گرانقدر، كه نتيجه سالها رنج و زحمت و تحقيق و تتبع حضرت آيت الله علامه عسكرى است ، به قلم شكسته اين ضعيف بى ادعا به زبان پارسى برگردانده شد؛ به اين اميد كه دانشمندان جهان اسلام به خود آمده براى اتحاد كلمه واقعى و يك پارچگى حقيقى و ماندنى ، نه سياسى و نيم بند ناپايدار و موقتى ، در زير لواى آيين راستين محمدى (ص )، با كنار گذاردن تعصب خشك و بى جا، منشاء اختلاف بين خود را با روش علمى و موضوعى به بحث و بررسى بگذراند، و پيروى از حق و حقيقت را وجهه همت خود قرار دهند. اين آرزوى ماست و خداوند بر اين نيت و آرزو آگاه است . قل هذه سبيلى اءدعو الى الله على بصيره اءنا و من اءتبعنى .

تهران شهريور / 1373. ع .م . سردارنيا

ديدگاه دو مكتب درباره مصادر تشريعى اسلام

زمينه سخن : پنج اصطلاح اسلامى

بخش اول : نظر دو مكتب درباره قرآن

بخش دوم : نظر دو مكتب درباره سنت پيامبر اسلام

بخش سوم : نظر دو مكتب درباره فقه و اجتهاد

بخش چهارم : قرآن و سنت ، تنها مصدر تشريعى در مكتب اهل بيت (ع )

بخش پنجم : فشرده نظريات دو مكتب در موارد چهار گانه فوق

در بررسى مصادر تشريعى اسلام از ديدگاه دو مكتب نخست به بررسى پنج اصطلاح قرآن ، سنت ، بدعت ، فقه ، اجتهاد پرداخته ، سپس نظر هر يك از دو مكتب را درباره آنها بررسى نموده و در خلال آن ، مصطلحات ديگرى را، مورد مطالعه قرار خواهيم داد.

زمينه سخن

اصطلاحات پنجگانه

قرآن كريم

سنت

بدعت

فقه

اجتهاد

تعالى است كه آن را به تدريج بر خاتم پيامبرانش ، حضرت محمد (ص )، نازل فرموده است ؛ در مقابل شعر و نثرى كه در كلام عرب وجود دارد. بنابراين كلام عرب تشكيل مى شود از قرآن ، شعر و نثر. (1)

همان گونه كه به ديوان كامل شاعر و به يك قصيده از آن ، و به يك بيت و حتى به يك مصراع آن هم شعر گفته مى شود، به تمام قرآن و به يك سوره آن ، و حتى به يك آيه آن هم قرآن مى گويند. و قرآن به اين معنى ، مصطلحى است اسلامى و حقيقتى است شرعى ؛ زيرا كه منشاء همه اين كاربردها هم در قرآن آمده ، و هم در حديث شريف نبوى .

نامهاى ديگر قرآن

دانشمندان اسلامى از خود قرآن اسامى ديگرى براى آن به دست آورده اند كه در حقيقت مثل اين است كه شيئى را از راه بيان صفات آن معرفى كرده باشند كه مشهورترين آنها الكتاب است . خداوند در قرآن فرموده است : ذلك الكتاب لا ريب فيه (بقره / 2) كه مقصود از كتاب در اينجا همين قرآنى است كه در دست مسلمانان موجود است . در مقابل تورات يهوديان ، و انجيل مسيحيان . و اين مقصود با قيد الف و لام عهد كه در ابتداى آن آمده مشخص شده است .

در قرآن باز هم لفظ كتاب آمده ، ولى تورات يهوديان را در نظر داشته كه مى فرمايد: و من قبله كتاب موسى . و مقصود از كتاب در اينجا با اضافه كردن آن به آورنده اش ، حضرت موسى

(ع )، مشخص و معلوم شده است .

كتاب سيبويه نيز كه در علم نحو است ، نزد دانشمندان اين علم به الكتاب مشهور مى باشد. اين مطلب در كشف الظنون چنين آمده است :

كتاب سيبويه در علم نحو به سبب شهرت و برتريش بر ديگر كتابهاى مشابه ، در نزد نحويون به الكتاب مشهور شده است ؛ به طورى كه اگر در بصره كسى بگويد: قراء فلان الكتاب ، مى دانند كه كتاب سيبويه را مى گويد و با شنيدن قراء نصف الكتاب ، شك نمى كنند كه منظور كتاب سيبويه است .

ابوالحسن على بن محمد، معروف به ابن خروف ، نحوى آندلسى اشبيلى (م 609 ق ) كتاب سيبويه را شرح كرده و آن را تنهيح الالباب فى شرح غوامض الكتاب ناميده است . همچنين ابو البقاء عبدالله بن الحسين العكبرى بغدادى حنبلى (م 616 ق ) شرحى بر ابيات آمده در كتاب سيبويه نگاشته و آن را لباب الكتاب نام گذاشته است . و نيز ابوبكر محمد بن حسنى زبيدى آندلسى (م 380 ق ) شرح خود را بر كتاب سيبويه (2)، ابنية الكتاب نام نهاده است (3)

بنابراين الكتاب نامى ويژه براى قرآن در قرآن كريم ، و يا در عرف مسلمانان نمى باشد.

يكى ديگر از نامهايى كه بر قرآن نهاده شده نور است كه خداى تعالى مى فرمايد: و اءنزلنا اليكم نورا مبينا. (نساء / 174). و ديگرى ، موعظه مى باشد كه در قرآن آمده است : قد جاءتكم موعظة من ربكم . يعنى از سوى خداينان موعظه و پندى براى شما آمده است . (يونس / 57). همچنين كريم (4)

كه خداى متعال مى فرمايد: انه لقرء ان كريم . (واقعه / 44).

اين اسامى كه در قرآن آمده است ، همان طور كه دانشمندان مى گويند اسامى قرآن نيستند، بلكه همه آنها از باب تعبير و تعريف صفات قرآن مى باشند.

يكى از اسامى قرآن در مكتب خلفاء المصحف است كه چنين لفظى نه در قرآن آمده و نه در حديث شريف نبوى .

زر كشى و ديگران آورده اند كه :

چون ابوبكر قرآن را گرد آورد، از اطرافيان خود خواست تا نامى براى آن تعيين كنند. يكى گفت : آن را انجيل بناميد، كه اين نام را نپسنديدند. ديگرى گفت : آن را السفر بخوانيد كه اين نام يهودى را هم رد كردند. در آخر ابن مسعود گفت : من نزد حبشيان كتابى ديده ام كه به آن المصحف مى گفتند. اين نام را پسنديدند و قرآن را بدان نام نهادند (5).

پس نامگذارى قرآن به مصحف هم از قبيل نامگذارى مسلمانان و جزء مصطلحات مسلمين است ، نه اصطلاح اسلامى و حقيقت شرعى .

در اين نامگذارى ، موقعيت و شاءن مصحف مانند مقام و شاءن لفظ الشارى در نزد خوارج است . زيرا اين كلمه را آنها روى كسى مى گذارند كه خود را آماده جنگ و ستيز به مسلمانان كرده باشد. اما همين لفظ در نزد غير خوارج به معناى مشترى به كار مى رود، در مقابل فروشنده به هنگام معامله . پس اگر ما به كلمه الشارى در نزد غير خوارج برخورد كرديم . مى فهميم كه منظور مشترى است و نه كسى كه آماده پيكار با مسلمانان باشد، چنانكه نزد خوارج مشهور است

.

همچنين است كلمه المبسوط كه مردم سوريه و عراق آن را به دو معنى متفاوت به كار مى برند: يعنى عراقيها به شخص كتك خورده و مردم سوريه به آدم شاد و مسرور مى گويند! به اين حساب اگر اين لفظ، در سخن سوريها آمده باشد، در مى يابيم كه مقصود شخص شاد و مسرور است ، و اگر بر عكس در كلام عراقيها آمده باشد، مى فهميم كه منظور آدم كتك خورده و مضروب مى باشد.

بنابراين لفظ مصحف در نامگذارى مكتب خلفا هر گاه در ميان پيروان آن مكتب به كار رفته باشد به معناى قرآن كريم است ، و اگر در سخن پيروان مكتب اهل بيت آمده باشد (مثل اينكه بگويند مصلحت فاطمه ، همان طور كه به كتاب دعاهاى امام سجاد (ع ) مى گويند صحيفه سجاديه )، منظور مطلق كتاب است ؛ يعنى كتاب فاطمه و كتاب حضرت سجاد.

كرده و او را نهى نفرموده و يا با سكوت خود صحت و درستى عمل او را تاءييد كرده است (8) اين است كه كتاب و سنت (9)، و يا قرآن و حديث را ادله شرعيه مى گويند.

ب بدعت

كلمه البدع در لغت به معناى تازه و نو ظهور و بى سابقه است (10). بدعت در دين به معناى انجام كار و سخنى است كه گوينده و كننده آن از صاحب شريعت پيروى نكند (11) يعنى برخلاف سنت باشد.

سنت ، از مصادر تشريعى اسلام

سنت رسول خدا (ص ) از مصادر تشريعى اسلام است . زيرا كه خداوند مى فرمايد: ماء اتاكم الرسول فخذوه و مانها كم عنه فانتهوا . يعنى آنچه را كه پيامبر به شما مى دهد بپذيريد و از آنچه كه بازتان مى دارد دورى كنيد. (حشر / 7). و نيز فرموده است : و ما ينطق عن الهوى ان هو الا وحى يوحى . يعنى پيامبر سخن از هواى دل نگويد، و سخنش غير وحى خدا نيست . (النجم / 3-4). و يا آنجا كه مى فرمايد: لقد كان لكم فى رسول الله اءسوة حسنة لمن كان يرجوا الله و اليوم الآخر و ذكر الله كثيرا . يعنى شما را در اقتدار به رسول خدا خير و سعادت بسيار است آن كس كه به ثواب روز قيامت اميدوار بوده ، خدا را بسيار ياد كند. (احزاب /21). و يا آنجا كه مى فرمايد: قل ان كنتم تحبون الله فاتبعونى يحببكم الله و يغفر لكم ذنوبكم . يعنى بگو اگر خداى را دوست داريد مرا پيروى كنيد، تا خدا دوستتان بدارد، و گناهانتان را

بيامرزد. (آل عمران 31/). و يا: فامنوا بالله و رسوله النبى الاءمى الذى يؤ من بالله و كلماته و اءتبعوه . يعنى پس به خدا و پيامبر درس ناخوانده اى ايمان بياوريد كه به خدا و كلماتش ايمان آورده است . (اعراف / 158) و آيات متعدد ديگر.

احاديث بسيارى هم از پيامبر خدا (ص ) آمده كه مسلمانان را به پيروى از سنتش ترغيب ، و از مخالفت با آن بر حذر داشته است . مانند اين حديث كه مى فرمايد:

من رعب عن سنتى فليس منى(12). يعنى هر كس كه سنت مرا پيروى نكند، از من نيست .

پس با توجه به آنچه گفته شد، سنت يك مصطلح اسلامى و حقيقتى شرعى است ، و تنها راه دستيابى ما به سنت پيغمبر (ص )، يعنى رفتار و روش و حديث و تقرير آن حضرت ، رواياتى است كه از وى آورده ، و در زمان ما در كتابهاى حديث و سيره و تفسير و ديگر منابع و مصادر اسلامى نقل و ثبت شده اند. مانند روايات زير: از عايشه آمده است كه گفت : رسول خدا (ص ) فرمود:

النكاح سنتى ، فمن لم يعمل بسنتى فليس منى (13) يعنى ازدواج سنت من است ، و هر كس كه به سنت من عمل نكند از من نيست .

يا اينكه عمرو بن مزنى گفته است كه رسول خدا (ص ) فرمود:

من اءحيا سنة من سنتى فعمل بها الناس ، كان له مثل اءجر من عمل بها، لا ينقص الله من اءجورهم شيئا. و من ابتدع بدعة فعمل بها، كان عليه اءوزار من عمل بها لا ينقص الله من

اءوزار من عمل بها شيئا . يعنى هر كس كه سنتى از سنتهاى مرا احيا كند كه مردم به آن عمل نمايند، خداوند بدون اينكه چيزى از اجر و ثواب عمل كنندگان بكاهد، همانند آن را به وى نيز ارزانى دارد. و آن كس كه از خود چيزى را بدعت گذارد كه به آن عمل كنند، خداوند بدون اينكه از گناهان عمل كنندگان به آن بدعت بكاهد، همانند گناهان ايشان را به دوش وى گذارد. و در روايت ديگر آمده است : من اءحيا سنة من سنتى اءميتت بعدى ...(14) كه منظور احيا كردن سنت فراموش شده است . و از جابر آمده است كه گفت رسول خدا (ص ) فرمود: فاءن خير الاءمور كتاب الله ، و خير الهدى هدى محمد، و شر الامور محدثاتها و كل بدعة ضلالة . يعنى از همه بهتر كتاب خداست ، و بهترين راه رستگارى راه محمد است ، و بدترين چيزها بدعت است ، و هر بدعتى هم گمراهى است . و در روايت ديگر ان اءفضل الهدى ، هدى محمد...(15) آمده است .

از ابن مسعود روايت شده است كه گفت : رسول خدا (ص ) فرمود:

سيلى اءموركم بعدى رجال يطفئون السنة ، و يعملون بالبدعة ، و يؤ خرون الصلاة عن مواقيتها. فقلت : يا رسول الله ! ان اءدركتهم ، كيف اءفعل ؟ قال : تساءلنى يا ابن ام عبد كيف تفعل ؟ لا طاعة لمن عصى الله (16). يعنى پس از من مردانى زمام امورتان را به دست مى گيرند كه سنت مرا از ميان بر مى دارند، و به بدعتهاى خود عمل مى

كنند وادى نماز را از زمانش به تاخير مى اندازند! پرسيدم : اى رسول خدا! اگر من همزمانشان باشم چه كنم ؟ فرمود: اى فرزند ام عبد! از من مى پرسى چه كنى ؟ فرمانبردارى از كسى كه خداى را عاصى باشد هرگز روا نيست .

و از ابن عباس آمده است كه گفت : رسول خدا (ص ) فرمود:

اءبى الله اءن يقبل عمل صاحب بدعة حتى يدع بدعته ... (17). يعنى خداوند عمل هيچ بدعتگذارى را قبول نمى كند، مگر آنگاه كه دست از بدعتش بدارد.

و از حذيفه آمده است كه گفت : رسول خدا (ص ) فرمود:

لا يقبل الله لصاحب بدعة صوما، و لا صلاة ، و لا صدقة و لا حجا، و لا عمرة ، و لا جهادا، و لا صرفا، و لا عدلا، يخرج عن السلام كما تخرج الشعرة من العجين . (18)

يعنى خداوند از بدعتگذار هيچ نماز و روزه و صدقه و حج و عمره و جهاد و هيچ واجب و مستحبى را قبول نمى كند. بدعتگذار با اين عملش بسادگى و آسانى از اسلام و مسلمانى بيرون مى رود.

خداوند در قرآن كريمش از بدعت چنين ياد كرده است : و رهبانية ابتدعوها ما كتبناها عليهم . يعنى رهبانيت و ترك دنياى را كه ما بر آنها واجب نكرده بوديم ، از پيش خود بدعت نهادند. (حديد / 27).

كوتاه سخن اينكه :

شرع اسلامى آن چيزى است كه در كتاب قرآن و سنت آمده و يا از آنها استنباط مى شود. بدعت هم عبارت از اين است كه شخص مطابق سليقه و دلخواهش چيزى را در دين وارد كند كه در قرآن

و سنت نيامده يا از آنها فهميده نشده باشد. اگر چه آن را اجتهاد و يا صلاحديد و يا به اصطلاح مردم اين روزگار، اسلام انعطاف پذير، و اسلام هماهنگ با نياز جامعه بناميم ، و آنچه در احاديث رسول خدا (ص ) در امر بدعت آمده است درباره بدعت و بدعت گذار آن صدق مى كند.

است :

من فقه فى دين الله و نفعه ما بعثنى الله به ، فعلم و علم (21). يعنى هر كس كه در دين خدا فقيه گرديد و از آنچه خداوند مرا بدان برانگيخته وى را سودمند افتاد، بايد كه آموخته هاى خود را به ديگران ياد دهد.

و نيز فرموده است : خياركم اءحسناكم اءخلاقا اذا فقهوا (22) يعنى بهترين هاى شما خوش اخلاق ترينتان است اگر بفهمند و يا آنجا كه فرموده است : خيارهم فى الجاهلية ، خيارهم فى الاسلام اذا فقهوا (23)يعنى بهترين هاشان در جاهليت ، بهترين ها در اسلام هم هستند اگر بفهمند.

همچنين فرموده است : خصلتان لا تجتمعان فى منافق : حسن سمت ، و لا فقه فى الدين (24) يعنى دو خصلت است كه در شخص منافق جمع نمى شوند: حسن برخورد و فقاهت در دين . و نيز فرموده است : من يرد الله به خيرا يفقهه فى الدين (25). يعنى آن كس را كه خداوند مورد لطف خويش قرار دهد، عالم دينش گرداند.

و در جايى فرموده است : ان رجالا ياءتونكم من اءقطار الاءرضين يتفقهون فى الدين ، فاذا اءتوكم ، فاستو صوابهم خيرا (26). يعنى مردانى از گوشه كنار دنيا براى كسب دانش دين به شما مراجعه خواهند كرد، در آن صورت ، با آنها بخوبى برخورد كنيد.

و نيز رسول خدا در حق ابن عباس دعا كرد و فرمود: اللهم فقهه فى الدين (27). يعنى خداوندا! او را در دين دانا و بصير گردان .

ج فقه ، در محاورات و سخنان اهل بيت (ع ) و صحابه .

از اميرالمؤ منين (ع ) آورده اند كه فرموده

است :

اءلا اءخبركم بالفقيه ، حق الفقيه ؟ قالوا بلى يا اءميرالمؤ منين . قال : ان الفقيه ، حق الفقيه ، من لم يقنط الناس من رحمة الله ، و لم يؤ منهم من عذاب الله ، و لم يرخص لهم فى معاصى الله (28). يعنى آيا مى خواهيد فقيه واقعى را بشناسيد؟ گفتند آرى اى اميرالمؤ منين . فرمود: فقيه واقعى كسى است كه مردم را از رحمت خدا نااميد نكند و ايشان را از عذاب خدا در امان ندارد و به ايشان اجازه نافرمانى خدا را ندهد.

يحيى بن سعيد انصارى گفته است : ما اءدركت فقهاء ارضنا الا يسلمون فى كل اثنتين من النهار . (29)

و عمر بن الخطاب گفته است : تفقهوا قبل اءن تسودوا (30). يعنى پيش از آنانكه به رياست رسيد، دانا و فقيه شويد. و نيز گفته است : من سوده قومه على فقه كان حياة له و لهم ، و من سوده ، قومه على غير فقه كان هلاكا له ولهم . (31)

ابن عبدالرحمان در تعريف ابن عباس گفته است : انه قارى لكتاب الله ، فقيه فى دين الله (32). و در باب اختلاف فقها در سنن دارمى چنين آمده است : عمر بن عبدالعزيز به سراسر كشور اسلامى بخشنامه كرد كه بايد ميان هر قوم و ملتى بر اساس اتفاق نظر فقهاى ايشان داورى به عمل آيد (33).

و نيز آورده است : و اذا جلسوا العشاء الآخرة جلسوا فى الفقه (34). و يا: و لاباءس بالسمر فى الفقه (35) يعنى شب زنده دارى به خاطر فقه مانعى ندارد. و يا: و كانوا يتجالسون بالليل و

يذكرون الفقه (36). يعنى ياران پيامبر خدا (ص ) شبها تشكيل جلسه مى دادند و به مذاكرات فقهى مى پرداختند.

در صحيح بخارى در باب السمر فى الفقه (37)، آمده است كه شعبى گفت : آنگاه عدى بن حاتم به كوفه وارد شد، ما به همراه تنى چند از فقهاى كوفه به ديدارش رفتيم (38).

و از عمران منقرى آورده اند كه گفت : روزى به حسن ، كه درباره چيزى اظهار نظر مى كرد، گفتم : اى ابو سعيد! نظر فقها در اين مورد چنين نيست . او پاسخ داد: واى بر تو! آيا تا به حال فقيهى را ديده اى ؟ فقيه كسى است كه به دنيا پشت پا زده ، خواهان آخرت بوده ، و در دينش بصير و بينا، و همواره در عبادت پروردگارش كوشا و ساعى باشد(39).

اينها مطالبى هستند كه در كتابهاى مكتب خلفا آمده ، اما آنچه در كتابهاى مكتب اهل بيت آمده ، از اين قرار است :

الف از رسول خدا (ص ) روايت كرده اند كه فرمود:

الفقهاء اءمنا الرسل ما لم يدخلوا فى الدنيا (40). يعنى فقيهان ، تا آنگاه كه روى به دنيا نياورده باشند، امناى پيامبرانند.

و يا آنجا كه مى فرمايد:

من حفظ على امتى اربعين حديثا من امر دينها ينتفعون بها فى امر دينهم ، بعثه الله يوم القيامه فقيها عالما (41). يعنى هر كس كه چهل حديث از امور دينى امتم را به خاطر بسپارد و آنان را بدان وسيله بهره مند سازد، خداوند او را به روز بازپسين فقيه و دانشمند برانگيزاند.

ب در نهج البلاغه ، ضمن سخنان اميرالمؤ منين (ع )، چنين آمده است

:

من اتجر بغير فقه ، فقد ارتطم فى الربا (42). يعنى آن كس كه بدون آگاهى از مسائل فقهى دست به كار بازرگانى بزند، در لجنزار ربا گرفتار آيد. و نيز: آن حضرت در وصف قرآن فرموده است : ربيعا لقلوب الفقهاء يعنى قرآن بهار دل دانشمندان است (43).

همچنين در وصيتش به امام حسن (ع ) فرموده است : و تفقه فى الدين (44). يعنى در فهم دين كوشا باشن .

ج از امام جعفر صادق (ع ) آورده اند كه فرمود:

ليت السياط على رؤ وس اءصحابى حتى يتفقهوا فى الحلال و الحرام (45). يعنى اى كاش تازيانه بر سر اصحابم مى بود، تا در حلال و حرام تفقه مى كردند.

و همچنين : لا يكون الرجل منكم فقيها حتى يعرف معاريض كلامنا (46). يعنى هيچيك از شما فقيه و عالم دينى نخواهد شد، مگر هنگامى كه كنايه ها و اشارات سخنان ما را دريابد.

و يا آنجا كه مى فرمايد: من كان من الفقهاء صائنا لنفسه ، حافظا لدينه ، مخالفا على هواه ، مطيعا لاءمر مولاه ، فللعوام ان يقلدوه (47). يعنى از فقيهان ، آن كس كه ديندار و خويشتندار بوده ، به هواى دل سر فرود نياورده ، فرمانبردار امام و مولايش باشد، براى مردمان روا است كه از او تقليد و پيروى نمايند.

اينها موارد كاربرد و مفهوم فقه و فقيه در كتاب و سنت بود اين كلمه بعدها در نزد دانشمندان مكتب اهل بيت اصطلاح ويژه اى يافت ، و آن اينكه : فقه عبارت است از علم به احكام شرعى از راه ادله تفصيلى آن .

جمال الدين حسن بن زين الدين (م

1011 ق ) در كتاب معالم الدين ، كه به معالم الاءصول شهرت يافته ، مى نويسد:

الفقه فى اللغة الفهم ، و فى الاصطلاح هو العلم بالاءحكام الشرعية الفرعية عن ادلتها الت فصيلية (48). يعنى فقه در لغت به معناى درك و فهم است ، و در اصطلاح ، علم به احكام شرعى فرعى است از راه ادله تفصيلى آن . كه منظور اين فقيه بزرگوار از كلمه اصطلاح ، اصطلاح دانشمندان مكتب اهل بيت است .

فقيه و دانا و در عبادت سخت كوشا و پركار...

و از عايشه آورده اند كه گفت : كان رسول الله يجتهد فى العشر الاءواخر ما لا يجتهد فى غيره (54). يعنى رسول خدا (ص ) در دهه آخر ماه بيش از مواقع ديگر به عبادت مى پرداخت .

و در كلام طلحه ، كه درباره دو تن از همعصران پيغمبر (ص ) سخن مى گفت ، اين عبارت آمده است : كان اءحمدهما اءشد اجتهادا من الاخر، فغزا المجتهد منهما فاستشهد (55). يعنى يكى از ديگرى پر كارتر و كوشاتر بود، و آنكه كوشاتر بود، به جنگ رفت و به شهادت رسيد...

و از ابو سعيد خدرى آورده اند كه گفت : كان رسول الله اذا حلف و اجتهد فى اليمين قال ... (56). يعنى پيامبر خدا (ص ) هر گاه پيمان مى بست و در آن مى كوشيد مى فرمود: ...

و يا در خبر عبدالله ابى در غزوه بنى المصطلق آمده است كه فاجتهد بيمينه ما فعل (57) يعنى سوگندهاى سخت و شديد خورد كه چنان كارى نكرده است .

و يا آنجا كه مادر حارثه درباره سرنوشت فرزند شهيد شده اش در جنگ از پيامبر خدا (ص ) مى پرسد و مى گويد: ان كان فى الجنة صبرت ، و ان كان غير ذلك اجتهدت فى البكاء (58). يعنى اگر پسرم به بهشت رفته است شكيبايى پيشه مى كنم ، و گرنه بشدت خواهم گريست .

از آنچه آورديم و بسيارى همانند آن ها، چنين بر مى آيد كه اجتهاد در قرن اول هجرى به معنى به كار بردن توان معنى داشته ، و سپس معنى و

مفهوم آن تغيير كرد تا اينكه در اصطلاح مسلمين به مفهوم استنباط احكام شرعى از ادله تفصيلى آن در آمده است .

2. اجتهاد در اصطلاح مسلمانان

غزالى در تعريف اجتهاد مى گويد: اجتهاد عبارت است از به كار بردن نهايت سعى و كوشش در هر كارى و اين لفظ تنها در موردى به كار مى رود كه كوشش و تلاش بخواهد... اما همين لفظ در عرف علماى دين به تلاش و كوشش پيگيرى گفته مى شود كه شخص مجتهد در كسب دانش احكام شرعيه به كار مى برد...(59).

دهلوى نيز در تعريف اجتهاد مى گويد: اجتهاد به معناى واقعى آن به كار بردن نهايت سعى و كوشش است براى دست يابى به احكام شرعى از طريق ادله تفصيلى كه اساس آن بر چهار ركن اصلى قرار مى گيرد كه عبارتند از: كتاب و سنت و اجماع و قياس (60).

محمد امين نيز در كتاب تيسير التحرير (61) خود، ادله احكام را به همين ترتيب آورده است .

معانى اصطلاحى اجتهاد در مكتب خلفا، اينها بود كه گفته شد. همين اصطلاح بعد از قرن پنجم هجرى نزد علماى مكتب اهل بيت رايج و شايع گرديد. به طورى كه علامه حلى درگذشته به سال 726 هجرى در كتاب مبادى الاصول فصل دوازدهم از بحث اول در اجتهاد، شرحى آورده كه خلاصه آن از اين قرار است :

الاجتهاد هو استفراغ الوسع فى النظر فيما هو من المسائل الظنية الشرعية على وجه لازيادة فيه .

به كار بردن لفظ اجتهاد در حق رسول خدا (ص ) درست نيست ؛ زيرا خداوند مى فرمايد: و ما ينطق عن الهوى . يعنى پيغمبر سخن از باب

ميل و هواى دل نگويد سوره نجم ، آيه 4. زيرا حاصل اجتهاد ظن و گمان است ، و رسول خدا (ص ) قادر است تا از طريق وحى به حكم قطعى دست يابد. حضرتش در بيشتر احكام پاس مى داشت تا وحى و دستور آسمانى به او برسد، و اگر اجازه داشت تا خود اجتهاد كند، اين كار را مى كرد. زيرا اگر به او اجازه داده مى شد، جبرئيل (ع ) نيز اجازه مى يافت تا اجتهاد كند، و به اين ترتيب باب جزم و يقين بر روى قوانينى كه بر رسول خدا (ص ) از جانب خدا آورده بود بسته مى شد! زيرا كه گاه مى شود اجتهاد درست و بجا از كار در مى آيد، و گاه خطا و اشتباه . و در چنين حالتى پيغمبر خدا (ص ) مجاز نيست تا به چنان دستورى چشم و گوش بسته گردن نهد و فرمان برد. زيرا اين كار اطمينان و اعتماد به گفتارش را سلب مى كند.

همچنين هيچ يك از ائمه عليهم السلام در نظر ما پيروان مكتب اهل بيت ، مجاز نيستند تا اجتهاد كنند.

زيرا كه آنها معصوم ، و از هر گونه خطا و گناهى پاك و بر كنارند و احكام را از رسول خدا (ص ) آموخته اند. اما علما، به ايشان اجازه داده شده تا اجتهاد كنند و احكام را از عمومات در قرآن و سنت ، و برگزيدن از ميان دلائل متعارض استنباط نمايند، و البته مجاز نيستند تا احكام را از طريق قياس و استحسان به دست آورند (62).

مى بينيم كه دانشمندان مكتب اهل بيت هنگامى

كه مصطلحاتى چون اجتهاد و مجتهد را به كار مى برند، اصطلاح فقه و فقيه را به دست فراموشى نمى سپارند؛ بلكه اين دو اصطلاح را در كنار يكديگر و با هم به كار مى برند. همچنانكه جمال الدين ، نويسنده كتاب معالم ، را مى بينيم كه در ابتداى كتابش مى نويسد: الفقه فى اللغة الفهم ، و فى الاصلاح هو العلم بالاءحكام الشرعية الفرعية عن اءدلتها التفصيلية . يعنى : فقه در لغت به معناى فهم است و در اصطلاح : دانستن احكام فرعى شرعى است كه مجتهد از دلايل گسترده شريعت در كتاب و سنت به دست مى آورد. و به دنبال آن فصلى را به تعريف اجتهاد اختصاص داده و در آخر آن مى نويسد: الاجتهاد فى اللغة تحمل الجهد...، و اءما فى الاصطلاح : فهو استفراغ الفقيه و سعه فى تحصيل الظن بحكم شرعى ... (63). يعنى اجتهاد در لغت به معناى سختى كشيدن است ...ولى در اصطلاح : تلاش همه جانبه فقيه در دست يابى ظنى به حكم شرعى است .

گذشته از آن ، همچنان كه بعدها خواهيم ديد، دو مكتب در پاره اى از ادله احكام شرعى نيز با هم اختلاف نظر دارند.

اينك پس از بحثى كه درباره مصطلحات پنجگانه داشتيم ، نظر هر يك از دو مكتب را درباره هر يك از آنها مى آوريم .

گونه كه در مباحث اين كتاب خواهد آمد، مخصوصا اميرالمؤ منين على (ع ) را از آنها آگاه مى ساخت و مى فرمود تا آنها را بنويسد.

آنگاه كه حضرتش به مدينه مهاجرت فرمود، مسلمانان را تشويق كرد تا نوشتن را بياموزند و آنان نيز به فرا گرفتن آن همت گماشتند. سپس وادارشان ساخت تا قرآن را نوشته به خاطر بسپارند. ايشان نيز فرمان برده در نوشتن و حفظ قرآن بر يكديگر پيشى گرفتند و آنچه از آيات قرآن دريافت مى كردند، بر روى هر چه كه در اختيار داشتند، مانند پوست و ديگر اشياء، مى نوشتند.

پيامبر خدا (ص ) نام سوره ها و محل قرار دادن آيه ها را، به همان ترتيب كه خداوند وى را آموخته بود، به ايشان ياد مى داد. اين بود كه به هنگام رحلت آن حضرت در مدينه دهها نفر از صحابه آن حضرت وجود داشتند كه همه قرآن را در حفظ داشتند، و بيش از اين تعداد نيز كسانى بودند كه همه قرآن را نوشته بودند؛ با اين تفاوت كه آنچه را اينان در نزد خود داشتند، همانند كتابهاى عصر ما، جمع آورى شده و در جلد كشيده شده نبود، بلكه قرآن ايشان روى صفحاتى جداى از هم نوشته شده بود.

چون رسول خدا (ص ) درگذشت ، اميرالمؤ منين (ع ) به جمع آورى و تدوين قرآن به صورت كتابى واحد همت گماشت . به غير از آن حضرت ، برخى از اصحاب نيز، مانند ابن مسعود، نسخه اى از قرآن را جمع آورى و مدون شده نزد خود داشتند، ولى ابوبكر به هيچيك از آن نسخه ها توجهى

نكرد و عده اى از اصحاب را مامور جمع آورى و تدوين آن به صورت كتابى نمود و سپس آن را نزد ام المؤ منين حفصه به امانت نهاد.

زمانى كه دور خلافت به عثمان رسيد و پيروزيها پشت سر هم به دست آمد و مسلمانان در اطراف كشور پهناور اسلامى و جاهاى فتح شده پراكنده شدند، خليفه فرمان داد تا از نسخه قرآنى كه نزد حفصه بود نسخه ها بردارند و در شهرهاى مختلف اسلامى توزيع كنند. مسلمانان نيز از آن نسخه ، نسخه ها برداشتند و اين نسخه بردارى از نسلى به نسلى ديگر، و از دستى به دستى ديگر همچنان ادامه داشت تا امروز به دست ما رسيده است ؛ به طورى كه در دست هيچيك از مسلمانان جهان بجز اين قرآن ، نسخه اى ديگر وجود ندارد. و نيز از آن زمان تا به حال نزد هيچيك از مسلمانان نسخه اى از قرآن وجود ندارد كه از قرآنى كه امروز متداول است يك كلمه زياد يا كم داشته باشد. و در اين مورد همه فرق اسلامى شيعه و سنى ، اشعرى و معتزلى ، حنفى و مالكى ، شافعى و حنبلى ، زيدى و امامى ، وهابى و خوارج متفقند، و نزد هيچيك از اين فرقه ها، و يا ديگر فرق اسلامى درگذشته و حال ، نسخه اى از قرآن وجود نداشته و ندارد كه از اين قرآن كه امروز بين مسلمانان متداول است كلمه اى زياد يا كم ، و يا در ترتيب سوره ها و آياتش اختلاف باشد.

اما آنچه در پاره اى از كتابهاى حديث از راه گمان و خيال

از وجود نقص در قرآن كريم سخن رفته است ، همچنان در همان كتابهاى حديث باقى مانده و در هيچ زمانى حتى به يك نسخه از نسخه هاى قرآن وارد نشده است . مانند اين حديث كه در صحاح ششگانه بخارى ، مسلم ، ابوداود، ترمذى ، ابن ماجه و دارمى از قول عمر آمده كه روى منبر گفته است :

خداوند محمد را براستى برانگيخته و قرآن را بروى نازل فرموده ، و از آن جمله آيه رجم است كه ما آن را فراگرفته و خوانده و به خاطر سپرده ايم . پيامبر خدا (ص ) رجم كرد و ما بعد از او سنگسار كرديم . اكنون از آن مى ترسم كه روزگارى بس دراز بگذرد و در آن زمان كسى بگويد كه ما آيه رجم را در كتاب خدا نديده ايم ، و با ترك چنين واجبى كه خداوند مقرر فرموده ، به گمراهى بيفتند. در صورتى كه در كتاب خدا، سنگسار كردن ، عقوبتى است كه خداوند بر زنا كار همسردار روا داشته است .

