد؛ كوهن كه در زمينه تاريخ علم تحقيق مي نمود*، متوجه شد كه تبيين هاي سنتي از علم، خواه استقراء گرا و خواه ابطال گرا، با شواهد تاريخي تطبيق نمي كند. از اين رو كوشيد تا درباره علم نظريه اي طرح

كند كه با واقعيات تاريخي، آن گونه كه او مي بيند، توافق داشته باشد.

ويژگي عمده نظريه وي تأكيدي است كه بر مميزه انقلابي پيشرفت هاي علمي دارد به طوري كه موافق آن، انقلاب متضمن طرد و رد يك ساختار نظري و جايگزيني آن با ساختار ناسازگار ديگري است. ويژگي ديگر اين نظريه تأكيد بر مميزات جامعه شناختي جوامع علمي مي باشد.

تصوير كوهن از شيوه پيشرفت يك علم را مي توان به وسيله نمودار بي پايان زير خلاصه كرد:

پيش علم ---> علم عادي ---> بحران ---> انقلاب ---> علم عادي جديد ---> بحران جديد ---> ...

فعاليت هاي پراكنده و گوناگوني كه قبل از تشكيل و پي ريزي يك علم صورت مي گيرد، نهايتا پس از اينكه به يك پارادايم مورد پذيرش جامعه اي علمي تبديل شد، منظم و هدفدار مي گردد. پارادايم مشتمل است بر مفروضات كلي نظري و قوانين و فنون كاربرد آنها كه اعضاي جامعه علمي خاصي آنها را پذيرفته و به كار مي گيرند. پژوهشگران درون يك پارادايم، خواه مكانيك نيوتني باشد، خواه علم ابصار موجي، شيمي تحليلي باشد يا هر چيز ديگر، به امري مشغولند كه كوهن آن را علم عادي مي نامد. (جهت توضيحات بيشتر ر.ك: ص 108 به بعد)

مطابق تعريف كوهن، در هر دوره اي از تاريخ علم، يك جريان منسجم و يكپارچه كه از اصول و قوانين علمي نزديك به هم بهره مي برند، حاكم بر فضاي علمي آن دوره است و هرگاه اين جريان منسجم به هر دليلي توانايي خود را در تبيين و پاسخگويي به مسائل جديد و مستحدثه علمي از دست بدهد، پارادايم ديگري كه توانسته

است مدل منسجم و كاملي براي تبيين و توجيه نظام مند مسائل علمي ارائه كند، جايگزين آن خواهد شد. براي نمونه فيزيك ارسطو به لحاظ ناتواني از درك و فهم مسائل جديد فيزيكي جاي خود را به فيزيك نيوتني داد. نكته مهم در رويكرد پارادايمي به علوم، خاصيت غير انباشتگي علم است كه نشان مي دهد كه در هر پارادايم صرفا يك سري قضاياي علمي مرتبط با هم هستند كه به صورت يك الگوي تبيين مورد استفاده دانشمندان قرار مي گيرد و در پارادايم بعدي همه چيز دوباره از صفر شروع مي شود و ملاك قدرت و ضعف يك جريان و نظريه علمي صرفا توان توجيه مسائل و پديده هاي علمي است. (تقي آزاد ارمكي، روشنفكري ايران در رويكرد پارادايمي، نشريه ايران، 1/8/81)

و نكته آخر اينكه اصطلاح پارادايم در حوزه هاي مختلفي از علوم درجهت تحليل واقعيت ها به كار گرفته شده است و حتي عده اي با ارائه تفسير متفاوتي از پارادايم، حضور همزمان چند پارادايم موازي را در يك دوره تاريخي ممكن دانسته اند، به عنوان نمونه در حوزه سياسي، دو پارادايم «برخورد تمدنها» توسط هانتينگتون و «گفت و گوي تمدنها» توسط آقاي خاتمي از دو ديدگاه، متفاوت در صدد تبيين علل پيدايش، رشد و بالندگي و انحطاط تمدنها مي باشند. (رضا اسماعيلي، پارادايم گفت و گوي فرهنگ ها، روزنامه همشهري، 14/6/81)

=============

اصطلاح هرمنوتيك در اصل از واژه يوناني Hermeneuinگرفته شده كه فعل است و به معناي «تفسير كردن» به كار مي رود. اما برخي آن رامأخوذ از نام «هرمس»(Hermes) خداي يوناني و پيام آور خدايان مي دانند كه هم آورنده پيام بودو هم تفسير كننده آن.

بدين سان هرمنوتيك نيز، عملي هرمسي است و مفسر، كاري هرمسي مي كند و مي كوشد تا به كشف معناي سخن و تفسير پيام بپردازد.

اما در اصطلاح، از هرمنوتيك تعريف هاي مختلفي ارائه شده است كه در اين مختصر، مجالي براي طرح آنها وجود ندارد؛ ولي تعريف اصطلاحي رايج آن است كه هرمنوتيك «نظريّه يا فلسفه تفسير معني» و نوعي روش پژوهشي است كه ويژه علوم انساني و علوم اجتماعي مي باشد. مطابق اين تعريف، بحث اصلي هرمنوتيك عبارت است از اين كه جريان «فهميدن» چگونه صورت مي گيرد؟ معني چگونه از عالم شخصي به عالم شخص ديگر منتقل مي شود و به دنبال اين گونه پرسش هاست كه مباحثي درباره معرفت عيني، نسبيت معرفت يا فهم، زبانمندي فهم، تاريخ مندي زبان و فهم، تجربه زيست يا جهان زيست، فهم قبلي، امتزاج افق ها، پيش ساخت معنايي و نقش پيش فرض ها در فهم، بهتر فهميدن و فهم كامل، تكامل و رشد معرفت، نقادي متن، نيت مؤلف و ده ها مسأله ديگر در اين علم مورد طرح و بررسي قرار مي گيرد.

كتاب ترديد از همان نويسنده نشر مركز، چاپ اول 1374، حلقه انتقادي، ديويد كورنزهوي، ترجمه مراد فرهادپور، انتشارات گيل با همكاري انتشارات روشنگران، چاپ اول 1371، مباني كلامي اجتهاد، مهدي هادوي تهراني، مؤسسه فرهنگي خانه خرد، چاپ اول، 1377 و...

«گادامر» فيلسوف معاصر آلماني كه از شاگردان خصوصي «مارتين هايدگر» و تحت تأثير انديشه هاي اوست، بنيانگذار مكتب جديد هرمنوتيك و مطالبش محور تمام مباحث هرمنوتيكي تلقي مي شود، اطلاع از ديدگاه هاي وي و نقد آن ها مي تواند تا اندازه اي شما را به اين موضوع و مباني آن آشنا سازد. او مي خواهد با توجه به مجموعه تحقيقات پيشگامان هرمنوتيك همچون شلايرماخر، ديلتاي و به ويژه هايدگر، مشكل مسائل پيچيده و غامض اين علم را حل كند. مهم ترين اثر وي كتاب حقيقت و روش (Truth And Method) است. اساسي ترين ديدگاه هاي وي را به طور فشرده مي توان در موارد ذيل خلاصه كرد. براي آشنايي با اين ديدگاه ها مراجعه كنيد به منابع گذشته.

1- او حقيقت را لايه لايه و ذوبطون مي داند و شناخت يك متن را تنها در سايه قرار گرفتن در «موقعيت گفت وگو» مي داند. ازاين رو به اعتقاد وي در علوم انساني، ما با آنچه آن را مورد شناسايي قرار مي دهيم، يك نوع مشاركت وداد و ستد داريم. به نظر وي گفت وگو ميان خواننده و متن، فرايندي يك سويه نيست.

2- ما در گفت وگو با متن، پرسش ها و پاسخ هايي را رد و بدل مي كنيم. اين پرسش ها گاه در ابتدا از سوي ما مطرح مي شود و آن گاه به سراغ متن مي رويم و گاه در برخورد ما با متن پديد مي آيند. اين پرسش و پاسخ، منطق ويژه خود را مي طلبند كه گادامر از آن

به «منطق مكالمه» تعبير مي كند. به اعتقاد وي، بايد توجه داشت كه دريافت پاسخ و برداشت ما از متن و در واقع فهمي كه اكنون براي ما حاصل مي شود، فهمي امروزي و برداشتي متناسب با ذهنيت خاص خود ما است.

3- فهم در اثر پيوند افق معنايي مفسر با افق معنايي متن حاصل مي شود. يعني پيش فرض ها، پيش فهم ها، پيش داوري هاي مفسر (افق معنايي) با افق معنايي متن (ديدگاه تاريخي متن) همخوان مي شود و مجموعه اي از معاني را كه بار امروزي دارند و مناسب با فهم امروز است، در اختيار مفسر قرار مي دهند. بنابراين، به اعتقاد وي ميان تفسير متن و شناخت آن تمايزي وجود ندارد.

4- «چشم انداز فهم» با «سنت» مرتبط است و چون به اعتقاد گادامر اين سنت ثابت نيست و دائم در جريان است، لاجرم تفسير و شناخت نيز ثابت نخواهد بود.

5- به اعتقاد و نظر گادامر «معناشناسي» كاوش در پوسته زبان و «هرمنوتيك» سرايت به باطن و متن زبان است.

6- ما از يك سو در حصار «سنت» قرار داريم و از سوي ديگر گرفتار «زبان» هستيم. چون فهم ها و انديشه هاي خود را در قالب زبان بيان مي كنيم، به نظر گادامر ما حتي در انديشيدن نيز در قلمرو زبان مي انديشيم. به همين دليل مي گويد: فهم، زبان گونه است و تسلّط زبان بر ما شرط شناخت ما از جهان است. بنابراين، بار معنايي الفاظ - كه نتيجه سنتي است كه ما در آن متولد مي شويم - فكر و فهم ما را با خود هماهنگ مي كند و هر فهمي وابسته به زبان و گره خورده با جريان سنت است.

از مهم ترين و فشرده ترين مباني ديدگاه هاي گادامر، مي توان اين نتيجه را گرفت -

چنان كه خود بدان معتقد است - كه هميشه فهم ما از يك متن، فهمي زمانه اي و وابسته به فضاي خاص عصر و روزگار مفسر است وما نمي توانيم جزم به معناي يك متن پيدا كنيم؛ يعني هيچ تفسير و شناخت قطعي، همواره درست و عيني نيست و همانند تجربه در جريان زمان و در حال «شدن» است. به عبارت ديگر، فهم درست و نادرست در مكتب گادامر وجود ندارد. يعني هر فهمي در موقعيت خاص خود درست و در شرايط ديگر، نادرست است. البته برخي معتقدند كه مقصود گادامر «نسبيت» نيست چرا كه او هر فهمي را به هر شكلي كه باشد، درست نمي داند. گادامر مي گويد: فهم، گفت وگو با متن است به طوري كه معيار شناخت و ضابطه فهم، از يك سو طرح ريزي و كاركرد خود متن و از سوي ديگر موقعيت ذهني شناسنده است؛ و هر فهمي با توجه به ضابطه همخواني متن با شرايط ويژه ذهن شناسنده، صورت مي پذيرد. البته اين فهم ايستا و مطلق نيست و در جريان سنت قرار دارد، مباني كلامي اجتهاد، صص 225 - 226. ولي اين فرار از نسبيت نيست، بلكه در واقع ايجاد ضابطه براي آن است.

چنان كه ملاحظه شد، يكي از نتايج آراي گادامر نسبي گرايي فرهنگي است كه منجر به تعدّد و تكثّر فرهنگي مي گردد؛ علاوه بر آن كه در درون يك فرهنگ نيز همواره مفاهيم متحول و بسته به پيش فرض ها، پيشداوري ها و انتظارات و پرسش هاي مفسر و در يك كلمه جريان پويا و متحول سنت، گوناگون و نسبي است. به عبارت ديگر، «نسبي گرايي فرهنگي» كه از نسبي گرايي مفهومي اتخاذ و بر آن بنا مي شود، منجر

به «سيّاليت» يك فرهنگ نيز مي شود. البته اگر اين سياليت به معناي پالايش، تعميق، توسعه و بازنگري در ويژگي هاي فرهنگ باشد، هيچ ايرادي ندارد؛ اما اگر اين تحول به معناي تغيير در تار و پود يك فرهنگ باشد، جاي تأمل و سخن دارد كه در نقد اين نگرش سخن خواهيم گفت.

بر طبق اين انديشه، مثلاً مفهوم «خداوند» بسته به سنت هاي مختلف، گوناگون تفسير مي شود و نمي توان گفت كدام درست و كدام نادرست است؛ چرا كه هر كدام براساس يك سلسله سنت ها و باورهاي ما به وجود آمده و شكل گرفته است. ازاين رو به گفته جان هيك: «يهوه كتاب مقدس عبريان در رابطه متقابل با قوم يهود شكل پذيرفته است. او بخشي از تاريخ آنان و آنان جزيي از او هستند. او را نمي توان از اين پيوستگي خاص انضمامي تاريخي منتزع و جدا نمود. از سوي ديگر، كريشنا شخصيت الهي كاملاً متفاوتي است كه در ارتباط با جامعه ديني متفاوتي وجوددارد، جامعه اي با آداب ديني متمايز خود. با توجه به اين فرضيه بنيادين در باب واقعيت خداوند، مي توان گفت كه يهوه و كريشنا (و همين طور شيوا، الله و پدر عيسي مسيح) ذوات متشخص مختلفي اند كه براساس آن واقعيت الهي در متن جريان هاي متفاوت حيات ديني به تجربه درمي آيد و موضوع تفكر قرار مي گيرد. ازاين رو، اين ذوات متفاوت تا حدي تجليات واقعيت الهي در آگاهي و وجدان بشري و تا حدي فرافكني هاي خود آگاهي و ذهن بشري آن گونه كه فرهنگ هاي تاريخي خاص به آن صورت داده، هستند. از جنبه بشري، آنها تصاوير خود ما از خداوندند؛ از جنبه الهي آنها تشخص هاي خداوند در ارتباط با سنت هاي بشري

ديني هستند». جان هيك، فلسفه دين، ترجمه: بهرام راد، ص 247، همچنين نگاه كنيد به صفحات 227 - 229.

اما اين ديدگاه با مشكلات و پرسش هاي جدي مواجه است كه اگر پاسخ معقول و منطقي براي آن فراهم نياورد، تنها به صورت يك فرضيه در كنار فرضيه هاي ديگر خودنمايي خواهد كرد. اما نقدهاي اين بينش:

1- اين ديدگاه ضابطه اي براي شناخت دقيق ارائه نكرده، بلكه اعتبار هر تفسير را تقليل داده يا به كلي از ميان برده است؛ و به بيان ديگر، نوعي نسبي گرايي عام در قالب ضابطه ارائه شده است. اين بينش نتوانسته است چارچوبي براي معرفت يقيني به دست دهد. گادامر، گرچه كوشيده است تا فاصله ميان نومن «شي ء في نفسه» و فنومن «شي ء براي ما» را - كه در افكار كانت پديد آمد - با جايگزيني «افق معنايي مفسر» و «افق معنايي متن» كم كند ولي با ادعاي تأثير سنت ها، مواريث فرهنگي، پرسش ها، انتظارات و پيش فرض ها در تفسير مفسران، به نوعي ديگر در «نسبيت عام در فهم» گرفتار آمده است حلقه انتقادي، ص 88 - 25 و ساختار و تأويل متن، ج 2، صص 604 - 605. هر چند برخي كوشيده اند تا بگويند اين نسبي گرايي نيست بلكه زمينه گرايي است؛ يعني تفسير و شناخت يك متن وابسته به شرايطي است كه در آن تحقق مي يابد و از لحاظ زمينه تفسير - كه چارچوب هاي خاصي را شامل مي شود - نسبي به شمار مي رود. اما اين پاك كردن صورت مسأله است نه حل آن؛ چرا كه در اين صورت هم باز راهي براي تطابق معرفت با واقع ارائه نمي شود؛ بلكه نسبي بودن شرايط به طور غيرمستقيم، فهم

ما را از واقع نسبي خواهد كرد. حلقه انتقادي، ص 72.

عده اي ديگر مدعي شده اند كه گادامر نمي خواهد بگويد هر فهمي از هر متني، يا نسبت به هر پديداري به هر شكلي كه باشد، درست است؛ بلكه او اعتقاد دارد گرچه فهم، محدوده هايي دارد و با معيار و ضوابط خاصي سنجيده مي شود، ولي بايد توجه داشت كه اين فهم، ايستا و مطلق نيست، هر فهمي دامنه اي دارد و مي تواند در موقعيتي ديگر فهم ديگري از متن پيدا كرد. از سوي ديگر، فرايند فهم - چنان كه اشاره شد - در انديشه گادامر يك فرايند يك سويه نيست بلكه دوسويه است.

در پاسخ بايد گفت كه آيا كاركرد متن، موقعيت خاص فاعل فهم، شرايط ذهني او، مكالمه ميان متن و مفسر، در فهم تأثير دارد، يا خير؟ اگر دارد، بي گمان بسته به شرايط، اين فهم متفاوت و گوناگون خواهد بود و اين، همان «نسبيت عام»است. شما تنها اين نسبيت عام را ضابطه مند ساخته ايد و آن را حل نكرده ايد. بله، اگر مراد گادامر اين باشد كه هر فهمي به مقداري از واقعيت مي رسد و فهم ديگري فراتر از آن فهم به كشف واقعيت دست مي يازد؛ و به عبارت ديگر، مدعي فهم طولي بود نه عرضي، شايد بتوان ادعاهاي او را پذيرفت، مباني كلامي اجتهاد، صص 225 - 226. ولي با توجه به ديدگاه ها و سخنان وي، بسيار بعيد است كه چنين نظري داشته باشد.

2- آيا گريزي از يك تفسير خاص هست و مي توان تفاسير ديگري داشت يا تفاسير ديگر را نيز فهميد؟ يا اين كه آدمي مجبور است، چنان تفسير كند و بفهمد كه با اطلاعات وي همخوان

باشد؟ آيا اين جبر در فهم، معيار درستي و نادرستي است؟ به نظر مي رسد محدوديت شناخت بشر تنها مبيّن وجود تعدد معرفت هاي بشر نسبت به واقعيت است؛ ولي معيار درستي و نادرستي نخواهد بود. مانند آن كه تزاحم منافع و تمايلات بشري و محدوديت داده هاي طبيعي و دستمايه هاي معيشتي، علت بروز اختلاف در جوامع بشري قلمداد مي شود؛ ولي آيا دليل بر درستي و حق بودن همه طرف هاست؟

بايد توجه داشت كه يك پديده يا يك متن، واقعيت معيني در خود دارد كه اگر انسان به آن دست يابد، به فهم درست رسيده و در غير اين صورت، به راه خطا رفته است. بنابراين، مي توان گفت هر چند فهم هاي متفاوتي از يك پديده يا متن، در جريان تغيير اطلاعات بيروني و تحول سنّت به وجود آمده باشد، نمي توان همه اين فهم ها را در موقعيت خاص خويش درست تلقي كرد و همه تفاسير در فهم واقع و كشف حقيقت، در ظرف خاص خود خواند. بلكه بايد اذعان كرد كه همه يا بسياري از آن فهم ها، غلط بوده، به اشتباه نام فهم بر آن گذاشته شده است. همان، ص 229.

3- اگر هر فرد محدود و محصور در حصار افق معنايي خود - كه برخاسته از سنت اوست - باشد، راه مفاهمه، گفت وگو و نقد بسته خواهد شد؛ چرا كه لازمه اين نگرش، پذيرش انديشه هاي جدا جدا و تكه تكه اي است كه هيچ راهي براي ارتباط با يكديگر ندارند و حال آن كه ما مشاهده مي كنيم كه انتقادهاي فراواني به تفاسير و فهم هاي متفاوت صورت مي گيرد؛ علاوه بر آن كه نظاره گر گفت وگو ميان انديشمندان مختلف از مكاتب گوناگون با فرهنگ هاي مختلف

و از جوامع متفاوت بر سر اساسي ترين مسائل و اصول حيات بشري هستيم.

4- اين نسبيت در فهم، تنها دامنگير فرهنگ هاي گوناگون نمي شود؛ بلكه سلايق مختلف و رنگارنگ درون يك فرهنگ را نيز دربر مي گيرد. البته هر چند، فضاي ذهني و تاريخي يك جامعه كه داراي يك فرهنگ خاص است، تا اندازه اي از همساني برخوردار است؛ ولي در عين حال ما درون هر جامعه، خرده فرهنگ هايي داريم كه فضاي ذهني خاصي بر انديشه هاي آنان حاكم است و بعيد نمي نمايد كه از يك پديده در درون يك فرهنگ، تلقي هاي گوناگوني ارائه شود. در اين صورت، مفاهمه حتي در درون يك جامعه نيز مشكل خواهد بود وحال آن كه چنين نيست.

گريخت و از عدم آن سخن راند، ولي دفاع منطقي از عدم پذيرش شك با اتخاذ زبان تحليلي و تبييني كه سر از نسبيت برمي آورد، هرگز ممكن نيست. نسبيت فرهنگي، (مباني و نقدها)، محمد رضا كاشفي (در فصلنامه قبسات، سال چهارم، شماره چهارم. زمستان 78)، صص 84 - 79.

===================

اصطلاح ديالكتيك (Dialectic) به معناي:

1. وجود دو عامل متضاد در يك پديده.

2. كاربرد بحث منطقي هنگام بررسي حقيقت يك عقيده يا تئوري.

3. شيوه بررسي در منطق و فلسفه كه همه ي اشياء و پديده ها را در حركت و تغيير و دگرگوني مداوم مي داند و پيشرفت را در مبارزه اضداد و تبدل از دگرگوني كمي به كيفي مشاهده مي نمايد.

4. شاخه اي از منطق فلسفي كه حالات بنيادي استدلال دقيق را آن چنان كه پياپي در آثار سقراط، افلاطون، ارسطو، رواقيان، كانت، هگل، ماركس و انگلس آمده است، منعكس مي سازد(فرهنگ علوم سياسي، مركز مطلاعات و مدارك علمي ايران، بهار 1374، ص 60).

هگل دانشمند شهير آلماني منطق مخصوص و روش خاصي را براي راه بردن عقل در كشف حقايق انتخاب نمود و نام آن را ديالكتيك گذاشت كه (تناقض) را وارد مفهوم دياكلتيك كرد. از نظر هگل تناقض شرط اساسي فكر و موجودات است و جرياني است كه تمام هستي را دربرمي گيرد، هم جريان فكر و هم جريان طبيعت و تناقض شرط اساسي اين جريان است.

برحسب دياكلتيك هگل كه متضمن مفهوم (جمع ضدين و نقيضين) است دو نكته را بايد وارد فكر و انديشه خود كنيم تا طرز فكر ما، ديالكتيكي گردد: اول اين كه بدانيم هر چيزي هم هست و هم نيست. ديگر اين كه بدانيم همين تناقض دروني و واقعي

اشياء پايه حركت و تكامل آن هاست. هگل معتقد است هر چه ذهن است واقعيت است و هر چه واقعيت است ذهن است، يعني به نوعي تطابق ميان ذهن و واقعيت معتقد است. آن چه هگل آن را ديالكتيك مي نامد جز حركت اشياء در ذهن و در واقعيت بر طبق مثلث (تز، آنتي تز، سن تز) نيست(تفكر فلسفي غرب از استاد مطهري، علي دژكام، ص 265).

از اين تفسير ديالكتيك برداشت هاي مختلفي شده است. به عنوان نمونه ماترياليسم ديالكتيك(Dialictical Materialism)، نظريه ي مبتني بر درك پديده هاي طبيعت و جامعه از روي اصول ارتباط، تحول، جهش و تضاد كه جهان بيني و اسلوب و مبناي تئوريك احزاب كمونيستي است. اين نظريه با اعتقاد به تقدم ماده بر شعور، شعور را بازتاب جهان مادي در مغز انسان مي داند، و اين كه علت اصلي تكامل اشياء و پديده ها در خود آن ها قرار دارد و هر شيئي يا پديده در اثر مبارزه اي كه بين جنبه هاي متضاد آن وجود دارد از ساده به بغرنج، از يك مرحله نازل به مرحله اي عالي تر تكامل مي يابد، قانون تضاد يا قانون وحدت ضدين، هسته ديالكتيك ماترياليستي است. ماركس به كمك اين تئوري مي خواست ثابت كند كه سوسياليسم در دنياي جديد حتمي الوقوع است. به نظر او، تاريخ تمام جوامع بشري، تاكنون تاريخ مبارزه آشتي ناپذير دو طبقه استثمارگر و استثمارشونده بوده است. تقابل يا تضاد بين فئودال ها(تز) و رعيت ها(آنتي تز) جامعه بورژوايي (سنتز) را پديد آورد و تضاد بين بورژوايي(تز) و پرولتاريا(آنتي تز) سرانجام سنتز جديدي را كه سوسياليسم است، به وجود مي آورد(جهت اطلاع بيشتر ر.ك: نظريه هاي نظام سياسي، ويليام تي. بلوم، ترجمه احمد تدين).

در هر صورت تمامي كوشش منطق ديالكتيك بر اين

اساس كه عالم طبيعت را كه عالم حركت است، طوري تفسير بكند كه نيازي به ماوراي طبيعت نباشد. اين فلسفه غلط است و محال است كه با منطق قرآن جور دربيايد(شناخت در قرآن، شهيد مطهري، ص 177، به نقل از تفكر فلسفي غرب از منظر استاد مطهري، ص 265).

===========================

كلمه امپرياليسم Imperidlism در لغت از ريشه امپراطوري مشتق شده است؛ يعني تشكيل امپراطوري دادن و در معني وسيع، هر نوع گسترش، توسعه ارضي و سلطه قوي بر ضعيف را در بر مي گيرد. اين نوع امپرياليسم در طول تاريخ هميشه وجود داشته است مانند امپراطوري هاي ايران، رم، عثماني و...

در اصطلاح، مٞؑي؇ليؓمʙàمفهوم جديدتر را نيز شامل مي شود و آن گسترش گرايي كشورهاي پيشرفته اروپايي در بقيه جهان در 500 سال اخير است. اين نوع گسترش و توسعه، از نزديك به زايش و بلوغ سرمايه داري نسبت داده شده است. به اين معني كه تطور سرمايه داري و تحولات تكنولوژيك و نيازهاي ناشي از پويايي و ضرورت دروني اين شيوه توليد (نياز به انباشت)، گسترش ارضي و سلطه به سرزمين هاي ديگر را باعث شده است.

نكته قابل توجه اين كه شيوه هاي امپرياليسم بر حسب نيازهاي مراحل مختلف تطور جامعه سرمايه داري، متفاوت مي باشد، از اين روست كه حتي پس از پايان استعمار كلاسيك و كسب استقلال ملت ها و سرزمين هاي ديگر، باز امپرياليسم كه جوهر آن بهره كشي و استثمار ملت ها و سرزمين هاي ديگر است، از راه حفظ وابستگي هاي اقتصادي و مالي ادامه يافته است. در سيستم جهاني سرمايه داري يك تقسيم كار بين المللي وجود دارد كه نتيجه آن

تداوم وابستگي مناطق حاشيه و تجمع مازاد (يا انباشت سرمايه) در كشورهاي غربي مديون گسترش آنها در سرزمين هاي ديگر بوده است تا از طريق يك مازاد فزاينده در كشور مادر، ثروت و قدرت خود را به زيان كشورهاي تحت سلطه افزايش دهند.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

امپرياليسم، هاري مگداف، تام كمپ، ترجمه هوشنگ مقتدر، انتشارات كوير، 1374

مسائل سياسي - اقتصادي جهان سوم، احمد ساعي، انتشارات سمت، 1377

================

واژه Liberal در لغت به معناي مختلف به كار رفته است: آزاد مرد در مقابل برده، روشنفكر، سخاوتمند، لاابالي، بي بند و بار و... اما در اصطلاح به يك گونه طرز تفكر در زمينه هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و دينيگفته مي شود كه تكيه اصلي آن بر آزادي هر چه بيشتر و توجه به حقوق طبيعي افراد است. اين مكتب كه اولين بار به عنوان يك حزب سياسي در سال 1850 م در انگليس مطرح گرديد داراي اصول و ويژگي هايي است از قبيل:

1- فردگرايي: فرد و حقوق او بر همه چيز مقدم است. اگر دولت هم تشكيل شده است بايد در خدمت خواسته هاي افراد جامعه باشد و نفع جامعه، موهوم است.

2- ارزش مطلق آزادي: تنها حد آزادي در نظر ليبرال ها، آزادي افراد ديگر است. ديگر هيچ مقوله اي از قبيل عدالت اجتماعي و اقتصادي، حفظ بنيان خانواده، اخلاق و... نمي تواند آن را محدود كند. همه بايد قرباني اين آزادي مطلق شوند.

3- انسان محوري و امانيسم: با توجه به نگرش مادي اين انديشه به عالم، آنچه اصل است، انسان است. به همين دليل در وضع قوانين و ارائه خطوط اصلي سياست و اقتصاد و فرهنگ، آنچه مهم و اصل است ديدگاه انسان و

اراده اوست. برخلاف اديان الهي و توحيدي كه خدامحور هستند و مقنن اصلي را خداوند مي دانند.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1- پرسش ها و پاسخ ها، آيت الله مصباح يزدي، ج 4

2- فرهنگ واژه ها، عبدالرسول بيات و جمعي از نويسندگان، مؤسسه انديشه و فرهنگي ديني

3- فرهنگ سياسي، دكتر بهروز شكيبا

==============

واژه كمونيسم (commuonism) از ريشه لاتين (commons) به معني اشتراك گرفته شده است كمونيسم از قديمي ترين مكاتب سياسي دنيا است در سال 1848 «كارل ماركس» و «فردريك انگلس» در آلمان در سال 1848 با انتشار مانيفستكمونيست حركت تازه اي در نهضت كمونيسم جهاني به وجود آوردند. از نظر فلسفي و اقتصادي كمونيسم و سوسياليسم داراي ريشه واحدي هستند و هر دو بر مالكيت عمومي وسائل توليد تكيه مي كنند، با اين تفاوت كه كمونيسم مرحله پيشرفت يا مرحله نهايي سوسياليسم به شمارمي آيد. ماركس در آثار مختلف خود از «مانيفست» كمونيست گرفته تا كتاب «كاپيتال» تاريخ تحولات جهان را بر مبناي ماترياليسم تاريخي، يا فلسفه مادي ديالكتيكي بيان مي كند ماركس تكامل وسايل توليد و نحوه تملك و بهره برداري از اين وسايل را زير بناي تحولات اجتماعيمي داند و تاريخ بشر را به صورت تاريخ جنگهاي طبقاتي و منازعه بين ظالم و مظلوم و استثمار كننده و استثمار شونده بررسي و تجزيه و تحليل مي نمايد. از نظر ماركس دوره هاي تاريخي عبارتند از: 1_ كمون اوليه كه در اين جامعه بدون طبقه هيچ گونه تملك بر وسايل و ابزار توليدوجود نداشته است، 2_ برده داري 3_ فئودالية 4_ بورژوازي و سرمايه داري 5_ سوسياليسم 6_ كمون ثانويه. به طور مختصر مي توان اساس تفكر ماركسيستي را در موارد ذيل خلاصه نمود، الف = اقتصاد تعيين كننده مسير تاريخ است

و تاريخ جز جنگهاي طبقاتي و مبارزه بين گروههاييكه منافع اقتصادي آنها با هم متعارض است چيز ديگري نيست. بر اساس اين تعبير جنگهاي طبقاتي در مراحل مختلف تاريخي ابتدا بين بردگان و برده داران، سپس ميان فئودالها و «سرف ها» يا دهقانان فقير و بي زمين و بالاخره بين كارگران و سرمايه داران در مي گيرد و سرانجام بهپيروزي طبقه كارگر يا پرولتار يا و نفي كامل طبقات اجتماعي منتهي مي گردد.

ب _ دولتها نقشي جز تأمين طبقه حاكم ندارند و در جوامع سرمايه داري دولت حافظ منافع صاحبان سرمايه ها و استثمار طبقه كارگر است اين فشار و استعمار فقط هنگامي خاتمه خواهد يافت كه مالكيت خصوصي، به ويژه مالكيت ابزار توليد از ميان برداشته شود و طبقه كارگرحكومت را به دست خود بگيرد. و...، (محمود طلوعي، فرهنگ جامع سياسي، ص 703 و 779).

با توجه به مطالب گفته شده باز مي گرديم به مطالب استاد مطهري كه در نقد كتاب «حسين وارث آدم» نوشته دكتر علي شريعتي، نگاشته شده، همچنانكه خود استاد بيان مي دارند، اين جزوه نوعي توجيه تاريخ است بر اساس نگرشي مادي و ماترياليسم تاريخي، يعني نوعيروضه ماركسيستي است براي امام حسين(ع). طبق اين جزوه آغاز تاريخ بشر اشتراكيت و برابري است (مرحله كمون اول) سپس نابرابري و حق و باطل بر اساس محوريت اقتصادي و مادي يعني مالكيت آغاز مي گردد و از اينجا جامعه بشر به دو بخش مي شود (گروهي برده كه هيچندارند و گروهي صاحب زمين و وسايل توليد كه منجر به پيدايش طبقات مي گردد) و... تا اينكه دوباره بعد از گذران مراحل تاريخي، مرحله اشتراك و برابري و جامعه بي طبقه در كمون ثانويه به وجود مي آيد.

همچنانكه استاد مطهري توضيح مي دهند از ديدگاه نويسنده اين كتابهمانطور كه در ادوار تاريخي ماركسيسم تا زماني كه زير بناي طبقاتي در جامعه وجود داشته باشد هر گونه تلاش از سوي انقلابيون بي حاصل است، تلاش امام حسين(ع) نيز تعصبي بي حاصل است. امام حسين(ع) هيچ نقشي در تاريخ ندارد زيرا بر اساس نگرشي مادي گرايانه ماركسو ديدگاه جبرگرايانه تاريخي او (ماترياليسم ديالكتيك: يك مكتب الحادي است كه وجود هر گونه نيروي ماوراء الطبيعي را نفي و انكار مي كند. ماترياليسم تاريخي: يا تفسير تاريخ از نظر فلسفه مادي نيز، سير تحولات تاريخي را از نظر مادي بررسي مي نمايد و براي تمامي تحولاتجهان در طول تاريخ حتي پيدايش اديان ريشه هاي اقتصادي و مادي جست و جو مي كند. سير و روند تاريخ به سوي اشتراكيت و برابري و مساوات و نفي طبقات و حتي نفي دولت يقين تحقق كمون ثانويه است از اين ديدگاه ماركسيسم تحقق اين مسأله امري حتمي و جبري مي باشد وآينده تاريخ جز اين نخواهد بود. اين نگرش و مباني آن داراي اشكالات متعددي است.

براي آگاهي بيشتر در اين زمينه ر.ك:

1_ جعفر سبحاني، فلسفه اسلامي و اصول ديالكتيك

2_ سيد محمدباقر صدر، اقتصاد ما، ج 1

3_ سيد محمدباقر صدر، انسان معاصر و مشكلات اجتماعي

4_ سيد محمدباقر صدر، فلسفه تاريخ در قرآن

5_ شهيد مطهري، جامعه و تاريخ

6_ شهيد مطهري، نقدي بر ماركسيسم

7_ محمدتقي مصباح، جامعه و تاريخ از ديدگاه قران.

================

جهت آشنايي با برخي از زواياي مختلف فراماسونري به منابع ذيل مراجعه نماييد:

1- معماران تباهي، ج 1 تا 4، دفتر پژوهش هاي مؤسسه كيهان، انتشارات كيهان، 1368

2- اسرار انجمن هاي محرمانه، رنه آللو، ترجمه ناصر موفقيان، نشر شباويز 1368

3-

درآمدي بر تاريخ فراماسونري در ايران، حامد الگار، ترجمه يعقوب آژند، نشر گسترده، 1360

4- فراماسونري در ايران، محمود كتيرايي، نشر اقبال، 1347

5- فراموش خانه و فراماسونري در ايران، اسماعيل رايين، نشر اميركبير، 1357

6- جهان زير سلطه صهيونيسم، دفتر سياسي سپاه

( آدام اسميت، برخيز و ببين، گالوادو مينگ، نشريه همشهري، 26/4/81 ؛ ميهمانان ضيافت رئيس جمهور، جمشيد سلمانيان، رسالت، 7/4/81

).

آنگونه كه در دوران حاضر در آمريكا و سياست خارجي آن كشور در قبال ساير كشورها و جنگ افروزي هاي آن شاهد مي باشيم.

مي گويند براي منافع زنان اهميت قائل هستند، فمينيست نيستند . مساله مهم نحوه تفسير اين منافع است . كسي كه منافع زنان را بر اساس نگرش سنتي به زن تفسير مي كند، فمينيست نيست . چنين شخصي ممكن است واقعا به حمايت از منافع زنان بپردازد، اما از ديدگاه يك فمينيست اساسا در شناخت اين منافع دچار خطا شده است . (5) . . . از نظر فمينيست ها، جامعه تحت حاكميت مردان، به نفع مردان و عليه منافع زنان و در يك كلمه «مرد سالار» بوده است . . . (6) و فمينيسم در اصل شورشي است عليه نگرش سنتي به زنان و نقش آنان در جامعه; با اين باور كه استناد به عوامل بيولوژيكي يا روان شناختي در تقسيم وظايف و تفكيك برخي كاركردها به زنانه و مردانه، توجيهي ساختگي براي موقعيت پايين تر زنان در جامعه است . (7)

در غرب پنج تلقي مهم از فمينيسم وجود دارد:

1- ليبرال فمينيسم: فمينيست هاي اوليه كه از فردگرايي ليبرالي (8) متاثر بودند، در قرن هيجدهم معتقد بودند سرشت زنانه و مردانه كاملا يك سان است و نقش جنسيت را، به رغم علوم زيست شناختي و تجربي، به كلي و به نحوي متعصبانه انكار مي كردند . (9) تاكيد فمينيست هاي ليبرال بر برابري زنان با مردان از نظر قانوني و سياسي است .

2- فمينيسم ماركسيستي: از نظر ماركسيسم، مفهوم «طبقه كليد درك تمام پديده هاي اجتماعي از جمله ستم بر زنان است . جامعه مطلوب ماركسيسم جامعه بدون طبقه (10) است . برخورد ماركسيسم با مساله زن طبيعتا با روش ماترياليسم تاريخي پيوند دارد . از اين رو، سرشت زن را از رابطه

متقابل ديالكتيكي عمل (Praxis) و ساختمان زيستي و شرايط اجتماعي او متشكل مي داند . انگلس مي گويد: «تابعيت زن شكلي از ستم است كه از نهاد جامعه طبقاتي سرچشمه گرفته و چون در خدمت منافع سرمايه قرار دارد، تا امروز دوام آورده است . (11)

ماركسيسم پايه مادي ستم زنان را در تقسيم جنسيتي «كار» مي جويد و نخستين شرط رهايي زن خانه دار را در آن مي بيند كه جنس مؤنث خانه را ترك كند; ولي روشن نمي سازد چرا از زمان هاي اوليه تقسيم كار «طبيعي مردان را به توليد لوازم كار و معاش و زنان را بيش تر به كار خانگي مشغول كرد . ماركسيست ها، فمينيسم ليبرال و فمينيسم راديكال را اشكال نادرست آگاهي مي دانند كه زنان خارج از طبقه كارگر خلق كرده اند .

3- فمينيسم راديكال (12) : اين گرايش براي از بين بردن ساختار هر گونه تمايزات و تفاوت هاي جنس گونگي (Gender) مي كوشد و قصد دارد تفاوت دو جنس را، افزون بر عرصه هاي قانون و اشتغال در روابط شخصي، خانه و حتي تصورات دروني مورد تعرض قرار دهد . اين نظريه جنس گونگي را مساله اصلي مي داند و هدف خود را محو آن، تثبيت وضعيت (Androgyny) و نفي هرگونه خصوصيت، رفتار و نقش استوار بر جنسيت اعلام مي كند و براي تفاوت هاي طبيعي و غير تحميلي زن و مرد هيچ توضيحي ندارد . (13)

4- سوسيال (14) فمينيسم: اين جريان مي كوشد با استفاده از روش ماترياليسم تاريخي، مسائل مورد توجه راديكال فمينيسم را بررسي كند . به گفته ژوليت ميچل، «اين گرايش، روايتي فمينيستي از روش ماركسيستي است براي آن كه بتواند به سؤالات فمنيستي پاسخ هاي سوسياليستي بدهد .» (15) از

ديدگاه آنان، تازماني كه زنان «برابري اجتماعي به دست نياورده اند، كسب حقوق برابر بي معناست .

در اين نظريه كه تلفيقي از ديدگاه هاي دو نظريه اخير است، سوسياليست ها معتقدند هم نظام جنسيتي و هم نظام اقتصادي در ستم بر فمينيسم زنان نقش دارد . آن ها بسياري از عوامل عيني ديگر را انكار مي كنند يا نمي بينند . (16)

5 . فمينيسم پست مدرن: از دهه هفتاد به بعد، گروهي متاثر از ديدگاه هاي پست مدرنيستي با تكيه بر روان شناسي رفتار گرايانه بر حفظ ويژگي هاي زنانگي تاكيد ورزيدند . آنان باورهاي فمينيست هاي راديكال را قابل دسترسي مي دانند; اما به نحوي كه خود مي تواند اشكال جديدي از ستم را بيافريند . اينان معتقدند زن نيازمند خانواده، همسر و فرزند است . نوع روابطي كه از بدو تولد ميان دختر و پسر وجود دارد، ايجاد كننده تفاوت و تفارق و سلطه بر زنان است نه نقش ازدواج و نقش مادري . اين گروه نظريه «مردان و زنان با تعاريف جديد» را پيشنهاد مي كند، از تشابه صددرصد حقوق زن و مرد در خانواده و محيط اجتماعي سخن مي گويد و حتي بر حذف نمادهاي جنسي از كتب درسي اصرار مي ورزد . (17)

بنيان هاي فكري فمينيسم و نمودهاي آن

پس از آشنايي اجمالي با مفهوم فمينيسم و تلقي هاي مختلف از آن، اشاره به ريشه ها و زيرساخت هاي فكري فمينيسم و نمودها و پيامدهاي آن سودمند مي نمايد . فمينيسم در امور زير ريشه دارد:

الف) سكولاريسم:

سكولاريسم يعني «نظريه اي كه بر اين باور است قوانين و مقررات حقوقي، آموزش و پرورش، تعليم و تربيت و . . . بايد به جاي مذهب، بر حقايق و

علم مبتني باشد» . (18) ويژگي هاي سكولاريسم عبارت است از:

1 . دنيازدگي

2 . لامذهبي

3 . دين زدايي از اخلاق و علم

4 . نفي حكومت بر اساس دكترين ديني (19) .

فمينيست هاي افراطي نمي توانند به ارزش هاي ديني معتقد باشند; زيرا مسائل حقوقي و سياسي - اجتماعي مربوط به زنان را از قلمرو هر ديني بيرون مي دانند . بنابراين، احكامي مانند حجاب، ممنوعيت سقط جنين، ضابطه مند شدن روابط جنسي و احكام مربوط به خانواده و اخلاق و ارزشهاي ديني را مصداق ستم به زنان معرفي كرده، در جهت نابودي آن مي كوشند . بدين لحاظ، در كنوانسيون رفع تبعيض، هر گونه قيد در روابط زن و مرد با عنوان تبعيض عليه زنان محكوم شده است . كنوانسيون فوق در مواردي، با ضوابط اسلام موافق است اما با حدود 50 اصل مسلم اسلامي تعارض دارد . اين كنوانسيون سقط جنين و ازدواج با همجنس را آزاد و مشروع مي خواند، همان گونه كه امروزه در كشورهايي چون نروژ، سوئد و هلند و . . . جنبه رسمي و قانوني پيدا كرده است .

نمونه ديگر، كنفرانس هاي جهاني زن است . مفاد كنفرانس پكن (چهارم) با شديدترين واكنش جناح هاي ديني جهان مواجه شد . شايد تلاش اخير جوامع غربي در علمي جلوه دادن و طبيعي شناختن همجنس بازي - به نحوي كه اين مساله حتي در كتاب هاي منعكس شده است (20) در همين راستا باشد .

نقد مبناي سكولاريستي

اين نوشتار به نقد تفصيلي سكولاريزم نمي پردازد و با توجه به موضوع اصلي بحث اشاره اجمالي بدين مطلب را كافي مي داند .

گذشته از مباحث فلسفي و كلامي و با قطع نظر از

ساير اديان، بي ترديد اسلام با سكولاريزم قابل جمع نيست چه اين كه عقل پسندگي (راسيوناليسم)، علم محوري (سياانتيسم) و نسبيت ارزش ها و . . . كه از مؤلفه هاي فكري سكولاريسم است با آموزه هاي اسلامي ناسازگار است . مسلمانان به جامعيت دين و جاي داشتن امور اجتماعي و مدني در محدوده دين، پيوند دنيا و آخرت معتقدند . نظام حقوقي و فروع دين نيز از مسائل مدني، حكومتي و سياسي آكنده است و اجراي برخي از ابواب فقهي بدون تشكيل حكومت ممكن نيست . همچنين اسلام، عقل را از منابع استنباط احكام شرعي مي داند و از تلازم حكم عقل و شرع، قانون شايسته، قانوني است كه بر مصالح و مفاسد واقعي مبتني باشد و اين امر بر شناخت كامل تمام ابعاد جسمي و روحي، نيازها، غرائز و استعدادها، كمال لايق انساني و راه رسيدن به آن متوقف است . حقيقتي كه با پيشرفت علم و تاملات فكري روز به روز جهل بشر بيش تر در آن مكشوف مي گردد . از اين رو، قوانين بشري همواره با تغيير و تحول روبه رو است . ويليام جيمز «معلومات انسان در مقابل مجهولاتش را مانند قطره در برابر دريا» مي دانست و «انيشتين تصريح مي كرد، «انسان هنوز نتوانسته افسانه سر بزرگ (معماي خلقت) را حل كند و آنچه تا كنون از كتاب طبيعت خوانده، تازه به اصول زبان آشنا شده و در مقابل مجلداتي كه خوانده و فهميده هنوز از حل و كشف كامل اين معما خيلي دور است (21) . تنها خداوند مهربان عليم و حكيم مطلق است . (22) احكام و معارف اسلامي مؤيد عقل و يافته هاي علمي است و در

ستيز با آن ها نيست; گرچه به دليل قصور علم و عقل، گاه احكام ديني از دسترس علم و دين فراتر است; زيرا انسان و مصالح و مفاسد در ماديات و تمنيات مادي منحصر نمي گردند . وظايف و حقوق بشر و از جمله زن با توجه به همه مصالح او در دنيا و آخرت طراحي شده و علمي بودن و معقول بودن احكام و حقوق، با ناظر بودن آن به دنيا و آخرت منافات ندارد . عقل به طور قطعي حكم مي كند تدبير زندگي اجتماعي و دنيوي را بر وحي مبتني كنيم; زيرا انسان:

1 . به صورت فردي يا جمعي، حتي «خود» را به دقت و كمال نمي شناسد و در انسان شناسي و جهان شناسي، مجهولات بسيار دارد .

2 . نمي تواند در وضع قوانين كاملا از انواع خود خواهي تهي باشد . از اين رو، براي وضع قوانين، صلاحيت تام اخلاقي اش محرز نبوده، معلوم نيست تا كجا عدالت را مي شناسد و آن را حتي عليه خود رعايت مي كند .

3 . از آفاتي چون غفلت، خطا و نسيان رنج مي برد .

. شرع مقدس با مكانيسم هاي خاصي كه پيش بيني كرده، به ويژه احكام حكومتي، عقلانيت ابزاري را در چارچوب شورا، عقل جمعي، رجوع به خبرگان و در نهايت احكام حكومتي، قوانين مصوب نمايندگان مردم يا مجمع تشخيص مصلحت امضاء كرده است .

------------------------

پي نوشت ها:

1. رساله نوين، امام خميني(ره)، ترجمه عبدالكريم بي آزار شيرازي، ج 3.

2. نظريه جامعه شناسي در دوران معاصر، ريتزرجورج، ترجمه محسن ثلاثي، ص 459 - 464.

3. فمينيسم اسلامي، مجموعه مقالات هم انديشي بررسي مسايل و مشكلات زنان، رضا متمسك، ج 1، ص 459.

4. Altman, Andrew; Arguing about law; U.S.A: Wadsworth, 6991; P.081.

5. Ibid;p.971.

6. Ibid;p.977.

7. I bdi; P.971.

8. ليبراليسم متخذ از واژه )liberty( به معناي آزادي در انتخاب، آن گونه كه شما مي خواهيد زندگي كنيد، بدون مداخله ديگران.

(ر.ك: B.B.C, English Dictionary, Harpercollins Publisher. London, 1the Ed 3991, P.446)

to socilogy Feminist Prespectives. london. Routledge, 2991And; Mandel, Nancy;

9. Abott and Wallace, An Introduction

Feminist Issues, Race, CLass and Sexuality; York University,

و نيز ر.ك: آليسون جگر،همان، به نقل از مجله زنان شماره 28، ص 51.

10. درباره ماترياليسم و ماترياليسم تاريخي ر.ك: سير حكمت در اروپا، محمد علي فروغي، ج 3، ص 34 - 59؛ نقدي بر ماركسيسم، شهيد مرتضي مطهري.

11. مجله زنان، شماره 28، ص 51.

12. اين كلمه از واژه )radix( در زبان لاتيني اخذ شده به معناي گرايش به نظريه هاي سياسي تندرو، كه خواهان دگرگوني بنيادي و فوري در نهادهاي اجتماعي و سياسي موجود هستند و غالباً در مورد كساني اطلاق مي شود كه از مؤسسات سياسي و اجتماعي موجود ناراضي و حتي عصباني هستند.(مكتب هاي سياسي، بهاءالدين پازارگاد، ص 93 و 94)

13. مجله زنان، سال پنجم، شماره

31، ص 41.

14. اين واژه متخذ از كلمه )Social( فرانسوي و به معناي اصالت اجتماع يا جامعه است و معمولاً به معناي «تئوري يا سياستي است كه هدف آن مالكيت يانظارت جامعه بر وسايل توليد - سرمايه، زمين، اموال و... و اداره آن ها به سود همگان است و مهم ترين عنصر مشترك نظريه هاي سوسياليستي، تأكيد بر برتري جامعه و منافع فردي است. (مكتب هاي سياسي ص 110 - 118).

15. مجله زنان، شماره 31، ص 43.

16. نگاهي به فمنيسم، معاونت امور اساتيد و دروس معارف اسلامي (نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها) نگاهي به فمنيسم، ص 18 و 19.

17. همان، ص 20.

that laws, education, should be based on facts, science, rathar than religion.

81. Secularism: The belif

19. همان، ص 12.

20. ر.ك: مجله فرزانه، دوره دوم، ص 131 - 137.

21. ر.ك: اسلام و حقوق بشر، زين العابدين قرباني، ص 28 و 29.

22. سبأ(34):3.

23. ر.ك: فلسفه حقوق، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، ص 31 - 33 و 77 - 85.

24. مائده(5):50.

فمينيسم، فراز يا فرود؟ (قسمت دوم )

«فمينيسم (feminism) واژه اي فرانسوي است كه در قرن نوزدهم به «جنبش زنان اطلاق مي شد و امروزه به «دفاع از حقوق اساسي زنان بر اساس آرمان برابري طلبي اطلاق مي شود . پس از آشنايي اجمالي با مفهوم فمينيسم و تلقي هاي مختلف از آن، اشاره به ريشه ها و زيرساخت هاي فكري فمينيسم و نمودها و پيامدهاي آن سودمند مي نمايد . فمينيسم در سكولاريسم، اومانيسم و ليبراليسم ريشه دارد كه در شماره قبل به نقد مبناي سكولاريستي آن پرداختيم; در اين شماره به دو مورد ديگر مي پردازيم:

ب) اومانيسم

مفهوم امروزي واژه اومانيسم آن،

چيزي است كه «شلر» آلماني مطرح كرده است «خواست انسان، معيار و مقياس همه چيز است (1) . بر اين اساس، اومانيسم نگرشي كلي است كه بينش هاي فلسفي، هنري، حقوقي، اخلاقي و حتي رشته هاي علمي را تحت تاثير قرار مي دهد و جهت دار مي سازد . از اين منظر، بايد انسان در جهان بيني، هنر، ايدئولوژي، اخلاق، حقوق و . . . مدار و محور هرگونه تلاش قرار گيرد و خالق همه ارزش ها و ملاك تشخيص خير و شر باشد . در واقع «انسان جاي «خدا» مي نشيند و قادر است توجه به دين و ارتباط با ماوراي طبيعت مشكلات زندگي و دنياي خود را حل و فصل كند . (2)

نتيجه اومانيسم، مادي قلمداد كردن انسان، نفي حاكميت خداوند، زميني ساختن دين و بي اعتبار كردن آن است . آنچه اصالت دارد، خواسته ها و لذات هاي انسان است و اگر ديني هم معتبر باشد، بايد در جهت تامين هواهاي افراد و هماهنگ با خواست هاي آن ها گام بردارد . اومانيست ها اگر از «دين انساني نيز سخن مي گويند، مرادشان دين تابع هوس هاي اين و آن است . مبناي فلسفي اومانيسم متاخر، پوزيتويسم است . اگوست كنت، بنيان گذار مكتب پوزيتويسم، (در اوايل قرن نوزدهم) با اعتراف به ضرورت دين براي بشر معبود آن را «انسانيت قرار داد، خودش عهده دار رسالت اين آيين شد و مراسمي براي پرسشش فردي و گروهي تعيين كرد) . آيين انسان پرستي (جنوبي، كه نمونه كامل اومانيسم بود، در فرانسه و انگلستان و سوئد و امريكا پيرواني پيدا كرد كه رسما به آن گرويدند و معابدي براي پرستش انسان بنا نهادند . اين گروه خانه اگوست كنت

در پاريس را كعبه مي دانند و معشوقه ناكامش را چون مريم عذرا مي شمارند . (3)

فمينيسم در آغاز شكل گيري، ماهيتي اومانيستي داشت . اگوست كنت، جان استوارت ميل و همسرش هاربت تايلور، ساراگريمكه و فرانسيس در قرن نوزدهم از معروف ترين طرفداران نظريه تعميم حقوق فردي اومانيستي به زنان و نخستين رهبران فمينيسم ليبرالي بودند . ترتيب جنسي آرماني براي فمينيست هاي ليبرال، ترتيبي است كه طي آن هر فردي هر نوع زندگي را كه مي خواهد براي خود برگزيند و گزينش او از سوي ديگران پذيرفته شود . اين گروه، جنسيت فرد را با حقوق او صد در صد بي ارتباط مي داند و معتقد است كه سرشت زنانه و مردانه كاملا يكسان بوده، تنها «انسان وجود دارد نه جنسيت . از اين رو با پذيرش نقش هاي متفاوت و از پيش تعيين شده براي مذكر و مؤنث در خانواده مخالف است و چنان باور دارد كه در روابط زناشويي، شادكامي و لذت خود محورانه زن و شوهر اصل است نه تشكيل خانواده و تربيت فرزند . (4)

اگر هوس انسان محور و ملاك همه امور باشد، قانون اعطاي حق خودداري از تمكين جنسي به زنان در مقابل همسر، مشروعيت هرگونه ابتذال اخلاقي و اجتماعي و كورتاژ و . . . و همجنس بازي بر اساس جدايي روابط از توليد مثل و حق تسلط بر بدن و روابط جنسي و نيز مبارزه با بسياري از احكام ديني و مقررات اجتماعي پديدآورنده محدوديت هاي شرعي، اخلاقي و حقوقي به بهانه مخالفت با انسانيت انسان ها، در همين راستا تحقق مي يابد .

نقد مبناي اومانيستي

اومانيسم با همه اشكالات سكولاريسم رو به رو است

. افزون بر اين، حقوق مردم كه ابزار زندگي جمعي و تامين سعادت آنان است، نبايد تنها به واقعيت هاي صرفا تجربي و متغير منوط شود; زيرا اين كار ممكن است آثاري به ظاهر مفيد در بر داشته باشد; اما مضافا بر سستي مباني فلسفي پوزيتويسم كه همه واقعيت هاي عالم را مادي و محسوس مي پندارند و شناخت هاي تجربي و حسي را جزم انديشانه، عاري از خطا و اشتباه فرض مي كند، پوزيتويسم حقوقي از نظام زندگي مدني و حقوقي اجتماعي اخلاق زدايي كرده، حقوق را به نوعي حل المسائل مبتني بر تجربه تبديل مي كند كه به نام انسان و انسانيت جز تامين هر چه بيش تر منافع مادي هدفي ندارد و ساير مصالح انسان را در نظر نمي گيرد . بدين سبب امروزه در جوامعي كه حقوق را در خدمت هوس ها و خواسته هاي انسان قرار داده اند، (5) بسياري از روش هاي خلاف اخلاق و عفت رسميت يافته است . اومانيسم، رابطه مخلوقيت و بندگي آدميان با خداوند را آگاهانه نفي مي كند; در حالي كه توجه به خداوند تبارك و تعالي (حقيقت مطلق) و رابطه انسان با او مبناي هر حق و حقوقي به شمار مي آيد .

«انسان موضوع اومانيسم، حيوان ناطق و موجود مادي صرف است و انسانيت مورد نظر آنان نيز چيزي جز غرائز و تمنيات نفساني نيست; در حالي كه انسان موجودي مادي و معنوي است و بعد مادي اش وسيله تكامل روحي و معنوي او شمرده مي شود; و انسانيت انسان در قرب الي الله و وصول به مقام خليفة اللهي نهفته است .

آري، همه چيز براي انسان خلق شده است; اما انسان مخلوق خدا است نه شريك و

در عرض او . سخن «كانت - «هر انسان بايد به عنوان غايتي في نفسه مطلق در نظر گرفته شود و نه آن كه صرفا وسيله اي براي تحقق بعضي مقاصد باشد» - و اصل حرمت گذاري مطلق و بي قيد و شرط به انسان با اسلام، سازگار نيست; (6) گرچه ممكن است گفتار كانت در مقام نقادي عقل عملي، به جهتي ديگر ناظر بوده، با انسان شناسي اسلام مخالفت نداشته باشد . (7)

افزون بر اين، همه چيز براي انسان خلق شده، ولي خود او براي تقرب به خداوند پديد آمده است; «و اصطنعتك لنفسي (8) و «خلقتك لاجلي .

پارادوكس «فمينيسم - اومانيسم

معمولا در گرايش هاي فمينيستي از برابري زن و مرد و محور قرار دادن «انسانيت سخن به ميان مي آيد; اما عملا در اين گروه ها دفاع يك جانبه از زن و «زن مداري چشمگير است . آليسون جگر (Alison Jaggar) مي نويسد: «بر خلاف تصور، آرمان راديكال فمينيست ها آرمان دو جنسي نيست، آرمان دو جنسي (Androgyny) متضمن تركيبي از صفات مردانه و زنانه است; حال آن كه بسياري از راديكال فمينيست ها، صفات ارزشمند را صفات ويژه زن مي دانند . از اين رو، آرمان انساني آرمان زن است . . . . انسان آرماني زني است كه مي تواند تمام نيروهاي انساني خود را تكامل بخشد . . . . يكي از شعارهاي راديكال فمينيسم، اين مفهوم را چنين خلاصه مي كند: «آينده مؤنث است .» . (9) «سيمون دو بوار» نيز موجوديت مرد را مصداق «دوزخ بر هم زننده فرديت و آزادي زنان قرار مي دهد . (10)

ج) ليبراليسم

ليبراليسم از واژه Liberty ] »به معناي آزادي

بي قيد و شرط در انتخاب هرگونه زندگي و به عبارت ديگر، آزادي انسان در خواسته ها و تمنياتش و تلاش در راه رسيدن به آن پذيرفته شده است . (11) اين فلسفه آزادي و خوش باشي كه شايع ترين فصل مشترك جهان بيني مردم غرب به شمار مي آيد، تا حدي معلول محدويت هاي قرون وسطايي دنياي غرب است . رهاورد اين محدوديت ها، جريان آزادي خواهي افراطي و اصالت لذت است كه بعد از رنسانس شكل گرفت . يكي از مباني مهم ليبراليسم، اصالت فرد و نفي هر نوع سرچشمه و مبدا آگاهي غير از تشخيص فردي است . جرمي بنتام مي گويد: «به طور كلي مي توان گفت هيچ كس به خوبي خود شما نمي داند چه چيزي به نفع شما است . هيچ كس با چنين پي گيري و شور و شوقي، مايل به دنبال كردن آن نيست (12) ; به عبارت ديگر، چه كسي حق دارد بگويد خواست «واقعي و مصلحت هر كس، غير از آن چيزي است كه خود او مي گويد؟ به گفته «آيزايابرلين ،

«اين عمل، نوعي «خود جايگزين سازي شرم آور» است . هر يك از افراد را بايد قابل اعتمادترين داور در اميال خويش به حساب آورد» . (13)

اين طرز فكر در نخستين جلوه هايش، در فرهنگ و تمدن اخير غربي بر اساس اصالت فرد و نفي حاكميت هر نوع نظام اجتماعي به وجود آمد; گرچه آرام آرام به سوي پذيرش نسبي جامعه حركت كرد و از «ليبراليسم سوسيال سر در آورد:

«هسته متافيزيكي و هستي شناختي ليبراليسم ، فردگرايي است . تعهدات ليبرالي نسبت به آزادي، مدارا و حقوق فردي از همين مقدمه ناشي مي شود .

. . فرد گرايي هستي شناختي، مباني فلسفي لازم براي فرد گرايي اخلاقي و سياسي را به وجود مي آورد; لذا در اين طرز تفكر، فرد و حقوق و خواست هاي او از هر لحاظ بر جامعه و حقوق و خواست هاي آن مقدم داشته مي شود .» (14) همچنين تملك مطلق انسان بر خويشتن، از انديشه فردگرايي ملكي ليبرالي ناشي شده است كه به موجب آن زندگي «فرد» به خود او «تعلق دارد . اين زندگي، دارايي خود او است; به خداوند، جامعه يا دولت تعلق ندارد و مي تواند با آن هر طور كه مايل است رفتار كند . (15) «هابز» آزادي را حق طبيعي انسان، به نحوي كه هيچ كس حق محدود كردن آن را ندارد، مي پنداشت .

تجربه گرايي نيز از اصول اين طرز فكر است . مباني آكادميك تجربه گرايي، بخشي از تاريخ ليبراليسم است . راسل در «فلسفه سياست مي گويد: «جوهر بينش ليبرالي اين نيست كه چه باورهايي پذيرفته شده اند، بلكه چگونگي پذيرفتن آن ها است . باورها بايد به گونه اي آزمايشي پذيرفته شوند . بدين گونه است كه روش قبول آرا در علم را در مقابل عقايد خداشناسانه يا فلسفي قرار مي دهيم .» (16)

براي درك تاثيرات ليبراليسم در گرايش هاي فمينيستي، توجه به ويژگي ها و نتايج انسان شناسي ليبرال سودمند است:

نمي شود . (17)

2 . خود محوري در مديريت اجتماعي: فارغ بودن انسان از حاكميت وحي و شريعت و قانون الاهي و ديني و اكتفا به داده هاي صرفا بشري در قوانين اجتماعي بدون هيچ التزامي به رهنمود انبيا . (18)

3 . مطلق انديشي در تساهل و تسامح: اباحي گري و مداراي مبتني بر پلوراليسم عقيدتي، يعني هر فرد مي تواند به هر چيزي معتقد باشد و هر چيز را تبليغ كند و هرگونه مايل است عمل كند و كسي يا نهادي حق مداخله ندارد . (19)

4 . حاكميت اميال: ليبراليسم معتقد است رشد انساني از نظر شخصي و شخصيتي و فرهنگي و رفتاري يا اقتصادي و اجتماعي به اين است كه هر كس هرگونه دلش مي خواهد حركت كند و قيد و بندي را نپذيرد . فرد از ديدگاه «هابز» ، «هيوم و «بنتام به اين مفهوم كه هدف ها و مقاصد خود را به حكم عقل برگزيند، عاقل نيست; به عكس، اين شهوات، خواهش ها، تمنيات و بيزاري ها هستند كه به فرد جان مي بخشند و انگيزه لازم براي حركت در سمت و سوي معيني را فراهم مي آورند . عقل فقط خدمتكار يا برده شهوات و خواهش ها و وسيله محاسبه ارضاي تمايلات قلمداد مي گردد . (20)

فمينيسم تا حدود زيادي مديون ليبراليسم است . فمينيست هاي اوليه از فرد گرايي ليبرالي متاثر بودند . يكي از گرايش هاي فمينيستي معاصر گرايش اگزيستانسياليستي (مكتب اصالت وجود) مبتني بر تفسير خاص «سيمون دوبوار» و «ژان پل سارتر» از رابطه زن و مرد است . مفهوم «آزادي و اختيار مطلق در اگزيستانسياليسم، صورتي افراطي از مفهوم ليبرالي و اومانيستي «آزادي است كه

در واقع، جز ميدان دادن به هواهاي نفساني معنايي ندارد .