ابن ماجه ، اين آيه خيالى را كه از عمر روايت شده ، به اين ترتيب در كتاب خود آورده كه عمر گفت : آيه رجم زناكار چنين است : الشيخ و الشيخة اذا زنيا، فارجموها البتة . يعنى مرد و زنى را كه مرتكب زنا شده باشند، بايد سنگسار كنيد. همين مطلب در موطاء مالك چنين است : الشيخ و الشيخة فارجموهما البتة !

و در همين حديث در صحيح بخارى آمده است كه : ما در كتاب خدا اين آيه را مى خوانديم : ان لا ترغبوا عن

آبائكم ، فانه كفر بكم ان ترغبوا عن آبائكم . يعنى از پدرانتان روى بر متابيد كه اگر چنين كنيد، كفر ورزيده ايد.

و يا اين حديث ام المؤ منين عايشه كه گفته است :

از جمله آياتى كه رد قرآن آمده ، عشر رضعات معلومات در مورد شير دادن است كه تا زمان وفات پيامبر خدا (ص ) جزء آيات قرآن خوانده مى شد. همين مطلب در سنن ابن ماجه از قول عايشه چنين آمده است : آيه رجم و آيه ده بار شير دادن مرد بزرگ را كه نازل شده بود، روى برگى نوشته ، زير تختخوابم پنهان كرده بودم . اما چون رسول خدا (ص ) رحلت كرد و ما درگير عزادارى او شده از ديگر امور غافل مانديم ، ناگهان يكى از حيوانات اهلى به درون اتاق آمد و آن را خورد (64)!

و در صحيح مسلم آمده است كه ابوموسى اشعرى از جمله مطالبى كه براى قاريان قرآن بصره كه تعدادشان به سيصد مرد مى رسيد مطرح كرد، چنين است :

ما در قرآن سوره اى را مى خوانديم كه از نظر طول و شدت لحن آيات آن را به سوره برائت تشبيه مى كرديم . آن سوره را فراموش كرده ام بجز اين قسمت از آن را: لو كان لابن آدم واديان من مال ، لا بتغى واديا ثالثا و لا يملاء جوف ابن آدم الا التراب .

يعنى هر گاه فرزند آدم را دو بيابان پر از مال باشد، آروزوى بيابان سوم مى كند، شكم فرند آدم را بجز خاك چيز ديگرى پر نخواهد كرد!

و نيز سوره اى مى خوانديم همانند يكى از

سوره هاى مسبحات يسبح الله كه آن را نيز از خاطر برده ام ؛ بجز اين قسمت آن را: يا ايها الذين آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون فتكتب شهاده فى اعناقكم فتسالون عنها يوم القيامة . يعنى اى ايمان آورندگان ! چرا آنچه را كه به كار نمى بنديد بر زبان مى آوريد تا بر گردنتان گواهى نوشته شود و به روز قيامت درباره آن مورد بازخواست قرار گيريد (65)؟

با وجود چنين احاديثى كه در صحاح مكتب خلفا آمده است ، هيچيك از پيروان مكتب اهل بيت حربه تهمت را عليه پيروان مكتب خلفا بلند نكرده و نگفته اند كه آنان قائل به وجود نقصان در قرآن هستند، يا اينكه آنها از پيش خود سوره يا جملاتى را به قرآن مى بندند! اما بر عكس در همين مورد، هر گاه همانند آن سخنان در كتابهاى حديث پيروان مكتب اهل بيت آمده باشد، برخى از نويسندگان مكتب خلفا بر مى خروشند و بر سر پيروان مكتب اهل بيت فرياد كشيده معركه راه مى اندازند كه آنها قائل به نقصان در قرآن هستند و از پيش خودشان عبارات و جملاتى را به قرآن مى بندند، و در اعتراضهاى خود به آنچه در برخى از كتابهاى حديث شيعه آمده است استدلال مى كنند! در صورتى كه پيروان مكتب اهل بيت خود را ملزم به صحت و درستى هيچ كتابى ، بجز كتاب خدا، نمى دانند. اما پيروان مكتب خلفا آنجه را كه در صحيح بخارى و مسلم آمده است درست مى دانند، و آن قبيل احاديثى را كه گذشت ، با آين توجيه كه تلاوت و خواندن

آنها نسخ شده است درمان مى كنند! (66)

والحكمة . (بقره / 129).

و يعلمكم الكتاب والحكمة و يعلمكم ما لم تكونوا تعلمون . (بقره / 151).

و دهها آيه ديگر.

با اين حال اگر كسى بگويد كتاب سيبويه دو برابر كتاب خدا حجم دارد، منظورش اين نيست كه كتاب سيبويه قرآنى است بزرگتر از كتاب خدا! و هيچيك از پيروان مكتب اهل بيت هم به چنين نامگذارى روى كتاب سيبويه خرده نگرفته است .

بارى ، اين سخنان را دشمنان اسلام در سالهاى اخير دستاويز زخم زبان خود بر قرآن قرار داده اند كه مى خواهيم تا پرده از پرده از پيش چشمان برخى از نويسندگان بر دارد و بينايشان فرمايد تا زبان خويش را از اين قبيل ياوه گوييها باز دارند.

بيقين قرآنى كه امروز در دست ما مسلمانان است ، همان كلامى است كه خداوند انزال آن را بر خاتم پيامبرانش تا آخرين روزهاى زندگيش كامل فرموده ، و پس از وفات آن حضرت اصحاب او به جمع آورى و يكپارچه كردن آن پرداخته ، از روى آن نسخه ها برداشتند و در دسترس مسلمانان قرار دادند. قرآنى كه سرآغاز آن بسم الله الرحمن الرحيم الحمدلله رب العالمين و پايان آن من الجنة و الناس است .

با توجه به آنچه گفتيم ، در هيچ روزى از روزگاران ، از صدر اسلام تا به امروز، در دست هيچ مسلمانى قرآنى وجود نداشته كه با اين قرآن ، كه امروز بين ما متداول است ، كلمه اى كم يا زياد داشته باشد. و همه مسلمانان هم در اين مورد كمترين اختلافى با هم ندارند. بلكه اختلافشان تنها در تفسير قرآن و تاءويل متشابهات آن مى باشد كه

اين اختلاف هم از حديث ناشى شده ، كه با خواست خدا، ما آن را در بخش حديث رسول خدا (ص ) از ديدگاه دو مكتب مورد بحث و بررسى قرار خواهيم داد.

مقدمه :

هر دو مكتب در ايمان به وجوب عمل به سنت رسول خدا (ص ) از مصادر تشريعى اسلامى اتفاق نظر دارند. اما از آنجا كه سنت پيغمبر (ص )، خواه حديث باشد و يا سيره آن حضرت و يا سكوت و موافقت وى درباره امرى ، از طريق روايت آنها از پيامبر خدا (ص ) به ما رسيده است ، دو مكتب در موارد زير با يكديگر اختلاف نظر دارند:

الف . در برخى از واسطه هاى نقل روايت از پيامبر خدا (ص ).

ب . در مورد دادن اجازه نوشتن حديث پيغمبر (ص ) در خلال قرن اول هجرى . اينك هر يك از اين دو مورد را به طور جداگانه به بحث و بررسى مى گذاريم .

به جنگ او برخاستند، و يا ذوالخويصره (72) و عبدالله بن وهب (73) كه در نهروان به رويش شمشير كشيدند اعتماد نكرده و به آنان و همانند آنان كه از دشمنان على (ع ) به حساب مى آيند، خواه از اصحاب باشند و يا از تابعين و يا شاگردهاى تابعين و ديگر طبقات (74) روايان ، مراجعه نمى كنند.

و اين در حالى است كه مى بينيم امام المحدثين بخارى ، از امام جعفر صادق (ع ) (75)، ششمين امام مكتب اهل بيت ، حتى براى نمونه يك حديث هم روايت نكرده ! كسى كه هزاران محدث از پيروان ائمه اهل بيت ، هزاران حديث از روى روايت كرده اند. اما همين بخارى و ابو داود و نسائى در صحاح خودشان از عمران بن حطان (76) خارجى روايت كرده اند كسى كه در مقام تعريف و تمجيد از اقدام عبدالرحمان بن ملجم مرادى در كشتن اميرالمومنين (ع ) چنين سروده است :

يا ضربة من تقى ما اراد بها

الا ليبلغ من ذى العرش رضوانا

انى لاءذكره يوما واحسبه

اءوفى البرية عند الله ميزانا

يعنى اى آفرين بر ضربت آن پارسا مرد كه در ازاى آن چيزى بجز رضاى خدا را نمى خواست !!

من چنين مى پندارم كه آن ضربت نزد خداوند از بزرگترين پاداشها برخوردار خواهد شد!!

و يا اينكه نسائى در صحيح خود از عمر بن سعد، قاتل امام حسين (ع ) روايت مى كند، همان كسى كه علماى رجال در شرح حالش نوشته اند: راستگو است ، اما مردم از او متنفر و بيزارند؛ زيرا فرماندهى سپاهى را بر عهده داشته كه حسين بن على را كشته اند، و

پيروان مكتب اهل بيت او را لعن و نفرين مى نمايند (77).

به طورى كه ملاحظه شد، اختلاف فكرى بين دو مكتب از همينجا و اينكه حديث پيامبر را از چه كسانى بايد گرفت ، بروز كرده است .

و بعضى همان سخن عمر را تكرار كردند. چون سر و صدا بالا گرفت و كلماتى نامفهوم از هر طرف شنيده شد، پيغمبر فرمود: بيرون كه روا نيست تا در برابر من بر سر يكديگر فرياد بكشيد(79).

و بنا به روايتى ديگر، عمر خود چگونگى ماجرا را چنين بيان داشته است :

ما نزد پيغمبر خدا نشسته بوديم و بين ما و زنان پرده اى آويخته شده بود. در آن حال رسول خدا ضمن سخنانى فرمود: مرا با هفت مشك آب غسل دهيد و كاغذ و دواتى حاضر كنيد تا دستورى برايتان بنويسم كه پس از من هرگز به گمراهى نيفتيد.

زنان پيغمبر گفتند(80): دستور رسول خدا (ص ) را انجام دهيد. اما من گفتم : شما همان بهتر كه حرفى نزنيد، شما همدمان او، وقتى كه پيغمبر مريض مى شود چشمهايتان را مى فشريد تا مگر اشكى بريزيد. اما همين كه بهبودى يافت گريبانش را مى گيريد! كه رسول خدا (ص ) فرمود: آنها از شما بهترند(81).

و در روايتى آمده است كه زينب ، يكى از زنان پيغمبر، گفت : مگر نشنيديد كه پيغمبر به شما چه دستورى داد؟ كه در ميان حاضران در مجلس داد و فرياد و سر و صدا بالا گرفت و كلمات نامفهوم از هر طرف برخاست ؛ پس پيغمبر خدا (ص ) فرمود: از اينجا بيرون برويد. و چون آنها بيرون رفتند، پيامبر نيز در دم درگذشت (82).

از برخى از روايات چنين بر مى آيد كه آنها خيلى پيش از آن رويداد، در همان زمان حيات پيغمبر خدا (ص ) از نوشتن حديث آن حضرت جلوگيرى بعمل آورده اند. عبدالله بن

عمرو عاص ، مى گويد:

من هر چه را كه از پيغمبر (ص ) مى شنيدم مى نوشتم تا اينكه مهاجران قرشى مرا از اين كار مانع شدند و گفتند:

تو هر چه را كه از پيغمبر خدا (ص ) مى شنوى ، مى نويسى ؛ در صورتى كه پيغمبر خدا هم بشر است و سخن در حالت خشم و رضا بر زبان مى آورد! با گفته آنان من هم ديگر چيزى ننوشتم و موضوع را با رسول خدا (ص ) در ميان گذاشتم . آن حضرت با انگشتهاى خود اشاره به دهان مباركش كرد و فرمود: بنويس ، به خدايى سوگند كه جان من در دست قدرت اوست ، از اينجا سخنى جز حق بيرون نمى آيد (83).

مهاجران قرشى در سخنانشان با عبدالله بن عمر و عاص در مانع شدنشان از نوشتن احاديث پيغمبر پرده از راز درونشان برداشته اند. زيرا از آن بيم داشتند كه نكند عبدالله از زبان پيغمبر حديثى را درباره كسى يا كسانى روايت كند كه معرف خشنودى آن حضرت و يا مبين خشم و نفرت وى از ايشان باشد.

و از همين جا علت جلوگيريشان را از نوشتن وصيت و پيغمبر خدا (ص ) در آخرين ساعات حياتش در مى يابيم ، و اينكه به چه خاطر سر و صدا ايجاد كردند و آن سخنان را گفتند تا اينكه سرانجام پيغمبر خدا (ص )، بدون اينكه وصيتش را بنويسد، ديده از جهان فرو بست .

و باز در مى يابيم كه چرا آنها پس از رسيدن به حكومت و قبضه كردن تمام قدرت و اختيارات ، باز هم از نوشتن احاديث پيغمبر خدا

(ص ) جلوگيرى به عمل آورده اند.

را تا اينجا بدرقه كرده ام ؟ گفتيم : لابد منظورت اين بوده كه به ما احترامى گذاشته و ما را همدمى كرده باشى . گفت : گذشته از اين ، هدفى ديگر هم داشته ام . شما بر مردمى وارد مى شويد كه همهمه خواندن قرآنشان به طنين كندوى زنبور عسل مى ماند. شما اجازه نداريد كه آنها را با ذكر احاديث رسول خدا از اين كارشان باز داريد. و اين را هم بدانيد كه من در اين مورد سخت مراقب شما خواهم بود!

قرظه مى گويد: من پس از اين دستور صريح، حديثى از رسول خدا (ص) بر زبان نياوردم .

و در روايتى ديگر آمده است كه پس از ورود قرظه و همراهانش به كوفه ، به او گفتند: از پيغمبر و حديث او براى ما بگو! قرظه در پاسخ ايشان گفت : عمر، ما را نهى كرده است (86)

در ميان اصحاب كسانى چون قرظة بن كعب يافت مى شدند كه پيرو روش خلفا و گوش به فرمان ايشان بوده ، از نشر حديث و سنت پيغمبر (ص ) خوددارى مى كردند. مانند عبدالله بن عمر، و سعد بن ابى وقاص ، كه دارمى در سننش در كتاب العلم ، باب من هاب الفتيا(ج 1، ص 84-85) مى نويسد:

از شعبى روايت شده كه مدت يك سال با فرزند عمر بن خطاب همنشين بودم ، ولى در اين مدت حتى يك حديث از رسول خدا (ص ) از زبان او نشنيدم !

و در روايتى ديگر از او آورده است كه گفت :

من مدت يكسال و نيم يا دو سال مونس فرزند عمر بودم ،

و بجز اين يك حديث ، حديثى ديگر از او نشنيدم . و از سائب بن يزيد آورده است كه گفت : با سعد وقاص به مقصد مكه بيرون شدم و تا آنگاه كه به مدينه بازگشتيم ، حتى يك حديث از او نشنيدم .

و نيز در ميان اصحاب كسانى يافت مى شدند كه در اين مورد با روش خلفا مخالف بوده ، سنت پيامبر را روايت مى كردند و در اين راه بجز تهديد و آزار و شكنجه نمى ديدند. به اين مطلب كه در كنز العمال از قول عبدالرحمن بن عوف (87) آمده است توجه كنيد او گفته است :

عمر پيش از مرگش گروهى از اصحاب رسول خدا (ص )، مانند عبدالله بن حذيفه (88) و ابو درداء (89) و ابوذر و عقبه بن عامر را (90)، از اطراف كشور احضار كرد و چون حاضر شدند به ايشان گفت :

اين احاديث چيست كه در همه جاى كشور پراكنده كرده ايد؟ گفتند: تو ما را از روايت آنها منع مى كنى ؟ گفت : نه ، اما همينجا نزد من بمانيد و تا زنده هستم حق بيرون شدن از مدينه را نداريد! زيرا ما بهتر از هر كس مى دانيم كدام حديث را از شما بپذيريم و كداميك را رد كنيم ! و سرانجام اين عده تا عمر زنده بود، از مدينه بيرون نشدند (91)

ذهبى نيز مى نويسد عمر سه نفر را در مدينه بازداشت كرد كه عبارت بودند از ابن مسعود و ابوالدرداء و ابو مسعود انصارى (92) و به ايشان گفت : شما در بازگو كردن احاديث پيغمبر (ص ) زياده روى

كرده ايد (93)!

عمر به اصحاب پيغمبر (ص ) مى گفت :

از گفتن حديث رسول خدا (ص ) دست برداريد. مگر در مواردى كه به آنها عمل مى شود (94)!

در حقيقت اين روايت ، در نتيجه و هدف با روايت عبدالله بن عمرو عاص كه قريش او را از نوشتن شنيده هايش از پيغمبر منع كرده بود يكى است .

آنچه را كه گفتيم ، سرگذشت حديث در دوران حكومت و زمامدارى دو خليفه نخستين ابوبكر و عمر بود.

خواهم آورد (96).

احنف بن قيس (97) نيز در همين زمينه سخنى دارد:

وارد شام شدم . روز جمعه بود، براى اداى نماز جمعه به مسجد رفتم . در آنجا مردى را ديدم كه به هيچ گوشه از مسجد كه گروهى در آنجا نشسته بودند نمى رفت ، مگر اينكه مردم آنجا بشتاب از او مى گريختند و از وى كناره مى گرفتند! او كوتاه و سبك نماز مى گزارد. و من شگفتزده از كار او، به كنارش رفتم و گفتم :

اى بنده خدا! نام تو چيست ؟ گفتم :

من ابوذر هستم ، تو كيستى ؟ گفتم :

احنف بن قيس . گفت :

تا شرى از من دامنگيرت نشده ، از كنار من برخيز! پرسيدم :

چرا شر دامنگيرم شود؟ گفت :

معاويه به جارچيش دستور داده تا به همگان اعلام كند كه : هيچكس حق همصحبتى و همدمى مرا ندارد (98)!

و سرانجام هم به سبب مخالفت با فرامين و دستورهاى مركز قدرت و حكومت بود كه ابوذر از شهرى به شهرى ديگر آواره شد، تا اينكه يكه و تنها، و در حالت تبعيد به سال 31 هجرى در ربذه چشم از جهان پوشيد.

اين جريان مربوط به نيمه اول خلافت عثمان بود، اما هنگامى كه قدرت و شوكتش در هم شكست ، و اصحاب سرشناسى چون عايشه و طلحه و زبير و عمرو عاص و ديگر سران صحابه و تابعين ، رو در رويش ايستادند و آشكارا به مخالفتش برخاستند، ديگر براى كسانى كه مى خواستند تا سنت پيغمبر (ص ) را روايت كنند مانعى وجود نداشت . اين بود كه در اين عصر مقدارى از احاديث پيامبر خدا (ص

) روايت شد، با اين تفاوت كه اين مقدار از حديث روايت شده در زمان اميرالمومنين على (ع ) تدوين نگرديد، بلكه تنها اصحاب در زمان آن حضرت توانستند مقدار بيشترى از احاديث سنت رسول خدا (ص ) را كه در گذشته جراءت افشاى آن را نداشتند و از بازگويى آنها ممنوع بودند روايت كنند.

اينجا بود كه اختلاف فاحش در سنن روايت شده از پيامبر خدا (ص ) به وسيله اين اصحاب ، با اجتهادهاى خلفاى سه گانه پديدار شد كه ما آنها را در پايان بخش چهارم همين كتاب شرح خواهيم داد.

اينها نمونه هايى بودند از مخاطراتى كه در زمان خلافت خلفاى سه گانه بر سر راه اصحابى كه به نشر احاديث و سنت پيغمبر (ص ) قيام مى كردند وجود داشته است .

البته بايد در نظر داشت كه خلفاى سه گانه در منع و جلوگيريشان از نوشتن و بازگويى و نشر احاديث و سنت پيغمبر (ص ) صراحت بيان نداشته ، تمجمج مى كردند و آن گونه كه معاويه غرض و مقصود خود را در چنين عملى بر زبان مى آورد، آنها اظهار نمى داشتند. اينك به سرگذشت حديث در دوره زمامدارى معاويه توجه كنيد.

دستور بگذرم كه دشنام و ناسزاگويى به على ، و رحمت و استغفار در حق عثمان را ترك مكن . عيبجويى و درهم شكستن شخصيت ياران على و راندن ايشان را، و تجليل از هواداران عثمان و نزديك ساختن آنها را به خودت فراموش منما. مغيره گفت :

من آزموده و مورد آزمايش نيز قرار گرفته ام ، و پيش از تو براى ديگران كار كرده و مورد ايراد هم قرار نگرفته ام . اكنون تو نيز مرا بيازما تا معلوم شود كه مستحق آفرين تو خواهم بود يا اعتراض و سرزنشت . معاويه گفت : با خواست خدا آفرين خواهيم گفت (100)!

مدائنى در كتاب الاحداث مى نويسد: معاويه پس از عام الجماعة بخشنامه زيرا را به همه كارگزاران و فرماندارانش صادر نمود:

من از آن كس كه حديثى در منقبت و فضايل ابوتراب و خانواده اش روايت كند بيزار بوده ، او را دشمن خود مى دانم .

در اجراى اين فرمان معاويه ، مردم كوفه را مصيبتها و بلاهاى سختى دامنگير شد (101). به سبب همين فرمان بود كه حجر بن عدى (102) و يارانش را دست بسته گردن زدند و رشيد هجرى (103) و ميثم تمار (104) را بر دار كشيده كشتند!

و بدين سان مكتب خلفا صداى اعتراض صحابه و تابعين را در گلو خفه كرد و هر كس را كه سوداى مخالفت با سياست ايشان را در سر مى پرورانيد از ميان برداشت . و در مقابل چنين روشى ، درى ديگر به سوى فرصت طلبان گشود تا هر چه كه مى خواهند براى مسلمانان حديث بسازند و روايت كنند كه ما در زير

به بحث در باره اين موضوع مى پردازيم .

و تا زمان خلافت عباسيان ، به غير از دوران كوتاه حكومت اميرالمؤ منين (ع ) كه آنها را داستانسرا مى ناميد و از مسجد بيرونشان كرد به فعاليت مى پرداخته اند!

اينان در مكتب خلفا در طرز تفكر اسلامى و عقايد مسلمين اثرى بس شگفت بر جاى گذاشته اند و باعث شده اند كه فرهنگ اسرائيلى در اسلام راه يافته و تا حدى آن را به رنگ خود درآورد. اعتقاد به اينكه خداوند جسم است و پيامبران مرتكب گناه مى شوند، و برداشتهاى ويژه درباره مبداء و معاد و ديگر افكار اسرائيلى از همين جا در مكتب خلفا راه يافته است .

اينان در دوره بنى اميه ، بويژه در دوران زمامدارى شخص معاويه ، نفوذ و قدرتى شگرف به دست آوردند، تا جايى كه شخص معاويه گروهى از مسيحيان چون سرجون يا سرجان (109)، كه شغل دبيرى او را بر عهده داشت ، و ابن آثال (110)، پزشك مخوصش ، و اخطل (111)، شاعر دربارش را جزء محارم و همدمان ويژه خود قرار داده بود، ناگفته پيداست كه اينان در حالى كه جزء ملازمان درگاه و اعضاى لا ينفك دستگاه خاندان اموى بودند، افكار و عقايد و سنن و آداب مسيحيت خود را در آنجا از دست ننهاده ، بكله آنها را با خود به دربار خلافت آورده بودند.

علاوه بر اينها، شام كه پايتخت معاويه بود، پيش از آن تاريخ پايتخت مسيحى نشين روم شرقى بيزانس به حساب مى آمد و در جهان مسيحيت از تمدنى اصيل و ريشه دار برخوردار بود، و معاويه تازه مسلمان در چنين محيطى ، به عنوان فرماندار قدم

نهاده بود.

اما شخص معاويه ، در كانون جاهليت صرف قبيلگى چشم به جهان گشود؛ جاهليتى كه تا آخرين لحظه با اسلام و مظاهر آن جنگيده و سرانجام هم به زور شمشير مسلمانان ناگزير از پذيرش و تسليم در برابر آن گرديده بود. او در چنان محيطى نشو و نما يافته و آوازه و نامى به دست آورده بود. اينك به روزگار سالمنديش و پس از سقوط مكه به دست مسلمانان ، از مكه به مدينه ، و از جاهليت صرف قبيلگى به جهان اسلام پاى نهاده است (112). او در محيط اسلامى مدينه نيز چندان درنگ نداشت تا لااقل رنگ مسلمانى به خود بگيرد و با قوانين الهى ماءنوس گردد تا قدرت آن را داشته باشد بر محيطى كه آوازه تمدنش از ژرفاى تاريخ برخاسته است اثر بگذرد و آن را بسوى اسلام بكشاند؛ بلكه اين شخص معاويه بود كه تحت تاثير چنان محيطى تازه قرار گرفته از آن متاثر مى گرديد.

اين بود كه معاويه ، اصحابى را كه رنگ و فرهنگ كاملا اسلامى داشتند و بر سر راه آمال و آرزوهاى او مانع ايجاد مى كردند، امثال ابوذر و ابوالدرداء و قاريان قرآن اهل كوفه (113)، از محيط حكومت خود دور مى ساخت .

همه اينها عواملى بودند كه مكتب خلفا را از همان اوان روى كار آمدن معاويه به رنگ و فرهنگ و بينش اهل كتاب در آورده اند. عواملى كه تا به امروز به طور مستقل و جداگانه مورد بحث و بررسى قرار نگرفته اند تا ميزان تاثير آنها بر اين مكتب معلوم و مشخص شود.

گذشته از آنچه گفتيم ، معاويه خوى جاهلى

داشت و عرف و عادات و تعصبات قبيلگى را سخت مراعات مى كرد و به حفظ و حراست و زنده نگهداشتن آثار آن پاى بند بود (114)

علاوه بر اينها، او در اقداماتش هدفهاى ديگرى را تعقيب مى كرد: از آن جمله موروثى كردن خلافت در خانواده خود. و در هم شكستن شوكت مخالفان و معترضان خويش ، كسانى كه همواره سيره پيغمبر (ص ) را بر خش مى كشيدند، و او كه براى رسيدن به اهداف و اغراض جاهلى خود ناچار از علاج بود و بايد كارى مى كرد برخى از بازماندگان اصحاب پيغمبر خدا (ص ) را كه دينى سست و ايمانى صورى و طبعى فرومايه و پست و شخصيتى متزلزل و بى ثبات داشتند، امثال عمرو بن عاص ، سمرة بن جندب (115) و ابو هريره ، را به يارى گرفت . اينان نيز تقاضايش را پذيرفتند و در راه وصول به خواسته ها و هموار كردن راه براى او، احاديثى ساختند و آنها را به رسول خدا (ص ) نسبت دادند و منتشر نمودند!

به اين نمونه كه مدائنى آن را در كتاب الاحداث خود آورده است توجه كنيد او مى نويسد:

معاويه پس از عام الجماعة به كارگزاران و فرماندارانش طى بخشنامه اى ابلاغ كرد: من از هر كس كه سخنى در فضايل و مناقب ابو تراب و خانواده اش بر زبان آورد، و حديثى در اين مورد روايت كند بيزار بوده جان و مالش به هدر خواهد بود...

و نيز به آنها نوشت : دستور دهيد تا هواداران و طرفداران و دوستداران عثمان را شناسايى كرده مورد توجه و عنايت خود قرار داده

، كسانى را كه در فضايل و مناقب او حديثى روايت كنند، همدم و نديم خود نموده به خود نزديك كنيد و مورد اكرام و لطف خود قرار دهيد. و آنچه را كه هر يك از ايشان روايت نموده ضمن نام او و پدرش و خانواده اش برايم بفرستيد.

آنان نيز فرمان بردند، تا جايى كه روايت حديث در فضايل و مناقب عثمان رو به فزونى نهاد. و معاويه نيز در مقابل اين خوش خدمتى ، از جامه و خواسته جايزه مى فرستاد و ايشان را به خود نزديك ساخته ، زمين و مال به آنان ارزانى مى داشت و نتيجه كار ايشان را در ميان عرب و غير عرب انتشار مى داد! اين بود كه دنيا پرستان در ساختن اخبار و احاديث بى اساس در فضايل و مناقب عثمان ، براى رسيدن به عزت و مقام و مال و منال روى دست هم برخاسته و به رقابت با يكديگر پرداختند!

در اين ميدان رقابت و همچشمى ، هيچ فرد گمنامى نبود كه به نزد يكى از كارگزاران معاويه بيايد و حامل حديث و يا خبرى در فضل و منقبت عثمان باشد و دست خالى بازگردد! بلكه نامش جزء مقربان درگاه ثبت مى گرديد و شفاعتش در باره ديگران مورد قبول واقع مى شد و خود اكرام و احترام مى يافت . مدت زمانى بر اين منوال سپرى گرديد. تا اينكه معاويه طى بخشنامه اى ديگر به عمال و كارگزارانش چنين فرمان داد: حديث درباره عثمان بسيار شده شده و در هر شهر و ديارى بر سر زبان مردمان افتاده است . اينك با دريافت اين فرمان

از مردم بخواهيد تا درباره فضايل صحابه و خلفاى نخستين تا مى توانند حديث روايت كنند، و حتى يك خبر را كه فرد مسلمانى درباره ابو تراب روايت كرده از دست ننهند. مگر اينكه نقيض آن را در حق ديگر اصحاب ساخته برايم بياوريد. و به خاطر داشته باشيد كه اين موضوع سخت مورد علاقه من و مايه روشنائى چشم و قاطعترين دليل عليه ابوتراب و شيعيانش بوده ، برايشان از نشر فضايل عثمان دردناكتر خواهد بود!

فرمان معاويه را بر سر هر كوى و زبانى براى مردم قرائت كردند و آن را به گوش همگان رسانيدند. به سبب چنين دستورى ، اخبار دروغين بسيار در فضايل و مناقب اصحاب ساخته شد و مردم در ساختن و پرداختن چنان اخبار و احاديثى سخت به تكاپو افتادند و نتيجه اين شد كه همان اخبار و احاديث ساختگى بر سر منابر مسلمانان عنوان گرديد و از آنجا به معلمان و آموزگاران مكاتب رسيد. و آنها هم همانها را با كوشش پيگير به فرزندان و دانش آموزان خود آموختند و ايشان هم آنها را، همان گونه كه قرآن را فرا مى گرفتند، به خاطر سپرده ياد گرفتند.

زنان و دختران و خدمتگزاران و حواشى هر خانه را نيز از آن بى بهره نگذاشتند و همانها را به ايشان هم تعليم دادند و دير زمانى نيز بر اين منوال بگذشت .

اين چنين بود كه احاديث و اخبار ساختگى بسيارى رايج گرديد، و بهتان و افترا، بازارى گرم و انتشارى تمام يافت . و داوران و فقيهان و فرمانداران بر اساس آن به قضاوت و فتوى مى پرداختند.

در اين ميان قاريان

ريا كار بى مايه و متظاهر به پرهيزگارى و ديندارى ، بيشتر از ديگران در اين گرداب خطرناك درافتاده ، به آزمون سختى مبتلا گرديدند. زيرا همين ريا كاران ظاهر فريب براى تقرب به درگاه حكام و فرمانداران و برخوردارى از انعام و صله ايشان و به دست آوردن اصولا و املاك و رتبه و مقام ، احاديث و اخبار فراوانى را ساختند و به پيشگاه معاويه و فرماندارانش تقديم نموده ، در انتشار آنها به جان كوشيدند، تا اينكه آن اخبار و احاديث ساختگى به دست دينداران و كسانى كه دروغ و بهتان را روا نمى دانستند افتاد. آنها بر اين باور كه آن اخبار و احاديث همگى راست و درست مى باشند، به سهم خود به نقل و اشاعه آنها پرداختند. و اگر مى دانستند كه آنها همه ساختگى و دروغند، هرگز نمى پذيرفتند و آنها را بر زبان نمى آوردند (116).

ابن ابى الحديد نام جمعى از صحابه و تابعين را كه معاويه آنها را براى ساختن احاديث و اخبار مورد علاقه اش اجير كرده بود، آورده ، و ما برخى از ايشان را در كتاب احاديث ام المؤ منين عايشه معرفى كرده ايم (117). اين مزدوران تمامى ساخته هاى خود را سنت پيغمبر ناميدند، و واى بر آن كس كه آنها را به همين نام نمى پذيرفت و قبول نمى كرد (118)

بيم دارم كه اين علم با از دنيا رفتن دارندگان چنين دانشى از ميان برود.

ابن شهاب زهرى نخستين كسى بود كه بنا به فرمان عمر بن عبدالعزيز در پايان سده اول هجرى دست به كار تدوين حديث زد. (120). اما نتيجه زحمات او با درگذشت خليفه به سبب سم به سال 101 هجرى ناتمام ماند، و آنچه را هم كه تهيه كرده بود از ميان رفت . ابن حجر در شرح حال ابوبكر بن محمد، نواده عمر بن حزم م 117 ق مطالبى آورده كه فشرده آن از اين قرار است : عمر بن عبدالعزيز طى نامه اى به ابن شهاب ، فرمان داد تا احاديث پيغمبر (ص ) را جمع آورى نمايد. اما مدتها پس از مرگ ابن شهاب ، فرزندش گفته است آنچه را كه پدرم نوشته بود از ميان رفته است (121).

گذشته از ابن شهاب ، كسان ديگرى نيز بوده اند كه دست به كار تهيه و تدوين حديث زده اند، ولى نوشته هاى ايشان نيز از بين رفته است . تا اينكه دور خلافت به منصور دوانيقى ، دومين خليفه عباسى ، رسيد كه او دانشمندان را تشويق كرد تا به جمع آورى حديث همت گمارند. ذهبى در اين مورد، ضمن ذكر رويدادهاى سال 143 هجرى ، مى نويسد:

در اين سال علماى اسلام به تدوين حديث و فقه و تفسير پرداختند، ابن جريج (122) در مكه تصانيف خود را نوشت ، و سعيد بن ابى عروبه ، حماد بن سلمه (123) و ديگران رد بصره دست به كار تدوين شدند. اوزاعى (124) در شام دست به تصنيف زد، و مالك در

مدينه موطاء را نوشت ، و ابن اسحق مغازى را نگاشت . معمر (125) در يمن و ابو حنيفه و ديگران در كوفه به تدوين فقه و آراء خود پرداختند. سفيان ثورى (126) كتاب الجامع را نوشت و پس از وى به اندك زمانى ، هشيم كتابهايش را تصنيف كرد. و در مصر، ليث (127) و ابن لهيعه (128) دست به تاءليف زدند و آنگاه ابن المبارك (129) و ابو يوسف و ابن وهب (130) به كار تاليف پرداختند. به اين ترتيب تدوين كتابهاى علوم دينى و تقسيم آنها به ابواب مختلف رو به فزونى نهاد و كتابهاى عربى و لغت و تاريخ و وقايع نگارى بسيارى تاليف گرديد. در حالى كه پيش از آن تاريخ ، معاريف و پيشتازان علوم دينى با مراجعه به حافظه خويش ، و يا جزوه هاى صحيح تدوين نشده اى كه در اختيار داشتند، سخن مى گفتند و مطلبى را بيان مى نمودند. و سپاس خداى را كه بدين سان كسب علم آسان گرديد و روش حفظ و به خاطر سپردن رو به كاستى نهاد، و سپاس ايزد را كه انجام هر كارى از اوست (131).

سيوطى نيز همين مطلب را در تاريخ الخلفاء ص 261 از او نقل كرده است . در موسوعه فقه اسلامى آمده است :

در سال يكصد و چهل و سه هجرى ، زمانى كه منصور دوانيقى حج بجاى آورد، مالك را به تاليف كتاب الموطاء تشويق كرد. او و ديگر فرماندارانش دانشمندان را به تاليف و تصنيف تشويق و ترغيب نمودند كه در نتيجه ، ابن جريج ، ابن عروبه ، ابن عيينه و

ديگران دست به تاليف و تدوين زدند، و ديگر دانشمندان و فقها و ياران و شاگردان ايشان كتابهاى مختلفى را تاليف و تصنيف نمودند (132).

مولف گويد: آنچه را ما در اينجا آورده ايم ، با آنچه كه روايت كرده اند و از وجود پاره اى از مدونات حديثى پيش از اين تاريخ سخن گفته اند، تناقضى ندارد. از قبيل اينكه گفته اند: عبدالله بن عمرو عاص را كتابى ويژه به نام صحيفه صادقه و يا زهرى تابعى را كتابى جداگانه در حديث بوده است . زيرا امثال اين قبيل كتابها، تنها نامشان به علماى عصر و تدوين حديث رسيده نه اصل آنها.

در زمان منصور عباسى ، علماى حديث در مكتب خلفا در تدوين آنچه از سنت پيامبر خدا (ص ) در حافظه خود داشتند از يكديگر پيشى گرفتند و همزمان ، آنچه را كه در نزد ايشان به عنوان تاييد اجتهادهاى خلفا در مقابل سنت پيغمبر (ص ) روايت شده بود، تدوين كردند! كه با خواست خدا در مباحث آينده به بررسى آنها خواهيم پرداخت .

و نيز به همراه همان احاديث و سنن ، اسرائيلياتى را به عنوان حديث نوشتند كه درباره آنها در مجلدات يازدهم و دوازدهم سلسله مباحث خود زير نام نقش ائمه در احياء دين به بحث و بررسى پرداخته ايم . و نيز در اين دوره تاليف و تصنيف بود كه انواعى از كتمان سنت پيامبر (ص ) را به كار بردند كه ما ده مورد از آنها را در بحث وصيت در جلد اول همين كتاب ، به بحث و بررسى گذاشته ايم و با خواست خدا، بزودى در مبحث

ارزيابى مجموعه هاى حديثى در پايان جلد سوم همين كتاب خواهد آمد.

البته احاديث متناقضى را هم يافته ايم كه پس از فعاليت حديث سازى در زمان خلافت معاويه و به خاطر تاييد سياست خلفا ساخته شده ، مانند آنچه در زير مى آيد:

نويسيد در برابر كتاب خدا؟ فقط كتاب خدا را بنويسيد.

اين بود كه به سبب فرمان پيغمبر، آنچه را نوشته بوديم يكجا گرد آورده همه را آتش زديم (136)!

اگر اين قبيل احاديث درست باشند، مسلمانان هيچ وظيفه اى ندارند مگر اينكه تمامى مصادر اسلامى را، بخصوص آنهايى كه در بر گيرنده احاديث پيغمبر خدا (ص ) مى باشند، و يا حتى اندكى از احاديث حضرتش را در بردارند، مانند صحاح و مسانيد و سنن و تفاسير و سيره ها، همه را يكجا جمع نموده به آتش كشند و يا به دريا بريزند! و هر گاه چنين مطلبى عملى شود، نمى دانم كه از شرايع و مقررات اسلام چه باقى خواهد ماند؟ و ما اگر همه آنها را نابود كرده به دريا بريزيم ، از مصادر سنت پيغمبر چه در دست خواهيم داشت ؟! نه ، اين طور نيست و رسول خدا (ص ) لب به چنين احاديثى نگشوده است ، بلكه بر عكس در خطبه خود در منى در آخرين حجى كه بجاى آورد، فرمود:

خداوند سرزنده و شاداب نگهدارد آن كس را كه سخنانم را بشنود و آن را فراگيرد و به آن كس كه آن را نشنيده برساند. چه بسا حامل فقهى كه آن را به داناتر از خود تحويل دهد (137).

و در حديثى ديگر آمده است : چه بسا حامل فقهى كه خود قدرت استنباط نداشته باشد، و بسا حامل فقهى كه آن را به داناتر از خود برساند (138).

و بنا به روايتى ديگر رسول خدا (ص ) فرموده است : خداوند سرزنده و شاداب نگهدارد آن كس را كه از ما حديثى شنيد،

و آن را همچنان كه شنيده بود، به ديگرى رسانيد، چه بسا دريافت كننده دومى فراگيريش از نخستين شنونده بيشتر باشد (139).

و باز فرموده است : ليبلغ الشاهد الغائب فان الشاهد عسى اءن يبلغ من هو اءوعى له منه . يعنى آن كس كه حاضر است اين سخنان را به كسانى كه غايب هستند برساند. چه بسا شخص شاهد آن را به كسى برساند كه قدرت فهمش بيشتر است (140).

و سه بار فرمود: بار خدايا جانشينان مرا رحمت كن پرسيدند: اى رسول خدا! جانشينان شما چه كسانى هستند؟ فرمود: آنها كه در پس من آيند و حديث و سنت مرا روايت كنند (141).

بخارى در باب كتابة العلم مى نويسد:

مردى از اهالى يمن هنگامى كه حديث رسول خدا (ص ) بشنيد از حضرتش تقاضا كرد كه اى رسول خدا دستور بدهيد تا آن را براى من بنويسند. آن حضرت هم به اصحاب خود فرمود: آن را براى فلانى بنويسيد (142).

و نيز آورده اند كه مردى از انصار در مجلس رسول خدا (ص ) مى نشست و به سخنان پيغمبر گوش مى داد و از آنها در شگفت مى شد و لذت مى برد، ولى هيچكدام آنها در خاطرش باقى نمى ماند. پس شكايت حال خود را به پيغمبر (ص ) برد و رسول خدا (ص ) به او فرمود: از دستت كمك بگير، و اشاره به دست او كرد. يعنى آنها را بنويس (143).

و از عمرو بن شعيب ، از پدرش از جدش ، آورده اند كه گفت به رسول خدا عرض كردم : اى رسول خدا! اجازه مى فرمايى تا آنچه را كه از

حضرتت مى شنوم يادداشت كنم ؟ فرمود: آرى . پرسيدم : هر سخن تو را، چه از روى خشم و چه از روى رضا و خشنودى ؟ فرمود: آرى ، زيرا كه من در هر حالى جز به حق سخن نمى گويم .

و در روايتى ديگر همين موضوع چنين آمده است : من چيزهايى را كه از شما مى شنوم اجازه مى فرماييد كه آنها را بنويسم ؟ فرمود: آرى (144).

و از عبدالله بن عمرو عاص روايت شده است كه گفت :

من هر چه را كه از پيغمبر خدا (ص ) مى شنيدم ، براى اينكه آن را با خود داشته باشم ، ياد داشت مى كردم ، تا اينكه قريش مهاجران قريشى مرا از اين كار مانع شده و گفتند: تو هر چه را كه از پيغمبر خدا (ص ) مى شنوى مى نويسى ، در صورتى كه پيامبر خدا هم بشر است و سخن از سر خشنودى و خشم مى گويد! اين بود كه از نوشتن احاديث پيغمبر دست برداشته ، ماجرا را با رسول خدا (ص ) در ميان گذاشتم . آن حضرت با اشاره به دهان مباركش به من فرمود: بنويس ، كه به خدايى سوگند كه جانم در دست قدرت اوست ، از اينجا بجز حق چيزى بيرون نمى آيد (145). و در روايت ديگر بعد از اين آمده است :

عبدالله به خدمت رسول خدا (ص ) آمد و گفت : اى پيامبر خدا! به خاطر اينكه احاديث تو را بازگو كنم قصد آن دارم كه آن را بنويسم و به خاطر بسپارم . آيا شما موافقت كرده اجازه چنين

كارى را به من مى دهيد؟ آن حضرت فرمود: حديثم را بنويس و به خاطر بسپار (146).

و از عمرو بن شعيب ، از پدرش از جدش ، آمده است كه گفت من به پيامبر خدا (ص ) گفتم : اى رسول خدا! ما احاديثى را از شما مى شنويم ، ولى به خاطر ما باقى نمى ماند. آيا آنها را بنويسيم ؟ فرمود: آرى آنها را بنويسيد (147).

اكنون اين سوال مطرح است كه : اگر همان طور كه در احاديث صحيح گذشته آمده است كه پيغمبر (ص ) مردم را امر و تشويق كرده كه احاديثش را بنويسند و انتشار دهند، پس چگونه آن احاديثى كه گوياى نهى پيغمبر از نوشتن احاديثش مى باشد، و پيشتر بدانها اشاره كرديم ، از آن حضرت روايت شده اند؟ پاسخ اين است كه قريش ، و يا مهاجران قريشى ، كه از نوشتن احاديث رسول خدا (ص ) بشدت جلوگيرى مى كردند، همانهايى بودند كه مانع نوشتن وصيت پيغمبرش پيش از وفات او شدند، و پس از آن هم خليفه دوم قرشى ، با تمام نيرو از نوشتن حديث پيامبر جلوگيرى به عمل آورد، و احاديثى را هم كه نوشته شده بود يكجا جمع آورده همه را به آتش كشيد. و بدينسان مانع انتشار حديث شد، و اصحابى را هم كه با اين عمل وى مخالف بودند در مدينه بازداشت كرد!

پس از او، خليفه سوم قريشى ، عثمان بن عفان ، نيز همان شيوه او را در پيش گرفت . و اين طبيعى است كه گروهى از اصحاب دوش به دوش قدرت روز قدم بردارند و او

را تاييد و همراهى كنند.

اما در مقابل ، گروهى ديگر از اصحاب را ديديم كه چنان موضعگيرى را در برابر حديث پيغمبر رد كرده با آن به مخالفت برخاسته ، به انتشار آن همت گماشتند؛ همچون ابوذر غفارى صحابى ، و البته كه در كنار چنان جسارتى ، رنج و عذاب روحى و جسمى را هم به جان خريدند. و بزودى در همين كتاب خواهيم آورد كه اميرالمؤ منين (ع ) خود مشوق چنين جهتگيرى بوده است . و مسلم است كه تشويق آن حضرت در انتشار احاديث رسول خدا (ص ) به روزگار خلافتش صورت گرفته ، و آنگاه كه او در محراب عبادت به شهادت رسيد و معاويه بر اريكه قدرت تكيه زد، براى شخص معاويه آسان نبود كه از نوشتن و انتشار حديث پيامبر خدا (ص )، بويژه آنهايى را كه نمى خواست منتشر شوند و از محتواى آنها همگان با خبر گردند، جلوگيرى نمايد. بنابراين ، ناگزير بود كه در راستاى خواسته هايش ، كسانى را به يارى و همفكرى با خود برگزيند و از آنها در پيشبرد اهدافش يارى بجويد. اين بود كه دست به دامان طرفداران خود زد و همانها بودند كه به يارى او برخاسته احاديثى را كه بيانگر منع پيغمبر از نوشتن احاديثش مى باشند در زمان حكومت او روايت كردند. و همين امر باعث شد كه چنان تناقض و خلافگوييهايى در احاديث رسول خدا (ص ) به وجود آيد. مانند اين حديث رسول خدا (ص ) كه : حديث مرا بنويسيد، كه در مقابل آن ، روايت نمودند كه فرموده است : حديث مرا ننويسيد. آرى

، اين چنين احاديث متناقض از آن حضرت روايت شده است .

بنابراين هر گاه ما به احاديث متناقض و خلاف يكديگر برخورد كرديم ، كافى است تا احاديثى را كه طى قرون و اعصار همگام با سياست هيئت حاكمه روز بوده اند نپذيريم .

اين را هم بگوييم كه جلوگيرى از نوشتن و روايت حديث تنها به خاطر پيشگيرى از نشر فضايل و مناقب اميرالمومنين (ع ) در ميان مسلمانان بوده است . بويژه در دوره حكومت معاويه ، كه مردم را بر آن داشت تا آن حضرت را بر سر منابر مسلمانان و در خطبه هاى جمعه به باد لعن و ناسزا بگيرند! چنانكه در بخش كتمان فضائل امام على (ع ) و گسترش سب و لعن آنحضرت در جلد اول گذشت .

در گذشته نشان داديم كه سياست زمامدارى از ديدگاه معاويه چنان اقتضا داشت كه توجه مردم را از مكتب اهل بيت (ع ) به سوى مكتب خلفا بگرداند. همچنين او سخت نيازمند اين بود كه بينش و برداشت مسلمانان را درباره امام و رهبرشان هر چه بيشتر تغيير دهد. زيرا مسلمانان ، پيامبر خدا (ص ) را كاملترين الگو براى پيشوايى و رهبرى مى شناختند و وجود شريف آن حضرت براى آنها آيينه تمام نماى كمالات انسانيت به شمار مى آمد. گناهى از حضرتش سر نمى زد و در مسير ميل و خواسته هاى دلش گام برنمى داشت . اينها و جز اينها بودند كه به غير از منحرفان از امت ، ديگر مسلمانان را از تبعيت از معاويه و پذيرش او به عنوان پيشوا و امام ، و بدتر از همه ،

ولايتعهدى فردى چون يزيد هميشه مست تباهكار شهره به فسق و فجور باز مى داشت .

از اين لحاظ بود كه معاويه سخت نياز داشت تا بينش و برداشت مسلمانان را از نمونه بارزى چون پيامبر خدا (ص ) بگرداند. اين بود كه به دستور او احاديثى ساخته شد كه پيغمبر (ص ) را در پيروى از هواهاى نفسانى ، همدوش يزيد و معاويه معرفى مى كردند! و سوگمندانه اين قبيل احاديث را از قول برخى از زنان پيامبر خدا (ص ) و پاره اى از اصحاب روايت كرده اند!

در كنار اينها، اسرائيلياتى را كه علماى اهل كتاب به دروغ از پيامبران گذشته در ميان مسلمانان منتشر مى كردند، به نوبه خود اسناد و مداركى گويا در تاييد خواسته هاى معاويه به حساب مى آمدند. علاوه بر اينها، جلوگيرى از نوشتن احاديث پيغمبر و اعتماد بر حافظه راويان آنها آب را آلوده تر و شرائط را دشوارتر نمود و اسرائيليات و روايات ساختگى را با احاديث و سنت راستين رسول خدا (ص ) درهم آميخت !

اين چنين بود كه در زمان حكومت معاويه و بنا به خواسته او، انديشه اسلامى در مكتب خلفا رنگى ويژه به خود گرفت و از همان زمان بود كه اين طرز تفكر مخصوص در مكتب خلفا، اسلام رسمى به حساب آمد! و مخالفان با چنان اسلامى طرد و رانده شدند و اين اسلام رسمى ، يا اين طرز تفكر از اسلام كه معاويه طراح اصلى در شكل گيرى و محتواى آن بود تا امروز باقى مانده است . با توجه به اينكه شهادت امام حسين سبط پيامبر خدا و خانواده او،

مرزى براى اين انحراف شخص و معلوم كرده است .

شهادت امام حسين (ع ) و خاندانش ، حقيقت يزيد و كارهاى نارواى او را بر ملا ساخت و مقام خلافت را از هاله قدسى كه چهره خود را در پس آن پنهان كرده بودند بيرون كشيد از آن پس حكومت و سلطنت در سويى و دين و ديانت در سوى ديگر قرار گرفتند.

آنچه را تا به اينجا آورديم ، موضعگيرى مكتب خلفا در برابر حديث پيامبر خدا (ص ) بود. در آينده نزديك ، به خواست خدا، روش مكتب اهل بيت را درباره حديث پيغمبر، و در پايان بحث پايگاه دو مكتب را در برابر فقه و اجتهاد بيان خواهيم كرد.

به گذشته باز گرديم :

استمرار جلوگيرى از نوشتن و انتشار سنت پيغمبر (ص ) در مكتب خلفا تا ابتداى قرن دوم هجرى ، از مهمترين عللى بود كه منجر به باز شدن در اجتهاد در احكام و عمل به آراى مجتهدان و احيانا جبهه اى در برابر سنت راستين پيامبر اسلام گرديد. اين موضوع را در بخش ديگر مورد بررسى قرار مى دهيم .

ابو الغاديه كشته شد. او در بيعت رضوان شركت كرده و از كسانى بود كه خداوند به پاكى او گواهى داده است . زيرا كه از دل او آگاه بود و آرامش خود را به وى ارزانى داشته ، رضايت و خشنودى خود را از او اعلام داشته است . اما ابوالغاديه ، در كشتن عمار بر او ستم كرده لكن دست به تاءويل زده و مجتهدى است كه اجتهادش به خطا رفته و در پيشگاه خداوند تنها يك اجر و ثواب خواهد داشت ! او مانند كشندگان عثمان نيست ؛ زيرا آنها در كشتن عثمان مجالى براى تاءويل و اجتهاد نداشته اند (150)!

ابن حجر نيز در شرح حال ابوالغاديه مى نويسد: در آن جنگها، گمان قوى در مورد اصحاب اين است كه آنها تاءويل كرده بودند. و مجتهد خطا كار در برابر پروردگار از يك اجر و ثواب برخوردار است . و اگر حق تاويل و اجتهاد براى يكايك مردمان قابل قبول باشد، پس به طريق اولى چنين حقى براى اصحاب پيغمبر محرز و مسلم خواهد بود (151)!

ابن حزم در كتاب المحلى ، و ابن تركمانى در كتاب الجوهر النقى آورده اند:

همه افراد اين امت متفقند كه عبدالرحمن بن ملجم ، على (ع ) را از راه تاءويل كشته است ! او اجتهاد كرد و بر اين باور بود كه كارش درست است و از اين روى است كه عمران بن حطان درباره اش گفته است :

يا ضربة من تقى ما اءراد بها

الا ليبلغ من ذى العرش رضوانا

انى لا ذكره يوما واحسبه

اوفى البرية عند الله ميزانا (152)

ضربتى را كه آن مرد پرهيزگار زد، بجز

رسيدن به رضوان پروردگار قصدى نداشت . من آن روز او را از خاطر مى گذرانم كه كفه ثوابش نزد خداوند از همه سنگينتر باشد!

و شيخ عبداللطيف در حاشيه كتاب صواعق ابن حجر مى نويسد:

همه صحابه اى كه در زمان على بوده اند، چه آنها كه به همراه او در جنگ شركت نموده يا عليه او شمشير كشيده و يا از هر دو سپاه متخاصم كناره گيرى نموده اند، در كار خود تاءويل كرده اند و آنچه از ايشان سرزده است ، موجب خروج آنها از دايره عدالت نخواهد شد (153)!

ابن كثير نيز درباره يزيد بن معاويه مى گويد:

اقدامات نارواى يزيد را حمل به تاءويل او و خطاى در اجتهادش كرده اند. او، با همه اينها، امام و پيشوايى بوده است فاسق و غير قابل عزل ...و قيام عليه او ناروا! اما اينكه مى گويند يزيد از شنيدن خبر اهل مدينه و بلائى كه به سبب جنگ حرة از طرف سربازانش بر آنها وارد شده اظهار فرح و شادى بسيار كرده است ، علتش اين بوده كه او خود را امام مى دانسته كه مردمان مدينه عليه رهبريش سر به شورش برداشته اند و ديگرى را بر خود فرماندار كرده اند. پس بر او لازم بود كه با آنها بجنگد و ايشان را به زير فرمان آورد تا با

جماعت هماهنگ شوند (154)!

در نخستين خبر ديديم كه هر يك از دو صحابى ، ابوبكر و خالد بن وليد، قتل مالك بن نويره و همبستر شدن با زن مالك را تاءويل ناميده اند!

در دومين خبر، عروة بن زبير تابعى ، تمام خواندن نماز عايشه را در سفر،

بر خلاف آنچه كه خود آن بانو روايت كرده ، تاءويلى چون تاءويل عثمان خوانده است .

و سالها بعد ابن حزم (م 456 ق ) را مى بينيم كه ابوالغاديه را در كشتن عمار ياسر شخصى متاءول و مجتهد و داراى اجر و پاداشى واحد نزد خداى متعال معرفى مى كند!

و ابن تركمانى حنفى (م 750 ق ) را نيز مى نگريم كه با وى همداستان شده و هر دو، ابن ملجم مرادى را در كشتن اميرالمؤ منين على (ع ) شخصى متاءول و مجتهد توصيف مى نمايند!

و دست آخر، ابن حجر (م 852) مى آيد و همه صحابه اى را كه در جنگهاى دوران زمامدارى اميرالمؤ منين على (ع ) حيات داشته اند، متاءول خوانده و گفته است كه هر مجتهد خطا كار را در نزد خداوند اجر و پاداشى واحد مى باشد!

به اين ترتيب عمل به راءى و نظر شخصى ، نخست تاءويل ، و در آخر اجتهادناميده شد. و سپس دانشمندان مكتب خلفا، به پيروى از صحابه و خلفا، درهاى اين اجتهاد يعنى عمل به راءى و نظر شخصى را به روى خود گشودند؛ با اين تفاوت كه آنان براى اجتهاد و عمل به راءى ، قواعد و قوانينى كشف كردند و بر آنها نامهايى نهادند و بخشهايى از علم اصول را به آن اختصاص دادند. و سرانجام ، مراجعه به همين قواعد و قوانين موضوعه و استخراج احكام از آن طريق را، اجتهاد ناميدند و آن كس را كه به چنين كارى بپردازد، مجتهد خواندند. در حاليكه در اصطلاح شرعى به علوم دينى فقه و به دانشمند در اين رشته فقيه

گفته مى شود. پس بحث و بررسى آينده در حول سه محور به اين ترتيب دور مى زند:

1. نامگذارى ؛ 2. مجتهدان قرن اول هجرى و موارد اجتهاد ايشان ؛ 3. اجتهاد در قرن دوم به بعد، و استنباط احكام از عمل صحابه .

رسول خدا (ص ) از خواب خود در جنگ احد فرمود: فاءولت اءن الدرع المدينة (160). يعنى آن زره كه در خواب ديدم به شهر مدينه تعبير كردم .

اين معناى تاءويل در لغت ، و نمونه هايى از كاربرد آن بود؛ صحابه و تابعين همين لفظ را به رعايت گرفته ، تغيير احكام را از آن اراده كرده اند. و از همين جا لفظ تاءويل در عرف مكتب خلفا معنايى تازه به خود گرفت .

ابن اثير مى گويد: التاءويل من آل الشى ء يؤ ول كذا...، يعنى تاءويل انتقال ظاهر لفظ است از وضع اصلى آن به معنائى كه دليل مى خواهد، به طورى كه اگر آن دليل نباشد، معناى لفظ رها نمى شود(161).

به اين ترتيب مفهوم و مدلول لفظ را تغيير دادند و همين تغيير، در كتابهاى حديث انتشارى تمام يافت ؛ تا جايى كه بخارى در صحيح خود در كتاب ادب ، بابى را زير عنوان باب من اءكفر اءخاه من غير تاءويل فهو كما قال و نيز باب من لم ير اكفار من قال ذلك متاءولا و جاهلا به آن اختصاص داده است (162).

ابن حجر در كتاب فتح البارى در شرح بر صحيح بخارى ، در باب ما جاء فى المتاءولين مى نويسد:

هر كس مسلمانى را كافر بشمارد و نسبت كفر به او بدهد، بايد ديد كه اگر تكفير او بدون تاءويل توجيه صورت گرفته ، تكفير كننده مستحق سرزنش بوده ، چه بسا كه خودش كافر است ؛ ولى اگر با تاءويل توجيه همراه بوده لكن توجيه او موجه نباشد، مستوجب سرزنش و ملامت است ، اما به حد كفر

نرسيده است ؛ بكله بايد خطايش را به او گوشزد كرده ، گوشمالى لازم هم به او داد؛ ولى بنا به راءى جمهور فقيهان چون مورد اول نخواهد بود. اما اگر تكفيرش با تاءويل و توجيه موجه و جايز همراه باشد، مستوجب توبيخ و سرزنش نبوده ، بلكه حجت برايش مى آورند تا به راه درست و صواب باز آيد.

دانشمندان گفته اند: هر تاءويل كننده اى به خاطر تاويل و توجيه خود معذور است و اگر تاءويل توجيه او در زبان عرب جايز باشد، گناهى را مرتكب نشده و اينگونه تاءويل و توجيه جايگاه علمى دارد(163).

و بدين سان مفهوم تاءويل را جا به جا كردند تا اين اواخر كه موارد تاءويل را در عرف خود اجتهادنام نهادند. اينك ما در مقام بحث و بررسى درباره مجتهدين قرن اول اسلام و موارد اجتهاد ايشان مى باشيŠ.

را به طور كلى از رسول خدا(ص ) نفى مى كند، نام پيغمبر را در راءس نام مجتهدين قرن اول در مكتب خلفا آورده ايم .

مساوات فرموده است ، او بعضى را بر ديگران ترجيح مى داد و در احكام بر اساس حدس و گمان ، و راءى و سليقه خود سخن مى گفت در جواب ، سخن آنان را آورده است كه گفته اند:

در مسائل اجتهادى اختلاف نظر و برگشتن از رائى به راءى ديگر. به خاطر دلايل و غلبه ظن جايز است . بعد مى گويد:

سخن و ايراد در اصل قياس و اجتهاد است ، كه اگر اصالت اين دو مورد قبول قرار گرفت ، ديگر طعنه و خرده گيرى معنا ندارد (170).

قوشجى هم در موارد انتقاد خواجه طوسى بر عمر كه گفته است : او در حالى كه به زنان پيغمبر مى بخشيد و بر ايشان مقررى تعيين مى كرد، فاطمه و اهل بيت رسول خدا(ص ) را از دريافت خمسشان محروم كرده بود، و صد گونه حكم درباره ارثيه پدر بزرگ صادر كرد، و برخى از مردمان را در دريافت حقوق از بيت المال و عطايا بر ديگران ترجيح داد، در صورتى كه چنين چيزى در زمان پيغمبر خدا(ص ) سابقه نداشته است ، مى گويد: پاسخى كه به اين چهار مورد داده شده اين است كه در آنها جاى هيچگونه خرده گيرى و ايراد وجود ندارد. چه ، آنها از موارد اختلاف مجتهدى با مجتهد ديگر در مسائل اجتهادى مى باشد (171)!

در حقيقت قوشجى مى گويد: مخالفت خليفه عمر با رسول خدا(ص ) در اين قبيل احكام ، از باب اختلاف مجتهدى چون عمر با مجتهدى ديگر، همچون رسول خدا(ص ) مى باشد. و از اين جهت جاى هيچ خرده گيرى و ايرادى بر شخص

عمر نيست (172)!!!

و در گواهى خود بينا، و بر اين باور بوده كه بر گواهيش اجر و پاداشى نيكو خواهد يافت (176). و موردى هم وجود ندارد كه رفتار عثمان را در تاءديب ابن مسعود و عمار جداى از اين موضوع بدانيم . و اگر آنها كه به جان هم افتاده و يكديگر را كشته اند، مجتهد بوده و گناهشان مورد عفو و بخشايش خداوند قرار خواهد گرفت ، ستيزه جويان نسبت به يكديگر در اين بخشودگى سزاوارتر خواهند بود (177).

و در پاسخ اين انتقاد كه او سومين اذان روز جمعه را زياد كرده است ، مى گويد: اين مطلب نيز از مسائل اجتهادى است (178)!

ابن حجر هيتمى نيز در كتاب صواعق خود مى نويسد: ابن مسعود از عثمان بسيار بد مى گفت و از او خرده مى گرفت و مصلحت او در بركنار كردنش بود(179). اگر چه هر مجتهدى در موردى كه اجتهاد كرده بر او بحثى نيست ، اما اين خرده گيران ملعون رانه ادراكى است و نه شعورى (180).

و در مورد توقيف حقوق ابن مسعود مى گويد: توقيف حقوق ابن مسعود و راندنش را از دستگاه حكومتى وقتى فرمان داد كه آن اخبار موجب تنبيه را درباره او دريافت كرده بود. بويژه اينكه هر دو آنها مجتهد بوده ، جاى خرده گيرى و ايراد بر هيچكدامشان در رفتارى كه با يكديگر داشته اند نمى باشد (181).

او در مورد انتقاد از عثمان ، كه چرا در حجى كه با مردم بجاى آورده بود نماز را در منى تمام گزارده است ، مى گويد: اين يك مساءله اجتهادى است و ايراد بر آن ، از

نادانى و غرض و حماقت معترض حكايت مى كند. چه ، بيشتر علما بر اين عقيده اند كه نماز قصر جايز است و نه واجب (182)!

يافت . چه ، هر مجتهدى در حكمى كه صادر مى كند مصيب خواهد بود (185).

و آنچه بين عمرو عاص و ابوموسى اشعرى گذشته است ، مى نويسد: و چون عمرو عاص مصلحت را در آن ديد، معاويه را به خلافت منصوب كرد، و گاه مى شود كه اجتهاد شخص مجتهد به خطا رود، و گاهى هم درست از كار درآيد (192).

ابن حجر هيتمى نيز در كتاب صواعق خود مى گويد: اهل سنت و جماعت بر اين باورند كه معاويه - رض - در روزگار زمامدارى على (ع ) خليفه نبود، بلكه يكى از پادشاهان به حساب مى آمد و در اجتهادش يك پاداش خير خواهد برد؛ اما شخص على (ع ) را دو پاداش است : يكى به خاطر اجتهادش ، و ديگرى هم براى اينكه اجتهادش درست بوده است (193)...

همچنين او در كتاب ديگرش به نام تطهير الجنان ...مى نويسد (194):

معاويه به خاطر اجتهادش ماءجور بوده است . زيرا وى به موجب اين حديث كه اگر مجتهد اجتهاد كند و اجتهادش درست باشد دو اجر، و اگر اجتهادش خطا باشد يك اجر خواهد داشت ، اجتهاد كرده و ماءجور مى باشد. معاويه بى هيچ شكى مجتهد بوده و اگر در اجتهاداتش به راه خطا رفته است ، مزد و پاداش خواهد يافت و هيچ عيب و ايرادى هم بر كارهاى او وارد نيست (195). آنگاه همين دانشمند در اثبات اجتهاد معاويه به بحثى طولانى پرداخته است (196).

و نيز او در كتاب صواعق در معناى باغى مى نويسد:

در كتاب انوار، كه يكى از كتابهاى ائمه اخير ما مى باشد، آمده كه باغى ظالم و تجاوزگر نه به معناى فاسق است و نه كافر؛ بلكه الباغون ظالمين مشتى مردم اشتباه

كارند كه دنباله روا اشتباهات خود مى باشند. و روا نيست كه معاويه به باد سرزنش و زخم زبان گرفته شود. زيرا او از بزرگان صحابه به شمار مى آيد (197)!

و شيخ عبدالوهاب عبداللطيف (198) در حاشيه اش بر كتاب تطهير الجنان ابن حجر، پس از نقل مطالبى از كتاب دراسات البيب كه گفته است عده بسيارى از صحابه بر كارهايى كه از معاويه سرزده است خرده گرفته اند، مى نويسد: از اين قبيل امور و فتواها بسيار ياد شده كه براى همه مجتهدين به سبب اختلاف در راءى يا عدم اطلاع به نص و مانند آن اتفاق افتاده و همانند آنها از صحابى و غير صحابى نيز سرزده است . و اين قبيل مسائل باعث آن نمى شوند كه معاويه از رديف مجتهدين بيرون آيد!

و او را از صحابه مجتهد معرفى كرده است . بزودى به بحث درباره آن خواهيم پرداخت .

صواعق مى نويسد: همه صحابه كه در زمان على بوده اند، چه آنهايى كه در كنار او جنگيدند و يا بر او شوريدند و به رويش شمشير كشيدند، و يا كسانى كه بى طرفى اختيار كرده ، خود را از دو سپاه متخاصم به كنار كشيدند و با او نجنگيدند، همانند اصحاب ابن مسعود و سعد بن ابى وقاص ، و يا كناره گيرانى همچون حذيفه و ابن مسلمه و ابوذر و عمران بن - حصين و ابوموسى اشعرى ، همگى مجتهد بوده ، كار خود را تاءويل كرده اند و آنچه را انجام داده اند، موجب بيرون شدنشان از حريم عدالت نخواهد شد (203)!

به اين ترتيب پيروان مكتب خلفا، از قرن دوم هجرى تا به امروز اوايل قرن پانزدهم بر اين مساءله اتفاق كرده اند كه همه اصحاب مجتهد بوده اند و خداى بزرگ بر تمام كارهاى ايشان ، از دشمنيها كه كرده اند و خونها كه ريخته اند، نه تنها گناهى به پايشان نخواهد نوشت ، بلكه بر آن همه خطا و گناه مزد و پاداش نيكو نيز ارزانى خواهد داشت !

و اگر قرار بر اين باشد كه آنها مدعى هستند، و خداوند حاكم داور قهار، ما را به خاطر گناهانمان مجازات كند و آنان را به پاس زشتكاريهايشان اجر و مزد نيكو مرحمت فرمايد، چه عدالتى براى خدا باقى مانده نمى دانم !!

آنان بر اين پندار خود در حق صحابه تا عصر معاويه اتفاق نظر دارند؛ و برخى قدم فراتر نهاده ، مى گويند كه مساءله اجتهاد تا زمان حكومت يزيد نيز ادامه داشته است ؛ همچنان كه ابن خلدون از آنها

كه همزمانش بوده اند چنين ياد مى كند:

برخى از ايشان معتقد بودند كه بايد بر يزيد اعتراض كرد، و بعضى نيز حتى راءى به جنگ با او دادند... تا آنجا كه مى گويد: اين حال همه مسلمانان بوده و همه آنان مجتهد بوده اند و ايرادى هم بر هيچيك از دو دسته نيست . زيرا قصدشان در نيكى و رعايت جانب حق و حقيقت ، معروف و مسلم است ؛ و خدا ما را به پيروى از ايشان موفق بدارد (204).

من كه ندانستم اگر اينها تنها به خاطر درك صحبت پيغمبر خدا(ص ) به مقام اجتهاد رسيده اند، پس چرا اصحابى كه عثمان را كشته اند از جمع آنها استثنا شده ، از مجتهدين به حساب نيامده اند؟!سخن ابن حزم اندلسى در مورد اجتهاد ابوالغاديه ، قاتل عمار، را فراموش نكرده ايم كه گفته است : او مانند كشندگان عثمان - رض - نيست . زيرا كشندگان عثمان را مجالى براى اجتهاد در كشتن او نبود. زيرا عثمان نه كسى را كه كشته بود و نه با كسى سر جنگ داشت . نه به جان كسى قصد كرده بود و نه خونى ريخته بود و نه زناى محصنه مرتكب شده ، و نه از دين خدا بيرون رفته بود كه كشتنش قابل تاءويل باشد؛ بلكه كشندگان او، مشتى مردم اخلالگر فاسق بودند كه بعمد و بدون تاءويل خون بى گناهان را از طريق دشمنى و ستمكارى به ناروا ريخته اند. آنها همگى تباهكار و فاسق و ملعون مى باشند (205)!!

ابن حجر هيتمى نيز مى گويد: مطلبى كه بيشتر علما قبول دارند اين است كه كشندگان

عثمان فقط مردمى ظالم نبودند؛ بلكه مردمانى سركش و ستم پيشه و نا آرام ، و درگير شبهات بى ارزش خود بودند. آنان پس از اينكه حق بر ايشان معلوم گرديد، باز هم دست از لجاجت و سرسختى و راه باطلشان بر نداشتند، و چنين نيست كه هر كس شبهه و اشكالى را ادعا كرد مجتهد مى شود، زيرا شبهه و اشكال بر افرادى عارض مى شود كه از رسيدن به درجه اجتهاد قاصرند (206).