از ديدگاه اگزيستانسياليسم، انسان، به هيچ جبر و ضرورتي محكوم نيست و بر عكس همه موجودات ديگر كه سرشت و بيعت خاص دارند، طبيعتي خاص ندارد و موجودي كاملا مختار و آزاد است . دايره آزادي او تا آن جا است كه حتي خودش به خودش سرشت و ماهيت مي دهد . اين امر مستلزم آن است كه هر چه ضد آزادي او باشد، وي را از انسانيت خارج كند . بنابراين، انسان نبايد به چيزي تعلق داشته باشد و نبايد بنده و تسليم چيزي جز خود شود . پس اگر كسي بخواهد انسانيتش را حفظ كند، بايد آزاد آزاد باشد . به همين دليل، اگزيستانسياليست هاي الحادي حتي اعتقاد به خدا را منافي آزادي بشر و ضد كمال انسان مي دانند . (21)

نفي نهاد ازدواج و خانواده و معرفي آن به عنوان فحشاي عمومي و عامل بدبختي زنان در گفتار «سيمون دوبوار» و جايگزيني نظريه «زوج آزاد» و «همزيستي مشترك و بدون هيچ گونه تعهد و مسؤوليتي ميان زن و مرد براي تامين آزادي مطلق زن و مرد، و تصريح به «سوسياليسم جنسي كه زن و مرد بتوانند هر دو آزاد باشند (22) ، در همين راستا ارزيابي مي شود; و نيز اين كه «كنوانسيون رفع تبعيض عليه زنان مي گويد: «هيچ مكاني نبايد به جنس مشخصي مختص باشد .» از اين رو، داشتن استخرهاي شناي مختلط براي زن و مرد و حضور بدون محدوديت زن و مرد در همه مجامع و اماكن لابه لاي همديگر و مختلط ارزشي ليبراليستي - فمينيستي است .

نقد مبناي ليبرالي فمينيسم

در مورد فردگرايي

هستي شناختي بايد گفت، هرگونه تفسيري از حيات انساني (اصالت فرد يا اصالت جامعه) بدون در نظر گرفتن هستي بخش و غرض او از اعطاي هستي، تفسيري خود پندارانه و خطا است . در اسلام، زندگي فردي و اجتماعي دو چهره گوناگون از حقيقت زندگي انسان شمرده مي شود; هدف حقوق كه تامين سعادت اجتماعي است، بدون در نظر گرفتن كمال انساني و سعادت افراد قابل وصول نخواهد بود; اما در عين حال، در ظرف تعارض منافع و خواسته هاي فرد با اصل نظام و سعادت مردم، مصلحت عمومي مقدم است و منافع فردي در حد ضرورت محدود مي گردد .

در مورد عقل مداري نيز اسلام، ضمن ارج نهادن به شناخت هاي عقلاني، به عقلانيت ابزاري «اصالت نمي دهد; زيرا راسيوناليسم انسان را از وحي كه متعالي ترين و دقيق ترين و مطمئن ترين سرچشمه معارف و شناخت بشر است، محروم مي كند . از سوي ديگر اسلام عقل را فقط ابزار تامين اميال، غرائز و منافع مادي بشر نمي داند . در اسلام شان عقل كنترل و هدايت اميال و غرائز و رهنمون ساختن بشر به كمال لايق انساني است .

و اما تجربه گرايي، بسياري از متفكران و جهان شناسان همچون «ماكس پلانگ ، «انيشتين ، «جيمز جينر» ، «هيزنبرگ و «ادينگتون معتقدند جهان شناسي و معرفت علمي غرب بايد در اعتبار برخي مباني متافيزيكي و عرفاني در عرصه علم فيزيك تجديد نظر جدي كند; در غير اين صورت، تنها با اعتقاد به مباني صرفا حسي و تجربي نمي توان معرفتي واضح، چند بعدي و غير متعارض درباره جهان هستي به دست آورد . (23)

آزادي را نيز اگر به درستي معنا كنيم، در اسلام

آزادي، بستر حركت تكاملي انسان بوده و بدين سبب ارزش بسيار دارد . وصول به مقام شامخ انسانيت (خلافت الاهي) جز در پرتو آزادي هاي صحيح انساني ممكن نيست; ولي نبايد از ياد برد كه خالق بشر او را آزاد، اما هدفمند و مسؤول آفريده است . پس آزادي بايد در خدمت هدف خلقت (تكامل انسان و رسيدن به قرب الي الله) قرار گيرد . در اسلام، آزادي «حرمت دارد; اما در چارچوب سعادت و كمال انساني محدود مي گردد; زيرا حرمت آزادي از حرمت خود انسان بيش تر نيست . در اسلام آزادي، مطلق و بدون حد و مرز توجيهي ندارد . آزادي اي كه به هيچ اصلي، پايبند نباشد، فاجعه است . وجود هر قاعده فكري يا انساني مستلزم نوعي حد و حصر منطقي براي آزادي است .

در اسلام، علاوه بر سه پرسش «آزادي از چه؟ براي چه؟ و براي كه؟» ، آزادي در قبال «چه كسي؟» نيز مطرح مي گردد . انسان ها در قبال ديگران آزادند; اما آيا در مقابل خداوند نيز آزادند؟ انسان «خود» و «سرخود» نيامده است تا «سرخود» باشد . انسان، مخلوق خدا و محتاج و بنده او است و ايمان به خدا، يعني بندگي وي و آزادي از هر چه غير او است . مؤمن، در برابر هستي و همه انسان ها آزاد است; اما در مقابل خدا و آنچه او فرموده، تعهد دارد . آزادي هاي جنسي و افكار ليبراليستي به اضطراب هاي روزافزون، پوچ گرايي، بحران هويت و پناه بردن به مخدرات و مسكرات مي انجامد . انسان پرورش يافته در مكتب ليبراليسم به مواد مخدر و مسكر پناه مي برد تا در خمار و مستي و

اعتياد لحظه اي از آلام جسمي و روحي رهايي يابد; و اين خود غفلتي ديگر است; و چه فاجعه اي اسفناك تر از اين كه «انسانيت انسان را از او سلب كرده، افتخار كنند او را به مقام «حيوان مملو از غرائز و اميال كه هر جور مي خواهد رفتار مي كند» تنزل داده اند!

تشابه و يكنواختي كامل در حقوق زن و مرد!

يكي از محوري ترين آرمان هاي فمينيسم، اصل برابري كامل و يكنواخت و دور از هر گونه تفاوت حقوق زنان و مردان است . «جان استوارت ميل در كتاب فرمانبرداري زنان مي نويسد: «اصل حاكم بر روابط ميان دو جنس، خطا است . اصل برابري كامل را بايد جايگزين اين اصل نمود .» (24)

مونيك ويتيگ يكي از معروف ترين صاحب نظران راديكال فمينيست در سال 1979 در مقاله اي تحت عنوان «انسان، زن به دنيا نمي آيد» مي نويسد: «مقولات مرد و زن، چيزي جز جعليات، كاريكاتورها و ساخته هاي فرهنگي نيست . زنان يك طبقه اند . زن نيز مانند مرد مقوله اي سياسي و اقتصادي است نه مقوله اي ابدي . . . . بنابراين، هدف مبارزه ما سركوب مردان به عنوان يك طبقه است .» (25)

سوسيال فمينيست ها نيز با تعميم شعار «امر شخصي سياسي است (personalispolitical) راديكال فمينيست ها به اين نتيجه رسيدند كه تمايز عمومي/خصوصي پديده اي تجويزي و تحميلي است و در قرن نوزدهم به شيوه هاي مختلف جهت منطقي جلوه دادن استثمار زنان به كار مي رفت . (26) مضامين شاخص نظريه هاي نابرابري جنسي اين است كه زنان و مردان، نه تنها در موقعيت هاي متفاوت قرار گرفته اند بلكه اين تفاوت با نابرابري همراه بوده است . ديگر اين كه زنان از نظر استعدادها و

ويژگي هاي فطري با مردان تفاوت دارند، اما اين تفاوت طبيعي اهميت ندارد و نمي تواند مبناي تفاوت اجتماعي زن و مرد قرار گيرد . بر همين اساس، فمينيست هاي ليبرال براي فعاليت هاي خصوصي و بدون مزد زنان در حريم خانواده ارزش قائل نيستند و معتقدند مردان از بيش ترين پاداش هاي زندگي كه همان پول و قدرت و منزلت اجتماعي است سود مي برند و مانع راهيابي زنان به عرصه فعاليت هاي عمومي كه منبع بزرگ ترين پاداش هاي اجتماعي است، مي شوند . (27)

نقد نظريه «تشابه مكانيكي مرد و زن

به نظر ما، مشروعيت نظام حقوقي به ابتناي آن بر مصالح و مفاسد نفس الامري بستگي دارد نه به آرا و اميال مردم . از اين رو، نظام حقوقي مطلوب بايد واقعيات زيست شناختي و روان شناختي و جامعه شناختي و همه اوضاع و احوال و شرايط را در نظر بگيرد . در تعيين حقوق و تكاليف، بايد با توجه به اشتراك حقوق و تكاليف مشترك و در موارد متفاوت - هر گاه تفاوت ها به نحوي باشد كه موجب تفاوت در مصالح و مفاسد نفس الامري شود - حقوق و تكاليف متمايز جعل شود .

اشتراك تكويني و تشريعي زن و مرد در قرآن

اسلام، بر خلاف آنچه در تاريخ و فرهنگ قرن هاي پيشين غرب و شرق تصور مي شد، زن و مرد را در امتيازات تكويني و تشريعي يك سان دانسته است . چند نمونه از اين موارد عبارتند از:

1 . تساوي در ماهيت انساني و لوازم آن (نساء/1، شوري/11، حجرات/13، اعراف/189 و) . . .

2 . تساوي در راه تكامل انساني و قرب به خدا و عبوديت (نساء/124، نحل/97، توبه/72، احزاب/35)

3

. تساوي در امكان انتخاب جناح حق و باطل، كفر و ايمان (توبه/67 و 68، نور/26، آل عمران/43 و) . . .

4 . اشتراك در اكثر قريب به اتفاق تكاليف و مسؤوليت ها، (بقره/183، نور/2 و 31و 32، مائده 38 و) . . .

5 . استقلال اجتماعي، سياسي و اعتقادي زنان و حق مشاركت (ممتحنه/10- 12 و) . . .

6 . استقلال اقتصادي زنان (نساء/33)

7 . برخورداري مادران از حقوق خانوادگي نظير پدران، و بيش تر بودن حق مادر در برخي موارد با توجه به زحمات و تكاليف و مسؤوليت هايش (عنكبوت/8، اسراء/23 و 24، بقره/83، مريم/14، انعام/126، نساء/36، لقمان/15 و 14، احقاف/15)

----------------------

پي نوشت ها:

1 . انسان شناسي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، ص 17 .

2. Davisies tony; Humanism; london and New York; routledge; P.28.

3 . سير حكمت در اروپا، ج 3، ص 112- 133 .

4 . نگاهي به فمينيسم، ص 12 .

5 . ر . ك: فلسفه حقوق، ص 69- 74 .

6 . ليبراليسم غرب ظهور و سقوط، آنتوني آربلاستر، ترجمه عباس مخبر، ص 46 .

7 . سير حكمت در اروپا، ج 2، ص 270- 291 .

8 . طه (20): 41 .

9. The future is female

ر . ك: مجله زنان، شماره 31، ص 42 .

10 . نگاهي به فمينيسم، ص 17 .

11. B.B.C, English Dictionary, P.644.

12 . ليبراليسم غرب ظهور و سقوط، ص 42 و 43 .

13 . همان .

14 . همان، ص 20- 19 .

15 . همان، ص 38 .

16 . همان، ص 36

و 37 و 190 .

17 . همان، ص 83- 87 .

18 . ر . ك: دائرة المعارف آلماني «فروكهاوس .

19 . ليبراليسم غرب ظهور و سقوط، ص 84- 138 .

20 . همان ص 40- 52; بررسي و تحليلي از: جهاد، عدالت، ليبراليسم، شهيد بهشتي، ص 62- 67 .

21 . انسان بر آستان دين (خلاصه آثار استاد شهيد)، دانشگاه امام صادق (ع)، ص 138 و 139 .

22 . نگاهي به فمينيسم، ص 16 و 17 .

23 . ر . ك: در اسارت آزادي، نعمت الله باوند، ص 209- 222 .

24 . نگاهي به فمينيسم، ص 51 .

25 . مجله زنان، شماره 31، ص 42 .

26 . همان، ص 44 .

27 . نظريه جامعه شناسي در دوران معاصر، ريترز جورج، ص 519 .

زن و مرد، تشابه يا تساوي؟

فمينيسم، فراز يا فرود؟

بخش پاياني

«فمينيسم (feminism) واژه اي فرانسوي است كه در قرن نوزدهم به «جنبش زنان اطلاق مي شد و امروزه به «دفاع از حقوق اساسي زنان بر اساس آرمان برابري طلبي اطلاق مي شود . در بخش نخست، پس از آشنايي اجمالي با مفهوم فمينيسم و تلقي هاي مختلف از آن، به بررسي ريشه ها و زيرساخت هاي فكري فمينيسم و نمودها و پيامدهاي آن پرداخته شد . در شماره قبل نيز علاوه بر نقد مباني اومانيستي و ليبراليستي فمينيسم، به اين سؤال كه آيا حقوق زن و مرد داراي تشابه و يكنواختي است; پاسخ داده شد و نظريه «تشابه مكانيكي زن و مرد» مورد نقد قرار گرفت .

زن و مرد مورد توجه واقع شود و از آن جا كه يكي از مهم ترين برنامه هاي فمينيست ها دگرگوني در ساختار خانواده و سوق دادن زنان به مشاغل عمومي و تضعيف نقش ويژه مادران در نهاد خانواده است; عملكرد فمينيست ها در اين زمينه و بي اعتنايي فمينيسم به نهاد «اخلاق مورد نقد و بررسي قرار گيرد:

تفاوت هاي ساختاري زن و مرد

اين بحث سابقه اي حداقل 2400 ساله دارد . افلاطون با اعتراف به ناتوان تر بودن نيروهاي جسمي و روحي و عقلي زنان، اين تفاوت ها را كمي دانسته، مدعي بود زنان و مردان استعدادهاي مشابه دارند و زنان مي توانند وظايف مردان را عهده دار شوند و از همان اختيارات بهره مند گردند . بر خلاف وي، شاگردش ارسطو معتقد بود نوع استعدادهاي زن و مرد متفاوت است و وظايفي كه قانون خلقت به عهده هر يك از آن ها گذاشته و حقوقي كه براي آن ها خواسته، در بسياري قسمت ها با هم تفاوت اصولي دارد . (1)

پروفسور «ريك ، روان شناس مشهور امريكايي كه ساليان دراز به جست و جو در احوال زن و مرد پرداخته، مي گويد: «دنياي مرد با دنياي زن به كلي فرق مي كند . اگر زن نمي تواند مانند مرد فكر كند يا عمل نمايد، از اين رو است . . . زن و مرد جسم هاي متفاوت دارند . علاوه بر اين احساس اين دو موجود، هيچ وقت مثل هم نخواهد بود و هيچ گاه يك جور در مقابل حوادث و اتفاقات عكس العمل نشان نمي دهند . زن و مرد بنا به مقتضيات جنسي رسمي خود، به طور متفاوت عمل مي كنند و درست مثل دو ستاره روي دو مدار مختلف حركت مي كنند

. آن ها مي توانند همديگر را بفهمند و مكمل يكديگر باشند; ولي هيچ گاه يكي نمي شوند; و به همين دليل است كه زن و مرد مي توانند با هم زندگي كنند، عاشق يكديگر شوند و از صفات و اخلاق يكديگر خسته و ناراحت نشوند .» (2)

خانم «كليودالسون مي گويد: «به عنوان يك زن روان شناس بزرگ ترين علاقه ام مطالعه روحيه مردها است . چندي پيش به من ماموريت داده شد كه تحقيقاتي درباره عوامل رواني زن و مرد به عمل آورم . به اين نتيجه رسيده ام . . . خانم ها تابع احساسات و آقايان تابع عقل هستند . بسيار ديده شده كه خانم ها از لحاظ هوش نه فقط با مردان برابري مي كنند بلكه گاهي در اين زمينه از آن ها برتر هستند . نقطه ضعف خانم ها (3) فقط احساسات شديد آن ها است . مردان هميشه عملي تر فكر مي كنند، بهتر قضاوت مي كنند، سازمان دهنده بهتري هستند و بهتر هدايت مي كنند . پس برتري روحي مردان بر زنان (4) چيزي است كه طراح آن طبيعت است . هر قدر هم خانم ها بخواهند با اين واقعيت مبارزه كنند بي فايده خواهد بود . خانم ها به علت اين كه حساس تر از آقايان هستند بايد اين حقيقت را قبول كنند كه به نظارت آقايان در زندگي شان احتياج دارند . . . كارهايي كه به تفكر مداوم احتياج دارد، زن را كسل و خسته مي كند .» (5)

«اتوكلاين برگ نيز، با درست خواندن تفاوت هاي جسمي و روحي و علائق زن و مرد، بر اساس داده هاي روان شناسي مي نويسد: «زنان بيش تر به كارهاي خانه و اشيا و اعمال ذوقي علاقه نشان مي دهند و بيش تر مشاغلي را مي پسندند كه

نيازي به جابه جا شدن در آن ها نباشد و يا كارهايي را دوست مي دارند كه در آن ها بايد مواظبت و دلسوزي بسياري خرج داد; مانند مواظبت از كودكان و اشخاص عاجز و بينوا . . . . زن ها عموما احساساتي تر از مردان هستند .» (6)

دكتر «الكسيس كارل ، با عميق شمردن اختلافات آفرينش زن و مرد، مي گويد: «به علت عدم توجه به اين نكته اصلي و مهم است كه طرفداران نهضت زن فكر مي كنند هر دو جنس مي توانند يك قسم تعليم و تربيت يابند و مشاغل و اختيارات و مسؤوليت هاي يك سان به عهده گيرند . . . زنان بايد به بسط مواهب طبيعي خود در جهت سرشت خاص خويش بدون تقليد كوركورانه از مردان بكوشند . وظيفه ايشان در راه تكامل بشريت، خيلي بزرگ تر از مردها است و نبايستي آن را سرسري بگيرند و رها سازند .» (7)

ملاك تفاوت هاي تشريعي ميان زن و مرد

با توجه به برخي تفاوت هاي تكويني زن و مرد كه فطري است و عقل و نقل و وجدان عمومي و تحقيقات علمي روان شناسي آن را تاييد مي كند و با عنايت به آنچه در نقد نظريه تشابه مكانيكي مرد و زن و معيار مشروعيت نظام حقوقي بيان شد، نادرستي ديدگاه فمينيست ها در تفكيك ميان جنس (sex) و جنسيت (gender) روشن مي شود; زيرا اين باور كه «هيچ يك از تفاوت هاي اجتماعي و حقوقي در ويژگي هاي طبيعي (جنس) زنان نهفته نيست، و همه تفاوت ها محصول روابط فرهنگي - اجتماعي حاكم بر نظام هاي اجتماعي مردسالار (جنسيت) است و اصولا زنانگي (feminine) و مردانگي (masculine) عنصري فرهنگي و ساخته و پرداخته جامعه است نه امري طبيعي ، (8) هم

با داده هاي علمي (بيولوژيكي، روان شناختي و) . . . منافات دارد و هم با اصل عقلي و منطقي بر ضرورت تناسب مقررات حقوقي و تقسيم وظايف و تعيين نقش هاي اجتماعي با واقعيات تكويني و ساختار وجودي انسان .

اكنون سؤال اين است: اين اختلافات به چه ملاك منشا برخي تفاوت هاي اجتماعي و حقوقي مي شود؟ همه انسان ها با هم تفاوت هايي دارند . قانون گذار، اگر بخواهد در مقام وضع قانون همه اختلافات را در نظر بگيرد، كاري غير عملي و ناممكن است و اگر بخواهد به هر گونه تفاوت و اختلافي بي توجه باشد، خلاف ضرورت تشريع و تقنين است و مصالح جامعه آن طور كه بايد، تامين نمي شود; زيرا تشريع بايد بر مصالح و مفاسد نفس الامري مبتني باشد و قواعد و مقررات حقوقي اعتباري صرف نيستند . پس آن دسته از اختلافات و تفاوت هاي تكويني كه موجب اختلاف در مصالح و مفاسد نفس الامري شود، منشا تفاوت در حقوق و تكاليف مي گردد، و اين امر به حكم «ضرورت بالقياس است; يعني اگر احكام و تكاليف اجتماعي با واقعيت ها متناسب باشد و رعايت گردد، سعادت فرد و جامعه حاصل مي شود و چون سعادت فرد و جامعه مطلوب است، پس بايد احكام و حقوق و تكاليف بر مصالح و مفاسد واقعي مبتني باشد و كاملا رعايت گردد . تشخيص اختلافات و تفاوت هايي كه مايه اختلاف در مصالح و مفاسد واقعي مي شوند، اختلافات تكويني اي است كه سه ويژگي داشته باشند:

1 . دوام و ثبات از آغاز تا پايان عمر انساني به مقتضاي خصلت دائمي بودن قانون

3 . عموميت آن در گروه نسبتا وسيعي از مردم

به مقتضاي خصلت كلي بودن قانون

قانون براي نوع افراد جامعه وضع مي شود نه جمعي محدود . قانون گذاري براي يكايك افراد به طور جداگانه ممكن نيست . البته در مقام عمل و اجراي قانون بايد شرايط و اوضاع و احوال افراد در نظر گرفته شود . شايد بسياري از تفاوت هاي تكويني كه روان شناسان يا فيزيولوژيست ها و . . . برشمردند، به طور صد در صد در بين تمام زنان و مردان شايع نباشد; ولي نوعا چنين است كه مثلا زن ها احساساتي ترند و قانون براي نوع افراد وضع مي شود . البته اگر در مقام اثبات آشكار شود همان خصلت نوعي «علت تامه جعل يك حكم خاص بوده است، قهرا در موارد خلاف قانون ديگري وضع مي شود; وگرنه آن را «حكمت مي خوانيم و مي گوييم حكمت وضع فلان قانون اين است و در موارد فقد شرايط، انتفا يا تغيير حكم را اقتضا نمي كند .

3 . آن اختلاف در كم و كيف و مشاركتي كه براي برآوردن نيازهاي جامعه ضروري است، مؤثر باشد; مثلا رنگ پوست در بازده كار تاثيري ندارد و اگر تعيين دستمزدها صرفا بر اساس بازده كار باشد، ما نمي توانيم در تعيين دستمزد بين كارگر سياه و سفيد فرق بگذاريم; ولي چون نهاد قيمومت مستلزم مديريت و برخورداري از تعقل بيش تر است و يا حضانت مستلزم برخورداري از پشتوانه مالي است و اين امور نوعا با مسؤوليت مردان سازگاري دارد، قانون گذار اين تكليف را بر عهده آنان گذارده است; همچنان كه در سنين خردسالي به ويژه دختران به عاطفه و سرپرستي محبت آميز و شير خوردن نياز بيش تر دارند، حضانت طفل در اين سنين با مادر

است; اما در سنين بالاتر كه استقلال كودك افزايش يافته است و به تامين اقتصادي بيش تر نياز دارد، مسؤوليت حضانت بر دوش پدر مي افتد .

البته تفصيل و جزئيات اختلافات تكويني و طبيعي زن و مرد و حدود تاثير هر يك در حوزه درك ما نمي گنجد تا قوانين عادلانه و متناسب وضع كنيم . از اين رو، ناگزير بايد به وحي مراجعه كرد . اكثر تبيين ها در توجيه سر تفاوت احكام با استفاده از داده هاي مختلف علوم عقلي، روان شناختي و فيزيولوژي و آناتومي نيز از باب حكمت است نه علت . (9)

«تساوي آري، «تشابه خير

قرآن كريم مي فرمايد: «خلقكم من نفس واحدة .» (10) رسول اكرم (ص) فرمودند: «الناس كلهم سواء كاسنان المشط; مردم (زن و مرد) مانند دندانه هاي شانه با هم برابرند .» البته لازمه اشتراك زن و مرد در حيثيت و شرافت انساني، تشابه صد در صد آن ها در حقوق نيست . زن و مرد در حقوق عمومي و حقوق انساني برابرند; اما با توجه به تفاوت هاي موجود و غير قابل انكار و زوال، تقسيم كار و وظيفه و اختصاص كاركردي ميان آن ها ضرورت دارد . تساوي غير از تشابه است . تساوي برابري است و تشابه يكنواختي . اسلام هرگز امتياز و ترجيح حقوقي و ارزشي براي مردان قائل نيست; البته باتوجه به تلازم حق و تكليف ممكن است به دليل تكاليف بيش تري كه بر عهده مردان گذاشته، احيانا اختيارات بيش تري نيز قائل شده باشد . اسلام با تساوي حقوق زن ومرد مخالف نيست، با تشابه و يكنواختي حقوق آن ها مخالف است . (11)

ناديده انگاشتن نهاد «خانواده

ناديده گرفتن نهاد اخلاق و

خانواده بدان جهت است كه فمينيست ها، بر خلاف فطرت و طبيعت بشري و بدون در نظر گرفتن واقعيت هاي آفرينش و هدف آن، در پي تشابه و يكنواختي كامل حقوق زن و مردند . اين عدم تعادل و افراط، محصول انواع ديگري از افراط و ستم در حق زنان است . راه حل غلط براي مشكلات و مظالم ضد زن، انواعي از ستم را به انواع ديگر تبديل مي كند .

يكي از مهم ترين برنامه هاي فمينيست ها دگرگوني در ساختار خانواده و سوق دادن زنان به مشاغل عمومي و تضعيف نقش ويژه مادران در نهاد خانواده است; به عقيده «سيمون دوبوار» آنچه زن را در قيد بندگي نگه مي دارد، دو نهاد عمده «ازدواج و «مادري است . وي نظام خانواده را به عنوان ركني براي حيات اجتماعي و پرورش انسان هاي سالم به شدت مورد حمله قرار داده، ازدواج را نوعي فحشاي عمومي! ! و عامل بدبختي زنان مي داند و مخالفت با توليد مثل و مشكل رايج روابط را مسائل اساسي جنبش فمينيسم مي شمارد . (12) فمينيست هاي راديكال چنان تبليغ مي كنند كه ازدواج زن را به موجودي «خانه دار» ، «فرزندزا» و مرد را به «نان آور» ، «پدر» و «من اصلي تبديل مي كند و به اين دليل كه مردان حتي در نزديك ترين نوع روابط زنان را زير سلطه خود در مي آورند، زنان بايد جدا از مردان زندگي كنند . به همين جهت، نظريه «زوج آزاد» ، آسان ترين راه براي رهايي از بردگي ازدواج است . نظريه زوج آزاد، نوعي همزيستي مشترك ميان زن و مرد است كه بر مبناي آن، هيچ مسؤوليت حقوقي به عهده طرفين نمي آيد و بدون در نظر

گرفتن وجوه عاطفي، فقط به نيازهاي جنسي پاسخ مي دهد . در يك ديدگاه افراطي تر، اين نظريه تا همجنس گرايي پيش مي رود . (13)

و زايشي خود «مادران تعريف شده اند . با چنين تعاريفي، اين واقعيت كه مثلا نيمي از كشاورزان جهان زن هستند، در سايه قرار مي گيرد . جدا كردن زنان از عرصه توليد و در نظر گرفتن آن ها به عنوان «مادر» ، استثمار زنان را كه در جامعه صنعتي شدت يافته بود، گسترش داده است . (16)

نقد و بررسي

ما ضمن رد انحصار كاركرد زنان به «نقش مادر» و «كار در خانه ، و ضرورت حضور ضابطه مند آنان در عرصه هاي مختلف اجتماعي نهاد خانواده، را نخستين و مهم ترين نهاد تعليم و تربيت و شكل دهنده ساختار فكري و شخصيتي كودكان مي دانيم . بررسي هاي روان شناختي نشان مي دهد ريشه بسياري از انحرافات و مشكلات عاطفي - رواني كودكان و نوجوانان در خانواده هاي پر تنش نهفته است . اگر خانواده به جاي كانون عشق و صفا كانون خشونت باشد، آنان به بيرون از خانه پناه برده، به علت ويژگي هاي سني خود در معرض آسيب هاي گوناگون قرار مي گيرند . از سوي ديگر، كمبود عاطفه به عقده هاي روحي - رواني مي انجامد و زمينه ساز بسياري از بزهكاري هاي اجتماعي است . آيا تبديل نهاد خانواده مبتني بر رفتار پر از صفا و صميميت و رفاقت و عشق به يك نهاد اقتصادي و معامله پاياپاي و رقابت زن و مرد در بازار كار، به نفع جامعه و يا حتي به نفع زنان است؟ بي بندو باري و گسترش روز افزون آمار فساد و فحشا در كشورهايي كه به بهانه آزادي روابط جنسي نهاد خانواده را تضعيف كردند، در كجا ريشه دارد؟ اين كه در امريكا تقريبا در هر دو دقيقه يك تجاوز رخ مي دهد

و احتمال هميشگي تجاوز زندگي تمام زنان را تحت تاثير قرار مي دهد، آيا جز به خاطر تغيير نظام ارزشي و تزلزل خانواده است؟ 3/1 كودكان انگليس نامشروعند، يك ميليون كودك بي خانمان در روسيه و 20 ميليون كودك آواره در جهان، فروختن كودكان در روسيه و . . . ، بالاترين آمار بهره كشي از كودكان در ايتاليا و ستم هاي بي شمار ديگر بر زنان و كودكان كه عناوين و موضوعات روزنامه ها و مجلات است، در كجا ريشه دارد؟ در حالي كه طبق آخرين آمارهاي منتشر شده، در جامعه اسلامي ما تنها 10درصد مردم به دادگاه ها مراجعه مي كنند و در اين ميان، با توجه به گوناگوني جرائم، سهم جرائم خانوادگي بسيار اندك است; گرچه متاسفانه بايد اذعان كرد به تدريج در سال هاي اخير در جامعه اسلامي ما نيز، به سبب تهاجم فرهنگي غرب، روند نامطلوبي در حال شكل گرفتن است .

اسلام، خانواده را هسته اصلي جامعه مي داند . از اين رو، بر استحباب و احيانا وجوب ازدواج، تاكيد مي ورزد و رفيقه بازي و ارتباطات جنسي بي قيد و شرط را ممنوع مي شمارد . (17) در اين راستا، حفظ حجاب را واجب، نگاه به نامحرم را محدود و در صورت هوس آلود بودن، حرام معرفي مي كند; (18) چرا كه هم به كمال شخصي انسان زيان مي رساند و هم به تزلزل، تضعيف و انهدام خانواده مي انجامد . اسلام، براي حفظ انتساب فرزندان به پدر و مادر و جلوگيري از اختلاط انساب و پيدايش فرزندان نامشروع، تعدد همسر را براي زنان جايز ندانسته و به عنوان يك حالت استثنايي و چاره جويي و دورانديشي واقع بينانه، تعدد زوجات را

براي مردان با رعايت محدوديت ها و شرايطي پذيرفته است . در اين آيين، ازدواج موقت كه برخلاف نظريه زوج آزاد با تعهد و مسؤوليت همراه است، به عنوان يك ضرورت پذيرفته شده است . نهايت آن كه، در زندگي مشترك، اصل بر همدلي و همراهي است و قوانين حقوقي تنها بيانگر مرزهاي زندگي است . اگر زندگي خانوادگي را صرفا در چارچوب قوانين حقوقي ترسيم يا تفسير كنيم، درست مانند اين است كه چهره يك جامعه را از منظر قوانين جزايي كه براي متخلفان وضع شده است، به تصوير بكشيم . اخلاق و حقوق، مكمل يكديگرند; نه اخلاق و نه حقوق هيچ يك به تنهايي كافي نيست . اين دو بايد در كنار هم و مكمل هم باشند . به همين جهت اسلام، در كنار قواعد حقوقي، تشكيل خانواده را ايجاد كانوني گرم و محل تسكين خاطر و آرامش و آسايش روحي مي داند، «. . . لتسكنوا اليها» . (19) و رابطه زن و شوهر را بر مودت و رحمت استوار مي سازد; «. . . و جعل بينكم مودة و رحمة .» (20)

----------------------

پي نوشت:

1 . نظام حقوق زن در اسلام، شهيد مطهري، ص 170- 172 .

2 . همان، ص 176- 178 .

3 . به نظر ما اين نقطه ضعف زنان نيست بلكه هدف خلقت اين تفاوت ها را ضروري ساخته است . دانشمند بزرگ، مرحوم «محمد قطب مي گويد: اگر زنان بخواهند مادر باشند بايد احساساتي و عاطفي باشند . و لازمه بقاي نسل آدمي، وجود مادر و روابط جنسي زن و مرد و كاركردهاي اختصاصي آنان است .(ر . ك: شبهات حول الاسلام، محمد

قطب، ص 112- 115).

4 . «برتري به عنوان يك امتياز ارزشي، به تفاوت هاي جسمي و روحي و كاركردهاي اختصاصي زن و مرد بستگي ندارد بلكه براساس ايمان و عمل كه جامع آن ها تقوا است، مشخص مي شود .

5 . نظام حقوق زن در اسلام، ص 183 و 184 .

6 . روان شناسي اجتماعي، اتوكلاينبرگ، ترجمه علي محمد كاردان، ج 1، ص 313 .

7 . نظام حقوق زن در اسلام، ص 131- 163 .

8. Altman Andrew; Op.dit; PP179,213-214.

9 . فرهنگ برهنگي و برهنگي فرهنگي، غلامعلي حداد عادل، ص 63 .

10 . نساء (4): 124 .

11 . نظام حقوق زن در اسلام، ص 111- 113 .

12 . نگاهي به فمينيسم، ص 17 و 18 .

13 . همان .

14 . مجله فرزانه، دوره دوم، ص 132- 135 .

15 . مجله زنان، شماره 28، ص 52 .

16 . مجله زنان، سال اول، شماره 1، ص 44 .

17 . نساء (4): 25; مائده (5): 105 .

18 . نور (24): 30 و 31 .

19 . روم (30): 21 .

20 . همان .

«فمينيسم و بي اعتنايي به نهاد «اخلاق

فمينيسم، فراز يا فرود؟

بخش پاياني

در شماره هاي پيشين، پس از آشنايي اجمالي با مفهوم فمينيسم و تلقي هاي مختلف از آن، ريشه ها و زيرساخت هاي فكري فمينيسم و نمودها و پيامدهاي آن بررسي شد و علاوه بر حقوق و تفاوت هاي ساختاري زن و مرد، مباني اومانيستي و ليبراليستي فمينيسم، عملكرد فمينيسم در گستره خانواده و نظريه «تشابه مكانيكي زن و مرد» مورد نقد قرار گرفت . در اين شماره

موضوع فمينيسم و بي اعتنايي به نهاد اخلاق بررسي مي شود:

اهميت اخلاق و تزكيه نفس درسلامت انسان ها و جوامع مختلف و نجات آن ها از مشكلات مفاسد اجتماعي، جنگ و خونريزي ها و . . . بركسي پوشيده نيست . هدف مهم بعثت رسول خاتم (ص) نيز تعليم و تربيت و تتميم مكارم اخلاقي بوده است . بي ترديد اگر انسان بخواهد به سعادت و كمال اخلاقي نائل آيد، بايد در زندگي از اصولي پيروي كند; و لازمه پيروي از اصول، داشتن روشي معين است . اين امر خود مستلزم سير در يك جهت مشخص و پرهيز از امور موافق با هوس هاي زودگذر و مباين با هدف زندگاني و اصول پذيرفته شده است . بنابراين، تسلط انسان بر خويشتن و تزكيه نفس، براي تحقق زندگي معقول و انساني ضرورت دارد; زيرا بشر موجودي متفكر با خواسته هاي بي نهايت است و اگر براي زندگي اش ضابطه اي نشناسد، خود و جهان را به تباهي مي كشاند . در واقع در صحنه اجتماع ، مرز ميان حيوان و انسان، اخلاق و رفتارهاي شايسته است . در مساله زن و مرد در زندگي معاصر با دو بينش مواجه هستيم . در يك بينش، عقيده بر اين است كه انسان به خودي خود و بدون توجه به ارزش هاي الاهي يا قراردادي انساني اختيار بدنش را دارد . بر اساس بينش اومانيستي و ليبراليستي، انسان در آزادي جسمي اش هيچ قيد و بندي ندارد; هر چه مي خواهد مي خورد، هر چه مي خواهد مي نوشد هر چه مايل است مي پوشد و با غريزه هايش هر طور مي خواهد، بي هيچ مشكلي رفتار مي كند . براساس اين بينش، ديگر جا و معناي معقولي براي حجاب، عفت

و . . . نمي ماند . اصل بر برهنگي (عدم محدوديت در پوشش يا به واسطه پوشش) است و حجاب حالتي است كه انسان در پذيرش يا رد آن آزاد است . با اين مبنا، بنياد اخلاق يا نهاد خانواده سست مي گردد .

بر اساس بينش دوم، غرائز بشر، صرفا يك نياز و مايه تداوم زندگي اش تلقي مي شود نه يك ارزش . از اين رو، معتقد است اين نياز غريزي بايد به نحو معقول و معتدل ارضا شود; زيرا غريزه جنسي انسانيت انسان را تشكيل نمي دهد . بنابراين، بايد در محدوده نيازها بررسي شود و شرايط مناسب براي ارضاي متوازن و معقول آن فراهم آيد . با اين نگرش، براي حفظ انسانيت انسان، وجود انضباط و قيد و بند عامل مصونيت است نه محدوديت . () در حقيقت در چنين مواردي مساله تعارض «دوآزادي يا «دو قيد» با يكديگر است نه تعارض «آزادي با «قيد و محدوديت و ترجيح محدوديت بر آزادي; به عبارت ديگر، مساله تعارض بين «آزادي انساني و «آزادي حيواني است . آزادي انساني مقيد است به عقيده، اخلاق و فضيلت، و به حريت و آزادگي انسان مي انجامد () . آزادي حيواني نيز به غرائز و شهوات پايان ناپذير مقيد است و به اسارت نفس و نابودي ارزش ها و استعدادهاي انساني منتهي مي شود . انساني كه هيچ حدود و مرزي نمي شناسد و ضابطه اي براي زندگي اش ندارد، در بند خواهش هاي نفساني است و به تعبير حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) به سان اسب چموش افسار گسيخته اي است كه تا صاحبش را زمين نزند و به هلاكت نرساند، آرام نمي گيرد . آن كه به نداي هوس هاي نفساني پاسخ

مثبت مي دهد و بدون توجه به نتيجه كار، مطيع آن ها مي گردد، از قيد مذهب و اخلاق و انسانيت آزاد است; ولي اسير غرائز به شمار مي آيد; نيروي مقابله با فريب هاي نفس را از دست داده است و سقوط و نابودي حقيقت وجودي اش قطعي است .

است و مردان و زنان از دوستي براساس شهوت و ارتباط بر قرار كردن با يكديگر به صراحت نهي شده اند . () گوهر شريف انسانيت جز باطهارت و تقوا و انضباط اخلاقي قابل اكتساب نيست و اباحه گرايي و ليبراليسم جز تباهي فضائل اخلاقي و ارزش هاي انساني رهاوردي ندارد . بديهي است مساله لزوم دسترسي نوجوانان به اطلاعات جامع در مسائل مربوط به توليدمثل و بلوغ جنسي كه در سراسر متن پيش نويس سند پكن به آن اشاره هاي متعدد شده - باتوجه به اين كه اين گونه آموزش ها در كشورهاي غربي به صورت افسار گسيخته و بدون نظارت خانواده به عنوان مشوق نوجوانان براي برقراري ارتباطات قبل از ازدواج و قبل از رشد فكري و عقلي كافي صورت مي گيرد - به تزلزل پايه هاي اخلاقي جامعه و نابودي اركان خانواده مي انجامد . امروزه، در پرتو گرايش هاي فمينيستي، بي توجهي به اخلاق، چنان رشد كرده است كه جهانگردي سكس به عنوان استراتژي توسعه توسط آژانس هاي كمك بين المللي پيشنهاد گرديد و براي نخستين بار باحمايت و برنامه ريزي بانك جهاني، صندوق بين المللي پول و آژانس توسعه بين المللي امريكا روبه رو شد . ()

موضوعاتي كه از اواخر دهه 1960 از سوي فمينيست ها مطرح شد مانند سقط جنين، رپ، ناهمجنس خواهي اجباري، هرزه نگاري، «فن آوري توليد مثل كه اصطلاحا «مادر ميانجي () خوانده مي شود و سوسياليسم جنسي و خانواده گسترده به جاي خانواده هسته اي و . . . جايي براي تعهدات اخلاقي باقي نگذارده است . اصولا تعهد يعني محدوديت آزادي، البته محدوديت آزادي; حيوانيت و حيوان زيستن . اعطاي حق خودداري از تمكين جنسي به زنان در مقابل همسر، همراه

با نارسايي هاي موجود در خانه و اجتماع موجب شده آثار تجاوزات جنسي به ويژه زنا با محارم به شدت افزايش يابد .

در پايان بايد يادآور شد، تفكر جدايي اخلاق از دين نيز محصول سكولاريسم است كه بعد از رنسانس مطرح شد . به نظر مي رسد، بدون داشتن عقايد ديني و حداقل اعتقاد به خدا و قيامت، اخلاق بنياني استوار نخواهد داشت; زيرا اگر هدفمندي خلقت به فراموشي سپرده شود و انسان خود را آزاد آزاد پندارد، هيچ گاه احساس گناه نخواهد كرد . به سهولت مي توان دريافت عفت و فحشا تنها در جوامعي مفهوم ومصداق دارند كه در آن ها زناشويي و اختصاص دو همسر به يكديگر معنا داشته باشد . در غير اين صورت نه پاكدامني و نه روسپي گري هيچ كدام از يكديگر تمايز ندارند و به صفات بد و خوب موصوف نمي گردند . اصولا بر مبناي ليبراليسم و نيز نسبي گرايي در ارزش ها و اصالت دادن به خواست بشر به جاي مصلحت (اومانيسم)، براي اخلاق و ارزش گذاري (تعالي وانحطاط) اخلاقي جايي باقي نمي ماند . يكي از نويسندگان غربي بر مبناي ليبراليسم و اومانيسم مي نويسد: () «همجنس بازي مبتني بر رضايت، كاملا مشروع بوده و مجازات مرتكبان اين عمل شنيع ناروا شمرده مي شود; زيرا حق همجنس بازي يك حق طبيعي بشر است و به همان اندازه مقدس و قابل دفاع است كه حق پرستش خداي متعال در عقايد مذهبي مقدس و قابل دفاع است . ()

به گفته روان شناسان «احساس گناه، نتيجه كنش متقابل لذت و ترس و مبتني بر لذت هاي ممنوع است .» اين كه احساس گناه با مفهوم مذهبي گناه پيوندي بسيار نزديك

دارد، به هيچ وجه اتفاقي نيست . شخصي كه از لذتي ممنوع (مثلا عمل خلاف عفت) بهره مند شد، مرتكب گناه گرديده است و ممكن است از ترس تنبيه (در اين زندگي و آن جهان) رنج ببرد . يكي از رسالت هاي بسيار متنوع مذهب، اهميت آن به منزله يك منبع ترس و احساس مسؤوليت در گستره اعمال لذت بخش خاصي است كه ممكن ست بروز آن به برخوردهاي اجتماعي انجامد . بنابراين، احساس گناه به عنوان يك ناظم دروني رفتار عمل مي كند . () بنيان اخلاق بر احساس مسؤوليت استوار است و مسؤوليت هنگامي مفهوم پيدا مي كند كه در هستي، خدايي و حكمتي و شعوري باشد; وگرنه به گفته منطقي و مهم متفكر بزرگ روسي «داستايفسكي : «اگر خدا نباشد، همه كارها و همه چيز جايز است . اين بدان جهت است كه غالبا ميان خواسته هاي نفساني و اصول اخلاقي تضاد وجود دارد . ارضاي تمايلات نفساني فقط با زير پا نهادن اصول اخلاقي ميسر است و رعايت اصول اخلاقي مستلزم تحمل محروميت ها و ناگواري ها و چشم پوشي از لذت ها است . در اين صورت، انسان هاي فاقد باورهاي ديني و داراي تفكر اومانيستي يا اگزيستانسياليستي و اباحه گرايي ليبراليستي به چه دليل به اين محروميت ها تن در دهند؟ ! به عبارت ديگر، ضمانت هاي اخلاقي و قانوني عامل عمده پيشرفت تمدن انساني است; اما اخلاق و قانون بدون دين مانند آتشي در دور دست است كه روشني نمي بخشد; () و اين است واقعيت كلام «فوكو» ، فيلسوف پست مدرن قرن بيستم، كه مي گويد: «به دنبال مرگ خداوند در قرن نوزدهم، بشر نيز در قرن بيستم مرد» . () بحران هويت

جوانان و گسترش اعتياد و بزهكاري هاي اجتماعي در همين امر ريشه دارد .

«پل والري اديب و متفكر فرانسوي مي گويد: «بحران تمدن غرب، در فقدان نظامي مشخص براي زيستن و انديشيدن است . و شاعر معروف آمريكايي «تي . اس . اليوت «ظهور انسان ميان تهي را از ويژگي هاي مهم انسان عصر مدرن مي داند . اين بدان جهت است كه فرهنگ ماترياليستي غرب و نيز انديشه مدرنيته مذهب را امري سليقه اي و دل خواه مي داند و انسان را به كلي بريده از مبدا و معاد تفسير مي كند .

در جامعه سنتي، مذهب تصويري كلي از جهان را در اختيار فرد مي گذارد و توجيه نهايي رفتار اخلاقي به عهده جهان بيني مذهبي است . در دنياي مدرن، مذهب مرجع نهايي نيست و به جاي آن علم بر اين مسند نشسته است . پي آمد قطعي رد تفسير مذهبي از جهان و پذيرش تفسير علمي بي گمان تهي شدن زندگي از معنا، بي هدف نمودن هستي، توجيه ناپذيري ارزش ها و در نتيجه پيروزي نيهيليسم است . به گمان نيچه، نيهيليسم سرنوشت محتوم دنياي مدرن به شمار مي آيد . ()

بنابراين، بر مبناي نظريات اومانيستي و ليبراليستي، اخلاق معنا و جايگاهي معقول ندارد و چنانچه چيزي به نام اخلاق مطرح شود، صرفا در تنظيم روابط مادي و براساس محاسبات مادي است و با كمال انساني هيچ ارتباطي ندارد . ()

-----------------------------------------

پي نوشت:

1 . ر . ك: ده گفتار، شهيد مطهري، ص 15- 19 .

2 . علي (ع) درباره تقوا و ضبط نفس مي فرمايند «ان تقوي الله مفتاح سداد و دخيره معاد و عتق من كل ملكة و نجاة من كل هلكة

. . .» .(نهج البلاغه، خطبه 230)

3 . النظرة سهم مسموم من سهام ابليس فمن تركها خوفا من الله، اعطاه الله ايمانا و بعد حلاوته في قلبه .(علامه مجلسي، بحارالانوار، ج 104، ص 38)

4 . قال الصادق (ع): كان رسوال الله (ص) يسلم علي النساء و يرددن عليه السلام و كان اميرالمؤمنين (ع) يسلم علي النساء و كان يكره ان يسلم علي الشابة منهن و يقول: اتخوف ان تعجبني صوتها فيدخل علي اكثر مما اطلب من الاجر .(علامه مجلسي، بحارالانوار، ج 40، ص 335)

5 . نساء (4): 25، مائده (5): 5 .

6 . نگاهي به فمينيسم، ص 47 .

7. Surrogate mother يعني زني كه در مقال پول حاضر است از راه تلقيح مصنوعي يا به شيوه اي ديگر براي زني كه نازا است، فرزند آورد .

8. Andrew Altman: Arguing About law, An Introduction to legal philosophy, New york: Wadsworth publishing company, 1996, P.146

9. Consider again the case of homosexual conduct. persons who find themselves ithhomosexual tendencies reasonably ...

10 . براي اطلاع بيش تر ر . ك: فلسفه اخلاق، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني .

11 . هيجان ها، روبرت پلاچيك، ترجمه محمود رمضان زاده، ص 188 و 189 .

12 . ر . ك: مسؤوليت و سازندگي، علي صفايي، ص 21- 27; انسان و مذهب، احمد بهشتي، ص 71- 73 .

13 . گذر از مدنيته؟ نيچه، فوكو و ليوتار و دريدا، شاهرخ حقيقي، ص 20 .

14 . همايش تربيت در سيره و كلام امام علي (ع)، نشر تربيت اسلامي، ص 45 .

«برگرفته از شماره هاي 3 و 4 و 5 و 6 مجله پرسمان»

مادي و سكولار حاكم است، پيرو توصيه هاي نيكولو ماكياولي - به عنوان يك رئاليست افراطي - بيشتر سياست مداران و دولتمردان، بر طبق اين اصول و انديشه هاي واقع گرايانه اش مي كند.

اما از ديدگاه مكاتب الهي، هر چند توجه به واقعيات اصلي مهم بوده، اما به هيچ وجه كافي و تعيين كننده خط و مشي و رفتار سياسي نمي تواند باشد، زيرا رئاليسم مبتني بر عقلانيت سكولار و ابزاري، توانايي شناخت تمامي واقعيات اين جهان، و ابعاد وجودي انسان و مصالح واقعي آن را نداشته، و تنها اين مهم از عهده وحي الهي و خداوند متعال كه به همه ابعاد وجودي انسان و نيز كمالي او و رابطه انسان با جهان و مصالح واقعي او علم كامل دارد، ساخته است. از اين رو حكومت ديني، آموزه هاي اصيل ديني را در مرتبه اي بالاتر از قدرت و سياست دانسته و ضمن توجه به واقعيات موجود و شرايط محيطي و منافع ملي و... آرمان گرايي واقع بينانه را ملاك عمل خود قرار مي دهد.

ب. رئاليسم در فلسفه:

مفهوم رايج اصطلاح رئاليسم فلسفه اين است كه: «هستي اشياء، مستقل از شناخت و ادراك و ذهن اشخاص است.» اساساً چه ما به عنوان فاعل شناسا (سوژه) به شناخت اشياء اقدام كنيم و چه اقدام نكنيم - و اساساً چه چيزي به نام ذهن و فاعل شناسند وجود داشته باشد، يا نه - جهان خارج بر سر جاي خود وجود واقعي عيني دارد. در مقابل اين تفكر، ايدئاليسم قراردارد و به معناي تحويل تمام واقعيت به انديشه وصور ذهني يا به عبارتي به فاعل شناساست. (ر.ك: همان، ص 293-290)

فلسفه اسلامي از بعضي جهات در رده فلسفه هاي رئاليستي جاي

مي گيرد (اصول فلسفه و روش رئاليسم، علامه محمد حسين طباطبايي، انتشارات صدرا) و از جهت مقدم كردن حقيقت غير مادي بر ماده، به يك معنا از فلسفه هاي ايدئاليستي محسوب مي شود. (فرهنگ واژه ها، همان، ص 56)

ج. رئاليسم در هنر و ادبيات:

به موجب آن طبيعت و ساير مظاهر طبيعي بايد با تمام زشتي ها و زيبايي هايش در هر اثر هنري نمودار گردد. به طور كلي پيروان اين مكتب معتقدند كه هنر بيان مستقيم واقعيات و تجربه و تحليل علل آن مي باشد. اين روش، دخالت، عواطف و احساس را در خلق اثر نهي مي كند و در مقابل «رمانتيسم» كه بر تخيلات و احساسات استوار است، قرار مي گيرد.

رئاليسم بر خلاف رومانتيسم، مكتبي است «اوبژكتيو» [بروني ، و نويسنده رئاليست هنگام آفريدن اثر بيشتر تماشاگر است و افكار و احساسات خود را در جريان داستان ظاهر نمي سازد. (لغت نامه دهخدا).

از پيشوايان بزرگ اين سبك در ادبيات بايد در فرانسه «بالزاك» را نام برد كه در نيمه دوم قرن نوزدهم م. با نوشتن «كمدي انساني» پيشواي مسلم نويسندگان رئاليست به شمار آمد. (مكتب هاي ادبي، رضا سيد حسيني، صص 119-137 و شاهكار نثر فصيح فارسي، سعيد نفيسي). منتسل، دگا، تولستوي و... از ديگر افراد شاخص اين مكتب هستند.

در ادب پارسي شيوه هايي به نام سبك خراساني و عراقي و...، نظير اين روش، محسوب مي گردند.

سور رئاليسم (msilaerruS) نهضتي هنري است كه در قرن بيستم پديد آمد. اين جريان مي كوشد مطاوي ((خفاياي ذهن )) (dmiM suoicnocbuS) را از طريق ديدن امور و وقايع در خواب نمايش دهد. اولين سور رئاليست ها شعراي فرانسوي و نماد گراياني (stsylobmyS) بودند كه در پي بيان افكار خارج از

چارچوب هاي عقلاني سازي anoitoR (noitazil) و ارزش هاي سنتي هنر بودند . rdA . fxO ... .msilaerruS . L

خود مربوط نباشد به دست پيشامد سپردن.

4- از تشكيلات توقعات بيجا داشتن،ولي از انضباط تشكيلاتي بويي نبردن.

5- به جاي بحث منطقي در مورد امور مختلف، به حملات شخصي توسل جستن و دعوا راه انداختن.

6- برخورد نكردن با نظريات نادرست.

7- بي توجهي به مسائل توده ها و در برابرمتجاوزان به حقوق توده ها ساكت نشستن.

8- سرسري انجام دادن كارها.

9- نازيدن به سابقه انقلابي خود.

10- پي بردن به اشتباهات خود و رفع نكردن آنها.

ماركسيسم: واژه ماركسيسم از نام كارل ماركس (1883 - 1818)، بنيان گزار سوسياليسم علمي گرفته شده و عبارت است از مجموعه نظريات و آموزش هاي فلسفي و سياسي و اقتصادي ماركس و فردريك انگلس (1895 - 1820). اين مكتب، قدرت هاي مادي توليد و مبارزه طبقاتي را نيروهاي بنيادي فعال در تاريخ مي داند. مطلب اساسي درماركسيسم، مدلل كردن نقش و رسالت تاريخي پرولتاريا به عنوان سازنده جامعه بدون طبقه كمونيستي است.ماركسيسم بر بنياد فلسفي ماترياليسم ديالكتيك و ماترياليسم تاريخي قرار دارد.

نظريه ارزش اضافي (تفاوت مزد كارگرو ارزش كالايي كه طي يك دوره معين توليد مي شود)

ماترياليسم تاريخي (اعتقاد به اينكه نظام اجتماع بر پايه شرايطاقتصادي قرار دارد و توليد مادي نقش تعيين كننده را در تكامل آن ايفا مي كند و زندگي فرهنگي نيز انعكاسي از نظام اقتصادي جامعه است)

،و مبارزه طبقاتي (تاريخ كليه جوامع انساني كه پديد آمده اند تاريخ مبارزه طبقاتي است كه گاهي پنهان و گاهي آشكار ادامه يافته است)

، رابطه متقابل استثمار و مالكيت، نفي دولت (نهاد زورگوي اجتماعي متعلق بهدوران روابط و كشمكش هاي طبقاتي كه با از ميان رفتن طبقات اجتماعي علت وجودي آن نيز از بين مي رود)

، انقلاب(انقلاب دموكراتيك يا بورژوا - دموكراتيك و انقلاب

سوسياليستي)

و ديكتاتوري پرولتاريا از جمله اختصاصات ماركسيسم شمرده مي شوند.

شناسي» ، «اقتصادي» و «ايدئولوژيك» نيز بهره مي جويد؛ زيرا هر رژيم سياسي مجموعه اي همگن و مركب از دو دسته از عوامل است:

الف. عامل ايستا: يعني آنگونه نهادهايي كه مورد مطالعه حقوق اساسي است كه صرف وجود آنها در قوانين اساسي كشور به آنها خصلت ثابت و مداوم مي بخشد. مانند نهادهاي قانونگذاري ، اجرايي يا قضايي (عوامل حقوقي)

ب. عوامل پويا: كه عبارت است از ساختارهاي اقتصادي و اجتماعي و مردمي و سطح توسعه و نظاير آنها. كه هم برون حقوقي اند و هم در تحول و دگرگوني مداوم و مستمر. (بايسته هاي حقوق اساسي، ابوالفضل قاضي، نشر دادگستر، 1375، صص 107_105)

نتيجه آنكه مفهوم حكومت با نهادهاي سياسي و عنصر حقوقي ايستا در ارتباط است اما مفهوم رژيم سياسي علاوه بر اين عناصر حقوقي با عناصر غيرحقوقي كه مدام در تغيير و تحولند نيز در ارتباط است.

هاي اسلامي متأثر از چهار منبع متفاوت مي باشند كه عبارتند از:

1. تعاليم و آموزه هاي اصيل اسلامي (قرآن و سنت)

2. سنت هاي حكومتي و ملكداري ايران باستان

3. فلسفه و به ويژه فلسفه سياسي يونان باستان

4. رفتارهاي ريشه دار در آداب و باورهاي اعراب

بر اساس اين منابع، انديشه هاي سياسي زيادي در قالب، فلسفه سياسي، فقه سياسي، كلام سياسي و ... ، تكوين يافته است.

ج. بررسي وجوه مشترك انديشه هاي سياسي در ايران و اسلام

اكنون با توجه به اين تنوع و گستردگي كه در هر يك از انديشه هاي سياسي در ايران و اسلام وجود دارد، اگر بخواهيم وجوه مشترك ايندو را بررسي نماييم، طبيعتا بايد از انديشه هاي سياسي در ايران، سراغ انديشه هايي رفت كه متأثر از آموزه هاي اسلامي بوده و از انديشه هاي اسلامي، انديشه هايي كه متأثر از سنت هاي حكومتي و ملك داري ايران باستان مي باشند، را بررسي نمود، كه بيشتر با بررسي آراء انديشمندان مسلماني نظير ماوردي، غزالي، خواجه نظام الملك، فارابي، ابن سينا، خواجه نصير الدين طوسي و ... حاصل مي شود.

از بررسي آراء اين انديشمندان مشخص مي شود كه از مهمترين وجوه اشتراك بين اين دو دسته از انديشه ها، نظريه پردازي در مورد چگونگي و شكل ساختار حكومت مشروعيت آن و شيوه اداره جامعه است زيرا:

اولا: در انديشه سياسي در ايران (باستان و قبل از اسلام) حكومت به وسيله يك فرد و به شيوه سلطنتي مطرح است و از سوي ديگر انديشه هاي سياسي در اسلام نيز به طور كلي حول يك محور تمركز يافته اند و آن حكومت در قالب خليفه، امام

و سلطان است.

به عنوان نمونه «گزنفون» در مورد انتخاب كورش در دوره هخامنشيان مي نويسد: «كهنسالان قوم انجمن كردند و او را به سالاري سپاهي كه مي بايست به سرزمين ماد برود برگزيدند...» (ر.ك: نهادها و انديشه هاي سياسي در ايران و اسلام، حميد عنايت، ص 44)

و يا اينكه در زمان اشكانيان نمايندگان خاندان اشكاني و خاندان بزرگ ايران و شوراي مغان يا پيشوايان دين متفقا با توجه به وصيت آخرين پادشاه، يكي از افراد خاندان اشكاني را به پادشاهي برمي گزيدند ... و گاه با پيشتاز امپراطوري روم ، شاهنشاهان اشكاني را از سلطنت بركنار مي كردند. (همان، ص 57)

ثانيا: يكي از شيوه هاي گزينش پادشاه يا ولي امر در ايران باستان، دقيقا همانند شيوه گزينشي است كه در گزينش برخي خلفاء در اسلام ديده مي شود؛ و آن انتخاب حاكم توسط گروهي از نخبگان و بزرگان جامعه است. (ولايت فقيه از ديدگاه اهل سنت، دكتر فاروق صفي زاده، نشر نذير، 1378، ص 103)

ثالثا: در انديشه سياسي در ايران، سلطنت و حكومت، حق الهي پادشاه است (خدمات متقابل اسلام و ايران، شهيد مطهري، انتشارات صدرا، 1374، ص 123) و بر اين اساس مشروعيت جنبه الهي پيدا مي كند. و در انديشه سياسي اسلام خصوصا در تشيع، ملاك مشروعيت حاكم اسلامي، نصب الهي است. هر چند مسائل مانند منشأ اين دو نوع مشروعيت _كه در نظام اسلامي مبتني بر ادله عقلي و نقلي مستحكم است ولي در نظام سلطنتي فقط بر اساس سنت ها و باورهاي مردم استوار است_ و همچنين شرايط حاكم، كاركردهاي حكومت و ميزان توجه به مقبوليت مردمي و ... تفاوت هاي

اساسي وجود دارد. (محمدتقي مصباح يزدي، فلسفه سياست، ص 127 و 177)

رابعا: مقوله هايي نظير، وزارت، شورا و ... ، در هر دو انديشه يافت مي شوند به عنوان نمونه كريستن سن با مقايسه نهاد وزارت در دولت اسلامي و ساسانيان تأكيد مي كند. منصب وزارت اعظم كه خلفاي عباسي برقرار كردند. تقليد مستقيم از منصب «وزرگ فرمذار» ساسانيان بود». (آرتور كريستن سن، ايران در زمان ساسانيان، ص 173 به نقل از: قدرت دانش و مشروعيت در اسلام، داود فيرحي، ص 193).

البته در بررسي وجوه اشتراك انديشه ها، بايد به اين نكته مهم توجه داشت كه گاهي مواقع با اينكه شباهت هاي ظاهري در برخي مقوله ها وجود دارد ، اما بررسي دقيق مباني فلسفي و كلامي اين مقوله ها، شرايط حاكم، كارويژه ها و اهداف حكومت، نقش مردم و ... اختلافات بنيادين ميان آنها را آشكار مي سازد. مثلا با اينكه يكي از وجوه اشتراك ظاهري هر دو انديشه ايران و اسلام، نوع مشروعيت حاكم است ولي بررسي مباني كلامي و فلسفي هر كدام از اين دو مشخص مي سازد كه مشروعيت الهي امام معصوم(ع) يا ولي فقيه در انديشه سياسي اسلام كه داراي پشتوانه هاي عقلي و شرعي بسيار مستحكمي است به هيچ وجه قابل مقايسه با مشروعيت پادشاهان ايراني كه جهت توجيه سلطنت خود و امتناع مردم خود را نماينده خداوند در زمين مي دانستند نيست.

در هر صورت موضوع اصلي سؤال تحقيقات گسترده اي مي طلبد، كه از ظرفيت يك نامه خارج است.

برخي از منابع مفيد در اين زمينه عبارتند از:

1. قدرت، دانش و مشروعيت در اسلام، داود فيرحي، نشر ني، 1378.

2.

تأملات سياسي در تفكر اسلامي، موسي نجفي، پژوهشگاه علوم انساني مطالعات فرهنگي، 1374.

3. نهادها و انديشه هاي سياسي در ايران و اسلام، حميد عنايت، انتشارات روزبه، 1377.

4. دين و دولت در انديشه اسلامي، محمد سروش، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1378.

5. فقه سياسي، عميد زنجاني، نشر ني، 1377.

فرانسيس بيكن با روي كرد به اين معنا در كتاب «تو ارغنون» گفت: «كه دانايي، توانايي است».

ماكس وبر رفتارهاي انسان غربي را كه متأثر از غلبه عقلانيت ابزاري است، كنش هاي عقلاني معطوف به هدف مي داند، يعني رفتارهايي كه متوجه هدف هاي دنيوي قابل دسترسي است. تكنولوژي، صنعت و بوروكراسي از آثار و نتايج غلبه اين معناي عقلانيت شمرده شده است. بنابراين رسانه هاي تصويري، صوتي و ... تنها ابزارهايي از عقلانيت ابزاري مي باشند.

سستي هاي عقل ابزاري

از پايان قرن نوزدهم، به تدريج محدوديت ها و كاستي هاي عقل ابزاري براي جامعه علمي آشكار شد. و بر همگان روشن شد كه عقل ابزاري ياراي داوري درباره ارزش ها ندارد.

نكته ديگري كه مورد توجه جامعه علمي قرار گرفت، ناتواني عقل ابزاري از داوري درباره گزاره هاي متافيزيكي بود.

اين نكته نيز از ديرباز مورد توجه بود كه واكنش تجربي، تكنولوژي و علم حسي همواره در تار و پود خود، نيازمند گزاره هايي است كه از عقل فلسفي و متافيزيكي مي گيرد.

جست و جوي حقيقت

پس از شناخت كاستي هاي عقل ابزاري، به نظر مي رسد راه برون رفت از اين مشكل ها نفي و انكار عقل ابزاري نيست، بلكه بايد عقل ابزاري زير پوشش مراتب برتر عقل قرار گيرد تا هويتي عقلي و معرفتي پيدا كند و از اقتدار صرف و پوچ انگاري رهايي يابد. به عبارت ديگر، چنانچه صنعت، تكنولوژي و پيشرفت هاي تجربي تحت سيطره عقل هاي برتر مانند عقل شهودي و قدسي قرار گيرد كارايي مفيدي براي انسان ها خواهند داشت. (پارسانيا، حميد، مسلمانان، مسيحيت و چالش هاي مدرنيته، www.baztab.com 1381/2/17)

مراجع و عقل ابزاري

از

نكات گذشته و عمل كرد مراجع عظام پيدا است كه اسلام، عقل ابزاري را انكار و نفي نمي كند؛ بلكه خواهان به خدمت گرفتن آن، تحت سيطره عقل قدسي و شهودي است، تا انسان ها با تكنولوژي، از كمال مطلوب آفرينش خود باز نمانند، به همين جهت است كه مراجع عظام، بهره گيري از تكنولوژي و رسانه هاي مدرن را درباره پيشبرد اهداف اسلام لازم مي دانند و مخالفت آنان، با بهره گيري نامناسب از آن ابزار است.

همان طور كه شما پرسش گر گرامي از حضرت امام نقل كرديد، ايشان مي فرمايند: «ما با راديو و تلويزيون مخالف نيستيم ما با فساد و فحشا مخالفيم».

حضور حضرت امام پس از انقلاب در صحنه تلويزيون، تشويق به گسترش آن، زدن سايت هاي اينترنتي مانند سايت آل البيت_يكي از پر بيننده ترين سايت هاي جهان تشيع_ از سوي آيت الله سيستاني، و سايت هاي ديگر از سوي مراجع ديگر، بهره گيري از ابزار جديد مانند فيلم، لوح هاي فشرده و ... نمونه هاي اندكي از بهره گيري بزرگان از ابزار مدرن امروزي است.

نتيجه:

1. مراجع عظام با عقل ابزاري تحت سيطره عقل هاي برتر مخالفتي ندارند.

2. تنها راه بهره گيري از عقل ابزاري رسانه هاي تصويري نيست.

3. در صورت نياز و مواقع ضروري از اين رسانه نيز، استفاده مي شود.

4. تنها راه استفاده از رسانه تصويري، حضور مستقيم مرجع در آن نيست، بلكه چه بسيار ديده شده كه شاگردان مراجع عظام با بهره گيري از رسانه هاي گوناگون به طرح ديدگاه هاي آنان پرداخته اند.

5. روحيه زهد گرايي، دوري از مشهور شدن (شهرت طلبي) و نام و آوازه داشتن

و ... گاهي مانع حضور مستقيم عارفان و وارستگان مي شود البته اين بزرگواران نيز به گونه هاي ديگري از همين رسانه ها بهره گرفته و در تبليغ و ترويج دين مي كوشند و فكر نمي كنيم كه بهره وري از اين رسانه ها لزوما بايد بلاواسطه و حضور در صدا و سيما و روزنامه ها باشد. با اذعان به ضرورت بهره گيري از اين ابزارها، به شيوه ها و شرايط گوناگون آن تأكيد مي ورزيم.

ألوانكم إن في ذلك لآيات للعالمين رحمهما الله روم / 22.«و از نشانه هاي [قدرت ]او آفرينش آسمان ها و زمين و اختلاف زبان هاي شما و رنگ هاي شما است. قطعاً در اين [امر نيز ]براي دانشوران نشانه هايي است».

صلي الله عليه وسلم و من الناس و الدواب و الأنعام مختلف ألوانه رحمهما الله فاطر / 28. «و از مردمان و جانوران و دام ها كه رنگهايشان همان گونه مختلف است [پديد آورديم ».

قرآن كريم تفاوت هاي نوع دوم را اولاً بستري مناسب براي تقسيم كار و چرخيدن چرخ اجتماع تلقي مي كند: صلي الله عليه وسلم أ هم يقسمون رحمت ربك نحن قسمنا بينهم معيشتهم في الحيوة الدنيا و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات ليتخذ بعضهم بعضا سخريا و رحمت ربك خير مما يجمعون رحمهما الله زخرف / 32.«آيا آنانند كه رحمت پروردگارت را تقسيم مي كنند؟ ما [وسايل ]معاش آنان را در زندگي دنيا ميانشان تقسيم كرده ايم و برخي از آنان را از [نظر ]درجات، بالاتر از بعضي [ديگر] قرار داده ايم تا بعضي از آنها بعضي [ديگر] را در خدمت گيرند و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان مي اندوزند، بهتر است».

ثانياً تفاوت هاي اجتماعي و طبقاتي را زمينه ساز آزمايش انسان ها به منزله بزرگ ترين، مهم ترين و كلي ترين و استثناءناپذيرترين سنت هاي الهي درباره انسان مي داند: صلي الله عليه وسلم و هو الذي جعلكم خلائف الأرض و رفع بعضكم فوق بعض درجات ليبلوكم في ما آتاكم...رحمهما الله انعام / 165.«و او است كسي كه شما را در زمين جانشين [يكديگر ]قرار داد و بعضي از شما را بر برخي ديگر به درجاتي برتري داد تا شما را در آنچه به شما داده است، بيازمايد». نگا: مصباح يزدي، محمدتقي، جامعه و تاريخ از ديدگاه

قرآن، بخش ششم ،ص 255 - 275.

اما اسلام امتيازات طبقاتي را به كلي لغو نموده و از ارزش انداخته است. به اين معنا كه افراد در جامعه اسلامي با هم برادر و برابرند و هرگز كسي حق ندارد به استناد ثروت يا نيروي ديگري از نيروهاي اجتماعي، بر ديگران برتري جويد و آنان را خوار و سبك شمرده، از آنان فروتني و كرنش بخواهد؛ يا به واسطه سمت مخصوص خود از پاره اي از وظايف سنگين اجتماع معاف شود؛ يا مصونيت پيدا كند و در برابر گناهي كه مي كند مجازات نشود.

سرپرست جامعه در اجراي قوانين و مقررات حكمش نافذ است و همگي بايد در مقابل آن سر تعظيم فرود آورند و احترام گذارند؛ ولي در كارها و اغراض شخصي خود نبايد توقع داشته باشد كه ديگران در برابرش سر فرود آورند، يا هر چه كند، حق اعتراض و خرده گيري به او نداشته باشند؛ يا به پاس اين كه سرپرست و فرمانرواي جماعت است، از پاره اي از وظايف عمومي معاف باشد. همچنين يك فرد ثروتمند نمي تواند ثروت را مايه افتخار خود قرار داده، به پشتيباني ثروت خود مستمندان و زيردستان را بكوبد. فرمانروايان جامعه نيز حق ندارند از او طرفداري كرده، هر سخن بيهوده او را بر حقوق مسلّم فقيران مقدم دارند.

خداوند متعال مي فرمايد: صلي الله عليه وسلم إنما المؤمنون إخوةرحمهما الله حجرات / 10.«در حقيقت مؤمنان [و ايمان آورندگان به اسلام ]با هم برادرند» و همچنين مي فرمايد: صلي الله عليه وسلم ليس بأمانيكم و لا أماني أهل الكتاب من يعمل سوءا يجز به و...رحمهما الله نساء / 123.«دين خدا تابع آرزوها و خواسته هاي اهل كتاب و شما نيست؛ هر

كسي كار بد [و خلافي ]انجام دهد، در برابر آن كيفر مي بيند».

البته يك رشته اختصاصات، مانند اطاعت از پيشوايان دين و احترام به والدين و مانند اينها، در دين اسلام هست كه وظايفي است مخصوص به يك طبقه، در برابر طبقه ديگر؛ ولي در اين مورد هم كسي كه اين حكم به نفع او است، نمي تواند بر ديگران برتري جسته، مقام خود را به رخ آنان بكشد.

از آن جا كه انسان فطرتاً امتيازطلب است، اسلام بدون اين كه اين غريزه فطري را بكشد، يك مورد عملي براي آن در نظر گرفته است و آن تقوا است. از ديدگاه اسلام، ارزش واقعي از آنِ «پرهيزكاري» است و چون طرف حساب تقوا، خداوند متعال است، اين مايه امتياز هر چه بيشتر شود مزاحمتي براي ديگران پديد نخواهد آورد؛ برخلاف امتياز طبقاتي كه بزرگترين عامل فساد جامعه و نيرومندترين سبب تزاحم افراد و گروه ها مي باشد. بر اين اساس، در نظر اسلام يك فقير پرهيزكار بر گروهي ثروتمند ناپرهيزكار برتري دارد؛ و يك زن پرهيزكار از صدها مرد بي بند و بار بهتر است.

چنان كه خداوند متعال مي فرمايد: صلي الله عليه وسلم يا أيها الناس إنا خلقناكم من ذكر و أنثي و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا إن أكرمكم عند الله أتقاكم رحمهما الله حجرات / 13.«اي مردم، ما شما را از مرد و زني آفريديم و شما را ملت ملت و قبيله قبيله [گروه گروه و دسته دسته ]گردانيديم تا با يكديگر شناسايي متقابل حاصل كنيد، در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شما است...» و همچنين مي فرمايد: صلي الله عليه وسلم...أني لا أضيع عمل عامل منكم من ذكر أو أنثي

بعضكم...رحمهما الله آل عمران / 195.«من عمل هيچ صاحب عملي از شما را از مرد يا زن كه همه از يكديگريد [و از نوع انسانيد ]تباه نمي كنم».

ناگفته نماند اسلام با ملاحظه اين كه همه افراد در انسانيت و عضويت اجتماع شريكند و كار و كوشش همگي محترم است، قوانيني وضع نموده كه منافع هر كس در سايه آن معين گردد و در اين صورت قهراً راه تعدي و كشمكش هاي اجتماعي خود به خود بسته مي شود. اين مقررات با در نظر گرفتن مطالب پيش گفته به صورتي تنظيم شده كه فاصله طبقات مختلف جامعه را تا آخرين حد ممكن، از ميان بردارد و آنها را به يكديگر نزديك سازد. از سوي ديگر، اسلام به پيروان خود دستور داده كه به نفع اجتماع فكر كنند و از خودخواهي پرهيز كرده، نفع خود را در نفع جامعه اسلامي ديده، ضرر اجتماع را ضرر خود بدانند.

يك فرد مسلمان، بايد نخست مسلمان واقعي باشد، سپس تاجر يا كشاورز يا صنعتگر يا كارگر. چنين مسلماني با اين نگرش در هر كار و براي هر تصميمي، نخست مصالح و منافع اسلام و مسلمانان را در نظر مي گيرد، سپس مصلحت خويشتن را. او هرگز به كاري كه به ضرر اسلام و مسلمانان است - هر چند به نفع خودش باشد - اقدام نمي نمايد.

اسلام، عباداتي چون نماز جماعت، نماز عيد فطر و حج را وضع و مقرر فرموده كه بهترين وسيله براي رفع اختلافات طبقاتي است، زيرا مؤثرترين راه براي آن كه اختلافات طبقاتي ريشه كن شود، از ميان بردن بدانديشي به يكديگر است.

اين خاصيت، در پرستش دسته جمعي حضرت حق به وجه كاملي وجود

دارد؛ چرا كه فردي كه عبادت خدا را با اخلاص انجام مي دهد، جز با خدا با كسي سر و كار ندارد. از طرف ديگر، درهاي رحمت پروردگار به روي همه باز است و خزانه بي پايان نعمت او تمام شدني نيست و ساحت قرب او - بي آن كه مزاحمتي پديد آيد - همگي را به خود مي پذيرد؛ لاجرم انس و الفت و مهر و محبت در مردم پديد مي آيد و اين، براي رفع اختلاف ها و كدورت ها و بدانديشي ها وسيله و ابزار مناسبي است. نگا: آموزش دين. همان. ص 38 - 46.

كه از سوي مصلحان مسلمان دنبال مي شوندعبارت اند:

1_ اصلاح امور دنيوي: مصلحان با تأكيد بر پرهيز از شرارت هاي اجتماعي و مفاسد، ضرورت تعليم و تربيتصحيح افراد، تحقق نظم اجتماعي، سخت كوشي و وجدان اجتماعي، اصلاح فرهنگي و بالاخره سامان بخشي به امورسياسي، اجتماعي و اقتصادي، سعي دارند تا جامعه را از عقب ماندگي رهايي بخشيده و وضعيت معيشت و زندگي اجتماعي را بهبود بخشند.

2_ اصلاح تفكر و انديشه و توجه به مباني نظري اصلاح.

3_ اصلاح روشي: تأكيد بر جايگاه قرآن، سنّت، اجماع و عقل در مقام، استخراج احكام شرعي و ضرورت پايبندي به اين منابع از جمله اهداف ارزنده جنبش اصلاح طلبي است كه روش (متدولوژي) شناخت اسلامي را از ورودبدعت ها حفظ نموده است.

ب _ تعريف اصلاحات در ادبيات سياسي: (Reform): اصلاحات به معناي دگرگوني در جهت تأمين برابري اجتماعي، اقتصادي و سياسي و گسترش دامنه اشتراك سياسي، در جامعه است. اصلاح طلبي، هواداري از سياست تغيير زندگي اجتماعي، اقتصادي يا سياسي با روش هاي ملايم و بدون شتاب مي باشد. بر اين اساس واژه اصلاحات درمقابل واژه انقلاب(Revolution) مي باشد كه اين دو پديده از نظر شتاب دامنه و جهت دگرگوني در نظام هاي سياسي واجتماعي تفكيك پذيرند. انقلاب به يك دگرگوني سريع، كامل و گاه خشونت آميز در ارزش ها، ساختار اجتماعي،نهادهاي سياسي، سياست هاي حكومتي و رهبري سياسي اجتماعي اطلاق مي شود. اصلاح طلبي از نظر كلي در برابرارتجاع و محافظ كاري از سويي و انقلاب خواهي از سوي ديگر قرار مي گيرد. (ر.ك: كتاب دانشنامه سياسي، داريوش آشوري ص 72).

با در نظر گرفتن اين دو تعريف اين نكته مشخص مي شود كه، اصلاح به مفهوم اسلامي با اصلاح به مفهوم رفورم متفاوت مي باشند. به عبارت

ديگر اصلاح اعم از رفورم مي باشد زيرا از آن حيث كه به آرمان هاي متعالي دين نظر داردشامل و جامع است و حتي انقلاب به عنوان يك روشي اصلاحي قابل تعريف است اصلاح اهداف عالي انقلاب راتعيين مي كند و از طرف ديگر مرحله اي از انقلاب است كه پس از پيروزي و تحكيم ساختارهاي آن، به تدريج كاستي هارا برطرف مي سازد.

ج: بررسي زمينه ها و اهداف مطرح شدن اصلاحات در جامعه: همچنانكه گذشت اصل موضوع اصلاح واصلاح طلبي از آموزه هاي ديني و اسلامي محسوب مي شود و از ديدگاه منابع اسلامي در ذات دين قرار دارد و از اركان هويت ديني است. انقلاب اسلامي ايران هم كه الهام گرفته از آموزه هاي ديني مي باشد در ذات و جوهر خويش به اصلاح امر مي كند. و اين امر پيوسته توسط برخي از مسؤولين نظام، از جمله رهبري مورد تأكيد و توجه بوده است. در واقع اين يك امر طبيعي است كه هر سيستمي براي حفظ بقاي خود و ادامه كاركردها و رسيدن به اهداف موردنظر، نياز به نوعي باز توليد در عناصر معيوب و كاركردهاي ناقص خود دارد. در غير اين صورت عناصر وكاركردهاي معيوب به تمام سيستم سرايت كرده و كل نظام را مختل مي نمايد. انقلاب اسلامي ايران كه به عنواناصلاح گسترده و فراگير در كاركردها و در ساختار سياسي نظام قبل به رهبري حضرت امام(ره) روي داد يك پديده دفعي نيست، بلكه يك امر تدريجي مي باشد، يك مرحله انقلاب كه تغيير نظام و ساختار سياسي رژيم قبل بود، دفعي بود و تمام شد اما تغيير و اصلاح در كاركردها امري تدريجي و در بستر زمان بايد روي دهد و تحقق كامل

انقلاب به آن است كه بخش هاي تحول نيافته، اصلاح و كاستي ها برطرف گردند، در انتخابات هفتم رياست جمهوري، آقاي خاتمي شعارهايي از قبيل تحقق جامعه مدني، كثرت گرايي، آزادي بيان، قانون گرايي و حقوق شهروندي را مطرح كردند و اين در حالي بود كه مفهوم اصلاحات در ادبيات سياسي كشور چندان تداول نداشت.

از همان روز اول، مطبوعات خارج از كشور (غربي و شرقي) اصطلاح رفورميسم را به اين حركت مي دادند و آقاي خاتمي را به عنوان يك رفورميست مورد خطاب قرار مي دادند دو سال طول كشيد كه اصطلاح رفورم وارد ادبيات روزنامه اي كشور شد و قرائت هاي مختلفي از آن صورت گرفت كه دو پايگاه را مي توان تعريف كرد:

پايگاه اول: مبتني بر سكولار كردن حكومت است. اين قرائت كه متعلق به يك اليت خاص و جمعي از روشنفكران كشور كه در رقابت هاي سياسي ميدان دار مفهوم دادن به اين كلمه ها شدند. اصلاحات براي اينان پروسه اي است كه بايد از حكومت اسلام زدايي كرد و براي اصلاحات مفاهيم جنبي مانند كثرت گرايي در قرائت هاي ديني را مطرح مي كنند. پايگاه دوّم، مبتني بر كارآمدتر كردن حكومت مي باشد كه ريشه اش استقبال گسترده مردم از آقاي خاتمي بودكه مردم دو نكته مهم را در انتخابات بيان كردند يكي تولاّي مردم به نظام بود كه در انتخابات اركان آن شركت كردند ودوم، تقاضاي مقداري تحوّل بود مي خواستند نظامشان كارآمدتر شود ( 1 )مقام معظم رهبري اهداف اصلي اصلاحات رامتوجه رفع سه معضل بزرگ فقر، فساد، و تبعيض و بي عدالتي مي دانند و با ذكرعيني مجموعه اي گسترده ازنابساماني هاي اجتماعي، اقتصادي و اصلاحات را ناظر بر حل اين معضلات به شمار مي آورند.(2 )

============================================

1-(ر.ك: به «پرچمداران اصلاحات» كيهان

ش 16859 ص 2) از نظر رياست محترم جمهوري، اصلاح گري بايد بر پايه هاي دينداري، معنويت و تقويت نظارت مردم استوار بوده و اصلاح واقعي بايد در مبنا و چارچوب بزرگترين دستاورد انقلاب يعني قانون اساسي باشد

2-(ر. ك: اطلاعات، 6/2/1379 شماره 21893) مقام معظم رهبري بر تفكيك ميان دو الگوي متفاوت ازاصلاح طلبي تأكيد دارند «اصلاحات يا اصلاحات انقلابي و اسلامي و ايماني است كه همه مسؤولان كشور، مردم مؤمن و صاحب نظران با اين اصلاحات موافقند و يا اصلاحات آمريكايي است كه همه مسؤولان كشور، مردم مؤمن وهمه آحاد هوشيار ملّت با آن مخالفند»، (رهنمودهاي مقام معظم رهبري در جمع كارگزاران نظام، 19/4/79).

دشمنان انقلاب اسلامي به خصوص آمريكا با تجربه مثبتي كه از انجام اصلاحات آمريكائي توسط گورباچف درشوروي سابق كه منجر به فروپاشي آن شد، داشتند تلاش نمودند تا با تمسك به تبليغات گسترده و استفاده از عناصرداخل خود و مطبوعات وابسته چنين القاء كنند كه اين نظام احتياج به اصلاحات دارد و با سوء استفاده از اين شعارتمامي اركان نظام ج. ا.ا. از قانون اساسي گرفته تا ساير نهادهاي انقلابي را مورد هجوم خود قرار داده و انجام اصلاحاتدر ايران را به معناي تكيه بر جمهوريت نظام و كنار گذاشتن اسلاميت نظام ترويج نمودند و با استفاده از فضاي بازبوجود آمده از دوم خرداد، استراتژي استحاله تدريجي نظام را از طريق انجام مكانيزم اصلاحات و در نتيجه تغيير درساختار نظام را دنبال كردند ولي اين نقشه شوم با تيزبيني دقيق مقام معظم رهبري افشا شد.

ايشان در سخناني كه در 19 تير ماه 1379 در جمع كارگزاران نظام ايراد نمودند بر اين نكته تأكيد

فرمودند كه «مامخالف اصلاحات نيستيم بلكه اصلاحات لازم و مطابق نياز كشور و منطبق بر روح انقلاب و اسلام مي باشد... اگراصلاح به صورت نو به نو انجام نگيرد نظام فاسد خواهد شد و به بيراهه خواهد رفت اصل اصلاحات يك كار لازماست وبايد انجام بگيرد وقتي اصلاحات انجام نشود برخي از نتايجي كه ما امروز با آنها دست بگريبانيم پيش مي آيد،توزيع ثروت ناعادلانه مي شود، نوكيسه گان بي رحم بر نظام اقتصادي جامعه مسلط مي شوند فقر گسترش پيدا مي كندزندگي سخت مي شود و مغزها فرار مي كنند...». هدف اصلي مقام معظم رهبري افشاي دست هاي پنهان و آشكاريبود كه در مرحله مشابه سازي اوضاع ايران با شوروي سابق براساس طرح آمريكا و دقيقا با انگيزه فروپاشي نظامجمهوري اسلامي وارد عمل شده اند.

براي آگاهي بيشتر ر. ك:

1_ اصلاحات و فروپاشي حسن واعظي

2-فصلنامه كتاب نقد شماره 16

فقاهت و احكام اسلامي كه در قانون اساسي آمده است , چه جايگاهي براي يك بهايي يا مسلمان بي قيد و وابسته به قدرت هاي بيگانه مي تواند داشته باشد و چه اندازه پذيرش آن ها مي تواند حقيقت داشته باشد. مناسبت ترين تعريف اين است كه خودي كسي است كه به اسلام اصيل , ولايت فقيه , انديشه هاي امام خميني (ره ), رهبري نظام و تبري و مبارزه با دشمنان اسلام و انقلاب , التزام قلبي و عملي داشته باشد. بنابراين تعريف , كسي كه هر يك از شرايط ذكر شده را نداشته باشد, غير خودي است . از اين رو, كسي كه مسلمان نباشد, يا اسلام او اسلام امريكايي باشد, يا به ولايت فقيه اعتقاد نداشته باشد, يا با انديشه هاي امام خميني (ره ) هم سو نباشد, يا از رهبري نظام و ولي فقيه اطاعت نكند و يا سر ستيز و مبارزه با دشمنان اسلام و انقلاب نداشته باشد, غير خودي است . خلاصه نبايد دايره ي خودي را آن قدر فراخ بگيريم كه دشمنان در دايره ي خودي ها قرار گيرند و نبايد دايره ي آن را آن قدر تنگ كنيم كه خودهاي ضعيف را از آن خارج نماييم . بحث خودي و غير خودي , ريشه در عقل و شرع دارد و بر قرآن , روايات , عقل , سيره ي عقلا و فطرت متكي است : 1. در قرآن كريم , آيات فراواني وارد شده كه انبيا و طرفداران آن ها را از مخالفان جدا كرده و مرز مشخص ميان آن ها قرار داده است . قرآن كريم

در سوره ي آل عمران , آيه ي 118 مي فرمايد: ((يا ايها الذين امنوا لا تتخذوا بطان²ا من دونكم لا يائلونكم خبالا"; اي كساني كه ايمان آورده ايد! از غير خود, كسي را به دوستي نگيريد كه آن ها از هر گونه شر و فسادي درباره ي شما كوتاهي نمي كنند.)) همچنين در سوره ي فتح , آيه ي 29 مي فرمايد: ((محمد رسول الله و الذين معه اشدائ علي الكفار رحمائ بينهم ; محمد(ص ) فرستاده ي خداست و كساني كه با او مي باشند, بر كافران سخت دل و با يك ديگر مهربانند.)) آن چه از آيات قرآن استفاده مي شود, اين است كه اعتقاد به خودي و غير خودي از ضروريات مسلم همه ي اديان - از جمله اسلام - است . 2. در سنت رسول خدا(ص ) و ائمه ي معصومين (ع ) نيز اين تقسيم بندي وجود دارد. پيامبر(ص ) و يارانش خودي و سران مشركين و دوستان و پيروان آن ها غير خودي بودند. در دوره ي ائمه ي اطهار(ع ) نيز مرز بين خودي و غير خودي به جدي ترين شكل وجود داشت . زندان ها, تبعيدها, آوارگي ها, اسارت ها و شهادت ها گوياي مرز خودي و غير خودي بود. كربلا مظهر تمام عيار مرز خودي و غير خودي شيعيان با مسلمانان ديگر بود. در زمان ائمه (ع ), شيعيان از خودي و غير خودي با كلمه ي ((نحن )) و ((هوئلائ)) نام مي بردند. در زيارت جامعه ي كبيره نيز مضامين فراواني از قبيل ((فمعكم معكم لا مع غيركم )); پس با شما, با شما

باشم نه با غير شما؟؟ وجود دارد كه تقسيم خودي و غير خودي از آن ها استفاده مي شود. امام سجاد(ع ) فرمود:((من رغب عناليس منا و من لم يكن معنا فليس من الاسلام في شي ئ; كسي كه از ما روي گردان باشد, از ما نيست و كسي كه با ما نباشد, بهره اي از اسلام ندارد.)), (بحارالانوار, ج 23, ص 313). يكي از وظايف الهي براي هر مسلمان , تولي و تبري مي باشد كه از فروع دهگانه ي دين اسلام مي باشد اين اصل خود گوياي اهميت تفكيك و مرزبندي خودي از غير خودي است . 3. عقل : عقل همواره به جدايي سره از ناسره , دوست از دشمن , حق از باطل و صالح از ناصالح , حكم مي كند. از ديدگاه عقل , دفع ضرر محتمل واجب است و مخلوط شدن دوست و دشمن , مي تواند خطرناك باشد و موجوديت دوستان را به شدت تهديد كند; از اين رو, عقل حكم مي كند كه دوستان خود را از دشمنان و وابستگان آن ها جدا كنيم تا بتوانيم منافع و مصالح خود را حفظ كرده , خويشتن را از ضربه هاي دشمن در امان داريم . 4. سيره ي عقلا: از اول عالم تا حال , سيره ي عملي عقلاي عالم , مرزبندي بين خودي و دشمنان و وابستگان آن ها بوده است , به طوري كه بخش عظيمي از تاريخ گذشتگان , انعكاس همين مرزبندي هاست . براي شناخت دقيق خودي از غير خودي لازم است كه مردم را به پنج دسته تقسيم كنيم : 1. خودي ,

2. طرفداران خودي , 3. غير خودي هاي فعال , 4. غيرخودي هاي غيرفعال , 5. افراد بي تفاوت . خودي ها به اسلام , انقلاب و نظام اسلامي , انديشه هاي امام (ره ), ولايت فقيه و ولي امر مسلمين و حب و بغض الهي با دوستان و دشمنان , اعتقاد و التزام عملي دارند. بخش قابل توجهي از كشور ما را اين گروه تشكيل مي دهند كه در صورت لزوم مي توانند اوضاع نامطلوب را عوض كنند. طرفداران خودي ها كساني مي باشند كه به نمودار ياد شده , اعتقاد دارند, اما در صحنه ي عمل وارد نمي شوند. خودي ها را دوست دارند و تائييد مي كنند. غير خودي ها به اصول شش گانه ي خودي معتقد نيستند و اگر فعاليتي بر عليه خودي ها داشته باشند, غير خودي فعالند. كساني كه مخالف اصول ششگانه ي خودي ها نيستند, اما نسبت به خودي ها و شكست و پيروزي آن ها احساس ندارند, بي تفاوتند; مثل مسلماناني كه عملا" تفاوتي بين حاكميت شاه و دموكراسي غربي با حاكميت ولي فقيه قائل نيستند. عوامل پايداري خودي ها را مي توان در امور ذيل , خلاصه نمود: 1. مهرباني با يك ديگر 2. وحدت 3. شناخت دوست و دشمن 4. ارتباط و مذاكره با يك ديگر 5. ترويج فرهنگ خودي 6. تطهير و اصلاح مجموعه ي خودي از افراد ناسالم 7. حضور در صحنه ها و تصاحب مراكز قدرت در برابر غير خودي ها 8. حذف غير خودي ها از مجموعه ي نظام 9. استقامت براي حفظ اسلام و مصالح مسلمين در برابر سختي ها

و مشكلات 10. تعاون و همكاري و همياري سازنده بين نيروهاي خودي ((تعاونوا علي البر و التقوي )) 11. مبارزه با دشمنان ((جاهد الكفار و المنافقين )) امام خميني (ره ) مي فرمايد: ((هميشه با بصيرت و با چشماني باز به دشمنان خيره شويد و آنان را آرام نگذاريد كه اگر آرام گذاريد لحظه اي آرامتان نمي گذارند)), (صحيفه ي نور, ج 21, ص 109) 12. اطاعت از ولي امر مسلمين بر اساس آيه ي مباركه ي ((يا ايها الذين امنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم )), (نسائ / 59) اصول و اهداف غير خودي ها را مي توان در موارد ذيل خلاصه نمود: 1. بي اعتنايي به اسلام 2. ضديت با انديشه هاي امام خميني (ره ) 3. ولايت گريزي 4. مخالفت با انقلاب و نظام اصيل اسلامي 5. پيروي از فرهنگ غرب 6. حب و بغض غير الهي . حضرت آيه الله خامنه اي درباره ي شناخت خودي از غير خودي مي فرمايند: ((خودي آن است كه دلش براي اسلام مي تپد. دلش براي انقلاب مي تپد. به امام ارادت دارد. براي مردم به صورت حقيقي - نه ادعايي - احترام قائل است . غير خودي كيست ؟ غير خودي كسي است كه دستورش را از بيگانه مي گيرد. دلش براي بيگانه مي تپد. دلش براي برگشتن آمريكا مي تپد. غير خودي آن كسي است كه از اوايل انقلاب , در فكر ايجاد رابطه ي دوستانه با آمريكا بود. به امام اهانت مي كرد, اما اگر كسي به دشمنان بيرون از مرز يا هم دستان آن ها اهانت مي

كرد, ناراحت مي شد...)), (سخنان مقام معظم رهبري بعد از حادثه ي كوي دانشگاه ) براي اطلاع بيشتر ر.ك : محمدرضا اكبري , خودي و غير خودي , انتشارات پيام عزت

باشد كه از راه حواس خارجي و داخلي، اندك اندك نقش هايي را مي پذيرد. در حقيقت، كار عقل تنها تجزيه و تركيب و سامان دهي به يافته هاي وارد شده به ذهن از طريق حس است . سردسته اين گروه، جان لاك انگليسي است (محمد حسين طباطبايي، اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 2 ، ص 24، صدرا، چاپ هشتم)

2. در نقد و بررسي دو رويكرد ياد شده در فرآيند ادراكات انسان بايد گفت: دست يابي انسان به علم نه آن گونه است كه عقليون بيان كرده اند؛ چرا كه افزون بر تجزيه و تركيب و سامان دهي به يافته هاي حسي عقل داراي كاركرد ديگري به نام اعتبار يا انتزاع مي باشد. به موجب كاركرد مزبور، عقل بديهيات اوليه اي را براي ذهن بشر پديد آورده است كه كلي ترين و عمومي ترين تصورات آن را تشكيل مي دهند. تصور وجود و عدم، وحدت و كثرت، وجوب و امكان از آن جمله است. نيز عقل راه پيدايش يك سلسله تصورات ديگر كه بعضي از آنها نيز بديهي اولي بوده و برخي جز آن اند را هموار كرده است مانند مفهوم عليت و معلوليت، جوهر، عرض و... (همان، ص 25).

نيز سخن آن گونه است كه حسيون پنداشته اند؛ چرا كه اين فلسفه حسي كه اگوست كنت و همچنين ساير سيستم هاي فلسفي ابراز شده از سوي فلاسفه آمپريست حسي بوده و مانند خود آن، محدود مي باشد به گونه اي كه از مرزهاي توجيه عوارض و ظواهر طبيعت (فنومن ها) تجاوز نمي كند (همان، ج 1، ص 41).

3. افزون بر ارزش

دادن به زايش منحصر به فرد معرفت يقين به وسيله عقل، راسيوناليست هاي قرن هفدهم همچون هابز، اسپينوزا، لايب نيتس و غيره، درباره روح و دگرگوني هاي آن نيز باورهاي خاصي را به ميان كشيدند. از جمله مطرح كردند كه، برخلاف ادعاي اديان قرون وسطي، همه تغييرات روحي، تحت يك سلسله قوانين ثابت و معين قرار دارند.

به ديگر سخن، روح آزاد نبوده و به خودي خود نمي تواند اثري آشكار كند (همان، ص 97).

با چشم پوشي از مباحث مربوط به اين ادعا و درستي يا نادرستي آن، بيان اين نكته ضروري است كه به هر حال امور روحي ويژگي هاي خاص خود را داشته و مادي نيست.

دو - آمپريزم:

همچنان كه در بررسي اصطلاح پيش ياد آوري شد، آمپريزيم به معناي اصالت تجربه و حس است؛ يعني تنها منبع شناختي بشر كه قابل اعتماد است، داده هاي حسي و تجربي اوست.

نقد و بررسي: پيداست اين نگرش نمي تواند شناخت هاي بشري را بر پايه اي محكم استوار كند. اين امر به دلايل بسياري است كه به چند نمونه اشاره مي شود.

1. بسياري از پديده ها و موجودات عالم در تير رس حس قرار نمي گيرند، از جمله مسايل فرامادي و موجودات مربوط به عالم غيب، از اين رو با تكيه به حس و تجربه به عنوان تنها راه شناخت، اين بخش از پديده ها و موجودات، از گردونه شناخت هاي بشري بيرون مي مانند.

2. بسياري از شناخت هاي سرچشمه گرفته از حس و تجربه در روند تكاملي خود دستخوش دگرگوني مي شوند، از اين رو شناخت هاي حسي و تجربي نمي توانند به عنوان تنها منبع

شناخت بشري، به حساب آيند.

سه -امانيسم:

در برابر خدا محوري، اين نگرش، اصالت را به انسان داده و در حقيقت انسان محوري را زير بنا به حساب مي آورد. استدلالشان بر اين ديدگاه آن است كه انسان اولين موجود شناخته شده در عالم و نيز موجود برتر است (جميل صليبا، پيشين، ج 1، ص 159).

اين مكتب با نهادن انسان در مركز تأملات خود، اصالت را به رشد و شكوفايي انسان مي دهد. به طور كلي اومانيسم در تاريخ غرب، با دو قرائت يا در دو گرايش كلي بروز كرده است. يكي گرايش فردگرا و ديگري گرايش جمع گرا. فرد گرايي كه قرائت غالب از انسان گرايي بوده است، نه تنها اصالت را به انسان، كه به فرد انساني مي دهد. در عرصه حيات سياسي و اقتصادي، گرايش جمع گرا معمولا در مكاتب سوسياليسم و ماركسيسم و گرايش فردگرايانه خصوصا در ليبراليسم و كاپيتاليسم خود را نشان داده است (عبدالرسول بيات، فرهنگ واژه ها، ص 40).

2. از نظر تاريخي اين جنبش اومانيستي بيشترين هم خود را صرف گريز از وضعيت حاكم در دوره قرون وسطا و نفوذ كليسايي قرار داده بود، و چندان دغدغه نظم دادن به انديشه هاي خود در چارچوب هاي علمي و فلسفي اومانيست ها، بيشتر از انديشه هايي استقبال مي نمودند كه در تقابل با نظام حاكم قرون وسطايي شكل مي گرفت. آنها مفاهيمي از جمله اختيار و آزادي انسان را همواره مي ستودند. طبيعت گرايي، تصديق جايگاه لذت در زندگي اخلاقي، تساهل و تسامح ديني از ديگر موضوعاتي بود كه به تدريج مورد علاقه اومانيست ها قرار گرفت (همان، ص

42 - 41).

در مجموع از قرن چهاردهم ميلادي تا به امروز، اومانيسم در معناي عام خود مؤلفه هاي زير را مد نظر داشته است: محوريت انسان و پاي بندي به خواست ها و علايق انساني، اعتقاد به عقل، شك گرايي و روش علمي به عنوان ابزاري تناسب براي كشف حقيقت و ساختن جامعه انساني، بر شمردن عقل و اختيار به عنوان ابعاد بنيادي وجود انسان، اعتقاد به بنا نهادن اخلاق و جامعه بر مبناي خود مختاري و برابري اخلاقي، اعتقاد به جامعه باز و تكثرگرا، تأكيد بر دموكراسي به عنوان بهترين تضمين كننده حقوق انساني در برابر اقتدار فرمان روايان و سلطه جويي حاكمان، التزام به اصل جدايي نهادهاي ديني از دولت، پرورش هنر مذاكره و گفت و گو به عنوان ابزار حل تفاوت و تقابل فهم هاي گوناگون، اعتقاد به اين كه تبيين جهان بر پايه واقعيات ماوراي طبيعي و توجه به جهان غير دنيوي براي حل معضلات بشري، تلاشي است براي ضعيف و بي ارزش كردن عقل انساني. جهان موجودي خود پيدايش و انسان نيز بخشي از همين جهان طبيعت است كه براساس يك فرآيند تحولي مداوم پديد آمده است و عقايدي مادي و ضد الهي فراوان ديگر از اين قبيل.

نقد و بررسي:

1. بي ترديد، آن گونه كه اومانيسم مي پندارد، ايمان يگانه حقيقت هستي نيست؛ بلكه خود آفريده اي است كه خاستگاه وجود او، حقيقتي برتر از او و تنها حقيقت جهان است.

2. نگاهي اجمالي به پيشينه مكتب مزبور نشا ن مي دهد كه همين نگرش انسان گرايانه، در بسياري از دوران هاي تاريخي، آنگاه كه چيزي را معارض با منافع

خود و به اصطلاح ارزش هاي انساني مورد باور خود تشخيص داده، در صدد حذف و نابودي آن برآمده است؛ هر چند ديدگاه مقابل مزبور، نگرش انسان گرايانه ديگري بوده و هر چند به نابودي انسان ها و ارزش هاي انساني بينجامد.

3. در اديان آسماني، خصوصا دين اسلام، انسان افزون بر اين كه از جايگاه ممتاز كرامت انساني و جانشيني حضرت حق برخوردار است و آسمان و زمين، مسخر او قلمداد شده اند، اما آنچنان در عرصه هستي وا نهاده نيست كه غير مسؤولانه تنها به خود بينديشد و آنگاه كه چيزي را در برابر منافع خود تشخيص داد، آن را ناحق تلقي كند. شأن انسان نيز در تفكر اسلامي، در امور دنيوي محبوس و منحصر نيست؛ بلكه پايگاه و شأن او در ارتباط با مبدأ و معاد و ارزش هاي اخلاقي معنا مي شود (همان، ص 54).

چهار - علم گرايي

1. رگه هاي علم گرايي را از قرن هفدهم در انديشه هاي جان لاك، لايب نيتس و ديويد هيوم مي يابيم. اين رويكرد پس از آنها نيز به وسيله دانشمندان ديگر از جمله داروين، دوئم و... دنبال شده است. گاليله و فرانسيس بيكن نيز از جمله كساني هستند كه با حمله به منطق ارسطويي در اين ميدان گام نهاده اند. گاليله نظريه پردازي جزمي ارسطو را نادرست دانسته و بر اين باور بود كه چنين فرضيه اي، ميان علم و مباني تجربي آن جدايي مي افكند. بيكن نيز به منظور بي اعتبار ساختن فلسفه ارسطو، همت گماشته و اظهار داشت: اولين شرط ضروري روش علمي آن است كه فيلسوف طبيعي مي بايست خود را

از قيد پيش داوري ها و تمايلات قبلي رها سازد. افزون بر نكته مزبور، از جمله اختلافات ارسطو و دو دانشمند مزبور آن بود كه ارسطو شناخت طبيعت را به خودي خود يك غايت مي دانست در حالي كه گاليله و به ويژه فرانس بيكن، هدف تحقيق علمي را به دست آوردن سلطه و اقتدار بر طبيعت مي دانستند. جدايي ميان علم از يك سو و غايت انگاري الهيات طبيعي از سوي ديگر، از جمله ديدگاه هاي ديگر بيكن است؛ چرا كه وي، تحقيق درباره علل غايي را به جنبه هاي ارادي رفتار انساني محدود ساخته و بر اين باور بود كه جست و جو براي يافتن علت غايي پديدارهاي فيزيكي و زيستي، به بحث هاي صرفا كلامي منتهي شده و اين امر نيز سد راه پيشرفت علم به حساب مي آيد (جان لازي، درآمدي تاريخي به فلسفه علم، ص 73، 82، 90 و 91).

2. چشم اندازي به انديشه هاي جان لاك، لايب نيتس و ديويد هيوم نيز، زواياي گوناگون علم گرايي را روشن مي سازد. لاك بر اين نكته پافشاري كرد كه حداكثر چيزي كه در علم مي توان به دست آورد عبارت است از مجموعه اي از تعميم ها درباره اجتماع و توالي پديدارها. اين تعميم ها در بهترين حالت، صرفا يك احتمال بوده و كمال مطلوب فيلسوف عقلي مذهب را در حصول معرفت ضروري برآورده نمي سازد. در حقيقت، اين امر صرفا به قضاوت و عقيده مربوط است نه به معرفت و يقين. لايب نيتس نيز هر چند در اين باره نظر خوش بينانه تري ارايه كرد ولي باز هم پيوند ميان

دو قلمرو پديداري و متافيزيكي، حل ناشده باقي ماند. هيوم نيز امكان دست يابي به معرفتي ضروري درباره طبيعت را انكار كرده و دليل آن را منحصر دانستن شناخت هاي بشري درباره امور واقع در شكل انعكاس هاي حسي دانست. او به همين دليل تصورات فطري درباره جوهر جسماني ارايه شده از سوي دكارت را نگرشي خلط آلود عنوان كرد (همان، صفحات 13، 132، 137، 138، 139).

3. ملاحظه مي شود كه زيربناي فكري علم گرايي در رگه هاي تاريخي آن، بر اصالت تجربه يا آمپريسم استوار بوده و همه يافته هاي دانش بشري را در آموزه هاي به دست آمده از اين طريق، خلاصه مي كند. تعبير هيوم در اين باره چنين است «محال است درباره چيزي بينديشيم كه چه با حواس بيروني يا دروني، آن را حس نكرده ايم» (همان، ص 140).

پيداست هيوم در اين سخن، هر چند به گونه اي به دريافت هاي شهودي و دروني ميدان داده، ولي آشكارا عقل و استدلال عقلي را از عرصه تلاش فكري بشر بيرون رانده و براي آنها اعتباري قايل نيست.

كردن به هر شكل ممكن تجويز مي شود. و يك انسان معقول سياسي را يك عمل گرا (pragmatist)ي تمام عيار مي داند. متأسفانه در جهان سياست، كه بيشتر، نگرشهاي مادي و سكولار حاكم است، پيرو توصيه هاي نيكولو ماكياولي - به عنوان يك رئاليست افراطي - بيشتر سياست مداران و دولتمردان، بر طبق اين اصول و انديشه هاي واقع گرايانه اش مي كند.

اما از ديدگاه مكاتب الهي، هر چند توجه به واقعيات اصلي مهم بوده، اما به هيچ وجه كافي و تعيين كننده خط و مشي و رفتار سياسي نمي تواند باشد، زيرا رئاليسم مبتني بر عقلانيت سكولار و ابزاري، توانايي شناخت تمامي واقعيات اين جهان، و ابعاد وجودي انسان و مصالح واقعي آن را نداشته، و تنها اين مهم از عهده وحي الهي و خداوند متعال كه به همه ابعاد وجودي انسان و نيز كمالي او و رابطه انسان با جهان و مصالح واقعي او علم كامل دارد، ساخته است. از اين رو حكومت ديني، آموزه هاي اصيل ديني را در مرتبه اي بالاتر از قدرت و سياست دانسته و ضمن توجه به واقعيات موجود و شرايط محيطي و منافع ملي و... آرمان گرايي واقع بينانه را ملاك عمل خود قرار مي دهد.

ب. رئاليسم در فلسفه:

مفهوم رايج اصطلاح رئاليسم فلسفه اين است كه: «هستي اشياء، مستقل از شناخت و ادراك و ذهن اشخاص است.» اساساً چه ما به عنوان فاعل شناسا (سوژه) به شناخت اشياء اقدام كنيم و چه اقدام نكنيم - و اساساً چه چيزي به نام ذهن و فاعل شناسند وجود داشته باشد، يا نه - جهان خارج بر سر جاي خود وجود واقعي عيني دارد. در مقابل اين تفكر، ايدئاليسم قراردارد و به معناي

تحويل تمام واقعيت به انديشه وصور ذهني يا به عبارتي به فاعل شناساست. (ر.ك: همان، ص 293-290)

فلسفه اسلامي از بعضي جهات در رده فلسفه هاي رئاليستي جاي مي گيرد (اصول فلسفه و روش رئاليسم، علامه محمد حسين طباطبايي، انتشارات صدرا) و از جهت مقدم كردن حقيقت غير مادي بر ماده، به يك معنا از فلسفه هاي ايدئاليستي محسوب مي شود. (فرهنگ واژه ها، همان، ص 56)

ج. رئاليسم در هنر و ادبيات:

به موجب آن طبيعت و ساير مظاهر طبيعي بايد با تمام زشتي ها و زيبايي هايش در هر اثر هنري نمودار گردد. به طور كلي پيروان اين مكتب معتقدند كه هنر بيان مستقيم واقعيات و تجربه و تحليل علل آن مي باشد. اين روش، دخالت، عواطف و احساس را در خلق اثر نهي مي كند و در مقابل «رمانتيسم» كه بر تخيلات و احساسات استوار است، قرار مي گيرد.

رئاليسم بر خلاف رومانتيسم، مكتبي است «اوبژكتيو» [بروني ، و نويسنده رئاليست هنگام آفريدن اثر بيشتر تماشاگر است و افكار و احساسات خود را در جريان داستان ظاهر نمي سازد. (لغت نامه دهخدا).

از پيشوايان بزرگ اين سبك در ادبيات بايد در فرانسه «بالزاك» را نام برد كه در نيمه دوم قرن نوزدهم م. با نوشتن «كمدي انساني» پيشواي مسلم نويسندگان رئاليست به شمار آمد. (مكتب هاي ادبي، رضا سيد حسيني، صص 119-137 و شاهكار نثر فصيح فارسي، سعيد نفيسي). منتسل، دگا، تولستوي و... از ديگر افراد شاخص اين مكتب هستند.

در ادب پارسي شيوه هايي به نام سبك خراساني و عراقي و...، نظير اين روش، محسوب مي گردند.

سور رئاليسم (msilaerruS) نهضتي هنري است كه در قرن بيستم پديد آمد. اين جريان مي كوشد مطاوي ((خفاياي ذهن )) (dmiM suoicnocbuS) را از طريق

ديدن امور و وقايع در خواب نمايش دهد. اولين سور رئاليست ها شعراي فرانسوي و نماد گراياني (stsylobmyS) بودند كه در پي بيان افكار خارج از چارچوب هاي عقلاني سازي anoitoR (noitazil) و ارزش هاي سنتي هنر بودند . rdA . fxO ... .msilaerruS . L

واژه كمونيسم (commuonism) از ريشه لاتين (commons) به معني اشتراك گرفته شده است كمونيسم از قديمي ترين مكاتب سياسي دنيا است در سال 1848 «كارل ماركس» و «فردريك انگلس» در آلمان در سال 1848 با انتشار مانيفستكمونيست حركت تازه اي در نهضت كمونيسم جهاني به وجود آوردند. از نظر فلسفي و اقتصادي كمونيسم و سوسياليسم داراي ريشه واحدي هستند و هر دو بر مالكيت عمومي وسائل توليد تكيه مي كنند، با اين تفاوت كه كمونيسم مرحله پيشرفت يا مرحله نهايي سوسياليسم به شمارمي آيد. ماركس در آثار مختلف خود از «مانيفست» كمونيست گرفته تا كتاب «كاپيتال» تاريخ تحولات جهان را بر مبناي ماترياليسم تاريخي، يا فلسفه مادي ديالكتيكي بيان مي كند ماركس تكامل وسايل توليد و نحوه تملك و بهره برداري از اين وسايل را زير بناي تحولات اجتماعيمي داند و تاريخ بشر را به صورت تاريخ جنگهاي طبقاتي و منازعه بين ظالم و مظلوم و استثمار كننده و استثمار شونده بررسي و تجزيه و تحليل مي نمايد. از نظر ماركس دوره هاي تاريخي عبارتند از: 1_ كمون اوليه كه در اين جامعه بدون طبقه هيچ گونه تملك بر وسايل و ابزار توليدوجود نداشته است، 2_ برده داري 3_ فئودالية 4_ بورژوازي و سرمايه داري 5_ سوسياليسم 6_ كمون ثانويه. به طور مختصر مي توان اساس تفكر ماركسيستي را در موارد ذيل خلاصه نمود:

الف ) اقتصاد تعيين كننده مسير تاريخ است و

تاريخ جز جنگهاي طبقاتي و مبارزه بين گروههاييكه منافع اقتصادي آنها با هم متعارض است چيز ديگري نيست. بر اساس اين تعبير جنگهاي طبقاتي در مراحل مختلف تاريخي ابتدا بين بردگان و برده داران، سپس ميان فئودالها و «سرف ها» يا دهقانان فقير و بي زمين و بالاخره بين كارگران و سرمايه داران در مي گيرد و سرانجام به پيروزي طبقه كارگر يا پرولتار يا و نفي كامل طبقات اجتماعي منتهي مي گردد.

ب ) دولتها نقشي جز تأمين طبقه حاكم ندارند و در جوامع سرمايه داري دولت حافظ منافع صاحبان سرمايه ها و استثمار طبقه كارگر است اين فشار و استعمار فقط هنگامي خاتمه خواهد يافت كه مالكيت خصوصي، به ويژه مالكيت ابزار توليد از ميان برداشته شود و طبقه كارگرحكومت را به دست خود بگيرد. و...، (محمود طلوعي، فرهنگ جامع سياسي، ص 703 و 779).

با توجه به مطالب گفته شده باز مي گرديم به مطالب استاد مطهري كه در نقد كتاب «حسين وارث آدم» نوشته دكتر علي شريعتي، نگاشته شده، همچنانكه خود استاد بيان مي دارند، اين جزوه نوعي توجيه تاريخ است بر اساس نگرشي مادي و ماترياليسم تاريخي، يعني نوعيروضه ماركسيستي است براي امام حسين(ع). طبق اين جزوه آغاز تاريخ بشر اشتراكيت و برابري است (مرحله كمون اول) سپس نابرابري و حق و باطل بر اساس محوريت اقتصادي و مادي يعني مالكيت آغاز مي گردد و از اينجا جامعه بشر به دو بخش مي شود (گروهي برده كه هيچ ندارند و گروهي صاحب زمين و وسايل توليد كه منجر به پيدايش طبقات مي گردد) و... تا اينكه دوباره بعد از گذران مراحل تاريخي، مرحله اشتراك و برابري و جامعه بي طبقه در كمون ثانويه به وجود

مي آيد. همچنانكه استاد مطهري توضيح مي دهند از ديدگاه نويسنده اين كتاب همان طور كه در ادوار تاريخي ماركسيسم تا زماني كه زير بناي طبقاتي در جامعه وجود داشته باشد هر گونه تلاش از سوي انقلابيون بي حاصل است، تلاش امام حسين(ع) نيز تعصبي بي حاصل است. امام حسين(ع) هيچ نقشي در تاريخ ندارد زيرا بر اساس نگرشي مادي گرايانه ماركس و ديدگاه جبرگرايانه تاريخي او (ماترياليسم ديالكتيك: يك مكتب الحادي است كه وجود هر گونه نيروي ماوراء الطبيعي را نفي و انكار مي كند. ماترياليسم تاريخي: يا تفسير تاريخ از نظر فلسفه مادي نيز، سير تحولات تاريخي را از نظر مادي بررسي مي نمايد و براي تمامي تحولات جهان در طول تاريخ حتي پيدايش اديان ريشه هاي اقتصادي و مادي جست و جو مي كند. سير و روند تاريخ به سوي اشتراكيت و برابري و مساوات و نفي طبقات و حتي نفي دولت يقين تحقق كمون ثانويه است از اين ديدگاه ماركسيسم تحقق اين مسأله امري حتمي و جبري مي باشد وآينده تاريخ جز اين نخواهد بود. اين نگرش و مباني آن داراي اشكالات متعددي است.

براي آگاهي بيشتر در اين زمينه ر.ك:

1_ جعفر سبحاني، فلسفه اسلامي و اصول ديالكتيك

2_ سيد محمدباقر صدر، اقتصاد ما، ج 1

3_ سيد محمدباقر صدر، انسان معاصر و مشكلات اجتماعي

4_ سيد محمدباقر صدر، فلسفه تاريخ در قرآن

5_ شهيد مطهري، جامعه و تاريخ

6_ شهيد مطهري، نقدي بر ماركسيسم

7_ محمدتقي مصباح، جامعه و تاريخ از ديدگاه قران

نازيسم «nazism» عنواني است براي نظريه ها، روشها، و شكل حكومت آلمان در دوره آدولف هيتلر، و نيز گاهي همرديف و هم معناي فاشيسم، براي ژيمها و نظريه هاي همانند در ديگر كشورهاي جهان

به كار مي رود. كلمه «نازي» علامت اختصاري «حزب ناسيونالسوسياليست كارگران آلمان» است. اصول نظري اين حزب آميزه اي از فاشيسم ايتاليا، ناسيوناليسم قديم آلمان و نژاد باوري و سنت ارتش سالاري بود. مهمترين اصلي كه نازيسم به فاشيسم ايتاليا افزود نظريه برتري نژاد آريايي و به ويژه نمونه بَرينِ آن، مردم آلمان، يعني «نژاد سيرور»بود كه مي بايست بر ديگر نژادها فرمانروايي كند و اين را هيتلر نظم نوين جهاني مي خواند. در مورد مقايسه حكومت اسلامي و نظام ولايت فقيه با نازيسم تمام آنچه كه در اين زمينه در مورد توتاليتر فاشيسم گفته شده در اينجا هم حائز اهميت مي باشد، (محمودطلوعي، فرهنگ جامع سياسي، ص 872).

فاشيسم ((msicsaF)) نام نهضت يا حركتي است كه نخستين بار به وسيله موسوليني ديكتاتور ايتاليا در سالهاي 1922 تا 1943 در آن كشور به وجود آمد و جريانهاي مشابهي مانند نازيسم در آلمان و فلانژيسم در اسپانيا به دنبال آن در همين خط سير فكري به وجود آمدند. فاشيسم از كلمه ((secsaF)) گرفته شده و آن علامتي است به شكل تبر كه بر روي پرچم هاي فرمانروايان قديم رومي نقش بسته و سمبل قدرت آنها بود. فاشيسم پيش از اينكه يك فلسفه يا ايدئولوژي سياسي باشد, يك روش حكومت است كه بر سه اصل حكومت فردي , قدرت و حاكميت دولت و ناسيوناليسم افراطي استوار است . در حكومت هاي فاشيستي فردي كه در رأس حكومت قرار مي گيرد ما فوق قانون است . در حكومتهاي فاشيستي سازمان دولت با تكيه بر قدرت نظامي و گروههاي فشار سياسي و وسائل تبليغاتي كه در اختيار دولت است آزاديهاي فردي را محدود مي سازد و

هرگونه حركت مخالفي را سركوب مي كند, (ر.ك : محمود طلوعي , فرهنگ جامع سياسي , ص 625 و داريوش آشوري , دانشنامه سياسي , ص 234). ويژگيهاي فاشيسم عبارتند از: 1- عدم اعتماد به عقل 2- انكار اصل اساسي مساوات بشري 3- نظام رفتاري مبتني بر دروغ و خشونت 4- سيستم تك حزبي و حكومت توسط عده اي نخبه و اعمال قدرت نامحدود 5- نژادپرستي و ناسيوناليسم افراطي 6- ضديت با حقوق و نظام بين المللي 7- تقديس رهبر تا حد ممكن 8- مخالفت با دموكراسي ليبراليسم و سوسياليسم 9- اعتقاد شديد به قهرمان پرستي (هيروئيسم )) و رزمجويي (ميليتاريسم ).

در تعريف «سمبوليك» گفته اند: چيزي كه داراي ارزش و كارآيي خاص خود نيست و نشانه و مظهر چيز ديگري است و «سمبوليسم» شيوه اي است كه در حدود سال 1880 در ادبيات پيدا شد. به گونه اي كه شاعران سمبوليست معتقد بودند كه شعر بايد از راه آهنگ كلمات، حالات روحي و احساسات را كه امكان بيان مستقيم آنها نيست به خواننده يا شنونده القا كنند». (ر.ك: زمرديان، رضا، فرهنگ واژه هاي قبل اروپايي در فارسي و فرهنگ معين)

ولي گاهي منظور از «سمبل و نماد» انتقال يك پيام ويژه خارج از حصار زمان و مكان، و ارائه يك الگوي تمام عيار به دور از تأثيرات زمان، در قالب بيان يك داستان واقعي، و توصيف يك شخصيت حقيقي مي باشد.

سعي داشتند قدرت پادشاه را محدود سازند. اربابان فئودال از حاميان اصلي پادشاه بودند. پادشاه، سرمايه داران شهرنشين را ناگزير مي ساخت تا ماليات هاي سنگين بپردازند و به او هدايايي گرانبها ببخشند. او امتياز انحصاري توليد و فروش صابون، شراب، زغال و آهن را در دست داشت و بازرگان ثروتمند و بورژواها را اذيت مي كرد و در سودجويي محدود مي ساخت و بعدها به دليل مخالفت هاي پارلمان با سياست هاي وي براي مدتي پارلمان را تعطيل كرد.

در سال 1640 ميلادي، پارلمان دوباره گشوده شده و عليه پادشاه و به نفع سرمايه داران و بورژواها موضع گرفت. يك سلسله شورش ها سراسر انگليس را فراگرفت و مرحلة اول انقلاب بورژوايي انگليس آغاز شد. شاه دستور انحلال پارلمان را صادر كرد، اما موفق به اجراي آن نشد و پارلمان به كارش ادامه داد و به "پارلمان طولاني" معروف شد. بورژواها در رأس و پيشه وران و خرده مالكان و روستاييان در پي آن به نفع پارلمان مسلح شده و خواهان محدود كردن قدرت پادشاه شدند. پارلمان كه اينك به پايگاه بازرگانان و زرسالاران سرمايه دار تبديل شده بود، خواهان محدود كردن قدرت پادشاه به نفع خود بود. از سال 1642 ميلادي، مرحلة دوم انقلاب انگليس كه جنگ بين پادشاه از يك سو و ارتش پارلمان از سوي ديگر بود، آغاز گرديد.

فرماندهي ارتش پارلمان با خرده مالكي به نام "اليور كراموِل" بود كه با نظام فئودالي مخالف و وابسته به فراماسونري بود. ارتش پادشاه در اين جنگ ها شكست خورد و "چارلز استوارت اول" پادشاه انگلستان دستگير و اعدام شد (1649). به دنبال اعلام جمهوري در سال 1649 ميلادي، "كرامول" رئيس جمهور و ديكتاتور مطلق العنان گرديد. حكومت استبدادي

كرامول تا سال 1658 ميلادي (سال مرگ او) به نفع سرمايه داران و نيز همسو با سياست هاي استعماري دولت انگليس ادامه يافت اما به خواست هاي تودة مردم و محرومين توجهي نشد و اين خصيصة ذاتي انقلاب هاي بورژوايي است كه سرمايه داران آن را به نفع خود رهبري مي كنند.

پس از مرگ كرامول در سال 1658 ميلادي، مردم نااميد و درمانده - كه رژيم كرامول به وضع آنها رسيدگي اي نكرده بود - دست به اعتراض مي زدند و سرمايه داران و بازرگانان و بورژوازي انگليس از ترس شورش مردم خواهان بازگشت سلطنت استوار ت ها و سركوب جنبش مردمي مي شدند. بدينسان سلطنت در انگستان احياء گشت و تا امروز ادامه يافت.

اما اين همة ماجراي انقلاب بورژوايي انگليس نيست؛ در سال 1688 ميلادي، پارلمان كه پايگاه بورژواها و سرمايه داران و مروّج انديشه هاي ليبرالي بود، كودتايي بدون خونريزي عليه خاندان استوارت انجام داد كه "انقلاب با شكوه" ناميده شد. با سرنگوني پادشاه، فردي به نام "ويليام اورانژ" كه از خويشاوندان دور خاندان سلطنتي بود به عنوان پادشاه مشروطه به قدرت رسد و قدرت به پارلمان كه پايگاه سرمايه داران و نجباي بزرگ و بورژواها بود منتقل شد.

انقلاب 1688 ميلادي انگلستان كه موسوم به "انقلاب باشكوه" است يك انقلاب بورژوا - ليبرالي بود كه به لحاظ فكري تحت تأثير آراء "جان لاك" فيلسوف ليبرال انگليسي قرار داشت. انقلاب هاي 1649 و 1688 انگلستان موجب تحكيم و گسترش فوق العادة مناسبات سرمايه دارانه و تخريب نظام فئودالي اين كشور گرديد؛ اگرچه با "انقلاب باشكوه" خرده مالكان و روستائيان بسياري كه در راه انقلاب جان فشاني ها كرده بودند، دچار ورشكستگي گرديده و آوارة شهرهاي بزرگ گرديدند و سرمايه داران آنها را از هستي ساقط

كردند. اكثر اينها بعداً به عنوان كارگر يا "پرولتر" در كارخانجات سرمايه داران بزرگ انگليسي به كار مشغول شدند. بدينسان با انقلاب انگلستان و به ويژه "انقلاب باشكوه"، انديشه ها و ساختار مناسبات سياسي مدرن جانشين مناسبات فئودالي گرديد و بسط فوق العادة مدرنيته در انگلستان آغاز شد. انقلاب هاي انگلستان را چون در مسير تأمين منافع سرمايه داران و استقرار حاكميت روح دنيامداري و سوداگري بورژوايي طي مسير كرده است، انقلاب هاي بورژوايي مي نامند.

به اين ترتيب شالوده هاي دولت بورژوايي و سرمايه داري شكل مي گيرد.

به مشاركت توده اي و همراه با احساسات و هيجانات، تحت تأثير تبليغات سهمگين اكتفا مي شود و حكومت شيوه اي اقتدار طلب با ساخت قدرت يك جانبه پيدا مي كند.

فقط در صورتي كه كاربرد عملي داشته باشد مفيد و با ارزش است. مثلا فكر چيزي نيست جز يك وسيله براي موفقيت در زندگي (فرهنگ علوم سياسي، مركز اطلاعات مدارك علمي ايران، 1374، ص 159).

ج - مقايسه : بديهي است شناسايي دقيق مفهوم اين دو اصطلاح و وجوه تمايز و مشابهت آنها نيازمند بررسي مباني فكري و معرفتي مكاتب مرتبط با آنهاست .

جهت مطالعه اين مباني ر.ك:

- آربلاستر، ظهور و سقوط ليبراليسم، تهران، نشر مركز

- عبد الرسول بيات، فرهنگ واژه ها، قم، مؤسسه انديشه و فرهنگ ديني

اما با اين همه شايد بتوان در تبيين وجوه تمايز اين دو اينچنين گفت كه هر چند در عمل نتيجه اين دو يكي است اما تفاوت اساسي در دايره مفهومي و نحوه نگرش هر كدام از اين دو به اشياء و موجودات خارجي است كه در اصطلاح اول به كارگيري و استفاده از واقعيات مد نظر است ولي در اصطلاح دوم اين بكارگيري و استفاده از واقعيات از منظر سودمندي آنان نگريسته مي شود.

در سال 1328 ه.ش براي تغيير اصولي از قانون اساسي در جهت تقويت سلطنت و تضعيف حقوق ملت، مطرح گرديد و توانست علاوه بر اين هدف، يك اصل در خصوص نحوه تجديد نظر در قانون اساسي به آن ملحق نمايد. به علاوه مقرر گرديد كه چندين اصل از قانون اساسي (اصول 4 و 5 و 6 و 7 و 8 و 49 متمم) به وسيله مجلس واحد مركب از مجلس سنا و شورا مورد تجديد نظر قرار گيرد كه در 1336 با چند سال تأخير انجام گرفت.