راستى را، چطور شد كه در مكتب خلفا كشنده اميرالمؤ منين على (ع ) همچنان در درجه اجتهادش باقى مانده است در صورتى كه او، امام را به هنگام نماز و در محراب عبادت و در مسجد كوفه به ضرب شمشير از پاى درآورده است ؟! به شرح زير توجه كنيد!

حالى كه او نيز صحابى نبوده است !

لعن بر يزيد رواست و نه تكفيرش . زيرا او از مؤ منان به شمار مى آيد! و كارش با خداست كه اگر بخواهد او را عذاب فرمايد، و چنانچه اراده كند از او در مى گذرد (213)!

سران و معاريف مهاجران نخستين و انصار باقى نماند. مگر اينكه در آن لشگر گرد آمده بودند. از آن جمله ابوبكر صديق ، عمر بن خطاب ، ابو عبيده جراح ، سعيد بن زيد و...بودند.

در اين ميان ، گروهى زبان به شكايت گشودند كه اين درست است كه جوانى نورس را بر مهاجران نخستين فرمانده كنند؟ اين سخن ، رسول خدا(ص ) را سخت به خشم آورد، پس در حالى كه بر سر مباركش دستمالى بسته و قطيفه اى بر دوش افكنده بود، پاى از خانه بيرون نهاد و بر منبر برآمد و فرمود:

اين چه سخنى است كه از شما درباره فرماندهى اسامه به من رسيده است ؟ شما در گذشته نيز به سبب فرمان فرماندهى كه براى پدرش صادر كرده بودم ، بر من خرده گرفته بوديد، در صورتى كه به خدا سوگند او براى فرماندهى لياقت داشت ، و پس از او پسرش نيز شايسته فرماندهى است . و چون از منبر به زير آمد، مسلمانانى كه با اسامه بيرون مى شدند، به خدمت حضرتش آمده ، او را بدرود گفته به اردوگاه جرف رفتند.

چون بيمارى بر پيامبر خدا شدت يافت ، آن حضرت پياپى مى فرمود: سپاه اسامه را حركت دهيد. در روز يكشنبه بيمارى رسول خدا(ص ) شدت يافت ، و درد بر حضرتش چيره شد. اسامه از اردوگاه بازگشت و در حالى كه پيغمبر(ص ) بيهوش افتاده بود، خم شد و بر چهره حضرتش بوسه زد. رسول خدا(ص ) سخنى نگفت و اسامه به اردوگاهش بازگشت . آنگاه در روز دوشنبه ، بار ديگر به خدمت پيغمبر(ص ) رسيد. در

اين نوبت رسول خدا(ص ) سرحال بود و به وى فرمود: به نام خدا حركت كن . اسامه نيز پيغمبر(ص ) را بدرود گفت و به اردوگاه شتافت و فرمان حركت را صادر كرد. اما درست در همان هنگام كه پاى در ركاب مى گذاشت ، فرستاده مادرش ام ايمن از راه رسيد و گفت : رسول خدا(ص ) در حال مرگ است !اين بود كه وى به همراه عمر و ابوعبيده به خدمت پيغمبر(ص ) بازگشت و رسول خدا(ص ) را در حال احتضار ديد. آفتاب روز دوشنبه دوازدهم ماه ربيع الاول كاملا بالا آمده بود كه رسول خدا(ص ) به سراى باقى رحلت فرمود (216).

ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه مى نويسد:

چون پيغمبر(ص ) به هوش آمد، از اسامه و سپاهش پرسيد. به حضرتش گفتند كه آنها خود را آماده حركت مى كنند. اين بود كه پياپى مى فرمود: سپاه اسامه را حركت دهيد؛ خدا لعنت كند آن كس را كه خود را از سپاه اسامه كنار بكشد. و اين را بارها تكرار كرد.

پس اسامه ، در حالى كه پرچم فرماندهى بر فراز سرش در اهتراز بود و اصحاب پيشاپيش او در حركت بودند، بيرون آمد و در جرف اردو زد. در اين ماءموريت ، ابوبكر و عمر و اكثر مهاجران ، و از انصار اسيد بن حضير و بشير بن سعد و ديگر سران و معاريف با او همراه بودند كه فرستاده ام ايمن (217)...

اين داستان اسامه و ماءموريت جنگى او در زمان حيات پيغمبر خدا(ص ) بود. اما عروه سرنوشت اين ماءموريت و سپاه را بعد از وفات پيامبر(ص

) چنين آورده است :

چون كار بيعت را به پايان بردند و از آن آسوده خاطر شدند، و مردم نيز از جوش و خروش افتاده آرام گشتند، ابوبكر به اسامه گفت به سوى ماءموريتى كه پيغمبر خدا برايت تعيين كرده است حركت كن (218). اسامه با سپاهش حركت كرد و دو خليفه ، ابوبكر و عمر، به علت اشتغالشان به امور خلافت از شركت در آن سپاه سرباز زدند. عمر همواره به اسامه مى گفت : رسول خدا از دنيا رفت در حاليكه تو بر من امير و فرمانده بودى . حتى هنگامى هم كه به خلافت نشست ، هر وقت كه اسامه را مى ديد، به رسم امارت به او سلام مى كرد و مى گفت : السلام عليك اءيها الاءمير!و اسامه مى گفت : خدايت رحمت كناد اى اميرالمؤ منين !تو مرا چنين خطاب مى كنى ؟! او عمر مى گفت : آرى ، تا من زنده ام ، تو را فرمانده خطاب خواهم كرد. پيامبر از دنيا رفت در حاليكه تو بر من امير و فرمانده بودى (219)!

بارى دو خليفه نخستين ، ابوبكر و عمر، را به سبب عدم شركتشان در سپاه اسامه مورد خرده گيرى و انتقاد قرار داده اند و از جوابهائى كه دانشمندان مكتب خلفا در عذر ايشان آورده اند، و ما در گذشته به آن اشاره كرده ايم ، يكى اين بود كه : رسول خدا(ص ) فرمان ماءموريتهاى جنگى را بنا به اجتهاد خود صادر مى كرده است (220). بنابراين استدلال ، صحابه مجتهد مى توانند با اجتهاد خود، با اوامر رسول خدا(ص ) در ماءموريتهاى

جنگى مخالفت نمايند (221)!

بتاز و وى را بكش ، يا دستگير كرده ، به نزد من گسيل دار.

طريفه به سوى فجاءة شتافت و چون به ايشان رسيد، بينشان تيراندازى شروع شد و در اثناى آن نجبة بن ابى الميثاء به سبب تيرى از پاى در آمد و كشته شد. و چون فجاءة دريافت كه مسلمانان در اعدام يا دستگيرى او مصمم هستند، به طريفه گفت : تو بر من هيچگونه فضيلت و برترى ندارى ، تو از جانب ابوبكر ماءمورى ، و من هم از طرف او فرمان دارم !طريفه گفت : اگر راست مى گويى ، اسلحه را بر زمين بگذار و با من بز نزد ابوبكر بيا.

اين بود كه فجاءة به همراه طريفه نزد ابوبكر آمد چون چشم ابوبكر به او افتاد، به طريفه گفت : او را به بقيع ببر و زنده در آتش بسوزان !طريفه نيز فرمان برد و در بقيع آتشى برافروخت و فجاءة را در آن افكند و بسوزانيد.

طبرى در روايتى ديگر مى نويسد: طريفه ، هيزمى بسيار در مصلاى مدينه بر هم نهاد و در آن آتش افكند. آنگاه فجاءه را طناب پيچ كرده ، در آن انداخت و بسوزانيد!اما سخن ابن كثير در اين مورد چنين است : طريفه دستهاى فجاءة را از پشت گردنش ببست و سپس او را طناب پيچ كرده ، در آتش افكند و بسوزانيد (224).

ابوبكر بعدها از فرمانش درباره فجاءه ، سخت پشيمان شد و در بستر بيمارى اى ، كه از آن برنخاست ، مى گفت : مرتكب سه كار شده ام كه اى كاش آنها را انجام نداده بودم : اى كاش

در خانه زهرا را نگشوده بودم ، اگر چه آن در براى جنگ به روى من بسته شده بود. و اى كاش فجاءه را به آتش نمى سوزانيدم ، بلكه دستور مى دادم تا او را به طور معمول اعدام كنند و يا به زندانش مى افكندم . و اى كاش در سقيفه بنى ساعده امر خلافت را به گردن يكى از آن دو يعنى عمر يا ابو عبيده مى انداختم (225).

در اين باره بر ابوبكر خرده گرفته اند كه حكم مفسدى چون فجاءه در قرآن آمده است ؛ آنجا كه در سوره مائده آيه 33 مى فرمايد: انما جزاء الذين يحاربون الله و رسوله و يسعون فى الارض فسادا اءن يقتلوا اءو يصلبوا اءو تقطع اءيديهم و اءرجلهم من خلاف اءو ينفوا من الارض ذلك لهم خزى فى الدنيا و لهم فى الاخرة عذاب عظيم .

رواياتى نيز از رسول خدا(ص ) در نهى سوزانيدن مجرمان آمده است ؛ از جمله بخارى در صحيح خود و احمد بن حنبل در مسندش از پيامبر خدا(ص ) آورده اند كه فرموده است (226): لا يعذب بالنار الا رب النار. و: اءن النار لا يعذب بها الا الله . و: لا يعذب بالنار الا ربها . و نيز روايت شده كه آن حضرت فرموده است : من بدل دينه فاقتلوه . يعنى هر كس كه پشت پا به دينش زد، او را اعدام كنيد (227). و نيز فرموده است : لا يحل دم امرى مسلم يشهد اءن لا اله الا الله و اءن محمدا رسول الله ، الا باحدى ثلاث : زنا بعد احصان فانه يرجم ،

و رجل يخرج محاربا لله و رسوله فانه يقتل اءو يصلب اءو ينفى من الاءرض ، اءو يقتل نفسا فيقتل بها . يعنى ريختن خون هيچ مسلمان گوينده لا اله الا الله و محمد رسول الله روا نيست ، مگر در سه مورد: زناى محصنه كه بايد سنگسار شود؛ كسى كه با خدا و پيامبرانش بجنگد كه بايد كشته شود، يا به دار آويخته شده ، يا با توجه به شرايطش نفى بلد شود؛ و يا كسى را كشته باشد كه در مقابل آن اعدام مى شود (228).

اما با اين همه ، علماى مكتب خلفا، در مورد مخالفت صريح ابوبكر با نصوص آشكارى كه در اين قضيه گذشت ، چنين عذر آورده اند كه : سوزانيدن فجاءة سلمى با آتش ، از خطاى در اجتهاد ابوبكر بوده و همانند او از مجتهدين كه دچار لغزش در اجتهاد مى شوند، بسيارند!

ديگراز موارد اجتهاد خليفه ابوبكر، فتوايش در مساءله كلاله است . كلاله به كسى گفته مى شود كه در بازماندگانش نه فرزندى از او باشد و نه پدرى . همچنين به وارثين او نيز كلاله گويند (229).

در قرآن كريم سوره نساء، آيه 12 درباره كلاله آمده است : و ان كان رجل يورث كلالة اءو امراة و له اءخ اءو اءخت فلكل واحد منهما السدس فان كانوا اءكثر من ذلك فهم شركاء فى الثلث . يعنى و هر گاه وارث مرد يا زنى كلاله باشد، و او برادر يا خواهرى داشته باشد، هر يك از آنها يك ششم ، و اگر تعدادشان بيش از آن باشد، در يك سوم شريك يكديگر خواهند بود (230).

و در

آيه 176 آمده است : يسقتونك قل الله يفتيكم فى اكلالة ، ان امرو هلك ليس له ولد و له اخت فلها نصف ما ترك و هو يرثها ان لم يكن لها ولد فان كانتا اثنتين فلهما الثلثان مما ترك و ان كانوا اخوة رجالا و نساء فللذكر مثل حفظ الانثيين يبين الله لكم اءن تضلوا و الله بكل شى ء عليم . يعنى از تو فتوا مى خواهند، بگو خداوند درباره كلاله چنين فتوا مى دهد: اگر مردى بميرد و فرزندى نداشته باشد و تنها خواهرى داشته باشد، نصف ما ترك او به وى مى رسد و او نيز از خواهر ارث مى برد اگر خواهر را فرزندى نباشد و اگر دو خواهر باشند دو سوم ما ترك به آنان مى رسد و اگر چند نفر برادر و خواهر بودند براى مردان دو برابر سهم زنان است خداوند حكم ارث را براى شما بيان مى كند تا گمراه نشويد خداوند بر هر چيزى دانا است (231).

از ابوبكر در مورد كلاله سؤ ال شد، او در پاسخ گفت :

من نظر خودم را مى گويم ، اگر درست بود از آن خداست ، و اگر غلط از آب در آمد، از آن من و شيطان است ، و خدا و پيامبرش از آن بيزارند. به نظر من كلاله غير از فرزند و پدر است .

و چون عمر بر جاى او به خلافت نشست ، گفت : من از خدا شرم مى كنم كه سخنى را كه ابوبكر گفته است رد كنم (232)!و يك بار هم گفت : كلاله كسى است كه فرزندى نداشته باشد (233).

مورد ديگر،

پاسخ ابوبكر درباره سهم الارث مادربزرگ است كه در موطاء مالك ، پيشواى مالكيان ، و سنن دارمى و سنن ابوداود و سنن ابن ماجه آمده است . ما سخن مالك را مى آوريم . او گفته است :

مادر بزرگى به خدمت ابوبكر صديق رسيد و از ميزان سهم الارثش از او پرسيد. ابوبكر پاسخ داد: در كتاب خدا، قرآن ، حقى براى تو معين نشده است و در سنت پيغمبر خدا هم چيزى براى تو سراغ ندارم . حالا برگرد تا من از مردم بپرسم . آنگاه مطلب را با مردم در ميان نهاد. مغيرة بن شعبه گفت : مادربزرگى به خدمت پيغمبر آمد و آن حضرت يك ششم به او داد. ابوبكر از او پرسيد شاهدى هم دارى ؟ آنگاه محمد بن - مسلمه انصارى برخاست و مانند مغيره گواهى داد. اين بود كه ابوبكر صديق هم همان مقدار را براى مادر بزرگ مقرر داشت ...(234).

و در شرح حال سهل بن عبدالرحمان در استيعاب و اسدالغابه و اصابه ، و به طور مختصر در موطاءمالك آمده است كه : دو مادربزرگ مادر مادر، و مادر پدر براى دريافت سهم الارث خود به ابوبكر مراجعه كردند. ابوبكر ارثيه را به مادربزرگ مادرى داد و به مادر بزرگ پدرى چيزى نداد. عبدالرحمان بن سهل به ابوبكر گفت : اى خليفه رسول خدا، تو ارثيه را به كسى دادى كه اگر مرده بود ميراث گذار از وراث نمى برد. ابوبكر كه اين را شنيد ارثيه يعنى يك ششم را ميان هر دو نفر تقسيم كرد (235).

ديگر از آن موارد، داستان كشته شدن مالك بن نويره است

به دست خالد بن - وليد و همبستر شدن خالد با زن مالك در همان شب !فشرده اين ماجرا به شرح زير است : مالك بن نويره تميمى يربوعى كه كنيه اش ابو حنظله ، و لقبش جفول بود، مردى شاعر و بزرگوار و دليرى سواركار از بنى يربوع در دوران جاهليت ، و از بزرگان آن قبيله به حساب مى آمد.

زمانى كه مالك اسلام آورد، رسول خدا(ص ) وى را به جمع آورى صدقات قبيله اش ماءمور فرمود. و چون رسول خدا(ص ) رحلت كرد، مالك وجوهات جمع آورى شده را نگه داشت و به صاحبانش بازگردانيد و گفت :

فقلت خذوا اءموالكم غير خائف

و لا ناظر فى ما يجى ء من الغد

فان قام بالدين المخوف قائم

اءطعنا و قلنا الدين ، دين محمد (236)

گفتم كه بى هيچ ترسى از آينده و اينكه چه اتفاقى خواهد افتاد اموال خودتان را پس بگيريد. اگر براى اين دين بيم دهنده كسى قيام كرد، ما هم تمكين كرده ، مى گوييم دين ، دين محمد(ص ) است .

و طبرى از قول عبدالرحمان بن ابى بكر مى نويسد:

چون خالد بن وليد به سرزمين بطاح (237) فرود آمد، ضرار بن ازور (238) را به همراهى تنى چند از سپاهيانش كه ابو قتاده (239) نيز در ميانشان بود، به ماءموريت فرستاد. اينان نيز بر قبيله مالك شبيخون زدند. ابو قتاده بعدها مى گفت :

چون همراهان ما قبيله مالك را در ميان گرفته راه را از هر طرف بر آنها بستند، مالك و همراهانش به خاطر حفظ جان خود مسلح شدند. گفتيم : ما همه مسلمانيم . آنها هم گفتند: ما هم مسلمانيم

. گفتيم : اگر راست مى گوييد چرا مسلح شده ايد؟ پاسخ دادند: شما چرا مسلح هستيد؟ ما گفتيم : اگر راست مى گوييد كه مسلمانيد، اسلحه تان را بر زمين بگذاريد. ابو قتاده مى گويد: آنها اين پيشنهاد را پذيرفتند و اسلحه خود را بر زمين گذاشته ، به نماز برخاستند و ما هم نماز بجاى آورديم (240).

زير بار نرفت و مالك را پيش كشيد و فرمان داد تا ضرار گردنش را بزد. و سپس خالد زن او (ام تميم ) را همان شب متصرف شد و با وى همبستر گرديد (243)!

و در وفيات الاعيان ، و فوات الوفيات و تاريخ ابوالفداء و اين شحنه آمده است كه عبدالله بن عمر و ابو قتاده انصارى ، كه ناظر بر ماجرا بودند، در مورد مالك بن نويره با خالد بن وليد سخن گفتند و از او به نيكى ياد كردند؛ ولى خالد را سخن ايشان ناخوش آمد. ناچار مالك گفت :

خالد، تو ما را نزد ابوبكر بفرست تا خودش درباره ما تصميم بگيرد. تو به غير از ما كسانى را به خدمت او فرستاده اى كه گناهشان به مراتب از جرم ما بيشتر بوده است !خالد گفت : خدا امانم ندهد اگر سرت را برنگيرم . و او را مقابل ضرار بداشت تا گردنش را بزند. مالك در اين لحظه روى به زن زيبا روى خود كرد و با اشاره به او، به خالد گفت : اين زن مرا بكشتن داد؟ خالد گفت : بلكه خدايت به جرم ارتدادت بكشت . مالك گفت : من مردى مسلمانم ، ولى در اينجا خالد بى صبرانه به ضرار بانگ زد: ضرار، گردنش را بزن !كه شمشير ضرار صداى اعتراض مالك را در گلوى او در هم شكست . آنگاه خالد فرمان داد تا سر مالك را كه از مردان پر موى به شمار بود (244)، ديگ پايه قرار دادند! و هم در آن شب با ام تميم ، زن بيوه مالك ، همبستر گرديد (245)!

ابو زهير سعدى در اين زمينه چنين سروده است :

اءلا قل لحى اءوطئوا بالسنابك

تطاول هذا الليل من بعد مالك

قضى خالد بغيا عليه لعرسه

و كان له فيها هوى قبل ذلك

فاءمضى هواه خالد غير عاطف

عنان الهوى عنها، و لا متمالك

و اءصبح ذا اءهل ، و اءصبح مالك

الى غير اءهل هالكا فى الهوالك (246)

يعنى به سوار كارانى كه با اسب تاختن آوردند بگو كه پس از مالك شب تار ما را پايانى نخواهد بود. خالد كه از گذشته دلباخته زن مالك بود، ناجوانمردانه به خاطر آن زن ، مالك را از پاى درآورد. و بدين سان خالد آتش شهوت خود را فرو نشانيد و نتوانست كه عنان هواى دلش را در دست بگيرد و آن را از آن كار باز دارد. خالد شبى را به صبح آورد، در حالى كه همسر مالك را به دست آورده بود و مالك در آن صبحگاه به خاطر آن زن ، در خاك و خون خود براى ابد آرميده بود.

آنگاه منهال به همراه يكى از بستگانش بر كشته مالك بن نويره گذر كرد. پس از انبانش پيراهنى بيرون كشيد و بدن مالك را با آن كفن كرد و به خاك سپرد(247).

يعقوبى در تاريخ خود مى نويسد: ابو قتاده خود را به ابوبكر رسانيد و ماجرا را به وى گزارش داد و سوگند ياد كرد كه ديگر هرگز به زير پرچم خالد به جنگى بيرون نشود. زيرا كه او مالك مسلمان را بى هيچ جرم و گناهى كشته است .

طبرى نيز از قول عبدالرحمان بن ابى بكر آورده است كه از كسانى كه به مسلمان بودن مالك گواهى دادند، ابو قتاده بود

كه با خداى خود عهد كرده كه هرگز در جنگى كنار خالد شركت ننمايد!

و يعقوبى مى نويسد كه عمر بن خطاب به ابوبكر گفت : اى جانشين رسول خدا!خالد مرد مسلمانى را كشته و در همان شب زنش را تصرف كرده است . اين بود كه ابوبكر امر به احضار خالد داد. خالد چون در محضر ابوبكر حضور يافت ، براى كار خود چنين عذر آورد كه : اى جانشين رسول خدا! من تاءويل (248) (اجتهاد) كردم و قصد خير داشتم ، ولى خطا نمودم .

و در وفيات الاعيان و تاريخ ابوالفداء و كنز العمال و ديگر منابع آمده است : هنگاميكه خبر خالد با مالك بن نويره و همسرش به ابوبكر و عمر رسيد، عمر به ابوبكر گفت : خالد مرتكب زنا شده ، او را سنگسار كن . ابوبكر پاسخ داد: من او را سنگسار نمى كنم . او اجتهاد كرده و در اجتهاد خود مرتكب اشتباه شده است !عمر گفت : پس او را از پست فرماندهى بردار. ابوبكر گفت : من شمشيرى را كه خداوند بر كشيده است ، غلاف نمى كنم (249)!

و طبرى از قول عبدالرحمان بن ابى بكر مى نويسد:

چون خبر كشته شدن مالك و همراهانش به عمر رسيد، با ابوبكر به گفتگو نشست و در اين سخن اصرار كرد كه : اين دشمن خدا، به ناروا بر مرد مسلمانى تاخته و او را كشته و به زنش تجاوز كرده است !

سرانجام ابوبكر امر به احضار خالد كرد. خالد به مدينه بازگشت و در مسجد به حضور خليفه رسيد. او قبايى در برداشت كه زنگار آهن بر آن نشسته

بود، و عمامه اى بر سر نهاده كه در چين و خم آن به رسم رزمندگان اسلام چند تير چوب نشانده بود. همين كه عمر چشمش به خالد افتاد، برجست و تيرها را از عمامه او بيرون كشيد و خشمگين با سر زانوان خود شكست و گفت : ريا كار متظاهر! مرد مسلمانى را به ناروا مى كشى و زنش تجاوز مى كنى ؟ به خدا قسم كه به اين جرمت تو را سنگسار مى كنم .

خالد در برابر اين حركت غير منتظره عمر، هيچ سخنى نگفت و عكس العملى نشان نداد. زيرا كه يقين داشت كه ابوبكر، همفكر عمر است و سخنان او را تاءييد و تكرار خواهد كرد. اما همين كه به خدمت ابوبكر رسيد و ماجرا را به وى گزارش كرد و از كار خود نيز پوزش خواست ، ابوبكر نيز عذر او را پذيرفت و از خطايش در آن جنگ درگذشت . را وى مى گويد:

خالد با به دست آوردن رضايت خاطر ابوبكر، از خدمت او بيرون آمد، عمر هنوز در مسجد نشسته بود. بس بى درنگ بر سر عمر فرياد كشيد و گفت :

بيا ببينم پسر ام شمله ! حرف حساب تو چيست ؟

عمر كه بفراست دريافته بود ابوبكر خالد را بخشيده است ، چيزى نگفت و يكراست به خانه خود رفت . در وفيات الاعيان و تاريخ يعقوبى آمده است :

ابو نهشل ، متمم بن نويره ، برادر مالك بن نويره ، كه شاعر بود، اشعار سوزناك بسيارى در سوگ برادرش سرود. او روزى در مدينه به نزد ابوبكر رفت . صبحگاهان نماز را پشت سر ابوبكر بجاى

آورد. و چون خليفه از نمازش فارغ گرديد، متمم برخاست و در كنار ابوبكر بايستاد و به كمان خود تكيه داد و اين سوگنامه را خواند.

نعم القتيل اذ الرياح تناوحت

خلف البيوت ، قتلت يا ابن الاءزور

اءدعوته بالله ثم غدرته

لو هو دعاك بذمة لم يغدر

در آن هنگام كه باد در پشت خانه ها به نوحه گرى پرداخته بود، تو اى فرزند ازورچه نيكو مردى را به خاك و خون كشيدى .

تو - و اشاره به ابوبكر كرد - به نام خدا او را فراخواندى و با او پيمان بسته پناهش دادى ، و سپس به وى خيانت كرده نيرنگ زدى . در صورتى كه اگر او تو را خوانده و پناه داده بود، خيانت نمى كرد.

ابوبكر گفت : خداى را سوگند كه من او را نخواندم و پناه ندادم و به او نيرنگ نزدم .

اين داستان كشته شدن مالك بن نويره و تجاوز كردن خالد بن وليد در همان شب كشته شدن او به همسرش بود.

خالد بن وليد نسبت به مسلمانى كه نماز مى خواند دست به اجتهاد زد و او را در بند كشيد و اسير كرد. آنگاه اجتهاد كرد و و را بكشت !و سپس اجتهاد نمود و زن مالك را در همان شب اعدام به زنى گرفت !

اينك نوبت ابوبكر بود كه اجتهاد كند. او در اين قضيه اجتهاد كرد و خالد را بر اين عمل ناروا بازداشت نكرد و در بند نكشيد. و سپس به تاءويل پرداخت و اجتهاد كرد و اجراى حد شرعى را درباره او روا نداشت !

و بالاخره ، اين دو صحابى مجتهد، اجتهاد كردند و در اجتهادشان دچار

لغزش و خطا گرديدند و براى هر يك از ايشان به خاطر هر خطايشان يك اجر و حسنه در نامه عملشان منظور مى گردد!!

اما عمر صحابى را دو اجر و پاداش است !زيرا كه او اجتهاد كرد و راءى به سنگسار كردن خالد داد و تاءويل و اجتهادش درست و بجا بود.

ولى در اين ميان بى چاره مالك بن نويره صحابى و كارگزار رسول خدا(ص ) را نه مزد و حسنه اى در اسارتش در كار است ، و نه اجر و پاداشى به خاطر كشته شدنش . زيرا كه اسارت و اعدام او بنا به فرمان بزرگ فرمانده سپاه ، خالد بن وليد، صورت گرفته است !

مند شده و چه كسى از آن محروم مانده است ، بيم آن مى رود كه اين موضوع عموميت يافته موجب تضييع حق ديگران شود.

وليد بن هشام ، نواده مغيره ، گفت :

اى اميرالمؤ منين !به شام كه رفته بودم ، پادشاهان آنجا را ديدم كه دفتر ديوان اسامى ترتيب داده ، سپاهيانى را نيز براى نبرد آماده داشتند. تو نيز چنان كن و آن گونه دفاتر مالى را تهيه كن و سپاهى آماده رزم داشته باش .

عمر، سخن وليد را پذيرفت و به احضار عقيل بن ابى طالب و مخرمة بن نوفل و جبير بن مطعم ، كه از نسب شناسان نامى قريش بودند فرمان داد و مقرر داشت تا آنها مردمان را بر حسب منازل و مراتبى كه دارند دسته بندى نمايند...(250).

ابن جوزى نيز در اخبار و سيره عمر به طور مفصل مقررات موضوعه او را در پرداختهاى بيت المال و اينكه او برخى از مردمان را بر برخى ديگر در حقوق فضل و برترى داده بود آورده و مى گويد:

او براى عباس بن عبدالمطلب دوازده هزار درهم مقررى تعيين كرده بود، و براى هر يك از زنان پيغمبر(ص ) ده هزار درهم . اما عايشه را بر آنان مقدم داشت و برايش دو هزار درهم بيشتر مقرر كرده بود! براى هر يك از مهاجرانى كه در جنگ بدر شركت كرده بودند، پنج هزار، و براى انصار چهار هزار درهم در نظر گرفته بود. و نيز گفته اند كه براى شركت كنندگان در جنگ بدر، از هر قبيله كه بوده اند، پنج هزار درهم تعيين كرده بود. براى شركت كنندگان در جنگ احد

و جنگهاى بعد از آن تا حديبيه ، چهار هزار، و براى رزمندگانى كه در جنگهاى بعد از حديبيه مشاركت داشته اند سه هزار درهم در نظر گرفته بود و مقرر داشت تا به كسانى كه در جنگهاى بعد از پيغمبر خدا(ص ) شركت كرده بودند از دو هزار و يك هزار و پانصد و يك هزار تا دويست درهم مقررى تعيين شود. راوى گفته است كه تا عمر زنده بود پرداخت حقوق بر همين قاعده صورت مى گرفت . و نيز گفته است :

عمر براى زنان رزمندگان جنگ بدر پانصد، و زنان جنگجويان بعد از بدر تا حديبيه چهار صد، و براى همسران رزمندگان بعد از حديبيه سيصد، و زنان رزم آوران جنگ قادسيه دويست ، و برا بقيه زنان سربازان اسلام به طور تساوى مستمرى تعيين كرد (251).

اما روايت يعقوبى در تاريخش با اين روايت اين اختلاف را دارد كه :

عمر براى سران و بزرگان مكه از قريش ، مانند ابوسفيان بن حرب و معاويه بن - ابى سفيان ، پنج هزار تعيين كرده بود (252).

و بدين سان عمر خليفه ، برخى از مردمان را در عطايا و حقوق و بر برخى ديگر مقدم داشت تا آنجا كه بعضى تا شصت برابر ديگران حقوق دريافت مى كردند؛ مانند مستمرى عايشه كه دوازده هزار درهم بود، نسبت به دريافتى ديگر زنان كه مسلمان كه دويست درهم تعيين شده بود.

و به اين ترتيب خليفه عمر بر خلاف سنت پيغمبر خدا(ص ) در جامعه اسلامى نظامى طبقاتى به وجود آورد، و در نتيجه ثروت باد آورده و انبوه در يك طرف ، و تنگدستى و فقر

در سوى ديگر نمايان شد، و طبقه اى خوشگذران و تنبل ، كه از زحمت و فعاليت گريزان بودند، در جامعه نو پاى اسلامى به وجود آمد.

گويى عمر در آخرين روزهاى زندگيش خطرى را كه از اين رهگذر جامعه اسلامى را تهديد مى كرد دريافته بود، كه به موجب روايتى كه در تاريخ طبرى آمده گفته است :

اگر نتيجه كارم را پيش از اين مى دانستم ، تعديل ثروت مى كردم ، و اضافه داراييهاى توانگران را گرفته ، در ميان مهاجران فقير و بينوا قسمت مى كردم (253)!

البته نبايد از نظر دور داشت كه در اين آرزوى خليفه باز هم تبعيض به چشم مى خورد! چه ، او در اين آرزو نيز مهاجران فقير را بر بينوايان انصار برترى داده است (254)!

و باز از جمله زيانهاى تقسيم بيت المال به صورت پرداختها و بخشش هاى ساليانه اين بود كه مسلمانان بعد از آن تاريخ زير فشار و تعدى مستقيم واليان و فرمانداران قرار گرفتند. زيرا كه اين واليان و حكام بودند كه مى توانستند به هر كس كه بخواهند ببخشند، و عطاى مخالفان خود را قطع نمايند. مانند آنچه در زمان خلافت عثمان اتفاق افتاد، و يا زمان حكومت زياد بن ابيه (255)، و پسرش عبيدالله بن زياد (256) در كوفه به وقوع پيوست (257).

.

نخست الفاظ زكات ، صدقه ، فيى ء، صفى ، انفال ، غنيمت و خمس را از لحاظ لغت و شرع مورد بررسى قرار داده ، سپس به مساءله خمس و حق دختر پيغمبر(ص ) در زمان رسول خدا(ص ) مى پردازيم . تا پس از آن بررسى اجتهاد آن دو خليفه به طور كلى در مساءله خمس ، بويژه حق دختر پيغمبر خدا(ص ) براى ما ساده و آسان شود.

موجود است و زكى يعنى زكات مالش را پرداخت (263).

اين فشرده مطالبى است كه اهل لغت در بيان معنى زكات آورده اند (264)

به پادشاهان حمير كه در آن مى فرمايد:

...و آتيتم الزكاة من المغانم ، خمس الله و سهم النبى ، و صفيه و ما كتب الله على المؤ منين من صدقة . يعنى زكات دستآوردهاى خود را، از قبيل خمس خدا و سهم پيامبر و خالصه او و آنچه را كه خداوند از انواع صدقه بر مؤ منان واجب كرده است ، پرداختيد (267).

همين لفظ من (از) كه بعد از كلمه زكات در كلام پيغمبر(ص ) آمده ، انواع مختلف زكات را بيان مى كند كه عبارتند از:

1. من المغانم خمس الله . يعنى از دستاوردها خمس خدا.

2. سهم النبى و صفيه . يعنى سهم پيغمبر(ص ) و خالصه او.

3. و انواع صدقاتى را كه خداوند بر مؤ منان واجب فرمود، يا نوع واجب صدقه .

رسول خدا اين چنين صدقه واجب را يك نوع از اقسام زكات قرار داده است . و خداوند مصرف صدقه را به موارد هشتگانه زير كه به آنها تصريح شده منحصر فرموده است و مى فرمايد:

انما الصدقات للفقراء والمساكين والعاملين عليها والمؤ لفة قلوبهم و فى الرقاب والغارمين و فى سبيل الله وابن السبيل فريضة من الله ، والله عليم حكيم . يعنى صدقات براى فقرا و بينوايان و ماءمورين جمع آورى آنها و استمالت و دلجويى كفار و بردگان و زيان ديدگان و در راه خدا و در راه ماندگان است . فريضه اى از جانب خداست و خدا دانا و حكيم است . (توبه / 60).

زكات در هيچ كجاى قرآن به تنهايى نيامده ، بلكه در بيست و پنج آيه همراه با نماز ذكر شده است (268). و هر

جا كه لفظ زكات در كلام خدا يا پيامبرش به همراه نماز آمده باشد، به طور مطلق حق خداوند را در مال در نظر داشته است . از آن جمله آنچه را كه به حد نصاب رسيده باشد از نقدين ، يعنى طلا و نقره ، و انعام و غلات ، كه صدقات واجبه مى باشند، و نيز حق خداوند در بهره ها و دستاوردها. كه خمس ناميده مى شود، و يا حقى را كه خداوند در غير آنها دارد.

و اگر اين لفظ در كلام خدا و پيامبرش با لفظ خمس همراه باشد، منظور فقط صدقات واجبه است . همچنين اگر با نام يكى از موارد اصناف صدقات ، مانند زكاة الغنم ، و زكاة النقدين آمده باشد، باز هم مقصود صدقات واجبه آنها خواهد بود.

در حديث و سيره به ماءمور جمع آورى صدقات المصدق (269) مى گويند نه المزكى . و صدقات دهندگان را المتصدق (270) مى نامند نه المزكى يا المتزكى .