آخرين مجلس مؤسسان در ارتباط با اصلاح قانون اساسي رژيم سلطنت در شهريور 1346 مقارن جشن هاي تاج گذاري معروف، تشكيل گرديد وليعهد هنوز به سن قانوني سلطنت نرسيده بود و شاه از آن بيم داشت كه بين مرگ او و سلطنت وليعهد فاصله اي بيافتد و به فكر افتاده بود كه با نيابت سلطنت مادر وليعهد، اين فاصله را پر نمايد و هم وي صاحب عنواني در قانون اساسي باشد و به هنگام تاج گذاري شاه او هم تاجي بر سر گذارد از اين جهت باز هم به سراغ تشكيل مجلس مؤسسان افتادند و اصول 38 و 41 و 42 متمم قانون اساسي را تغيير دادند و مادر وليعهد عنوان نايب السلطنه را پيدا كرد (حقوق اساسي و نهادهاي سياسي جمهوري اسلامي ايران، همان، ص 37).

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران جهت تدوين قانون اساسي جمهوري اسلامي از اصطلاح «مجلس خبرگان قانون اساسي» به جاي مجلس مؤسسان استفاده شد و اعضاي اين مجلس كه متخصص و كارشناس در مسائل اسلامي يا حقوقي بودند در تاريخ 12 مرداد 1358

توسط انتخابات عمومي برگزيده شدند و در سال 1368 نيز براي تجديد نظر در برخي از اصول قانون اساسي جهت برطرف نمودن پاره اي از نواقص و مشكلاتي كه در برخي اصول وجود داشت و در طي سال هاي پس از انقلاب تجربه شده بود با دستور حضرت امام مسأله بازنگري مطرح و اعضاي مجلس بازنگري در قانون اساسي توسط رأي مستقيم مردم برگزيده شدند (مقايسه مسأله بازنگري در دو قانون اساسي مشروطيت و جمهوري اسلامي ايران، محسن خليلي، فصلنامه متين، ش 5).

ب - مجلس سنا:

در اصطلاح سياسي، مجلس سنا (senate assembly) به مجلس مركب از نمايندگان شاه و ملت در كشورهاي سلطنتي و يا نمايندگان طبقات حاكمه و مردم در كشورهاي جمهوري، اطلاق مي شود. امروزه در كشورهايي كه در قانون اساسي آنها بيش از يك مجلس مقننه پيش بيني شده يكي از آنها معمولا مجلس سنا است كه به طور كلي جنبه محافظه كارانه دارد. به عضو مجلس سنا، سناتور (senator) گفته مي شود كه معمولا كهن سال است (فرهنگ علوم سياسي، علي آقا بخشي، تهران، مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران، 1374، ص 308).

تاريخچه مجلس سنا در ايران ( نويسنده: رقيه مالكي_خبرگزاري ميراث فرهنگي)

_ ترور نافرجام شاه در چهاردهمين سالگرد افتتاح دانشگاه تهران يعني در تاريخ 15 بهمن 1327 به دست ناصر فخرآرايي، آغازي بود براي تاسيس مجلسي به نام مجلس سنا كه بيشتر جنبه تشريفاتي داشت و مختص و تامين كننده منافع خاندان سلطنتي بود. اما در واقع جرقه تاسيس آن به افتتاح مجلس موسسان در تاريخ نهم آبان ماه 1304 باز مي گردد (1) كه خود سندي رسمي براي انتقال

سلطنت از قاجاريه به پهلوي و خلع قدرت خاندان قاجار بود. در اين جلسه، نايب رييس مجلس موسسان سيد محمد تدين رياست جلسه را به عهده داشت و دستور كار جلسه تغيير سلطنت بود. در سه اصل 36، 37 و 38 قانون اساسي تغييراتي داده شد. سه اصل درباره مساله ولايتعهدي و تفويض سلطنت مشروطه از طرف ملت به وسيله مجلس موسسان به شخص رضاشاه بود. محمدرضا شاه در پي مشورت با برخي سياستمداران قديمي در زمينه انجام اصلاحات در برخي اصول قانون اساسي به خصوص اصول قدرت دهنده به مجلس و به منظور فلج كردن كار وزيران دست به تاسيس مجلس موسسان زد. سياستمداراني كه به رضا شاه مشاوره دادند از نسل سياسي تقي زاده بودند. انتخابات مجلس موسسان در 9 اسفند 1327 انجام شد. اين مجلس 3 تصميم بزرگ گرفت: 1- تاسيس مجلس سنا طبق اصول قانون اساسي 2- اختيار انحلال مجلسين توسط شاه 3- تصويب نظامنامه هاي جديد از سوي مجلس سنا و شورا (2). اين مجلس 7 دوره تشكيل شد.

دوره اول مجلس سنا در 20 بهمن 1328 افتتاح شد و 28 آبان ماه 1332 خاتمه يافت.

دور دوم مجلس در بيست و هفتم اسفند 1332 افتتاح و در بيست و پنجم اسفند 1338 اختتام يافت. دور سوم در تاريخ سوم فروردين 1339 افتتاح و در تاريخ نوزدهم ارديبهشت 1342 اختتام يافت. دور چهارم در تاريخ 14 مهرماه 1342 افتتاح و در تاريخ 12 مهر ماه 1346 پايان يافت. دور پنجم در تاريخ 14/7/1346 افتتاح و در تاريخ نهم شهريور 1350 خاتمه يافت. دور ششم در تاريخ نهم شهريور 1350 افتتاح

و در شانزدهم شهريور 1354 خاتمه يافت و در نهايت دور هفتم در هفدهم شهريور 1354 افتتاح و با سقوط رژيم سلطنت پهلوي پايان گرفت.

در مورد علل تشكيل سنا بايد گفت كه تاسيس سنا در واقع پشتوانه اي براي شاه محسوب مي شد، چرا كه نمايندگان آن مستقيما از جانب شخص شاه انتخاب مي شدند و اين نمايندگان را سلطنت طلبان و هواخواهان سينه چاك سلطنت تشكيل مي دادند و شاه با اين عمل مي توانست سپري در برابر مخالفت هاي مجلس ايجاد كند. عامل ديگر محكم كردن پايه هاي سلطنت پهلوي و تامين منافع شخصي و وابستگان به سلطنت بود. پس از شهريور 1320 به شدت اقتدار سلطنت پهلوي از بين رفته بود و رو به قهقرا مي رفت. از جمله دلايل ديگر براي تاسيس مجلس سنا، وابستگي شاه به بيگانگان و تقليد شاه از مجموعه نظام قدرت و سياست در دول اروپايي بود. البته در تمام اين دوره ها جنبه تشريفاتي سنا به شكل بارزي نمايان بود. (4)

تشكيل سنا و اختيارات مربوط به آن بنابر اصول 43 و 44 و 45 و 46 متمم قانون اساسي انجام شد. مهمترين وظايف سنا عبارت بودند از: 1- وضع قوانين 2- تصويب قوانين مالي و بودجه كل كشور و قوانين مربوط به درآمد و هزينه 3- نظارت بر عمليات وزرا 4- استماع قسم شاه 5- انتخاب وليعهد 6- تفسير قوانين 7- اعطاي امتياز تشكيل شركت هاي عمومي 8- تصويب عهدنامه ها 9- اعطاي امتيازات 10- معاملات استقراضي -11 احداث راه آهن 12- استخدام بيگانه 13- نظارت بر اندوخته اسكناس 14- انتخاب اعضاي شوراي عالي و هيات

نظارت سازمان برنامه 15- اجازه صدور اسكناس 16- اعلام حكومت نظامي در صورت بروز ضرورت 17- صدور اجازه تعقيب وزرا به عهده مجلسين و محاكمه آنان به عهده ديوان كشور.(5)

سناتورها يا نمايندگان سنا 60 نفر بودند كه برخي انتصابي بودند و برخي انتخابي. دوره نمايندگي هر كدام از سناتورها 6 سال بود كه بنابر اصلاحيه اي در ماده 29 قانون انتخابات مجلس سنا به تاريخ بيست و سوم خرداد ماه 1345؛ در دوره چهارم از 6 سال به 4 سال تقليل يافت. البته در مورخ بيست و هفتم اسفند 1338 نيمي از نمايندگان به حكم قرعه خارج شدند و تنها 29 نفر باقي ماندند كه 14 نفر از آنها انتصابي بودند و به دور سوم راه يافتند. در دوره اول انتخابات سنا، دكتر مصدق، دكتر شايان، محمود نريمان و چند نفر ديگر از طرف مردم تهران به نمايندگي اين مجلس انتخاب شدند. در جناح مخالف مصدق افرادي نظير تقي زاده، نيك پور و وكيلي به سنا راه يافتند. در دوره دوم بايد برگزيده شدگان از ميان خود عده لازم را براي به حد نصاب رساندن تعداد اعضاي انتخاب مجلس سنا انتخاب مي كردند و اين راي گيري سخنان اعتراض آميز چندتن از ياران مصدق را در پي داشت. سرانجام غير از دكتر مصدق و دوستان او، ديگر افراد مثل تقي زاده، نيك پور و وكيلي دوباره انتخاب شدند. (6)

انتخابات سنا همزمان با انتخابات مجلس شورا شروع مي شد و اخذ راي بايد يك روزه انجام مي شد. شرايط انتخاب شوندگان عبارت بودند از: 1- داشتن لااقل 40 سال تمام 2- مسلمان بودن 3- معروف

بودن در محل زندگي و محل انتخابات 4- معروف بودن به امانت داري و درستكاري 5- بصيرت در امور مملكتي. اعضا بايد جزو افراد يكي از گروه هاي زير مي بودند: 1- روحانيون طراز اول 2- كساني كه طي 3 دوره، نماينده مجلس شورا بودند 3- مقامات صدرات و سفارت، استاندارها، دادستان ها و رييس ديوان كشوري با داشتن 2 سال سابقه خدمت قضايي 4- امراي بازنشسته ارتش 5- اساتيد دانشگاه با داشتن 10 سال سابقه تدريس در دانشگاه 6- مالكين و تجاري كه ساليانه 500 هزار تومان ماليات مي دادند 7- وكلاي پايه 1 دادگستري با داشتن لااقل 15 سال سابقه وكالت. انتخاب در دو مرحله بود: در انتخاب مرحله اول اكثريت نسبي و در انتخاب مرحله دوم اكثريت تام ضروري بود. در صورت تساوي آرا سناتور به حكم قرعه معين مي شد. (7)

از ميان 30 نفر سناتور انتصابي، 15 نفر نماينده از تهران بودند و از شهرهاي تبريز و شيراز و مشهد هر كدام 2 نماينده داشتند. از شهرهاي اصفهان، اهواز، رشت، كرمان، رضاييه، ساري، كرمانشاه و قزوين و همدان هر كدام يك نماينده به مجلس سنا راه مي يافتند. روساي مجلس سنا در طي 7 دوره به شرح زير بودند: دوره اول و دوم سيد حسن تقي زاده در دوره دوم تقي زاده در تاريخچهارم مهر 1336 استعفا داد و حسن صدر به رياست انتخاب شد. در دوره سوم: سيد حسن صدر (صدرالاشراف) و در دوره چهارم دكتر سعيد مالك و پس از وي از دوره پنجم تا دوره هفتم شريف امامي، رييس سنا بود. البته بعد از انتخاب سناتورها در دوره اول و

قبل از راي گيري انتخاب رييس مجلس، هيات ريʘәǠسنا به رʘǘӘʠابراهيم حكيمي بود اما بعد از راي گيري براي هيات رييسه، سيد حسن تقي زاده انتخاب شد. (8)

پي نوشت ها:

1- قرباني، زهرا، مجله تاريخ پژوهي، سال چهارم - شماره 10 و 11 بهار و تابستان 81، ص 34.

2- آوري، پيتر، تاريخ معاصر ايران، جلد دوم، محمد رفيعي مهرآبادي، صص 330 و 328.

3- فرهنگ قهرماني، عطا الله، اسامي نمايندگان شوراي ملي صص: 333، 397، 387، 377، 366، 358، 343.

4- قرباني، زهرا، مجله تاريخ پژوهي، سال چهارم، شماره 10 و 11 بهار و تابستان 81، صص 36 و 37.

5- پيشين ص 37 به نقل از قاسم زاده، قاسم، حقوق اساسي صص 413، 412، 411، 410، 409، 408، 404، 403.

6- همان، ص 38، به نقل از نجمي، ناصر، دولت هاي ايران از سيد ضيا تا بازرگان ص 867.

7- همان ص 39.

8- همان، همان صفحه

ج_ مجلس اعلا در ايران:

مشروطه خواهان با همدستي و كوشش بسيار تهران را فتح كردند، بدون درنگ پانصد نماينده از ميان مجلس منحله، عموم علما و وجوه وكلا و وزرا و شاهزادگان و اعيان و اشراف و تجار و نيروهاي چريك و بختياري در تهران جمع شدند و خود را مجلس اعلا يا عالي خواندند ولي چون كثرت جمعيت مانع از تصميم گيري مي شد كميسيون فوق العاده يا هيات مديره بيست و پنج نفره اي را تعيين كردند تا آنها به امهات امور رسيدگي كنند. آنان نيز شبانه در عنوان و هيات مؤسسان محمد علي شاه را از امر خطير سلطنت معاف كردند و به نصب احمدشاه به

سلطنت راي دادند اما چون پادشاه جديد به سن قانوني نرسيده بود عضدالملك را به نيابت برگزيدند.

رجوع كنيد به: عطاءالله فرهنگ قهرماني، همان، صص 17 و 18; مجيد سائلي كردده، همان، صص 162 - 168. [تدوين كنندگان قانون جديد عقيده داشتند فعلا براي رفع هرج و مرج، جلوگيري از تنشها و خشونتهاي سياسي و اجتماعي قانوني تهيه گردد كه به واسطه آن مجلسي تشكيل بشود تا بتواند جو و فضاي سياسي را آرام كند: مجيد سائلي كردده، همان، صص 203 و 204]

بر اين خط و خطوط سياسي عرض كنيم. آقاياني كه سردمداران خطوط سياسي و گرايش هاي سياسي هستند حالا برسيد به اين حرفي كه ما مي گوييم شما خوديها وقتي كه سرقضاياي بيهوده، اين طور با هم درگير مي شويد، دشمن سوء استفاده مي كند.»

و ايشان همچنين در تاريخ 78/5/8 در خطبه دوم نماز جمعه فرمودند: «... من خطوط سياسي را از يك منظر نگاه مي كنم، براي من اسم ها اهميت ندارند؛ براي من مغزها و دل ها و عمل ها اهميت دارند. هر كس به اسلام و ارزشها، به امام، به مصالح ملي و به سرنوشت اين كشور بيش تر علاقه نشان بدهد، او براي من عزيز است؛ متعلق به هر خطي باشد، متعلق به هر جماعتي باشد، متعلق به هر جريان سياسي باشد. سعي كنيد خودتان را با اين معيارها تطبيق بدهيد. اين بدحالتي است كه انسان ببيند در داخل خطوط سياسي، با خط مقابل خودشان خصمانه رفتار كنند، اما مرزهاي خودشان را به روي دشمن باز نمايند. گفته مي شود «خودي و غير خودي»؛ حالا خودي و غير خودي داريم يا نداريم؟ اگر بخواهيم ملت را حساب كنيم: نه؛ آحاد ملت همه خودي اند. اما جريانات سياسي: بله؛ جريان خودي داريم، جريان غير خودي هم داريم. خودي كيست؟ خودي آن است كه دلش براي اسلام مي تپد، دلش براي انقلاب مي تپد، به امام ارادت دارد، براي مردم به صورت حقيقي نه ادعايي احترام قائل است. غير خودي كيست؟ غير خودي كسي است كه دستورش را از بيگانه مي گيرد، دلش براي بيگانه مي تپد، دلش براي برگشتن امريكا مي تپد. غير خودي كسي است كه از اوايل انقلاب در فكر ايجاد رابطه اي دوستانه با امريكا بود،

به امام اهانت مي كرد، اما براي امريكا اظهار علاقه مي كرد. كسي به امام اهانت مي كرد ناراحت نمي شد، امام اگر كسي به دشمنان بيرون از مرز يا همدستان آنها اهانت مي كرد ناراحت مي شد. اينها غريبه اند.»

بنابراين، بر اساس بيانات رهبر معظم انقلاب، همه آحاد ملت «خودي» هستند؛ و هر يك از گروه هاي سياسي نيز چنانچه معيارهايي را كه رهبري بزرگوار انقلاب فرمودند دارا باشند، «خودي» محسوب مي شوند، و الاّ «غير خودي» هستند.

مبارزه بر ضد مقامات بالاي اجتماعي و دولتي و ثروت مندان , چهره اي محبوب و مردمي يافته بودند, مانند حزب فرانسه كه در دورهء جمهوري سوم مدت درازي حكومت كرد و بين دو جنگ جهاني اوّل و دوم اعضاي خود را به سود از دست داد و پس از جنگ جهاني دوم , زود از اعتبار افتاد. علت از دست دادن موقعيت و محبوبيت مردمي راديكال هاي اصلاح طلب و يا جناح چپ اين بود كه پس از در دست گرفتن قدرت , شعارها وشيوه هاي برخورد آنان تغيير يافت , به گونه اي كه يكي از محافظه كارترين احزاب يوگسلاوي , حزب راديكال ناميده شد.(3)

بنابراين راديكاليسم كه در اصل به معناي بينش و تفكري كه خواهان تغييرات و اصلاحات اساسي و ريشه اي بوده , مانند بسياري از پديده هاي ديگر در رودخانهء تحولات به سير و جريان افتاد و دچار فراز و فرودهايي گشته است و اين موضوع موجب شد برنامه و شيوهء اصلاحات راديكال ها يا اصلاح طلبان چپ در هر جامعه تفاوت كند,مثلاً در جوامع آمريكايي معمولاً سوسياليست ها و كمونيست ها را, راديكال يا جناح چپ مي نامند, چنان كه در ايران ِقبل از انقلاب اين گونه بود, اما در اروپا به جناح طلبي كه خواستار تحول رفورميستي و روبنايي هست و از احزاب معتدل به شمار مي رود, لفظ اطلاق مي شود.

امروز, اين اصطلاح (راديكال , جناح چپ يا اصلاح طلبان ) نه تنها در منطقهء سياست , بلكه غالباً در كليهء مناطق ,بيش تر, به افراطيون (يا اكسترميست ها)(4) اطلاق مي شود.(5)

(پ_اورقي 1.داريوش آشوري , دانشنامهء سياسي

, ص 176

(پ_اورقي 2.بهاءالدين پازارگاد, مكتب هاي سياسي , ص 94

(پ_اورقي 3.مكتب هاي سياسي , ص 94

(پ_اورقي 4.س ژخذحژس ش ح به معناي افراطي افزون طلب يا تندروهاي فزون گرا است .

پاورقي5 .مكتب هاي سياسي , ص 94

قانوني و رسمي به حساب نمي آيد.(1)

در كشورهاي جهان سوم و عقب مانده , اپوزيسيون غالباً به آن دسته از مخالفاني اطلاق مي شود كه در صددبراندازي نظام حكومتي آن جامعه يا به زير كشيدن قدرتمندان نظام از اريكهء قدرت هستند و گاهي اوقات از طرف قدرت هاي مسلط جهاني به صورت پنهان يا آشكار مورد حمايت و پوشش سياسي , تبليغي و مالي قرار مي گيرند.

(پ_اورقي 1.در مورد واژهء اپوزيسيون ر.ك : داريوش آشوري , دانشنامهء سياسي و فرهنگ فشردهء انگلسي به فارسي آريانپور رجوع شود.

بيان ديگر: كمونيست امروزه با.

گفتني است كه از لحاظ تاريخي كمونيسم , پيشنه اي پيش تر از پيدايش ماركسيسم دارد و افرادي چون : رابرت آون , ماركس , انگلس و لنين ,, مصرف كنندگان اين واژه بودند.

ماركس و انگلس در سال 1848 را به عنوان مرامنامهء جامعهء كمونيست ها منتشرساختند. مانيفيست كمونيست , در واقع نوعي تنزل و عقب نشيني محسوب مي شود; زيرا از عنوان به معناي مكتب يا ايدئولوژي عامي كه همانند مخاطب آن همهء انسان ها باشد و منافع جامعهء بشريت را مدّ نظرداشته باشد, دست كشيده است , چون مانيفيست يعني با با انديشهء كمونيستي در عرض احزاب ديگر كارگري تدوين نموده اند. در مانيفيست آمده است : (3)

(پ_اورقي 1.داريوش آشوري , دانشنامهء سياسي , ص 261

(پ_اورقي 2.همان , ص 262

(پ_اورقي 3.دانشنامهء سياسي , ص 262

هاي سياسي و اجتماعي كه هم اكنون در برخي كشورها در مقابل كه آمريكا از آن حمايت مي كند, به وجود آمده , نوعي محسوب مي شود.

براي مطالعه و اطلاع بيشتر به دو كتاب زير مراجعه كنيد:

1 مكتب هاي سياسي , نوشتهء دكتر بهاء الدين پازارگاد, ص 194_ 199

2 عقايد و مكتب هاي سياسي , نوشتهء و , ترجمهء حسين شهيد زاده , ص 405_419

پاپ را توضيح دهيد.

(پ_اورقي 1.گائتانوموسيكا و گاستون بوتو, عقايد و مكتب هاي سياسي , ترجمهء حسين شهيدزاده , ص 406

تر سوسياليست ها, به خصوص ماركسيست ها رواج و مورد انتقاد قرار دادند.

از ديد آن ها, در چنين سيستمي مالكيت خصوصي تعيين كنندهء چهرهء اقتصادي , سياسي و فرهنگي جامعه است اما از ديد اقتصاد دانان غير ماركسيست , سرمايه داري سيستمي است كه در آن توليد ميان عوامل توليد (كار, زمين وسرمايه ) بر حسب توليدگيري نهايي آن ها توزيع مي شود. به عبارت ديگر: وسايل توليد منبع توليد ارزش و درآمداست , به خلاف ماركسيست ها كه كار را تنها منبع توليد ارزش مي دانند و در نتيجه سود حاصله از سرمايه را نامشروع و به زيان جامعه مي دانند.

جهت اطلاع بيش تر به كتار نوشتهء آيت اللّه شهيد محمد باقر صدر و كتاب مكتب هاي سياسي نوشته ءبهاء الدين پازارگاد و دانشنامهء سياسي نوشتهء داريوش آشوري مراجعه نماييد.

(پ_اورقي 1.محمد باقر صدر, اقتصاد ما, ج 1 ص 300_ 303

از طرح اصطلاح به معناي جديد توسط ماركس , افرادي چون , و انگليسي كه او را مؤسس اوّليهء سوسياليسم نوين مي نامند, مطرح شده بود.

(پ_اورقي 1.بهاءالدين پازارگاد, مكتب هاي سياسي , ص 110

(پ_اورقي 2.داريوش آشوري , دانشنامهء سياسي , ص 205

كمال خود رسيد.اين طرز فكر آنان باعث مستعمره كردن كشورهاي ضعيف و كوچك شد.(3)

حكومت ايران نه مانند رژيم هاي سرمايه داري است و نه مانند رژيم هاي كمونيستي . نه الغاي مالكيت از افرادجامعه مي كند و نه سرمايه داري مطلق است . حكومت اسلامي , با سرمايه هاي باد آورده و سرمايه هايي كه از راه هاي حرام به دست بيآيد يا از راه حق كشي و ظلم به كارگران مخالف است .

(پ_اورقي 1.داريوش آشوري , دانشنامهء سياسي , ص 204 با تلخيص .

(پ_اورقي 2.همان , ص 261 با تلخيص .

(پ_اورقي 3.همان , ص 37 با تلخيص .

با پيشرفت امپراتوري بريتانيا در جهان گسترش يافت. به گفتة برخي از صاحب نظران حدود شش ميليون نفر عضو اين شبكه هستند.

فعاليت هاي اين تشكيلات گاهي براي واژگون ساختن يك حكومت است، گاهي براي مسلط ساختن نظريات خاصي در يك جامعه و گاهي براي ايجاد شكاف و پاشيدن بذر اختلاف در صفوف مردم است. اين شبكه كوشش دارد افراد خود را در هر نقطه از دنيا ياري رساند تا آنان در منصب هاي حساس كشورها گمارده شوند و از اين راه به بهترين وجه به خواسته هاي استعماري خويش نايل گردند.

در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم شعبه هاي دستگاه فراماسونري در كشورهاي خاور ميانه مانند تركيه، مصر و ايران بر پا شدند. اين ها در اين كشورها به وسيله اي براي پيشبرد سياست هاي استعماري اروپايي به ويژه استعمار انگلستان مبدل شدند.

فراماسون در ايران: در ايران ميرزا ملكم خان ناظم الدوله ارمني در اين راه پيشگام بود. او اولين لژ فراماسونري در ايران را تأسيس كرد. نامبرده در ده سالگي به فرانسه عزيمت كرد و ضمن تحصيل عضو فراماسون شد و در سال 1268 شمسي به ايران بازگشت و فراموشخانه را تشكيل داد.

لژ ديگر، لژ بيداري ايرانيان بود. اين لژ در سال 1907 ميلادي در ايران تشكيل شد و مؤسس آن اديب الممالك فراهاني بود. سيد حسن تقي زاده و ذكاء الملك فروغي از گردانندگان اصلي آن بودند. اين ها تا انقلاب اسلامي ايران فعاليت داشتند و پست هاي كليدي و حساس مملكت را در اختيار داشتند. يكي از چهره هاي شاخص فراماسونري در ايران شريف امامي بود كه از سال

1342 به مدت پانزده سال استاد اعظم فراماسونري در ايران بود و بسياري از رجال نامدار آن زمان عضو همين لژ فراماسون بودند.[1]

[1]براي اطلاع بيشتر رجوع شود به: تاريخ سياسي عناصر ايران، دكتر سيدجلال الدين مدني ج اوّل، ص 31، تا 38؛ جلد دوم، ص 259 تا 261؛ دايره المعارففارسي، مصاحب، ج 2، ص 1852؛ دانشنامة سياسي، داريوش آشوري، ص 242 و 241.

اين امر منجر به تعديل در سياست هاي سوسياليست ها شد. در انگلستان دو جنبش كارگري و محافظه كار در كنار يكديگر قرار دارند و با توجه به سياست هاي انعطافي هر يك، عملكردشان و اوضاع بين المللي، گاهي افكار عمومي به سمت حزب كارگران و طرفداران اصلاحات سوق داده مي شود و آنان پيروز مي شوند، و زماني كفة ترازو به نفع محافظه كاران مي شود. ديگر كشورهاي اروپايي هم كمابيش در همين حد است.

ممكن است سؤال شما در مورد اصلاحات مذهبي (پروتستانيسم) باشد. اين حركت كه در چند قرن گذشته، با توجه به بستر پيدايش از رشد خوبي بهره مند بود، امّا اكنون آهنگ آن كند شده است و ديگر جذبه اي ندارد، ضمن اين كه كاتوليك با تغيير و تعديل سياستش جايگاه خويش را بيشتر از پروتستانيسم تثبيت نموده است.

[1] داريوش آشوري، دانشنامة سياسي، ص 72، 204 و 205.

[2] همان، ص 298.

اين موضوع بر ما لازم تر است.

پيامبر فرمود: "هيچ كس هرگز با مشورت، بدبخت و با استبداد رأي خوشبخت نشده است".(4)

امير مؤمنان فرمود: "كسي كه استبداد رأي داشته باشد، هلاك مي شود و كسي كه با افراد بزرگ مشورت كند، در عقل آن ها شريك شده است".(5)

در چه اموري مشورت لازم است؟

انسان در بسياري كارها به مشورت نيازمند است. زمامداران و حاكمان اسلامي و مسئولان نيز در امور مردم داري و تصميم گيري هاي بزرگ مي بايست از طريق مشورت وارد شوند كه هم به صلاح خودشان است و هم به صلاح مردم. پيامبر فرمود: "هنگامي كه زمامداران شما نيكان باشند و توانگران شما سخاوت مندان و كارهايتان با مشورت انجام پذيرد، روي زمين از زير زمين براي شما بهتر است (يعني شايستة حيات وزندگي هستيد) ولي اگر زمامدارانتان، بدان و ثروتمندان، بخيل باشند و در كارها مشورت نكنيد، زير زمين از روي آن براي شما بهتر است".(6) (به درد مردن مي خوريد).

در امور شخصي زندگي هم بدون مشورت خسارت خواهند ديد، مثلاً در تصميم گيري هايي چون انتخاب همسر، شغل، وارد شدن به امور تجارت، قبول مسئوليت و مسائل مربوط به تحصيل.

پي نوشت ها:

1. فرهنگ معين، ج 3، ص 4155.

2. سوره آل عمران (3) آية 159.

3. تفسير نمونه، ج 3، ص 143.

4. همان، ص 145.

5. همان.

6. همان.

كننده خير و سعادت بشر بوده , و باعث تامين و تثبيت صلح جهانى است . ط_رف_داران اين مكتب , تشكيل يك دولت بزرگ جهانى را پيشنهاد مى كنند , دولتى كه كليه ملل س_ط_ح كره زمين را در پوشش خود قرار دهد ,بى آنكه به شخصيت و يا استقلال داخلى و يا آزادى ملتى لطمه وارد سازد . ن_وي_س_ن_ده مكتب هاى سياسى معتقد است كه ناسيوناليسم به اين معنى , از محصولات قرون جديد است , و در قرون سابق , ناسيوناليسم به مفهوم امروز وجود نداشته است . به طور مسلم , در چشم انداز يك فرد نوع دوست كه آرمان انسانى دارد , انترنالسيوليسم جلوه خ_اص_ى دارد , ه_ر چ_ند تحقق حكومت جهانى بدون اتكاء به يك مكتب الهى امكان پذير نيست و ه_رگ_ز انسانهاى مادى , موفق به تحكيم و حدت ميان كشورهاى مترقى و كشورهاى عقب مانده نخواهند شد . و در نتيجه , حكومت زورگويان بر ملل ضعيف , به قوت خود باقى خواهد ماند . آن_چ_ه در اي_ن ب_اره م_ى گويند , نتيجه غليان عواطف انسانى است كه كاربرد آن , بدون پشتوانه مذهبى بسيار كم و ناچيزاست . م_دع_يان چنين وحدت ملل , وقتى خود مصدر كار مى شوند , به جاى تامين مصالح همه ملت ها , ملى گرا مى شوند . همگى مى دانيم كه هندوى گياه خوار , حاضر نيست جاندارى را ناراحت كند . و ح_تى به خاطر آن , از ذبح و شكار حيوان خوددارى مى نمايد , و به جاى استفاده از گوشت ,تنها از گياه استفاده مى كند . ه_م_ي_ن

م_لت , وقتى مساله منافع دو ملت هند ومسلمان به ميان آمد , دستش تا مرفق در خون م_سلمانان فرو رفت و مسئله كشمير رابه صورت استخوان لاى زخم درآورد , كه پيوسته ميان دو ملت مايه ناراحتى بوده وخواهد بود , چرا كه آرمان ملى را بر آرمان انسانى ترجيح داد . از اي_ن جهت بايدگفت : تامين آرمان انسان و خدمت به جامعه انسانى , با چشم پوشى از مليت ها -ب_دون ات_ك_اء به يك ملت الهى كه جان و دل را از محبت و عشق به انسان ها پر كند -امكان پذير نيست مكتبى كه مى گويد : الناس امام الحق سواء انسان ها در برابر قانون و حق يكسانند . يا مى گويد : الناس سواسيه كاسنان المشط افراد بشر مانند دانه هاى شانه باهم مساويند . پ_ي_روان چ_ن_ي_ن م_كتبى مى توانند با حفظ تمام مليت ها و شخصيت ملت ها , همه را درپوشش حكومت واحدى درآورند و به جاى احياء سعادت ملت خاصى , سعادت همه انسان هارا احياء كنند . ناسيوناليسم تركيبى است از حق و باطل . نقاط ضعفى دارد و نقاط قوتى . س_رانجام , هم سازنده است و هم ويرانگر , ولى جنبه ويرانگرى آن در ممالك اسلامى بيش از نقاط قوت آن است . ع_لت اينكه غرب براى پرورش آن در ميان ملت هاى اسلامى مى كوشد , اين است كه مى خواهد به خ_اطر جنبه ويرانگرى آن , وحدت اسلامى رااز بين ببرد , در ميان مسلمانان تفرقه بيندازد , و دو م_لت برادر را دشمن و رقيب يكديگر قرار دهد , تا

آنجا كه به جاى اخوت اسلامى و وحدت دينى و مذهبى به مليت هاى گوناگون تكيه كند . اينك براى اينكه پرده از چهره حقيقت برداشته شود , مطالبى را يادآور مى شويم . در ت_ف_س_ي_رى ك_ه ن_وي_سندگان مكتب هاى سياسى از ناسيوناليسم دارند , مطالب زير به چشم مى خورد :1 - علاقه به آب و خاك كه انسان در آنجا پرورش يافته است . 2 - علاقه به ملتى كه در ميان آنها بزرگ شده است . 3 - حفظ دستاوردها و ميراثهاى فرهنگى و تاريخى ملت خويش . 4 - تمايل به حكومت بر خويشتن و تحصيل استقلال . اين نوع مفاهيم را نمى توان مربوط به ناسيوناليسم دانست , زيرا چنين علاقه هائى درانسان فطرى است . وق_ت_ى ان_س_ان در آب و خ_اك_ى و ي_ا در ميان جمعيتى بزرگ شد ; علاقه به آنها و يا علاقه به آثار فرهنگى و تاريخى آنها , يك امر طبيعى خواهد بود . هرفردى , در خود , اين مساله را احساس مى كند , همچنانكه فكر گسستن بند بردگى وتحصيل استقلال يك امر فطرى است . اين نقاط مثبت را نبايد به حساب ناسيوناليسم نهاد . و با حذف اين مكتب نيز مى توان آنها را به دست آورد . پيامبر گرامى اسلام صلى اللّه عليه و آله و سلم در مهاجرت خود از مكه به مدينه ,در نيمه راه , به ياد مكه , زادگاه خود افتاد , و در خود احساس اشتياق به بازگشت به آنجا را كرد . وح_ى ال_ه_ى نازل شد و به او وعده داد كه : خدائى

كه تبليغ قرآن را بر تو لازم كرده است , ترا به زادگاهت باز خواهد گردانيد (1)و وعده الهى در سال هفتم هجرت جامعه عمل پوشيد . در فتح مكه كه در سال هشتم هجرت انجام گرفت , وقتى رسول خدا (ص ) وارد زادگاه خود شد , نسبت به آن اظهار علاقه نمود و فرمود : اى شهر مكه , من ترا دوست دارم . و اگر مرا مجبور به خروج نمى كردند , هرگز تو را ترك نمى گفتم (2) . يكى از مظاهر ناسيوناليسم , انتساب به اقوام و نياكانى است كه از ريشه هاى انسان به شمار مى روند . مثلا بگويد من از فلان قبيله هستم يا خود را منسوب به نژاد خاصى بداند . چ_نين كارى در اسلام ممنوع نيست , به شرط اينكه مايه تفاخر نباشد , بلكه مايه شناسائى و تعيين هويت انسان گردد . قرآن اين حقيقت را در آيه زير بيان مى فرمايد : و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا (3) . شما را به صورت تيره ها و قبيله ها درآورديم كه به وسيله آن يكديگر را شناسائى نمائيد . يعنى انتساب به قبيله , بايد وسيله شناخت فردى از فرد ديگر باشد , نه وسيله افتخار . ان_ت_ساب به استخوان هاى پوسيده , مايه افتخار نيست , بلكه مايه افتخار , تقوا و پرهيزگارى است كه انسان بايد آن را كسب كند و خود را با آن بيارايد . ويرانگرى هاى ناسيوناليسم جنبه هاى مثبت ناسيوناليسم , همان ها بود كه بيان گرديد . ولى بايد توجه داشت كه هدف از طرح اين

مكتب سياسى در ممالك اسلامى و يا كشورهاى آسيائى و آف_ري_ق_ائى ,ج_ن_ب_ه وي_ران_گ_رى آن اس_ت كه بر اهل اطلاع پنهان نيست اينك به برخى از آنها اشاره مى كنيم . 1 - م_ح_و وح_دت اس_لام_ى از ن_ظر اسلام در ميان عوامل و عناصرى كه موجب تشكيل يك ملت م_ى گ_ردد , از ق_ب_يل زبان و نژاد و خون و خاك تنها عقيده مذهبى و وحدت فكرى است كه م_ى تواندملت واحدى را پديد آورد و آنها را در سود و زيان يكديگر شريك سازد و بر اقوام مختلف از نظر زبان و نژاد , خون و آب و خاك نام امت واحد بگذارد , وبگويد : ان هذه امتكم امه واحده و انا ربكم فاعبدون (4) . و يا بفرمايد : و ان هذه امتكم امه واحده و انا ربكم فاتقون (5) . و يا همه را برادر و برابر بخواند و بفرمايد : انما المومنون اخوه (6) . روزى سلمان فارسى در مسجد پيامبر نشسته بود و عده اى از ياران پيامبر نيز حاضربودند . سخن از اصل و نسب به ميان آمد . هر كس درباره اصل و نسب خود چيزى مى گفت . نوبت به سلمان رسيد , به او گفتند : تو هم از اصل و نسب خودت بگو . ف_ق_ال انا سلمان بن عبداللّه كنت ضالا فهدانى اللّه عزوجل بمحمد (ص ) و كنت عائلافاغنانى اللّه بمحمد (ص ) و كنت مملوكا فاعتقنى اللّه بمحمد (ص ) هذا نسبى و هذاحسبى . من سلمان فرزند بنده خدا هستم , گمراه بودم پس خدا به وسيله محمد (ص ) هدايتم كرد

. بى چيز بودم پس به وسيله او بى نيازم ساخت . برده بودم از طريق او آزادم كرد . اين است حسب و نسب من . . در اي_ن م_ي_ان رس_ول خدا (ص ) وارد شد و سلمان جريان را به عرض حضرت رساند , رسول اكرم (ص ) رو به آن جماعت كرد كه همه از قريش بودند و فرمود : يا معشر قريش ان حسب الرجل دينه , و مروئته خلقه و اصله عقله (7) . حسب انسان آئين او است , يار او در زندگى خلق او و ريشه او عقل و خرد اواست . در تاريخ اسلام آمده است : در جنگ احد , يك غلام ايرانى در ميان مسلمانان بود . اي_ن ج_وان م_سلمان ايرانى , ضربتى به يكى از نفرات دشمن وارد آورد و از روى غرورگفت : اين ضربت را از من تحويل بگير , منم يك جوان ايرانى . رس_ول اكرم (ص ) به گفتار او كه ممكن بود تعصب ديگران را برانگيزد , توجه كرد و به او فرمود : چ_ران_گ_ف_تى منم يك جوان انصارى ؟اين نظريه اسلام و روش پيامبر گرامى است , در حالى كه ن_اس_ي_ون_ال_يسم مى خواهد به جاى وحدت عقيده , از ديگر عناصر استفاده كند , اين وحدت را به ك_ث_رت ت_غيير دهد ,يگانگى عرب , عجم , ترك , فارس , و ساير اقوام و طوائف اسلامى - با نژادها وزبان هاى گوناگون - را به اختلاف و دوگانگى تبديل سازد . و در ن_تيجه تخم نفاق , تخاصم و رقابت را در دل يك امت واحد بپاشد ,

و قدرت عظيم اسلامى را نابود سازد , تا سرانجام تسلط ابرقدرتها بر اين ملل سهل و آسان شود . افتخار به دستاوردها و ميراثهاى فرهنگى و تاريخى يك ملت در طول تاريخ - اگرچنين افتخاراتى داشته باشند - مورد انتقاد نيست , ولى همين مسئله در كشور ما وكشورهاى همانند , به گونه اى طرح مى شود كه گويا مى خواهند پيوند ما را از ديگرمسلمانان جهان قطع كنند . تنها به اين اكتفا نمى كنند , بلكه مفاخرى را كه ملت ما در ظرف اين چهارده قرن از تاريخ اسلام به دس_ت آورده ان_د ن_ابود سازند , و به نام ملى گرائى چوب حراج بر كليه مفاخر فرهنگى و علمى و فكرى ما بزنند . آن_گ_اه ما بمانيم و تنها مفاخر عهد كوروش و داريوش , در حالى كه جدا كردن ايران وايرانى از اين آثار علمى و فرهنگى و سياسى اسلام چهارده قرن , جز نابود كردن هردو , نتيجه اى ندارد . پس از جنگ اول جهانى , ويلسون رئيس جمهور امريكا , منشور چهارده ماده اى خودرا كه يكى از آنها استقلال ملى بود , براى حفظ صلح در جهان , مطرح ساخت . در نتيجه آن , خلافت عثمانى تجزيه گرديده و قطعه قطعه شد و به صورت چندين كشور كوچك و به ظاهر مستقل درآمد كه جز بدبختى و ناكامى و تشكيل دولت هاى دست نشانده و كاشتن تخم حرام اسرائيل در سرزمينهاى اسلامى نتيجه ديگرى نداشت . 2 - پ_رورش روح طغيانگرى در ناسيوناليسم , روح طغيان گرى كاملا رشد مى كند , و دولت هاى ق_وى

مى كوشندسرزمين گروه هاى همزبان و هم نژاد را كه در خارج كشورها زندگى مى كنند , به خاك خود ضميمه كنند . حتى به اين اكتفا نمى كنند , بلكه مى كوشند اقليت هاى ملل تابعه را در خود مستهلك سازند . ن_اسيوناليسم در اروپا , مايه توسعه اراضى و كشورگشائى و وسيله عدم اغماض نسبت به اقليت ها م_ى گردد , افسانه ها و آئين هاى نژادى را احياء مى كند , و جز تخريب نتيجه ديگرى ندارد , تا آنجا كه منتهى به تجاوز و ايجاد رژيم هاى ديكتاتورى نازيسم و فاشيسم مى گردد . بطور خلاصه , ناسيوناليسم جنبه هاى مثبت و منفى دارد . جنبه هاى مثبت و انسانى آن را بايد گرفت , و با جنبه هاى منفى و ضد انسانى آن مبارزه نمود . غ_ال_ب_ا دع_وت ب_ه ن_اس_ي_ون_ال_ي_س_م ب_ا توجه به جنبه هاى مثبت آغاز مى شود , ولى سرانجام به جنبه هاى منفى و تند مى رسد .

يا «الشعب المصري» و غيره. ما كه فعلاً در اين بحث كلمة «ملت» و «مليت» را به كار مي بريم، همان مفهوم جديد و مصطلح فارسي را در نظر گرفته ايم، خواه غلط و خواه درست.

تنازع ندارد، بلكه در صورتي مفيد و مؤثر است كه افراد مورد قبول جامعه آن را به اجرا در آورند و به تعبير ديگر تنها بوسيله ايجاد حكومت است كه نظم در جامعه برقرار مي شود و جلو فساد و خونريزي و غصب حقوق گرفته مي شود. به همين دليل از قديمترين ايام، اقوام بشري هر كدام حكومتي براي خود داشتند.

ثانياً به فرض كه مردم بدون حكومت بتوانند با هم زندگي سالمي داشته باشند (امري كه محال است) ولي پيشرفت و تكامل در علوم و دانشها و صنايع و شئون مختلف اجتماعي، تنها در صورت برنامه ريزي دقيق و مديريت آگاه، امكان پذير است و برنامه ريزي و مديريت، عبارت ديگري از تشكيل حكومت است.از اين رو تمام عقلاي جهان تأكيد بر ضرورت تشكيل حكومت براي جوامع بشري مي كنند.

___________________________________________________________________

مي كنند، دولتي كه كليه ملل سطح كره زمين را در پوشش خود قرار دهد، بي آنكه به شخصيت و يا استقلال داخلي و يا آزادي ملتي لطمه وارد سازد.

نويسنده «مكتب هاي سياسي» معتقد است كه ناسيوناليسم به اين معني، از محصولات قرون جديد است، و در قرون سابق، «ناسيوناليسم» به مفهوم امروز وجود نداشته است.

به طور مسلم، در چشم انداز يك فرد نوع دوست كه آرمان انساني دارد، «انترناسيوناليسم» جلوه خاصي دارد، هر چند تحقق حكومت جهاني بدون اتكاء به يك مكتب الهي امكان پذير نيست و هرگز انسان هاي مادي، موفق به تحكيم وحدت ميان كشور هاي مترقي و كشورهاي عقب مانده نخواهند شد. و در نتيجه، حكومت زورگويان بر ملل ضعيف، به قوت خود باقي خواهد ماند. آنچه در اين باره مي گويند نتيجه غليان عواطف انساني است كه كاربرد آن، بدون پشتوانه مذهبي بسيار كم و ناچيز است. مدعيان چنين وحدت ملل، وقتي خود مصدر كار مي شوند، به جاي تأمين مصالح همه ملت ها، ملي گرا مي شوند.

همگي مي دانيم كه هندوي گياه خوار، حاضر نيست جانداري را ناراحت كند. و حتي به خاطر آن، از ذبح و يا شكار حيوان خودداري مي نمايد، و به جاي استفاده از گوشت، تنها از گياه استفاده مي كند. همين ملت، وقتي مسأله منافع دو ملت هند و مسلمان به ميان آمد، دستش تا مرفق در خون مسلمانان فرو رفت و مسئله كشمير را به صورت استخوان لاي زخم درآورد، كه پيوسته ميان دو ملت مايه ناراحتي بوده و خواهد بود، چرا كه آرمان ملي را بر آرمان انساني ترجيج داد. از اين جهت بايد گفت: تأمين آرمان انسان و خدمت به جامعه انساني با چشم پوشي

از مليت ها –بدون اتكاء به يك مكتب الهي كه جان و دل را از محبت و عشق به انسان ها پر كند- امكان پذير نيست مكتبي كه مي گويد:

«الناس امام الحق سواء»

[انسان ها در برابر قانون و حق يكسانند] يا مي گويد:

«الناس سواسية كاسنان المشط»

[افراد بشر مانند دانه هاي شانه با هم مساويند].

پيروان چنين مكتبي مي توانند با حفظ تمام مليت ها و شخصيت ملت ها، همه را در پوشش حكومت واحدي درآوردند و به جاي احياء سعادت ملت خاصي، سعادت همه انسان ها را احياء كنند.

«ناسيوناليسم» تركيبي است از حق و باطل. نقاط ضعفي دارد و نقاط قوتي. سرانجام، هم سازنده است و هم ويرانگر، ولي جنبه ويرانگري آن در ممالك اسلامي بيش از نقاط قوت آن است. علت اينكه غرب براي پرورش آن در ميان ملتهاي اسلامي مي كوشد، اين است كه مي خواهد به خاطر جنبه ويرانگري آن، وحدت اسلامي را از بين ببرد، در ميان مسلمانان تفرقه بيندازد، و دو ملت برادر را دشمن و رقيب يكديگر قرار دهد، تا آنجا كه به جاي اخوت اسلامي و وحدت ديني و مذهبي به مليت هاي گوناگون تكيه كنند.

اينك براي اينكه پرده از چهره حقيقت برداشته شود، مطالبي را يادآور مي شويم.

در تفسيري كه نويسندگان مكتب هاي سياسي از ناسيوناليسم دارند، مطالب زير به چشم مي خورد:

1- علاقه به آب و خاك كه انسان در آنجا پرورش يافته است.

2- علاقه به ملتي كه در ميان آنها بزرگ شده است.

3- حفظ دستاوردهاي و ميراثهاي فرهنگي و تاريخي ملت خويش.

4- تمايل به حكومت بر خويشتن و تحصيل استقلال.

اين نوع مفاهيم را نمي توان مربوط به ناسيوناليسم دانست، زيرا چنين علاقه هائي در انسان فطري است. وقتي انسان در آب و خاكي و يا

در ميان جمعيتي بزرگ شد؛ علاقه به آنها، و يا علاقه به آثارفرهنگي و تاريخي آنها، يك امر طبيعي خواهد بود. هر فردي، درخود، اين مسأله را احساس مي كند، همچنانكه فكر گسستن بند بردگي و تحصيل استقلال يك امر فطري است. اين نقاط مثبت را نبايد به حساب ناسيوناليسم نهاد. و با حذف اين مكتب نيز مي توان آنها را به دست آورد.

پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله و سلم در مهاجرت خود از مكه به مدينه، در نيمه راه، به ياد مكه، زادگاه خود افتاد، و در خود احساس اشتياق به بازگشت به آنجا را كرد. وحي الهي نازل شد و به او وعده داد كه:«خدائي كه تبليغ قرآن را بر تو لازم كرده است، ترا به زادگاه خود باز خواهد گردانيد» قصص/85 و وعده الهي در سال هفتم هجرت جامع عمل پوشيد.

در فتح مكه كه در سال هشتم هجرت انجام گرفت، وقتي رسول خدا (ص) وارد زادگاه خود شد، نسبت به آن اظهار علاقه نمود و فرمود: «اي شهر مكه، ن ترا دوست دارم. و اگر مرا مجبور به خروج نمي كردند، هرگز تو را ترك نمي گفتم» (سيره حلبي 2/98)

يكي از مظاهر ناسيوناليسم، انتساب به اقوام و نياكاني است كه از ريشه هاي انسان به شمار مي روند.

مثلاً بگويد من از فلان قبيله هستم يا خود را منسوب به نژاد خاصي بداند. چنين كاري در اسلام ممنوع نيست، به شرط اينكه مايه تفاخر نباشد، بكله مايه شناسائي و تعيين هويت انسان گردد. قرآن اين حقيقت را در آيه زير بيان مي فرمايد:

«وَجَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا» حجرات/13

[شما را به صورت تيره ها وقبيله ها درآورديم كه به وسيله

آن يكديگر را شناسائي نمائيد].

يعني انتساب به قبيله، بايد وسيله شناخت فردي از فرد ديگر باشد، نه وسيله افتخار انتساب به استخوان هاي پوسيده، مايه افتخار نيست، بلكه مايه افتخار، تقوا و پرهيزگاري است كه انسان بايد آن را كسب كند و خود را با آن بيارايد.

ويرانگري هاي ناسيوناليسم

جنبه هاي مثبت ناسيوناليسم، همان بود كه بيان گرديد. ولي بايد توجه داشت كه هدف از طرح اين مكتب سياسي در ممالك اسلامي و يا كشورهاي آسيائي و آفريقائي، جنبه ويرانگري آن است كه بر اهل اطلاع پنهان نيست اينك به برخي از آنها اشاره مي كنيم.

1- محو وحدت اسلامي

از نظر اسلام در ميان عوامل و عناصري كه موجب تشكيل يك ملت مي گردد، از قبيل زبان و نژاد و خون و خاك؛ تنها «عقيده مذهبي و وحدت فكري» است كه مي تواند ملت واحدي را پديد آورد و آنها را در سود و زيان يكديگر شريك سازد و بر اقوام مختلف از نظر زبان و نژاد، خون و آب و خاك نام «امت» واحد بگذارد، و بگويد:

«اِنَّ هَذِهِ اُمَّتُكُمْ اُمَّةً واحِدَةً وَ اَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدوُنِ» انبياء/92

و يا بفرمايد:

«اِنَّ هَذِهِ اُمَّتُكُمْ اُمَّةً واحِدَةً وَ اَنَا رَبُّكُمْ فاتَّقُونِ» مؤمنون/52

و يا همه را برادر و برابر خواند و بفرمايد:

«اِنَّما الْمُؤمِنُونَ اِخْوَةٌ» حجرات/10

روزي سلمان فارسي در مسجد پيامبر نشسته بود وعده اي از ياران پيامبر نيز حاضر بودند. سخن از اصل ونسب به ميان آمد. هر كس درباره اصل و نسب خود چيزي مي گفت. نوبت به سلمان رسيد، به او گفتند: تو هم از اصل و نسب خودت بگو، گفت:«من سلمان فرزند بنده خدا هستم، گمراه بودم پس خدا به وسيله محمد(ص) هدايتم كرد. بي چيز بودم پس

به وسيله او بي نيازم ساخت. برده بودم از طريق او آزادم كرد. اين است حسب و نسب من».

در اين ميان رسول خدا(ص) وارد شد و سلمان جريان را به عرض حضرت رساند، رسول اكرم(ص) رو به آن جماعت كرد كه همه از قريش بودند و فرمود:

«يا معشر قريش ان حسب الرجل دينه، و مروئته خلقه و أصله عقله» (روضه كافي/181- بحار الانوار 22/382)

[حسب انسان آئين او است، يار او در زندگي خلق او و ريشه او عقل و خرد او است].

در تاريخ اسلام آمده است: در جنگ احد، يك غلام ايراني در ميان مسلمانان بود. اين جوان مسلمان ايراني، ضربتي به يكي از نفرات دشمن وارد آورد و از روي غرور گفت: اين ضربت را از من تحويل بگير منم يك جوان ايراني. رسول اكرم(ص) به گفتار او كه ممكن بود تعصب ديگران را برانگيزد، توجه كرد و به او فرمود: چرا نگفتي منم يك جوان انصاري؟ (سنن ابوداود، جلد دوم/625)

اين نظريه اسلام و روش پيامبر گرامي اسلام است، در حالي كه ناسيوناليسم مي خواهد به جاي وحدت عقيده، از ديگر عناصر استفاده كند، اين وحدت را به كثرت تغيير دهد، يگانگي عرب، عجم، ترك، فارس، و ساير اقوام و طوائف اسلامي -با نژادها و زبان هاي گوناگون- را به اختلاف و دو گانگي تبديل سازد.

و در نتيجه تخم نفاق، تخاصم و رقابت را در دل يك امت واحد بپاشد، و قدرت عظيم اسلامي را نابود سازد، تا سرانجام تسلط ابرقدرتها بر اين ملل سهل و آسان شود.

2- پرورش روح طغيانگري

در ناسيوناليسم، روح طغيان گري كاملاً رشد مي كند و دولت هاي قوي مي كوشند سرزمين گروه هاي همزبان و هم نژاد

را كه در خارج كشورها زندگي مي كنند، به خاك خود ضميمه كنند. حتي به اين نيز اكتفاء نمي كنند، بلكه مي كوشند اقليت هاي ملل تابعه را در خود مستهلك سازند.

ناسيوناليسم در اروپا، مايه توسعه اراضي و كشورگشائي و وسيله عدم اغماضي نسبت به اقليت ها مي گردد، افسانه ها و آئين هاي نژادي را احياء مي كند، و جز تخريب نتيجه ديگري ندارد، تا آنجا كه منتهي به تجاوز و ايجاد رژيم هاي ديكتاتوري، نازيسم و فاشيسم مي گردد.

بطور خلاصه، «ناسيوناليم» جنبه هاي مثبت و منفي دارد. جنبه هاي مثبت و انساني آن را بايد گرفت، و با جنبه هاي منفي و ضدّ انساني آن مبارزه نمود. غالباّ دعوت به ناسيوناليسم با توجه به جنبه هاي مثبت آغاز مي شود، ولي سرانجام به جنبه هاي منفي و تند مي رسد.

در همه اين عرصه ها گاه به معني پذيرش كثرت و نظرات مختلف در مقام عمل؛ يعني، همزيستي مسالمت آميز است. گاه نيز در جنبه نظري و علمي به كار مي رود. به اين معني كه قائل به صحت همه ديدگاه هاي مختلف درزمينه سياست، فرهنگ، اقتصاد يا دين شويم. بنابراين پلوراليسم ديني مثلاً در بعد نظري به معناي حقانيت اديان متعدد است چرا كه خوبي ها و حقيقت ها در بين اديان پخش شده است. در يك جمله كوتاه در نقد اين نگرش مي توان گفت: تعاليم همه اديان،باتوجه به اختلافاتشان چگونه ما را نهايتا به نقطه واحدي مي رسانند؟ وقتي اسلام اولين مسأله و سخنش اين است كه خدا يكي است و راه رستگاري، پذيرفتن توحيد است؛ اين راه، چگونه با مسيحيتي كه دعوت به تثليث مي كند يكي است؟ آيا دو خط كه در دو جهت متقابل امتداد دارند ممكن است در يك نقطه با هم تلاقي كنند؟

ج ) فمينيسم: فمينيسم كه از واژه Feme به معني زن مشتق است به معني عقيده به حقوق زنان و گرايش به دفاع از زن است. اولين هسته سازمان دهي شده اين گرايش، در نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد در سال 1945 گذارده شد. هر چند در اين نشست، واژه هايي از قبيل مقام زن و حقوق بشر، ترنمي خوش داشت اما اينك كه بيش از پنجاه سال از طنين افكني آن نداي اوليه مي گذرد آثار ناخوشايند آن در حركت ها و تشكل هاي ايجاد شده در دنيا به خوبي به چشم مي خورد. قبل از اين حركت سازماندهي شده، در اوايل دهه 1910، پيشروان حقوق زنان در آمريكا، كلمه فمينيسم را به فرهنگ لغات غربي وارد كردند. در

سال 1916 حزب ملي زنان فعاليت خود را آغاز كرد. با انقلاب صنعتي، نهضت هاي فمينيستي نيز فشار خود را در راستاي اشتغال زنان در فعاليت هاي صنعتي افزايش دادند. بدون آن كه براي كانون خانواده و نقش حياتي آن به عنوان همسر و مادر، برنامه اي انديشيده باشند. به نام آزادي زن و برابري او با مرد، جايگاه والاي زن به عنوان مربي جامعه لگدمال شد و ارزش اقتصادي دادن به وقت و كار وي، جانشين ارزش نقش تربيتي او گرديد. سيگارويژه زنان، حق انتخاب براي تنها زيستن و تشكيل خانواده يك نفره، ايجاد مركز بحران تجاوز، عشق آزاد و... از ارمغان هاي ديگر اين جريان بود.

د ) بوروكراسي: اين عنوان بر قشر اداري هر سازماني كه نيازمند مديريت وسيع است، گفته مي شود و نيز منظور از آن، حاكميت اين قشر به عنوان يك طبقه اجتماعي مي باشد. سلطه سياسي و اقتصادي اين قشر، در نگرش بوروكراسي در جامعه،دائما رو به تزايد است و بسياري، آن را نوعي حاكميت طبقه اي گسترده و خطرناك مي دانند. اما از نظر ماركسيست ها بوروكراسي يك طبقه نيست بلكه آلت طبقات حاكمه است.

ه ) آريستوكراسي: به معناي اشرافيت است و معمولاً آن قشر و دسته اي را نشان مي دهد كه داراي امتيازات فراوان هستند و از ثروت و نفوذ برخوردارند. در اين نگرش مقامات عالي هم در اختيار اين گروه قرار مي گيرد و قدرت سياسي دردست اين قشر متمركز مي گردد.

و ) دموكراسي: لفظي است يوناني كه از دو كلمه ( Demos مردم) و (Crotas حكومت كردن) تركيب شده است. دموكراسي به معناي اعمال قدرت به وسيله جامعه است. مونتسكيو مي گويد: دموكراسي هنگامي برقرار مي شودكه مردم حاكميت

و قدرت را در دست داشته باشند. ادعاي دموكراسي جديد مشاركت همگاني، آزادي هاي خصوصي و عمومي، تعدد ايدئولوژي، تصميم اكثريت، تعدد نهادهاي حاكم و... مي باشد. در انواع دموكراسي مي توان به موارد مستقيم، پارلماني و نيمه مستقيم اشاره كرد. نوع نيمه مستقيم بدين معني است كه هر چند امور به دست نمايندگان سپرده شده است، اما مردم در امور اجتماعي شركت فعال دارند.

ز ) ليبراليسم: واژه Liberal در لغت به معناي مختلف به كار رفته است: آزاد مرد در مقابل برده، روشنفكر، سخاوتمند، لاابالي، بي بند و بار و... اما در اصطلاح به يك گونه طرز تفكر در زمينه هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و ديني گفته مي شود كه تكيه اصلي آن بر آزادي هر چه بيشتر و توجه به حقوق طبيعي افراد است. اين مكتب كه اولين بار به عنوان يك حزب سياسي در سال 1850 م در انگليس مطرح گرديد داراي اصول و ويژگي هايي است از قبيل:

1- فردگرايي: فرد و حقوق او بر همه چيز مقدم است. اگر دولت هم تشكيل شده است بايد در خدمت خواسته هاي افراد جامعه باشد و نفع

جامعه، موهوم است.

2- ارزش مطلق آزادي: تنها حد آزادي در نظر ليبرال ها، آزادي افراد ديگر است. ديگر هيچ مقوله اي از قبيل عدالت اجتماعي و اقتصادي، حفظ بنيان خانواده، اخلاق و... نمي تواند آن را محدود كند. همه بايد قرباني اين آزادي مطلق شوند.

3- انسان محوري و امانيسم: با توجه به نگرش مادي اين انديشه به عالم، آنچه اصل است، انسان است. به همين دليل در وضع قوانين و ارائه خطوط اصلي سياست و اقتصاد و فرهنگ، آنچه مهم و اصل است ديدگاه انسان و اراده اوست.

برخلاف اديان الهي و توحيدي كه خدامحور هستند و مقنن اصلي را خداوند مي دانند.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1- پرسش ها و پاسخ ها، آيت الله مصباح يزدي، ج 4

2- فرهنگ واژه ها، عبدالرسول بيات و جمعي از نويسندگان، مؤسسه انديشه و فرهنگي ديني

3- فرهنگ سياسي، دكتر بهروز شكيبا

فرد

اصالت فرد در مكتب ليبراليسم نوعي انسان شناسي است كه براي فرد، استقلال در شخصيت قايل است. در اين معني فرد امري اصيل بوده و مقدم بر جامعه مي باشد و لذا وجود جامعه صرفاً براي تأمين نيازهاي فردي ضرورت دارد. بر طبق نظريه اصالت فرد، اگر تأمين منافع فرد و آزادي هاي او در جامعه به طور كامل صورت پذيرد، اين امر خود به خود به تأمين مصالح اجتماعي نيز منتهي خواهد شد.

{P - مهدي پيشوايي، »نگاهي به مكتب هاي سياسي (ليبراليسم)« مكتب اسلام، شماره اول، (ارديبهشت ماه 1367)، ص 28. P}

انديشه ليبرالي انسان را همان »من طبيعي« مي داند، بنابراين وقتي از حقوق انسان دم مي زند، منظور فقط حقوق طبيعي يعني مالكيت، آزادي و حيات است. در انديشه ليبرالي مباحث مربوط به روح آدمي و نيازهاي روحي او، پاسداري از آن نيازها و كمالات روحاني هيچ جايگاهي ندارد.

{P - احمد واعظي، »ليبراليسم و دين«، معرفت، شماره اول، (تابستان 1377)، ص 28. P}

در دين مبين اسلام جامعه و فرد حقوق متقابل نسبت به همديگر دارند، بدين معني كه هم جمع اصالت دارد و هم فرد. در مواردي كه حقوق جامعه بايد مقدم بر حقوق فردي باشد، بر مسلمين لازم است كه از حقوق فردي خود در جهت تعالي و رشد جامعه، بگذرند و چشم پوشي كنند. همچنين اگر در مواردي حقوق فردي در مقابل و تضاد با حقوق جامعه شد و چاره اي جز احترام به حقوق فردي نمي باشد، بايد نسبت به اداي حقوق فردي مسلمين همت گماشت.

3- آزادي بيان و انديشه

در تفكر اسلامي آزادي انديشه و بيان محدود و در چارچوب بناي ديني و اسلامي است. اما در تفكر ليبراليستي،

آزادي انديشه و بيان به صورت مطلق وجود دارد. دليل عدم محدوديت آزادي بيان و انديشه در نزد ليبراليست ها اين است كه ابراز انديشه و بيان هيچ محدوديتي براي ديگران ايجاد نمي كند؛ يعني فرد هميشه و در هر حال آزاد است كه انديشه خود را بيان كند، زيرا آزادي اين فرد باعث سلب آزادي هاي ديگران نمي شود. از نظر آنها فقط جلوي آزاديي را مي توان گرفت كه باعث سلب آزادي ديگران شود.

{P - همان، ص 29. P}

4- دولت

از ديگر موارد چالش بين اسلام و ليبراليسم در نگرش آنها، مقوله دولت مي باشد. ليبراليسم دولت مطلوب را دولتي مي داند كه فقط از چارچوب هاي كلي حيات اجتماعي دفاع مي كند. آنها اعتقادي به دولت مداخله گر ندارند و بيشتر دولتي را مي پسندند كه رفاه گستر باشد و در مسايل ديگر كمتر دخالت كند. اما در انديشه اسلام، علاوه بر اين كه دولت بايد رفاه گستر باشد، بايد فضيلت گستر هم باشد. همچنان كه حافظ جان و مال و ناموس شهروندان است، بايد پاسدار حريم فضيلت هاي اخلاقي و حدود الهي باشد. دولت بايد مراقبت كند كه حدود الهي مورد خدشه واقع نشود و فضيلت هاي اخلاقي و شؤونات اسلامي حفظ شود.