و آن چيزى كه بر بنى هاشم حرام است صدقه مى باشد نه زكات (271). و چنان مى نمايد كه مسلم اين موضوع را در نيافته كه در صحيح خود بابى را به نام باب تحريم الزكاة على رسول الله و على آله ... (272) گشوده است ! در صورتى كه خود او در باب هشتم احاديثى را مى آورد كه در آنها صراحت به حرمت صدقه براى آنها دارد، نه زكاتى كه گفته است .

بنابراين آنچه در قرآن كريم مانند اين آيه آمده است : و اءقيموا الصلوة و اتوا الزكاة . (273) يعنى برپا داريد نماز را و پرداخت كنيد

زكات را، اولا برپا داشتن نماز، هر نمازى كه باشد، مانند نماز يوميه و نماز آيات و نمازهاى ديگر را فرمان مى دهد، ثانيا پرداختن حق خداى تعالى در اموال را فرمان مى دهد؛ خواه حق او در موارد صدقه واجبه باشد يا در موارد خمس و غير آن .

همچنين منظور آنچه را كه از رسول خدا(ص ) آورده اند كه فرموده است : اذا اءديت زكاة مالك فقد قضيت ما عليك . (274) يعنى اگر زكات مالت را پرداختى بر آنچه كه بر عهده داشته اى عمل كرده اى ، اين است كه اگر تو حقى را كه خداوند در مال و دارايى تو دارد، يعنى تمام حقوقى را كه خداوند در آنها دارد، پرداخت كردى ، بدهى خودت را پرداخته و وظيفه ات را انجام داده اى . و همچنين است روايتى كه از آن حضرت آورده اند كه فرموده است : من استفاد مالا، فلا زكاة عليه ، حتى يحول الحول .(275) يعنى هر كس كه مالى را مورد استفاده خود قرار دهد، زكات بر او نيست ، مگر پس از گذشتن يك سال . يعنى خداوند را در آن حقى نيست . و در احاديث ائمه اهل بيت (ع ) آمده است : و حق فى الاءموال الزكاة . (276) يعنى زكات اموال حقى مسلم است .

و دور نيست كه پوشيده ماندن اين موضوع بر مردم از آن روى باشد كه خلفا چون موضوع خمس را پس از رحلت رسول خدا(ص ) از بين بردند، در عمل مصداقى براى زكات بجز صدقات باقى نماند. و بدين سان بتدريج موضوع خمس به

دست فراموشى سپرده شد، تا جايى كه در اين اواخر، از لفظ زكات بجز مفهوم صدقات چيز ديگرى به ذهن متبادر نمى شده است .

نشسته بود، وى را از پاى درآورند، كه وحى بر آن حضرت نازل شد و پرده از نيرنگ ايشان برگرفت . پس رسول خدا(ص ) با شتاب از آنجا بيرون آمد و چنان نمود كه كارى فورى دارد و يكراست به مدينه رفت . و چون مراجعتش به طول انجاميد، اصحاب از بازگشت او نااميد شده برخاستند و در مدينه خود را به آن حضرت رسانيدند. آنگاه رسول خدا(ص ) كسى را نزد ايشان فرستاد و آنان را از نيرنگى كه در مقام به كار بردن آن بودند آگاه فرمود، و فرمان داد تا همگى از مدينه كوچ كرده كسى از ايشان در جوار حضرتش باقى نماند.

بنى نضير زير بار نرفته در دژ خود متحصن شده در به روى خود بستند. سپاه اسلام پانزده روز ايشان را در محاصره گرفت تا اينكه ناگزير شدند سر بر فرمان حضرتش فرود آورند. به اين ترتيب كه تنها اجازه يافتند يك بار شتر اسباب و لوازم زندگانى را، آن هم به غير از آلات جنگى ، با خويشتن برگيرند.

بدين سان طايفه مزبور با ششصد بار شتر از قلعه خارج و به سوى خيبر و ديگر جاها كوچ كردند، و خداوند، آنچه را كه از سلاح بسيار و زمينها و نخلستانها، بر جاى گذاشته بودند، به پيامبرش رسول خدا(ص ) اختصاص داد. پس عمر روى به رسول خدا(ص ) كرد و گفت :

آيا خمس اين غنايم را برنمى گيرى و باقى را ميان مسلمانان قسمت نمى نمايى ؟ پيامبر فرمود: چيزى را كه خداوند تنها ويژه من ساخته است و مسلمانان را از آن محروم داشته ، به

موجب ما اءفاء الله على رسوله قسمت نمى كنم .

واقدى و ديگران مى نويسند:

رسول خدا(ص ) از اموالى كه از بنى نضير به دست آورده و ويژه خودش بود، بر خانواده اش انفاق مى فرمود. و به هر كس كه مى خواست از آن اموال مى بخشيد و به آن كس كه مايل نبود چيزى نمى داد. و اداره امور اموال بنى نضير را به ابو رافع (279)، آزاد كرده خويش ، سپرد (280).

خداوند بر هر چيز تواناست (283). و خدا بود كه اموال بنى نضير را به پيامبرش اختصاص داد...

ج - و در حديثى ديگر بعد از ذكر آيه گذشته گفته است :

اينها يعنى شركهاى عربى فدك و فلان جا و فلان جا خالصه پيغمبر خدا(ص ) است .

ابوداود از قول زهرى آورده كه او گفته است :

رسول خدا(ص ) در حالى كه ديگر شهركها را در محاصره خود داشت ، با اهالى فدك ، كه به حضرتش پيشنهاد صلح داده بودند، مصالحه كرد و گفت بنا به فرموده خداوند كه فما اءوجفتم عليه من خيل و لا ركاب ، و اينكه مسلمانان براى تصرف آنجا اسبى را برنجهانيده و شترى را نتازانده ، بدون جنگ و خونريزى به تصرف آمده بوده ، فدك خالصه رسول خدا(ص ) به حساب آمد، همان گونه كه اموال بنى نضير خالصه پيامبر خدا بود، كه آن هم بدون جنگ و از راه صلح به دست آمده بود.

با توجه به آنچه گفتيم معلوم مى شود كه پژوهشگرى چون ابن اثير در كتاب نهاية اللغه در واژه صفا دستخوش اشتباه شده كه مى نويسد:

الصفى چيزى است كه فرمانده سپاه از غنيمت به دست آمده پيش از تقسيم آن براى خود بر مى گزيند كه به ((آن صفيه مى گويند و جمع آن صفايا است . و گواه بر آن سخن عايشه است كه مى گويد صفيه (رض ) در شمار خالصه پيغمبر(ص ) بوده است . يعنى صفيه دختر حيى را كه از جمله غنايم خيبر به حساب مى آمد، پيغمبر براى خود برگزيد و خالصه او گرديد. او مى گويد: ذكر

صفى و صفايا در روايات زياد آمده است :

و نيز مى گويد: در حديث آمده است كه على و عباس در حال بحث و جدال - درباره صوافى (خالصه ها) كه خداوند از اموال بنى نضير ويژه پيامبرش كرده بود، به نزد عمر (رض ) رفتند. در اينجا ابن اثير به معناى واژه پرداخته مى گويد صوافى به املاك و سرزمينهايى گفته مى شود كه صاحبانش از آنجا كوچ كرده ، يا مرده و وارثى بر جاى نگذاشته اند و مفرد آن صافيه است .

ازهرى مى گويد صوافى به اموالى گفته مى شود كه فرمانروا آن را ويژه نزديكان خود كرده است .

همين مطالب را هر يك از لغت شناسانى كه بعد از ازهرى و ابن اثير آمده اند، از آن دو گرفته و در كتابهاى لغت خويش آورده اند. مانند ابن منظور در واژه صفا در لسان العرب .

سخن اينان به طور اختصار از اين قرار است :

صفى ، كه به صفا يا جمع بسته مى شود، به اموال غير منقولى گفته مى شود كه فرمانروا از غنايم جنگى براى خود برمى گزيند. و صافيه ، كه به صوافى جمع بسته مى شود، به اراضى و اموالى اطلاق مى شود كه فرمانروا آن را خالصه خود كرده باشد.

و ما ندانستيم كه اين چگونه درست در مى آيد، در صورتى كه ديديم عمر فدك و خيبر و ديگر شهركهاى عربى را صفايا رسول خدا(ص ) ناميده است .

و مى بينيم كه ابوداود (284) (م 275 ق ) در سنن خود بابى را به باب صفايا رسول الله اختصاص داده و در آنجا درباره

شهركهايى كه در حديث عمر و غير عمر آمده به بحث پرداخته است .

و نيز مى بينيم كه اين تقسيم بندى از ازهرى (285) ناشى شده كه در سال 370 هجرى و يا حدود يك قرن بعد از ابوداود درگذشته است و شايد كه او نيز چنين برداشتى را از عرف زمان خود، و نه پيش از آن ، و بويژه از قرامطه به دست آورده باشد، كه سالهاى درازى را در اسارت آنان با ايشان گذرانيده و از گفتگوهاى آنها استفاده ها برده است .

كوتاه سخن اينكه صفايا كه مفرد آن صفى مى باشد، تا زمان ابوداود به هر چه كه خالصه و ويژه پيغمبر خدا(ص ) بوده ، از اموال و اثاثيه و ملك و دارايى و غيره اطلاق مى شده است .

در جنگ بدر كبرى شركت كردند، پس از پيروزى چشمگير و كوبنده ايشان بر قريش ، در غنيمتى كه به سبب جنگ از دشمن به دستشان آمده بود، دچار چند دستگى و اختلاف شدند. پس داورى به رسول خدا(ص ) بردند كه نخستين آيات سوره انفال بر حضرتش نازل گرديد: و يساءلونك عن الانفال ...

در سيره ابن هشام و طبرى و سنن ابوداود (287) و ديگر منابع ، مطالب زير آمده است ما سخن ابن هشام را نقل مى كنيم :

رسول خدا(ص ) در ميان سپاهيان خود فرمان داد تا آنچه را كه از غنيمت فرا چنگ آورده اند به يك جا فراهم نمايند. سپاهيان فرمان بردند، ولى در اينكه چه گروهى حق تملك آنها را خواهد داشت گرفتار چند دستگى و اختلاف شدند.

كسانى كه آنها را جمع آورى كرده بودند، مى گفتند: اينها به ما تعلق دارد! و آنهايى كه در ميدان كار زار با دشمن روبرو شده با وى جنگيده بودند اظهار مى داشتند كه : اگر ما نبوديم ، شما اين غنيمتها را به دست نمى آورديد. اين ما بوديم كه با آنها درگير شده و به جنگ با خود سرگرمشان كرده بوديم ، به طورى كه مجالى نداشتند كه به شما بپردازند. پس اين غنايم به ما مى رسد! اما آنهايى كه از ترس نزديك شدن دشمن به رسول خدا(ص )، پاسدارى و نگاهبانى از حضرتش را بر عهده گرفته بودند، مى گفتند: شما به تصرف اين غنايم از ما سزاوارتر نيستيد، زيرا كه ما مى توانستيم با دشمنى كه خداوند او را زبون ما ساخته بود در افتاده پيكار كنيم

، و هم توانايى آن را داشتيم كه اموال و داراييهاى ايشان را كه بى هيچ پاسدارى بر جاى مانده بود تصاحب نماييم . اما از بيم يورش دشمن به پيامبر خدا چنان كارهايى را نكرديم و در كنار حضرتش به نگهبانى ايستاديم ، پس شما در تصرف آن از ما سزاوارتر نمى باشيد.

و از عبادة بن صامت (288) آمده است كه گفت :

سوره انفال درباره ما رزمندگان جنگ بدر نازل شده است . و آن هنگامى بود كه درباره غنايم جنگى دچار اختلاف و چند دستگى شديد شده ، اخلاق و رفتار ما به زشتى گراييد. اين بود كه خداوند هم تمامى آن غنايم را از دست ما بيرون كشيد و در اختيار پيامبرش گذاشت . و سرانجام رسول خدا(ص ) آن را به طور مساوى ميان ما قسمت فرمود.

و از ابو اسيد ساعدى (289) آورده است كه گفت :

من در جنگ بدر شمشير بنى عائذ مخزومى (290) را، كه به آن مرزبان مى گفتند، به عنوان غنيمت به چنگ آوردم . اما همين كه رسول خدا(ص ) فرمان داد تا سپاهيان آنچه را كه از غنايم به دست آورده اند تحويل دهند، من هم پيش رفته آن شمشير را در ميان غنايم جنگى انداختم .

سپس ابن هشام ادامه داده مى نويسد:

رسول خدا(ص ) در حالى كه اسيران مشرك جنگ بدر را به همراه داشت به سوى مدينه بازگشت . و چون از تنگه صفراء (291) بيرون شد، بر پشته اى فرود آمد و در آنجا انفالى را كه خداوند به غنيمت از مشركان به مسلمانان ارزانى فرموده بود، بين ايشان به طور مساوى

قسمت فرمود (292).

از آنچه گذشت در مى يابيم كه خداى تعالى آنجا كه لفظ انفال را در آيه شريفه به كار برده ، معناى لغوى آن را كه عبارت از بخشش و عطيه مى باشد در نظر داشته است . به اين معنى كه آنچه را كه از اموال دشمن در جنگ به دست آورده ايد، بر اساس قوانين و عرف جاهليت (سلب و نهب يا غارت و چپاول ) نيست كه آن را به همان نام تصاحب نماييد؛ بلكه اينها همه عطيه هايى است الهى و از آن خدا و پيامبرش . و بر شماست كه آنها را به پيامبر خدا(ص ) بازگردانيد تا بر اساس راى خودش در آن دخل و تصرف نمايد.

ضمنا از همين جا، مناسبت كاربرد لفظ انفال را در احاديث اهل بيت (ع ) در مى يابيم كه انفال عبارت است از: آنچه را كه در ميدان كار زار بدون جنگ و خونريزى به دست آيد، و هر زمينى كه صاحبان آن بدون جنگ از آنجا كوچ كرده باشند. و املاك و اراضى پادشاهان كه بدون اعمال فشار و غضب در دست داشته باشند. و نيز نيزارها و بيشه ها و بيابان ها، و زمينهاى موات و همانند آنها (293). زيرا كه همه آنها عطا يابى است از جانب خداوند به پيغمبرش ، و پس از آن حضرت نيز به ائمه بعد از او. و با چنين كاربردارى ، انفال در عرف اسلامى و نزد امامان اهل بيت (ع ) نامى شد براى آنچه كه در پرانتز بيان داشتيم .

سپرى شدن دوران جاهليت دو نوبت مورد دگرگونى قرار گرفته است : يك بار در تشريع اسلامى ، و بار ديگر به وسيله متشرعين . تا جايى كه اين دو لفظ از لحاظ معنى و مفهوم نزد و متشرعه با سلب و نهب و حرب يكى شده اند. از باب مثال ، هر گاه فردى عرب زبان بگويد: سلبه سلبا منظور اين است كه هماوردش را لخت كرده ، لباس و سلاح و مركب سوارى و هر چه را كه حريفش با خود داشته برگرفته است . جمع آن هم اسلاب مى باشد. و اگر بگويد: حربه حربا به اين معنى است كه هر چه كه داشته گرفته و چيزى براى او نگذاشته است . و اگر گفته شود حرب الرجل ماله ، يعنى آنچه را كه داشته به يغما رفته است . اما نهبه وقتى است كه مالى از كسى بزور گرفته شود.

الفاظى كه گذشت در فرهنگنامه ها و كتابهاى لغت اين چنين معنى شده (294) و به همين معانى نيز، هم درحديث و سيره آمده و هم ازجانب صحابه به شرح ذيل به كار رفته است .

موافق نديدى بكش و دار و ندار ساكنان شهرهاى سر راهت را به يغما بر و اموال آنها را غارت كن و احراب الاموال ، كه چپاول اموال ، آن چنان است كه آنان را كشته باشى و دل را بيشتر به درد مى آورد (306). و منظورش اين است كه اموال و دارايى آنها را بگير و از هستى ساقطشان كن .

و در حديث آمده است كه : اصحاب رسول خدا(ص ) گوسفندى چند را به غارت بردند و آنها را سر بريده پختند. ولى پيامبر خدا(ص ) به آنان فرمود: خوردن مال غارتى حرام است . پس ديگها را واژگون كنيد و چنين گوشتى را نخوريد (307).

و در نبرد كابل ، سپاهيان اسلام گوسفندهايى را ديدند و به يغما بردند. عبدالرحمان (308) دستور داد تا منادى بانگ برآورد كه : من از پيامبر خدا(ص ) شنيدم كه مى فرمود: من انتهب نهبة فليس معنا. يعنى هر كس مالى را به غارت ببرد از ما نيست . گوسفندها را تحويل دهيد. آنان پذيرفتند و او هم آنها را بينشان بتساوى قسمت كرد(309).

اينها معانى سلب و نهب و حرب بودند. اما غنيمت و مغنم ، راغب و ازهرى در واژه غنم مى نويسند:

غنم به چيز به دست آمده و فرا چنگ آمده گفته مى شده ، سپس به هر چيزى كه از دشمن و غير دشمن به دست آمده باشد اطلاق شده است . و در قرآن آمده كه : و اعلموا انما غنيمتم من شى ء و يا: فكلوا مما غنمتم حلالا طيبا. مغنم ، آن چيزى را گويند كه به دست مى آيد

سود و بهره و جمع آن مغانم است . خداوند مى فرمايد: فعند الله مغانم كثيرة (310). يعنى نزد خدا بهره هاى بسيار است .

در لسان العرب ابن منظور، تهذيب اللغه ازهرى ، نهاية اللغه ابن اثير و معجم الفاظ القرآن آمده است كه غنم به معناى دست يافتن به سود و غنيمت است ، سپس به هر چه كه از دشمن و غير آن به دست آيد گفته شده است .

و نيز غنم ، چيزى را گويند كه بدون زحمت و رنج بدست آمده باشد.

همچنين در نهاية اللغه ابن اثير، ضمن شرح حديث : الرهن لمن رهنه ، له غنمه و عليه غرمه ، يعنى مال گروى از آن گرو گذار است ، بهره اش از آن اوست ، و زيانش نيز بر اوست ، غنمه ، به معناى زيادى و رشد و سود آن است . و در صحاح جوهرى آمده است كه مغنم و غنيمه يك معنى دارند (311).

و همين واژه در حديث به معناى دستآورد و سود آمده است . و در سنن ابن ماجه در باب ما يقال عند اخراج الزكاة از رسول خدا(ص ) آمده است كه آن حضرت به عنوان دعا فرمود: اللهم اجعلنا مغنما و لا تجعلها مغرما. يعنى بار خدايا! آن را مايه سود قرار ده ، نه مايه زيان . و در مسند احمد از پيامبر خدا(ص ) آمده است كه فرمود: غنيمة مجالس الذكر، الجنة (312). يعنى سود مجالس ذكر، بهشت است . و در تعريف و توصيف ماه مبارك رمضان آمده است كه : هو غنم للمؤ من (313)

و در قرآن آمده است

: فعند الله مغانم كثيرة (نساء / 94).

آن . و علت هم اين بوده كه براى نخستين بار كه مسلمانان زير پرچم رسول خدا(ص ) در جنگ بدر شركت كرده پيروزى به دست آوردند، درباره اموال به دست آمده از دشمنان دستخوش اختلاف شدند كه خداوند مالكيت اشيائى را كه از دشمنان به دست آورده بودند از آنان سلب كرد و در ملكيت خود و رسولش قرار داد و آن را انفال ناميد. و پس از نزول چنين حكمى در سوره انفال رزمندگان اسلام هر چه را كه در جنگها به دست مى آوردند به فرمانده خود تسليم مى كردند تا طبق راءى و نظر خودش با آنها عمل كند. بدين ترتيب براى هيچيك از آنان روا نبود كه چيزى را آشكارا به يغما ببرد يا پنهانى در آن خيانت كند؛ زيرا به موجب روايتى كه ابن ماجه و احمد بن حنبل آورده اند رسول خدا(ص ) غارت و يغما كردن را حرام كرده بود. ابن ماجه مى گويد رسول خدا(ص ) فرمود: ان النهبة لا تحل . يعنى مال غارتى حرام است . و نيز فرموده است : من انتهب نهبة فليس منا (314). يعنى هر كس كه دست به غارت بزند از ما نيست .

و در صحيح بخارى و مسند احمد از قول عباده آمده است كه ما با پيغمبر عهد كرديم كه مالى را به غارت نبريم (315).

در صحيح بخارى از رسول خدا(ص ) آمده است كه آن حضرت فرمود: لا ينتهب نهبة ذات شرف و هو مؤ من . يعنى هيچ آدم با شرف مؤ منى چيزى را به غارت نمى برد (316).

و در سنن ابوداود در باب

النهى عن النهبى از مردى از انصار آمده است كه گفت ما در سفرى ملازم پيغمبر خدا(ص ) بوديم . زاد و توشه ما تمام شد و گرسنگى به همراهان سخت فشار آورد. اين بود كه براى رفع گرسنگى به تكاپو افتاده گوسفندى را به يغما بردند. ديگهاى غذاى ما در حال جوشيدن بود كه پيامبر خدا(ص )، در حالى كه به كمان خود تكيه داده بود، از راه رسيد و با همان كمان ديگهاى غذاى ما را واژگون كرد و گوشتها را در خاك غلطانيد و فرمود: ان النهبة ليست باءحل من الميتة (317). يعنى مال غارتى حلالتر از مردار نيست .

و خدا و پيامبرش خيانت را حرام كرده اند. خداوند در قرآن مى فرمايد: و من يغلل ، ياءت بما غل يوم القيامة . يعنى هر كس در چيزى خيانت ورزد، با همان مال كش رفته ، روز قيامت حضور يابد. (آل عمران / 161).

و در حديث پيغمبر خدا(ص ) آمده است : لا نهب و لا اغلال و لا اسلال ، و من يغلل ياءت بما غل يوم القيامة . يعنى نه غارت رواست و نه خيانت و كش رفتن و نه دزدى ، و هر كس خيانت كرده ، پنهانى چيزى را بدزدد، با همان مدرك روز قيامت احضار شود(318). در اين حديث ، غارت و كش رفتن ، و دزدى پنهانى ، در رديف دزدى به حساب آمده است . اغلال ، دزدى پنهانى ، و اسلال ، دزدى است .

و در حديث ديگر رسول خدا(ص ) فرموده است : ادوا الخيط والمخيط، فما فوق ذلك فما دون ذلك ،

فان الغلول عار على اهله يوم القيامة و شنار و عار . يعنى حتى نخ و سوزن را، بيشتر يا كمتر از آن را هم تحويل دهيد. زيرا كه خيانت و دزدى پنهانى مايه ننگ و رسوايى و سرافكندگى مرتكبش در روز قيامت خواهد شد (319).

ابن اثير در نهاية اللغه مى نويسد: غلول خيانت در غنيمت و دزدى پيش از قسمت كردن آن است و شنار بد نامى و ننگ و رسوايى است .

و از عبدالله بن عمرو بن عاص آمده است كه گفت : رسول خدا(ص ) عادت داشت كه هر گاه غنيمتى به دست مى آمد، بلال را فرمان مى داد تا در ميان مردم بانگ برآورد هر چه را كه به دست آورده بودند در محضر پيغمبر خدا(ص ) حاضر كنند تا حضرتش خمس آنها را برداشته بقيه را ميان ايشان تقسيم كند. چنان اتفاق افتاد كه در جنگى پس از تقسيم غنايم ، مردى در حالى كه افسار مويينى را در دست داشت ، پيش پيغمبر(ص ) آمد و گفت : اى رسول خدا اين چيزى است كه ما از غنيمت به دست آورده ايم ! رسول خدا(ص ) به او فرمود: سه بار نداى بلال را شنيدى ؟ آن مرد گفت : آرى . پيغمبر فرمود: پس چرا در همان وقت آن را نياوردى ؟ مرد عذر آورد و رسول خدا به او فرمود: من هرگز آن را نمى پذيرم ، باش تا آن را در روز قيامت بياورى (320).

و در باب الغلول از كتاب الجهاد سنن ابن ماجه آمده است : مردى از اشجع در خيبر درگذشت .

پيامبر خدا(ص ) فرمود: خودتان بر رفيقتان نماز بخوانيد. مردم از اين سخن پيغمبر نگران و افسرده شدند. چون رسول خدا(ص ) چنان ديد، فرمود: اين رفيق شما مرتكب خيانت و دزدى پنهانى شده است (321).

و در باب : ما جاء فى الغلول من الشدة از كتاب السير سنن دارمى ، از قول عمر بن خطاب آمده است كه گفت : در جنگ خيبر تنى چند از رزمندگان كشته شدند. و مردان سپاهى به يكديگر مى گفتند كه فلانى و فلانى شهيدند، تا اينكه نام كسى را بر زبان آورده و گفتند: فلانى هم شهيد شد! رسول خدا(ص ) فرمود: اين طور نيست ، من او را در ميان عبا، يا پوششى آتشين مى بينم كه آن را پنهانى كش رفته است (322)!

و در باب الغلول از كتاب الجهاد سنن ابن ماجه آمده است :

در ميان سپاهيان رسول خدا(ص ) مردى بود كه به او كركره مى گفتند. اين مرد درگذشت و رسول خدا(ص ) فرمود: او در ميان آتش است ! و چون به تحقيق برخاستند، ديدند كه او بر تن خود بالا پوش يا عبايى دارد كه آن را دور از چشم ديگران كش رفته بود(323).

و در صحيح بخارى و مسلم و سنن ابوداود همين حديث با الفاظى ديگر آمده كه در آخر آن مى گويد: مردى در آن جمع چون چنان ديد، يك عدد يا دو عدد بند كفش را به خدمت پيغمبر خدا(ص ) آورد. و پيغمبر به او فرمود: بند يا بندهائى آتشين (324)!

بارى ، اسلام سپاهيان را از غارت يا تصرف آشكار اموال به دست آمده از طريق زور

و جنگ بازداشته است . و پيامبر خدا(ص ) ديگهاى گرسنگانى را كه از راه چپاول و غارت گوسفندهايى را به دست آورده بودند واژگون كرد و گوشتهايش را در خاك غلطانيد. و تصرف در اموال ديگران را، پنهان و آشكار، نهى فرموده و آن را خيانت و دزدى پنهانى ناميده و گفته است كه : نخ و سوزن ، و بيش و كمتر از آن را هم برگردانيد. و بر جنازه آن كس كه مرتكب خيانت و دزدى پنهانى شد، نماز نگزارد. و كشته خيانتكار را كه عبايى كش رفته بود شهيد ندانست . و خداوند حق تملك اموال به دست آمده از راه جنگ را، هر چه كه باشد، حتى بند كفش ، پنهان و آشكار، از فرد فرد سپاهيان و رزمندگان مسلمان سلب كرده و آن را در قرآن انفال ناميده و در اختيار خدا و پيامبرش قرار داده تا پيامبر خدا(ص ) به هر نحوى كه خود صلاح بداند در آنها دخل و تصرف كند.

اكنون ببينيم كه پيغمبر خدا(ص ) در اموالى كه از راه جنگ با دشمنان به دست آمده چه كرده است :

رسول خدا(ص ) در غزواتش از غنايم جنگى طبق نظر خودش هر مقدار كه صلاح مى دانست به پياده مى داد، و به شخص سوار نيز هر چه مصلحت مى ديد مرحمت مى كرد (325). خواه آنها در جمع آورى غنايم شركت مستقيم داشته اند يا نه ، و مقدارى هم به بانوان مى بخشيد.

بالاتر از آن اينكه ، گاه مى شد كه حضرتش به كسانى كه به هيچ روى در جنگ شركت نداشته اند سهمى از

غنيمت را عطا مى كرد؛ همچنان كه در جنگ بدر به عثمان و در غزوه خيبر به ياران جعفر بن ابى طالب مرحمت فرمود. اين مطلب در صحيح بخارى و مسند طيالسى و مسند احمد و طبقات ابن سعد چنين آمده است :

.

و بدين سان اسلام ، ملكيت اموال به دست آمده از راه جنگ را از دست كسانى كه آن را به چنگ آورده اند بيرون آورده و آن را در اختيار خدا و پيامبرش قرار داده ، و رسول خدا(ص ) هم آن را در اختيار گرفته و بر حسب صلاحديد خود قسمت فرموده است . پس بر اين اساس ، درست است اگر بگوييم آن كس كه سهمى از غنايم جنگى به او رسيده ، خواه در رزم شركت كرده باشد و يا اصلا در آن حضور نداشته ، چنان غنيمتى را بى هيچ رنج و زحمتى دريافت كرده است . زيرا آن را از دست پيغمبر خدا(ص ) گرفته نه از راه جنگ و نبرد با دشمن .

و نيز درست است اگر چنان اموالى را از نوع غنيمت و مغنم به حساب آوريم ، با توجه به اينكه غنيمت و مغنم را عرب مالى مى داند كه بى هيچ رنج و زحمتى آن را به دست آورده باشد، نه از راه جنگ و پيكار با دشمن . زيرا آنچه از راه جنگ به دست آيد، اسامى ويژه اى دارد كه درگذشته به آنها اشاره كرده ايم .

و باز بر همين اساس است كه آيه و اعلموا انما غنمتم من شى ء...در همين جنگ يا غزوه احد، و پس از نزول آيه انفال در صدر سوره انفال نازل شده ، و پس از نزول همين آيه بود كه براى غنيمت دو معناى جداگانه و مستقل از هم حاصل گرديد:

1. معناى لغوى آن ، كه عبارت است از دستيابى به چيزى بدون تحمل رنج و

زحمت كه شامل غنايم جنگى نمى شود. زيرا كه چنان درآمدى را نامهاى بخصوصى چون سلب و نهب و حرب است .

2. معناى شرعى آن كه عبارت است از آنچه كه از دشمن و غير آن به دست آمده باشد؛ همان گونه كه راغب معنا كرده است .

و اين است كه اسلام تمام آنچه را در ميدان جنگ با دشمن نيز به دست مى آيد، از مصاديق غنيمت شناخته است ، در صورتى كه درگذشته آنها چنين مصداقى نداشته اند.

و نيز ديديم كه الفاظ غنيمت و مغنم در حديث و سيره گاهى در معناى لغوى آن چنان به كار رفته اند كه در معناى حقيقى خود، بدون اينكه نيازى به قرينه اى داشته باشند. و زمانى نيز اين دو واژه در معناى شرعى خود آمده اند و قرينه اى در كلام همراه داشته ، و يا ضمن گفتگو و محاوره بوده كه معناى شرعى از آن مستفاد مى شود.

و به اين ترتيب اين دو لفظ تا زمان گسترش دامنه فتوحات در زمان خلافت عمر بن خطاب همين دو مفهوم را داشته اند. از آن پس بر اثر كثرت استعمال مشتقات واژه غنم ، در آنچه از طريق جنگ و نبرد با دشمن به دست مى آمد، بويژه در كنار قرينه حال و مقال چنين منظورى را مى رسانيده است . و بعد از روى كار آمدن لغويون و پژوهشى كه در واژه غنم و موارد كاربرد آن نزد عرب زبان زمان خود و گذشته نمودند، كاربرد آن را به شرح زير يافتند:

الف . دستيابى به چيزى بدون رنج و زحمت در عصر جاهلى و صدر

اسلام نزد همه عرب .

ب . دستيابى به چيزى در جنگ با دشمن و غير آن ، البته بعد از نزول آيه خمس و نزد مسلمانها، بويژه از زمان پيغمبر(ص ) تا عصر صحابه .

ج . ويژه دستيابى به غنايم جنگى از دشمن در عصر فتوحات ، با وجود قرائن ، كه بعدها به اين قرائن توجهى نشده ، و بتدريج تا عصر لغويون و واژه شناسان بدون قرينه در همين معناى ويژه اخير در مجتمع اسلامى به كار رفته است .

و هنگامى هم كه فرهنگ نويسان و واژه شناسان در مقام ثبت آن برآمدند، به تغييراتى كه در مفهوم اين واژه غنم پديد آمده بود توجهى نكردند و نتيجه اين شد كه برخى از ايشان مانند راغب اصفهانى مفهوم آن در شهر مدينه و پس از تشريع خمس را مورد توجه قرار داده و درباره آن چنين مى نويسد: غنم به هر آن چه كه از راه جنگ و پيكار با دشمن و غير آن به دست آمده باشد گفته مى شود.

اما ابن منظور و ديگران ، گاهى مفهوم و كاربرد آن را در عصر جاهليت در نظر گرفته و گفته اند غنم الشى ء، يعنى آن را به دست آورد، و اغتنام به معناى دستيابى به غنيمت . و گاهى نيز كاربرد آن را در عصر فتوحات همراه با قرينه اى كه از ديد آنها پوشيده مانده ، و بعد از آن بدون هيچ قرينه عنوان كرده و گفته اند: غنيمت عبارت از اموالى است كه از دشمن و در ميدان جنگ با او به دست آمده باشد.

اما در اين ميان نويسنده كتاب

قاموس اللغه در ترديد مانده كه آيا اين واژه به معناى دستيابى به شى ء و فى ء (328) هر دو است ! يعنى مشترك ميان اين دو معنى است ، و يا اينكه غنيمت به معناى فى ء و زياده بوده ، ديگر مشتقات آن به مفهوم دستيابى به چيزى است (329)!

و بدين سان در تفسير واژه غنم خلط كرده اند، در صورتى كه درست همان است كه گفتيم و در اين مورد بايد تغييرات مدلول واژه را در نظر گرفت .

اينك مى گوييم مفهوم واژه غنم چنين است :

1. در عصر جاهليت و صدر اسلام ، در لغت به معناى حقيقى دستيابى به چيزى بدون مشقت و زحمت بوده است .

2. پس از نزول آيه خمس در شرع اسلامى به معناى حقيقى دستيابى به چيزى بر اثر جنگ و پيكار با دشمن و غير آن و در كنار مفهوم حقيقى لغوى آن كه در آن زمان هنوز فراموش نشده بود، معنى مى شده است .

3. از عصر تدوين كتابهاى لغت به بعد، معناى حقيقى آن نزد متشرعه دستيابى به غنايم جنگى دشمن در كنار مفهوم حقيقى لغوى آن بوده است .

بنابراين اگر ما به يكى از مشتقات اين واژه تا صدر اسلام در متن سخنى برخورد كرديم ، بجاست تا آن را به معناى لغوى اش ، يعنى دستيابى به چيزى بدون رنج و زحمت و به غير از دستيابى به غنايم جنگى ، معنا كنيم .

و اگر ديديم كه اين واژه پس از تشريع خمس ، از سوى مسلمانان و يا در تشريع اسلامى به كار رفته است ، در آن صورت

فرقى نمى كند كه آن را در معناى لغوى آن و يا در مفهوم شرعى دستيابى به چيزى از راه جنگ و غير آن بپذيريم ؛ زيرا مشترك بين اين دو مفهوم مى باشد.

و هر گاه به كاربرد آن در عصر لغويون و تدوين كتابهاى لغت و پس از آن برخورد نموديم ، بهتر آن است كه آن را به معنا و مفهومى كه آن واژه در آن روزگار براى ايشان داشته است معنا كنيم . يعنى تنها دستيابى به غنايم جنگى دشمن .

از آنچه گفتيم چنين بر مى آيد كه اگر ما يكى از مشتقات اين واژه را پس از تشريع خمس از زمان پيغمبر(ص ) تا عصر صحابه ديديم كه در حديث و غير آن به كار رفته است ، ناگزيريم كه يكى از اين دو معنى را بپذيريم : يا معناى Ęڙșɠدستيابى به چيزى بدون زحمت و مشقت ، و يا مفهوم شرعى آن دستيابى به غنايم جنگى و دستاوردهاى ديگر. البته بجاست در اين حالت بخصوص ، به دنبال قرينه اى برآييم كه دلالت بر مقصود كند.