{P - همان، ص 30 - 29. P}

5- تساهل و تسامح

تساهل و تسامح نيز از اصول ليبراليسم مي باشد. »تساهل و تسامح« جزو ارزش هاي ليبرالي است. البته نويسندگاني كه در زمينه ليبراليسم قلم زده اند، اعتراف كرده اند كه تساهل و تسامح عملاً در جوامع ليبرالي اجرا نمي شود. به عنوان مثال در فرانسه اجازه داده نمي شود كه دختران با حجاب وارد دانشگاه و دبيرستان شوند يا مثلاً حقوق سياهان و اقليت هاي مذهبي، به طرق گوناگون ناديده

گرفته مي شود. آنها حق رأي دادن دارند ولي عملاً در جامعه گروه هاي فشاري وجود دارند كه مانع مشاركت سياسي بسياري از اقليت ها در جامعه مي شوند.

{P - همان، ص 30. P}

در اسلام نيز تساهل و تسامح وجود دارد ولي در چارچوب احكام اسلام. از نمونه هاي بارز تساهل و تسامح در اسلام بحث انتخاب دين است. (لا اكراه في الدين...) و از نمونه هاي عدم تساهل و تسامح بحث اجراي حدود و امر به معروف و{P - بقره، 256. P}

نهي از منكر مي باشد كه در اين موارد هيچ گونه تساهل و تسامحي مورد پذيرش اسلام نيست.

عنوان سمبل هويّت ملّي.

2. ترفيع و ترويج نسبي بودن اخلاق.

3. مخالفت با رشد اقتصادي به بهاي ويراني محيط زيست.

4. مخالفت با حل شدن فرهنگهاي خرد در فرهنگ مسلط.

5. مخالفت با نژاد پرستي.

6. مخالفت با نظارت بروكراتيك بر توليد.

7. رد عقلگرايي و طغيان همه جانبه عليه روشنگري.

8. اعتقاد به پايان يافتن مبارزه، طبقه كارگر و مستجيل شدن آن در دل نظام سرمايه داري.

لازم به تذكر است كه از نقطه نظر شناخت شناسي نگاه پست مدرنيستها، نگاهي هرمنوتيك و تفهيمي است كه از برجستگان اين تفكر "هانس گئورگ گاوامرا" مي توان نام برد.

پست مدرنيسم تا كنون مورد انتقاد فراوان قرارگرفته كه از آن جمله به انتقادات "هابرماس" در سال 1998 مي توان اشاره كرد. او از طرفداران مدرنيته و خود را محافظ آن مي داند.

"تحولات و دستاوردهاي دوران رنسانس كه در قرن چهاردهم ميلادي آغاز گرديد،حوزه هاي متعددي را در برگرفته است . ليكن شاخص ترين حادثه يا رخداد در حوزه فكري و فرهنگي به وقوع پيوست كه از ميان آنها در عرصه علوم تجربي شاهد ظهور رياضيات و علوم طبيعي بوديم . در كنار آن رسالتي است كه اين رخداد، عظيم فكري بر دوش فلسفه تكليف كرده و خط سير و سمت و سوي آن را تا دو سده بعد مشخص ساخته بود. پس از طي اين دوران مي رسيم به قرن شانزدهم ميلادي و آغاز عصر رفورماسيون يا اصلاح مذهبي و تحولات عظيم حاصل از آن كه موجب بر افتادن سيطره دير پا و طولاني مدت حاكميت كليسا از عرصه هاي مختلف سياسي، اجتماعي، اقتصادي، فكري، فرهنگي و ادبي جوامع غربي گرديد . بسياري از جزم انديشي ها، خرافه پرستي

ها و حاكميت جهل و موهومات را برانداخت . در اين دوران انسان بار ديگر، پس از عصر كلاسيك يونان باستان، مجدداً محور مطالعات و پژوهش هاي اجتماعي قرار گرفت؛ زمينه هاي لازم براي رشد و گسترش علم و عقل گرديد . سلطه دير پاي كليسا كه از ابتداي قرون وسطي تا اوايل قرن هفدهم ادامه داشت با شروع موج عظيم اصلاح مذهبي در قرن 16، كه نخست از آلمان شروع شد و سپس ساير كشورهاي اروپايي را در بر گرفت چنان دستخوش تزلزل و فروپاشي گرديد كه ديگر امكان سربرآوردن مجدد آن براي هميشه منتفي گرديد. علاوه بر آن سلسله جريانات متعدد فكري، فلسفي، سياسي و اجتماعي نيز يكي پس از ديگري ظهور يافتند و به چالش يا تعامل با يكديگر پرداختند به اين ترتيب زمينة اين ظهور روشنگري در اواخر قرن هفده تااوايل قرن هجده ميلادي، انقلاب فرانسه، و پس از آن انقلاب صنعتي در نيمة دوم قرن هجده و انقلابات اجتماعي _ سياسي متعدد قرن نوزدهم و بيستم فراهم گرديد.

انفلاب صنعتي نيز با تغيير و تحولاتي كه در ساختار اقتصادي جوامع غربي ايجاد كرد زمينه بروز يك سري تحولات فكري فلسفي سياسي و حقوقي عظيمي را فراهم ساخت؛ تغيير در ساختار اجتماعي جوامع با پيدايش طبقات جديد مبارزات طبقات كارگري براي كسب حقوق اجتماعي، اقتصادي و سياسي بيشتر و تضاد روزافزون كار و سرمايه همراه با ديگر عوامل، زمينه هاي بروز انقلاب هاي اجتماعي و سياسي متعددي را فراهم ساخت.

قرن نوزدهم گر چه عصر اكتشافات، اختراعات و پيشرفت هاي علمي عديده اي است، ليكن اگر بخواهيم كل ويژگي اين قرن را

ازباب تاكيد و از برخي جهات فلسفي در يك عبارت خلاصه كنيم، مي توان آن را قرن كشف امر غير عقلاني ناميد . اما نحله هاي فلسفي متعددي در اين قرن سر بر آوردند و به مجادله و مناقشه با يكديگر برخاستند از جمله :پراگماتيسم در برابر ايده آليسم، پوزيتيويسم در برابر غير عقلگرايي (خرد ستيزي )، و ماركسيسم در برابر ليبراليسم .

تمامي جريانات و فرازهاي چند گانه در روند تكامل تاريخي نظام اجتماعي - سياسي مغرب زمين از رنسانس، رفورماسيون، روشنگري، انقلاب صنعتي و جريانات تاثير گذار سياسي - اجتماعي گرفته تا انقلاب سياسي كلاسيك، برافتادن رژيم كهن و برآمدن نظام جمهوريت، كنار رفتن سلسله هاي موروثي چندين قرن و بالآخره انقلابات سياسي مدرن قرن بيستم جملگي در ظهور، تكوين، تداوم و بقاي پديده عظيم صورتبندي مدرنيته سهيم هستند و به تعبير بسياري از نظريه پردازان، فرازهاي مذكور جزءعناصر اصلي سازنده صورتبندي مدرنيته و تبلور مادي و عيني آن يعني مدرنيسم بشمار مي روند. به عبارت بهتر اينكه مدرنيته و مدرنيسم را مي توانيم شكل يافته بر مبناي جريانات فوق الذكر تعريف كنيم .

1- دستاوردهاي مدرنيته

بدين ترتيب مدرنيته و مدرنيسم با ريشه هاي عميق در تحولات تاريخي نزديك به شش قرن متمادي يعني از قرن چهاردهم و رنسانس به اين طرف، ميراث خوار اين شش قرن تحولات بشمار مي روند . آنچه كه تحت عنوان مدرنيته از آن ياد مي شود چيزي نيست جز دستاوردهاي عميق سياسي، اجتماعي، اقتصادي فكري، فرهنگي و ...در تمامي حوزه هاي حيات فردي و اجتماعي بشر . اين دستاوردها و تحولات گر چه از گذشته هاي دور شروع شدند ليكن

اوج آن ها را مي توان از قرن هجدهم به اين طرف دانست .

طي سال هاي دهه 1960 و 1970ميلادي در اروپا شاهد سر بر آوردن جريانات فكري و نظري متعددي در حوزه هاي مختلف دانش بشري به ويژه در علوم انساني و علوم اجتماعي هستيم؛ جرياناتي كه با عروج خود، افول جريانات پيشين را در پي داشتند . از جمله مهم ترين اين حركت ها مي توان به ظهور مكتب پسا ساختارگرايي دراواخر دهه 1960 و اوايل دهه 1970 در حيات روشنفكري فرانسه اشاره كرد كه در واقع بسط و گسترش جريانات انتقادي در برابر ساختارگرايي به شمار مي رود. اين حركت جديد، جريانات، ديدگاهها و نقطه نظرات عديده اي را در خود جاي داده بود . به عبارت ديگر كل پيكره پسا ساختارگرايي بر مبناي اصول و نظريات مختلفي بنا شده بود :از جمله شالوده شكني فلسفي ژاك دريدا و آثار متاخرتر رولان بارت نظريه هاي روانكاوانه پسافرويدي و پسايونگي ژاك لاكان و ژولياكريستوا، نقدها و چالش هاي تاريخي ميشل فوكو، مفاهيم زباني - رواني ژيل دلوز و فليكس گاتاري، و آثار فلسفي، سياسي، فرهنگي و ادبي نويسندگاني چون ژان - فرانسواليوتار و ژان بودريار و ديگر نويسندگان

مكتب پساساختارگرايي با دست شستن از هر گونه داعيه هاي مكتب ساختگرايي در خصوص عينيت، قطعيت و جامعيت و كنار گذاشتن و در نهايت نفي و طرد اين قبيل داعيه ها راه تازه اي را در برابر تحقيقات و پژوهش هاي علوم اجتماعي و انساني گشود . يعني به جاي مفاهيم واحد يكدست كلي، جامع و جهانشمول يا همگانيِ پذيرفته شده در ساختار گرايي، بركثرت، چندگانكي،

جزئيت، پراكندگي، عدم انسجام و فرديت مفاهيم تاكيد مي ورزد . و در مقابل فوريت، آنيت ضرورت، تعلل ناپذيري (يا تاخير ناپذيري و استعجالِ )معاني و مفاهيم بر عدم فوريت و تعلل پذيري معاني و مفاهيم تاكيد دارد . علاوه بر اين پسا ساختارگرايي هر گونه قطب بندي ها، تقابل ها و دوگانگي هاي ثابت، مفروض و مسلم ايجاده شده از سوي ساختارگرايي را رد كرده و به وجوه متضاد يا ابعاد متباين و متخالف عقيده ندارد؛ بر اين اساس هر گونه اقتدار قاهره[ authorial authority]را نفي مي كند.

بسترها و پايه هايي كه مكتب پسا ساختارگرايي در عرصه هاي مختلف بوجود آورده بود در واقع راه را براي ظهور و سربر آوردن جريان نيرومند و چالش بر انگيز ديگري فراهم ساخت كه بتدريج توانست حتي پسا ساختارگرايي و ديگر جريانات سازنده آن را نيز تحت الشعاع خود قرار دهد . اين چالش نيرومند جديد چيزي نبود جز جرياني به نام پست مدرنيسم كه اصول و مباني آن عمدتاً همان اصول و مباني پسا ساختارگرايي بود كه در آنها تغيير و تعديل ها و كم و زيادهايي وارد ساخته بود:يعني استفاده از جرياناتي چون شالوده شكني دريدايي، روانكاوي لاكاني، نقدهاي تاريخي فوكوئي، بي اعتمادي ليوتاري به فراروايت ها، چالش هاي زباني دلوز -گاتاري، سبك هاي ساخت شكنانه و ابداعي جنكز، نئولوژيسم لفظي و واژگاني دريدا بورديار دريا و بارت و بسياري ابداعات و ابتكارات نظري و مفهومي ديگر .

بدين ترتيب پست مدرنيسم طي سالهاي سه دهه آخر قرن بيستم سر بر آورد گر چه همانطور كه در بحث هاي مختلف خواهيم ديد بسياري از نظريه پردازان،

منتقدان و شارحان پست مدرن در تبويت تاريخي و ريشه يابي زماني و تاريخي اين مفهوم، به دهه آخر قرن نوزدهم و دهه نخست قرن بيستم اشاراتي دارند . بازتاب اوليه اين جريان را قبل از هر حوزه بايد در عرصه هنر بطور اعم و معماري بطور اخص مشاهده نمود . پس از آن در حوزه هاي نقد ادبي، نقد هنري، نقاشي، فيلم و ... نيز مي توان نخӘينљșʙØјϙǘيޘӘʠمدرن را ديد . در تمامي اين حوزه ها رويكرد پست مدرن قبل از هر چيز بيانگر نوعي واكنش عليه مدرنيسم و به تعبيري نوعي حركت يا انحراف يا گسست و فاصله گرفتن از آن بشمار مي رود . در اين رابطه هسته و اُس اساس آن را بايد در عدم اعتماد يا ناباوري كلي و عمومي نسبت به هر گونه نظريه ها و كاربست هاي كلان نفي هر گونه ايدلوژي ها آموزه ها اعتقادات، دكترين ها و در يك كلام نفي هر گونه فرا روايت ها يا روايت هاي كلان در تمامي عرصه هاي دانش، شناخت و معرفت بشري دانست. علاوه بر اين به تبع اين نوع نگرش سلبي و برخورد نفيي با پارادايم هاي معرفتي، وجود نوعي رابطه پيچيده، ابهام آميز، دوگانه، معضل آفرين و لاينحل با پارادايم هاي مذكور نيز از ديگر هسته هاي اصلي و كانون محوري نظريه پست مدرن بشمار مي رود .

ديگر ويژگي ها و شاخصه هاي بارز نظريه پست مدرن را بطور اجمال و اختصار مي توان به شرح زير بر شمرد :تركيب عامدانه و آگاهانه سبك ها و قراردادها و سنت هاي پيشين؛ و ادغام تصاوير و ايماژهاي متنوعي كه

بيانگر مصرف گرايي فرايند توليد انبوه، ارتباطات انبوه و انفجار و سر ريز اطلاعاتي جامعه پسا صنعتي يا جامعه سرمايه داري صنعتي پيشرفته متأخر اواخر قرن بيستم به شمار مي روند. اينها در واقع ويژگي هاي اساسي جامعة پست مدرن نيز تلقي مي شوند: جامعه اي كه در آن سبك هاي هنري عجيب و غريب، سبك هاي معماري ناهمگون و نامتجانس، آثار هنري ( فيلم، تئاتر، سينما، نقاشي، عكاسي و ...)غريب و دور از ذهن مدرن، و رويكردهاي نظري و فلسفي ابهام آميز، چند لايه، متكثر و در عين حال بي ثبات و متلون سيطره دارند."(1)

__________________________________________

1_ صورت بندي مدرنيته و پست مدرنيته، تأليف حسينعلي نوذري، ص 105 _ 181

بودند، و يا شايد عقلشان نميرسيد كه ميتوان استبداد را در قالب دموكراسي ارائه داد.اين نوع حكومت پديدة عصر ما است، عصر نفاقها، دوروئيها و عصر تغيير چهرهها! و ميوة تلخي است كه مغزش به گذشته تعلّق دارد و پوششاش به امروز، و تنها هدفش آن است كه تاريخ رهايي ملّتها و آزاديشان را چند روزي به عقب بيندازد و غير از ان كاري از آن ساخته نيست.

3 _ حكومت استبدادي گروهي (ديكتاتوري پرولتاريا) _ اين نوع حكومت در گذشته با اين محتوا وجود نداشت، و فرآوردة عصر گسترش ماشينيزم و مخصوص كشورهاي كمونيستي است كه طبقة «پرولتاريا» (كارگر جديد) زمام امور را به دست ميگيرد و خواستههاي خود را در تمام زمينهها زير لواي ماركسيسم تحقّق ميبخشد.گرچه خود ماركسيستها هستند كه عنوان ديكتاتوري پرولتاريا را به عنوان شعار حكومتشان انتخاب كردهاند، ولي قطع نظر از مفاهيمي كه زير اين عنوان نهفته شده بايد ديد، آيا اين طبقه پرولتاريا است كه بر چنين جوامعي حكومت ميكند يا اعضاي كميتة مركزي حزب و دبير كلّ آن؛ آنهم حزبي كه نه فراگير است و نه انتخاب آزادي در آن صورت ميگيرد و نه رنگ و بويي از دموكراسي دارد، و خودكامگي و استبداد سران گردانندگان حكومت، و توسّل به خشونت و سلب آزادي انسانها در آن چيزي نيست كه بر كسي پنهان باشد.

4 _ حكومت دموكراسي (در چهرة اصيلش) _ اين نوع حكومت كه عاليترين و كاملترين نوع حكومت در دنياي امروزش ميدانند، و حتّي ادّعا و اداي آن ماية مباهات بسياري از زمامداران است، تا چه رسد به وجود عيني و خارجياش؛ از نظر مفهوم در

يك جمله خلاصه ميشود و آن اينكه در اين سيستم حكومت، تمام مردم از هر گروه و قشري ظاهراً با آزادي كامل ميتوانند به پاي صندوقهاي رأي رفته و نمايندگان واقعي خود را انتخاب كنند، و سرنوشت خويش را براي چند سال _ تحت ضوابط خاصّي _ به دست آنها بسپارند. آنها نيز با تبادل نظر و مشورت ظاهراً آزادانه قوانين و مقرّراتي را كه به عقلشان حافظ منافع آن مردم است وضع و مقرّر ميكنند. حال گاهي رئيس هيئت اجرايي وسيلة اين نمايندگان انتخاب ميشود و گاهي مستقيماً بوسيلة مردم كه «نخست وزير» يا «رئيس جمهورش» مينامند.

پايينتر و رؤساي بخشها دارند كه وظايف اجرائي را درميان آنها تقسيم كرده و به وسيلة آنها برنامه هاي خود را پياده مي كنند.

در اين ميان ممكن است درگيريهايي در ميان مردم، يا در ميان بخشهاي حكومت و يا حكومت و مردم، در جهات مختلف مسائل حقوقي واقع شود، قوّه اي كه عهده دار تشخيص ظالم از مظلوم و صاحب حق از مدّعي فاقد حق مي باشد، «قوة قضائيه» ناميده مي شود و شك نيست كه بعد از صدور حكم از ناحية اين قوة، باز براي اجراي آن نياز به قوّة مجريه است كه بايد اين احكام را دقيقاً پياده كند.

در اين ميان، بخشهاي ديگري نيز د رنظام جامعه وجود دارد كه گاه تصور مي شود اركان مستقلّي را تشكيل مي دهند و ممكن است از آن به ركن چهارم و پنجم و مانند آن ياد شود، مانند اطّلاعات و استخبارات و همچنين آموزش و پرورش و تعليم و تربيت و همچنين رسانه هاي گروهي و نيروهاي نظامي و انتظامي. ولي روشن است كه اين امور بخشي از قوة مجريه و به منزلة ابزاري در دست اوست كه براي پياده كردن قوانين از طرق بهترو مؤثرتر از آنها استفاده مي كند.

مراكز اطّلاعاتي از توطئه هاي پنهاني پرده بر مي دارند و حوادثي را كه در گوشه و كنار واقع مي شود، در اختيار مسئولين اجرائي مي گذارند تا آنها بتوانند توطئه ها را در هم بشكنند و نيك و بد جامعه را دريابند و به موقع، در برابر آن موضع گيري مناسب كنند، همچنين مراكز آموزشي و رسانه هاي گروهي به آنها كمك مي كنند تا به اهداف خود از طرق فرهنگي نزديك شوند، زيرا بهترين طريق اجراي قانون

همان طريق فرهنگي است كه جامعه را به صورت خودكار، وادار به اجراي قوانين مي كند و مصداق لِيَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ (تا مردم خودشان به اجراي عدالت برخيزند) مي گردد.

مَا هُنَّ يا اَبَالْحَسَنْ؟ قالَ اِقامَهُ الْحُدُودِ عَلَي الْقَريبِ وَ الْبَعيدِ، وَ الْحُكْمُ بِكِتابِ اللهِ فِي الرِّضا وَ السَّخَطِ، وَ الْقِسْمُ بِالْعَدْلِ بَيْنَ الْاَحْمَرِ وَ الْاَسْوَدِ.فَقالَ عُمَرْ لَقَدْ اَوْ جَزْتَ وَ اَبْلَغْتَ»! (بحار 72/149)

[فرمود سه چيز است اگر آن را به خوبي حفظ كني و عمل نمايي تو را از امور ديگر بي نيار مي كند و اگر آنها را ترك نمايي چيزي غير از آن تو را سود نمي دهد.عمر عرض كرد آنها چيست اي ابوالحسن؟!فرمود اجراي حدود الهي نسبت به افراد دور و نزديك و حكم بر طبق كتاب خدا در خشنودي و غضب و تقسيم با عدالت در ميان سياه و سفيد.عمر عرض كرد به راستي مختصر گفتي و حق مطلب را ادا كردي!]

5_ توجه به پاداش نيكوكاران و گذشت و اغماض نسبت به گنهكاراني كه اميد به بازگشت و توبة آنها مي رود.

6_ منافع مردم و خويش را يكسان ديدن.

7_ پيوند عاطفي با مردم.

امام موسي بن جعفر(ع) در حديثي مي فرمايد «اِنَّ السُّلْطانَ الْعادِلَ بِمَنْزِلَةِ الْوالِدِ الرَّحيمِ فَاَحِبُّوا لَهُ ما تُحِبُّونَ لِاَنْفُسِكُمْ وَ اَكْرِهُوا لَهُ ما تَكْرَهُونَ بِاَنْفُسِكُمْ» (وسائل الشيعه 18/472) [سلطان عادل به منزلة پدر مهربان است پس دوست بداريد براي او آنچه را كه براي خود دوست مي داريد و ناخوش داريد براي او آنچه را براي خود ناخوش داريد.]

8_ دوري از بخل و جهل و ناداني، جفا و ستم.

9_ دوري از سازشكاري و هماهنگي با اهل باطل.

10_ نسبت به مقام و منصب خويش به چشم امانت بنگرد.

در نهج البلاغه نيز مي خوانيم كه امام اميرمؤمنان (ع) در نامه اي كه به فرماندار آذربايجان نوشت «وَ اِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ بِطُعْمَةٍ وَلكِنَّهُ في عُنُقِكَ اَمانَة» (نهج البلاغه،

نامة 50) [كار تو (فرمانداري) براي تو وسيلة نان و آب نيست، بلكه امانتي است در گردنت!]

________________________________________________________________________________________________________________

قهر و غلبه و اعمال قدرت و خشونت بر سر كار نيامده باشد بلكه مردم او را پذيرفته و برگزيده باشند –حق دارد وضع قانون كند و بر طبق رأي خويش با مردم رفتار كند. به عقيده ما، حكومت استبدادي هم هرگز مجوّز منطقي و عقلاني ندارد. به چه دليل رأي يك فرد براي كل جامعه معتبر باشد و همه مردم ملزم باشند كه آن را بپذيرند و به عمل در آورند.

(تولستوي) وپيروان او در هيچ شرايطي خشونت را نمي پذيرند. "هرودون"استفاده از سازمان هاي تعاوني صلح آميز را مطرح ميسازد و(گادوين) شيوه بحث وگفتگو را پيشنهاد مي كند .

نقد: نگرش آنار شيستي هم از نظر (فلسفه سياسي) به طور عموم وهم در (چشم انداز اسلامي ) اشكالات متعددي دارد كه در ذيل به برخي از آنها اشاره مي شود: اولا چنان چه مكتبي در پي راهنمايي شيوه جامعه وزندگي صحيح وسعادت بخش باشد ابتدا بايد به اين سوال اساسي وهمگاني كه انسان چگونه موجودي است وسعادت اودر چيست ؟ پاسخ روشن و واضحي بدهد و سپس بر اساس آن هدفش در اين جهان چيست؟ از كجا و براي چه به اين عالم آمده وبه كجا مي رود؟ برنامه زندگي وراه بهزيستي وحيات مطلوب را به او بنماياند.

يكي از ايرادات عمده مكاتب بشري عموما عدم توجه به اين سوالات وعدم ارائه پاسخي صحيح و واقع گرايانه به آنهاست و علت اساسي ناكامي اين مكاتب نيز همين مي باشد در پايان ذكر اين نكته مناسب است كه ايجاد وبرقراري يك سيستم خود كنترلي در ميان افراد بسيارمطلوب وپسنديده است واسلام بر آن تاكيد فراواني دارد. در واقع تقوا چيزي جز حاكميت همين سيستم در ژرفاي وجود آدميان نيست ونگرش اسلامي در اين رابطه از جهات متعددي بر نگرش آنارشيستي امتياز دارد.

1. اسلام راههاي حصول آن ولوازم يافتن چنين ارزشي را در مجموع احكام و تعاليم خود ترسيم و هموار نموده است 2. اسلام با واقع بيني نسبت به تمايلات و اختيار انساني هرگز چنين نپنداشته است كه همه انسانها چنين مسيري را خواهند پيمود تا

بتوان از نهادهاي قانوني بي نياز باشد. از همين رو برخي از مستشرقين بر آنند كه اسلام چنان سيستم اخلاق كاملي دارد كه با تخلق بدان هيچ نيازي به دستگاهاي اداره و كنترل كننده نيست ولي در عين حال همين دين در بردارنده كامل ترين نظام قضايي و اجرايي است.

چه تفاوتي دارد

كوچك مانند خانه نيز لازم دانسته شده است و در درون يك خانواده نيز بايد كسي باشد كه مديريت و رهبري خانه را به عهده داشته باشد تا همه افراد نقش هاي خود را ايفا نمايند و از اختلاف و هرج و مرج و گسستگي و نزاع جلوگيري شود.

رهبر ديني و غير ديني از جهات مختلف با هم تفاوت دارند كه به چند مورد آن اشاره مي كنيم:

1 - از نظر صفات و ويژگي ها: رهبر ديني بايد صفات و ويژگي هاي لازم را كه در دين آمده دارا باشد. عدالت، آگاهي به احكام الهي و آگاه به شرايط زمان از جمله آن شرايط است، اما در رهبر غير ديني اين شرايط ضرورت ندارد و يا مراعات نمي شود.

2 - رهبر ديني بايد جامعه را براساس احكام و دستورات ديني اداره كند و نمي تواند از آن احكام تخطي كند، اما در جوامع غير ديني اين موضوع رعايت نمي شود كه يا براساس نظر مردم، يا نظر طبقه خاص مانند سرمايه داران يا با خود كامگي و استبداد رهبر ديني اداره مي شود.

3 - رهبر ديني در جامعه داراي مشروعيت ديني است، اما رهبر غير ديني مشروعيت ندارد.

4 - در صورت فاقد بودن شرايط يا از دست دادن شرايط، رهبر ديني از رهبري ساقط مي شود.

بزرگ، از طريق ابزارهاي تبليغاتي و فريب و... جمع شده است.

با صرف نظر از همه موارد مذكور، رهبران ديني در جامعه مسلمان مانند ايران، در عين حال كه رأي و انتخاب مردمي رإ؛ ح ح دارا هستند، چون مشروعيت ديني را نيز دارند و مردم احساس مي كنند كه آنها درصدد پياده كردن احكام الهي در جامعه هستند و براساس منافع خود و يا طبقه خاص خود عمل نمي كنند و يا براساس هواهاي نفساني حكومت نمي كنند، تأثير مضاعف در ميان مردم بر جاي مي گذارند و البته اگر مردم اين احساس و يا اعتقاد را از دست دهند، طبعاً تأثير آنها مانند گذشته نخواهد بود و در اين جهت با جوامع و رهبران غير ديني تفاوتي نخواهند داشت.

در ضمن بايد توجه داشت كه مسئله رهبر ديني در همه جوامع اسلامي به يك اندازه نيست؛ زيرا مسئله شرايط رهبر ديني مانند عدالت، اعتقاد به اسلام و اجراي احكام آن و... در همه وجود ندارد و يا مراعات نمي شود.

حق تشريع و وضع قانون ندارد.

«اِنِ الْحُكْمُ اِلاَّ لِلّهِ اَمَرَ اَلّا تَعْبُدُوا اِلّا اِيّاهُ» يوسف/40

كردم با يك تير حساب او را برسم، همينكه خواستم تير را رها كنم به ياد سخن پيامبر(ص) افتادم كه فرمود دست از پا خطا نكن و برگرد و فقط خبري براي من بياور، من باز گشتم و ماجرا را عرض كردم.

________________________________________________________________________________________________________________

مداوم و پنهاني سبب مي شود كه آنها به امانت داري و مدارا كردن به زير دستان ترغيب شوند!]

البته اين يكي از بخشهاي كار مأموران اطلاعاتي است كه نسبت به داخل حكومت و كارگزاران دولت كار اطلاعاتي انجام مي دهند.

آن حضرت در نامة ديگري كه به فرماندار مكّه «قثم بن عباس»، برادر عبدالله بن عباس، مي نويسد «اَمّا بَعْدُ فَاِنَّ عَيْني بِالْمَغْرِبِ كَتَبَ اِليَّ يُعْلِمُني اَنَّهُ وَجِّهَ اِلَي الْمَوْسِمِ اُناس مِنْ اَهْلِ الشّامِ اَلْعُميُّ الْقُلُوبِ الصُّمِّ الاَسْماعِ الكُمهِ الاَبْصارِ اَلَّذينَ يَلْبِسُونَ الحَقَّ بِالباطلِ وَ يُطيعُونَ المَخلُوقَ في مَعْصيَتِهِ لخالِقِ … فاَقِمْ عَلي ما في يَدَيْكَ عَلي ما في يَدَيْكَ قيامَ الحازِمِ الصَّليبِ» (نهج البلاغه، نامه 33) [مأمور مخفي اطلاعاتي من در مغرب (شام) برايم نوشته است كه گروهي از مردم (از سوي معاويه) به سوي حج گسيل شده اند، گروهي كور دل و ناشنوا و كور ديده كه حق را با باطل مشوب مي سازند و در طريق نافرماني خالق، اطاعت مخلوق مي كنند… با توجه به اين معني مراقب مسئوليت خويش باش و به وظايف خود قيام كن، قيام انسان دور انديش و نيرومند!]

________________________________________________________________________________________________________________

را بر اساس آن تنظيم نمايد.

4_ اطلاعات بايد مستمر و منظم باشد؛ چرا كه بسياري از مسائل ماهيت خود را در يك مقطع نشان نمي دهد يا با گذشت زمان دگرگون مي شود

5_ هرگز نمي توان درگرفتن و دادن اطلاعات تنها تكيه بر حافظه كرد؛ بلكه، هميشه بايد به نوشته هاي صريح و صحيح تكيه نمود؛ چرا كه حافظة بهترين افراد، گاه به آنها خيانت مي كند، و ماية شكست و ناكامي مي شود.

دستور اسلامي «قَيَّدُوا الْعِلْمَ بِالْكِتابَهِ» (بحارالانوار، ج 2/151 و 152) را در اينجا بايد معيار قرار داد.

6_ مدير و فرمانده بايد از حالات مأموران خود با خبر باشد، و گروهي از افراد مورد اعتماد را براي رسيدگي به وضع حال كارمندان بگمارد كه تمام اخبار مهمّ آنها را به وي برسانند.

اميرمؤمنان علي(ع)، در دوران حكومتش، به وسيلة گروهي از افراد مورد اعتماد كه آنها را به عنوان بازرس براي رسيدگي به اوضاع كارمندان و كاركنان در شهرهاي مختلف گماشته بود، با خبر مي شد؛ لذا مي بينيم، در نامه هاي خود، روي گفته هاي آنها تكيه كرده و به آن استناد مي فرمايد و بعضي از مأموران خود را به جهت انجام كار خلاف به شدّت توبيخ مي كند.

است.

________________________________________________________________________________________________________________

عمومي، صرف وجود قوه مقننه كافي نيست بلكه وجود قوه اي ديگر ضرورت دارد كه در ميان مردم به داوري بنشيند تا كشمكشها و نزاعهاي افراد از ميان برخيزد؛ اين قوه – كه مرجع اعضاي جامعه در تطبيق قواعد حقوقي بر موارد خاص است- قوه قضائيه نام دارد. حال اگر كسي به داوري قاضي ترتيب اثر نداد چه بايد كرد؟ هدف اين نيست كه حق و تكليف اعضاي جامعه فقط در ذهن معلوم گردد بلكه هدف حقوق تنها هنگامي تحقق مي يابد كه در عالم خارج و در جامعه هر كسي واقعاً به حق خودش برسد و به تكليفش عمل كند؛ پس بايد نيرويي باشد تا كساني را كه با احكام و مقررات اجتماعي مخالفت كرده و از فرمان قوه قضائيه سر پيچي مي كنند، به راه آورد و به اطاعت از نظام حقوقي حاكم بر جامعه الزام كند, اين نيرو-كه ضامن اجراي قوانين اجتماعي است- قوه مجريه نام دارد.

است، به عبارت ديگر نوعي اليگارشي و حاكميت نخبگان در اين كشورها حاكم است. امور حكومتي آن قدر پيچيده است كه تنظيم لوايح مستلزم انجام كار تخصصي است كه توسط قوه مجريه صورت مي گيرد و نمايندگان مجلس فاقد دقت و تخصص لازم در اين زمينه اند. در اين كشورها قوه مجريه هم بر قوه مقننه و هم بر قوه قضائيه تفوق و برتري دارد و تفكيك و تعادل قوا به معناي واقعي كلمه مطرح نيست.

از سوي ديگر تفكيك قوا موجب تقسيم فساد در ميان سه قوه گرديده و فقط از تمركز فساد در يك نهاد جلوگيري مي كند. بنابراين تفكيك قوا خود به خود مكانيسم مناسبي براي جلوگيري از فساد نيست. قدرت اگر همراه با خودسازي و تهذيب نباشد موجب فساد مي شود، چه قلمرو آن محدود باشد كه تفكيك قوا گامي در اين جهت است و چه گسترده باشد. قوه مجريه به لحاظ قلمرو اجرائي آن در سرتاسر كشور، فساد زيادي را در جوامع غربي به بار آورده است و قواي ديگر نيز به همان ميزان با فساد آميخته اند.

حاصل آنكه با تفكيك قوا، جلو فساد گرفته نشده است، در واقع فساد در حوزه هاي گوناگون حكومتي منتشر شده است و چون در يك نهاد متمركز نيست، چندان به حساب نمي آيد، پس اين اصل به تنهائي روش موفق و كاملي نبوده و نخواهد بود.

ثانيا يكي از مشكلات بزرگ اصل تفكيك قوا ناشي از اين موضوع است كه جدائي قواي سه گانه و انفصال ناشي از تفكيك قوا مشكل بزرگ عدم ارتباط و هماهنگي بين قوا را به دنبال خواهد داشت و در

بسياري مواقع مصالح، منافع، امنيت، وحدت ملي را به مخاطره خواهد انداخت از اين رو برخي از صاحب نظران مانند «بن ژامن كنستان» به وجود «قوه تعديل كننده» نيز اعتقاد داشته اند. بنا به تعبير كنستان به خلاف قواي سه گانه كه بايد در برابر هم آرايش يابند و از زيادت خواهي و برتري جوئي يكديگر جلوگيري كنند و به گفته منتسكيو يكديگر را متوقف سازند، قوه تعديل كننده بي طرف و فوق ساير قوا، رئيس كشور مانند پادشاه يا رئيس جمهور مظهر چنين قوه اي به شمار مي آيد. اگر ميان پارلمان و هيئت دولت اختلافي بروز كند قوه تعديل كننده مي تواند دخالت كند و در حدود اختياراتي كه قانون اساسي به آن بخشيده است كشور را از بحران و رژيم را از خطر سقوط و جامعه را از هرج و مرج نجات بخشد. (بايسته هاي حقوق اساسي، دكتر ابوالفضل قاضي، نشر دادگستر، چاپ اول 1375، ص183)

ثالثا در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران با توجه به آموزه هاي دين مبين اسلام در مورد ساختار نظام سياسي اسلام در دوران غيبت و همچنين كنترل و جلوگيري از فسار صاحبان قدرت و روشهاي آن از يك سو، و ضمن استفاده از دستاوردهاي نظامهاي سياسي در اين زمينه با در نظر گرفتن نقاط، قوت و ضعف و كاستي هاي آنان، ولي فقيه جامع الشرايط در رأس هرم نظام سياسي قرار گرفته و روابط قواي سه گانه نيز به صورت قانوني مشخص گرديده با نظارتي كه ولايت فقيه بر كليه نهادهاي سياسي كشور و قواي سه گانه دارد از مشكل ناهماهنگي و تصادم ميان قوا جلوگيري،

مصالح، منافع، امنيت و وحدت كشور و جامعه حفظ مي گردد.

در اين سيستم گرچه رهبر به صورت قوه برتر تعديل كننده و ناظر بر قواي سه گانه و به تعبير ديگر به عنوان «فرا قوه» مطرح مي شود ولي با توجه به مشخصات و صفاتي كه قانون براي رهبر در نظر گرفته (نظير تقوا، عدالت، ...) و ساير كنترل هاي بيروني (نظير نظارت خبرگان، لزوم مشورت حاكم با نخبگان جامعه، امر به معروف و نهي از منكر و ...) امكان سوء استفاده از قدرت بسيار اندك و در حداقل ممكن و به گونه اي كه در اصل يكصد و هفتم آمده در حد امتناع عادي است. (فقه سياسي، عميد زنجاني، نشر اميركبير، چاپ چهارم 1377، ج1 ص292)

نتيجه آنكه وجود ولايت فقيه حاكم بر قواي سه گانه نه تنها با فلسفه تفكيك قوا منافات ندارد، بلكه مكمل آن بوده و از بسياري نواقص آن جلوگيري مي كند.

وجود ساختارها و نهادهايي جهت اداره هر چه كارآمدتر آن است. اين ساختارها و نهادها براساس سطح گستردگي آن جامعه و نيز مقتضيات زمان و مكان، متفاوت است. در جوامع ساده و ابتدايي گذشته، اداره جامعه با وجود چند نهاد اندك و انگشت شمار ميسّر بود؛ ولي در جوامع پيچيده كنوني -به علت دگرگوني ها و تحولات اساسي كه در ابعاد مختلف سياسي، اجتماعي، اقتصادي، صنعتي، ارتباطاتي و بين المللي و... روي داده است نهادها و ساختارهاي متعدد و متناسب با شرايط اين زمان را مي طلبد.

اين كه تشكيلات نهادهايي مانند مجلس شوراي اسلامي، شوراي نگهبان، مجلس خبرگان، مجمع تشخيص مصلحت نظام و قوه مجريه متناسب با زمان كنوني است. در آن زمان نيز تشكيلات حكومتي متناسب با آن دوران و جوامع وجود داشته است و پيامبر گرامي اسلام نيز از ابتداي تشكيل حكومت اسلامي، اقدام به ايجاد و تأسيس آنها نمود. اهم اقدامات پيامبر اكرم(ص) در اين زمينه عبارت است از:

1. تشكيل كادر سياسي و شوراي اداري مدينه: پيامبر اسلام در پايان پيمان عقبه دوم، يك گروه دوازده نفري از نمايندگان خود را در رأس قبايل به عنوان «نقبا» (جمع نقيب) انتخاب كرد و هر يك را براي اداره و كفالت قبيله خود قرار داد.ابن هشام، السيره النبويّه، ج 2، ص 86.

به موازات آن، شهر مدينه به چندين ناحيه يا بخش تقسيم شد؛ به صورتي كه جمعيت هر قبيله در يك محل با يكديگر و به دور از ديگران زندگي مي كردند. در هر ناحيه يا بخش، يك رئيس (نقيب)، چندين نائب رئيس (عريف) و يك محل اجتماع (سقيفه) وجود داشت. پيامبر(ص) براي اداره كل «نقبا» رئيسي تعيين كردند

كه به او «نقيب النقباء» گفته مي شد.محمد حميداللَّه، اولين قانون اساسي مكتوب در جهان، ص 69.

به اين ترتيب شوراي سياسي دولت مدينه از 49 نفر تشكيل مي يافت. هر نقيب داراي سه عريف بود كه بر امور مالي، اجتماعي و اطلاعاتي رسيدگي مي كردند. شخص پيامبر(ص) در رأس قدرت قرار بود و تمامي مسائل اجتماعي، در نهايت با تصميم گيري شخص ايشان حل مي شد.

2. سياست پيامبر(ص) در اداره امور جامعه، مبتني بر مشورت بود.

3. پيامبر(ص) جهت تنظيم روابط اجتماعي مسلمانان و مشخص كردن مسؤوليت هر يك از گروه ها و فرقه هاي گوناگوني كه در شهر زندگي مي كردند، دست به تنظيم يك اساسنامه يا قانون اساسي زدند. ثقفي، سيد محمد، ساختار اجتماعي و سياسي نخستين حكومت اسلامي در مدينه، ص 93.

4. تنظيم ساختار منظم اقتصادي براي جمع آوري ماليات، زكات و....

5. تنظيم ساختار قضايي و تعيين قضات و اعزام آنان به شهرهاي مختلف.

6. نصب فرمانداران و صدور ابلاغ بخشنامه هاي حكومتي و....

حكومت امام علي(ع) نيز متشكل از نهادها و ساختارهاي سياسي متناسب با نياز آن زمان بود.ر.ك: سبحاني، جعفر، فروغ ولايت؛ مشايخي فريدوني، نظارت سياسي در نهج البلاغه؛ شهيد مطهري، جاذبه و دافعه امام علي(ع)؛ جرج جرداق، علي صداي عدالت انساني.

سوم. نكاتي چند هم در نهادها و تشكيلات ساده دوران پيامبر اكرم(ص) و امام علي(ع) و هم در تشكيلات گسترده نظام جمهوري اسلامي ايران، قابل توجه و اهميت است؛ از جمله:

1. هر دو دسته از اين تشكيلات با اصول حاكم بر نظام سياسي اسلام انطباق دارد.

2. اين تشكيلات در راستاي كمك به حاكم اسلامي در اداره هر چه صحيح تر و كارآمدتر جامعه است؛ نه تشكيلاتي موازي يا متعارض با نهاد رهبري جامعه اسلامي. از

اين رو هم تصميماتي كه در شوراي سياسي صدر اسلام در مسائل اجتماعي گرفته مي شود و هم تصميماتي كه از سوي مجلس شوراي اسلامي، مجمع تشخيص مصلحت و... در نظام اسلامي ايران به تصويب مي رسد، با تأييد ولي امر -كه در آن زمان پيامبر اكرم(ص) بود و در اين زمان ولي فقيه است مشروعيت مي يابد. بنابر اين وجود تشكيلاتي با اين خصوصيات، به هيچ وجه منافي با ولايت مطلقه فقيه و حوزه اختيارات او نيست.

3. وجود تشكيلات حكومتي - كه بر اساس نيازهاي زمان متغير است مخالف و ناسازگار با عقل نيست؛ بلكه كاملاً مطابق با عقل است. عقل يكي از منابع دين مبين اسلام است و همو حكم مي كند كه در جامعه كنوني - با توجه به پيچيدگي و گسترگي مسائل، نمي شود به روش ها و شيوه هاي مرسوم اداره جامعه در گذشته اكتفا كرد؛ بلكه تشكيلات منظم تر و گسترده تري متناسب با جامعه كنوني لازم است.

چهارم. قاعده اوليه آن است كه نظام اسلامي در جهت تأسيس تشكيلات مطابق با نيازهاي جامعه، همّت گذارد و اين تشكيلات نيز در راستاي اصول حاكم بر ساختار نظام سياسي اسلام و تحت فرمان رهبر نظام اسلامي، نقش ايفا كند. حال اگر برخي از عناصر تشكيل دهنده اين تشكيلات، بر اثر تعصّبات حزبي يا تحت تأثير تبليغات سوء دشمنان، در مقابل اوامر رهبري موضع گيري كنند؛ اينجا اصل وجود اين تشكيلات مورد انتقاد نيست. چون بر اساس قوانين عقلي و شرعي است؛ بلكه بايد به فكر اصلاح كاركرد آن تشكيلات بود و زمينه هاي پويايي و بالندگي آن را بررسي كرد.جهت اطلاع بيشتر ر.ك:

الف. امام خميني، حكومت اسلامي.

ب. معرفت، محمد هادي، ولايت فقيه.

پ. سروش، محمد،

دين و دولت در انديشه اسلامي،

ت. موثق، محمدرضا، جايگاه مجلس شوراي اسلامي در ساختار قدرت سياسي جمهوري اسلامي ايران.

فقط يك نماينده دارند، مثل آلاسكا و ايومينگ كه حدود سيصد هزار نفر جمعيت دارند. ديگر ايالات به نسبت هر 380 هزار نفر يك نماينده دارند. مجلس نمايندگان در حدود 440 نفر عضو دارد.

هر ايالت صرف نظر از وسعت و جمعيت، دو نفر عضو در سنا دارد؛ از اين رو جمع سناتورها يكصد نفرند. از شرايط انتخاب سناتورها، حداقل سي سال سن، نه سال تابعيت امريكا و ساكن ايالات بودن است كه به مدت شش سال انتخاب مي شوند و انتخاب يك سوم، هر دو سال تجديد مي شود. هر دو سال، انتخاب يك سوم سنا به همراه انتخاب اعضاي مجلس نمايندگان كه دوره شان دو سال بوده انجام مي گيرد. انتخاب سناتورها قبلاً به وسيله مجلس مقننه انجام مي شد، ولي طبق هفدهمين متمّم قانون اساسي امريكا انتخاب مستقيماً به وسيله مردم ايالت صورت مي گيرد. رسيدگي به اعتبار نامه و احراز شرايط در مورد هر يك از اعضا به عهده همان مجلس است. اعضاي دو مجلس از توقيف مصون هستند، مگر در صورت ارتكاب خيانت يا جنايت يا بر هم زدن نظم.

رهبر حزب اكثريت در مجلس به رياست مجلس نمايندگان انتخاب مي شود. رياست مجلس سنا با معاون رئيس جمهور است. جانشين رئيس مجلس سنا به وسيله حزب اكثريت انتخاب مي شود تا در موقع غيبت رئيس، جلسه را اداره كند. مجلس سنا شانزده كميسيون و مجلس نمايندگان 22 كميسيون دارد كه به طرح هاي در دستور، رسيدگي مي كنند.

كنگره امريكا صلاحيت قانون گذاري در زمينه هايي را دارد كه در قانون اساسي به طور صريح يا به نحو ضمني و يا با ملازمه به آن واگذار كرده است. بقيه موارد قانون گذاري به عهده قوه مقننه

ايالت است. قوه مقننه ايالات، واجد صلاحيت عام و مطلق است مگر در مواردي كه به موجب قانون اساسي فدرال ممنوع شده يا به عهده قوه مقننه حكومت مركزي گذاشته شده است.(جلال الدين مدني، حقوق اساسي تطبيقي، ص 145.)

هر چند رژيم امريكا، رژيم رياستي است. اما قانون اساسي آن ضمن تخصيص كامل هر يك از قوا به يك شاخه حكومت، تكه هاي كوچك تري از هر يك را به هر شاخه حكومتي داده است.

رئيس جمهور امريكا با وجود اين كه اقتدار منحصر اجرايي را دارد و داراي اختيارات زياد و مسؤوليت سنگين است، ولي به مجلس سنا هم حق داده شده تا قرادادهاي دولت را تصويب كند يا در مورد انتصاب مقامات عالي كشور نظر دهد. همه قراردادهاي دولت امريكا بايد به تصويب 23 اعضاي سنا برسد؛ براي مثال پس از پايان جنگ جهاني اول، قرارداد معروف ورساي را سناي امريكا رد كرد و اين كشور نتوانست عضو جامعه ملل گردد. هر گاه رئيس جمهور به دلخواه عمل كند، ممكن است با اعلام جرم كنگره عليه وي مواجه شود؛ از اين رو لذا خطر اعلام جرم مانند شمشير داموكلس بر سر رئيس جمهوري امريكا آويزان است. قوه قضاييه در امريكا نيز با اين كه مستقل شناخته شده، اما از نفوذ كنگره مصون نيست. كنگره حق دارد عليه قضاوت اعلام جرم كند و از سوي ديگر، انتصاب قضات فدرال توسط رئيس جمهور و با رضايت مجلس سناست. كنگره هم حق تعيين عده قضات ديوان عالي و تعيين حقوق آنها را دارد. كنگره همچنين مي تواند صلاحيت استينافي دادگاه هاي فدرال را محدود كند. (عبدالرحمن، عالم، بنيادهاي علم سياست، ص 326.)

قانون گذاران

امريكايي كوشيده اند تا اختيارات قانون گذاري دومجلس با هم برابر باشند. اين تساوي در همه موارد رعايت شده، جز در مورد حق ابتكار (طرح) در زمينه قوانين مالي و مالياتي. اين حق انحصاري مجلس نمايندگان است؛ اما در عوض به مجلس سنا حق داده شده است تا طرح هاي مصوب نمايندگان در زمينه مسائل مالي و مالياتي را حكّ و اصلاح كند. اين امر تا حدودي حق انحصار مجلس نمايندگان را تعديل مي كند. در ساير موارد قدرت سياسي بين دو مجلس به طريق زير توزيع شده است:

1. در صورتي كه هيچ كدام از نامزدهاي رياست جمهوري نتوانند در انتخابات اكثريت لازم (نصف به علاوه يك هيأت انتخاب كننده) را به دست بياورند، مجلس نمايندگان حق دارد از ميان سه نامزدي كه بيشترين آرا را به دست آورده اند يكي را به رياست جمهوري انتخاب كند. همچنين مجلس سنا مي تواند، در كيفيت مشابه، از ميان دو نامزد معاونت كه بيشترين آرا را به دست آورده اند يكي را به معاونت رياست جمهوري برگزيند.

2. در آيين محاكمات سياسي مسؤولان اجرايي، اگر رئيس جمهور، معاون وي، وزيران و ساير مسؤولان سياسي فدرال دست به اعمالي زنند كه از لحاظ حقوق جزاي امريكا جرم شناخته شده باشد، مجلس نمايندگان پس از رسيدگي در تهيه مقدمات كار و صدور ادعانامه عليه فرد متهم، پرونده امر را تكميل كرده و براي رسيدگي و صدور حكم به مجلس سنا ارسال مي دارد و مجلس سنا نظير يك دادگاه رأي خود را مبني بر محكوميت يا برائت متهم صادر مي كند.

3. در انتصاب وزيران، ديپلمات ها، مستشاران ديوان عالي فدرال، رئيس جمهور بايد با تأييد مجلس سنا اقدام كند

علاوه بر آن، مجلس سنا در تصويب قراردادهاي بين المللي نيز مشاركت دارد.

بنابراين، با وجود تلاش قانون گذار در توزيع مساوي قدرت بين دو مجلس، با اين حال كفه قدرت به سود مجلس سنا سنگيني مي كند و اين امر براي برجسته كردن خصلت فدرال دولت امريكا و مشاركت نمايندگان دولت هاي عضو در حساس ترين تصميم گيري هاي دولت مركزي بوده است.(ابوالفضل قاضي، بايسته هاي حقوق اساسي، ص 204.)

2. فدراسيون روسيه

پارلمان فدراسيون روسيه مركب از شوراي فدراسيون و دوماي دولتي است. شوراي فدراسيون تركيبي از نمايندگان دولت هاي عضو فدراسيون به اضافه يك نفر از ارگان نمايندگي و يك نفر از ارگان اجرايي است و دوماي دولتي متشكل از 450 نماينده مي باشد. دوره هر يك از دو مجلس، چهار سال است و روسي هاي 21 ساله به بالا مي توانند عضو دوماي دولتي يا شوراي فدراسيون شوند.

نمايندگان هر دو مجلس در زمان نمايندگي از مصونيت برخوردارند و آنها را نمي توان توقيف كرد يا مورد تفتيش و بازجويي قرار داد، مگر اين كه در محل وقوع جرم دستگير شود و يا مطابق قانون فدرال، امنيت ديگران را به خطر انداخته باشد.

شوراي فدراسيون و دوماي دولتي جلسات جداگانه علني دارند و امكان غير علني تشكيل شدن وجود دارد. جلسات مشترك دو مجلس براي شنيدن پيام رئيس جمهور يا پيام دادگاه قانون اساسي يا سخنان رهبران كشورهاي خارجي تشكيل مي گردد. هر يك از دو مجلس از بين اعضاي خود رئيس و معاون انتخاب مي كند و داراي كميته ها و كميسيون هايي هستند. قوانين فدرال در دوماي دولتي تصويب و در مهلت پنج روز براي تصويب به شوراي فدراسيون تسليم مي شود. اگر بعد از چهارده روز شوراي فدراسيون نظر خود

را درباره مصوبه ابراز نكند يا بيش از نيمي از نمايندگان شوراي فدراسيون به آن رأي دهند قانون مورد نظر مصوب شوراي فدراسيون محسوب مي شود و در صورت رد مصوبه در اين شورا، دو مجلس براي حل اختلاف، كميسيون سازش تشكيل مي دهند و مصوبه دوباره به دوماي دولتي بازمي گردد و اگر دوماي دولتي نظر شوراي فدراسيون را نپذيرد و مجدداً با 23 آراي دوماي دولتي تصويب گردد قانون پارلمان محسوب مي گردد.(جلال الدين مدني، حقوق اساسي تطبيقي، ص 137.) بر اساس ماده 102 قانون اساسي روسيه، اختيارات شوراي فدراسيون از اين قرار است:

1. تصويب تغييرات در مرزهاي بين اعضاي فدراسيون روسيه؛

2. تأييد فرمان رئيس جمهور درباره اعلام حالت فوق العاده؛

3. تأييد فرمان رئيس جمهور درباره اعلام حكومت نظامي؛

4. تصميم گيري درباره امكان استفاده از نيروهاي مسلح فدراسيون روسيه در خارج از خاك فدراسيون روسيه؛

5. تعيين تاريخ انتخابات رئيس جمهوري فدراسيون روسيه؛

6. بركناري رئيس جمهور فدراسيون روسيه؛

7. انتصاب قضات دادگاه قانون اساسي روسيه، دادگاه عالي فدراسيون و حكميت هاي فدراسيون روسيه؛

8. نصب و عزل دادستان كل فدراسيون روسيه؛

9. نصب و عزل معاون رئيس و نصف تركيب اعضاي اتاق محاسبات.

اختيارات دوماي دولتي طبق ماده 103 قانون اساسي به شرح ذيل است:

1. صدور موافقت با انتصاب رئيس هيأت دولت فدراسيون توسط رئيس جمهور فدراسيون روسيه؛

2. حل مسأله اعتماد به هيأت دولت فدراسيون روسيه و استعفاي آن؛

3. انتصاب رئيس بانك مركزي فدراسيون روسيه و عزل وي؛

4. نصب و عزل رئيس اطاق محاسبات و نيمي از اعضاي آن؛

5. نصب و عزل مأمور حقوق بشر كه بر اساس قانون فدرال وابسته به قانون اساسي عمل مي كند؛

6. اعلام عفو؛

7. ارائه اتهامات عليه رئيس جمهور فدراسيون روسيه جهت

بركناري وي.

موارد مذكورنشان دهنده نفوذ مجلس فدرال روسيه (شوراي فدراسيون و دوماي دولتي) در قوه مجريه و قوه قضاييه فدراسيون روسيه است. هر چند رئيس جمهور حق انحلال دوماي دولتي را دارد، اما اين حق انحلال مشروط گرديده است.

3. انگلستان

در انگلستان - به موجب قانون اساسي كه مدون نيست - پارلمان مركب از مجلس لردها و مجلس عوام و پادشاه است. مجلس لردها 926 عضو دارد كه 26 نفر از آنها روحاني يعني مقامات عالي رتبه كليسا و از جمله اسقف ها هستند. تعداد زيادي از لردهاي غيرروحاني عضويت مجلس را به ارث برده اند و دسته اي ديگر شاهزادگاني هستند كه پادشاه يا ملكه به عضويت مجلس منصوب كرده اند. نه تن از لردها قضاتي هستند كه شاه به عضويت ديوان عالي كشور تعيين كرده است و بالاخره پادشاه اين حق را دارد كه هر كس را مايل باشد مادام العمر به عضويت مجلس لردها برگزيند. در اين صورت مشورت با نخست وزير تحت شرايطي لازم است.

مجلس عوام 630 نماينده دارد. انتخابات اين مجلس مستقيم و فردي است و هر حوزه انتخابيه يك نماينده به مجلس مي فرستند.

در انگلستان حاكميت مختص پارلمان است و در تمام اين سرزمين اقتداري فوق اقتدار پارلمان مشاهده نمي شود. نه قانون اساسي مدوني هست كه اختيار آن را محدود سازد و نه مراجع قضايي و دادگاه ها مي توانند مصوبات پارلمان را ناديده بگيرند يا آن را ابطال سازند. دادگاه ها تكليف دارند قانون پارلمان را همان گونه كه هست بپذيرند و اجرا كنند. پارلمان حق دارد در مورد هر موضوع و نيز هر يك از دستگاه هاي حكومت و حتي هر يك از افراد جامعه، هر نوع قانوني

به نحو مطلق يا مشروط وضع كند؛ همچنين حق دارد قوانين را عطف بماسبق كند و حقوق ثابته افراد را ناديده بگيرد و گروه هايي را از حقوق اجتماعي محروم سازد.(همان، ص 145.)

4. جمهوري فدرال آلمان

قوه مقننه آلمان از دو مجلس فدرال (بوندستاگ) و شوراي ايالات (بوند سرات) تشكيل شده است. نمايندگان مجلس اول با آراء همگاني، مستقيم، برابر و مخفي مردم آلمان انتخاب مي شوند و قطع نظر از علايق سرزمين خود، نمايندگان كليه مردم آلمان به شمار مي روند؛ در حالي كه مجلس دوم ركني است كه به واسطه آن سرزمين ها (لندرها) عضو كشور فدرال در قانون گذاري و اداره جامعه شركت داده شده اند. شمار نمايندگان در مجلس دوم (شوراي فدرال) تابع جمعيت هر سرزمين است.(ابوالفضل قاضي، بايسته هاي حقوق اساسي، ص 205.) هر سرزمين حداقل سه نماينده دارد، ولي هر گاه جمعيت ايالت از دو ميليون بيشتر شود چهار كرسي و هنگامي كه از شش ميليون تجاوز كند پنج كرسي را دارا خواهند شد.

اعضاي شوراي ايالات، نمايندگان حكومت هاي اين سرزمين ها هستند و عزل و نصب آنها به دست حكومت ها صورت مي گيرد.(جلال الدين مدني، حقوق اساسي تطبيقي، ص 143.) بنابراين قدرت مجلس اول از هر حيث بيشتر از مجلس دوم است؛ براي مثال مجلس دوم (شوراي فدرال) بر خلاف مجلس فدرال، در تعيين صدر اعظم نقشي ندارد و وزيران فقط در برابر مجلس اول مسؤوليت سياسي دارند. در زمينه قانون گذاري نيز اختيارات شوراي فدرال نسبت به مجلس فدرال محدودتر است.(ابوالفضل قاضي، بايسته هاي حقوق اساسي، ص 206.)

شروع و ختم اجلاسيه مجلس فدرال با تصميم مجلس است، اما وقتي رئيس جمهور يا صدراعظم يا يك سوم اعضاي

مجلس تشكيل اجلاس را بخواهند رئيس مكلف است آن را تشكيل دهد. رئيس مجلس فدرال از بين اعضا حزب قوي تر با رأي مخفي انتخاب مي شود. وي سه نايب رئيس دارد كه از بقيه احزاب و به نسبت قدرت آنها انتخاب مي شوند. اين افراد به انضمام چند نفر ديگر از نمايندگان «كميته شيوخ» را تشكيل مي دهند كه مشاور رئيس مجلس هستند و وظايفي هم دارند. فراكسيون مركز قدرت است و هر حزب فراكسيوني دارد مشروط بر اين كه تعداد اعضايش كمتر از پانزده نفر نباشد. فقط اعضاي فراكسيون مي توانند به عضويت كميسيون ها در آيند و به نحو مؤثري در پارلمان فعاليت كنند. نمايندگان از مصونيت و آزادي بيان برخوردارند و تعقيب و بازداشت آنها جز با اجازه مجلس ممكن نيست و هر گاه در حين ارتكاب تا يك روز بعد از آن دستگير شوند، مجلس مي تواند در خواست كند كه تعقيب موقوف و متهم آزاد شود؛ درخواست مجلس فوراً به مورد اجرا درمي آيد.

حكومت هاي ايالات براي شركت در شوراي ايالات، چند تن وزير يا ديگر اعضا عالي رتبه خود را اعزام مي كنند. تصميمات شوراي ايالات به اكثريت آراي هيأت هاي مزبور معتبر است و آراي ممتنع يا غايب در حكم مخالف مي باشد. وزيران دولت فدرال حق دارند، و در صورت درخواست شوراي ايالات مكلفند، در جلسات عمومي يا كميسيون هاي شورا حضور يابند و هر موقع كه بخواهند عقايد و ديدگاه هاي خود را اظهار كنند.

صلاحيت شورا در قانون گذاري محدود به مواردي است كه در قانون صريحاً پيش بيني شده، از جمله كليه امور به حكومت فدرال. در ساير موارد، شوراي ايالات حق در مصوبات مجلس فدرال را دارد، ولي اين

رد قطعي نيست و موضوع مجدداً در مجلس فدرال مطرح مي شود و اگر باز هم با اكثريت عادي نظر كلي خود را تأييد كرد، رد شوراي ايالات بي اثر مي شود.

شوراي فدرال مي تواند مصوبات مجلس را از هر نوع كه باشد ظرف مدت دو هفته از تاريخ وصول، به كميسيون هماهنگي مشترك دو مجلسي ارجاع دهد. اين كميسيون از يازده نفر نمايندگان شورا و يازده نفر از نمايندگان مجلس فدرال تشكيل مي شود. در مورد لوايحي كه شورا هم بايد تصويب كند، حق ارجاع اختلاف به اين كميسيون به مجلس فدرال و به دولت نيز داده شده است.

شوراي ايالات، بر خلاف مجلس فدرال، در امور اجرايي حكومت مشاركت دارد. رئيس شورا براي مدت يك سال انتخاب مي شود و بنابر سنت، هر سال نخست وزير يكي از ايالات به ترتيب اين مقام را احراز مي كند.(جلال الدين مدني، حقوق اساسي تطبيقي، ص 142.)

5. سوئيس

مجلس فدرال سوئيس از دو شورا تركيب يافته است: شوراي ملي و شوراي دولت ها. نمايندگان شوراي ملي را همه مردم اين كشور به نسبت جمعيت كشور انتخاب مي كنند، در صورتي كه اعضاي شوراي دولت ها، بدون توجه به جمعيت كانتون ها، به قرار دو نماينده از هر كانتون و يك نماينده از هر نيمه كانتون برگزيده مي شوند.

هر دو شورا از حيث اقتدار قانون گذاري، در يك سطح قرار دارند؛ اما در قانون اساسي اين كشور مواردي پيش بيني شده كه دو مجلس بايد مجتمعاً و مشتركاً اتخاذ تصميم كنند و چون شمار نمايندگان شوراي ملي حدود پنج برابر تعداد نمايندگان شوراي دولت هاست، طبعاً در اين گونه موارد كفه قدرت به سوي شوراي ملي سنگيني مي كند. با اين حال

در حقوق اساسي سوئيس، نظام دو مجلسي تا آن جا كه ممكن بوده به سوي برابري قدرت دو مجلس، چه از لحاظ قانون گذاري و چه از نظر سياسي، پيش رفته و به الگوي فدراليسم كلاسيك نزديك شده است.(ابوالفضل قاضي، بايسته هاي حقوق اساسي، ص 205.)

6. كانادا

قدرت قانون گذاري در كانادا به عهده پارلمان دو مجلسي (مجلس عوام و مجلس سنا) و شخص ملكه است. تعداد نمايندگان مجلس عوام بر اساس جمعيت و مجلس سنا بر اساس نمايندگي منطقه اي است. شورا و نمايندگان مجلس سنا از 72 نفر در زمان كنفدراسيون، به 104 نفر در حال حاضر افزايش يافته است. تعداد نمايندگان مجلس عوام هر ده سال يك بار پس از سرشماري تعيين مي شود. در حال حاضر تعداد نمايندگان مجلس عوام 282 نفر است. رئيس مجلس سنا با حكم فرماندار كل پس از مشورت با نخست وزير تعيين مي شود. انتخابات عمومي مجلس عوام هر پنج سال يك بار صورت مي گيرد و به غير از چند استثناء افراد بيش از هجده سال، حق انتخاب شدن و انتخاب كردن دارند.

سناتورها به نام ملكه، توسط فرماندار كل و با مشاوره نخست وزير انتخاب مي شوند. تا سال 1965 اين انتصاب مادام العمر بود، ولي در حال حاضر سن بازنشستگي 75 سال است. سنا مجري سه عملكرد اساسي است: وظيفه عمده سنا تجديدنظر در لوايح دولتي به خصوص لوايح پيچيده و تكنيكي احاله شده از مجلس عوام است؛ دومين وظيفه، عملكرد مشورتي و انجام وظيفه به صورت يك «محكمه ملي» است. سناتورها با اعلان دو روزه قبلي مي توانند بدون هيچ محدوديتي به بحث در خصوص آنچه در دايره منافع ملي كانادا مي گنجد بپردازند و نقاط ضعف

را بازگو كنند. وظيفه سوم، عملكرد نظارتي است. طبق اين اقتدار، سنا مجاز است به تفحص درباره مسائل اجتماعي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي كشور بپردازد.