با جستجوهاى بسيارى كه ما در مورد كاربرد اين واژه در آن روزگار كرده ايم ، بيشتر آن را همراه با قرينه حال و مقال يافته ايم كه از آن مراد و مفهوم شرعى به دست مى آمده است . با توجه به اينكه به موارد بسيارى نيز برخورد كرده ايم كه آن واژه بدون هيچ قرينه اى در معناى لغوى اش به كار رفته است .

اما براى درك معنا و مفهوم شرعى آن ، بايد نخست به عرف عرب عصر جاهليت مراجعت كنيم تا نظام اجتماعى ايشان را در اين مورد بخصوص دريابيم . سپس به تشريع اسلامى بازگشته ، مساءله خمس و سرگذشت آن را در ميان مسلمانان ، باخواست خدا و با شرح بيشتر، مورد مطالعه قرار دهيم . اينك بحث ما در اين مورد:

قومه . يعنى او سيد ايشان است .

و در واژه خمس آمده است : عدى بن حاتم (332) گفت : ربعت فى الجاهلية و خمست فى الاسلام . يعنى در جاهليت يك چهارم و در اسلام يك پنجم مى گرفتم . منظور او اين است كه من در هر دو دوره فرمانرواى سپاه بودم . در دوران جاهليت يك چهارم غنايم از آن فرمانده بود، كه اسلام آمد و آن را به يك پنجم تقليل داد و براى آن هم موارد مصرفى تعيين كرد (333).

آن وجوب پرداخت خمس است از هر غنيمتى كه يافتند يعنى از هر چه كه به دست آيد، و به كسانى كه مستحق دريافت آن مى باشند. چه ، اگر آيه مزبور تنها خمس غنايم جنگى را در نظر داست ، بجا بود كه خداى عزيز بگويد: واعلموا انما غنمتم فى الحرب ، و يا: انما غنمتم من العدى . و نمى گفت : انما غنمتم من شى ء.

در اين تشريع ، اسلام سهم رياست را خمس يك پنجم به جاى يك چهارم دوره جاهليت معين كرده ، و از مقدار آن كاسته ، و در مقابل به تعداد دريافت - كنندگانش افزوده است . به اين ترتيب كه سهمى از آن را براى خدا، و سهمى براى پيغمبر، و سهمى هم براى نزديكان او، و سه سهم هم براى يتيمان و بينوايان و در راه واماندگان مستمند از بستگان پيغمبر منظور كرده است . و پرداخت خمس را از هر چه كه به دست آيد واجب فرموده و آن را ويژه غنايم جنگى نكرده است و در مقابل مرباع دوره جاهليت ، آن را خمس ناميده است .

و از آنجا كه مفهوم زكات ، همان طور كه در پيش گفتيم ، مساوى با حق خداى تعالى در اموال است پس در هر جاى از قرآن كريم كه به اداى زكات ترغيب و تشويق گرديده ، به پرداختن صدقات واجبه و خمس واجب ، از هر چه كه آدمى به دست آورد، نيز امر كرده و خداوند تعالى ، حق خويش را در اموال در هر دو آيه صدقه و خمس كاملا شرح داده است

.

اين چيزى است كه ما از كتاب خدا درباره خمس دريافته ايم .

2. خمس در سنت

رسول خدا(ص ) مقرر داشته تا از غنايم جنگى و غير غنايم جنگى ، مانند دفينه و گنجينه ، و معدن خمس آن پرداخت شود. اين مطلب را ابن عباس و ابو هريره و جابر بن عبدالله و عبادة بن صامت و انس بن مالك ، روايت كرده اند و نويسندگانى چون احمد بن حنبل در مسندش ، و ابن ماجه در سننش آورده اند كه ما سخن احمد را از ابن عباس در اينجا مى آوريم . او گفته است :

قضى رسول الله (ص ) فى الركاز الخمس (335). يعنى پيغمبر خدا(ص ) براى دفينه و گنجينه و معدن خمس مقرر فرموده است .

در صحيح مسلم و بخارى و سنن ابوداود و ترمذى و ابن ماجه و موطاء مالك و مسند احمد بن حنبل از قول ابو هريره آمده است كه رسول خدا(ص ) فرمود: العجماء جرحها جبار، والمعدن جبار، و فى الركاز الخمس . يعنى صدمه چهار پا ديه ندارد، و معدن هم همين طور، و بر دفينه و معدن خمس تعلق مى گيرد.

اما در پاره اى از رواياتى كه در مسند احمد آمده ، ابتداى حديث چنين است : البهيمة عقلها جبار...(336)

ابويوسف (337) اين حديث را در كتاب الخراج خود بشرح آورده و گفته است :

مردم جاهليت را رسم بر اين بود كه اگر مردى در چاه آبى سرنگون مى شد و جان مى داد، آن چاه را خونبهايش قرار مى دادند، اگر چهار پايى موجب هلاكش مى گرديد، همان حيوان را، و اگر معدنى موجب از

بين رفتنش مى شد، همان معدن را خونبهايش مى دادند. اين بود كه كسى در اين مورد از رسول خدا(ص ) كسب تكليف كرد و حضرتش فرمود: العجماء جبار، والمعدن جبار، والبئر جبار و فى الركاز الخمس . آنگاه از حضرتش پرسيدند كه ركاز چيست ؟ فرمود: طلا و نقره اى را كه خداوند از ابتداى آفرينش ، آنها را در درون زمين قرار داده است .

و در مسند احمد از قول شعبى (338) از جابر بن عبدالله آمده است كه گفت رسول خدا(ص ) فرمود:

السائمة جبار، والجب جبار، والمعدن جبار، و فى الركاز الخمس (339) . يعنى حيوانات اهلى و چاه و معدن خونبها ندارند، ولى به دفينه خمس تعلق مى گيرد. و شعبى گفته است كه ركاز، گنج طبيعى مى باشد.

و در مسند احمد از عبادة بن صامت آمده است كه گفت :

از مقرراتى كه رسول خدا(ص ) وضع فرموده اين است كه : معدن و چاه و چهار پايان كه موجب هلاكت شخص شوند ديه ندارند. عجماء چهار پا و همانند آن است و جبار به معناى هدر و بلا عوض مى باشد. و رسول خدا(ص ) براى گنجينه و معدن خمس آن را مقرر داشته است (340).

و در مسند احمد از انس بن مالك آمده است كه گفت :

ما همراه رسول خدا(ص ) به سوى خيبر حركت كرديم . يكى از همراهان ، براى قضاى حاجت به داخل خرابه اى رفت و براى استنجاء خشتى از ديوار آن خرابه بكند كه از جاى آن طلا فرو ريخت . مرد طلاها را برداشت و به خدمت پيغمبر(ص ) آورده و ماجرا

را براى حضرتش تعريف كرد. رسول خدا(ص ) به او دستور داد تا آنها را وزن كند، مرد فرمان برد و آنها را وزن كرد و دويست درهم شد. پيغمبر(ص ) به فرموده : هذا ركاز و فيه الخمس (341) يعنى اين گنجينه است و به آن خمس تعلق مى گيرد.

و باز در مسند احمد آمده است كه مردى از مدينه از رسول خدا(ص ) پرسشهايى كرد. از جمله اينكه هر گاه در خرابه و بيغوله اى گنجى را بيابيم ، تكليف چيست ؟ رسول خدا فرمود: فيه ، وفى الركاز الخمس (342)

و در واژه سيب در نهاية اللغه و لسان العرب و تاج العروس و نهاية الاءرب و العقد الفريد و اسدالغابه مطالب زير آمده است كه ما سخن نهاية اللغه را مى آوريم :

در نامه اى كه رسول خدا(ص ) به وائل بن حجر (343) نوشته است آمده كه : و فى السيوب الخمس . و سيوب به معناى ركاز، يعنى گنجينه و معدن ، مى باشد. سپس در مقام توضيح برآمده مى نويسد: سيوب رگه هايى است از طلا و نقره كه در معدن به وجود مى آيد و استخراج مى شود و جمع سيب است و منظور پيغمبر خدا(ص ) از به كار بردن لفظ سيب ، مال مدفون شده در دوره جاهليت و يا معدن مى باشد كه آن از فضل خداى تعالى و بخشايش اوست ، به آن كس كه بر آن دست يابد.

و مشروح همين نامه پيامبر خدا(ص ) در نهاية الاءرب قلقشندى آمده است (344)

شرح الفاظ احاديث گذشته

در سنن ترمذى آمده است : العجماء الدابة المنفلتة من

صاحبها، فما اصابت فى انفلاتها، فلا غرم على صاحبها . يعنى چهار پايى كه از صاحبش گريخته باشد و به هنگام سركشى ، چيزى يا كسى از او صدمه ببيند، غرامتى بر مالك آن نيست .

معدن نيز ديه ندارد. يعنى هر گاه كسى معدنى را حفر كند و انسانى در آن بيفتد، غرامتى بر مالك معدن نيست . همچنين است چاه آب ، كه اگر كسى آن را براى رهگذران كنده باشد و كسى در آن بيفتد، بر صاحب آن چيزى نيست .

اما در ركاز خمس است ، و ركاز دستيابى به دفينه هاى دوران جاهليت مى باشد. پس اگر كسى چنين دفينه اى را بيابد، بايد كه خمس آن را به حاكم بپردازد و باقى آن از آن او خواهد بود (345).

در نهاية اللغه ابن اثير در واژه ارم آمده است : الآرام ، بمعناى اعلام ، و عبارت از سنگهايى است كه در دشت و بيابان بر سر يكديگر و به منظور نشانه و راهنما مى نهند و مفرد آن ارم ، هموزن عنب است . مردمان دوره جاهليت عادت داشتند كه اگر در راه خود چيزى را مى يافتند كه نمى توانستند آن را با خود بردارند، در همانجا سنگى را به عنوان نشانه و راهنما بر روى آن مى نهادند تا به هنگام بازگشت آن را يافته بردارند.

در لسان العرب و ديگر كتابهاى لغت آمده است :

ركزه يركزه ، هنگامى كه آن را در دل خاك و زمين پنهان كرده باشند و ركاز عبارت است از قطعاتى از طلا و نقره كه آن را از درون زمين يا معدن بيرون كشيده

باشند و مفرد آن ركزه است .

در نهاية اللغه آمده ركزه پاره جواهرى طبيعى كه درون زمين مدفون شده باشد جمع آن ركاز است .

فشرده روايات گذشته :

از رواياتى كه گذشت به طور فشرده چنين به دست مى آيد كه رسول خدا (ص ) مقرر داشته تا از هر چه كه از دل زمين بيرون آورده شود، از طلا و نقره خواه گنجينه باشد يا معدن ، خمس پرداخت شود. و هر دوى آنها، بر خلاف آنچه كه ادعا مى كنند، هيچ ارتباطى با غنايم جنگى ندارند و جزء آن به حساب نمى آيند كه مى گويند خمس بايد از غنايم جنگى پرداخت شود. و مقصود از لفظ غنمتم در آيه شريفه خمس بايد از غنايم جنگى پرداخت شود. و مقصود از لفظ غنمتم در آيه شريفه خمس نيز چنين است . و با توجه به دلايلى كه آورديم و روايات گذشته نيز مؤ يد آن است ، لفظ غنمتم در تشريع اسلامى دستاورد آدمى را، هم از راه جنگ و هم از راه غير جنگ ، شامل مى شود.

پس از همه آنچه گذشت ثابت مى شود كه خمس در اسلام اختصاص به غنايم جنگى ندارد و همين نتيجه را برخى از فقهاى مكتب خلفا، مانند قضاى ابويوسف در كتاب الخراج (346)، از همين روايات به دست آورده اند. قاضى ابويوسف حكم وجوب اداى خمس را از غير غنايم جنگى استنباط كرده است كه مى گويد:

به هر چه كه از معادن به دست آيد، كم يا زياد، خمس تعلق مى گيرد. حتى اگر كسى كمتر از وزن دويست درهم نقره و يا كمتر از وزن

بيست درهم طلا از معدن به دست بياورد، بايد خمس آن را بپردازد. و اين هيچ ارتباطى به زكات ندارد (347). بلكه در اينجا به غنايم مربوط مى شود. و بر خاك چيزى تعلق نمى گيرد، بلكه خمس بر طلا و نقره خالص و آهن و مس و سرب تعلق خواهد گرفت . و بر هزينه اى كه براى استخراج آنها صرف مى شود خمس تعلق نمى گيرد. و اگر هزينه به كار رفته برابر ارزش مواد استخراج شده باشد، باز هم بر آن خمس نيست ، بلكه خمس وقتى است كه هزينه از ارزش مواد استخراج شده كم يا زياد كسر شود، و به غير از فلزات از مواد سنگى ، مانند ياقوت ، فيروزه ، سرمه ، جيوه ، گوگرد و گل سرخ ، هر چه كه به دست آيد خمس تعلق نمى گيرد (348). زيرا كه آنها از جنس گل و خاك مى باشند. سپس مى گويد. پس اگر كسى مقدارى طلا يا نقره يا آهن و يا سرب و يا مس از معدن به دست آورد و او مديون باشد و سخت بدهكار، خمس آنها از او ساقط نمى شود. مگر نمى بينى كه اگر سربازى از افراد سپاهى در ميدان جنگ غنيمت جنگى به دست آورد، خمس آن از وى گرفته مى شود و هيچ نگاه نمى كنند كه آيا بدهكار است يا نه ؛ زيرا اگر بدهكار هم باشد بايد خمسش را بپردازد.

آنگاه مى نويسد: اما ركاز عبادت از طلا و نقره اى است كه خداوند از همان ابتداى خلقت ، آنها را در دل زمين آفريده و

در آنها خمس است . پس اگر كسى گنجينه اى را از طلا و يا نقره و يا لباس به طور اتفاق ، در زمينى كه به ديگرى تعلق نداشته باشد به دست آورد، بايد كه يك پنجم آن را بپردازد و چهار پنجم ديگر از آن يابنده خواهد بود. زيرا كه آن هم به منزله غنيمت است كه مردمان خمس آن را بايد بپردازد و بقيه از آن ايشان خواهد بود.

بعد مى گويد: هر گاه كافرى حربى در سرزمين اسلامى گنجينه اى يافت ، در صورتى كه او در امان حكومت اسلامى آمده باشد، همه آن را از او مى گيرند و چيزى به او نمى رسد. و اگر آن شخص كافرى ذمى باشد، خمس آن را همان گونه كه از افراد مسلمان مى گيرند از او نيز دريافت مى كنند و چهار پنجم را به او مى دهند. همچنين است اگر برده قرار دادى كسيكه با مولايش قرار دارد آزادى بسته است در سرزمين اسلامى گنجينه اى را بيابد، پس از گرفتن خمس ، بقيه از آن خواهد بود...

ابويوسف در بخش آنچه از دريا بيرون آيد خطاب به هارون الرشيد مى نويسد: اينكه اميرالمؤ منين درباره دستاوردهاى دريايى پرسيده است ، بايد بداند آنچه از دريا به دست مى آيد، از زيور آلات و عنبر، خمس به آنها تعلق مى گيرد (349).

ما روايات رسول خدا(ص ) را كه در آنها امر به پرداخت خمس از چيزهايى به غير از غنايم جنگى داده بود، و آنچه را كه از اين روايات استنباط و دريافت مى شد، از نظر گذرانيديم . اينك در مقام

آن هستيم تا نامه ها و پيمان نامه هاى پيامبر خدا(ص ) را كه در آنها امر به پرداخت خمس شده است از نظر بگذرانيم .

خود را بپردازند. و يا دست كم مقصود پيغمبر حقيقت شرعى آن لفظ بوده كه عبارت است از دستاوردهاى جنگى و غير آن .

اين مطلب در پيمان نامه هايى كه رسول خدا(ص ) براى نمايندگان قبايل عربى مرقوم داشته ، و نامه هايى كه به وسيله پيك و يا پيغامگزاران خود براى آنها ارسال فرموده و حكام و فرماندارانى كه براى آنها تعيين كرده است ، مشخص است .

بلاذرى در كتاب فتوح البلدان مى نويسد:

چون خبر ظهور پيامبر خدا(ص ) و علو حق او به مردم يمن رسيد، نمايندگانى از ايشان به خدمت حضرتش رسيدند. پس آن حضرت نامه اى براى آنها نوشت ، و در آن ملكيت اموال و اراضى و گنجينه هاى آنها را تا هنگام اسلام آوردنشان تثبيت فرمود. آنها نيز فرمان برده اسلام آوردند. پس آن حضرت فرستادگان و كارگزاران خويش را به سوى ايشان گسيل داشت تا آنها را به شرايع و مقررات اسلام و سنتهاى حضرتش آشنا كرده ، صدقات ايشان را بگيرند و نيز جزيه سرانه كسانى را كه بر آيين يهوديت و نصرانيت و مجوسيت خود باقى مانده اند دريافت نمايند.

بدنبال مطالبى كه در بالا گذشت بلاذرى و ابن هشام و طبرى و ابن كثير آورده اند و ما سخن بلاذرى را نقل مى كنيم كه :

رسول خدا(ص ) براى عمرو بن حزم (352) به هنگام فرستادنش به ماءموريت يمن دستورالعملى به شرح زير مرقوم داشت :

بسم الله الرحمن الرحيم

ب - اين سخن خدا و پيامبرش مى باشد: يا ايها الذين آمنوا اءوفوا بالعقود. يعنى اى ايمان آورندگان ، به پيمانهاى خود پايبند باشيد. (مائده /

1).

اين دستورالعملى است از محمد(ص )، پيامبر و فرستاده خدا، براى عمرو بن حزم به هنگامى كه وى را به يمن ماءموريت داد. او را فرمان مى دهد كه در همه كارهايش خداى را در نظر گرفته تقوا پيشه كند. از دستاوردها خمس خدا را بگيرد، و صدقاتى را كه خداوند بر مؤ منان واجب فرموده است دريافت نمايد. به اين ترتيب كه از محصول زمينهاى زراعتى كه آب بر آن سوار نشده ، ريشه گياه آن از رطوبت زمين و يا آب باران سيراب مى شود يك عشر، و از زمينهايى كه با مشك و دلوهاى بزرگ آبيارى مى گردندنيم عشر زكات بگيرد(353).

ج - نامه واحدى كه آن حضرت به سعد هذيم از قبايل قضاعه و جذام نوشته و موارد وجوب پرداخت صدقه را به ايشان ياد داده و مقرر داشته كه صدقه و خمس را به وسيله دو تن از فرستادگانش به نامهاى ابى و عنبسه و يا فرستاده ايشان به حضرتش ارسال دارند (354).

رسول خدا(ص ) هنگامى كه از دو قبيله سعد و جذام خواست تا صدقه و خمس را به دو تن از فرستادگانش يا ماءمورين آنها تحويل دهند، از آنها خمس غنايم جنگى را نخواسته ، بلكه قصد آن حضرت خمس منافع ايشان بوده و مواردى كه صدقه بر ايشان تعلق مى گرفته است .

د- نامه اى است كه آن حضرت به مالك بن احمر (355) جذامى و ديگر مسلمانان پيرو او نوشته و ايشان را مادام كه نماز را برپا دارند و همراه ديگر مسلمانان بوده از مشركان ببرند، و خمس دستاوردهايشان را و سهم زيانديدگان را و

فلان سهم و فلان سهم را بپردازند، امان داده است (356).

ه - نامه اى كه رسول خدا(ص ) براى فجيع (357) و پيروانش به اين شرح مرقوم داشته است :

از محمد(ص ) پيامبر خدا به فجيع و پيروانش كه اگر مسلمان شده نماز بگزارند و زكات مال خود را بپردازند و فرمانبردار خدا و پيامبرش باشند و از دستاوردهاى خود، خمس خدا را بپردازند، و پيامبر و يارانش را يارى دهند و اسلامشان را آشكار سازند و از مشركان ببرند، در پناه خدا و پناه محمد خواهند بود (358).

و - نامه اى است كه حضرتش به اسبذيهاى اسپهبدان عمان به اين شرح نوشته است :

از محمد(ص )، پيامبر خدا به بندگان خدا، اسبذيها پادشاهان عمان ، آنها كه در بحرين مى باشند، كه اگر ايمان آورده نماز بگزارند و زكات بدهند و خدا و پيامبرش را فرمانبردار باشند و حق پيامبر را بپردازند و چون مسلمانان عبادت كنند، در امان خدا بوده از آنچه كه دارند برخوردار مى باشند و به خودشان تعلق خواهد داشت ، مگر اموال آتشگاه كه به خدا و پيامبرش متعلق است . و اينكه محصول خرما را يك عشر و حبوبات را نيم عشر زكات واجب است . و مسلمانان موظفند كه آنان را يارى دهند و راهنماييشان نمايند. آسيابهايى كه دراند از آن خودشان خواهد بود تا هر چه را كه بخواهند در آنها آرد نمايند (359).

و مقصود از حق پيامبر در اين نامه خمس مى باشد، يا خمس و خالصه آن حضرت با هم . و ما در گذشته در مورد الصفى يا خالصه پيغمبر سخن گفته

ايم .

ز - و نيز مقصود از حظ الله و حظ الرسول در نامه براى كسانى از منطقه حدس و لخم اسلام آورده اند، خمس مى باشد. رسول خدا(ص ) در آن نامه مى فرمايد:

...و نماز را بجاى آورند و زكات مالشان را بپردازند و قسمت خدا و پيامبر را پرداخت كنند و از مشركان دورى گزينند، در امان و حفاظت خدا و محمد خواهند بود. و هر كس كه از دينش روى بتابد، امان و حفاظت خدا و پيامبرش نيز از او برداشته مى شود (360).

ح - همچنين است در نامه اى كه حضرتش به جناده ازدى و فاميل او و كسانى كه از او پيروى كرده اند نوشته است :

مادام كه نماز را برپا داشته ، زكات مالشان را بپردازند و فرمانبردار خدا و پيامبرش باشند و از دستاوردهاى خود خمس خدا و سهم پيامبر را پرداخت نمايند و از مشركان دورى گزينند، در امان خدا و محمد بن عبدالله خواهند بود (361).

ط - و در نامه اى كه به بنى معاوية بن جرول (362)، از قبيله طى ، نوشته آمده است : آن كس از ايشان كه اسلام آورده نماز بگزارد و زكات بپردازد، و خدا و پيامبرش را فرمانبردار باشد و از دستاوردهاى خود خمس خدا و سهم پيغمبر را پرداخت كند و از مشركان دورى گزيند و اسلام خود را آشكار سازد، امان خدا و پيامبرش ، مادام كه مطيع باشد، شامل حال او خواهد بود(363).

همچنين نامه ديگرى است از رسول خدا(ص ) به بنى جوين طائى كه ممكن است همين نامه بالا باشد بر اساس روايتى ديگر و با

جزئى اختلاف در الفاظ آن (364).

ى - و در نامه اى كه به جهينة بن زيد (365) نوشته ، چنين آمده است :

پهنه زمين و بيابانهاى آن و مسيلها و مراتع آن ، از آن شماست تا در برابر پرداخت خمس ، از آنها و مراتع آنها بهره مند شويد و از آبهاى آنها بياشاميد.

و در تيعه و صريمه اگر به يك جا فراهم آيند دو گوسفند، و چنانچه بينشان جدايى افتد هر كدام يك گوسفند زكات بپردازيد. و بر اهل مثير صدقه اى نيست (366).

ابن اثير در نهاية اللغه مى نويسد:

تيعه به كمترين حدى گويند كه در آن زكات واجب مى شود. و صريمه گله گوسفند و شتر مى باشد. و منظور از صريمه در اين حديث تعداد صدو بيست و يك راءس گوسفند تا دويست راءس مى باشد كه اگر يكجا فراهم آمدند، دو گوسفند، و هر گاه از آن دو كس و از هم جدا باشند، هر كدام يك گوسفند بايد زكات بدهند. و اهل مثير عبارت است از دارندگان گاو شخم زن كه به كار شخم زنى مى پردازند، و بر آن زكاتى نيست .

ك - در برخى از نامه هاى پيامبر خدا(ص ) پس از ذكر سهم پيغمبر، از صفى خالصه آن حضرت نيز نام برده شده است . مانند آنچه در نامه آن حضرت به پادشاهان حمير آمده است :

اما بعد، خدايتان به هدايت ويژه خويش راهنماييتان فرموده است هر گاه به صلاح آمده ، خدا و پيامبرش را فرمانبردار باشيد و نماز را برپا داشته ، زكات مالتان را بپردازيد و از دستاوردهاى خود، خمس خدا و سهم

پيامبر و خالصه او را، و نيز آنچه را كه خداوند از صدقه بر مؤ منان واجب فرموده است ، پرداخت كنيد...(367).

ل - و يا آنچه در نامه آن حضرت به بنى ثعلبة بن عامر آمده است كه مى فرمايد: هر كس كه از ايشان اسلام آورده ، نماز برپاى دارد و زكات مالش را پرداخته و از دستاوردهايش خمس و سهم پيغمبر و خالصه او را بپردازد، در امان خدا در آمده است (368).

م - يا در نامه اى كه به بنى زهير العكليين (369) نوشته و فرموده است :...شما اگر گواهى به يكتايى خداوند و رسالت و پيامبرى محمد(ص ) داده ، نماز را برپا داشته ، زكات مالتان را پرداخته و از دستاوردهاى خود خمس و سهم پيغمبر و خالصه او را بپردازيد، در امان خدا و رسول او در آمده ايد (370).

ن - يا در نامه اى كه براى برخى از سران جهينه فرستاده است : هر كس از ايشان اسلام آورد و نماز را بر پاى بدارد و زكات بپردازد و خدا و پيامبرش را فرمانبردار باشد و از دستاوردهايش خمس و سهم پيغمبر و خالصه او را پرداخت كند...(371).

قبيله بلحارث (372) نوشته شده است ، و اين امكان ندارد كه رسول خدا(ص ) نامه اى به بنده يغوث كه نام بتى است نوشته باشد. چه ، آن حضرت نامهايى چون عبدالعزى و عبدالحجر (373) و عبد عمرو الاصم را به عبدالرحمان يا عبدالله تغيير مى داد (374). و ديگرى ، نامه اى است كه گفته اند آن حضرت را براى نهشل بن مالك وائلى (375) نوشته و آن را با باسمك اللهم آغاز كرده ، در صورتى كه شروع نامه هاى پيغمبر با بسم الله الرحمن الرحيم بوده است .

در نامه ها و پيمان نامه هايى كه گذشت ، رسول خدا(ص ) در آن هنگام كه به سعد هذيم دستور مى دهد كه صدقه و زكات و خمس خود را به دو فرستاده اش ، يا هر كسى كه ايشان مى فرستند، تحويل دهد، از آنها نخواسته بود كه خمس غنايم جنگى خود را كه در آن شركت كرده اند بپردازند، بلكه خمس و صدقاتى را كه به اموال ايشان تعلق گرفته مطالبه كرده است . به همين ترتيب نامه اى كه به جهينه نوشته كه در ازاى استفاده از آب و چراگاههاى زمين ، خمس و زكات خود را بپردازند. و اينها هم مشروط به شركت آنها در جنگ و به دست آوردن غنايم جنگى در پرداخت خمس نبوده ، بلكه شرط پرداخت خمس و صدقه را مربوط به بهره كشى از مواهب زمين دانسته ، و حكم اسلامى را در آنچه به دست مى آورند، به ايشان تعليم فرموده است .

همچنين زمانى كه نمايندگان عبدالقيس را از نحوه پرداخت خمس

از دستاوردهايشان تعليم فرمود، كه اگر به آنها عمل كنند به بهشت مى روند، از آنها كه از ترس مشركان ، بجز ماههاى حرام جراءت بيرون شدن از قبيله خود را نداشته اند، نخواسته است كه خمس غنايم جنگى خود را با مشركانى كه با آنها جنگيده اند و پيروزى هم به دست آورده اند بپردازند، بلكه تنها خمس سود حاصله آنها را از ايشان مطالبه كرده است .

و نيز در فرمانى كه براى كارگزارش عمرو بن حزم صادر كرده كه صدقات و خمس قبايل يمن را دريافت كند، دستور نداده تا خمس غنايم جنگى را، كه قبايل مزبور در آن شركت داشته اند، از آنان دريافت كند و به حضرتش تقديم دارد.

و يا نامه هايى كه شخصا به قبايل مزبور در مورد پرداخت خمسشان نوشته ، و يا نامه هايى كه به غير از عمرو بن حزم به ديگر كارگزاران خود فرستاده تا خمس دستاوردهاى قبايل را دريافت كنند.

جايگاه خمس در تمام آن نامه ها و دستورالعملها، مانند جايگاه صدقه است و هر دوى آن نيز حق خداست در اموال افراد آن قبايل ، بر اساس مقرراتى كه خداوند بر اموال ايشان وضع فرموده است .

آنچه بر اين موضوع تاءكيد مى گذارد كه لفظ خمسى كه در آن نامه ها آمده است خمس غنايم جنگى نيست و آن را كاملا روشن مى سازد، اين است كه حكم جنگ در اسلام ، غير از مقررات آن در دوره جاهليت و پيش از آن مى باشد كه هر فرد يا گروهى در آن زمان اين حق را بخود مى داده كه بر غير افراد قبيله

خود، يا همپيمان با ايشان يورش برده ، دارايى ايشان را به هر صورت كه شده و پيش آيد به يغما ببرند؛ و آن موقع هر فرد ايشان آنچه را كه از سلب و نهب و چپاول خود به دست آورده اند، بجز يك چهارم آن كه حق ويژه رئيس قبيله مى باشد، تصاحب نمايند. در اسلام اين چنين نيست تا پيغمبر(ص ) بتواند از ايشان به جاى يك چهارم ، خمس غنايم جنگى را مطالبه نمايد؛ بلكه هيچ فرد مسلمان يا گروه اسلامى اين حق را ندارد كه از پيش خود عليه غير مسلمان اعلان جنگ بدهد و هر طور كه دلش مى خواهد و پيش آيد دست به غارت و چپاول اموال ايشان بزند. زيرا:

اولا تنها حاكم اسلامى چنين حقى را دارد، آن هم بر وفق مقررات و قوانين اسلامى ، و هر فرد مسلمان هم ملزم است كه دستوراتش را اجرا نمايد.

ثانيا تنها فرمانرواى اسلامى يا نماينده او مى بايد پس از فتح و پيروزى ، تمام ، غنايم جنگى را تصرف كند. لذا هيچيك از سپاهيان ، بجز لباس و جنگ افزار حريف جنگى خود را مالك نمى گردد و به چيز ديگر حقى نخواهد داشت .

رزم آوران پس از پيروزى بر دشمن ، آنچه را به دست آورده اند بايد به نزد فرمانروا يا نماينده او ببرند، و گرنه اموالى را كه به دست آورده اند، دزدى پنهانى و كش رفتن دور از چشم ديگران است و ننگ و رسوايى و وزر و وبال آن در روز قيامت گريبانگير آنان خواهد شد و به آتش جهنم گرفتار مى شوند.

اين حاكم

اسلامى است كه پس از برداشت خمس ، سهم هر پياده و سوار را معين مى كند، و اندكى هم براى بانوان مقرر مى نمايد، و گاهى غائبان در جنگ را هم در غنيمت سهيم مى كند، و چند برابر سهم مومن مجاهد به مؤ لفه قلوب مى پردازد.

اگر اعلان جنگ و بيرون كشيدن خمس غنايم جنگى در زمان پيامبر خدا(ص ) از وظايف شخص آن حضرت در اين امت بوده است ، پس خواستن خمس از مردم و تاءكيدش درباره پرداخت آن در نامه اى پشت سر نامه ديگر، و پيمان نامه اى به دنبال پيمان نامه ديگر، چه معنايى مى تواند داشته باشد هر گاه كه خمس در آن نامه ها و پيمان نامه ها به منزله صدقه واجب در اموال مخاطبين آنها نبوده ، و ارتباطى هم با غنايم جنگى نداشته است ؟

بنابراين ناگزير بايد گفت كه لفظ غنائم و مغنم در آن نامه ها و پيمان نامه ها در معناى لغوى آنها كه دستيابى به چيزى بدون مشقت است آمده ، و يا در معناى شرعى آنها كه آنچه از طريق جنگ و يا غير آن به دست آيد.

در اينجا آنچه را در تفسير واژه غنيمت در ابتداى بحث آورده ايم ، اضافه مى كنيم كه لفظ غنيمت پس از تدوين لغت نامه ها به عنوان يك حقيقت در غنايم جنگى در جامعه اسلامى پذيرفته شده است و نه پيش از آن . و اين درست نيست كه آنچه را در حديث پيامبر خدا(ص ) آمده است ، بر چيز ديگرى كه پس از گذشت تقريبا دو قرن از آن

حضرت در ميان مردم شايع و متعارف شده است ، حمل نماييم .

اما آنچه در آن نامه ها و پيمان نامه ها به عنوان حظ الله و حظ الرسول و يا حق النبى و يا سهم النبى و امثال اينها آمده است ، تفسيرشان در اين آيه شريفه مى باشد كه : واعملوا اءنما غنمتم من شى ء فان لله خمسه و للرسول ... و نيز سنت پيغمبر كه بيان كننده و شارح آن است و معين مى كند كه سهم خدا و سهم پيغمبر در مغنم همان خمس است كه حق و حظ و قسمت و بهره ايشان نيز مى باشد.

از آنچه تا كنون آورده ايم ، معلوم گرديد كه رسول خدا(ص )، خود خمس غنايم جنگى و غير جنگى را مى گرفت و از آنها كه مسلمان مى شدند مى خواست تا خمس آنچه را به دست آورده اند، به غير از مواردى كه صدقه يا زكات بر آنها تعلق مى گيرد، بپردازند. از اين پس به بحث درباره موارد مصرف خمس خواهيم پرداخت .

و واضح و آشكار، يا به صورت ضمير، و يا به طور كنايه و در تقدير.

همچنين لفظ قربى و اءولوه و ذووه كه مثال ظاهر آن در اين آيه شريفه قرآن است : ما كان للنبى والذين آمنوا اءن يستغفروا للمشركين و لو كانوا اولى قربى (376).

كه مراد از اولى قربى در اين آيه ، پيغمبر(ص ) و مومنان مى باشند كه ظاهر و آشكارا پيش از اولى قربى آمده اند.

اما نمونه مضمر آن ، سخن حق تعالى است كه مى فرمايد: و اذا قلتم فاعدولوا و لو كان ذا قربى (377). كه مراد از ذى القربى در اينجا مرجع ضمير در قلتم و اعدولوا مى باشند.

و اما نمونه مقدر آن در اين آيه شريفه است : و اذا حضر القسمة اولوا القربى (378).

كه مراد از اولوا القربى بستگان ميت مى باشند كه در آيه پيش به آنها اشاره شده است . همچنين شاءن ساير مواردى كه در آنها ذكرى از قربى و اولى القربى در قرآن شده ، اين چنين خواهد بود.

خداوند در دو جاى قرآن والدين و ذى القربى را با هم آورده است ؛ آنجا كه مى فرمايد: و بالوالدين احسانا و ذى القربى (379) و ديگرى : و بالوالدين احسانا و بذى القربى (380) كه در نخستين آن پدران و مادران بنى اسرائيل و نزديكان ايشان در نظر بوده كه ظاهر و در پيش از آن آمده است . و در آيه دوم منظور پدر و مادر مرجع ضمير و نزديكان آن در واعبدوا و لا تشركوا است كه مومنان اين امت مى باشند. و در صدر آيه آمده است .

بنابراين

آنگاه كه خداوند در آيه خمس مى فرمايد: واعلموا انما غنمتم من شى ء فان لله خمسه و للرسول ولذى القربى ... ناگزير مراد از ذى القربى نزديكان و بستگان پيغمبر(ص ) مى باشد كه نام حضرتش بلافاصله پيش از آنها آمده است . يعنى بين نام پيغمبر و آنها فاصله اى نيفتاده است . و اگر چنين نباشد، پس ذى القرباى چه كسى را خداوند در اين آيه در نظر داشته است ؟

همين مقصود در ذى القربى در اين آيه است كه مى فرمايد: ما اءفاء الله على رسوله من اءهل القرى فلله و للرسول ولذى القربى ... (حشر / 7) كه نزديكان پيغمبر مى باشند كه نامش ظاهر و آشكار پيش از آن آمده است .

و نيز در اين آيه همين مقصود است كه مى فرمايد: قل لا اءساءلكم عليه اءجرا الا المودة فى القربى كه خويشاوندان ضمير فاعل اءساءلكم يعنى پيغمبر مى باشد، و قربى منسوب به آن حضرت هستند. اينك به بررسى ديگر كلماتى كه در آيه خمس آمده است مى پردازيم .

2 - يتيم . يتيم به كودكى گفته مى شود كه پدرش را پيش از بلوغ از دست داده باشد.

3 - مسكين . مسكين ، نيازمندى است كه حاجتش را چيزى برآورده مى كند كه توانگر با آن رفع نياز مى نمايد.

4 - ابن سبيل . ابن سبيل مسافر در راه مانده اى است كه از نظر مالى قدرت ادامه سفرش را نداشته باشد (381).

سياق آيه خمس خود دلالت دارد كه مقصود از يتيمان و بينوايان و در راه ماندگان همگى از بستگان و خويشاوندان پيامبر خدا(ص )

مى باشند. و شاءن اين الفاظ در آيه خمس ، همشاءن لفظ ذى القربى است كه قبلا توضيح داده شد.

از طرفى ، خداى تعالى آنجا كه مصرف صدقات را در آيه شريفه انما الصدقات للفقراء والمساكين ...و ابن سبيل (توبه / 60) معين فرموده ، سهمى از آن را به بينوايان و در راه ماندگان غير بنى هشام اختصاص داده است . ولى صدقه را بر بنى هاشم حرام فرموده و به جاى آن سهمى از خمس براى آنان مقرر داشته است .

جايگاه خمس در سنت و از ديدگاه مسلمانان

تا رسول خدا(ص ) زنده بود، خمس را به شش قسمت تقسيم مى كرد. دو سهم از آن خدا و پيغمبر، و يك سهم مربوط به ذوى القربى (382). از ابوالعاليه رياحى (383) آورده اند كه گفته است :

اگر غنيمتى را به خدمت پيامبر خدا(ص ) مى آوردند، آن حضرت آن را به پنج قسمت تقسيم مى كرد: چهار قسمت را به رزمندگان بر مى گردانيد، آنگاه يك پنجم آن را خود بر مى داشت ، و از آن مقدار دست پيش برده چنگى از آن را بر مى داشت و آن را كه سهم خدا بود به كعبه اختصاص مى داد، و بقيه را به پنج قسمت تقسيم مى كرد. سهمى را از آن پيغمبر، و سهمى را براى نزديكانش ، و سهمى را براى يتيمان ، و سهمى را برى بينوايان ، و سهم آخر را براى در راه ماندگان . و آنچه را هم كه براى كعبه اختصاص داده بود، سهم خدا بود (384).

اين دو روايت هر دو صراحت دارند كه خمس به

شش قسمت تقسيم مى شده ، و اين درست با نص آيه خمس موافقت دارد. اما مطلبى كه در روايت ابوالعاليه آمده ، كه پيغمبر خدا(ص ) سهم خدا را به كعبه اختصاص مى داد، امكان دارد كه چنين كارى فقط يك بار اتفاق افتاده باشد. و مطلب درست را در اين مورد، در روايت عطاء بن ابى رباح (385) مى بينيم كه گفته است :

خمس خداوند و خمس پيامبرش يكى بوده ، و رسول خدا(ص ) بنا به خواسته خويش از آن بر مى داشت و يا مى بخشيد و يا مى گذاشت . و هر كارى را كه خود مى خواست با آن مى كرد (386).

همچنين ابن جريج (387) گفته است :...چهار سهم آن ويژه كسانى بود كه در جنگ شركت كرده بودند، و يك پنجم باقيمانده از آن خدا و پيامبرش بود كه يك پنجم آن را هر طور كه پيغمبر مى خواست به مصرف مى رسانيد و يك پنجم نيز به ذى القربى مى داد (388).

مطلب درستى كه در روايت ابوالعاليه و ابن جريج آمده اين است كه امر سهم خدا و سهم پيامبرش از خمس ، مربوط به شخص پيغمبر(ص ) بوده كه آن حضرت هر طور كه خودش مى خواسته از آن برمى داشته ، يا مى بخشيده و يا مى نهاده ، و هر كارى را كه خود مى خواسته با آن مى كرده است . اما آنچه از آن دو روايت درك مى شود اين است كه سهم خدا و سهم پيامبر يكى است . و اين درست بر خلاف آيه خمس است كه خداوند در

آن خمس را به شش سهم تقسيم فرموده است . مگر اينكه منظور از يكى بودن سهم خدا و پيامبر اين باشد كه هر يك از دو سهم به يك اندازه بوده است . نه اينكه آن دو سهم ، يك سهم حساب مى شده است .

و نيز با روايت قتاده (389) درست در نمى آيد كه گفته است :

هر گاه رسول خدا(ص ) غنيمتى به دست مى آورد، آن را به پنج قسمت تقسيم مى كرد. يك پنجم آن ، از آن خدا و پيامبرش بود و بقيه را بين مسلمانان قسمت مى فرمود. و يك پنجمى را كه به نام خدا و پيامبرش برداشته بود، به رسول خدا و ذوى القربى و يتيمان و مساكين و در راه ماندگان آن حضرت اختصاص مى يافت . و اين يك پنجم به پنج قسمت تقسيم مى شد كه يك پنجم آن از آن خدا و پيامبرش بود (390).

از روايت ابن عباس در تفسير طبرى چنين بر مى آيد كه دو سهم را به يك سهم تبديل كردن ، بعد از وفات پيغمبر خدا(ص ) صورت گرفته است . ابن عباس گفته است :

سهم خدا و سهم پيامبر را يكى كردند و ذى القربى را نيز سهمى ، و هر دو سهم را هم در تهيه اسب و جنگ افزار به مصرف رسانيدند (391).

طبرى از قول مجاهد آورده است :

از آنجايى كه صدقه بر آل محمد(ص ) حرام است ، يك پنجم از خمس براى آنها مقرر شده است (392). و نيز گفته است : خداوند مى دانست كه در ميان بنى هاشم اشخاص تهيدست

و بينوا وجود دارد، پس به جاى صدقه ، خمس را براى ايشان مقرر فرموده (393).

و نيز گفته است : اينان همان نزديكان رسول خدا(ص ) مى باشند كه صدقه بر آنها حرام است (394).

و همچنين امام سجاد (ع ) به مردى از اهالى شام فرمود:

آيا در سوره انفال نخوانده اى كه : واعلموا انما غنمتم من شى ء فان لله خمسه وللرسول ولذى القربى ...؟ آن مرد گفت : آرى خوانده ام . مگر شما آنها هستيد؟ امام فرمود: آرى (395).

آنچه گذشت ، تفسير كلمه ذى القربى بود كه در آيه خمس و غير آن آمده است . اما يتيمان و مسكينان كيانند؟ نيشابورى در تفسير اين آيه مى نويسد:

از على بن الحسين (ع ) آورده اند كه از او در مورد يتامى و مساكين در آيه سؤ ال شده ، آن حضرت فرموده است : منظور از يتامى و مساكين ، يتيمان و بينوايان ما اهل بيت مى باشد (396).

طبرى از منهال بن عمرو (397) آورده است كه درباره خمس از عبدالله بن محمد بن - على (398) و على بن الحسين (399) پرسش كردم . آن دو در پاسخم گفتند: خمس از آن ماست . به على بن الحسين گفتم خداوند در دنبال آن مى فرمايد: واليتامى والماسكين و ابن السبيل . در پاسخ فرمود: يتيمان و بينوايان ما (400).

آنچه تا به اينجا درباره خمس آورديم ، همه را از كتابهاى حديث و سيره و تفسير مكتب خلفا نقل كرديم . اينك خمس و موارد مصرف آن را از ديدگاه مكتب اهل بيت (ع ) مورد مطالعه قرار مى دهيم .

كه از ائمه اهل بيت (ع ) رسيده كه خمس به شش سهم تقسيم مى شود، متواتر است . به اين معنى كه يك سهم آن از آن خدا، و يك سهم از آن پيغمبرش و سهمى مربوط به ذوى القرباى پيغمبر، كه سهم ذوى القربى در زمان رسول خدا(ص ) ويژه اهل بيت بوده و پس از آن حضرت نيز به ايشان مى رسيده ، و سپس به ديگر امامان دوازده گانه اهل بيت تعلق داشته است . اين سهام سه گانه خدا و پيامبرش و ذوى القربى ، به عناوين و مقام ايشان مربوط بوده و سهم خدا به پيغمبرش مى رسيده كه هر طور كه حضرتش مى خواسته به مصرف مى رسانيده است .

سهمى كه به خدا و پيامبرش تعلق داشته ، پس از پيامبر به امام جانشين او مى رسد و با اين حساب ، نيمى از خمس در اين زمان به امام زمان تعلق دارد كه دو سهم از طريق وراثت ، و سهم ديگر را، كه سهم ذوى القربى باشد، از سوى خداوند به او تعلق گرفته است . و اين سه سهم بابت امامت به حضرتش مى رسد و سه سهم ديگر، سهم ايتام بنى هاشم و بينوايان ايشان و در راه ماندگان آنهاست كه از خويشاوندان پيغمبر مى باشند و خداوند در كلام خود از ايشان چنين ياد كرده : و اءنذر عشيرتك الاءقربين . اين اقربا، از زن و مرد، فرزندان عبدالمطلب هستند كه غير از اهل بيت پيغمبرند. و ملاك استحقاق آنها در دريافت خمس در سه گروه ياد شده ، دو چيز است :

1.

از نزديكان و اقرباى پيغمبر(ص ) باشند.

2. براى گذران زندگانى خود نيازمند دريافت خمس باشند. بر خلاف سه سهم نخستين ، كه حق خود را از خمس بابت عنوان و مقام خويش دريافت مى كنند.

نيمى از خمس بين اين گروه سه گانه از بنى هاشم چنان تقسيم يم شود كه مخارج سال آنها را طبق شئون زندگيشان بسنده باشد، و آنچه باقى بماند از آن والى و حاكم است . و در صورتى كه كفاف هزينه ايشان را نكند، و مخارج سال آنان را كفاف ننمايند، بر والى است كه از مال خود چندان به ايشان بپردازد تا نياز سال آنها را كفايت كند، همان گونه كه مازاد آنها به والى مى رسد.

و انتساب گروه سه گانه مزبور از جانب پدر به شخص عبدالمطلب از ضروريات اخذ خمس است . چه ، اگر تنها از سوى مادر چنان نسبتى داشته باشند، چيزى از خمس به ايشان نمى رسيد و مستحق دريافت صدقات مى گردند. زير خداوند مى فرمايد: اءدعوهم لابائهم .

و از امام جعفر صادق (ع ) روايت شده است : فرزندان عبدالمطلب با فرزندان هاشم در سهام خمس شريك يكديگرند. و در حديثى ديگر فرموده است : اگر حق رعايت مى شد. هيچيك از فرزندان عبدالمطلب و هاشم نيازى به گرفتن صدقه پيدا نمى كردند. زير خداى عزوجل در قرآن كريمش آن اندازه براى ايشان مقرر داشته كه بى نياز شوند. سپس آن حضرت ادامه داده فرمود: هر كس كه چيزى نيابد، مردار بر او روا باشد. صدقه نيز بر هاشمى و مطلبى حلال نمى شود مگر هنگامى كه در رديف كسانى قرار بگيرند

كه مردار بر ايشان حلال است !

هر چه را كه هر يك از افراد گروه سه گانه بالا بابت خمس دريافت و تملك نمايند، پس از وفات ، همانند ديگر ما ترك ، به وارثان آنها منتقل مى شود. همچنين است آنچه را كه پيغمبر(ص ) يا امام پيشين از سهام سه گانه خود صاحب و مالك شده اند، بر طبق موازين و آيات ارث ، و نه آيه خمس ، پس از وفاتشان به وارث ايشان منتقل مى شود (401).

تنها روايتى كه مورد مصرف خمس را در زمان پيغمبر مشخص مى كند

در سنن ابو داود، مسند احمد بن حنبل ، تفسير طبرى ، سنن نسائى و صحيح بخارى آمده است و ما سخن ابوداود را مى آوريم كه در باب مواضع قسم الخمس و سهم ذى القربى از كتاب الخراج از قول جبير بن مطعم مى نويسد:

رسول خدا(ص ) در جنگ خيبر سهم ذى القربى را در ميان بنى هاشم و بنى المطلب قسمت فرمود و به بنى نوفل و بنى عبدالشمس چيزى نداد. من به همراه عثمان بن عفان به خدمت پيغمبر رفته گفتيم :

اى پيامبر خدا! ما منكر فضل و برترى بنى هاشم و جايگاهى را كه خداوند به تو در ميان ايشان مرحمت كرده است نيستيم ، اما چرا به برادرانمان از بنى المطلب سهمى - از اين غنيمت - دادى و ما را وا نهادى ؟ در صورتى كه ما و ايشان به طور يكسان با تو بستگى داريم ؟ رسول خدا(ص ) فرمود:

من و بنى المطلب از هم جدايى نداريم . و بنا به روايت نسائى : بنى

المطلب از من جدايى نداشته اند؛ چه در جاهليت و چه در اسلام . ما و ايشان يكى هستيم . و براى نشان دادن اين همبستگى ، انگشتان دو دستش را در يكديگر فرو كرد (402).

و بنا به روايتى ديگر در مسند احمد، اين قضيه در جنگ حنين اتفاق افتاده است (403).

و در روايت سوم كه در سنن ابوداود و نسائى و مسند احمد بن حنبل آمده است ، نام غزوه و جنگ در آن مشخص نشده است (404).

اما سبب پرسش عثمان و جبير از رسول خدا(ص ) و پاسخ آن حضرت به ايشان ، به طورى كه گذشت از اين جهت بوده كه عبدمناف - جد اعلاى ايشان - چهار فرزند به نامهاى هاشم عمرو، مطلب ، عبد شمس و نوفل داشت (405) و در اين ميان ، فرزندان هاشم و مطلب به يارى رسول خدا(ص ) همداستان شدند و قريش با ايشان به جنگ پرداخت و پيمان نامه اى عليه آنها نوشت و با ايشان قطع رابطه كرد و هر گونه معامله و برخوردى را با آنها تحريم نمود. اين بود كه ايشان ناگزير در شعب ابوطالب گرد آمده ، سالها قطع رابطه را بر خلاف فرزندان عبدالشمس و نوفل ، كه عليه پيغمبر با قريش همداستان شده بودند، در نهايت شدت و سختى سر كردند. ابن ابى الحديد در اين مورد مى نويسد:

آنچه موجب تاءخير پذيرش اسلام فرزندان نوفل گرديد، گرانبارى و سرسنگينى فرزندان عبدالشمس در قبول اسلام بود. در نتيجه كسى از ايشان به همراهى و همدمى با رسول خدا(ص ) برنخاست و در هيچ جنگى از جنگهاى ظفر آفرين آن

حضرت شركت ننمود!

اما بر عكس ، فرزندان مطلب ، همان علاقه شديدى كه به بنى هاشم داشتند موجب پذيرش اسلامشان شد. زيرا امر رسالت پيغمبر(ص ) براى آنها آشكار بود و در حقانيت آن ترديدى نداشتند. چه ، تنها حسد و كينه مانع چنان شناختى مى شد، و هر كس را كه چنين بيمارى اى نباشد، در پذيرش اسلامش مانع ورادعى نخواهد بود.

از فرزندان مطلب ، همه فرزندان حارث بن المطلب ، مانند عبيده ، طفيل ، و حصين ، و مسطح بن اثاثة بن عباد بن المطلب (406) در جنگ بدر شركت كردند.

ابو طالب به مطعم بن عدى بن نوفل ، در آن هنگام كه قريش عليه پيغمبر(ص ) همدست شده بود، گفت :

جزى الله عنا عبد شمس و نوفلا

جزاء مسى ء عاجلا غير آجل (407)

خداوند از جانب ما عبدشمس و نوفل را هر چه سريعتر كيفر دهد. كيفرى كه به بدكاران داده مى شود، كيفر بدون مهلت .

راوى روايتى كه گذشت ، يعنى جبير بن مطعم ، گفته است كه رسول خدا(ص ) سهم ذوى القربى را در ميان بنى هاشم و بنى المطلب تقسيم فرموده است .

به نظر ما آنچه را كه راوى - جبير - شاهد آن بوده اين است كه رسول خدا(ص ) به آنان سهام خمسشان را پرداخته ، و از دادن آن به بنى اميه و بنى نوفل خوددارى كرده است .

اما تشخيص اينكه چه سهمى را رسول خدا(ص ) به آنان پرداخته ، چيزى است كه شخص راوى آن را از پيش خود گفته ، نه اينكه رسول خدا(ص ) چنين فرموده است .

چنين گمان مى رود

كه رسول خدا(ص ) به برخى از آنان از سهم خدا و پيامبرش چيزى داده باشد؛ زيرا همان طور كه پيش از اين گفتيم ، پيغمبر خدا آن را هر طور كه خود مى خواست به مصرف مى رسانيد و به بعضى از ايشان ، از سهم مساكين و بينوايان عطا مى فرمود. زيرا صدقه بر بينوايان خاندان پيغمبر(ص ) حرام بوده است كه شرح مفصل آن بيايد.

حرمت صدقه بر پيامبر و نزديكانش

احاديث وارده درباره حرمت صدقه بر پيامبر و نزديكانش فراوان است . از آن جمله حديثى است كه مسلم در صحيح خود به شرح زير آورده است : هر گاه براى رسول خدا(ص ) غذايى مى آورند، آن حضرت نخست از آورنده آن درباره آن غذا سئوال مى كرد. اگر به حضرتش مى گفتند كه هديه است ، از آن تناول مى فرمود و اگر مى گفتند كه صدقه مى باشد، از آن چيزى نمى خورد (408).

بخارى و مسلم در صحيح خود، و ابوداود و دارمى در سنن خويش آورده اند: رسول خدا(ص ) در راه خرمايى را افتاده ديد. فرمود: اگر صدقه نبود، آن را مى خوردم . و حسن بن على دانه اى از خرماى صدقه را برداشت و در دهان گذاشت . رسول خدا(ص ) به او فرمود: كخ كخ ! آن را از دهان بينداز، مگر نمى دانى كه ما صدقه نمى خوريم ؟ و بنا به روايتى ديگر: صدقه بر ما حرام است (409)؟

رسول خدا(ص ) از اينكه يكى از افراد بنى هاشم را به جمع آورى صدقات ماءمور كند تا از حقوق و كارمزد آن استفاده

نمايد، خوددارى مى كرد.

مسلم ، احمد بن حنبل ، ابوداود، نسائى ، ترمذى ، ابوعبيد و ديگران روايتى را در اين مورد آورده اند كه ما سخن مسلم را از صحيحش نقل مى كنيم :

ربيعة بن الحارث (410)، نواده عبدالمطلب ، و عباس بن عبدالمطلب ، پس از گفتگوى با يكديگر، همراى شدند كه چه شود ما اين دو جوان ، عبدالمطلب بن ربيعه (411)، و فضل بن عباس (412)، را به خدمت پيغمبر(ص ) بفرستيم تا با وى مذاكره كرده از او بخواهند كه ايشان را ماءمور جمع آورى صدقات كند. آنها صدقات را بگيرند و تحويل دهند و از اين راه مزد و حقوقى به دست آورند. راوى مى گويد:

اين دو در اين گفتگو بودند كه على بن ابى طالب از راه رسيد و كنارشان ايستاد. ربيعه و عباس نيز نتيجه مذاكرات و راءى خود را براى على شرح دادند.

تا وقتى كه پسرانتان از ماءموريتى كه فرستاده ايد، دست خالى بازگردند.

عبدالمطلب بن ربيعه خود مى گويد: همين كه رسول خدا(ص ) نماز ظهرش را به پايان رسانيد، ما خود را پيش از او به در اتاقش رسانيديم و همانجا به انتظار ايستاديم . تا اينكه حضرتش آمد و گوشهايمان را گرفت و فرمود: آنچه در دل داريد، بگوييد. آن وقت خودش داخل شد و ما هم وارد شديم .

آن روز رسول خدا(ص ) نزد زينب دختر جحش بود. ما دو نفر در آن موقعيت چشم به دهان ديگرى دوخته بوديم كه او شروع كند. سرانجام يكى از ما گفت :

اى رسول خدا! تو جوانمردترين مردم و دلسوزترين ايشان به حال مردم هستى . ما دو نفر به سنن ازدواج رسيده ايم و به خدمت تو آمده ايم كه ما را به جمع آورى صدقات ماءمور كنى تا مانند ديگران پرداختهاى مردمان را به تو برسانيم . و مانند آنان ، از حقوق و مزد آن بهره مند شويم .

رسول خدا(ص ) مدت زمانى دراز سكوت كرد، تا آنجا كه قصد كرديم بار ديگر خواسته خودمان را تكرار كنيم . ولى زينب از پشت پرده به ما علامت داد كه چيزى نگوييد. بالاخره پيغمبر خدا(ص ) به ما فرمود:

صدقه بر آل محمد حلال نيست . زيرا كه آن تفاله و چرك مردمان است آنگاه فرمود، بگوييد محميه (413)، و نوفل بن الحارث (414)، نواده عبدالمطلب بيايند. محميه در آن موقع متصدى امور خمس بود.

اين دو نفر به خدمت پيغمبر(ص ) رسيدند. حضرتش روى به محميه كرد و فرمود:

دخترت را به ازدواج اين جوان درآور

و اشاره به فضل بن عباس كرد. سپس روى به نوفل بن الحارث كرده فرمود دخترت را به اين جوان تزويج كن ، و اشاره به من عبدالمطلب بن ربيعه فرمود. آنگاه خطاب به محميه گفت : از وجوه خمس ، فلان و فلان مبلغ را به ايشان بده (415).

و بدين سان ، رسول خدا(ص ) از گماردن يكى از فرزندان بنى هاشم به امر صدقات خوددارى كرده است . و از همين جا به اشتباه آن كس كه گمان برده كه رسول خدا(ص )، على را ماءمور جمع آورى صدقات يمن كرده است پى مى بريم . و سخن درست همان است كه ابن قيم جوزيه (416) در كتاب زادالمعاد (417) بخش فرامانروايان آن حضرت آورده كه مى گويد: رسول خدا(ص ) مقام قضاوت و جمع آورى خمس يمن را به على بن ابى طالب داد.

ابن قيم پيش از اين مطلب در زير عنوان فصل فى كتبه و رسله (ص ) الى الملوك مى نويسد:

رسول خدا(ص ) ابوموسى اشعرى و معاذ بن جبل را به هنگام بازگشتش از جنگ تبوك ، يا در ماه ربيع الاول سال دهم هجرت به عنوان تبليغ اسلام به يمن اعزام فرمود كه همه مردم آنجا با علاقه و ميل و بدون جنگ و خونريزى به اسلام گرويدند. پس از آن ، على بن ابى طالب را به آنجا اعزام داشت ، كه او در حجة الوداع پس از انجام ماءموريتش در يمن ، در مكه به حضرتش پيوسته است (418).

و شايد موجب توهم ايشان ، پس از وفات پيغمبر، و بعد از زمانى باشد كه خلفا مساءله

وجوب خمس را از قلم انداختند. توضيح آن خواهد آمد. چه ، در آن صورت چيزى بجز صدقات واجب باقى نمانده بود كه از مسلمانان دريافت كنند! اين است كه اين دانشمندان چنان گمان برده اند كه در عصر پيغمبر(ص ) هم اوضاع چون زمان ايشان بوده ، و از همين جا به چنين اشتباهى دچار گرديده اند كه بگويند رسول خدا(ص ) على را هم به عنوان ماءمور جمع آورى صدقات اعزام داشته است ! و توجه نكرده اند كه پيغمبر خدا(ص ) حتى آزاد كرده خود را مانع شد تا با ماءمورين جمع آورى صدقات مشاركت و همكارى كند، تا چه رسد به پسر عمو و داماد و پدر عترت طاهرينش .

ابوداود و نسائى و ترمذى در سنن خود آورده اند:

رسول خدا(ص ) مردى از بنى مخزوم را به نام ارقم بن ابى ارقم (419)، ماءمور جمع آورى صدقات فرمود. ارقم به ابورافع - آزاد كرده پيغمبر - پيشنهاد كرد كه مرا در اين ماءموريت كمك كن تا حقوقى هم نصيب تو شود. ابورافع گفت : نه ، مگر اينكه نزد پيغمبر بروم و از او فرمان بگيرم . پس خدمت رسول خدا(ص ) رفت و ماجرا را به حضرتش بازگفت . پيامبر خدا(ص ) فرمود: آزاد شده هر قومى ، جزو خود آن قوم به حساب مى آيد و صدقه بر ما حرام است .

رسول خدا(ص ) اين گونه ابورافع را از همكارى با ماءمور جمع آورى صدقات مانع شد كه سهمى از حقوق ماءموران صدقات را دريافت كند. زيرا او، مولا و آزاد كرده حضرتش بوده است . پس از پيغمبر(ص

)، همين روش را ائمه اهل بيت در پيش گرفته ، خود صدقه نمى گرفتند، و همه بنى هاشم را هم از گرفتن آن مانع مى شدند.

در كتاب دعائم الاسلام از حضرت امام جعفر صادق (ع ) آمده است كه چون از آن حضرت پرسيدند: حالا كه خمس به شما داده نمى شود، آيا صدقه بر شما رواست ؟ فرمود: نه به خدا قسم . به خاطر غضب حقوقمان به وسيله ستمگران ، آنچه را كه خداوند بر ما حرام كرده ، حلال نمى شود. و جلوگيرى ايشان از پرداخت آنچه كه خداوند بر ما روا داشته ، مايه حلال شدن حرام كرده خداوند بر ما نمى گردد (420).

همچنين در كتاب حصال از امام جعفر صادق ، از پدرش عليهماالسلام آمده است كه فرمود: صدقه بر بنى هاشم حرام است . مگر در دو صورت : نخست هنگامى كه سخت تشنه باشند و آبى براى آشاميدن نيابند. دوم صدقه آنها به يكديگر (421).

و از اينجا در مى يابيم آنچه را كه ائمه اهل بيت از حكام و فرمانروايان زمانشان از بيت المال دريافت مى كردند و مى پذيرفتند، آنها را به عنوان جزئى از حقوق غصب شده شان از فى ء و انفال و جزيه اهل ذمه و خمس غنايم فتوح به حساب مى آوردند، نه آن طور كه ديگران گمان برده اند از باب صدقات واجبه بوده است .

اما آبهاى جارى و آشاميدنى ، بيشتر آنها از محل موقوفاتى بوده كه صاحبان اصليشان ، آنها را براى استفاده عموم مسلمانان وقف كرده بودند؛ همانند خانه ها و استراحتگاههاى ساخته شده در بين

راه مساجد و اگر چه صاحبان آنها با نيت تقرب به خداى يكتا هزينه آنها را پذيرفته و به همين مناسبت هم آنها را صدقات ناميده اند، اما اين با صدقات مورد بحث ما تفاوت دارد و از صدقات بر افراد مورد بحث ما نيست تا استفاده از آنها - بر غير فقير از غير بنى هاشم - روا نباشد، بلكه آنها براى بهره مند شدن عموم مسلمانان است ، خواه بينوا و توانگر، فرمانروا و بازارى ، هاشمى و غيره ، كه اين مطلب خارج از موضوع مورد بحث ماست .

تا اينجا، مطالبى را كه ما در مصادر تحقيقى اسلامى در امر خمس يافته ايم ، آورديم . و كسانى را كه در زمان پيغمبر خدا(ص ) سهمى از آن را مى گرفتند مشخص نموديم . و حرمت صدقه را بر بنى هاشم و موالى ايشان ، و خوددارى آنها را از پذيرفتن صدقه در زمان آن حضرت و پس از وى ، بيان داشتيم . اما اينكه خلفا با مساءله خمس چگونه برخورد كرده اند و نحوه اجتهاد ايشان در اين مورد، بويژه در مورد حق دختر پيغمبر(ص )، چگونه بوده است ، بايد براى درك آن نخست به بررسى آنچه كه از پيغمبر خدا(ص ) از ملك و اموال و خالصه بر جاى مانده بود بپردازيم . و سپس بر سر اين مطلب رويم كه از سوى خلفا بر سر آنها چه آمده و شكايت فاطمه (س ) ، دختر پيامبر خدا(ص )، از ايشان درباره ميراث پدرش و خمس وى به كجا رسيده است .

و قاضى ابويعلى (م 458 ق ) مى گويند:

صدقاتى را كه رسول خدا(ص ) به عنوان يكى از دو حق خود گرفته است ، يكى حق او در خمس فى ء و غنايم بوده ، و ديگرى حق او در چهار پنجم فى ء و بخششى بوده است كه خداوند از آنچه كه مسلمانان براى به دست آوردن آنها اسبى نتاخته ، حركتى رزمى انجام نداده اند بر پيامبرش ارزانى داشته است ...تا آنجا كه مى گويند: صدقات پيغمبر خدا(ص ) شامل هشت مورد بوده است :

1. صدقه اول ، نخستين زمين ، بوستانها هفتگانه اى بود كه بموجب وصيت مخيريق يهودى در ملكيت حضرتش در آمده است .

2. صدقه دوم ، زمينهاى او از ما يملك بنى نضير در مدينه .

3. صدقه سوم و چهارم و پنجم ، قلاع سه گانه خيبر.

4. صدقه ششم ، نيمى از فدك .

5. صدقه هفتم ، يك سوم از سرزمين وادى القرى .

6. صدقه هشتم ، بازارى در مدينه به نام مهزور (422).

اما قاضى عياض (م 544 ق ) (423) مى نويسد كه صدقات مزبور از طريق سه حق به پيغمبر خدا(ص ) رسيده است :

اول ، صدقاتى است كه از راه هبه به حضرتش رسيده كه يك مورد آن وصيت مخيريق يهودى است به هنگام اسلام آوردنش در جنگ احد كه شامل هفت بوستان در بنى نضير بوده است . و ديگرى ، زمينهايى بوده كه انصار به وى بخشيده اند و شامل آن قسمت بوده كه آب بر آنها سوار نمى شده و همه آنها ملك پيغمبر به حساب آمده اند.

دوم ، حق او از فى

ء و بخشش خداوند است از زمين بنى نضير كه يهوديان از آنجا كوچ كردند و زمينهايى ايشان از آن پيغمبر خدا(ص ) گرديد. زيرا مسلمانان در تصرف آنجا اسبى را به جولان در نياورده ، حركت رزمى نكرده بودند. اما اموال منقول بنى نضير، كه به موجب صلحنامه به غير از سلاح و جنگ افزار حق داشتند به اندازه بار يك شتر از اموال خود را برگيرند، آنچه را كه بر جاى مانده بود رسول خدا(ص ) بين مسلمانان قسمت فرمود. ولى زمينهاى ايشان جزء خالصه پيغمبر(ص ) به حساب مى آمد كه درآمد آن را در مصالح مسلمانان به مصرف مى رسانيد. همچنين نيمى از سرزمين فدك ، كه مردمش با واگذاردن نيمى از سرزمين خود به پيامبر خدا(ص ) و پس از فتح خيبر با حضرتش صلح نمودند، آن هم خالصه پيغمبر گرديد. و نيز ثلث زمين وادى القرى را، كه به هنگام انعقاد پيمان با يهوديان ساكن آن منطقه ، طبق قرار داد صلح مالك گرديده است . و نيز دو قلعه از دژهاى خيبر به نامهاى وطيح و سلالم را كه از راه صلح و سازش تصرف كرده بود، و خالصه شخص پيغمبر خدا(ص ) به حساب مى آمد.

سوم ، سهم حضرتش از خمس خيبر و آنچه كه از راه اعمال زور و جنگ به دست آمده و گشوده شده ، كه همه آنها ملك ويژه رسول خدا(ص ) بوده و بجز وى ، كسى را كه در آنها حقى نبوده است (424).

پايان گفتار قضات سه گانه . اينك به شرح و توضيح سخنان ايشان در همين مورد مى پردازيم

:

الف - اينكه گفته اند: صدقات رسول خدا، اين اصطلاحى است كه دانشمندان مكتب خلفا، از محدثان و مورخان و فقها و لغت شناسان و ديگران ، درباره ما ترك رسول خدا از اموال و املاك به كار مى برند و مستند ايشان روايتى است كه تنها شخص ابوبكر راوى آن است و گفته : شنيدم پيغمبر خدا فرمود: ما ترك ما صدقه است .

ب - اما آنچه را از املاك پيامبر خدا(ص ) نام برده اند، شرح و منشاء تملك هر كدام از آنها به قرار زير است .

الدلال الميثب ، برقه ، حسنى ، و مشربه ام ابراهيم بود كه ماريه (428)، كنيز رسول خدا(ص )، در آنجا منزل اختيار كرده بود شرح اين مناطق هفتگانه محصور، در كتابهاى وفاء، احكام السلطانيه ماوردى و ابويعلى و الاكتفاء آمده است (429).

سمهودى از واقدى روايت مى كند كه رسول خدا(ص ) در سال هفتم هجرت ، شش بوستان اعواف ، برقه ، ميثب ، دلال ، حسنى ، و مشربه ام ابراهيم را وقف فرموده است (430).

بن خرشه ساعدى و ديگران بخشيد (438).

در ازاى پرداخت نصف محصول آن به حضرتش ، در آنها به كشت و زرع بپردازند (447).

گفته اند كه رسول خدا(ص ) خيبر را به 36 بخش قسمت كرد و هر بخش را به صد سهم قسمت فرمود. هجده سهم از آن پيغمبر(ص )، و هجده سهم ديگر از آن مسلمانان ، كه آن را بين خود قسمت كردند. و سهم حضرتش چون سهم يكى از آنان بود (448).

و نيز گفته اند سهمان را كه به مسلمانان رسيده بود، بين كسانى كه در حديبيه شركت كرده ، و آنها كه به همراه جعفر بن ابى طالب از حبشه بازگشته بودند قسمت فرمود (449).

همچنين گفته اند كه سهم خمس آن عبارت بوده است از الكتبيه ، و آنچه به مسلمانان رسيده بود الشق ، النطاه ، سلالم والوطيح ، رسول خدا(ص )آنها را بر اساس پرداخت تيمى از محصول در اختيار يهود گذاشت .

محصولى كه از آنجا به دست مى آمد تا زمان خلافت عمر در بين مسلمانان قسمت مى شد، ولى عمر املاك مزروعى را بر اساس سهامى كه هر كدام داشتند بين ايشان قسمت نمود (450).