رهبر حزب اكثريت در مجلس عوام، نخست وزير كاناداست و اعضاي كابينه عمدتاً از بين اعضاي مجلس عوام و به ندرت از بين اعضاي سنا انتخاب مي شوند.

اين عده در حكم مشاوران ملكه هستند، اما ملكه هيچ تصميمي را بدون مشورت با آنها اتخاذ نمي كند.لوايح ممكن است از مجلس عوام يا سنا نشأت بگيرد. مجلس سنا نمي تواند منشأ لوايح مالي باشد. لوايح بايد به تصويب دو مجلسي برسد و قبل از اين كه به صورت قانون درآيد، بايد به توشيح ملكه برسد. در عمل بيشتر لايحه هاي دولتي از مجلس عوام و لوايح خصوصي از مجلس سنا سرچشمه مي گيرد؛ اما فارغ از آن كه ابتكار طرح با كدام يك از دو مجلس باشد، رأي مثبت هر دو مجلس ضروري است. غالباً سنا در لوايح معرفي شده از مجلس عوامل اصلاحاتي انجام مي دهد يا حتي در بعضي از موارد از تصويب آن امتناع مي ورزد.

در مسير لوايح معرفي شده از جانب دولت، ابتدا وزير حامي لايحه، 48 ساعت قبل از معرفي، لايحه را به اطلاع مجلس عوام مي رساند. در صورت تصويب، لايحه جهت بحث و تصويب به مجلس ديگر ارسال مي شود. در صورتي كه لايحه در مجلس ديگر هم به تصويب برسد براي توشيح ملكه، به فرماندار ارسال مي گردد. در غياب فرماندار و جانشيني وي امضاي نهايي بر عهده وزير دادگستري يا يكي از قضات ديوان عالي آن كشور است. امضاي نهايي در جلسه ويژه اي در مجلس سنا كه اعضاي هر دو مجلس در آن

حضور دارند، انجام مي شود، لايحه صورت قانوني به خود مي گيرد.(عاليه ارفعي، «پارلمان كانادا چند تصوير روشن»، مجلس و پژوهش، ش 2، ص 226.)

رياست جمهوري نيست.(يا همه يا هيچ) مثلاً در انتخابات سال 2000 درايالت ميرلند ال گور 344/093/1 رأي و بوش 904/770 رأي آورد و در نتيجه ده كارت الكترال اين ايالت بدون تقسيم ازآن حزب دموكرات شد و در ايالت ويرجينيا ال گور 538/200/1 و بوش 358/409/1 رأي بدست آورد

و درنتيجه سيزده كارت الكترال ازآن حزب جمهوري خواه گرديد. با اين حساب در اين دو ايالت ال گور با مجموع 882/293/2 رأي مردمي ده كارت الكترال و بوش با مجموع 262/180/2 رأي يعني چيزي حدود 113000 رأي كمتر از ال گور سيزده كارت الكترال به دست آورد. و نهايتاً با وجود اينكه بوش 427/216 رأي مردمي از ال گور عقب تر بود توانست اكثريت مطلق كارتهاي الكترال را بدست آورده و رئيس جمهور آمريكا شود. به همين دليل در طول تبليغات يا مبارزات انتخاباتي بيشترين اهميت به ايالتهايي مانند كاليفرنيا با 54 كارت و نيويورك با 33 وتگزاس با 32 كارت الكترال داده مي شود.

فرصت ممكن، يعني هنگامي كه به «مدينه» هجرت فرمود و زمينه را براي «تشكيل حكومت» آماده ديد بلافاصله حكومت را تشكيل داد.بعد از او نيز كساني حق حكومت دارند كه بلاواسطه يا با واسطه از سوي او براي اين مقام تعيين شده باشند.بر اساس همين تفكر در زمان غيبت حضرت مهدي(ع) نيز كساني حق حكومت دارند كه از سوي او به طور خاص يا به طور عام براي احراز اين مسئوليت منصوب شده باشند.

از مجموع آنچه در بالا گفته شد نتيجه مي گيريم كه حكومت از ديدگاه يك مسلمان موحد بايد از سوي بالا تعيين شود، حتي حقي كه براي مردم قائل مي شويم، آن حق نيز بايد از سوي خدا معين گردد، هرگز يك موحد خدا پرست نمي تواند ارادة خلق را بي آنكه منتهي به ارادة خالق شود به عنوان اساس حكومت بپذيرد.و اينكه بعضي از ناآگاهان نوشته اند «اين حقيقت ملموس را همه درك مي كنند كه هر كس را اكثريت مردم به زمامداري برگزينند و پشتيبانش باشند، حاكم مي شود زيرا نيروي اصلي جامعه، خود مردم هستند… اين مردم هستند كه ولايت را به كسي مي دهند و به حاكميت او عينيّت مي بخشند.» با تفكر توحيدي سازگار نيست.

ما مي گوييم تفكر توحيدي عكس اين را بيان مي كند، مي گويد اين خداست كه ولايت را به كسي مي دهد و به حاكميت او عينيت مي بخشد، و اگر مردم در اين زمينه حقي دارند، آن هم به اذن و فرمان اوست.

كوتاه سخن اينكه تفكر توحيدي، حكومت را از سوي بالا مي بيند و تفكرات الحادي از سوي پايين!

________________________________________________________________________________________________________________

تصور مي كنند كه حكومت اسلامي، يك پارچه متكي به آراء مردم است و عنصر الهي آن را به فراموشي مي سپارند، بيراهه مي روند و آنها كه فقط به عنصر الهي آن توجه دارند و جنبة شورا و آرا مردم را ناديده مي گيرند، باز در اشتباهند.

________________________________________________________________________________________________________________

و طبق حديث متواتر غدير و جملة «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِيُّ مَوْلاهُ» پيامبر اسلام(ص) در غدير خم رسماً او را از سوي خدا به اين مقام منصوب كرد، ولي بيعت مردم با ديگران سبب شد كه او مدتي نتواند ولايت خويش را اعمال كند و تنها بعد از بيعت مردم با او بود كه امكان اعمال اين ولايت حاصل شد، آري مردم زمينه هاي اجرائي را فراهم كردند، نه اينكه او را به مقام ولايت فعليه برسانند.

در مورد فقها نيز مسأله همين طور است آنها طبق دلايلي هرگاه علاوه بر اجتهاد و عدالت، مدير و مدبر و آگاه به زمان و شرايط آن باشند، داراي ولايت فعليه از سوي خداوند هستند، ولي اعمال اين ولايت نياز به مقدماتي دارد كه از همه مهمتر، حمايت مردمي است.

پيامبر اسلام(ص) نيز در زماني كه در «مكه» بود نتوانست تشكيل حكومت الهيه بدهد، تنها در زماني كه وارد مدينه شد و حمايت مردم به قدر كافي فراهم گشت و موانع برطرف گرديد تشكيل حكومت داد، ولي اين بدان معني نيست كه پيامبر(ص) در مكه مقام ولايت را نداشت و در مدينه از سوي مردم به او داده شد.

________________________________________________________________________________________________________________

گناه و ماية عذاب در سراي ديگر مي شمرند.اين ديدگاه با ديدگاه عمومي در حكومتهاي مادي كه حاكمان را افرادي همچون خود مي دانند كه غالباً در صدد حفظ منافع خويش يا منافع حزب و گروه خويشند و در هر مورد مردم قوانين را نپسندند و از بيم مجازات در امان باشند شانه از زير بار آن خالي مي كنند، بسيار متفاوت است.

3_ اصولاً روح معنويت و ارزشهاي اخلاقي در چنين حكومتي، بايد بر همه چيز سايه بيفكند و مسائل اخلاقي و انساني در سر لوحة كارها قرار گيرد، انگيزه ها بايد فراتر از انگيزه هاي مادّي باشد، مگر نه اين است كه هدف نهايي از تشكيل حكومت و بهتر زيستن، فراهم آمدن مقدّمات براي سير الي الله و قرب به خدا و تكامل روحي و معنوي است؟!

البته براي رسيدن به يك حكومت الهي و اسلامي تامّ العيار، راه دور و درازي را بايد پيمود و آموزشهاي فراواني بايد به جامعه داد، ولي هر چه باشد محتواي اين حكومت با حكومتهاي مادّي از نظر عنصر فرهنگي بسيار «متفاوت» بلكه «متباين» است.

________________________________________________________________________________________________________________

اسلام بوده و حاكميت مردم در چنين صورت صحيح و پابرجا مي باشد.

از برجها و پشت بامها از شهر دفاع كنند، در حاليكه جوانان، طرفدار نبرد در بيرون شهر بودند. و نظر پيران را، روش زنانه تلقي مي كردند. در اين جا پيامبر(ص) نظر دوّم را انتخاب كرد. (سيرة ابن هشام 2/63؛ مغازي واقدي 1/209)

در جنگ خندق پيامبر شوراي نظامي تشكيل داد و پيشنهاد سلمان را دربارة كندن خندق دور نقاط آسيب پذير مدينه پذيرفت و اجرا كرد. (تاريخ كامل 2 / 122)

در جنگ طائف به اشاره و تصويب برخي از افسران ستاد لشگر را از نقطه اي به نقطة ديگر منتقل نمود. (مغازي واقدي 3/925)

ولي بايد توجه نمود، كه آيا تنها شور و تبادل افكار مي تواند گره از كار بگشايد يا اينكه بايد قبلاً رئيس متنفذي چنين جلسه أي را تشكيل دهد و از مجموع نظرات و آرا، نظر واحدي را كه از ديدة او واقع بينانه تر است اتخاذ نمايد، و به مورد اجرا بگذارد.

معمولاً در جلسات مشاوره، افكار و نظريات مختلفي ابراز مي گردد، و هر فردي از نظرية خويش دفاع نموده و آراي ديگران را تخطئه مي كند، در اين جلسه رئيس مسلّمي لازم است كه آرا را روي هم بريزد، و از مجموع آنها نظرواحد و قاطعي را اتخاذ نمايد و در غير اين صورت جلسه مشورت بدون اخذ نتيجه به پايان مي رسد.

اتّفاقاً در نخستين آيه أي كه به پيامبر دستور مي دهد با ياران خويش مشاوره نمايد پس از امر به مشاوره، به پيامبر چنين خطاب مي كند: «فَاذا عَزمتَ فَتوكل عَلي الله» [وقتي تصميم گرفتي بر خدا توكّل بنما.]

منظور از اين خطاب اين است كه به پيامبر برساند كه پس از مشورت يگانه مرجعي كه بايد تصميم بگيرد و رأي واحدي را اتخاذ نمايد

شخص پيامبر است و لذا بايد پيامبر تصميم بگيرد و به خدا توكل نمايد.

پيشواي جمعيت، كه جلسه مشاوره به فرمان او تشكيل يافته، چه بسا ممكن است در برابر انظار افراد نظر ثالثي را كه به نظر وي «اصلح» است انتخاب كند. چنانكه پيامبر گرامي در صلح «حديبيه» با افكار عمومي ياران خود مخالفت كرد و قرارداد صلحي ميان مسلمانان و قريش بت پرست بست و اعتراض آنان را نسبت به اصل صلح و يا برخي از موارد آن ناديده گرفت و مرور زمان نيز ثابت كرد كه عمل پيامبر به نفع مسلمانان بوده است. (سيرة ابن هشام 1/615)

مشاوره در اسلام با مشاوره در حكومتهاي دمكراسي كه تصويب قوانين و مقررات كشور در اختيار مجلس شوروي و سنا است و رئيس دولت فقط مجري منويات نمايندگان دو مجلس باشد فرسنگها فاصله دارد. در اينجا رئيس حكومت، كه شخص پيامبر اكرم(ص) است، ملزم به پيروي از افراد اكثريت و يا اقليت نيست، بلكه تصميم نهايي و اتخاذ آخرين نظر، خواه با رأي اعضاي جلسه موافق باشد يا مخالف، با خود پيامبر گرامي است و همان طور كه گفته شد پس از برگزاري مراسم مشورت به پيامبر دستور مي دهد كه با توكل به خدا، تصميم بگيرد و پيش برود. دربارة آية دوّم مطلب نيز به همين قرار است. آية دوّم تبادل افكار را از صفات برجستة جامعة با ايمان مي داند ولي هرگز جامعة با ايمان در زمان پيامبر خالي از رئيس مطلق و نافذ نبود، و به حكم عقل و خرد پس از درگذشت وي نيز نبايد خالي بماند، و آيه ناظر به چنين محيطهايي است كه مشكل

تعيين زمامدار را پشت سر گذارده، سپس در مسائل ديگر به مشاوره و تبادل نظر مي پردازند.

از اين بيان روشن مي گردد كه استدلال برخي از دانشمندان اهل تسنن به وسيله اين آيات بر صحّت انتخاب خليفه از طريق مشاوره، كاملاً غير موجه است. زيرا همان طور كه گفته شد آيات مزبور ناظر به محيط هايي است كه در آنجا مشكل تعيين فرماندار حل شده است و به فرمان او جلسة مشورتي تشكيل يافته تا در امور ديگر مسلمانان به تبادل نظر بپردازند؛ خصوصاً آية نخست كه صريحاً به پيامبر كه در رأس مسلمانان قرار گرفته است خطاب مي كند كه پس از مشاوره بايد تصميم بگيرد و آن را به مورد اجرا گذارد.

گذشته از اين، مراجعه به افكار عمومي در موردي است كه از طرف خداوند بزرگ وظيفة مسلمانان تعيين نشده باشد، در اين جا است كه مي توانند وظيفة خويش را از طريق تبادل نظر، بدست آورند ولي در موردي كه از طريق تنصيص، وظيفة همگاني تعيين شده باشد در چنين موردي ديگر براي مشاوره موضوعي نيست.

از اين نظر هنگامي كه «حباب منذر» به حضور پيامبر رسيد و خواستار انتقال ستاد لشگر به نقطة ديگر گرديد، او به پيامبر رو كرد و گفت: «فان كان عن أمر سلمنا و إن كان عن الرأي فالتأخّر عن حصنهم» (مغازي واقدي 3/925)

[هرگاه در اين مورد امر الهي و دستور خاصي رسيده است ما سخني نداريم و اگر از موارد ديگر است كه مي توان آنجا نظر داد، به نظر ما صلاح اين است كه ستاد را از حدود قلعة دشمن عقب ببريم.]

موضوع خلافت و جانشيني امام اميرمؤمنان از مسايلي است كه دلايل نقلي

زيادي آن را ثابت و روشن كرده است و پيامبر به فرمان خدا در موارد بسيار، همچون يوم الدّار، غدير خم، و بستر بيماري، بر خلافت و جانشيني او تصريح نموده است؛ بنابراين، چگونه مي توان مسئله تعيين جانشين را از طريق مشاوره حل نمود. آيا اين كار جز اجتهاد در برابر نص، و ابراز نظر در مقابل دليل و حكم قطعي الهي چيز ديگري است؟!

قرآن مجيد در ضمن آيه أي به اين حقيقت اشاره مي كند: هنگامي كه زيد، پسر خواندة پيامبر، همسر خود (زينب) را طلاق داد، پيامبر به فرمان خداوند با زينب ازدواج كرد. اين موضوع براي مسلمانان گران آمد، زيرا در دوران جاهليت پسر خوانده حكم خود پسر حقيقي را داشت، همان طور كه ازدواج با همسر پسر نسبي زشت و حرام بود ازدواج با همسر پسرخوانده نيز قبيح و ناروا شمرده مي شد.

آنان انتظار داشتند كه پيامبر گرامي(ص) پيرو آرا و نظريات آنان گردد، در حاليكه پيامبر اين كار را به فرمان خدا آن هم براي كوبيدن سنتهاي غلط انجام داده بود، و بديهي است كه در مورد فرمان الهي مراجعه به افكار عمومي موضوعي ندارد.

از اين روي، قرآن كريم در آية زير دخالت افراد را در مواردي كه فرمان الهي وظيفة خاصي تعيين كرده باشد بشدت محكوم مي كند و مي فرمايد:

«وَما كان لِمؤمن و لا مُؤمِنه اَذا قَضي اللهُ و رَسولَه أَمراً أَن يكون لَهم الخيره مِن أَمرهم و مَن يَعص الله و رسوله فَقد ضَلَّ ضَلالاً بَعيدا» احزاب/36

[هنگامي كه خدا و رسول او در موردي حكم كردند ديگر براي هيچ مرد و زن مؤمني در امور خويش اختياري نيست (وبايد از فرمان خداوند

پيروي كنند) وهركس از فرمان خدا و پيامبر او سرپيچي كند آشكارا گمراه شده است.]

بود. در نصب ديگر حاكمان نيز نظر مردم تعيين كننده نيست زيرا ولايت بر انسانها ، اصالتاً مختص خداي متعال است و بنا بر اين، هموست كه حق تفويض ولايت به ديگري را دارد، نه مردم كه بر خودشان نيز ولايت ندارند. رأي مثبت همه يا بيشتر مردم به ولايت و حكومت يك شخص، به حاكميت وي اعتبار و ارزش شرعي نمي بخشد. پس اين سخن كه نظام سياسي اسلام، به استناد اصل شورا، قابل تطبيق بر نظام مردم سالاري غربي است، به هيچ روي، صحيح و پذيرفتني نيست و مخصوصاً از دو آيه ((شاورهم في الامر)) و ((و امرهم شوري بينهم)) استنتاج نمي شود.

رفع مسائل و مشكلات هر بخش از امور و شئون جامعه، با همه متخصصان و كار آگاهان آن بخش نيز نبايد مشورت كرد بلكه فقط از اشخاص عادل و متقي آنها بايد نظر خواست؛ زيرا نمي توان اطمينان داشت كه اشخاص بي تقوا و فاسق و فاجر به مستشير خود يعني امت اسلامي و حاكم آن، خيانت نكنند. پس حاكم امت اسلامي براي وضع قانون و تصميم گيري در باره هر يك از مسائل و مشكلات اجتماعي، بايد فقط با كساني مشورت كند كه هم عادل و متقي باشند و هم در خصوص آن مسئله و مشكل، خبير و بصير باشند.

در زمينه تعيين حاكم نيز، شورا كار ساز است؛ بدين صورت كه مجلس خبرگان كه مجموعه اي از برجسته ترين افراد جامعه در سه بعد فقاهت، تدبير و مديريت اجتماعي، تقوا و عدالت است- يكي از اعضاي خود را كه در دارا بودن اين ويژگي بر ديگران برتري دارد، براي تصدي ولايت امر مسلمين بر مي گزيند. اعضاي مجلس به وسيله مشاوره و تبادل نظر با همديگر يكي را از ميان خود –كه افقه و اعلم و اتقي است- انتخاب مي كنند و به مقام رهبري منصوب مي دارند.

خداي متعال بوده اند و نه جانشينان آنها.

اين قبيل آيات دلالت دارد كه گروهي از ميان رفته و گروه ديگري به جاي آنان به پديد آمده اند, نه اين كه گروهي عهده دار جانشيني و خلافت خداي متعال شده باشند.

ثانياً؛ آياتي كه ممكن است واژه ((خليفه)) و مانند آن, در آنها به معني جانشين خدا باشد, جاي گفتگوي بسيار دارد و حق قانونگذاري را براي انسان ثابت نمي كند مثل:

((و اذ قال ربك للملائكه اني جاعل في الارض خليفه؛ زماني كه پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمين جانشيني قرار خواهم داد.))

اين آيه شريفه محل بحثها و گفتگوهاي فراوان, واقع شده است, پس از آنكه بپذيريم مراد از ((خليفه)) در اين آيه, جانشين خداي متعال است, سه احتمال در پيش روي ما قرار مي گيرد كه: آيا جانشيني خداي متعال, مخصوص به حضرت آدم (ع) است يا هر كسي كه –در داشتن كمالات و آگاهيها- شبيه حضرت آدم(ع) باشد جانشين خداوند است و يا اين كه همه انسانها جانشين خداي متعال هستند. به اعتقاد ما احتمال دوم، صحيح است. اين طور نيست كه هر آدمي زادي خليفه الله باشد و يا خلافت الهي منحصراً در اختيار حضرت آدم(ع) قرار بگيرد، بلكه از آنجا كه ملاك خلافت الهي دانستن همه اسماء ست، پس هر كس همه اسماء را بداند خليفه الله خواهد بود. از اين رو، انبياء الهي و اولياء خدا –كه از نظر علم به كل اسماء شبيه آدم هستند- همگي جانشينان خداي متعال هستند و دليلي در دست نداريم كه به موجب آن، همه انسانها را خليفه الله بدانيم.

ثالثاً؛ فرض مي كنيم كه از برخي آيات چنين استفاده

مي شود كه همه آدميان، به يك معني خليفه الله اند، باز نمي توان گفت كه مراد از ((خلافت)) حكومت است، زيرا اگر منظور از حاكم بودن هر انسان حكومت اوست بر خودش، چنين امري لغو است و اگر منظور حكومت اوست بر ديگران، نتيجه اش اين مي شود كه همه آدميان بر همه آدميان حاكم باشند و اين نيز لغو و محال خواهد بود و سبب كشمكشها و تنازعات عظيم خواهد شد.

حد اكثر معنايي كه خلافت الله مي تواند داشته باشد، جانشيني خداي متعال در آباد كردن زمين يا جانشيني او در مختار بودن و داشتن اراده آزاد است و آنجا كه ((استخلاف در زمين)) به معناي حكومت و فرمانروايي آمده از آغاز دايره آن محدود و مشخص شده است و شامل همه انسانها نمي شود.

براى خوردن و خوابيدن و نشستن و توليد نسل معاش اقتصادى و تربيت فرزند و... اسلام دستورالعمل و برنامه و خوبى و بدى آورده است. مگر مى توان از غرب نسخه گرفت و عمل كرد. بنابراين مدل حيات و زندگى و حكومت غربى به كار آنها مى آيد

_2_

نه اين كه براى تمام حركات انسان برنامه دارد (1).

_____________________

1 - نقل با اختصار از كتاب پرسش ها و پاسخ ها، آيت الله مصباح يزدى.

اصلاح كند رگ گردنتان را قطع نمايد. نمي توان گفت اين احتمالات وجود ندارند ولي اين احتمالات بسيار ضعيف است شكي نيست هيچ عاقلي به چنين احتمالاتي وقعي نمي نهد و آنها را سفيهانه و غير عاقلانه مي شمارد.

گاهي يك احتمال قراين و شواهدي دال بر صحت دارد اين گونه احتمالات را عقلايي يا احتمال به معناي خاص مي ناميم خردمندان به چنين احتمالاتي ترتيب اثر مي دهند و آنها را در زندگي بعيد نمي دانند مثلا اگر كسي در سقف اتاق شكافهايي مشاهده كند احتمال عقلايي مي دهد سقف فرو ريزد از اين رو به بنا مراجعه مي كند تا آن را تعميركند.

ممكن است كسي پافشاري كند و بگويد : در مسائلي مانند تعيين نوع حكومت هر چند احتمال ضعيفي وجود داشته باشد لكن چون محتمل بسيار اهميت دارد بايد به آن ترتيب اثر داد ولي خواهيم گفت اين احتمال در مورد هر نظام و حكومتي وجود دارد . فرض كنيد كسي بگويد اگر در آمريكا انتخابات برگزار شود مردم نظام دو حزبي كنوني را نمي پذيرند پس بايد رفراندم برگزار شود آيا فقط با اين احتمال مي توان انتخابات مجدد برگزار كرد ؟ آيا تاكنون در كشوري _ با هر شكل از حكومت _ انتخاباتي به صرف احتمال و ادعا انجام شده است تا نظام جمهوري اسلامي هم چنين كند؟ اگر اين ادعا را بررسي كنيم مستلزم تالي فاسد مهمي است توضيح آنكه اگر مردم با انتخابات آزاد نماينده اي را برگزينند و پس از گذشت زمان اندكي احتمال داده شود راي دهندگان از نظر خويش برگشته اند بايد تقاضاي تجديد انتخابات

بشود ؟

همين احتمال در مورد انتخابات رياست جمهوري اعضاي شوراي شهر ، شهرداران و مسوولان ديگري كه در نظامهاي مختلف از طريق انتخابات برگزيده مي شوند نيز مطرح مي شود اگر در انتخابات به صرف احتمال تغيير نظر و راي مردم كه در هيچ زماني منتفي نيست _ انتخابات مجدد برگزار گردد كار دولتها و حكومتها فقط برگزاري انتخابات مي شودآيا چنين امري در دنيا پذيرفته است ؟

مشروعيت نظام و راي مردم:

بايد توجه كنيم انتخابات و مراجعه به آراي مردم از ديدگاه عقيدتي ما هيچ گاه مشروعيت آور نيست تا با منفي شدن آراي عمومي مشروعيت نظام باطل گردد گو اينكه آراي مثبت و موافق مردم، عامل تحقق حاكميت ديني است يعني اگر مردم موافق نباشند حاكميت ديني برقرار نمي گردد چرا كه چنين حاكميتي با قهر و غلبه تحقق نمي يابد انتخابات از نظر ما دو فايده دارد يكي اينكه با برگزاري آن و توجه به آراي مردم آنها خود را در ايجاد حكومت ديني سهيم خواهند دانست و در نتيجه بيشتر و بهتر در حمايت از نظامي كه به دست خودشان تحقق يافته مي كوشند و آن گاه آرمانهاي مهم حكومت ديني تحقق مي يابد. فايده ديگر اين است كه امام راحل بنيانگذار اين نظام الهي با تاكيد بر اهميت نقش مردم و اراي آنان مخالفان نظام را خلع سلاح كردند زيرا آنان با تبليغات مسموم خود قصد داشتند نظام اسلامي را مستبد جلوه دهند ولي هنگامي كه آراي مردم در اين نظام مورد احترام و اهتمام باشد حربه مخالفان از كار خواهد افتاد نظامهايي كه مشروعيت خويش را وامدار آراي

مردم مي دانند و به زعم سردمداران آنها هميشه بايد آراي عمومي به نفع آنان باشد تا مشروعيتشان محفوظ بماند هيچ گاه با احتمال تغيير در آراء مردم به انتخابات جديد مبادرت نمي كنند و تاكنون كسي به آنها اشكالي نكرده است با اينكه به نظر مي آيد اين اشكال به صورت جدي متوجه آنان است ولي وقتي مشروعيت نظام اسلامي به حكم الهي است نه آراي مردم _ ضرورتي ندارد كه به صرف اين احتمال ضعيف مساله انتخابات مجدد را پيش كشيد.(1)

________________________________________________________________________________________________________________________________

1_ پرسشها و پاسخ ها ص31

جناحهاي سياسي و برخي از احزاب عمده و مطرح بر سر نحوة وصول به اين اهداف اختلافي مشاهده مي شود. بعبارتي استراتژيهاي نظام مقدس جمهوري اسلامي بر اساس قانون اساسي و آرمانهاي امام راحل تعيين شده است و اختلافي در آن نيست اما در اتخاذ تاكتيك ها اختلاف سليقه وجود دارد كه در همة نظام هاي سياسي جهان امري طبيعي و قابل قبول است. آنچه مورد نگراني است آن است كه گاهي رقابت سياسي جناحها به نزاع و مبارزه و درگيري مي انجامد و پيامدهاي سوء آن به لايه هاي مختلف جامعه سرايت مي كند و سبب پيدايش اين توهم مي شود كه مبادا آقايان

مسؤلين در آرمانهاي انقلاب اسلامي دچار ترديد شده اند! اگر مدرك رقابت سياسي جناحها، قانون اساسي و رعايت اخلاق و قواعد باشد هيچ اختلاف عمده اي نخواهد بود و اما در خصوص فرمايش جنابعالي در مراجعه به افكار عمومي به نظر مي رسد كه اين مطلب از ابتداي انقلاب تحقق يافته است. برگزاري بيش از 20 مورد انتخابات رياست جمهوري و مجلس و شوراي شهر و روستا بيانگر همين حقيقت است. فراموش نكنيد كه تحقق مردم سالاري ديني در آغاز راهي است كه هنوز دو دهه از عمر آن بيشتر نگذشته است. مخالفتهاي نظام استكبار جهاني با اين پديدة نوين چالشهاي فراواني را فرا راه مسؤلين نظام قرار داده است كه محاصرة اقتصادي و تحميل جنگ هشت ساله و جلوگيري از فناوري اتمي و تكنولوژي صلح آميز هسته اي نمونه هاي بارز آن است. اين تجربة ارزشمند اسلامي با سعة صدر مسؤلين و رعايت قواعد مبارزه و رقابت سياسي با

اميد به فضل خداوند به راه خود ادامه خواهد داد.

مقابل دعوت پيامبران مقاومت نشان داده و حاضر به قبول حق نهي شدند، اينگونه افراد بودند كه نه تنها، خود در گمراهي بودند، بلكه ديگران را نيز گمراه ميساختند. "وَ عَصَوْاْ رُسُلَهُو وَ اتَّبَعُوَّاْ أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ ;(هود،59) ]قوم عاد[ فرستادگان خدا را نافرماني كردند، و به دنبال فرمان هر زورگوي ستيزهجوي رفتند." در تفسير نمونه آمده: "جبار" به كسي ميگويند كه از روي خشم و غضب ميزند و ميكشد و نابود ميكند، و پيرو فرمان عقل نيست. و به تعبير ديگر جبار كسي است كه ديگري را مجبور به پيروي خود ميكند، و يا ميخواهد نقص خود را با ادعاي عظمت و تكبر ظاهراً برطرف سازد."(تفسير نمونه، ج 12، ص 143.)

واژة "عنيد" نيز اشاره به اثر "جباريّت" در افعال انسان مستبد است كه او را از حق منحرف ميگرداند. "عنيد" كسي است كه با حق و حقيقت، سرسختانه مخالف بوده و هيچگاه زير بار حق نميرود.

حاصل سخن اينكه در قرآن كريم، عناويني چون مستكبر، متكبّر، جبّار و امثال آن دربارة افراد ديكتاتور ديده ميشود كه چنين اشخاصي از اوصافي مشترك همانند مقاومت در برابر حق و پيام حق، منحرف نمودن انسانها، استضعاف آنان، و غيره برخوردارند. روشن است كه دقت و تأمّل در اينها، ميتواند انسان را به شناخت افراد مستبدّ رهنمون سازد.

نداشته باشد.

وظيفة دوم منتخب خود را به طور كامل شناخته و او را در ديانت و صداقت امتحان كرده باشد و ميزان كارايي او را براي كاري كه انتخاب مي كند بداند. چنان كه در قرآن كريم آمده است "إِن َّ اللَّه َ يَأْمُرُكُم ْ أَن تُؤَدُّوا الاْ ?َمَ_َنَ_َت ِ إِلَي ََّ أَهْلِهَا;(نسأ،58) خدا به شما فرمان مي دهد كه امانت ها را به صاحبانشان بازگردانيد". امروز، ادارة جامعه اسلامي امانتي است كه از سوي مردم به مسئولين سپرده مي شود، لذا وظيفه مردم است اين امانت را به كساني كه اهليت و صلاحيت دارند بسپارند.(ر.ك انتخابات از نظر اسلام و قانون اساسي يحيي سلطاني ص 77، نشر ماهنامه پاسدار اسلام )

حضرت اميرالمؤمنين نيز در ضمن آيين نامة حكومتي كه براي مالك اشتر مي نويسد به او مي فرمايد: بخيل را در مشورت كردن دخالت نده كه تو را از نيكوكاري باز مي دارد و از تنگدستي مي ترساند. ترسو را در مشورت دخالت نده كه در انجام كارها روحية تو را سست مي كند. حريص را نيز در مشورت دخالت نده كه حرص را با ستمكاري در نظرت زينت مي دهد...بدترين وزيران تو كسي است كه پيش از تو وزير بدكاران بوده و در گناهان آنان شركت داشته پس مبادا چنين افرادي محرم راز تو باشند...تو بايد جانشيناني بهتر از آنان داشته باشي كه قدرت فكري امثال آنان را داشته اما گناهان و كردار زشت آن ها را نداشته باشند. كساني كه ستمكاري را بر ستمي ياري نكرده و گناهكاري را در گناهي كمك نرسانده باشند.(نهج البلاغه نامة 53.)

آئين هاي الهي خودنمايي مي كنند. حال ايد با دقت و تأمل و ژرفكاوي به نقد جريانات و مباحث پرداخت.{J

قوانين مناسب با تأمين منافع و خواستهاي دنياپرستانه حاكم يا طبقه حاكم وضع شود. به عنوان مثال در زمان شاه،قانوني به مجلس شوراي ملي داده شد و تصويب گرديد كه بر اساس آن خاندان سلطنت از دادن ماليات معاف باشند،اين در حالي است كه بر اساس محاسبه اي كه هنگام خروج شاه از ايران انجام شد اگر ثروت او تبديل به پنج توماني مي شد سه دور بر گرد كره زمين مي چرخيد.

براي آگاهي بيشتر ر.ك: تاريخ سياسي معاصر ايران، ج 2، دكتر سيد جلال الدين مدني.

اما در حكومت دين قانون صرفا براساس هنجارهاي الهي و مصالح اجتماعي وضع مي شود، و به هيچ وجه شخص نمي تواند منافع و خواستهاي خود را بر قانون تحميل نمايد.

د ) تقدم بر قانون؛ يكي از ديگر ويژگي هاي نظام هاي ديكتاتورانه آن است كه حتي الامكان خواست و اراده شخصيا طبقه حاكم را بر قانون مقدم و آنگاه كه قانون با منافع و خواستهاي حاكم يا حاكمان در تعارض افتد شخص مداري جانشين قانون مداري مي شود. اين روش به دنبال بند (ج) در واقع گونه دوم از تقدم بر قانون است. اما در حكومت اسلامي همگان در برابر قانون مساوي اند و هيچكس بر قانون تقدم ندارد، چنانكه در قانون اساسي اصل نيز در اين مسأله تصريح شده است.

ه) تحديد آزادي ها در جهت منافع شخص يا هيئت حاكمه؛ در نظام هاي ديكتاتورانه آزادي هاي فردي و اجتماعي مردم براي حفظ قدرت و منافع تا آخرين حد ممكن محدود مي گردد. در حالي كه در جمهوري اسلامي، قانون اساسي به آزادي هاي اساسي از قبيل: آزادي فردي، آزادي فكر و عقيده، آزادي سياسي، آزادي انتخاب شغل و... تصريح گرديده است و تنها چيزي كه

آزادي را محدود مي سازد اصول و قوانين اسلامي و مصالح اجتماعي است.

براي آگاهي بيشتر ر.ك: حقوق اساسي و ساختار حكومت جمهوري اسلامي ايران، دكتر قاسم شعباني، ص 110 - 119).

2_ در نظام هاي ديكتاتورانه و مستبد حاكمان زمان از طريق سلطه نظامي قدرت را به دست گرفته و يا از طريق آن قدرت خود را تحكيم مي بخشند و در برابر مخالفت توده با استفاده از زور سلطه خود را تحكيم مي بخشند. در حالي كه ولي فقيه حق ندارد خود را بر مردم تحميل نمايد.

3_ در نظام هاي ديكتاتورانه راهي قانوني براي كنترل و نظارت عمومي و مهار قدرت وجود ندارد. در حالي كه در نظام جمهوري اسلامي و ولايت فقيه راه هاي متعددي در اين زمينه وجود دارد. از جمله مجلس خبرگان به نمايندگي ازمردم موظف بر كنترل و نظارت نسبت به توانايي ها و عملكرد رهبري است و در صورت ضعف، سوء مديريت ياتخلف از وظايف قانوني او را عزل مي نمايد.

از آنان بپرسيم استاد نمونه و برتر رياضي در سطح كشور چه كسي است؟ بسيار روشن است كه اولاً اين روش، غيرعلمي و نابجاست و نتايج اين آمارگيري هر چه باشد فاقد هرگونه اعتبار و ارزش است و ثانيا اصولاً اگر افرادي كه اين سؤال از آنان پرسيده مي شود آدم هاي منطقي و منصفي باشند پاسخ خواهند داد اين مسأله در تخصّص من نيست و از پاسخ دادن به آن معذورم. به هر حال شكي نيست كه براي انتخاب استاد نمونه رياضي كشور، كسي از اين روش استفاده نمي كند و اگر هم بكند غيرقابل قبول و مردود است.

بديهي است كه توان و تخصص يك استاد رياضي را كسي مي تواند ارزيابي كند كه خودش با رياضيات سر و كار دارد و اهل اين رشته است. و آن چه در مواردي شبيه اين، عمل مي شود به اين صورت است كه صاحب نظران و متخصصان مربوطه نظر مي دهند. مثلاً در اين مثال، ابتدادرهر دانشگاهي اساتيد رياضي آن دانشگاه، بهترين استاد را از ميان خودشان معرفي مي كنند و اگر در يك شهر بيش از يك دانشگاه وجود دارد اساتيد معرفي شده و منتخب دانشگاه هاي يك شهر باز از ميان خودشان يك نفر را معرفي مي كنند و باز در سطح استان، اساتيد منتخب شهرها جمع مي شوند و از ميان خودشان يك نفر را معرفي مي كنند و مثلاً سي استاد از سي استان كشور به اين ترتيب معرفي و انتخاب مي شوند و باز اين ها هم بين خودشان مشورت و گفتگو مي كنند و در نهايت، از ميان اين جمع سي نفري يك نفر را به عنوان استاد منتخب و نمونه كشور معرفي مي كنند. البته

ممكن است در اين مرحله يا مراحل قبلي، يك هيئت داوران مركب از چند تن از اساتيد برجسته رشته رياضي، كار انتخاب را انجام دهند يا تفاوت هاي جزئي ديگران بتوان براي اجراي اين روش در نظر گرفت اما به هر حال در همه آنها، روش كلي يكي است و آن اين است كه صاحب نظران و متخصصان رشته رياضي هستند كه نقش اصلي و اساسي را در تعيين استاد نمونه رياضي كشور ايفا مي كنند. آيا حقيقتا براي انتخاب استاد نمونه رياضي كشور، اين روش نزد عقل مقبول است يا اين روش كه همه مردم از بي سواد و باسواد، دانشگاهي وغيردانشگاهي، متخصص و غيرمتخصص، و خلاصه هر قشري جمع شوند و رأي بدهند كه استاد نمونه رياضي كيست؟

در مورد تعيين ولي فقيه هم ماهيت كاري كه مي خواهد انجام بگيرد اين است كه مي خواهيم فقيه نمونه و برتر را انتخاب كنيم؛ فقيهي كه در مجموع، از حيث سه ويژگي فقاهت، تقوا و كارآمدي در مقام مديريت جامعه، شايسته تر و اصلح از ديگران باشد. سؤال اين است كه راه انتخاب چنين فقيهي كدام است و چه كسي صلاحيت دارد نظر بدهد اين فقيه برتر و اصلح كيست؟ آيا راه درست و منطقي آن اين است كه اين مسأله را به رفراندوم عمومي بگذاريم و با انجام يك انتخاب سراسريي، مستقيما از همه مردم نظر بخواهيم؟ يا اين كه روش صحيح و علمي اين كار آناست كه به متخصصان مربوطه، كه در اين جا همان فقها هستند، مراجعه كنيم و از آنان بخواهيم شايسته ترين فرد براي تصدي اين مقام را از ميان خودشان انتخاب كنند؟ اگر در تعيين استاد

نمونه رياضي كشور، مراجعه به آراي عمومي و برگزاري انتخابات روش صحيحي نيست (كه نيست) بلكه بايد اساتيد رياضي كشور در اين باره نظر بدهند، براي تعيين فقيه نمونه و اصلح نيز راه معقول و درست اين است كه فقها نظر بدهند كدام فقيه از ديگران شايسته تر است و مراجعه به آراي عمومي و رأي مستقيم مردم، در اين مسأله نمي تواند ملاك باشد. و آن چه كه در حال حاضر در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران نيز وجود دارد و عمل مي شود همين است كه تعيين رهبري و وليّ فقيه بر عهده مجلس خبرگان است؛ خبرگاني كه همگي آنان اهل فقه و فقاهتند و ساليان متمادي در اين رشته كاركرده و عمر خويش را صرف نموده اند.

اما اين خبرگاني كه در نهايت مي خواهند وليّ فقيه را معيّن كنند خودشان به دو طريق ممكن است انتخاب شوند. يكي اين كه در هر شهري كه چند فقيه وجود دارد آنان از ميان خودشان يك نفر را كه شايسته تر مي دانند معرفي مي كنند و در مرحله بعد در سطح استان چنين انتخابي صورت بگيرد و در نهايت عدّه اي به اين ترتيب براي مجلس خبرگان معرفي شوند. راه ديگر اين است كه در هر استان يا در هر شهري، اين افراد را از طريق انتخابات عمومي تعيين كنيم زيرا با توجه به اين كه معمولاً تعداد فقها و افرادي كه در حدّ اجتهاد باشند زياد نيست وگاهي در يك شهر حتي يك نفر هم كه در اين حدّ باشد يافت نمي شود، لذا درست است كه عموم مردم خودشان متخصص در فقه و اجتهاد نيستند اما با توجه به اين كه تعداد

اين افراد در هر شهر يا هر استان بسيار اندك است مي توانند با كمي تحقيق و پرس و جو بفهمند چه فرد ياافرادي شايستگي بيشتري از ديگران دارند. نظير اين كه بخواهيم بهترين متخصص قلب را در يك شهر يا يك استان پيدا كنيم كه گر چه خودمان متخصص قلب نيستيم اما مي توانيم با مراجعه به پزشكان و متخصصان و تحقيق از راه بيماراني كه به آنها مراجعه كرده اند، مشكل را حلكنيم.

بنابراين معلوم گرديد كه براي مشخّص شدن و تعيين رهبر و وليّ فقيه، از بين دو راه كار، يكي مراجعه مستقيم به آراي مردم و ديگري تعيين توسّط خبرگان، راهكار منطقي و علميِ قابل دفاع همين راهكار دوّم يعني تشخيص و تعيين توسّط خبرگان واجد صلاحيت است.

براساس آيات و روايات متعدد و ادله عقلي ولايت و رهبري جامعه اسلامي در زمان غيبت امام معصوم(ع) بر عهده فقهاي جامع الشرايط قرار داده شده و آنها براي ولايت از جانب خداوند به صورت عام منصوب شده اند اما تشخيص اين موضوع كه كدام يك از فقهاواجدالشرايط، نسبت به بقيه داراي برتري و افضيلت در ساير شرايط مي باشد بر عهده مردم مي باشد كه گاهي مردم بدون واسطه آن فقيه اعلم و افضل را تشخيص مي دهند و گاهي با واسطه يعني توسط خبرگان. در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران در اصل يكصد و هفتم چنين آمدهاست: «پس از مرجع عاليقدر تقليد و رهبر كبير انقلاب جهاني اسلام و بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران حضرت آيت الله العظمي امام خميني كه از طرف اكثريت قاطع مردم به مرجعيت و رهبري شناخته و پذيرفته شدند، تعيين رهبر به عهده خبرگان منتخب مردم است. خبرگان رهبريدرباره همه

فقهاي واجدالشرايط مذكور در اصول پنجم و يكصد و نهم بررسي و مشورت مي كنند هرگاه يكي از آنان را اعلم به احكام و موضوعات فقهي يا مسائل سياسي و اجتماعي يا داراي مقبوليت عامه يا واجد برجستگي خاص در يكي از صفات مذكور در اصل يكصد و نهمتشخيص دهند او را به رهبري انتخاب مي كنند... رهبر منتخب خبرگان، ولايت امر و همه مسؤوليت هاي ناشي از آن را بر عهده خواهد داشت»، (آيت الله جوادي آملي، ولايت فقيه).

بنابراين از نظر شرعي ولي فقيه از سوي خداوند نصب شده است ولي تحقيق عملي حكومت او در متن جامعه از طريق انتخاب غيرمستقيم مردم انجام مي گيرد.

مردمي با مشروعيت الهي، تلازمي ندارد اما حاكم ديني حق استفاده از زور براي تحميل حاكميت خويش را ندارد. اگر نفوذ كلمه حاكميت ولي فقيه از دست برودمشروعيتش از دست نمي رود، بلكه تحقق حاكميت با مشكل مواجه مي گردد. كه به حمد الله اين فرض در زمان ما واقع نشده است.

در هر صورت بعد از تشكيل حكومت اسلامي اگر خداي ناكرده اكثريت مردم ديگر تمايلي به ادامه حكومت نداشته باشند؛ باز هم حفظ آن بر همه حتي اقليت واجب است زيرا حكومت اسلامي همچنان داراي مشروعيت مي باشد لذا بايد تمامي امكانات و ابزارها و زمينه هايفراهم سازي مقبوليت مردمي را براي كارآمدي حكومت و تثبيت دوام و استمرار حكومت اسلامي به كار گيردن، ريشه هاي نارضايتي مردم را شناسايي و در صدد حل آن برآيند. ولي اگر اين امر محقق نشد و حكومت اسلامي نتوانست آن حد و نصاب از مقبوليت را كه براي ادامه حفظ وبقاي حكومت لازم مي باشد بدست آورد و يا منجر به كشتار خونريزي و خلاصه مفسده عظيمي در اين مرتبت باشد كه موجب رضايت شارع نباشد، تكليف ساقط مي شود. بنابراين با توجه به اين راه كار ارائه شده و با تفكيك مشروعيت از مقبوليت و نقش مردم در مقبوليت و كارآمديحكومت، مشروعيت آن هيچ گونه تناقض پيش نمي آيد.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1. جوادي آملي، ولايت فقيه، ص 490

2. نبي الله ابراهيم زاده آملي، حاكميت ديني، ص 74

3. كتاب نقد شماره 7، آيت الله مصباح يزدي، حكومت و مشروعيت، ص 54

4. محمدهادي معرفت، جامعه مدني، ص 71

مردم قدرت و مشروعيت را به دستگاه حكومتي و رئيس حكومت مي بخشند و فقط قدرتي كه از مسير اراده و خواست عمومي مردم به فرد واگذار شود مشروعيت دارد و ديگر مسيرهاي انتقال قدرت رسميت ندارد.

2- گروه ديگر، رويكرد ها و تعاريفي است كه دموكراسي را تنها مشابه يك «روش» براي توزيع قدرت سياسي و ابزار و ساز و كاري صوري براي تصميم گيري مي دانند. دموكراسي به عنوان روش، در پي به حداقل رساندن خطاهاي مديريت جامعه و به حداكثر رساندن مشاركت مردم و كاهش دادن نقش افراد، به عنوان فرد، در تصميم گيري هاي سياسي است.

ب) دموكراسي و ولايت فقيه:

اكنون با توجه به تفكيك ميان انواع دموكراسي در بررسي نسبت آن با ولايت فقيه بايد گفت، ولايت فقيه و به طور كلي اسلام با دموكراسي به معناي اول (دموكراسي به معناي ارزشي) سازگاري نداشته و به هيچ وجه قابل جمع نيست. مهمترين محورهاي تفاوت ميان اين دو عبارتند از:

1- در نظام ولايت فقيه نسبي گرائي معرفتي و عدم اعتقاد به حقايق ثابت و مطلق، پذيرفته نيست زيرا از ديدگاه اسلامي همواره حقايق، اصول و ارزشهاي ثابت و غير متغيري وجود دارند كه از سوي خداوند متعال به وسيله وحي براي هدايت جامعه انساني فرستاده شده اند. اسلام به استناد آيات قرآن و ادله متعدد عقلي و نقلي خود را تنها دين درست بر حق مي داند. آيات زير صراحتا با مباني ارزشي دموكراسي تناقض دارد: «ماذا بعد الحق الا الضلال؛ بعد از حق، جز گمراهي چيست؟»(سوره يونس، آيه 32) و «و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه؛ و هر كس

كه ديني جز اسلام اختيار كند از او پذيرفته نخواهد شد.»(سوره آل عمران، آيه 85)

خلاصه آنكه در اسلام، نسبي گرائي، در عرصه عقايد مطرود است و در اسلام حقايق ثابت و ازلي فراوان وجود دارد كه به عناصر ثابت و منطبق با فطرت بشري بازگشت مي كنند. با اين وجود به تناسب زمان و مكان احكام متغير در چارچوب احكام و قواعد ثابت نيز وجود دارد. از سوي ديگر از ديدگاه اسلامي، پلوراليسم و تكثر گرائي سياسي بدون تقيد و پاي بندي به ارزشها و مباني اسلامي نيز كه براي دستيابي به قدرت اصول اخلاق و هنجارهاي جامعه را زير پا بگذارد، كاملا مطرود است.(ر.ك: جامعه مدني و حاكميت ديني، عبد الحسين خسروپناه، انتشارات وثوق، چاپ اول

2- در نظام ولايت فقيه، مشيت و اراده الهي و نصب و تعيين او، خاستگاه مشروعيت و قانوني بودن حكومت و رهبري است و اين كاملا با مباني ارزشي دموكراسي كه راي مردم را پايه و اساس مشروعيت و قانوني بودن دستگاه حكومت و رهبري مي داند در تضاد است.

3- در نظام اسلامي، نصب و عزل رهبري فقط به دست خداست و آن كسي را كه خداوند به عنوان رهبر جامعه برگزيده است (چه بي واسطه و چه با واسطه) مردم حق عزل او را ندارند، بلكه اطاعت از او بر مردم واجب و مخالفت با وي بر آنان حرام است. اما در نظام دموكراسي (ارزشي) نصب و عزل رهبري جامعه، به دست مردم يا نمايندگان آنان است.

4- از ديدگاه دموكراسي (ارزشي) كه بر مبناي سكولاريسم استوار است، هر قانوني را كه مردم وضع كنند معتبر و لازم

الاجرا است و بايد از سوي همگان محترم شناخته شود هر چند بر امر نامشروعي توافق شده باشد و اين قطعا با اسلام و نظام ولايت فقيه سازگار نيست، زيرا از نظر دين حق حاكميت و تشريع مختص به خداست. «ان الحكم الا لله؛ حاكميت فقط از آن خداست»(سوره يوسف، آيه 67) فقط خداوند متعال است كه همه مصالح و مفاسد انسان و جامعه را مي شناسد و حق قانونگذاري و تصميم گيري براي انسان را دارد و انسانها بايد در مقابل امر و نهي الهي و قوانين ديني، فقط پيرو و فرمانبردار بي چون و چرا باشند. زيرا عبوديت خداوند، عالي ترين درجه كمال است و اطاعت از فرامين الهي سعادت آدمي را تأمين مي نمايد. بنابراين دموكراسي و مردم سالاري اگر به معناي ارزش رأي مردم در مقابل حكم خداوند باشد، هيچ اعتباري ندارند، زيرا آنچه بايد در مقابل آن خاضع و مطيع باشيم، فرمان خداست نه رأي مردم.(پرسشها و پاسخ ها، استاد محمد تقي مصباح يزدي، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، چاپ ششم 1378، ج1 ص41) اما اگر دموكراسي را به معناي روش بگيريم كه مردم در چارچوب احكام الهي و قوانين شرعي در سرنوشت خود مؤثر باشند، چنين چيزي قطعا با اسلام و نظام ولايت فقيه سازگار است، زيرا در نظام اسلامي، رأي مردم و نظر نخبگان، در برنامه ريزي و انتخاب ساختار و سازمان و روش اجراي احكام ديني مي تواند آشكارا نقش بيافريند. مضاف بر اينكه احكام شريعت داراي حوزه هاي مسكوت و داراي «منطقه الفراغ» است كه از قضا اين عرصه ها و منطقه ها كم

هم نيستند كه در آنها نيز ميزان، رأي ملت و نمايندگان ملت است. پس به طور كلي هم در حوزه برنامه ريزي و شيوه هاي اجراي احكام ديني و هم در حوزه هاي مسكوت و هم در انتخاب افراد و گروه ها و سليقه ها و ... جاي كاملا فراخي براي قانون گذاري و مشورت و رقابت مردمي وجود دارد.

به اين ترتيب اراده مردم و نمايندگان در محدوده شرع مقدس، معتبر خواهد بود و اين امر بديع و بي سابقه اي در نظام هاي سياسي نيست، چنانكه ليبراليسم، دموكراسي را مشروط و مقيد به آموزه ها و ارزشهاي خود مي خواهد.(فرهنگ معاصر، عبد الرسول بيات، قم، موسسه انديشه و فرهنگ ديني، چاپ اول 1381، ص287)

آموزه هاي فراواني نيز در منابع و متون اوليه اسلامي بر عنصر عقل، مشورت، برابري در برابر قانون، عدالت اجتماعي، توضيح و پاسخگوئي واليان و حاكمان به مردم و نظارت بر قدرت سياسي و امر به معروف و نهي از منكر و ... تأكيد دارند كه مؤيد مطالب فوق است.(ر.ك: دين و دولت، علي رباني گلپايگاني؛ نظام سياسي اسلام، محمد جواد نوروزي؛ فصلنامه كتاب نقد، ش20و21، جامعه برين، سيد موسي مير مدرس؛ مجله حوزه و دانشگاه، ش1)

و امامت امت و نيز اداره امور كشور با اتكاء به آراء عمومي و دين و مذهب رسمي ايران تغييرناپذير است.

اما اگر منظور از تغيير، تغيير كل قانون اساسي است بايد گفت كه اين در صورتي است كه نظام اسلامي مقبوليت مردمي خويش را در نزد اكثريت مردم از دست بدهد و مردم با تغيير نظام قانون اساسي ديگري تدوين كنند.

كاركردهاي مثبت برخي ناكامي ها و كاستي ها نيز وجود دارد. حال به صرف وجود برخي مشكلات و معضلات نظير فساد، فقر و تبعيض و بي عدالتي در بخش هايي از جامعه، آيا مي توان دست از نظم الهي و حكومت ديني منطبق بر آن كشيد و سراغ نظم استبدادي و غير الهي رفت؟ مسلما ارائه پاسخي دقيق به اين موضوع، نيازمند شناخت شرايط موفقيت حكومت ديني و نهايت انتظاري كه مي توان از آن در اصلاح جامعه داشت مي باشد و با توجه به اين دو موضوع مي توان حكم صحيحي در ارتباط با سؤال بيان كرد. زيرا مسلما صرف وجود حكومت ديني كه متضمن مكانيسم هاي دقيق براي جلوگيري از مفاسد و.. باشد، براي اصلاح و سلامت جامعه كافي نيست».

بررسي هاي تاريخي و تجارب حكومت هاي مختلف، صحت اين مسأله را مشخص مي سازد. توضيح آن كه هر چند وجود رهبري الهي، قوانين جامع و نظام سياسي منبعث و برگرفته شده از دين _ كه تمام اجزا و شرايط آن مطابق با دين اسلام بوده و براي تأمين نيازهاي مادي و معنوي و سعادت دنيوي و اخروي افراد ضروري است _ ولي اين مهم در صورتي در جامعه فايده بخش است كه ساير شرايط و زمينه هاي لازم (از قبيل وجود منابع انساني مورد نياز، كارگزاران و مديراني صالح، مردمي وفادار و هميشه در صحنه، كفايت منابع مادي و اقتصادي و...) مهيا بوده و به علاوه موانع و مشكلات (از قبيل تهديدات خارجي و تهاجمات نظامي و فرهنگي، محاصره هاي اقتصادي و سياسي و نظامي، بدعت ها و سنت هاي غلط، دنياگرايي تجمل پرستي و...) وجود نداشته باشد؛ وگرنه هرگز آن

حكومت ديني در اصلاح كامل جامعه موفق نخواهد بود. اين موضوع درباره حكومت اميرالمؤمنين(ع) نيز مطرح است.

حضرت علي(ع) از سوي خداوند متعال به عنوان ولي جامعه اسلامي و هم تراز پيامبر اكرم(ص) معرفي شده و هيچ در حقانيت و مشروعيت حكومت ايشان وجود ندارد. در قرآن كريم ابلاغ ولايت ايشان به وسيله پيامبر اكرم(ص)، موجب اكمال دين و اتمام نعمت و راضي بودن به دين اسلام دانسته شده است. (مائده، آيه 3) اما با نگاهي به تاريخ پنج ساله حكومت مولاي متقيان و اوضاع اجتماعي حاكم بر آن دوران، روشن مي شود كه موانع زياد فراروي آن حضرت بوده است.

جنگ هاي داخلي صفين، جمل و نهروان، تهديدات دشمنان خارجي، كمبود نيروي انساني توانمند و تربيت يافته، كثرت مشكلات، گستردگي بدعت ها و سنت هاي فاسد و آلودگي هاي مزمن اجتماعي، تغيير چارچوب نظام ارزشي و... تنها گوشه اي از مشكلات ايجاد شده در حكومت عدل امام علي(ع) است. دنياگرايي مردم، خيانت و يا نافرماني برخي كارگزاران و فرماندهان آن حضرت و... از مسائل بودند كه آن حضرت در تمام دوران حكومت خود با آن روبه رو بودند؛ ولي در همان حال آن حضرت شايسته ترين فرد براي حكومت و زمامداري جامعه اسلامي در اوضاع آن روز بود و اين نابساماني ها هيچ گاه ترديدي در اصل مشروعيت ولايت آن حضرت ايجاد نمي كند.

حال آيا مي توان بدليل وجود آن مشكلات، حكومت امام علي(ع) را نالايق و ناكارآمد معرفي كرد و يا اين كه اين مشكلات را به اصل حكومت آن حضرت ربط داد و ادعا كرد كه بايد حكومت ديني و نظم اسلامي را كنار گذاشت؟ و سراغ حكومت سكولار و نظم استبدادي رفت؟ در هر صورت براي

حل اساسي اين شبهه لازم است، فلسفه اصلي و اهداف تشكيل حكومت اسلامي و نهايت چيزي كه مي توان از حكومت اسلامي انتظار داشت، مشخص نمود. بر اين اساس مهم ترين فلسفه و اهداف تشكيل حكومت اسلامي عبارت است از:

1. استقرار توحيد و خداپرستي در زمين و رهانيدن مردم از بندگي و فرمانبرداري غير خدا: «و لقد بعثنا في كل امه رسولاً ان اعبدو الله و اجتنبوا الطاغوت...». روشن است تحقق اين هدف بسيار خطير و بزرگ، نيازمند سازمان و قدرت سياسي _ اجتماعي است.

2. رشد و تعالي علمي، فرهنگي و تربيتي انسان ها و رهايي و.... آنان از ناداني و جهل. «هو الذي بعث في الاميين رسولاً منهم يتلوا عليهم آياته و يزكّيهم و يُعلّمهم الكتاب و الحكمة و ان كانوا من قبل لفي ضلالٍ مبين»، (جمعه، آيه 2).

3. آزادسازي و رهايي توده هاي مردم و انسان هاي مستضعف از چنگال ظالمان و ستمگران و از زنجيرهاي اسارت و بردگي: «... و يضع عنهم اصرهم و الاغلال التي كانت عليهم...»، (اعراف، آيه 157).

4. برپايي جامعه نمونه و مدينه فاضله آرماني از راه اقامه قسط و عدل اسلامي: «لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط...»، (حديد، آيه 25).

5. اجراي كامل قوانين آسماني اسلام با تمام ابعاد آن (اعم از قوانين اقتصادي، حقوقي، اجتماعي، سياسي، نظامي و...).

پس فلسفه تشكيل حكومت، تأمين نيازهاي مادي و معنوي و فراهم نمودن زمينه و بستر رشد و تكامل انسان و در نتيجه سعادت و خوشبختي او در دنيا و آخرت است. حكومت اسلامي موظف است، با تمامي امكانات و در حد توان خود، زمينه هاي كمال انسان ها را فراهم

نموده، زمينه هاي فساد را از ميان بردارد. اما آيا اينكه با فراهم بودن تمامي اين زمينه ها و بسترسازيها، همه افراد جامعه اصلاح خواهند شد، در جواب مي توان به اين آيه اشاره كرد كه: «انّ الله لا يغير ما بقوم حتي يغيروا ما بانفسهم...؛ هيچ قومي را تغيير نمي دهد؛ مگر آنان حال خود را تغيير دهند»، (رعد، آيه 11).

بر مبناي اين اصل مهم هرگونه تغييري در سرنوشت انسان ها و اصلاح يا انحطاط اجتماعي و فردي يك جامعه، منوط به خواست و اراده انسان است. افراد يك جامعه، زماني به طور كامل اصلاح مي شوند كه بر اساس اراده، گزينش و كنش اختياري خود بتوانند از شرايط محيطي _ كه به بركت حاكماني عادل و الهي، قوانين به احكام و ارزش ها و معارف اسلامي به وجود آمده _ استفاده كنند و راه تعالي و تكامل خود را در پيش گيرند. بنابراين وجود حاكماني الهي و ساير شرايط محيطي (قوانين اسلامي، تأمين نيازهاي مادي و رفاه، امنيت و...) هر چند در روند تكاملي و اصلاح جامعه امري كاملاً ضروري و لازم است؛ اما به هيچ وجه كافي نيست؛ بلكه اراده و گزينش و كنش اختياري خود افراد يك جامعه نيز، شرط ديگر اين مجموعه است. از اين رو شاهديم كه در طول تاريخ، با اين كه پيشوايان الهي (مانند پيامبر اكرم(ص) و ائمه معصومين(ع) در جامعه بوده اند و تمام شرايط و زمينه هاي رشد و تعالي براي مردم فراهم بوده است؛ اما چون همه افراد آن جامعه، به چنان درك و شناختِ عميق _ نرسيده بودند، كه اصلاح كامل و فراگير در جامعه محقق نشد.

به عنوان نمونه در مورد جامعه

كنوني ما و وجود برخي مفاسد بايد گفت كه: امام علي(ع) مي فرمايند: «لابد لناس من امير بر او فاجر» و اگرنه جامعه بدون حكومت، سر از آثار منفي و هرج و مرج در مي آورد.

ثانيا، بر اساس آيات و روايات و ادله عقلي متعدد، در زمان غيبت امام معصوم(ع)، ولي فقيه جامع الشرايط جانشين امام معصوم(ع) بوده و موظّف به تشكيل حكومت اسلامي و اجراي قوانين و مقررات اسلامي، پياده نمودن ارزش هاي الهي، تأمين نيازهاي مادي و رفاهي و فراهم نمودن زمينه هاي رشد و تكامل جامعه است.

ثالثا، همان طور كه پيشوايان معصوم ما، هرگز مدعي اصلاح كامل جامعه نبودند؛ هيچ يك از مسؤولان جامعه اسلامي ما نيز هرگز چنين ادعايي را ندارند و نخواهند داشت. البته آنان موظف اند زمينه هاي اصلاح جامعه را فراهم آورند؛ اما تا زماني كه خودِ افراد جامعه اراده نكنند، اين برنامه عملي نخواهد شد. از اين رو بايد با ديدي منطقي و واقع بينانه به ريشه يابي علل اصلي مفاسد پرداخت و با قضاوتي عجولانه مشكلات را به عهده حكومت ديني نيانداخت زيرا مسأله مفاسد اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و... به هيچ وجه منطبق با تعاليم ديني مقدس اسلام و اصول و ارزش ها و آرمان هاي نظام جمهوري اسلامي نبوده و همواره يكي از دغدغه هاي مسؤولين نظام خصوصا مقام معظم رهبري بوده است.

معظم له مكررا نارضايتي خود را از اين مسأله ابراز داشته و از متوليان امر خواستار رسيدگي جدي براي حل اين معضل شده اند زيرا تداوم نظام و انقلاب اسلامي نيز وابسته به اصلاح ساختارهاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي جامعه و مبارزه با مظاهر فساد و پيوند، همراهي و محبت بين مردم و

مسؤولين اداره كننده نظام مي باشد.

اما در ريشه يابي اين مفاسد از منظر جامعه شناختي مهمترين دلايل وجود اين موضوع عبارتند از:

1- ادامه و بقاي فرهنگ فاسد و منحوس 2500 ساله پادشاهي در ايران از قبيل رشوه خواري، پارتي، روابط را مقدم بر ضوابط دانستن، استبداد رأي جاه پرستي و سلطه پذيري و... .

2- عدم تثبيت ارزش هاي اسلامي و قانون گرايي و پايبندي به ضوابط در حدي كه مسؤول يا مدير اداره خودش را خدمتگزار بداند نه سوار بر مردم و... كه اين خود ناشي از عوامل مختلفي از قبيل: فقدان برنامه اي جامع و همه جانبه براي تربيت، آموزش و توجيه آنان، كم كاري يا بعضا عملكردهاي غلط نهادهاي فرهنگي كشور، سردر گمي مسؤولان امور فرهنگي و عدم ارائه برنامه منسجم فرهنگي، فقدان اجماع نظر دولتمردان در كيفيت برخورد با اين مسأله و... مي باشد.

3- عدم تصفيه كامل افراد در سطوح پايين بعد از وقوع انقلاب از يك سو و رعايت ننمودن مسائل اصيل اسلامي از قبيل: لياقت و شايستگي، تعهد و تقوا، تجربه و مهارت و تخصص و... در گزينشها چنانچه حضرت علي (ع) در عهد نامه خود به مالك اشتر مي فرمايد: «ثم انظر في امور عمالك فاستعملهم اختيارا و لاتولهم محاباه و اثره فانهما جماع من شعب الجور و الخيانه و توخ منهم اهل التجربه و الحياء من اهل البيوتات الصالحه والقدم في الاسلام المتقدمه...؛ در امور و كارهاي كارمندان و كارگزاران خود دقت كن و پس از اينكه آنها را امتحان نمودي به كار بگمار و در تعيين آنان چنين كن: قبل از اين كه آنها را به كاري بگماري آنان را مورد آزمايش و امتحان

قرار بده به خاطر تمايل خاص به شخصي كسي را به كاري منصوب مكن خود سرانه و بدون مشورت و يا استبداد رأي آنها را به كار مگمار زيرا اينگونه انتخاب و منصوب نمودن يعني از روي تمايل شخصي و بدون مشورت و آزمايش خود ستمگري و ظلم و خيانت است و براي انتخاب كارمندان و كارگزاران دولت اينگونه افراد را انتخاب نما افرادي كه اهل تجربه هستند و در كشاكش كارها ساخته و پرداخته شده اند اهل شرم و حياء و عفت هستند از خاندانهاي پاك دامن و صالح باشند سابقه و حسن سابقه آنها در اسلام بيش از ديگران باشد...»، (نهج البلاغه، نامه 53) و از طرف ديگر ضعف در بازرسي نظارت، حراست و مراقبت دولتي، حضرت آيت الله خامنه اي مي فرمايند: «بايد در گزينش كارمندان دولت دقت لازم صورت گيرد و به دنبال گزينش خوبان نظارت بر كار آنان نيز ضرورت است چون مقام و قدرت غالبا اخلاق و رفتار مسؤولان را تغيير مي دهد بنابراين اگر بعد از گزينش حتي افراد پارسا و كاردان از بالا بر عمل كرد آنان نظارت دقيق نشود ممكن است به تدريج تغيير رويه داده و به سبب سستي در انجام وظيفه، موجب بي اعتمادي ملت نسبت به دستگاه حكومت اسلامي شوند. لذا نظام انقلابي در چگونگي انجام امور توسط كارگزاران و مسؤولان بايد نظارت مستمر به كار آنان داشته باشد.» (فجر انقلاب در بهار قرآن ص 203و ص 205).

4- تهاجم فرهنگي و تغيير ارزشها پس از دوران دفاع مقدس مانند با ارزش شدن پول، شهرت، مدرك گرايي، رفاه طلبي، و تجمل پرستي و... .

5- اجرا نشدن امر به معروف

ونهي از منكر يا نظارت ملي و همگاني كه در روايات متعدد ضامن حفظ و سلامت جامعه و اجزاء اداري و... مي باشد حضرت علي(ع) در بستر شهادت به فرزندان خويش امام حسن و امام حسين(ع) چنين سفارش مي نمايند «امر به معروف و نهي از منكر را ترك نكنيد كه در اين صورت اشرار شما بر شما حاكم مي شوند سپس شما براي دفع آنها دعا كنيد اما دعاي شما اجابت نمي شود»، (نهج البلاغه، نامه 47) و در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران نيز اين فريضه الهي در اصل هشتم در سه قسم مردم نسبت به يكديگر دولت نسبت به مردم ومردم نسبت به دولت در نظر گرفته شده هر چند متأسفانه راهكارها عملي شده اين فريضه مهم و اساسي در جامعه تبيين و اجرا نشده است.

6- وجود مشكلات و نارسايي هاي اقتصادي، ناكافي بودن درآمدها، وجود تورم و خلاصه عدم تأمين نيازهاي معيشتي و رفاهي كارمندان.

7- پس از دوران دفاع مقدس و آغاز دوران بازسازي كشور، مدلي براي توسعه اقتصادي و اجتماعي در پيش گرفته شد كه اين مدل موجب بروز تضادهاي ارزشي و فاصله گرفتن جامعه از شاخص هاي مطلوب گرديد. به گونه اي كه توسعه نتايج عكس خود را ظاهر ساخت و فاصله ها را تشديد نمود و باعث تغيير ارزش ها و با ارزش شدن پول و ثروت در نزد افراد جامعه گرديد.

با توجه به عوامل فوق و عوامل ديگري از اين قبيل مي توان به اين نتيجه رسيد كه: تحت شرايط كنوني ايران، وقتي كه پول و ثروت با ارزش شود و از يك طرف در انسان ها نياز به انواع كالا به وجود آيد و هم زمان درآمدشان كاهش يابد

و در نتيجه انسان ها نياز شديد به پول داشته باشند و از طرف ديگر امكانات برايشان فراهم نباشد و همه راه هاي مشروع بسته باشد و سيسم كنترل دروني (مذهب) آنها و سيستم كنترل بيروني (نظارت دستگاه هاي مربوطه، امر به معروف و نهي از منكر) ضعيف باشد، آنها براي ارضاء نيازهايشان به راه هاي نامشروع از قبيل رشوه خواري، پارتي بازي و... روي مي آورند، بنابراين هم چنان كه ملاحظه مي نماييد اين چنين نيست كه علت مفاسد در جامعه با حكومت ديني مرتبط باشد، بلكه مسأله بسيار ريشه اي تر و حل كامل آن نيز راه كارهاي مناسب و بسيار دقيق، آن هم در طولاني مدت مي طلبد، اما ما با شما موافقيم كه بايد در صدد اصلاح و رفع كامل مفاسد بود. در هر صورت بايد به ريشه هاي آن پرداخت و اميد مي رود ان شاءالله با انجام اصلاحات اقتصادي، اجتماعي، اداري و... به هيچ وجه شاهد اين گونه ناهنجاري ها و تخلفات در جامعه اسلامي نباشيم.

عواملي كه مي توانند در دستيابي به هدف فوق نقش مهمي ايفا نمايند عبارتند از:

1- حاكم شدن ارزش هاي الهي خصوصا در ساير مراتب و رده بندي هاي بدنه اجرايي نظام از مسؤولين گرفته تا رده هاي پايين (نظارت دروني).

2- حل شدن مشكلات اقتصادي و معيشتي كاركنان و...

3- نظارت دقيق و قاطع نسبت به عملكردهاي كاركنان و مأموران و... (نظارت بيروني) و برخورد با متخلفين.

4- همكاري مردم با مسؤولين و به وجود آمدن يك نوع عزم ملي در مبارزه با مفاسد اداري از قبيل رشوه خواري، پارتي بازي و... با ارشاد و امر به معروف و نهي از منكر و برخورد با افراد متخلف.

5- وحدت و همدلي ميان جناح هاي سياسي و مسؤولان قواي سه گانه و ساير دستگاه هاي دولتي و بسيج

كليه امكانات براي برخورد با اين گونه مسائل و حل ريشه اي آنان.

البته بحمدالله در كنار اين مشكلات نظام اسلامي ما دستاوردهاي بسيار مثبتي در زمينه هاي مختلف سياسي، اقتصادي، علمي، فرهنگي و... اجراي آموزه ها و فرامين الهي داشته و جهت گيري كلي نظام و مسؤولين آن در اين راستا شكل گرفته و به پيش مي رود و اميد مي رود با همكاري و هماهنگي تمامي مسؤولان و قواي سه گانه، شاهد جامعه اي هر چه اسلامي تر و منطبق با آرمان هاي نظام اسلامي باشيم. بنابراين اگر موضوع سؤالي شما را بخواهيم با نظام اسلايم ايران و شرايط كنوني تطبيق بدهيم، قطعا پاسخ منفي است و به دليل وجود برخي بي عدالتي ها و تبعيض ها هرگز نمي توان از نظم اسلامي و حكومت ديني دست كشيد، بلكه برعكس بايد با تأكيد هر چه بيشتر بر اجراي آموزه هاي ديني به اصلاح مشكلات و معضلات پرداخت و اگر منظور شما جامعه اي غير از جامعه اسلامي ما باشد يعني جامعه باشد كه فقط ادعاي نظم اسلامي و ادعاي ديني ادعاي ديني بودن داشته و يا اين كه عليرغم وجود شرايط به هيچ كدام از كار ويژه هاي اصلي حكومت ديني - كه در فلسفه و اهداف تشكيل حكومت اسلامي گذشت - ملتزم و پاي بند نباشد چنين حكومتي مشروعيت نداشته و وظيفه مردم قيام در مقابل آن و تشكيل حكومت ديني واقعي است.

در هر صورت هيچ بهانه اي براي كنار گذاشتن نظم اسلامي و حكومت ديني از صحنه جامعه و تشكيل حكومت سكولار، در هيچ فرضي وجود ندارد. لذا بايد در درجه اول حكومتي ديني و منطبق بر آموزه هاي

دين به وجود آورد و سپس شرايط كارآمدي آن را مهيا نمود.

حكومت ديني مردم نقش دارند، اما در حدمقبوليت . در نظام حكومت ديني ،حكومت مشروعيت خود را از اراده مردم نمي گيرد اما مبتني بر ولايت الهي است اما مردم بايد آن را بپذيرند و اين مبتني بر اختيار آنهاست كه مي توانند حق و باطل را انتخاب گر باشند.

اما اينكه گفتيد: قرآن سالاري را به پيامبر اكرم(ص) نداده است به چه معني است؟ قرآن به پيامبر اكرم(ص) در مقام نبوت مي فرمايد كه هدايت مردم با تو نيست. وظيفه تو ابلاغ است اما در مقام ولايت ،به ايشان ولايت تام داده است و اين قابل انكار نيست. به نظر مي رسد كه شما معناي سالاري را اشتباه فهميده ايد و اشكال خود را بر همين بنا كرده ايد.

در هر حال چنانچه در پيش عرض شد اصل توجه شما بايد به مباني باشد مبناي تمدن غربي بر انسان محوري و نفسانيت است انساني كه گوشت و پوست و خون است كه از آن به اومانيسم و سوپر كتيونه تعبير مي شود. اما اصل و مبنا در دين مبين اسلام خدا و ولايت الله است. و حكومت در دنياي غرب بر اساس همين خود محوري است كه فراموشي خدا و در پس آن خود فراموشي و خود بيگانگي را در بر دارد. اما حكومت در اسلام مبتني بر ولايت الله است مردم در حكومت مردم سالاري غربي راهي جزء رفتن به پرتگاه سكولاريسم و نيست انگاري منفعلانه ندارند. اما در حكومت اسلامي مردم در چارچوب ولايت الله ،انتخاب گر هستند و فعالانه در صحنه اجتماع حضور دارند در حكومت غربي ،مشاركت در امر شيطاني است و

در حكومت ديني،مشاركت در امر الهي است و به قول معروف،

ميان ماه من تا ماه گردون تفاوت از زمين تا آسمان است

نكته آخري كه تذكر آن لازم است اين است كه بايد واقع بين بود هدف نهايي جامعه بشري و حكومت ديني، حكومت حضرت مهدي(عج) است كه در آن عدالت و معنويت و اسلام بر سراسر جهان حاكم مي شود. در اين حكومت همه احكام نوراني اسلام جاري مي شود و هيچ منعي در جهت اجرا احكام نوراني اسلام نيست. در دعاي افتتاح مي خوانيم :«اللهم اظهر به دينك و سنه نبيك حتي لا يستخفي بشيء من الحق مخافه احد من الخلق؛ خدايا به واسطه و با دست او دينت را حاكم و پيروز كن و سنت پيامبرت را آشكار گردان تا چيزي از حق و حقيقت از ترس احدي از خلق مخفي نماند».

پس حاكميت كامل دين و اسلام و عمل به همه جزئيات دستورات آن ،تنها در زمان حكومت حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه و عصر پس از ظهور امكان پذير است.

اما در دنياي امروز كه حكومت ديني وصله ناجوري براي تمدن و فرهنگ غير ديني معاصر است. و با انواع و اقسام توطئه ها و مخالفت ها مواجه است ما نمي توانيم به تماميت مطلوب خود برسيم و بايد از ساده ترين راه براي رسيدن به مطلوب خود برسيم. آنجه را مردم سالاري ديني نام نهاديم تلاشي در جهت رسيدن به وضع مطلوب است و زمينه سازي براي ظهور حضرت مهدي(عج) است. به همين دليل است كه ما احكام نوراني اسلام را در حد توان خود در جامعه پياده مي كنيم جامعه

اي كه لاجرم مردم در آن نقش اساسي دارند زيرا بدون مردم نمي توان كار كرد . حتي در حكومت حضرت مهدي(عج) نيز مردم نقش دارند و چنان عقل آنها پيشرفت كرده است كه جز راه حق را انتخاب نمي كنند.

تصدي هر كدام از وزارتخانه ها ، بايد افرادي هماهنگ با مجموعه دولت انتخاب شوند. حال آيا مي توان به بهانه انتصابي بودن هيئت وزيران و يا برخي سازمانهاي دولتي در مقابل كاركرد قانوني آنان توطئه چيني كرد؟! و يا انتخاب ولي فقيه توسط خبرگان منتخب مردم صورت مي پذيرد ، زيرا از نظر اسلام و قانون اساسي ، ولي فقيه بايد داراي مجموعه شرايطي باشد كه تشخيص آنها تنها توسط كارشناسان و متخصصين آگاه به آن شرايط مي تواند انجام شود. بنابراين انتخاب غير مستقيم رهبر توسط مردم و ازكانال خبرگان دقيق تر و مطمئن تر از انتخاب مستقيم است؛ در جمهوري اسلامي كه هدف آن اداره جامعه با قوانين اسلامي است و اسلاميت نظام فقط با ولي فقيه تضمين مي گردد، راه معقول و قابل اعتماد براي انتخاب بهترين فقيهي كه داراي ويژگيهاي رهبري است ، انتخاب توسط فقيهاني است كه فقها را مي شناسند. همانگونه كه انتخاب بهترين استاد دانشگاه ، و يا متخصص قلب بايد توسط اساتيد دانشگاه يا ساير متخصصين قلب صورت پذيرد و نه توسط مردم.

و از سوي ديگر از آنجا ولي فقيه بيشترين مسئوليت را در قبال حفظ و هدايت نظام اسلامي و مصالح و منافع جامعه بر عهده دارد، قانون اساسي اختياراتي را در راستاي انجام اين وظايف از طريق انتخاب فقهاي شوراي نگهبان ، فرماندهان عالي رتبه نظامي و انتظامي و مجمع تشخيص مصلحت و... بر عهده مقام رهبري گذاشته است.

در هر صورت اين چنين نيست در برابر هر نهاد انتخابي يك نهاد انتصابي و .. باشد ، بلكه مجموعه نهادها و مقامات مستقيم با غير

مستقيم ، منتخب مردم و متشكل از منتخبين مردم (نظير مجمع تشخيص مصلحت) و به علاوه چنين مسئله اي در تمامي نظام هاي سياسي دنيا نيز مرسوم بوده و متداول مي باشد و به غير از يك يا دو نفر مسؤول - كه با واسطه يا بي واسطه توسط مردم انتخاب مي شود _ و برخي نهادهاي قانونگذاري، همه مراكز و مغاصب توسط مسئول دولت به وجود مي آيد.

بنابراين طرح چنين موضوعات بي پايه اي از سوي دشمنان نظام اسلامي كه حتي خود آنان به واهي بودن آن آگاهند ، نبايد بر دانشجويان آگاه و هوشيار ما اثرمنفي داشته باشد و آنها را نسبت به مشروعيت نظام اسلامي و بخشهاي مختلف آن دچار ترديد و شبهه كند.

ثانيا بعد از اينكه معلوم شد كه همه مسئولين عالي رتبه نظام و نهادها و ... در جمهوري اسلامي به صورت مستقيم و يا غير مستقيم منتخب مردم مي باشد، طرح اين مطلب «چرا به منتخبين مردم اختيار تام داده نمي شود» هيچ جايگاهي ندارد، زيرا اختيارات هر مسئولي در قانون اساسي مشخص شده است. و تمامي مسئولين جمهوري اسلامي در اين چارچوب به انجام وظايف و مسئوليتهاي خويش مشغولند و هيچ مسئولي نمي تواند اختيارات تام و بدون حد و مرز داشته باشد ، چون مسائلي نظير احكام اسلامي ، مصالح جامعه ، تفكيك قوا و اختيارات ساير نهادها، محدوديتها و چارچوبهايي را براي اختيارات هر مسئولي مشخص مي نمايد كه اگر بخواهد از آن فراتر برود نه تنها به مصالح نظام سياسي خلل ايجاد مي كند بلكه باعث مي شود كه به اختيارات ساير مسئولين و منتخبين

مردم نيز لطمه وارد شود.

آن عبارت است از اين كه تشكل نظام به وسيله اراده و رأي مردم صورت بگيرد؛ يعني مردم نظام را انتخاب مي كنند؛ دولت را انتخاب مي كنند؛... اين همان چيزي است كه غرب ادعاي آن را مي كند و البته در غرب اين ادعا واقعيت هم ندارد. ... اين حرف متكي به نظرات و حرفها و دقتها و مثال آوردنهاي خود برجستگان ادبيات غربي است ... انتخاب مردم يكي از دو بخش مردم سالاري ديني است. مردم بايستي انتخاب كنند، بخواهند بشناسند و تصميم بگيرند تا تكليف شرعي درباره آنها منجز بشود. بدون شناختن و دانستن و خواستن، تكليفي نخواهند داشت.

سر ديگر قضيه مردم سالاري [ديني] اين است كه حالا بعد از آن كه من و شما را انتخاب كردند، ما در قبال آنها وظايف جدي و حقيقي داريم...»، (ديدار با مسئولان و كارگزاران نظام، 12 آذر 1379)

و در جاي ديگر مي فرمايند: «مردم سالاري ديني ... يك حقيقت واحد در جوهره نظام اسلامي است چرا كه اگر نظامي بخواهد بر مبناي دين عمل كند بدون مردم نمي شود ضمن آنكه تحقق حكومت مردم سالاري واقعي هم بدون دين امكان پذير نيست...»، (ديدار با اعضاي شوراي عمومي دفتر تحكيم وحدت، 13/10/79)

به طور خلاصه در تبيين مفهوم مردم سالاري ديني مي توان چنين بيان نمود:

مردم سالاري ديني ناظر به مدلي از حكومت است كه بر مشروعيت الهي و مقبوليت مردم استوار بوده و حاكم در چارچوب مقررات الهي، حق مداري، خدمت محوري و ايجاد بستري براي رشد و تعالي مادي و معنوي ايفاي نقش مي كند، (تبيين نظريه مردم سالاري ديني در قياس با دمكراسي

غربي، محمدجواد نوروزي، چكيده مقالات همايش مردم سالاري ديني، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1382، ص 69) و اين مدل بر دو پايه استوار است:

1. از سويي ريشه در آموزه هاي وحياني دارد.

2. اين آموزه ها را از رهگذر خواست و اراده مردم دنبال مي كند.

لذا در نظام مردم سالاري ديني، نظام سياسي بر دو ركن الهي و انساني استوار است و اين نظام با در نظر داشتن اصول اعتقادي اسلام، رابطه مردم و حكومت را تبيين مي كند.

اصول مردم سالاري ديني عبارتند از:

1. فضيلت محوري 2. هدايت محوري 3. حاكميت الهي 4. ايمان ديني، 5. انتخاب مردمي 6. آرمان گرايي 7. تكليف محوري 8. شايسته سالاري 9. قانون محوري 10. رضايت مندي، (مردم سالاري ديني در انديشه سياسي مقام معظم رهبري، محسن مهاجرنيا، پيشين، ص 65)

وجوه اشتراك و افتراق مردم سالاري ديني با مردم سالاري غيرديني و دموكراسي غربي عبارتند از:

الف. وجوه اشتراك:

1. ذي حق دانستن مردم و حرمت نهادن به ملت.

2. زمينه سازي براي مشاركت مردمي در تمام مراحل تصميم گيري سياسي و اجتماعي.

3. تعيين «انتخابات» به عنوان طرق قانوني اعمال مردم سالاري،

4. الزام به رأي اكثريت در امور اجرايي.

5. احترام به آزادي هاي فردي و جمعي.

6. توسعه همه جانبه و رشد و شكوفايي خلاقيت ها در پرتو تضارب آراء و تعامل افكار.

ب. وجوه افتراق

1. در مردم سالاري سكولار حاكميت ملي بطور مطلق پذيرفته مي شود ولي در مردم سالاري ديني با پذيرش حاكميت مطلق خداوند، حاكميت ملي نسبي خواهد بود.

2. مردم سالاري سكولار، رأي اكثريت را به صورت مطلق ملاك عمل قرار مي دهد. امام مردم سالاري ديني در بعد قانون

گذاري رأي اكثريت در چارچوب شريعت پذيرفته مي شود.

3. در مردم سالاري سكولار، حاكميت اولاً و بالذات از آن مردم است ولي در مردم سالاري ديني حاكميت اولا و بالذات از آن خداست و حاكميت مردم در طول حاكميت خداوند است، نه در عرض آن.

4. در مردم سالاري سكولار، دين صرفاً امري شخصي و مربوط به حوزه فرديست اما در مردم سالاري ديني دين حوزه فردي و اجتماعي مردم را در بر مي گيرد.

5. مردم سالاري سكولار با مردم سالاري ديني در ارائه تعريف از بشر و حقوق آن در پاره اي از موارد ديگر با هم اختلاف دارند، (مردم سالاري ديني در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، حسين جوان آراسته، پيشين، ص 17)

و نكته ديگر اين كه سه بحران در طرح نظريه مردم سالاري ديني مؤثر بوده اند:

1. بن بست تئوريك انديشه سياسي غربي 2. بن بست دمكراسي در مقام عمل 3. بحران معنويت و دين، (محمدجواد نوروزي، پيشين، ص 69)

در هر صورت «امروزه مردم سالاري ديني در نظام جمهوري اسلامي حرف نو و جديدي است كه توجه بسياري از ملت ها ، شخصيت ها و روشنفكران عالم را به سوي خود جلب كرده است.»، (مقام معظم رهبري، روزنامه كيهان، 29 آبان 1379)

البته منظور از جديد بودن مردم سالاري ديني، نو بودن آن در ادبيات سياسي جهان است، اما درونمايه آن كه برخاسته از دين است ريشه هاي عميق و ديرين دارد.

نتيجه آن كه، مردم سالاري ديني نه تنها به معناي تأييد شيوه دموكراسي نمي باشد، بلكه درست در نقطه مقابل آن مي باشد، به اين معنا كه صرفا با ابتناي بر حاكميت

دين اسلام و در چارچوب تعاليم آن، حاكميت مردم بر سرنوشت سياسي و اجتماعي شان به رسميت شناخته مي شود.

بر اين اساس ما به دموكراسي رنگ دين نزده ايم بلكه اين دين است كه مردم سالاري را تبيين و جايگاه مردم در حكومت را براي ما مشخص مي كند. از اين رو چنين شيوه اي كه برخواسته از تعاليم و آموزه هاي اصيل اسلامي است به مردم سالاري ديني تعبير مي شود و ديگر «دين مردم سالار» كه آموزه هاي ديني را درخواست و نظر مردم منحصر نمايد، معنا و مفهومي ندارد (مردم سالاري ديني ايران و ليبرال دموكراسي غرب، سيد خدايار مرتضوي، فصلنامه راهبرد، تابستان 1382، ش 28، مركز تحقيقات استراتژيك، ص 200).

صلاحيت ها حتي از ناحيه وزارت كشور نيز، بايد نادرست و منافي آراي مردم باشد. در غير اين صورت وضع قانون در باب شرايط نامزدي و ذكر اوصاف خاص در نامزدها، لغو و بيهوده است(.نيكزاد، عباس، نظارت استصوابي، ص 33.)

پس اگر تشكيلاتي به نام «نظام پزشكي» در جامعه اي به فعاليت بپردازد و پس از احراز صلاحيت يك طبيب به او اجازه طبابت داه شود و از ديگري به دليلي منطقي سلب صلاحيت شود، به اين معنا نيست كه جلوي انتخاب پزشك دلخواه را از مردم گرفته است؛ بلكه؛ به اين معنا است كه پس از احراز صلاحيت و شايستگي لازم، مردم در رجوع به پزشك دلخواه مختار هستند.

در آن بر مشورت تأكيد نموده، از جزئي ترين مسائل خانوادگي (چون از شير برگرفتن كودك)بقره (2)، آيه 233. تا مسائل كلان اجتماعي را شامل مي شود. از طرف ديگر خداوند در قرآن مجيد، پيامبر خود را نيز امر به مشورت و نظرخواهي از مؤمنان مي كند و به اين وسيله براي احياي نهاد مشورت در جامعه اسلامي، فرهنگ سازي مي نمايد. اهتمام به مشورت از ويژگي هاي مؤمنان و وجه بارز جامعه اسلامي است. برخي از آيات قرآن در اين باب عبارت است از:

1. (فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ) آل عمران (3)، آيه 159.

«پس به [بركتِ رحمت الهي، با آنان نرم خو [و پر مهر ]شدي و اگر تندخو و سخت دل بودي، قطعاً از پيرامون تو پراكنده مي شدند. پس، از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه و در كار[ها] با آنان مشورت كن و چون تصميم گرفتي بر خدا توكّل كن؛ زيرا خداوند توكّل كنندگان را دوست مي دارد».

2. (وَ الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوري بَيْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ) شوري (42)، آيه 38. «و كساني كه [نداي ]پروردگارشان را پاسخ [مثبت ]داده و نماز برپا داشته و كارشان در ميانشان مشورت است و از آنچه روزي شان داده ايم، انفاق مي كنند».

دو. شورا در روايات

روايات بسياري در رابطه با شورا وجود دارد. آيه اللَّه استادي 200 روايت را در اين باب گردآورده ر.ك: استادي، رضا، شورا در قران و حديث. و بر آن است كه با پژوهش بيشتر چه بسا روايات افزون تري فراگرد آيد.

اكنون به جهت اختصار تنها به ذكر يك روايت از امام علي(ع) بسنده مي شود. اين روايت براي شناخت جايگاه بلند شورا در نگرش اسلامي كافي است. آن حضرت مي فرمايد: «الاستشاره عين الهدايه و قد خاطر من استغني برأيه» ؛ «مشورت جويي عين هدايت است و آن كه به رأي خويش بسنده كند، به خطر افتاده است».نهج البلاغه، حكمت 211 و 54.

سه. شورا در سيره معصومان(ع)

1. سيره و روش حكومتي پيامبر(ص) نشانگر پاي بندي به اصل مشورت و رايزني در امور است. اميرالمؤمنين(ع) در اين باره مي فرمايد: «ان رسول اللَّه كان يستشير اصحابه ثم يعزم علي ما يريد اللَّه البرقي، المحاسن، ص 601.» ؛ «پيامبر همواره ياران خود را به رايزني مي طلبيد [و چون آنان رأي خود را باز مي گفتند] بر اساس آنچه خداوند مي خواست، عمل مي كرد».

نمونه هايي از اين مسأله را مي توان در جنگ بدر، خندق، احد و تنظيم عهدنامه ها يافت.

2. امام علي(ع) همواره مردم را به رايزني دعوت و براي فعال نمودن جامعه و نظردهي آنان، فضاسازي كرده است. آن حضرت خطاب به مردم فرمود: «... فلاتكفوا عن مقاله بحق او مشوره بعدل فاني لست في نفسي بفوق ان أُخطي ء و لا امن ذلك من فعلي الا ان يكفي اللَّه نفسي ما هو املك به مني...» ؛ نهج البلاغه، خ 216..

چهار. فوايد شورا:

1. استفاده از دانسته ها و آراي ديگران؛ امام علي(ع) دراين باره مي فرمود: «من شاور الرجال شاركها في عقولها» ؛ «كسي كه با ديگران مشورت كند، در خردمندي و دانايي آنان سهيم گشته است». نهج البلاغه، قصار، 161.

2. شخصيت دادن به ديگران و احترام گذاشتن به آنها؛

3. بازشناسي كاردانان و متخصصان از ديگران؛

4. بازشناسي انگيزه ها؛ امام علي(ع) در اين باره مي فرمايد:

«با دشمنان خود رايزني كن تا از رأي آنان ميزان دشمني و تصميمات آنها را بازشناسي». «استشر اعدائك تعرف من رأيهم مقدار عداوتهم و مواقع مقاصدهم...» (غررالحكم و دررالكلم، ج 2، ص 233).

5. راهي براي افكار سنجي جامعه و به كار بستن اقدامات لازم و تصميم گيري هاي متناسب با آن؛

6. كاستن از انتقادها در صورت تلخ كامي و شكست در برنامه ها؛ اميرمؤمنان(ع) فرمود: «كسي كه به رايزني بپردازد در صورت موفقيت، تحسين ديگران را از دست نمي دهد و اگر شكست بخورد نكوهش نمي شود».«من استشار لم يعدم عن الصواب مادحاً و عندالخطاء عاذراً»، (بحارالانوار، ج 72، ص 104).

7. پرورش عقول جامعه و به كاراندازي نيروي فكر و انديشه؛

8. نزول رحمت و عنايت الهي چنان كه؛ در روايت از پيامبر اكرم(ص) آمده است: «يداللَّه مع الجماعه» ؛ميزان الحكمه، ج 2، ص 758.

9. شناخت آسيب ها و روش هاي آفت زا؛ اميرمؤمنان(ع) مي فرمايد: «هر كس آراي گوناگون را دريافت كند، لغزشگاه ها را باز خواهد شناخت».«من استقبل وجوهن الآراء عرف مواقع الأخطاء».

پنج. گستره مشورت

مشورت و رايزني در هر جامعه و نظامي، شرايط، جايگاه و گستره خاص خود را دارد. اسلام نيز بر اساس مباني الهي و حكمت هاي و فلسفه خاص خود، گستره معيني را در اين باب مشخص كرده است. براي آشنايي بيشتر در اين باره، بايد حدود سلبي و ايجابي مسأله را كاويد. بررسي تفصيلي اين مسأله از حوصله اين مختصر خارج است؛ ليكن به اختصار چند وجه سلبي و ايجابي را بيان مي كنيم:

1. بعد سلبي

جهت سلبي آنجا است كه مشورت بردار نيست و حكم تعيين شده، داراي اعتبار نهايي، لازم الاجرا و تخلف ناپذير است. اين موارد عبارت است از:

1-1. آنجا كه حكمي

الزامي، روشن، ثابت و تغييرناپذيري وجود دارد. در چنين مواردي حكم الهي لازم الاجرا است و هيچ كس حق تغيير آن را ندارد. بنابراين بايستن و نبايستن اجراي چنين مواردي، از دايره رايزني و مشورت خارج است. پس دقيقاً آن گونه كه خداوند حكم نموده، بايد اقدام كرد و هر اقدامي برخلاف آن -بر اساس نظر فردي يا جمعي مساوي با كفر«و من لم يحكم به انزل اللَّه فاولئك هم الكافرون»، (مائده (5)، آيه 44).، ظلم و من لم يحكم به انزل اللَّه فاولئك هم الظالمون»، همان، آيه 45. و فسق و من لم يحكم به انزل اللَّه فاولئك هم الفاسقون»، همان، 47). است.

2-1. دستورات و احكام الزامي صادره از پيامبر(ص) و امام(ع) يا ولي فقيه در حوزه عناوين ثانوي و احكام تغييرپذير.جهت آگاهي بيشتر ر.ك: علامه طباطبايي، ولايت و زعامت (مقاله)؛ در كتاب: بررسي هاي اسلامي، ص 180. البته اين مسأله پس از مرحله صدور حكم است؛ ولي پيش از آن مشاوره و رايزني مطلوب است.

2. بعد ايجابي

جهت ايجابي موارد مشورت پذير است. پاره اي از اين موارد عبارت است از:

1-2. موضوع شناسي و تطبيق احكام اولي الهي بر موضوعات خارجي؛

2-2. روش شناسي و كشف راه هاي بهينه در جهت اجراي احكام الهي و كاربردي كردن آنها؛

3-2. مشورت در جهت كشف و استنباط احكام غير بيّن الهي، با به كارگيري روش و منطق فهم و استنباط؛

4-2. رايزني در جهت تشخيص موضوعات احكام ثانويه و مصلحت آميز؛

5-2. تصميم گري در تدوين خط مشي اجرايي معين در جهت چگونگي انجام دادن وظايف حكومت و گزينش يكي از راه هاي بديل در حوزه مباحات و مواردي كه خالي از حكم الزامي معين شرعي است.

نتيجه:

«شورا» يكي از

اركان اساسي نظام اسلامي است. از اين رو مجلس شوراي اسلامي، نقش مهمي در جهت شناختن نيازهاي جامعه، كشف قوانين الهي در رابطه با آن نيازها، عملياتي كردن هنجارهاي ديني از طريق شيوه هاي بهينه و روزآمد، كشف موضوعات و مصاديق ضرورت و احكام ثانوي شركت در در تصميم گيري ها و قانون گذاري در عرصه مباحات دارد. البته همه اين امور بايد در چارچوب موازين شرعي و هماهنگي با اهداف و اصول نظام اسلامي باشد. از اين رو اصل 4 قانون اساسي اشعار مي دارد: «كليه قوانين و مقررات مدني، جزايي، مالي، اقتصادي، اداري، فرهنگي، نظامي، سياسي و غير اينها بايد بر اساس موازين اسلامي باشد. اين اصل بر اطلاق و عموم همه اصول قانون اساسي و قوانين و مقررات ديگر حاكم است و تشخيص اين امر بر عهده فقهاي شوراي نگهبان است».

در اصل 72 نيز آمده است: «مجلس شوراي اسلامي نمي تواند قوانيني وضع كند كه با اصول مذهب رسمي كشور يا قانون اساسي مغايرت داشته باشد».

افزون بر اين در نظام اسلامي اصل نظارت و كنترل حاكمان و رفتارهاي سياسي و اجتماعي آنان، از اهميت والايي برخوردار است. مجلس شوراي اسلامي در نظام جمهوري اسلامي ايران، رسالت بزرگي در اين زمينه بر عهده دارد و ضمن آنكه وجود آن موجب تفكيك قدرت است؛ وظيفه و اختيارات نظارتي وسيع و فراگيري نسبت به همه امور كشور دارد. اصل 76 قانون اساسي مي گويد: «مجلس شوراي اسلامي حق تحقيق و تفحص در تمام امور كشور دارد».

نظارت مجلس شوراي اسلامي در مواردي با دخالت همراه است؛ مانند نظارت مجلس بر تشكيل دولت كه بر اساس اصل 87 قانون اساسي بدون دخالت و رأي

اعتماد نمايندگان تحقق پذير نيست. همچنين مجلس از طريق تذكر، مورد سؤال قرار دادن رئيس جمهور و وزيران ر.ك: اصول 88 تا 137 و 122 قانون اساسي.، استيضاح ر.ك: اصل 89 قانون اساسي. و نيز تصويب بودجه، انتخاب ديوان محاسبات ر.ك: اصل 54.، نظارت بر دعاوي ر.ك: اصل 54. و اطلاع از رسيدگي به اتهام مجريان بلندپايه نظام ر.ك: اصل 14.، نقش مهمي را در كنترل و نظارت بر قدرت ايفا مي كند.ر.ك: اصول 88 تا 137 و 122 قانون اساسي.

در هر قالب ممكن_ است، اين نوع دموكراسي بر خلاف نوع قبل، برترييت و آموزشي سياسي شهروندان، براي رسيدن به فضيلت هاي مدني بيشتر تأكيد دارد.

3. دموكراسي سوسياليستي: تركيبي از نظام سياسي _ اجتماعي، با نظام اقتصادي _ اجتماعي است. يعني تركيب دموكراسي و سوسياليسم. اين نوع دموكراسي بر خلاف دموكراسي ليبرال، نگران تأثير منفي و نامطلوب نابرابريهاي اقتصادي، بر روي برابري سياسي است؛ و به همين جهت بر دخالت جدي دولت در امور اقتصادي تأكيد مي كند. و بيش از آنكه بر ازادي تأكيد كند، طرفدار برابري است.

4. دموكراسي نخبه گرايانه: در اين مدل دموكراسي عبارت است از يك روش و سازوكار براي گزينش سياستمداراني كه با هم به رقابت برخاسته اند. و عقيده بر آن است كه مردم از فراغت و تخصص كافي براي تصميم گيري برخوردار نيستند، و لذا مشاركت سياسي شهروندان به اين است كه تعيين كننده گروه نخبه حاكم هستند.

5. دموكراسي تكثرگرايانه (پلوراليستي): هدف اين نوع كه گرايشي نوين در سنت ليبرالي است، جستجوي سازوكاري است كه با توزيع قدرت در ميان اقليت ها، هرگونه قدرت مسلط و متمركز را نفي كند. طرفداران آن آزادي سياسي و حضور سلايق متكثر را در بالاترين سطح مي خواهند. از اين رو اين نوع از دموكراسي بر خلاف انواع قبل، با حاكم بودن ايدئولوژي خاصي، مخالف است.

د. علاوه بر تقسيم بندي هاي فوق، به طور كلي مي توان تمامي مدلهاي مختلف دموكراسي را به دو گروه از هم متمايز تقسيم كرد:

1. رويكردها و قرائت هايي كه دموكراسي را تنها به مثابه يك «روش» براي توزيع قدرت سياسي، و ابزار و سازوكاري صوري براي

تصميم گيري مي دانند.

2. مدلهايي كه دموكراسي را نوعي هدف و «ارزش» مي دانند. در اين تفكر دموكراسي بر مبناي اصول و ارزش هاي خاص استوار است و انتخاب و رأي اكثريت كاشف از خير واقعي و مصلحت عمومي جامعه شمرده مي شود. (جهت آگاهي بيشتر ر.ك: 1. مدلهاي دموكراسي، ديويد هلد، ترجمه عباس مخبر؛

2. دموكراسي، كارل كوهن، ترجمه فريبرز مجيدي، انتشارات خوارزمي؛ 3. فرهنگ واژه ها، عبدالرسول بيات، قم: مؤسسه انديشه و فرهنگ ديني؛ 4. دموكراسي، آنتوني آربلاستر، ترجمه حسن مرتضوي، انتشارات آشيان.

قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران آمده است: «حاكميت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او، انسان را بر سرنوشت اجتماعي خويش حاكم ساخته است. هيچ كس نمي تواند اين حق الهي را از انسان سلب كند، يا در خدمت منافع فرد يا گروهي خاص قرار دهد و ملت اين حق خداداد را از طرقي كه در اصول بعد مي آيد اعمال مي كنند». بررسي اصول متعدد فوق و مشاركت هاي گسترده مردم در تمامي بخش هاي اداره كشور به خوبي بيانگر اين واقعيت است كه نظام اسلامي ايران از مردم سالارترين كشورهاي جهان بوده و شاخصه هاي مردم سالاري و دموكراسي نظير رضايت مردم، مشاركت، اصل برابري و آزادي، حاكميت قانون انتخابات آزاد و سيستم نمايندگي و ... بر اساس مباني دقيق و حقيقي و خير واقعي انسان در آن وجود دارد. و تكامل مادي و معنوي فرد و جامعه را تضمين مي نمايد.

اما رويكرد دوم: كه بر اساس مباني معرفتي، جهان شناختي و انسان شناختي خاص ليبراليسم و ارزشهاي آن بنا گرديده است و با رويكرد ناقص ماديگرايانه به جهان و انسان، خيرواقعي بشر را تنها در خواست و ارادهء اكثريت و تأمين نيازهاي مادي آن مي داند، به هيچ وجه با شرايط و مباني فكري، فرهنگي و مذهبي جامعه ما سازگار نمي باشد؛ همانگونه كه نمي توان درخت كاكتوس صحراهاي خشك آمريكا را در مناطق خوش آب و هوا، كشت نمود، نمي توان دموكراسي متناسب با شرايط فكري، فرهنگي، تاريخي كشورهاي غربي را در جامعه اي كه تفاوت هاي اساسي فكري، فرهنگي و تاريخي كشورهاي غربي را در جامعه

اي كه تفاوت هاي اساسي فكري، فرهنگي، تاريخي و غيره با آن كشورها دارد، ترويج داده و انتظار برداشت محصول مشابه را داشت.

از اين رو معناي مورد قبول و متناسب با جامعه ما از اصطلاح دموكراسي همان «مردم سالاري ديني» مي باشد. اكنون با توجه به مقدمه فوق در پاسخ به سؤال مي توان مجموعه اين اشكالات و نارسائي ها را در عوامل ذيل دسته بندي نمود:

الف. موانع تاريخي:

تثبيت و نهادينه شدن مردم سالاري در هر جامعه اي نيازمند گذر مدت زمان طولاني و تمرين فرآيندهاي مشاركت مردمي است. از اين رو طبيعي است جامعه اي نظير جامعه ما با سابقه طولاني حكومت هاي استبدادي و پادشاهي 2500 ساله، در جهت بسط و نهادينه نمودن مردم سالاري ديني در تمامي سطوح و لايه هاي نظام سياسي و جامعه، نيازمند زمان مي باشد. و صرف تغيير نظام سياسي و وجود جموري اسلامي با محوريت ولايت فقيه به تنهايي در نهادينه نمودن مردم سالاري ديني كافي نيست.

ب. موانع فرهنگي:

1. مشكلات ناشي از روشنفكران غرب گرا: تأثير پذيري از تفكرات رايج در غرب و تلاش براي الگو قرار دادن غرب در همه عرصه هاي زندگي يكي از مهمترين موانعي است كه مشكلات زيادي را در فهم و تحقق مردمسالاري در جامعه ما به وجود آورده است. روشنفكران دگرانديش بدون توجه به تضاد و ناهمخواني شرايط و زمينه هاي فكري، فرهنگي، تاريخي و ... كه دموكراسي غربي در دامن آن رشد و نمو يافته است؛ بر الگوپذيري كامل جامعه ما از غرب، اصرار مي ورزند، و اين خود نه تنها كمكي در گسترش و نهادينه شدن دموكراسي در جامعه

ما نمي كند، بلكه با ايجاد ابهامات زياد، موانع متعددي را براي محقق نمودن كامل مردم سالاري ديني و بسط آن به وجود آورده است. از نظر تاريخي اين گروه نه تنها كمكي به ترويج و بسط دموكراسي در ايران نكرده اند ، بلكه در مقاطع سرنوشت سازي مانند انقلاب مشروطه، و يا جريان نهضت ملي نفت و حوادث 1332، به دليل وابستگي به غرب، ضربه هاي زيادي بر جنبش هاي آزادي خواه ايران، وارد آورده و سبب به قدرت رسيدن مجدد استبداد در اين سرزمين شدند. (داود، مهدوي زادگان، غرب و دموكراسي درجه دوم در ايران معاصر، فصلنامه كتاب نقد، ش 21 و 20، پائيز و زمستان 80، ص 48)

در زمان حاضر نيز با الگو قرار دادن غرب و چشم پوشي از نقاط منفي آن، درصدد ايجاد اختلال در تحقق كامل مردم سالاري ديني _به عنوان جدي ترين رقيب قدرتمند دموكراسي غربي_ مي باشند.

2. مشكلات ناشي از فرهنگ سياسي

فرهنگ سياسي چگونگي تلقي و جهت گيري مردم نسبت به نظام سياسي و كاردهاي آن را بيان مي نمايد. فرهنگ سياسي در هر جامعه اي متفاوت مي باشد در برخي جوامع مردم نسبت به نظام سياسي و فرايندهاي آن، كاملا بي تفاوت بوده و هيچ گونه احساس مشاركت و مسؤوليتي ندارند. و در برخي جوامع ميزان مشاركت و احساس مسؤوليت سياسي در بين مردم بيشتر مي باشد از اين رو دانشمندان علوم سياسي فرهنگ سياسي را به محدود، تبعي و مشاركتي تقسيم كرده اند. از سوي ديگر دموكراسي و مردم سالاري با فرهنگ سياسي جامعه ارتباطي عميق دارد و هر نوع فرهنگ سياسي مستعد مردم سالاري

نمي باشد. مهيا ترين فرهنگ سياسي براي تحقق و گسترش كامل مردم سالاري زماني است كه هم توده هاي مردم و هم تمامي لايه هاي هيئت حاكمه، به مردم سالاري و آموزه هاي آن ايمان داشته و در عمل نيز شديدا به آن پاي بند باشند.

فرهنگ سياسي جامعه ما پيش از پيروزي انقلاب اسلامي حالتي محدود داشته و عموم مردم هيچ گونه احساس مسؤوليت و مشاركتي در عرصه فرايندهاي سياستگذاري و اجراي امور كشور نداشتند. و اين حالت به دليل طولاني بودن دوران استبداد، به صورت نهادينه درآمده بود، شكل گيري انقلاب اسلامي و حوادث ناشي از آن نظير راهپيمايي هاي گسترده و قيام هاي مردم كه از سال 42 به بعد گسترش بيشتري پيدا نمود، به تدريج روحيه مشاركت سياسي و احساس مسؤوليت را در مردم به وجود آورد، پيروزي انقلاب اسلامي در سال 57 و تغيير ساختار سياسي مستبدانه پهلوي و تشكل حكومت مردمي و ترويج فرهنگ اصيل اسلامي در جامعه، نقش بسيار مهمي در بالا بردن دامنه مشاركت سياسي مردم داشت. برگزاري رفراندم مربوط به جمهوري اسلامي، انتخابات متعدد خبرگان قانون اساسي، مجلس شوراي اسلامي، رياست جمهوري، خبرگان رهبري، شوراها ، انجمن هاي مختلف، راهپيمايي ها، حضور داوطلبانه قشرهاي عظيم مردم در دفاع مقدس و ...، همگي بيانگر احساس مسؤوليت سياسي مردم و تغيير فرهنگ سياسي آنان از فرهنگ سياسي محدود به فرهنگ شياسي مشاركتي مي باشد ولي با اين همه بررسي واقعيت هاي موجود بيانگر اين حقيقت است كه جامعه ما نيازمند تجربه بيشتري در زمينه مردم سالاري است و متأسفانه هنوز در لايه هايي از سيستم سياسي و اداري جامعه

افرادي يافت مي شوند كه تحت تأثير رسوبات فرهنگ سياسي قبل از انقلاب، روحيه مردم سالاري را بر نمي تابند و همچنين در بخش هايي از جامعه روحيه بي تفاوتي در مقابل برخي عملكردهاي اشتباه مسؤولين اجرايي و ... حاكم بوده و حتي در انتخابات بعضا تحت تأثير احساسات و تبليغات قرار گرفته و از عقلانيت سياسي و انتخاب آگاهانه همراه با شناخت واقعي و معيارهاي لازم، دور مي شوند.

3. مشكلات ناشي از نهادينه نشدن فرهنگ اصيل اسلامي

متأسفانه علي رغم گذشت بيش از دو دهه از وقوع انقلاب اسلامي و تشكيل حكومت ديني، هنوز آن گونه كه شايسته نظام و جامعه اسلامي است، فرهنگ اصيل اسلامي، آموزه ها و ارزش هاي آن در ابعاد مختلف، خصوصا در حوزه هاي اجتماعي و سياسي به طور كامل در تمامي اقشار جامعه، نهادينه نشده است. به طور طبيعي چنين مسأله اي موجب عدم شكل گيري و تحقق كامل مردم سالاري ديني مي شود.

ج. موانع ساختاري:

گسترش و نهادينه شدن دموكراسي و مردم سالاري ديني نيازمند شرايط و ساختارهاي لازم مي باشد، با پيروزي انقلاب اسلامي تغييرات بسيار اساسي و شگرفي در ساختارهاي سياسي، حقوقي ، فرهنگي، اقتصادي جامعه به وجود آمد و راههاي مشاركت سياسي مردم در بخش هاي مختلف حكومت را فراهم نمود. اما با اين همه در بعضي زمينه ها هنوز مشكلاتي باقي است مانند فرهنگ _كه اشاره شد_ يا اقتصاد و ... به عنوان نمونه تا زماني كه مشكلات اقتصادي و اجتماعي بخش هاي مختلف يك جامعه همچنان باقي باشد، نمي توان اميدي به تحقق دموكراسي در آن كشور داشت؛ «اوضاع اقتصادي كه موجب تباهي رفاه

مادي شهروندان شود و شهروندان را وا دارد تا به مقدار زياد، يا منحصرا به مسأله بقاء خود و خانواده شان بينديشند، تكيه گاهي براي دموكراسي نيرومند نخواهد بود». (كال كوهن، دموكراسي، ترجمه فريبرز مجيدي، تهران: انتشارات خوارزمي، 1373، ص 165)

همچني در روايات اسلامي در كنار توجه به مشاركت مردم، به دشت به بهبود وضعيت اقتصادي، اجتماعي و ... مردم تأكيد شده است چنانكه امام علي(ع) در عهد نامه خويش به مالك اشتر مي نويسد: «انما عماد الدين ... العامه من الامه فليكن صغوك لهم و ميلك معهم» (نهج البلاغه، نامه 53) يعني «اما ستون دين ... عامه مردم هستند پس بايد توجه تو به آنان بيشتر باشد و ميل تو به ايشان افزونتر باشد». و در جاي ديگر مي فرمايد: «انما الشوري للمهاجرين و الانصار» (نهج البلاغه، نامه 6) ؛«شورا از آن مهاجران و انصار است».

و در خصوص حمايت از فعاليت اقتصادي و بهبود وضعيت زندگي مردم به مالك اشتر مي نويسد:

«و ليكن نظرك في عماره الارض ابلغ من نظرك في استجلاب الخراج الان ذلك لايدرك الا بالعماره و من طلب الخراج بلا عماره اخرب البلاد و اهلك العباد» (نهج البلاغه، نامه 53)؛ «بايد بيش از تحصيل خراج در انديشه آباداني زمين باشي، زيرا خراج حاصل نمي شود، مگر به آباداني زمين و هر كه خراج طلب كند و زمين را آباد نسازد، شهرها و مردم را هلاك كرده است».

واقعيت اينست كه در جامعه كنوني ما قشرهاي زيادي از مردم گرفتار مشكلات اقتصادي و اجتماعي بوده و طبيعي است با داشتن چنين دغدغه هايي، نمي توان انتظار چنداني از جامعه پيرامون مسؤوليت و حساسيت

بالا در مورد حكومت و مشاركت سياسي در فرآيندهاي آن و نظارت بر قدرت انتخاب آگاهانه همراه با تعقل سياسي و ... داشت.

د. عوامل خارجي:

بررسي عملكرد دولتهاي استعماري در ارتباط با مردم ايران، از ابتدا تاكنون به خوبي بيانگر اين واقعيت است كه آنان همواره دشمن برقراري دموكراسي و مردم سالاري در اين سرزمين بوده اند، كودتاي اسفند سال 1299 ش توسط انگليسي ها، كودتاي 28 مرداد سال 1332 توسط آمريكائيها و به طراحي انگليسي ها و به وجود آوردن حكومت استبدادي رضاخان و محمدرضا از نمونه هاي روشن دشمني آنان با تشكيل حكومت هاي مردمي در ايران مي باشد، توطئه هاي آنان در جلوگيري از وقوع و پيروزي انقلاب اسلامي و بعد از آن گواه ديگري بر اين مسأله است. (داود مهدي زادگان، همان، ص 50)

اصولا دولتهاي استعماري علي رغم شعارهاي فريبنده شان پيرامون آزادي، حقوق بشر، دموكراسي و ... به هيچ وجه به اين موضوعات معتقد نبوده و با منافع آنان ناسازگاري دارد. افزون بر اين شكل گيري ايدئولوژي قدرتمند اسلامي و الگوي مردم سالاري ديني كه ايدئولوژي ليبرال_دموكراسي غرب را به چالش جدي كشانده است، عزم آنان را در مواجهه جدي با انقلاب اسلامي و جلوگيري از تحقق كامل آرمانها و ارزش هاي آن واداشته است تا جايي كه از هرگونه اقدامي در جهت تضعيف مردم سالاري ديني دريغ نمي ورزند.

و آخرين نكته اينكه علي رغم مشكلات فوق، همانگونه كه بيان شد، به طور يقين و جد وضعيت دموكراسي و مردم سالاري در ايران و اصول و شاخصه هاي آن، به مراتب بهتر و پيشرفته تر از بسياري از كشورهايي است كه

در حال حاضر خود را سردمدار دموكراسي در جهان مي دانند و مردم خود را با ابزارهاي مختلف تبليغاتي در ناآگاهي و غفلت از خود و جهان پيرامون خود نگاه داشته اند، مي باشد. ولي با اين همه ما موظفيم كه نگاهي دقيق و واقع بينانه به مسائل كشور خود و جامعه اسلاميمان داشته باشيم و به صورت كارشناسي و همراه با خيرخواهي درصدد رفع آنها برآييم تا انشاء الله الگوي مردم سالاري ديني به صورت كامل محقق شده و مورد بهره گيري ساير ملتها قرار گيرد.

منابع معنوي و نيز غايت قدرت در اين جهان و در عرصه حيات جاودان آدمي، معين گرديده است.

قدرت و فساد

برخي از متفكران بر آنند كه «قدرت» ذاتاً فسادآور است. لرد آكتون مي نويسد: «قدرت تمايل به فساد دارد». مطهرنيا، مهدي، قدرت، انسان، حكومت، ص 201. اين ديدگاه از جهاتي، مورد چون و چرا واقع شده است. براي آگاهي بيشتر ر.ك: قدرت سياسي در اسلام. بي ترديد قدرت مهار نشده در دست انسانِ غير معصوم و لغزش پذير، زمينه بسياري از فسادها را فراهم مي آورد.

پاره اي از مفاسدِ ناشي از آن، عبارت است از: جاه طلبي، استبداد، قانون گريزي و سلب آزادي هاي مشروع. بنابراين، مسأله قدرت و كنترل آن، از بايسته هاي هر نظريه سياسي است.

بايسته هاي كنترل قدرت:

1. كمال و جامعيت

كنترل قدرت بايد جامع و همه جانبه و داراي كارآمدي هر چه بيشتر باشد؛ به گونه اي كه احتمال سوء استفاده از قدرت را به صفر يا كمترين حد ممكن برساند.

2. بازدارندگي

روش هاي مهار و كنترل قدرت، بايد چنان باشد كه راه سوء استفاده از قدرت را مسدود كند؛ نه آنكه صرفاً پس از ظهور فساد و ريشه دوانيدن آن، به درمان بپردازد. البته برخورد بافساد پديد آمده نيز ضرورت دارد؛ ولي پيشگيري بر درمان مقدم است.

3. دست و پاگيرنبودن

كنترل و مهار قدرت، نبايد كارآمدي نظام سياسي را تهديد كند و جامعه را از خدمات دستگاه هاي دولتي محروم سازد.

4. رعايت حريم خصوصي افراد

هر كس، در هر جايگاهي، حريمي ويژه دارد كه تجسّس در آن جايز نيست. شيوه هاي «مهار قدرت» نبايد به گونه اي باشد كه به آزادي ها و حقوق فردي آسيب رساند.

5. فقدان خودشكني يا ابتلا به دور و تسلسل،

6. واقع بينانه

بودن،

7. دارا بودن حداكثر تضمين اجرايي لازم.

كنترل قدرت در نظام هاي غير ديني

نظام هاي سياسي غير ديني، عمدتاً از شيوه هاي بيروني «كنترل قدرت» استفاده مي كنند. اهرم ها و سازوكارهاي مهار بيروني قدرت، در نظام هاي گوناگون غير ديني يكسان نيست. آنچه عمدتاً در عصر حاضر، در نظام هاي دموكراتيك غربي مورد توجه است، «كنترل ساختاري يا تفكيك قوا» است. نظريه تفكيك قوا سابقه تاريخي طولاني اي دارد؛ ولي در دنياي جديد، منتسكيو احياگر آن شمرده مي شود. اين روش مبتني بر اين انگاره است كه قدرت را جز با قدرت، نمي توان تحديد كرد.

اكنون دو مسأله در خور ارزيابي است:

1. ارزيابي كنترل بيروني قدرت،

2. ارزيابي روش تفكيك قوا به طور خاص.

يك. كنترل بيروني قدرت

به كارگيري شيوه هاي مهار و كنترل بيروني قدرت، بايسته و اجتناب ناپذير مي نمايد؛ ولي كافي نيست. اين روش با مشكلاتي گوناگون روبه رو است؛ مشكلاتي كه تسلسل يا دور، يكي از آنها به شمار مي آيد.

در كنترل بيروني قدرت، فرض بر آن است كه از اعمال نارواي قدرت «الف»، به وسيله قدرت «ب» جلوگيري مي شود. در اين موقعيت، اگر «ب» نيز به اعمال نارواي قدرت خود بپردازد، بايد به وسيله عاملي بيروني كنترل و مهار شود.

اكنون دو فرض متصور است:

1. عامل بيروني مفروض، همان قدرت «الف» باشد. دراين صورت با مشكل دور روبه رو مي شويم؛ زيرا قدرت «الف» ناظر بر ناظر خود «ب» است.

2. قدرت سوم «ج» ناظر بر هر دو باشد.

در اين صورت، احتمال كاربرد نارواي قدرت از سوي «ج» وجود دارد.

بنابراين، يا بايد توالي قدرت هاي مهار كننده، همچنان ادامه يابد و به تسلسل انجامد و يا بايد انتهاي چرخه مهار قدرت به ابتداي آن متصل شده و دور

تحقق يابد. ر.ك: فلسفه قدرت، صص 398 - 405.

دو. كنترل ساختاري قدرت (تفكيك قوا)

يكي از شيوه هاي مهم كنترل قدرت بيروني در غرب معاصر، كنترل ساختاري يا تفكيك قوا است. اين شيوه كه پيش بيني مي شد به وسيله آن، بتوان قدرت را مهار و از فساد آن جلوگيري كرد، از مشكلاتي چند رنج مي برد. شماري از اين مشكلات عبارت است از:

1. عدم امكان تفكيك كامل قوا؛

2.تفكيك قوا حداكثر به تفكيك فساد و تمركز زدايي از آن انجاميده است؛ براي آگاهي بيشتر ر.ك: فلسفه سياست، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، صص 98-100.

3. سازماندهي مشاركت مردم در انتخابات از سوي احزاب سياسي، فلسفه تفكيك قوا را از بين برده است.

در كشورهايي چون ايالات متحده - كه در آن تقريباً تفكيك مطلق قوا وجود دارد - قدرت در دست حزب دموكرات يا جمهوري خواه است و آنچه پشت پرده نهادهاي سياسي، تأثير گذار واقعي است و همه قوا را زير چتر خود دارد، حزب حاكم است. براي آگاهي بيشتر ر.ك: جوان آراسته، حسين، بازخواني امامت، حكومت و توزيع قدرت در قانون اساسي (مقاله)، حكومت اساسي، سال ششم، شماره چهارم، ص 204 و 205.

به هر روي، در شرايط كنوني جهان، مسأله «تفكيك قوا» تا حدي لازم و اجتناب ناپذير به نظر مي رسد؛ ولي براي جلوگيري از «فسادِ قدرت» كافي نيست. بنابراين، مي توان تفكيك قوا را پذيرفت - چنان كه ساختار جمهوري اسلامي ايران بر همين اساس تنظيم شده است - اما نمي توان آن را نابودكننده فساد دانست.

اكنون چه بايد كرد؟ آيا كامياب نبودن مهار بيروني قدرت ما را مجاز مي دارد كه آن را رها كرده، تنها بر كنترل دروني؛ يعني، ويژگي هاي

ارباب قدرت تكيه كنيم؟ به نظر مي رسد اين گزينه نيز ناروا است؛ زيرا بالاترين درجه كنترل دروني، مرتبه «عصمت» است. با وجود عصمت، ميل قدرت به فساد به صفر مي رسد؛ ولي تنها گروهي محدود، به اين مرحله از سلامت نفساني، فكري و عقلي، دست مي يابند. بنابراين، بايد براي «سلامت قدرت» در شرايط رهبريِ غيرمعصومان چاره انديشي كرد. براي آگاهي بيشتر دراين باره ر.ك: عليخاني، علي اكبر، مشاركت سياسي، صص 2-149. در اين راستا قدرت را بايد از دو سو مورد كنترل قرارداد: از بيرون و از درون.

با مراجعه به نصوص ديني در مي يابيم، دين مبين اسلام، جامع ترين و واقع گراترين مكتب در اين عرصه است. آيين اسلام، بر كنترل دروني و بيروني قوا تأكيد مي ورزد و در هر گستره، ساز و كارهايي متنوع ارائه مي دهد. در پرتو اين سازوكارها - بي آنكه اقتدار نظام سياسي آسيب بيند - زمينه فساد قدرت به كمترين حد ممكن مي رسد.

روش هاي مهار دروني قدرت در اسلام

شيوه هاي دروني كنترل قدرت در اسلام، به دو بخش تقسيم پذير است: روش مهار بينشي و مهار اخلاقي.

يك. روش مهار عقلاني و بينشي

يكي از شيوه هاي كنترل رفتار سياسي و اجتماعيِ حاكمان، مجموع دانش ها و بينش هاي آنان است. شماري از اين دانش ها، عبارت است از:

1. فقاهت

برخي برآنند، سلوك اجتماعي زمامدار و رهبر حقوقدان، با غير حقوقدان، تفاوت بسيار دارد و رهبر حقوقدان در رعايت حقوق جامعه، موفق تر است. در اسلام نيز - آنجا كه عصمت و علم لدني نباشد - فقاهت در احكام ديني، براي رهبر ضرورت دارد. با توجه به اينكه «فقه» مجموعه نظام ارزشي اسلام و اعم از حقوق است؛ براي آگاهي بيشتر

در اين باره ر.ك: دانش پژوه، مصطفي و خسروشاهي، قدرت الله، فلسفه حقوق، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني. فقيه، حقوقدان اسلامي نيز به شمار مي آيد. اميرمؤمنان(ع) در اين باره مي فرمايد: «همانا شايسته ترين افراد به اين امر (زمامداري)، تواناترين مردم و دانشمندترين آنها به حكم خدا در آن است.» «ان احق الناس بهذا الامر اقواهم عليه و اعلمهم بامرالله فيه»؛ نهج البلاغه، خ 173.

2. جهان بيني الهي

خداشناسي و معادشناسي و باورداشت عميق قلبي به ناظر بودن حق تعالي و مسؤوليت در برابر او، در صيانت قدرت از انحراف و فساد، بسيار مؤثر است. از اين رو، قرآن مجيد ولايت كافران را نفي مي كند (وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً)؛ نساء (4)، آيه 149. و حضرت اباعبدالله(ع) تدين به دين حق را شرط رهبري مي داند. ر.ك: نامه امام حسين(ع) به مردم كوفه، (اين روايت در ذيل شرط عدالت خواهد آمد).

3. نوع نگرش به قدرت

هندسه معرفتي ارباب قدرت و طرز تلقي آنان از قدرت، در چگونگي كاربست آن نقش مؤثري دارد. به عبارت ديگر جهان بيني حاكم و انگاره قدرت در آن، از اهميت بسياري برخوردار است. يكي از ريشه هاي اساسي «فساد قدرت»، نگاه خواستارانه، اصيل انگارانه و مالكانه قدرتمندان به قدرت است. نگاه اسلامي به «قدرت سياسي» نگاه مسؤولانه و امانتدارانه است.

امام علي(ع) به اشعث بن قيس، فرماندار آذربايجان، مي نويسد: «فرمانداري براي تو وسيله آب و نان نيست؛ بلكه امانتي است بر عهده تو ...». «ان عملك ليس لك بطعمة ولكنه في عنقك امانة»؛ نهج البلاغه، نامه 5. يكي از مهم ترين نتايج اين طرز تلقي از قدرت، خودداري از فساد و ديكتاتوري است.

از اين رو، آن حضرت در پي آن مي فرمايد: «درباره رعيت حق نداري استبداد به خرج دهي!» نهج البلاغه، نامه 5. حضرت علي(ع) در نامه ديگري به يكي از فرماندارانش مي نويسد: «اما بعد، من تو را شريك در امانتم (حكومت و زمامداري) قرار دادم». «اما بعد! فقد شركتك في امانتي ...»؛ نهج البلاغه، نامه 41.

دو. مهار اخلاقي

خلقيات و اوصافي كه در نفس انسان، ريشه دوانده و رسوخ پيدا كرده است؛ از مهم ترين عوامل تعيين كننده رفتار آدمي است. از اين رو، اسلام به اوصاف و ويژگي هاي اخلاقي حاكم، اهتمام بسيار مي ورزد و تنها كساني را شايسته «زمامداري» مي شناسد كه از برجسته ترين اوصاف پسنديده بهره برند و از خصال نكوهيده پيراسته باشند. مهم ترين ويژگي هاي زمامدار در نصوص ديني، عبارت است از:

1. عدالت

در نگاه اسلام، «پيشوايي» تنها شايسته عدالت پيشگان و ستم ستيزان است. قرآن مجيد مي فرمايد: (وَ لا تَرْكَنُوا إِلَي الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ) هود (11)، آيه 113. «به ستم پيشگان تكيه نكنيد كه آتش شما را فرا مي گيرد». در نامه حضرت سيدالشهداء(ع) در پاسخ به مردم كوفه آمده است: «امام نيست مگر آنكه بر اساس كتاب خدا حكم كند و قسط و عدل به پا دارد. به دين حق متدين باشد و نفس خويش را به جهت خداي كنترل كند». «فلعمري، ما الامام الاالحاكم بالكتاب، القائم بالقسط، الدائن بدين الحق، الحابس نفسه علي ذات الله»؛ الكامل ابن اثير، ج 4، ص 21؛ نيز: الارشاد المنير، ص 186.

2. تقوا

پرهيزگاري و تقوا از شرايط مهم حاكم در اسلام است. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «امامت نسزد جز بر كسي كه سه ويژگي را دارا باشد: ورع و

تقوايي كه او را از نافرماني پروردگار باز دارد و ...». كافي، ج 1، ص 407، كتاب الحجة، باب ما يجب من حق الامام علي الرعية، ح 8، عن ابي جعفر(ع) قال: قال رسول الله(ص): لا تصلح الامامة الالرجل فيه ثلاث خصال: ورع يحجزه عن معاصي الله، و حلم يملك به غضبه، و حسن الولاية علي من يلي حتي يكون لهم كالوالد الرحيم».

3. بردباري و رفتار نيك

در ادامه روايت پيامبر اكرم(ص) ويژگي هاي رهبر چنين برشمرده شده است: « ... و بردباري اي كه بدان غضب خويش فرونهد و حسن زمامداري بر شهروندان چنان كه چون پدري مهربان بر ايشان باشد». همان.

سه. ساز و كارهاي مهار بيروني قدرت در اسلام

شيوه هاي مهار بيروني قدرت در اسلام نيز متكثر و متنوع است. افزون بر شيوه هايي كه اسلام خود بدان امر كرده (منصوص)، پاره اي از شيوه هاي عقلايي (غير منصوص) نيز وجود دارد كه در صورت عدم تزاحم با ولايت شرعي و عدم مخالفت با ايفاي وظايف حكومتي حاكم، مي توان از آنها استفاده كرد.

مسأله كنترل ساختاري و تفكيك قوا و نيز كنترل سازماني در شمار اين شيوه ها جاي دارد. نمونه اي از كنترل سازماني - كه در جمهوري اسلامي ايران پيش بيني شده است - نقش نظارتي و كنترل كننده مجلس خبرگان نسبت به ولي فقيه است.

بخشي از روش هاي مهار بيروني قدرت در اسلام، عبارت است از:

1. كنترل مستقيم الهي

خداوند مهم ترين كنترل كننده و ناظر توانمند و دانا بر قدرت است. او نظارت خود را به شيوه هاي مختلفي اعمال مي كند؛ از جمله:

الف. قانون گذاري

يكي از شيوه هاي مهار قدرت، ارائه هنجارهاي جامع و مناسب در چگونگي كاربست قدرت و تعيين

ضوابط رفتار حاكمان است.

قانون گذاري الهي و تأكيد فراوان بر لزوم پيروي از احكام خداوند، نقشي مهم در مهار قدرت دارد. قرآن مجيد بر اين مسأله اهتمام بسيار ورزيده، حكمراني بي اعتنا به احكام الهي را ظلم، فسق و كفر خوانده است. حضرت اباعبدالله(ع) نيز كسي را حاكم مي داند كه بر اساس كتاب خداوند رفتار كند.

ب. سلب مشروعيت

اسلام، در كنار تعيين شرايط خصلتي و علمʠزمامدار و نيز تعيين ضوابط رفتار حاكمان، ضمانت اجرايي نيرومندي نيز افزوده است تا اگر خداي ناكرده قدرت به فساد گراييد، بي درنگ درمان گردد و از تداوم آن جلوگيري به عمل آيد.

يكي از روش هاي باز دارنده و درمان گرانه، مسأله سلب مشروعيت است. شرايط و ضوابط رفتار حاكمان زماني پشتوانه اجرايي دارد كه فاقد اين شرايط و خالي از هنجارها مشروع شناخته نشود. مشروعيت حاكم، با پديد آمدن فاصله ميان او و شرايط مورد نظر دين، بي درنگ سلب مي گردد و از سِمَت خويش شرعاً عزل مي شود.

ج. كيفردهي

از ديدگاه اسلام، حاكمان و شهروندان همه در معرض نظارت و كنترل دقيق الهي اند. خداوند همه جا و همه گاه، مراقب رفتار و كردار سوره نساء (4)، آيه 1 (إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً) . انسان ها است، در برابر ظلم ستمگران واكنش نشان مي دهد. برخورد او در برابر ظلم و فسادِ «قدرت» چند گونه است:

1. انگيزش مؤمنان و مجاهدان براي جهاد و ستم ستيزي و ياري آنان در برابر ستم پيشگان؛

2. كيفر وضعي و قانوني در اين جهان؛

3. كيفر تكويني و مكافات عمل در اين جهان؛

4. كيفر اخروي.

امير مؤمنان(ع) به عثمان خطاب مي فرمايد:

«بدان كه بهترين بندگان نزد خداوند پيشواي عادلي است كه هدايت يافته

و به هدايت ديگران همت مي گمارد سنت هاي شناخته شده را به پا مي دارد و بدعت هاي ناشناخته را از بين مي برد ... و همانا بدترين مردم نزد خدا پيشواي جائر است؛ هموكه گمراه است و ديگران را به گمراهي مي كشاند. سنت هاي شناخته شده را تباه مي سازد و بدعت هاي متروك را احيا مي كند. همانا از رسول خدا(ص) شنيدم كه فرمود: در روز قيامت پيشواي ستمگر را مي آورند، در حالي كه نه ياوري دارد و نه عذرخواهي، به آتش دوزخ افكنده و در آن چون سنگ آسيا گردانده مي شود و سپس در قعر آتش به زنجير كشيده مي شود». نهج البلاغه، خ 164.

د. تنظيم حقوق متقابل

در نظام اسلامي رابطه ملت و دولت طرفيني و مبتني بر حقوق متقابل و مسؤوليت حاكم و ملت در برابر يكديگر و مسؤوليت هر دو در برابر خداوند است. اميرمؤمنان(ع) فرمود: «همانا من بر شما (مردم) حقي دارم « ... ان لي عليكم حقاً و لكم عليّ حق ... »، همان، خ 34. و شما بر من حقي داريد ...».

ه. تساوي در برابر قانون

در نگاه اسلام همه انسان ها در پيشگاه قانون برابرند و هيچ كس را بر ديگري در برابر قانون امتيازي نيست. اين قاعده به عنوان اصل «مشاركت در احكام» مورد اتفاق جميع مسلمانان است.

2. كنترل عمومي

اسلام سالم سازي كاربست قدرت را بدون مشاركت فراگير و گسترده اجتماعي، كامياب نمي بيند. از اين رو، ساز و كارهاي متعددي براي تحقّق اين مشاركت، تدارك ديده است. در اسلام، مشاركت سياسي و اجتماعي نه تنها حق مردم كه از وظايف آنان است. تداخل حق و تكليف در اين عرصه، مباني و برآيندهاي ويژه اي

دارد كه اين نوشتار را مجال ذكر آن نيست. پاره اي از ساز و كارهاي تحقق مشاركت كنترل كننده در اسلام عبارت است از:

الف. لزوم مشورت

در حكومت ديني پشت كردن به مردم، استبداد رأي و دخالت ندادن رأي مؤمنان در امور، ناپسند و مذموم است. قرآن مجيد صريحاً به مشورت با مردم فرمان داده و از پيامبر(ص) خواسته است از طريق «مشورت» بستري مناسب براي مشاركت عمومي فراهم سازد. واعظي، احمد، جامعه ديني، جامعه مدني، صص 129 - 132.

ب. مسؤوليت همگاني

در نگاه اسلام، تمام مردم در صيانت «قدرت از تمايل به فساد»، مسؤوليت دارند. پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد:

«كلكم راع و كلكم مسؤول عن رعيته» ؛ بحارالانوار، ج 75، باب 35، ح 36، ص 38.. امام خميني با استناد به اين روايت مي فرمايد:«مسؤوليت من هم گردن شما است، مسؤوليت شما هم گردن من است. اگر من پايم را كج گذاشتم، شما مسؤوليد، اگر نگوييد چرا پايت را كج گذاشتي ...». صحيفه نور، ج 8، ص 47.

ج. اهتمام به امور مسلمين

تلاش در جهت بهروزي و خوشبختي امت مسلمان و مبارزه با عوامل فساد و تباهي از وظايف همه مسلمانان و شرط اسلام است. پيامبر اسلام(ص) مي فرمايد:

«هر آنكه صبح كند و به امور مسلمانان همت نگمارد، و هر كه فرياد كسي را بشنود كه مسلمانان را به دادخواهي فرا مي خواند و او را اجابت نكند، مسلمان نيست.» «من اصبح و لم يهتم بامور المسلمين فليس منهم و من سمع منادياً ينادي ياللمسلمين فلم يجبه فليس بمسلم.»؛ اصول كافي، ج 2، (كتاب الايمان و الكفر، باب الاهتمام بامور المسلمين. ح 1 و 5).

د. امر به معروف و نهي

از منكر

امر به معروف و نهي از منكر، به عنوان تكليفي الهي يكي از مهم ترين زمينه هاي تعامل و مشاركت اجتماعي است. قرآن مجيد يكي از امتيازات امت اسلام را همين مسأله دانسته، مي فرمايد: (كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ) آل عمران (3)، آيه 110. «شما بهترين امّتي هستيد كه براي مردم پديدار شده ايد: به كار پسنديده فرمان مي دهيد و از كار ناپسند بازمي داريد و به خدا ايمان داريد».

پيامبر اكرم(ص) نيز فرموده است: «تا زماني كه امت من امر به معروف و نهي از منكر و همياري در نيكي ها كنند، خوشبخت و كامروا خواهند بود؛ ولي هر گاه اين امور را ترك گويند، بركت از آنان گسسته خواهد شد و پست ترين شان بر ديگران چيره گردند و ديگر نه ياوري در زمين خواهند داشت و نه در آسمان». وسائل الشيعه، ج 11، ص 398، ح 18، طبع بيروت.

ه. نصيحت ائمه مسلمين

نصيحت از ماده «نصح» به معناي خيرخواهي و اندرز است. اسلام بر نيك خواهي براي زمامداران امت و به تبع آن ارائه رهنمودهاي مناسب، اندرزهاي به موقع و انتقادات سازنده تأكيد مي ورزد.

پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد: «سه چيز است كه دل هيچ مسلماني به گريز از آن رضايت نمي دهد: اخلاص عمل براي خدا، خيرخواهي براي پيشوايان مسلمانان و همراهي با جماعت مسلمانان». بحارالانوار، ج 77، باب 6، ح 39، ص 132. اميرمؤمنان(ع) نيز يكي از حقوق زمامدار امت را خيرخواهي در آشكار و نهان مي داند. «و اما حقي عليكم فالنصيحة في المشهد و المغيب»؛ نهج البلاغه، خ 34.

آنچه گذشت بخشي از شيوه هاي كنترل قدرت در اسلام است. ژرف نگري در سازوكارهاي

تعيين شده در اسلام و مقايسه آن با شيوه هاي موجود در ديگر انديشه ها و نظام هاي سياسي، غناي چشمگير و برتري تفكّر اسلامي و جامعيت آن دراين عرصه را به خوبي نمايان مي سازد. بر اساس آنچه ذكر شد، مي توان شيوه هاي مهار قدرت در اسلام را در نمودار صفحه بعد نشان داد:

مهار

قدرت

در

اسلام

روشهاي

مهار دروني

روشهاي

مهار بيروني

مهار بينشي

و عقلاني

مهار اخلاقي

1. فقاهت

2. جهان بيني الهي

3. نحوه نگرش به قدرت

1. عدالت

2. تقوا

3. بردباري و رفتار نيك

كنترل

مستقيم

الهي

كنترل عمومي

1. قانون گذاري

2. سلب مشروعيت

3. كيفردهي

4. تنظيم حقوق متقابل

5. تساوي در برابر قانون

1. لزوم مشورت

2. مسئوليت همگاني

3. اهتمام به امور مسلمين

4. امر به معروف و نهي از منكر

5. نصيحت ائمه مسلمين

1. انگيزش مجاهدان

2. تعيين كيفر

3. مكافات

4. عذاب اخروي

روش هاي منصوص

روش هاي

غيرمنصوص

1. كنترل ساختاري

2. كنترل سازماني

صورت مي گيرد و هم مردم به طور مستقيم در انتخاب مسؤول قوه مجريه و نمايندگان قوه مقننه دخالت دارند.

دوم. مبناي نصبِ فقيه از سوي شارع، ولايت را براي او ثابت مي كند؛ بدون اينكه رأي مردم در آن دخالتي داشته باشد و رأي آنان صوري است. در حالي كه در جمهوريت دخالت رأي مردم حقيقي است، نه صوري.

پاسخ اين است كه:

1. طبق مبناي نصب، اگر در زماني بيش از يك فقيه جامع شرايط وجود داشته باشد، اعمال ولايت همه آنان باعث هرج و مرج مي شود و لذا انتخاب رهبر از سوي مردم، تأثير واقعي دارد؛ يعني، ساز و كار موجود در قانون اساسي براي تعيين رهبر (مجلس خبرگان)، يكي از راه هاي تشخيص ولي منصوب است.

2. در فرض وحدت فقيه جامع شرايط نيز ولي منصوب از سوي خداوند، با پذيرش و مقبوليت مردمي اعمال ولايت مي كند؛ نه به صورت تحميلي.

البته در قانون اساسي شرايط خاصي براي ولي فقيه (فقاهت، عدالت و درايت) ذكر شده است و تعيين شرايط حاكم به وسيله قانون، منافاتي با معناي «جمهوريت» حكومت ندارد.

سوّم. اختيارات پيش بيني شده در قانون اساسي براي ولي فقيه، فراجمهوري است؛ يعني، در هيچ يك از نظام هاي جمهوري براي رئيس حكومت چنين قدرتي در نظر گرفته نشده است.

پاسخ: چنين گمانه اي هرگز واقعيت ندارد؛ بلكه بر عكس ولايت مطلقه در نظام جمهوري اسلامي ايران، قدرتي محدودتر از رئيس حكومت در ديگر نظام هاي سياسي دنيا دارد. براي آگاهي بيشتر در اين زمينه به جدول هاي ذيل توجه نماييد:

جدول شماره 1: عناوين وظايف و اختيارات مقامات عاليه اجرايي كشورهاي ايران، انگلستان، فرانسه و امريكا در زمينه اجرايي:(اسداللهي، مسعود، و طاهري، قهرمان، ولايت فقيه

و دموكراسي، ص 170.)

جمهوري اسلامي انگلستان فرانسه آمريكا ايران

ولي فقيه رئيس جمهور پادشاه نخست وزير رئيس جمهور نخست وزير رئيس جمهور

نام كشورها و مقامات

عناوين عاليه اجرايي

رديف

1 رياست قوه مجريه - * - * * - *

2 مسؤوليت اجراي قانون اساسي - * - - * - -

3 انتخاب نخست وزير يا معاون - * * - * - -

4 عزل ونصب وزرا و قبول استعفاي آن ها - * * * * - *

5 رياست هيئت وزيران - * - * * - *

6 عزل و نصب مقامات عمده قوه مجريه - * - * * - *

7 تعيين سفرا و نمايندگان ديپلماتيك - * - * * - *

8 پذيرش استوارنامه هاي سفرا - * * - * - * و نمايندگان كشورهاي خارجي

جدول شماره 2: عناوين وظايف و اختيارات مقامات عالي اجرايي چهار كشور در زمينه نظامي و قضايي همان، 173.

جمهوري اسلامي انگلستان فرانسه آمريكا ايران

ولي فقيه رئيس جمهور پادشاه نخست وزير رئيس جمهور نخست وزير رئيس جمهور

نام كشورها و مقامات

عناوين عاليه اجرايي

رديف

1 فرماندهي كل نيروهاي مسلح * - * - * - *

2 اعلان جنگ و صلح * - * - * - *

3 عزل و نصب مقامات عاليرتبه * - * - * - * كشوري و لشكري

4 رياست شوراي عالي دفاع يا - * - * * - * شوراي عالي امنيت ملي

5 تعيين عالي ترين مقام قضايي * - * - * - *

6 عفو و تخفيف مجازات محكومين * - * - * - *

جدول شماره 3: عناوين وظايف و اختيارات مقامات عاليه اجرايي كشورهاي ايران، انگلستان، فرانسه و امريكا در زمينه قانون گذاري همان، 175.

جمهوري

اسلامي انگلستان فرانسه آمريكا ايران

ولي فقيه رئيس جمهور پادشاه نخست وزير رئيس جمهور نخست وزير رئيس جمهور

نام كشورها و مقامات

عناوين عاليه اجرايي

رديف

1 وتوي تعليقي - - * - * - *

2 امضاي قوانين، آيين نامه ها، عهدنامه ها - * - * * - * و قراردادهاي بين المللي

3 ارسال پيام به پارلمان و يا - * * - * - * تقاضاي تشكيل جلسات پارلماني

4 مذاكره مستقيم با نمايندگان - * - * * - *

5 انحلال پارلمان - - * - * - -

6 پيشنهاد تجديدنظر در قانون اساسي * - - - * - -

جدول شماره 4: ساير وظايف و اختيارات مقامات عالي اجرايي كشور: همان، 177.

جمهوري اسلامي انگلستان فرانسه آمريكا ايران

ولي فقيه رئيس جمهور پادشاه نخست وزير رئيس جمهور نخست وزير رئيس جمهور

نام كشورها و مقامات

عناوين عاليه اجرايي

رديف

1 تعيين سياست هاي كلي كشور * - - * * - *

2 اظهارنظر در سياست داخلي كشور * * - * * * *

3 تعيين خطمشي وسياست كلي هيئت دولت - * - * - * *

4 تضمين استقلال و تماميت ارضي و * - * - * - * اتخاذ تدابير مقتضي در مورد اضطراري

5 شناسايي دولت ها - * * - * - *

6 رجوع به آراي عمومي يادستورهمه پرسي * - - - * - -

7 تنظيم روابط قواي سه گانه * - - - * - -

8 اعطاي نشان هاي دولتي - * * - * - *

9 توزيع عناوين و مدال هاي نظامي * - * - * - *

امامت و زعامت امت برگزيده مي شوند كه پيامبر آنان را نصب و تعيين فرموده باشد. در چنين فرضي و با وجود نص بر نصب و تعيين امام، جايي براي اجتهاد، شورا، بيعت و طرق ديگر باقي نمي ماند. در چنين حالتي، بيعت مردم، تنها پذيرش و تأكيدي است بر آن چه كه از سوي پيامبر ابلاغ گشته است. بنابراين در اسلام مردم در تعيين امام و حاكم مسلمين نقش ندارند، ولي در پرپايي حكومت و فعليت يافتن حاكميت حاكم، نقش بسزايي دارند/

درباره مشروعيت حكومت و خلافت حضرت علي(ع) دلايل قطعي و مسلمي از قرآن و سنّت وجود دارد كه هيچ گونه ترديدي در لزوم زعامت و ولايت امير مؤمنان پس از پيامبر(ص) باقي نمي گذارد. دلايل و شواهد اين مدعا، به طور مفصل در كتاب هاي كلامي و تاريخي و روايي آمده است. بنابراين از نظرگاه ديني هيچ گونه ترديدي در مشروعيت حكومت امير مؤمنان علي(ع) وجود ندارد/

اما از جهت مردمي بودن و پذيرش همگاني، آن حضرت درباره روز بيعتش مي فرمايند: «فَما راعَني اًِّلاّ وَ النَّاسُ كَعُرْفِ الضَّبُعِ اًِّلَيَّ، يَنثالُونَ عَلَيَّ مِن كُلِّ جانِبٍ، حَتّي لَقَد وُطِئَ الحَسَنانِ وَ شُقَّ عِطفايَ، مُجتَمِعيِنَ حَوْلي كَرَ بيضَِْ الْغَنَمِ»;{1} فراواني مردم چون يال هاي پر پشت كفتار،{2} بود. از هر طرف مرا احاطه كردند تا آن كه نزديك بود حسن و حسين لگدمال گردند.{3}

آن حضرت در جاي ديگر مي فرمايند: «وَ بَايَعَني النّاسُ غَيرَ مُستَكْرِهينَ وَ لاَ مُجبَرينَ، بَل طائعينَ مُخَيَّرينَ»;{4} مردم بدون اكراه و اجبار، بلكه با اختيار با من بيعت كردند/

جالب تر آن كه آن حضرت، بر خلاف غالب حكومت گران، در برابر اين اقبال عمومي، هيچ گونه رغبت و ميلي نشان ندادند؛

چنان كه مي فرمايند: «فَأَقبَلتُمْ اًِّلَيَّ اِقبالَ العُوذِ المَطافِيل عَلَي أولادِها، تقولون: البَيعَْ البيعْ قَبَضتُ كَفِي فَبسطتموها، وَ نازَعْتُكُمْ يَدِي فَجاذَبتُمُوها»؛ شما مردم براي بيعت كردن، به سوي من روي آورديد، همانند مادران تازه زاييده كه به طرف بچه هاي خود مي شتابند، و پياپي فرياد كشيديد: بيعت! بيعت! من دستان خويش را فرو بستم، اما شما به اصرار آن را گشوديد. من از دست دراز كردن سر باز زدم، اما شما دستم را كشيديد.{5} بنابراين در پذيرش حكومت علوي از سوي مردم حد اعلاي مردم سالاري رعايت شده است، اما در زمينه نوع برخورد امام(ع) با مردم، به عنوان حاكم و زمامدار، با نگاهي اجمالي به سيره و سخنان آن حضرت، پيوند عميق آن بزرگوار با مردم روشن مي گردد؛ چنان كه مي فرمايند: «وَ لَقَد أَحْسَنتُ جِوارَكمْ، وَ أَحَطْتُ بِجُهدِي مِن وَرائِكُمْ»;{6} با شما به نيكويي زندگي كردم و به قدر توان از هر سو نگهبان شما بودم. ايشان در قسمتي از نامه طولاني خود به مالك اشتر كه در آن وظايف حاكم اسلامي را بيان كرده اند، مي فرمايند: «وَ أَشْعِر قَلبَكَ الرَّحمََْ لِلرَّعِيَِّْ، وَ الْمَحَبََّْ لَهُمْ، وَ اللُّطْفَ بِهِمْ، وَ لا تَكُونَنَّ عَلَيهِمْ سَبُعاً ضَارِياً تَغْتَنِمُ أَكْلَهُم»;{7} مهرباني با مردم را پوشش دل خويش قرار ده! و با همه دوست و مهربان باش! مبادا چونان حيواني شكاري باشي كه خوردن آنان را غنيمت داني!». در نامه اي به محمد بن ابي بكر، فرماندار مصر، مي نويسد: «با مردم فروتن، نرم خو، مهربان و گشاده رو و خندان باش! در نگاه هايت و نيم نگاه و خيره شدن به مردم به تساوي رفتار كن! تا بزرگان در ستمكاري تو طمع نكنند و ناتوانان از عدالت تو مأيوس

نگردند.{8} آن حضرت در جاي ديگر، خطاب به مردم مي فرمايند: «با من چنان كه با پادشاهان سركش سخن مي گويند، حرف نزنيد! و چنان كه از آدم هاي خشمگين كناره مي گيرند، دوري نجوييد! و با ظاهرسازي با من رفتار نكنيد! و گمان مبريد اگر حقي به من پيشنهاد دهيد، بر من گران آيد! و مپندار كه در پي بزرگ نشان دادن خويشم؛ زيرا كسي كه شنيدن حق يا عرضه شدن عدالت بر او مشكل باشد، عمل كردن به آن، براي او دشوارتر خواهد بود.{9} بي ترديد اگر بخواهيم همه سخنان و سفارش هاي آن حضرت و نيز سيره عملي آن بزرگوار را در برخورد با مردم بيان كنيم، به تأليف چندين كتاب قطور نياز خواهيم داشت؛ اما به طور خلاصه مي توان گفت: يكي از مردمي ترين حكومت هايي كه در طول تاريخ ظهور پيدا كرده است، حكومت الهي امير مؤمنان علي(ع) بوه است؛ حقيقتي شگرف كه با رجوع به تاريخ و سيره قولي و عملي آن بزرگوار، به خوبي هويدا مي گردد.{10} مردم سالاري به مفهوم غربي آن، در مقابل حكومت اسلامي و ديني است. مفهوم حاكميت ملت مسلمان و متدين با قيد تدين بر سرنوشت خويش، هيچ تقابلي با حكومت ديني ندارد و در همين حوزه است كه مفهوم مردم سالاري ديني و با جمهوري اسلامي مطرح مي شود/

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1].نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، خطبه 3، (مؤسسه فرهنگي تحقيقاتي اميرالمؤمنين)/

[2].كفتار، حيواني است كه فراواني پشم گردن او ضرب المثل بوده است؛ به گونه اي كه اگر مي خواسته اند فراواني چيزي را برسانند، به موهاي يال كفتار تشبيه مي كرده اند/

[3].برخي از شارحان نهج البلاغه، الحسنان را دو انگشت شصت پا معنا كرده اند. ر.ك: شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 1، ص 200/

[4].همان، نامه

1/

[5].همان، خطبه 137/

[6].همان، خطبه 159/

[7].همان، نامه 53/

[8].همان، نامه 27/

[9].همان، خطبه 216/

[10].ر.ك: درس هاي سياسي از نهج البلاغه، محمدتقي رهبر، (انتشارات اميركبير، تهران، 1364 ه’ ش)/

تمام اينها فكر اينكه تمام مزاياي عظيم سناتوري را از كسي بگيرند و ديگر نتواند به چنين شغل جالب و مهمي ادامه دهد، مسئله اي است كه حتي شجاعترين رجال سياسي را ممكن است تا صبح بيدار نگهدارد.

اين است كه بعضي از سناتورها شايد بدون اينكه حتي خودشان ملتفت باشند، راه سهل تر و كم خطرتري را پيش مي گيرند. يعني هروقت تباني بين «وجدان» و «تصميمشان» پيش مي آيد، با «منطق سازي» وجدان را قانع مي سازند و خود را با اكثريت افكار موكلين هماهنگ مي نمايند. اينها را نمي شود ترسو ناميد، بلكه بايد گفت اينها كساني هستند كه رفته رفته عادت به تبعيت از افكار عمومي كرده اند و صرفة خود را در اين ديده اند كه، نان را به نرخ روز بخورند. امّا در بين رجال، اشخاص ديگري هم هستند كه پا روي وجدان مي گذارند و عمل خود را چنين توجيه مي كنند كه براي نافذ بودن در خدمت عمومي ناچارند گاهي با كمال صداقت، وجدان خود را كنار بگذارند و به قول «فرانك كنت» حرفة سياسي را نمي شود شغلي خلاف اخلاق ناميد بلكه بايد گفت: «سياست شغل اخلاقي نيست». [سيماي شجاعان/33-43]

«فرانك كنت»، نويسندة سياسي، مي نويسد: مسئله لزوم رأي بيشتر بدست آوردن، موضوعي است بسيار مهم و جدي و در راه حصول آن بهيچوجه نمي شود اجازه داد مطالبي بيمورد از قبيل «اخلاق» و «حقّ و باطل» در آن راه يابد!... .

بهترين نصيحتي كه «مارك اشكال» به يكي از همكاران خود در ايّام مبارزة انتخابي 1920 كرده است اين است كه «شما نمي خواهيد عوام فريبي كنيد، يعني شما نمي خواهيد در راه رسيدن به نمايندگي، وجدان خود را زير پا بگذاريد. شما بايد اين را بياموزيد كه

براي مرد سياسي، مواقعي پيش مي آيد كه ناچار است وجدانش را ناديده انگارد». (همان/35)

اين عادلانه ترين سخني است در منطق دمكراتهاي جهان امروز! « تو خود حديث مفصّل بخوان از اين مجمل». اين است ماهيت اين حكومتها در كشورهاي آزاد! آيا عقل و منطق اجازه مي دهد كه جانشين پيامبر كه بايد از جهاتي به سان او باشد به اين شيوه از طريق مراجعه به افكار عمومي يا با بيعت اهل حلّ و عقد، ويا مهاجران و انصار انتخاب گردد؟ هرگز نه… زيرا در اين شيوه از حكومت، فرد منتخب استقلال فكري ندارد، و در واقع بلندگوي افكار و تمايلات موكلان مي شود. بسيار نادر و كمند رجالي كه حاضر بشوند كه به محبوبيت خود، پشت پا زنند و از خشم و طوفان افكار عمومي نهراسند و هر تصميمي كه به صلاح امّت ديدند، اتّخاذ نمايند.

ممكن است كه تصور شود كه حفظ رضايت موكّلان در صورتي لازم است كه مدت زمامداري محدود به چند سال باشد، ولي چون پيشوايي امام دائمي بوده و به سان زمامداري «مادام العمري» است كه هم اكنون در برخي از كشورها بدان عمل مي شود، ديگر لازم نيست پس از احراز كرسي خلافت در فكر جلب رضايت مردم باشد.

اين انديشه بسيار خام و نابجا است، زيرا اولاً، در همان زمامداري هاي مادام العمري نيز نمي توان افكار موكلان و انتخاب كنندگان را ناديده گرفت، و چه بسا در صورت بي اعتنايي، با انقلاب و انفجار و شورش عمومي روبرو مي گردد، و ثانياً انتخاب شدن يك مرد از طرف گروهي با بودن كانديداهاي متعدد، بدون وعدة همكاري و همفكري، عملي نيست، و با توجه به اين مسئله، چنانچه

پس از انتخاب، وعده هاي خود را ناديده بگيرد خود مشكلي است بالاتر، زيرا در اين صورت مربّي اجتماع عملاً راه پيمان شكني را پيموده و به ديگران نيز آموخته است.

در شوراي شش نفري كه عمر براي انتخاب خليفه پس از درگذشت خود تعيين كرده بود، «عبد الرحمان بن عوف» كه تمايل او به يك طرف باعث سنگيني يكي از دو كفه بود، رو به علي(ع) كرد و چنين گفت: «با تو بيعت مي كنم به شرط اينكه بر سنّت خدا و رسول او و سيره و روش دو خليفة پيشين رفتار كني» علي(ع) فرمود: بر سنّت خدا و رسول او و فكر خود عمل مي كنم وبس. در اين موقع عبد الرحمن رو به عثمان كرد و جملة گذشته را تكرار كرد و عثمان نيز وفاداري خود را به شرط وي اعلام كرد و انتخاب گرديد. (و بعداً هم چنانكه ديديم روش خاص خود را در پيش گرفت و بني اميه را بر مردم مسلط ساخت).

خلاصه اينكه چه بسا انتخاب كنندگان شرايطي را تحميل مي كنند كه بر يك فرد با ايمان و با وجدان، عمل به آنها بسيار سخت و ناگوار است. طبعاً افراد حق شناس زير بار آن شرايط نمي روند و انتخاب نمي شوند، و به جاي آنها، افراد غير صالح با پذيرفتن هر نوع شرطي، انتخاب مي شوند.

2_ اشكال ديگري كه بر رژيم هاي دموكراسي غربي وارد است اين است كه بازگشت آن به نوعي ظلم و ديكتاتوري («ديكتاتوري عدد» و «استبداد اكثريت بر اقليت») است. زيرا بر فرض اينكه انتخابات به صورت صحيح و بي غل و غش انجام گيرد، سرانجام بايد اكثريتي كه چه بسا تنها با

يك رأي بيشتر روي كار آمده است بر اقليتي كه با يك رأي كمتر از صحنه عقب زده شده است حكومت كند، و از آنجا كه ممكن است در موارد متعددي حق با اقليت باشد، مفهوم اين امر آن امر است كه بايد، به خاطر يك رأي منافع و مصالح ملّتي از بين برود. از اينجا است كه بايد گفت كه حكومت 51 بر 49 نفر يك نوع حكومت ظالمانه است كه بشر بر اثر بيچارگي و نبودن راه بهتر و يا عدم توجه به راه ديگر كه اسلام پيش پاي ملّتها گذارده است، خواه ناخواه به آن تن داده است.

ولي در انتخاب جانشين براي پيامبر از جانب خداوند، راه بر اين نوع بي عدالتي ها بسته شده است. امام را شخصي انتخاب مي كند، كه همگي به حقّ حاكميت او ايمان راسخ دارند، و از روي قوانيني حكومت مي كند، كه همه افراد آن را پذيرفته اند، و ديگر مسئلة اقليت و اكثريتي مطرح نيست.

گذشته از همة اينها، اصولاً در نظامهاي دموكراتيك، اهواء و تمايلات اكثريت در لباس قانون تجلي مي كند و تصميم آنان به صورت رأيي قاطع و حكمي استوار بر تمام توده ها تحميل مي گردد، ولي روح قوانين اسلام كه همواره مصالح جامعه را محور تشريع قرار مي دهد نمي تواند بر چنين نظريه اي صحّه بگذارد.

قرآن مجيدي كه پيوسته افكار عمومي را تخطئه كرده و دربارة نوع اكثريت ها مي فرمايد: « واَكثرهم لايَعقلون» و «واكثرهم لا يشعرون»- مع الوصف- چگونه مي تواند تمايلات اكثريت جامعه را در انتخاب حساسترين موضوع ديني، يعني مسئله امامت و پيشوايي امّت، مؤثر و نافذ بداند؟ مگر نه اين است كه قرآن مي فرمايد: «وعَسي اَن تَكرهوا شَيئا

و هُو خير لَكم و عَسي اَن تُحبِّوا شَيئا و هُو شَرّ لَكم» بقره/216

[يعني، چه بسا چيزي را مكروه و نامطلوب بشماريد در حالي كه به نفع شما است و چه بسا چيزي را دوست بداريد و در صورتي كه بر ضرر شما است.]

آييني كه تمنيات نفساني اكثريت جامعه را صريحاً تخطئه مي كند و مي فرمايد كه چه بسا عقربة اهواء و تمايلات مردم متوجه اموري مي گردد كه سراپا خطرناك و زيانبار است و گاهي از اموري ابراز انزجار مي كند كه صد در صد به نفع آنها است،

ديگر نمي تواند تعيين و انتخاب امام را كه پس از پيامبر، داراي عاليترين و شامخترين مقام و منصب ديني است به رأي «آسيب پذير» اكثريت موكول سازد.

الله مكارم شيرازي و ديگران ج 10، ص 55، دارالكتب الاسلاميه ) آيا مانند حضور در كشورهاي دموكرات است يا به گونة ديگري مي باشد؟

مردم در نظام دموكراتيك همه كاره اند، قانون گذاري اجرا، قضاوت به ميل آن هاست يعني امروز، مردم قانوني را مي پسندند، فردا قانوني ديگر و هر دو مشروعيّت دارد و برايشان معتبر است امّا در حكومت اسلامي فرض اين است كه مردم مسلمان به سخن الهي گوش مي دهند و در جهت تحقّق بخشيدن به حكومت الهي اند; برتري آنان به حاكمان اسلامي امكان اجرا و حكومت كردن مي دهد; مورد قبول مردم بودن زمينه تحقّق حكومت را آماده مي سازد، نه اين كه مشروعيّت ديني به حاكميّت بدهد، حاكميّت مشروع بودن را از خدا مي گيرد، از اين رو، اگر مردم به حاكمي رو كردند كه شرايط لازم را نداشت گرچه مورد قبول است امّا مشروعيت ديني نمي يابد و حكومت اسلامي نيست پس ارادة مردم در طول اراده خداي متعال حجيت دارد و در اموري كه از سوي شرع قانوني خاص براي آن نيامده _ كه در اصطلاح به "منطقة الفراغ معروف است _ رأي مردم حجيّت دارد بايد بر اساس خواستة اكثريت عمل نمود.

به هر حال مردم سالاري ديني يعني توجّه به آراي مردم در چارچوب دين و شرع كه همان معناي جمهوري اسلامي است هم مردم و هم اسلام البته نه در عرض هم كه مردم در ساية اسلام هويّت مي يابند.

خلاصه آن كه ماهيّت حكومت اسلامي مردم سالاري ديني است نه استبداد به نام دين و نه دموكراسي و مردم سالاري بدون دين ( همان )

مردم سالاري ديني را مي توان تعبير ديگر

جمهوري اسلامي دانست و نبايد تصوّر كرد كه اسلامي يا ديني بودن با دموكراسي و نقش مردم تفاوت دارد، خير! كلمة "جمهوري ، شكل حكومت را مشخص مي كند و كلمه اسلامي محتواي آن را، يعني پيشنهاد مي كند كه اين حكومت بايد با اصول و مقررات اسلامي اداره شود و در مدار اصول اسلامي حركت كند.( پيرامون انقلاب اسلامي شهيد مطهري ص 82، انتشارات صدرا. )

بر اين اساس حكومت قرآني شيوة خاصّي ندارد، و به اشكال گوناگون در زمان هاي متفاوت تطبيق پذير است امّا آن چه مهم است روح و محتواي حركت است كه آن حركت در مسير الهي است

يا به تعبير دقيق تر تعيين كننده اختيارات او است. پس چنين نيست كه ولي فقيه فوق هر قانونيباشد. اين نكته در پاسخ سؤال دهم به طور مفصل توضيح داده شده است.

دوم) تعهدي كه ولي فقيه در برابر قانون اساسي داده است. ولي فقيه علاوه بر تعهد الهي خود به اجراي احكام اسلام،تعهدي در برابر ملت، به قانون اساسي دارد كه چون اين تعهد، لازم (نه جايز) و بدون حق فسخ است، تعهديمضاعف براي او محسوب مي شود و تخلف او از قانون اساسي باعث خروج او از عدالت و در نتيجه سلب او ازولايت مي گردد.

پس اختيارات ولي فقيه در قانون اساسي از ناحيه قوانين اسلام و قانون اساسي مقيد و محدود است، محدوديتي كه درنظام هاي استبدادي وجود ندارد.

مطلقه بودن ولايت فقيه به معناي بي قيد و شرط بودن اعمال قدرت او نيست، بلكه بدين معنا است كه اختياراتاو محدود به حوزه اي خاص از مسائل اجتماعي نيست و همه آن ها را دربر مي گيرد اما اعمال قدرت در هر حوزه بايدبر اساس موازين اسلامي و قانوني باشد.

ويژگي سوم: حكومت ولايي فقيه از سه ناحيه نظارت مي شود. سه ناحيه اي كه در نظام هاي استبدادي وجودندارد.

ناحيه اول: نظارت دروني؛ ولي فقيه بايد داراي سه شرط باشد: فقاهت، عدالت و درايت. هر يك از اين سهشرط، او را از درون نظارت مي كنند.

فقاهت او را از تجاوز از قانون الهي باز مي دارد، عدالت او را از اعمال خواسته هاي شخصي و نفساني باز مي دارد ودرايت، او را از خودرأيي و ترك مشورت با انديشمندان و متخصصان حفظ مي كند.

اين سه شرط از شرايط ثبوتي ولايت فقيه است يعني اگر شخصي يكي از اين سه شرط را

نداشته باشد واقعا ولايتندارد و مرجع تشخيص اين شرايط، چه در حدوث ولايت و چه در بقاي آن، مجلس خبرگان است.

ناحيه دوم: نظارت مستمر نمايندگان مجلس خبرگان؛ مجلس خبرگان، علاوه بر وظيفه انتخاب رهبري كه دارايشرايط سه گانه مذكور است، وظيفه نظارت بر استمرار اين شرايط را نيز دارد. مجلس خبرگان، علاوه بر نظارت براستمرار شرايط، وظيفه نظارت بر اعمال قدرت و رعايت شرايط اسلامي و قانوني در آن را نيز بر عهده دارد. در واقعنظارت بر رعايت شرايط اسلامي و قانوني در اعمال قدرت، براي نظارت بر استمرار شرايط سه گانه رهبراست.

ناحيه سوم: نظارت مردم بر رهبري در جمهوري اسلامي از دو طريق اعمال مي شود:

طريق اول) مردم با انتخاب نمايندگان لايق در مجلس خبرگان، به صورت غيرمستقيم، از طريق مجلس خبرگان بر رهبرنظارت دارند.

طريق دوم) آزادي بيان، كه در قانون اساسي فضاي سالمي براي مطبوعات فراهم مي كند نظارت افكار عمومي را برحكومت تشكيل مي دهد. هر گاه مطبوعات، به راستي برخاسته از افكار عمومي مردم باشد مي تواند اين وظيفه را چهبه صورت مستقيم در توجه دادن ولي فقيه به خواست مردم، و چه به صورت غيرمستقيم در جهت دهي عمومي مردمدر انتخاب نمايندگان مجلس خبرگان به خوبي انجام دهد.

اين سه نوع نظارت در حكومت هاي استبدادي يا اصلاً وجود ندارد و يا بسيار كم رنگ و غير مؤثر است.

در اين زمينه مي توانيد به منابع زير رجوع كنيد:

1_ ولايت فقيه، جوادي آملي، مركز نشر اسراء، ص 463 _ 482.

2_ اصول سياست و حكومت، احمد جهان بزرگي، ص 133 _ 172.{J

در مرتبه اعلاي آن (كه به تعبير امام «ره» ارتكاب يك گناه كوچك او را از ولايت ساقط مي كند)، تفقه در دين، بينش سياسي اجتماعي، شجاعت، خصوصا توانايي هاي مديريتي در سطح اداره يك جامعه بزرگ اسلامي برخوردار بوده و خلاصه كاملترين انسان در جامعه اسلامي باشد كه چنانچه مي دانيم تشخيص اين صفات و تعيين رهبري جامع الشرايط در نظام اسلامي توسط خبرگان واجد شرايط و منتخب ملت انجام مي گردد.

- حكومت ديكتاتوري و استبدادي و نقش حاكمان مستبد

به طور كلي استبداد، به حكومتي مي گويند كه در آن مردم و حكومت شوندگان داراي نماينده حق رأي يا هر گونه سهم ديگري در اداره امور كشور نيستند و ديكتاتوري را نيزحكومتي مي گويند كه در آن شخص يا حزب واحدي پس از به دست گيري قدرت از رقابت گروههاي ديگر جامعه جلوگيري كرده و اداره قواي جامعه را بدون رقيب در شخص يا سازمان خود متمركز مي كند. بنابراين وجه مشخصه و ويژگي اصلي حكومت هاي استبدادي و ديكتاتوري تحميل خواسته ها و تمايلات حاكم يا حاكمان بر مردم يا بخش وسيعي از مردم مي باشد كه به اين طريق از دخالت در تعيين سرنوشت خويش محروم مي گردند. بديهي است كه تحميل خواسته ها و تمايلات خود بر ديگران در خود پرستي و هواپرستي ريشه داشته كه هر امري را براي رسيدن به هدف مشروع مي شمارد.

بنابراين بايد توجه داشت كه صرف تمركز قدرت اداره و حق تصميم گيري در دست يك مسئول كه لازمه قهري هر نوع حكومت و اداره است - به معناي ديكتاتوري و استبداد نيست بلكه براي تشخيص ديكتاتوري بايد ديد اين حاكميت از كجا بدست آمده و براي تأمين كدام

اهداف و ارضاء كدام تمايلات و خواسته ها عمل كند در صورتي كه ملاك، خواسته ها و اميال فرد يا گروهي خاص از جامعه بوده و اين امر بر ديگران تحميل شود حكومت استبدادي و ديكتاتوري است هرچند ظاهري موجه و فريبنده داشته باشد.

با توجه به آنچه يادآوري گرديد چگونه مي توان ولايت مطلقه فقيه و استبداد را كه در دو نظام متناقض مطرح بوده و داراي دو هدف و مبناي معارض با يكديگرند برابر دانست چگونه مي توان ولايت را كه بر خداپرستي، و استبداد را كه بر خود پرستي استوار است يكي شمرد؟! چگونه مي توان كسي را كه بنابر شرع و قانون مسئوليتش توسعه بندگي و گسترش ارزشهاي الهي است با كسي كه هدفي جز تفرق و رسيدن به خواسته ها و منافع خويش ندارد يكسان دانست؟! و به دليل كداميك از ويژگيهاي ولي فقيه يا نظام اسلامي مي توان ادعا كرد كه مقام ولايت فقيه اقتضاي استبداد دارد؟ آيا به دليل اينكه ولي فقيه از بين عادلترين و فقيه ترين و با تدبيرترين افراد جامعه تعيين شده است و يا به دليل آنكه از طرف دانشمندان منتخب مردم برگزيده شده و بايستي با نظارت آنان و كمك ساير مقامات صالحه و مردمي در راه تحقق اهداف مقدس اسلامي تلاش كند؟!!

بنابراين ولايت فقيه و استبداد اساسا دو مقوله كاملاً متناقض و در واقع مخالف يكديگر است كه بر دو جهان بيني و مبناي كاملاً متضاد با يكديگر يعني خدا محوري و خود محوري، بنا گرديده و مقايسه ابعادي از اين دو (مانند اختيارات همه جانبه) با يكديگر براي اثبات شباهت بين آنها قياسي غيرمنطقي و مع الفارق است كه

مقايسه كننده را به خطائي فاحش دچار خواهد كرد. طبيعي است اينگونه شبهات نهايتا از منابعي سرچشمه مي گيرد كه از انسجام و قدرت نظام اسلامي بيمناك بوده و مي دانند كه تمركز اختيارات همه جانبه در دست با كفايت ولي فقيه كه تجلي واقعي اراده و قدرت عمومي آحاد مردم جامعه است

تصميمات وكلاء كافي است كه مجاز از طرف مجتهد باشند و يا مجتهدين در طرح مطالب و تصويب آنان شركت نمايند و اما شرايط و اوصاف وكيل سه چيز است:

اول - از جهت علمي: وكيل بايد در فن سياست، مجتهد و به حقوق بين الملل و جريان سياست كاملاً بصير باشد و با انضمام شخصيت هاي سياسي با قدرت استنباط فقهاء، قوه متفكره و مغز راهنماي كشور تشكيل مي شود.

دوم - اين كه آلوده با اغراض مالي و طمع ورزي و جاه طلبي نباشد..

سوم - اين كه نسبت به دين و استقلال كشور اسلامي و نوع مسلمانان غيور باشد و حيثيات عمومي را بيش از حيثيات شخصي محترم شمارد و... خلاصه آن كه در وكيل عدالت و تقواي سياسي و اجتماعي شرط است و افراد ملت براي انتخاب چنين مردي بايد چشم و گوش خود را باز كنند و مصلحت حال و آينده كشور را در نظر داشته باشند و خدا را ناظر اعمال خود بدانند.

بحارالانوار، ج 1، ص 227؛ نهج البلاغه، حكمت 165. «هيچ مخلوقي را نشايد كه در جهت معصيت پروردگار پيروي شود ...».

در مجموع درباره جايگاه رضايت و خواست مردم در حكومت ديني، توجه به امور زير مفيد است:

يك. اصل نظام اسلامي، بر اساس خواست و اراده مردم پديد مي آيد و هرگز به آنان تحميل نمي شود. به عبارت ديگر، حكومت ديني مربوط به جامعه ديني است و جامعه ديني، غير از حكومت ديني را بر نمي تابد.

دو. در مواردي كه شارع، حكم معيني در مورد موضوعي نداده و دست حكومت را در انتخاب راه باز گذاشته باشد، رعايت خواست مردم - به گونه اي كه با مصالح شان سازگار افتد - ضروري و الزامي است. اما اگر خواست آنان، مخالف احكام مسلّم و مبيّن الهي شد، مسموع و متبّع نيست.

بنابراين نظام اسلامي، نه مانند حكومت هاي ديكتاتور و جبار است كه هيچ ارزشي براي خواست مردم قائل نباشد و نه مانند حكومت هاي به ظاهر مردم سالار است كه ادعاي تابعيت بي چون و چرا از خواست و اراده مردمي دارد (هر چند اين ادعا هرگز به وقوع نپيوسته است). حكومت اسلامي راه سومي است كه در آن خواست مردم، در طول احكام و اراده الهي - كه تضمين كننده خير و سعادت دنيوي و اخروي بشر است - مورد توجه و احترام است.

نه؟

از مطلبي كه نقل شد پاسخ اين مسأله تا حدودي روشن مي شود؛ زيرا عدم تلازم بين «مشروعيت» و «مقبوليت مردمي»، به اين معنا است كه در اين باره سه فرض قابل تصور است:

1. حكومتي، هم مشروع باشد و هم مقبول ؛ مانند حكومت پيامبر (ص)، امام علي (ع)، امام خميني و مقام معظم رهبري.

2. حكومتي مشروع نباشد؛ ولي مقبول باشد ؛ مانند برخي از حكومت هاي مردمي غيرديني.

3. حكومتي مشروع باشد، ولي مقبول نباشد ؛ مانند اينكه امام معصوم (ع) شرعاً ولايت داشته باشد. اما جامعه زمينه تولّي و عهده داري امور را فراهم نكند و يا اطاعت و فرمان برداري لازم را ننمايد؛ چنان كه مشابه اين مسأله براي امام مجتبي(ع) رخ داد. در اين فرض كه مورد سؤال به حساب مي آيد حاكم اگر نتواند به نحو مسالمت آميز از حكومت ديني دفاع كند و جامعه نيز همراهي لازم را نكند، مجاز به اعمال ديكتاتوري نسبت به عامه مردم نيست و از حكومت كناره مي گيرد، چنان كه امام مجتبي(ع) چنين كردند.

البته چه بسا بتوان مواردي را نيز فرض كرد كه «رضايت و خواست مردم» تا حدي در مشروعيت نيز دخالت داشته باشد و آن در جايي است كه دو فقيه عادل و داراي جميع شرايط لازم براي حكومت و رهبري جامعه، به طور مساوي وجود داشته باشند؛ ليكن يكي از مقبوليت عمومي بيشتري برخوردار باشد. در اين صورت بعيد نيست گفته شود: اقبال عمومي به يك نفر، نوعي مرجع اثبات عقلايي است. براي آگاهي بيشتر ر.ك: حسيني حائري، سيدكاظم، ولايةالامر، في عصرالغيبة، صص 217-221. در عين حال بايد توجه داشت كه مقبوليت، به طور كلي شرط جواز اعمال ولايت

است؛ نه اصل ولايت.

نكته ديگر آنكه اگر كسي «ولايت فقيه» را از طريق قدر متيقن - نه نصب شارع - پذيرفته باشد؛ يعني، معتقد باشد كه تخصص در فقه براي رهبري امت، بر اساس هدف هاي دين، شرطي لازم است و از اين رو به يقين تنها فقيه باكفايت، شايستگي رهبري نظام اسلامي را دارا است؛ ر.ك: همان، ص 113 و 221. بر اساس اين انگاره، در صورت تعدد واجدان شرايط، قدر متيقن همان فقيه منتخب است.

به عبارت ديگر اگر دو فقيه داراي شرايط مساوي باشند كه يكي مقبول امت باشد و ديگري نباشد و شك كنيم كه شارع به ولايت كدام يك راضي است؛ نسبت به آنكه منتخب مردم است، يقين به رضايت شارع داريم؛ ولي نسبت به ديگري - با وجود فرد اول - مردد و مشكوك است. بنابراين با وجود فرد متيقن، نوبت به فرد مشكوك نمي رسد.

داد، ما هم از آنها تبعيت مي كنيم»؛ صحيفه نور، ج 10، ص 181.

«ميزان رأي ملت است»؛ همان، ج 4، ص 422. «اگر چنانچه فقيه در كار نباشد، ولايت فقيه در كار نباشد، طاغوت است.يا خدا، يا طاغوت. اگر به امر خدا نباشد، رئيس جمهور با نصب فقيه نباشد، غير مشروع است. وقتي غير مشروع است، طاغوت است ...». همان، ج 9، ص 253.

امام در تنفيذ حكم رياست جمهوري شهيد رجايي فرمود: «و چون مشروعيت آن بايد بانصب فقيه ولي امر باشد، اينجانب رأي ملت را تنفيذ و ايشان را به سمت رياست جمهوري ايران منصوب نمودم». همان، ج 15، ص 76. همچنين در نامه اي به شوراي بازنگري قانون اساسي نوشتند: «نفوذ حكم ولي امر مبتني و متوقف بر انتخاب مردم است». همان، ج 21، ص 129.

در اين سخنان به خوبي «نصب الهي» و «انتخاب مردمي» در كنار يكديگر مشاهده مي شود. بنابراين نصب الهي، مانع انتخاب مردم با رعايت موازين ديني و شرعي نيست و همان خدايي كه «ولي امر» را نصب نموده است، جايگاه بلندي نيز براي رأي و انتخاب «مردم» قرار داده است.

از منظر جامعه شناسي سياسي اين مسأله موجب «مقبوليت و كارآمدي» بيشتر نظام مي شود؛ مگر آنكه به دلايلي تغيير در تصميم گيري امكان پذير نباشد.

2. در صورتي كه خواست مردم از نظر شرعي و قانوني، راجح و تصميم كارگزاران، مرجوح باشد؛ در اين صورت به طريق اولي خواست مردم مقدّم است.

3. در صورتي كه خواست مردم، مغاير با موازين شرعي و قانوني و يا خلاف مصالح جامعه بوده و تصميم كارگزاران منطبق با احكام الزامي شرعي و قانوني باشد؛ در اين صورت تصميم كارگزاران مقدّم است.

جهت منافع يك گروه محدود؛

6. فرمانبرداري مردم از آن به علت ترس.» همان، ص 91.

فردمداري، خودكامگي و اعمال قدرت، بر اساس خواست و اراده شخصي و تابعيت قانون از اراده و تمايلات شخص يا گروه حاكم، از ويژگي هاي بارز «حكومت هاي استبدادي» است. «لويي چهاردهم مدعي بود: دولت منم و قانون هاي دولت در سينه من است». بنيادهاي علم سياست، ص 278.

دو. ويژگي هاي حكومت ديني:

1. در اسلام خودخواهي (Egoism)، نفس مداري و قدرت طلبي، به شدت مطرود و مردود است. در منطق قرآن، كسي كه بر اساس هواپرستي و خودخواهي، كسب و اعمال قدرت كند، طاغوت است و بايد با او مبارزه كرد. نساء (4)، آيه 60.

«حكومت» در اسلام، نه طعمه كه عهدي الهي است و صرفاً با انگيزه خداپسندانه و خيرخواهانه بايد بار مسؤوليت آن را به دوش كشيد. حضرت علي(ع) در نامه اي به اشعث بن قيس فرماندار آذربايجان مي نويسد:

«ان عملك ليس لك بطعمة ولكنه في عنقك امانة» ؛ نهج البلاغه، نامه 5. «فرمانداري براي تو نه نان و آب كه امانتي بر گردن تو است».

بنابراين يكي از تفاوت هاي بنيادين حكومت ديني و نظام استبدادي، در خاستگاه آن است. حكومت استبدادي، خودمدارانه است و حكومت ديني خدامدارانه و خيرخواهانه.

2. تفاوت ديگر حكومت ديني و نظام استبدادي، در شرايط حاكم و كارگزاران است. حكومت ديني، نظامي شايسته سالار است و حكومت كسي را كه فاقد حد نصاب لازم علمي و اخلاقي باشد نمي پذيرد؛ در حالي كه رژيم هاي استبدادي اساساً مبتني بر صلاحيت مداري و شايسته سالاري نيست.

3. نظام ديكتاتوري، فاقد قانون بوده و يا در آن خواست و اراده حاكم بر قانون مقدم است؛ در حالي كه حكومت ديني، حكومت «قانون» است و فلسفه

اساسي آن اجراي قوانين الهي است كه مبتني بر مصالح واقعي انسان ها است.

4. حكومت استبدادي، مجالي براي مشاركت عمومي نمي گذارد و ساز و كاري براي كنترل قدرت در آن نيست؛ در حالي كه حكومت ديني، عرصه وسيع مشاركت عمومي و دربردارنده قوي ترين روش هاي كنترل قدرت است. براي آگاهي بيشتر ر.ك: پاسخ پرسش 44.

بنابراين خودخواهي، خودكامگي، شخص مداري، شخص پرستي، زورمداري، قانون گريزي، مسؤوليت گريزي و بي اعتنايي به خواست و مشاركت ستيزي - كه خصلت هاي اساسي رژيم هاي استبدادي است - با سرشت و ماهيت «حكومت ديني» سازگاري ندارد؛ بلكه اساساً يكي از فلسفه هاي مهم حكومت ديني، مبارزه با ظلم و استبداد است.

اميرالمؤمنين(ع) در چرايي اخذ قدرت به درگاه الهي، عرضه مي دارد: «خدايا! تو نيك مي داني كه ما نه در جست وجوي قدرتيم و نه خواهان بهره وري از متاع دنيا؛ بلكه برآنيم كه آموزه هاي دينت را به پا داريم و در ديار تو اصلاح كنيم، تا بندگان مظلومت ايمني يابند و حدود كنار نهاده از دينت پا بر جا شوند ...». «اللهم انك تعلم انه لم يكن الّذي كان منّا منافسة في سلطان و لا التماس شيئي من فضول الحطام و لكن لنرد المعالم من دينك و نظهر الاصلاح في بلادك فيأمن المظلومون من عبادك و تقام المعطّلة من حدودك ...»؛ نهج البلاغه، خطبه 131.

باشد و رأي مردم در آن صوري است. در حالي كه در جمهوريت دخالت رأي مردم حقيقي است نه صوري.

پاسخ اين است كه طبق مبناي نصب، كه در پاسخ سؤال چهارم به تفصيل درباره آن توضيح داده شد، اگر در زماني بيش از يك فقيه جامع الشرايط وجود داشته باشد اعمال ولايت همه آنان باعث هرج و مرج مي شود و لذا انتخاب رهبر ازسوي مردم تأثير واقعي دارد يعني مكانيزم موجود در قانون اساسي براي تعيين رهبر (مجلس خبرگان) يكي از راههاي تشخيص ولي منصوب است.

بله در قانون اساسي شرايط خاصي براي ولي فقيه (فقاهت، عدالت و درايت) ذكر شده است و تعيين شرايط حاكمتوسط قانون منافاتي با معناي جمهوريت حكومت ندارد؛ زيرا در همه حكومت هاي جمهوري، رئيس جمهوري بايدداراي شرايطي باشد كه قانون آن را تعيين كرده است.

براي مطالعه بيشتر رجوع كنيد به:

1_ ولايت فقيه، جوادي آملي، ص 500 _ 504.

2_ ولايت و ديانت، مهدي هادوي تهراني.

كه در جامعه پديد مي آيد و بايستگي دخالت را در تأمين بخشي از نيازهاي جامعه نمايان مي سازد.

در نگرش اسلام، اصل بر آن است كه نيازمندي هاي جامعه، داوطلبانه از سوي خود مردم تأمين شود. اما از آنجا كه سود پرستي و افزون طلبي افراد و گروه هايي، منشأ فساد و تضييع حقوق ديگران مي شود؛ دولت بايد وارد صحنه شود و با ارائه راه كارهاي مناسب و رعايت مصالح زماني و مكاني، تصميمات لازم را براي جلوگيري از تخلّفات اتخاذ كند.

اين راهي متعادل است؛ بدان جهت كه در عمل ثابت شده كه شيوه متمركز دولتي و سپردن عمده فعاليت هاي اجتماعي به دولت، به دلايل فراواني ناصحيح و غير كارآمد است. مشكل نخست گسترش بخش دولتي، هزينه و بودجه سنگيني است كه بر دولت تحميل مي گردد و براي جامعه مشكل آفرين است.

از طرف ديگر اسلام در پي آن است كه در بدو امر، انسان ها را تشويق كند با انتخاب و اختيار خود -و نه از طريق زور و فشار به خودسازي و انجام دادن كارهاي نيك مبادرت ورزند. كار انسان وقتي ارزش مي يابد كه از راه انتخاب و اراده آزاد سرچشمه بگيرد. اما اگر الزام و اجبار موجب انجام كاري شد، آن تأثير معنوي و مطلوب، در روح انسان حاصل نخواهد شد و هدف نهايي تحقق نخواهد يافت؛ مگر اينكه مصلحت اجتماعي، اجبار و الزام را ايجاب كند. در اين صورت چاره اي جز اعمال دخالت دولت نيست(.براي آگاهي بيشتر ر.ك: قاضي زاده، كاظم، انديشه هاي فقهي سياسي امام خميني، ص 143.)

و سيره معصومين نبوده است؟

به صورت مختصر ارائه مي شود:

يكم. اصطلاح «جمهوري» در فلسفه سياسي مفهومي معين، ثابت و غيرقابل تغيير ندارد. اين اصطلاح گاه در مقابل رژيم سلطنتي و گاه در برابر رژيم ديكتاتوري و خودكامه به كار مي رود. اين اصطلاح طيف وسيعي از حكومت هاي متفاوت را شامل مي شود؛ مثلاً نظام حكومتي در آمريكا، فرانسه و خيلي از كشورها، جمهوري است و حتي شوروي سابق -كه رژيم سوسياليستي داشت خود را جمهوري مي خواند. بنابر اين جمهوري شكلي از حكومت و نظام سياسي است كه مي تواند محتواهاي گوناگون و متفاوتي -اعم از توتالير، دموكراتيك و اسلامي را پذيرا شود و منحصر در يك محتوا و نظام سياسي خاص نباشد.

دوم. ساختار نظام جمهوري اسلامي، نه در زمان پيامبر اكرم(ص) سابقه داشت و نه در زمان حضرت امير(ع). علّت انتخاب اين ساختار به دليل، بيشترين انطباق پذيري آن با اصول و چارچوب هاي كلي اسلام با توجه به شرايط و مقتضيات زمان حاضر است؛ زيرا با قيد «اسلاميت» دو ويژگي مهم ساختار نظام سياسي اسلام (ضرورت مشروعيت الهي حاكم و ضرورت اسلاميت قوانين)، رعايت شده است. با قيد «جمهوريت» به مردم به عنوان مهم ترين مبدأ شكل گيري و كارآمدي نهادهاي حكومتي توجه شده و مقتضيات زمان و شكل گيري ساختارهاي متناسب آن (مانند تفكيك قوا)، مدنظر قرار گرفته است.

امام راحل(ره) در جواب خبرنگار روزنامه گاردين مي فرمايد: «ما خواهان استقرار يك جمهوري اسلامي هستيم و آن حكومتي است متكي به آراي عمومي. شكل نهايي حكومت با توجه به شرايط و مقتضيات كنوني جامعه ما توسط خود مردم تعيين خواهد شد»صحيفه نور، ج 2، ص 260. و در پاسخ سؤال ديگري مي فرمايد: «حكومت جمهوري اسلامي مورد نظر ما

از رويّه پيامبر اكرم(ص) و امام علي(ع) الهام خواهد گرفت و متكي به آراي عمومي ملّت مي باشد و نيز شكل حكومت با مراجعه به آراي ملّت تعيين مي گردد».همان، ص 260.

بنابر اين اگر چه اصل جمهوريت نظام به عنوان شكل و مدل حكومتي و با ويژگي هاي خاص خود (از قبيل تفكيك قوا، وجود قواي سه گانه و...) در منابع اسلامي سابقه ندارد؛ اما توجه به رأي مردم -كه يكي از اصول مهم جمهوري است در متون اسلامي جايگاه با اهميتي دارد. در اين خصوص مي توان به آيات و رواياتي كه در مورد شورا، بيعت، مسؤوليت مردم، مسؤوليت عمومي مسلمين، اهتمام به امر مسلمين و... وجود دارد، توجه كرد.

از طرف ديگر بين جمهوري - به مفهوم اسلامي شده آن با جمهوري در نگاه غربي تفاوت وجود دارد. جمهوري اسلامي، به معناي پذيرش همگاني و عمومي است و با معناي لغوي جمهور (عموم مردم)، تناسب دارد و تطبيق آن در جمهوري اسلامي -تحت ولايت فقيه به معناي پذيرفتن عموم مردم و توجه به جايگاه آنان در كارآمدي نظام است؛ نه در مشروعيت ولي فقيه و حاكم اسلامي. قيد جمهوري در جمهوري اسلامي، به معناي آن است كه عموم مردم، هم در ايجاد حكومت شركت داشته اند و هم در اداره جامعه و ادامه حكومت از طريق انتخاب مسؤولان كشور و شركت در شوراها و همه پرسي ها، دخالت دارند.

روشن است كه اين معناي جمهوري با جمهوري به مفهوم غرب -كه مشروعيت حكومت وابسته به آراي مردم است تفاوت دارد.جهت مطالعه بيشتر ر.ك:

الف. قاضي زاده، كاظم، انديشه هاي فقهي - سياسي امام خميني(ره) ص 123.

ب. مصباح يزدي، محمد تقي، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، ص

145.