و در سيره ابن هشام و الاكتفاء و ديگر منابع آمده و ما سخن ابن هشام را مى آوريم است :

كتيبه ، خمس خدا و سهم پيامبر و سهم ذوى القربى و بينوايان و مخارج روزانه زنان پيغمبر و هزينه مردانى شد كه واسطه صلح بين آن حضرت و فدك شده بودند (451).

و در فتوح البلدان آمده است كه زنان پيغمبر(ص ) را نيز از آن بهره اى بوده و رسول خدا(ص ) فرموده است : هر كدام

از شما كه بخواهد از محصول خرما، و هر يك كه مايل باشد از زمين مزروعى آن نصيب خود را برگيرد و پس از مرگ براى بازماندگانش نيز بر جاى گذارد (452).

در مغازى واقدى ، چگونگى نامگذارى سهمان الكتيبه با شرح كافى آمده است (453).

و در وفاء الوفاء آمده است (454): اهالى وطيح و سلالم با پيغمبر خدا(ص ) از در صلح درآمدند. اين بود كه آن دو جزو خالصه آن حضرت به حساب آمدند و كتيبه جزء خمس وى محسوب گرديد. و چون كتيبه در جانب و طيح و سلالم قرار داشت ، با آنها يكى شده ، ما ترك رسول خدا(ص ) بحساب آمد (455)! و اين بدان سبب بود كه قسمتهايى از قلاع خيبر از راه قهر و غلبه ، و پاره اى از طريق مذاكره و صلح فتح شده بود.

قاضى ماوردى و قاضى ابويعلى در كتابهاى خود آورده اند:

رسول خدا(ص ) از قلعه هاى هشتگانه ، سه دژ را به نامهاى الكتيبه ، الوطيح ، السلالم ، مالك گرديد. به اين ترتيب كه كتيبه را در حساب خمس غنيمت برداشت و وطيح و سلالم از عطيه هاى الهى به حضرتش بود. زيرا پيغمبر خدا(ص ) آنها را از طريق صلح و سازش گشوده بود. اين سه روستا كه فى ء و بخشايش خداوند و خمس غنايم جنگى آن حضرت بودند، خالصه شخص رسول خدا(ص ) به حساب آمده اند (456).

آنچه گفته ايشان را تاءييد مى كند، اين است كه گفته اند سهام رسول خدا(ص ) از خيبر، هيجده سهم ، و برابر با مجموع سهام ديگر رزمندگان در غزوه خيبر

بوده است . و اين در صورتى امكان دارد كه بخشى از خيبر از بخشايش الهى به پيامبرش باشد كه در فتح آنها اسبى تاخته نشده و حركتى جنگى از سوى رزمندگان صورت نگرفته باشد. و آن قسمت ، بر سهم حضرتش از خمس ، كه با اعمال زور و فشار و قهر و غلبه به تصرف آمده ، اضافه شده ، و در نتيجه مجموع سهام پيغمبر، با مجموع سهام تمام مسلمانان برابر شده باشد.

خود به پيامبر خدا(ص )، صلح كردند (460).

در فتوح البلدان آمده كه نيمى از فدك خالصه رسول خدا(ص ) بود؛ زيرا مسلمانان در تصرف آنجا پاى در ركاب نكرده ، اسبى بر آن نتاخته بودند. اين بود كه پيغمبر(ص ) محصولات آنجا را كه به دست مى آمد خود به مصرف مى رسانيد (461).

و در شواهد التنزيل حسكانى ، ميزان الاعتدال ذهبى ، مجمع الزوائد هيثمى ، الدر المنثور سيوطى و منتخب كنز العمال از قول ابو سعيد خدرى آمده است و ما سخن حسكانى را مى آوريم كه :

چون آيه وآت ذاالقربى نازل گرديد، رسول خدا(ص ) دخترش فاطمه (ع ) را احضار فرمود و فدك را به بخشيد (462).

و در تفسير آيه 38 سوره روم نيز از ابن عباس همين مطلب آمده است (463).

مسلمانان داد. و از اين راه اموال و اثاث فراوانى نصيب ايشان فرمود. آنگاه خود خمس آنها را برگرفت و باغها و نخلستانها و اراضى مزروعى را همچنان ، و بر همان قرار كه با خيبريان نهاده بود، در دست يهوديان آنجا باقى گذاشت و خمس آن نيز به حضرتش تعلق داشت و به اندازه پرتاب يك تير هم به حمزة بن نعمان عذرى (467) بخشيد (468).

از اين جهت است كه قاضى ماوردى و قاضى ابويعلى گفته اند كه ثلث وادى القرى از آن پيامبر خدا(ص ) بود. زيرا كه يك ثلث به بنى عذره و دو ثلث به يهوديان تعلق داشت كه رسول خدا(ص ) بر اساس نيمى از آن با يهوديان صلح كرد. به اين ترتيب تمامى آن به سه قسمت شد و يك ثلث به پيغمبر(ص ) تعلق گرفت ... (469).

دختر خويلد، خانه مسكونى او را در مكه ، كه بين صفا و مروه و پشت بازار عطارها واقع بود، به ارث برد كه عقيل بن ابى طالب پس از مهاجرت پيغمبر(ص ) به مدينه ، آنجا را فروخت و زمانى كه رسول خدا(ص ) در حجة الوداع قدم به مكه نهاد، از حضرتش پرسيدند: در كدام خانه ات فرود مى آيى ؟ فرمود: مگر عقيل خانه اى هم براى ما باقى گذاشته است (471)

هشام كلبى از عوانة بن الحكم آورده است كه ابوبكر صديق (رض )، اشياى خصوصى و شتر و مركب سوارى و پاى افزار رسول خدا(ص ) را به على (رض ) داد و گفت به غير از اينها، هر چه كه هست صدقه مى باشد (472)؟

اينها اخبارى بود كه از ما يملك رسول خدا(ص ) حكايت مى كردند كه حضرتش از طريق خمس وهبه و عطيه الهى از ملك و اموال - منقول و غير منقول - مال شده بود. البته پاره اى از آنها را به برخى از اصحاب ، و بعضى را نيز در ايام حياتش به ذوى قربى و نزديكانش بخشيده ، قسمتى را هم خود در تملك خويش نگهداشته بود.

اينك اخبار درباره ميراث پيامبر خدا(ص ) را مورد بررسى قرار مى دهيم .

خود فاطمه بخشيده بود!

ابوبكر و عمر، فدك و ديگر ما ترك پيغمبر(ص ) را، از ملك و خواسته ، به يك باره در اختيار خود گرفتند، و از همين جا بين فاطمه و اين دو خليفه صحابى بر سر ميراث پيامبر خدا(ص ) اختلاف پديد آمد. روايات زير مبين همين مطلب مى باشند.

1. روايت عمر

از عمر آورده اند كه گفت :

- زمانى كه پيغمبر خدا(ص ) درگذشت ، من به همراه ابوبكر نزد على رفتيم و گفتيم :

- در مورد ما ترك رسول خدا چه مى گويى ؟ على گفت :

- ما از هر كس ديگر در تصرف ما ترك به رسول خدا سزاوارتريم . عمر مى گويد من گفتم :

- و آنچه مربوط به خيبر است ؟ گفت :

- آرى ، و آنچه مربوط به خيبر است . گفتم :

- هر چه كه به فدك مربوط مى شود؟ گفت :

- آرى ، و هر آنچه به فدك مربوط مى شود. گفتم :

- اين را بدان به خدا قسم اگر با شمشير گردنمان را هم بزنى چنين چيزى ممكن نخواهد شد (473)

2. روايت ام المؤ منين عايشه

در صحيح بخارى و مسلم ، مسند احمد، سنن ابوداود و نسائى و طبقات ابن سعد از عايشه ام المؤ منين آمده است ما سخن بخارى را مى آوريم كه گفت :

فاطمه نزد ابوبكر فرستاد و از او ميراث پدرش پيغمبر را مطالبه كرد آنهايى را كه خداوند به پيامبرش بخشيده بود، و نيز صدقات پيغمبر را در مدينه (474) و فدك و آنچه از خمس خيبر باقى مانده بود (475)، ابوبكر پاسخ داد كه پيامبر خدا گفته است

: لا نورث ما تركنا فهو صدقة ... يعنى ما چيزى به ارث نمى گذاريم و هر چه از ما بر جاى بماند صدقه است . خانواده محمد(ص ) از اين مال مى خورند و بيش از آن حقى ندارند. پس اضافه كرد و گفت : به خدا قسم كه من هيچ يك از صدقات پيغمبر را كه در زمان حياتش در اختيار ابو بود، تغيير نخواهم داد و آن طور كه شخص پيغمبر در آنها دخل و تصرف مى كرده ، عمل خواهم نمود (476).

در اين سخن ، ابوبكر ما ترك پيامبر خدا(ص ) را صدقات ناميده و دليلش تنها روايتى بوده كه فقط شخص خودش عنوان كرده و مدعى است كه پيغمبر فرموده است : آنچه بر جاى مى گذاريم صدقه است ! و از همان تاريخ تا به امروز ما ترك رسول خدا(ص ) صدقات ناميده شده است .

اما اينكه گفته است همان گونه كه رسول خدا(ص ) در آنها دخل و تصرف مى كرد، من هم عمل خواهم نمود منظورش از اين عمل چيست ؟ اين مطلب از حديث ام المؤ منين عايشه معلوم مى شود.

سرآغاز حديث او، مانند حديث بالاست ، تا آنجا كه مى گويد:

پس فاطمه ، دختر پيغمبر خدا(ص )، به خشم آمد و از ابوبكر روى بگردانيد و همچنان تا پايان عمرش از او دورى جست . فاطمه شش ماه بعد از پيغمبر زنده بود! آنگاه عايشه گفت : فاطمه از ابوبكر سهم خودش را از ترك پيغمبر خدا(ص )، از خيبر و فدك و صدقاتش در مدينه ، مطالبه كرد؛ ولى ابوبكر خواسته او را رد

كرد و گفت : هيچ كارى را كه پيامبر خدا(ص ) انجام مى داده ترك نمى كنم و به آن عمل خواهم كرد. و از آن بيم دارم كه اگرچيزى از دستورهايش را انجام ندهم ، از حق منحرف شوم و ستم كرده باشم !

اما عمر، صدقه او را در مدينه به على و عباس برگردانيد، ولى خيبر و فدك را همچنان نگه داشت و به ايشان پس نداد و گفت :

خيبر و فدك از صدقات رسول خدا و از حقوق او بوده كه نيازش را در مصارف زندگى برآورده مى كرد و گرفتاريهايش را برطرف مى ساخت . و سرنوشت آنها به دست كسى است كه زمام امور را به دست بگيرد.

راوى مى گويد وضع خيبر و فدك تا به امروز بر همان قرار است كه عمر نهاد(477).

در حديث دوم ام المؤ منين عايشه ، عمر با صراحتى هر چه تمامتر اعلان مى كند كه مال و خواسته رسول خدا(ص ) از حقوق او بوده كه با آنها هزينه زندگى خود را تامين مى كرده و گرفتاريهايش را مرتفع مى ساخته ، و اينك اختيار آنها در دست فرمانرواى بعد از اوست . بنابراين ، تنها شخص عمر بود كه آنها را از حقوق خود مى دانست و به مصرف هزينه هاى زندگيش مى رسانيد و گرفتاريهايش را با آن رفع مى نمود. و اين درست معناى سخن ابوبكر در حديث اول ام المؤ منين عايشه است كه گفت : من همان گونه كه شخص پيغمبر خدا(ص ) آن را به كار مى برد، به مصرف خواهم رساند، يا آن را در هزينه

هاى زندگيم ، چون حقوق مسلم خود به كار خواهم بست و گرفتاريهايم را با آن بر طرف خواهم ساخت !

و حديث سومى نيز از عايشه در صحيح بخارى و مسلم آمده است كه اشاره به همين موضوع دارد. عايشه گفته است :

فاطمه (س )، دختر رسول خدا(ص )، كسى را نزد ابوبكر فرستاد و از او ميراثش را از رسول خدا(ص )، از آنچه خداوند به پيامبرش در مدينه و فدك و بقيه خمس خيبر بخشيده بود، مطالبه كرد. ابوبكر پاسخ داد: پيامبر خدا گفته است : ما ارث نمى گذاريم ؛ آنچه از ما به جاى ماند صدقه است و مخارج زندگى آل محمد هم از همين مال پرداخت مى شود. اينك من چيزى از صدقه رسول خدا(ص ) را از وضعيتى كه در زمان پيغمبر داشته است تغيير نمى دهم ، و با آنها همان طور كه رسول خدا(ص ) عمل مى كرد، عمل خواهم نمود.

بدين سان ابوبكر از واگذاردن چيزى از آنها به فاطمه خوددارى كرد. فاطمه نيز بر ابوبكر خشم گرفت و از او رويگردان شد و كناره گرفت و ديگر با وى سخن نگفت . فاطمه تنها شش ماه بعد از پيغمبر زنده بود و چون از دنيا رفت ، همسرش على شبانه جنازه اش را به خاك سپرد و ابوبكر را خبر نكرد. على شخصا بر جنازه زهرا نمازگزارد.

فاطمه مايه افتخار على بود و چون از دنيا رفت ، على زير فشار سران قوم ناگزير شد با ابوبكر از در سازش درآيد و دست بيعت به ابوبكر دهد. اما تا فاطمه زنده بود، على در آن چند ماه

با ابوبكر بيعت نكرد...(478).

آنچه را كه فاطمه (س ) از قدرت حاكمه مطالبه مى كرد

ام المؤ منين عايشه در احاديث سه گانه طولانى اش ، در ذكر موارد اعتراض فاطمه بر ابوبكر، تنها به ذكر مطالبه ميراثش از پدر خود، پيامبر بسنده كرده است . در صورتى كه اعتراض و خصومت زهرا (س ) درباره امور سه گانه زير بوده است :

1. عطيه ، و آنچه رسول خدا(ص ) به وى بخشيده بود مطالبه مى كرد.

2. درباره ارثيه آن حضرت با ايشان به مخاصمه برخاسته است .

3. درباره سهم ذوى القربى با آنان درگيرى داشته است .

اينك شرح هر يك از موارد سه گانه بالا.

1. بخشش و عطيه رسول خدا(ص ) به فاطمه (س )

در فتوح البلدان آمده است :

فاطمه (رض ) به ابوبكر صديق (رض ) گفت : فدك را كه رسول خدا(ص ) به من بخشيده است در اختيار من بگذار. ابوبكر از او گواه خواست . فاطمه ، ام ايمن (479) و رباح (480)، آزاد كرده پيامبر، را آورد و آن دو به صحت ادعاى دختر پيغمبر(ص ) گواهى دادند. ابوبكر گفت اين موضوع جز با شهادت يك مرد و دو زن حل نخواهد شد!

و در روايتى ديگر آمده است كه على بن ابى طالب به درستى ادعاى زهر گواهى داد و ابوبكر از فاطمه شاهدى ديگر خواست و ام ايمن به سود زهرا شهادت داد (481).

بديهى است طرح اين دعوى زمانى صورت گرفته كه ابوبكر فدك را مانند ديگر داراييهاى رسول خدا(ص ) قبلا ضبط كرده بود.

پس از اينكه ابوبكر گواهى گواهان فاطمه را درباره فدك نپذيرفت . آن حضرت دعواى

ديگرى را پيش كشيد و مساءله ميراث پدرش ، رسول خدا(ص )، را مطرح ساخت كه گذشته از احاديث ام المؤ منين عايشه ، روايات زير نيز بيانگر آن است .

2. طرح دعواى فاطمه (س ) درباره ميراث پيغمبر(ص )

الف : به روايت ابوطفيل

در مسند احمد بن حنبل ، سنن ابوداود، تاريخ ذهبى ، تاريخ ابن كثير و شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد از ابوطفيل عامر بن واثله (482) آمده است ما سخن احمد را از مسندش مى آوريم كه گفت :

زمانى كه رسول خدا(ص ) از دنيا رفت ، فاطمه به ابوبكر پيغام فرستاد كه :

- تو از پيغمبر ارث مى برى يا خانواده اش ؟ ابوبكر پاسخ داد:

- من نه ، بلكه خانواده اش . آن حضرت گفت :

- پس دارايى و سهم پيغمبر خدا(ص ) كجاست (483)؟ گفت :

- من خود از پيامبر خدا شنيدم كه مى گفت : چون خداى عزوجل روزى پيامبرى خدا شنيدم كه مى گفت : چون خداى عزوجل روزى پيامبر را از ممرى مقرر فرمايد. پس از اينكه او را به سوى خود فراخواند، آن را روزى قائم مقامش قرار دهد و من هم صلاح در آن ديدم كه آن را به مسلمانان برگردانم ! فاطمه در پاسخ او فرمود:

- تو مى دانى با شنيده هايت از پيغمبر خدا (484).

خود را از ما ترك رسول خدا(ص ) مطالبه كرد. آن دو گفتند: ما از پيغمبر خدا(ص ) شنيديم كه مى گفت : من ارثى بر جاى نمى گذارم ! فاطمه هم در پاسخ آنها گفت : به خدا قسم كه ديگر با شما سخن نخواهم گفت : فاطمه به عهد خود وفا كرد و تا زنده بود با ابوبكر و عمر سخن نگفت (485).

همچنين در مسند احمد، سنن ترمذى ، طبقات ابن سعد و تاريخ ابن كثير، از قول ابو هريره آمده است كه گفت :

فاطمه از ابوبكر پرسيد:

- فرزندم و اهل بيت من . پرسيد: پس چرا ما نبايد از پيغمبر ارث ببريم ؟ ابوبكر جواب داد:

- آخر، من خودم از پيغمبر شنيدم كه مى گفت : پيغمبر ارث نمى گذارد! و من هم عهده دار مخارج زندگى كسانى هستم كه پيغمبر مخارجشان را مى پرداخت . و مى بخشم به هر كس كه حضرتش مى بخشيد(486)!

ج : به روايت خليفه عمر

ابن سعد در طبقاتش از قول عمر مى نويسد:

در همان روزى كه رسول خدا(ص ) از دنيا رفت ، با ابوبكر بيعت به عمل آمد. فرداى آن روز، فاطمه به همراه على نزد ابوبكر رفت و گفت :

- ميراثم را از ما ترك رسول خدا مى خواهم . ابوبكر پرسيد:

- اثاث و لوازم خانه ، يا فرمان ولايت و حكومت را؟ گفت :

- فدك و خيبر و صدقاتش را در مدينه كه من از آنها ارث مى برم ؛ همان طور كه چون تو بميرى ، دخترهايت از تو ارث مى برند.

- ابوبكر گفت :

- به خدا سوگند كه پدرت از

من بهتر بود و تو از دخترانم بهترى : اما رسول خدا(ص ) گفته است : ما ارثى بر جاى نمى گذاريم ، آنچه از ما بر جاى بماند صدقه است (487)! يعنى همين اموالى كه مورد بحث است .

مى بينيم روزى را كه عمر در روايت خود از آمدن فاطمه (س ) به نزد ابوبكر مشخص كرده است ، با جريان و رويدادهاى پس از حوادث سقيفه درست در نمى آيد؛ بلكه سخن درست همان است كه ابن ابى الحديد آورده و مى گويد:

طرح مساءله فدك و آمدن فاطمه به نزد ابوبكر پس از گذشت ده روز از وفات رسول خدا(ص ) صورت گرفته است (488).

زمان طرح اين مساءله هر وقت كه باشد فرقى نمى كند، مهم اين است كه ابوبكر با تمسك به روايتى كه تنها خودش از رسول خدا(ص ) آورده كه ما ارثى برجاى نمى گذاريم و آنچه از ما بر جاى بماند صدقه است ! فاطمه (س ) را از ميراث پدرش ، پيامبر خدا(ص )، محروم كرد! و اين مطلب را ام المؤ منين عايشه با صراحتى هر چه تمامتر در حديثش آورده و گفته است :

در ميراث پيغمبر اختلاف كردند و اطلاعات مفيدى هم درباره اين مورد در نزد كسى نيافتند، تا اينكه ابوبكر گفت من خود شنيدم كه رسول خدا(ص ) مى گفت : ما گروه پيامبران ارث نمى گذاريم ، آنچه از ما بر جاى بماند صدقه است (489)!

همچنين ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه مى نويسد:

مشهور آن است كه حديث نفى ارث انبيا را بجز شخص ابوبكر كسى ديگر روايت نكرده است (490). و

در جاى ديگر از همان كتاب مى گويد:

بيشتر روايات حاكى از آن است كه آن حديث را بجز شخص ابوبكر كسى ديگر روايت نكرده است . و اين مطلب را گروه بسيارى از علماى حديث گفته اند و حتى فقها در استدلالشان در خبر به روايت يك نفر صحابى ، به روايتى كه تنها ابوبكر گوينده آن بوده اتفاق نظر دارند. شيخ ما ابو على نيز معتقد است كه روايت پذيرفتنى نيست ، مگر از ناحيه دو نفر؛ همانند گواهى و شهادت . ولى همه متكلمان و فقها با نظر او مخالفت كرده ، به پذيرفته شدن روايت نحن معاشر الاءنبياء لا نورث شخص ابوبكر وسيله صحابه استدلال مى كنند (491)!

سيوطى نيز در كتاب تاريخ الخلفاء، آنجا كه روايات ابوبكر را مى شمارد، مى نويسد: بيست و نهم ، حديث لا نورث ما تركنا صدقة است (492).

مولف گويد: با اين همه ، احاديثى را در همين زمينه ساختند و به غير ابوبكر نسبت دادند كه چنان كسانى هم آن را از رسول خدا(ص ) روايت كرده اند(493).

3. مخاصمه زهرا (ع ) در مورد سهم ذوى القربى

چون دختر پيغمبر خدا(ص ) را باستناد حديثى كه شخص ابوبكر تنها راوى آن بود از ارث پدرش محروم كردند، فاطمه (س ) سهم ذوى القربا را مطالبه كرد. ابوبكر جوهرى اين موضوع را در سه روايت و به شرح زير آورده است :

الف : روايت انس بن مالك كه گفت فاطمه (س ) نزد ابوبكر آمد و گفت :

- تو بهتر مى دانى كه به ما اهل بيت در مورد صدقات (494) و آنچه را خداوند از غنايم در

قرآن از سهم ذوالقربى به ما بخشيده ، تجاوز كرده ستم نموده اى . آنگاه اين آيه را تلاوت نمود: واعلموا انما غنمتم من شى ء فان لله خمسه و للرسول ولذى القربى ... ابوبكر در پاسخ او گفت :

- پدر و مادرم فداى تو و پدر فرزندانت باد. ما مطيع كتاب خدا و حق پيامبر و بستگانش مى باشيم . من بيشتر كتاب خدا را كه تو از آن اين آيه را خواندى ، خوانده ام ؛ ولى بالاخره ندانستم كه اين سهم خمس كاملا مربوط به شماست يا نه ! فاطمه (س ) پرسيد:

- پس مگر مربوط به تو و اقرباى تو است ؟ ابوبكر گفت :

- نه ، بلكه از آن چيزى هم به شما خواهم داد و بقيه را در مصالح مسلمانان به مصرف مى رسانم . فاطمه گفت :

- اما حكم و دستور خداوند اين چنين نيست ...!

ب : از عروه آمده است كه گفت :

فاطمه درباره فدك و سهم ذوى القربى به ابوبكر مراجعه كرد، اما ابوبكر چيزى از آنها را به او نداد و همه را جزء بيت المال قرار داد!

ج : از حسن بن محمد، نواده على بن ابى طالب (ع )، آمده است كه گفت : ابوبكر، فاطمه و بنى هاشم را از سهم ذى القربى محروم ساخت و آن را در راه خدا، در تهيه سلاح و جنگ افزار و چهارپايان به مصرف رسانيد (495)!

و در كنزالعمال از ام هانى (496) آمده است كه گفت : فاطمه نزد ابوبكر رفت و سهم ذى القربا را مطالبه كرد. اما ابوبكر به او گفت من از پيغمبر

خدا(ص ) شنيده ام كه مى فرمود: تا من زنده هستم ، ذوالقرباى من سهمى دارند، اما پس از مرگ من از آن سهمى نخواهند داشت (497)!

و در روايت ديگرى كه از ام هانى آمده ، مخاصمه زهرا (س ) را با ايشان در مورد ارث و سهم ذى القربى ، با هم و در يك جا متذكر شده است . توجه كنيد:

در فتوح البلدان بلاذرى ، طبقات ابن سعد، تاريخ الاسلام ذهبى و شرح نهج - البلاغه ابن ابى الحديد معتزلى از ام هانى آمده است كه گفت : فاطمه ، دختر پيغمبر خدا(ص )، نزد ابوبكر رفت و گفت :

- آنگاه كه تو از دنيا بروى ، چه كسى از تو ارث مى برد؟ گفت :

- فرزندم و خانواده ام . آن حضرت فرمود:

- پس چطور شد كه تو به جاى ما از پيغمبر ارث برده اى ؟ گفت :

- اى دختر رسول خدا! من از پدرت طلا و نقره اى ارث نبرده ام . حضرت فاطمه فرمود:

- پس سهم ما از خيبر و صدقات (498) ما از فدك چه شد؟

سخن ابن سعد در طبقات چنين است كه ابوبكر گفت :

- من از پدرت نه زمينى به ارث برده ام و نه طلا و نقره و برده و مالى . فاطمه گفت :

- پس چرا سهمى را كه خداوند ويژه ما قرار داده (499)، و خالصه ما، همه در تصرف توست ؟ ابوبكر پاسخ داد:

- اى دختر پيغمبر! من شنيدم كه رسول خدا مى گفت : اين ممر اعاشه اى است كه تا زنده هستم خداوند قسمت من كرده ، و چون بميرم

از آن مسلمانان خواهد بود (500)!

و در سخن ابن ابى الحديد و در تاريخ الاسلام ذهبى آمده است كه ابوبكر گفت : اى دختر پيغمبر خدا! من چنين كارى نكرده ام ! آنگاه حضرت فاطمه (س ) گفت : آرى ، تو به فدك ، كه خالصه پيغمبر بود و من آن را در اختيار داشته ام ، دست انداختى و آن را تصرف كردى ، و به حكمى كه خداوند از آسمان درباره ما نازل كرده بود اعتنايى نكرده ، آن را در حق ما انكار كردى ! ابوبكر گفت : اى دختر پيغمبر خدا! من چنين نكرده ام ، بلكه رسول خدا(ص ) به من گفت كه خداوند روزى پيامبر را مادام كه زنده است از ممرى تامين مى كند، و چون پيغمبر بميرد، آن مورد هم قطع مى شود! زهرا (س ) گفت : تو بهتر مى دانى يا رسول خدا؛ من ديگر از تو چيزى نخواهم خواست . اين بگفت و برخاست و برفت .

مقصود فاطمه سلام الله عليها از سهم الله ، سهام ايشان از خمس و از صافيه ، خالصه جات پيغمبر خدا(ص ) بوده است .

و اينكه فرموده به حكمى كه خداوند از آسمان درباره ما نازل كرده تجاوز نموده اى و ما را محروم ساخته اى ، منظورش سهم ذوالقربى بوده كه حكمش در قرآن آمده است و حكم ارث كه هر مسلمانى را، از پيغمبر و غير پيغمبر، شامل مى شود.

در برخى از روايات نيز آمده است كه عباس بن عبدالمطلب در مطالبه ارث پيغمبر در كنار فاطمه (س ) شركت داشته است . مانند روايت

ابن سعد در طبقاتش ، كه متقى هندى در كنزالعمال نيز از او پيروى كرده است .

ابن سعد مى نويسد: فاطمه به نزد ابوبكر آمد و ارث خود را از او مطالبه كرد. همزمان با آن ، عباس بن عبدالمطلب به همراه على و به همين منظور، يعنى دريافت ارث خود، به ابوبكر مراجعه نمودند. ابوبكر گفت : پيغمبر خدا(ص ) فرمود: ما ارثى بر جاى نمى گذاريم ؛ آنچه از ما بر جاى بماند، صدقه است . پرداختهايى را كه پيغمبر به ديگران داشته ، بر عهده من است كه بپردازم . على گفت : اما قرآن مى گويد: و ورث سليمان داود. يعنى سليمان از پدرش داود ارث برد. و نيز در قرآن آمده است : يرثنى و يرث من آل يعقوب . يعنى زكريا در آرزوى فرزند گفت تا از من و آلى يعقوب ارث ببرد. ابوبكر پاسخ داد: البته كه همين طور است و تو هم مثل ما مى دانى ! على گفت : اينها گفته خداست ! آنگاه خاموش شده ، چيزى نگفتند و برخاستند و رفتند (501).

در اين روايت اشتباهى از سوى راويان صورت گرفته است چه ، عباس و على به نزد ابوبكر نرفته بودند تا ارثى از او مطالبه كنند، بلكه رفته بودند تا فاطمه را در استيفاى حقش از ابوبكر يارى داده باشند.

و شايد هم عباس ، عموى رسول خدا(ص )، سهمش را از خمس از ابوبكر مطالبه كرده باشد، و همين درخواست ، امر را بر راويان مشتبه كرده كه نوشته اند او براى مطالبه ميراث خود به ابوبكر مراجعه كرده بود.

تظلم فاطمه (س )

آنگاه كه فاطمه همه شهود و دلايل خود را در مطالبه حقش ارائه كرد و ابوبكر از پذيرش آنها خوددارى نمود و چيزى از ما ترك رسول خدا(ص ) و هديه و بخشش او را به وى بازپس نϘǘϘ̠آن بانو تصميم گرفت تا موضع دعواى خود را در برابر همه مسلمانان مطرح كرده ، اصحاب و ياران پدرش را به يارى طلبد. اين بود كه در اجراى چنين تصميمى ، بنا به گفته محدثان و مورخان ، رو به سوى مسجد پيغمبر(ص ) آورد. اين موضوع در سقيفه ابوبكر جوهرى بنا به روايت ابن ابى الحديد معتزلى ، و بلاغات النساء احمد بن ابى طاهر بغدادى آمده است .

سپس گفت :

من فاطمه دختر محمدم . اينك با توجه به آنچه گفتم : پيامبرى از خود شما در ميانتان آمد كه ضرر هلاك شما بر او گران است و به هدايت و راهنماييتان سخت مشتاق و حريص ، و بر مومنان ، رؤ وف و مهربان (502). اگر به او و دودمانش بنگريد و نسبش را از نظر بگذرانيد، او را پدر من مى يابيد، نه پدر شما، و برادر پسر عموى من است ، نه مردان شما... تا آنجا كه فرمود:

و شما اكنون چنين گمان مى بريد كه ما از پيغمبر ارث نمى بريم ؟ مگر در پى قوانين و احكام دوره جاهليت هستيد؟! و فرمان چه كسى بهتر از خداست براى كسانى كه او را باور دارند (503).

اى پسر ابو قحافه ! تو از پدرت ارث مى برى ، ولى من از پدرم ارث نمى برم ؟ جدا كه ادعاى شگفت و هولناكى كرده اى !

اينك فدك ، چون شترى مهار كشيده و پالان نهاده ارزانيت باد كه در روز بازپسين به ديدارت آيد، كه خداوند داورى نيكوست ، و پيامبر داد خواهى شايسته ، و دادگاه در روز بازپسين . و در آن هنگام است كه تبهكاران زيان خواهند برد. آنگاه رو به سوى قبر پدر خود كرد و گفت :

قد كان بعدك اءنباء و هنبئة

لو كنت شاهدها لم تكثر الخطب

انا فقدناك فقد الارض وابلها

و اختل قومك فاشهدهم لقد نكبوا

يعنى پس از تو خبرها شد و فتنه ها پديد آمد، كه اگر تو بودى اين همه مسائل پيش نمى آمد. ما تو را چنان از دست داديم كه زمين تشنه ،

باران را و گواه باش كه امت تو نيرنگها به كار بردند و به خاندانت خيانت كردند.

راوى مى گويد تا به آن روز، آن مردم را، از زن و مرد، چنان گريان و نالان نديده بودند! آنگاه زهرا رو به جمع انصار كرد و فرمود:

اى گروه برگزيدگان ! اى بازوان ملت و نگهبانان اسلام ! شما چرا در يارى دادن به من سستى مى كنيد و كمك و مساعدتم نمى نماييد؟ چرا از حق من چشم مى پوشيد و از داد خواهيم غفلت مى نماييد؟!

مگر رسول خدا(ص ) نگفته است : احترام به فرزند، در حكم احترام به پدر است ؟ چه زود آيين خدا را تغيير داديد و شتابان بدعتها نهاديد؛ حالا كه پيامبر از دنيا رفته ، دينش را هم از بين برده ايد؟!

به جان خودم سوگند كه مرگ او مصيبتى بس بزرگ است ، و شكافى بس عميق كه همواره به وسعت آن افزوده مى شود و هرگز به هم نخواهد آمد. اميدها بعد از او بر باد رفت و زمين تيره و تار شد و كوهها از هم پاشيد. پس از او حد و حدود برداشته شد و پرده حرمت پاره گشت و ايمنى و حفاظت از ميان برخاست ؛ و اين همه را قرآن پيش از مرگش خبر داده و شما را از آن آگاه فرموده كه گفته است :

و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل ، اءفان مات اءو قتل انقلبتم على اءعقابكم و من ينقلب على عقبيه فلن يضر الله شيئا وسيجزى الله الشاكرين . يعنى محمد جز پيامبرى نبود كه پيش از

او پيامبرانى آمده و رفته اند، هر گاه او بميرد يا كشته شود، شما به گذشته خود باز مى گرديد؟ و هر كس كه به گذشته خود بازگردد، خداى را هرگز زيانى نمى رساند، و خداوند سپاسگزاران را پاداش نيك خواهد داد (504).

با شمايم اى فرزندان قيله ! در برابر چشمتان ارث پدرم را غصب مى كنند و فرياد داد خواهيم را هم مى شنويد ولى كارى نمى كنيد؟! در حالى كه نيرو و نفرت داريد و از احترام و تكريم برخورداريد. نخبگانيد كه خدايتان بركشيده و نيكانى كه برگزيده . با عرب درافتاديد و سختيها را پذيرا گشتيد، و با مشكلات پنجه درافكنديد و آنها را از ميان برداشتيد، تا آنگاه كه آسيا سنگ اسلام به همت شما به گردش افتاد و پيروزيها به دست آمد و آتش جنگ فرو نشست و جوش و خروش شرك و بت پرستى آرام گرفت و هرج و مرج از ميان برخاست و نظام دين استحكام يافت . اينك پس از اين همه پيشتازيها، عقب نشينى كرده ايد، و پس از آن همه پايمردى و استقامت ، شكست خورده ، و بعد از آن همه دليرى و شجاعت ، از مشتى مردم واپسگرا، كه ايمانشان را پس از عهد و پيمانى كه بر سر وفادارى آن بسته بوده اند، پشت سر انداخته و طعنه به دين و آيينتان مى زدند، ترسيده و به كنجى خزيده ايد؟! با سردمداران كفر بجنگيد كه آنها را امانى نيست ، تا مگر كوتاه آيند (505).

اما مى بينم كه به پستى و تن آسايى گراييده ، به خوشى و تن پرورى روى آورده

، به تكذيب باورهاى خود پرداخته ، آنچه را كه راحت و آسان به دست آورده بوديد، به يك باره از دست داده ايد؛ ولى بدانيد كه اگر شما و همه مردم روى زمين كافر شويد، بى گمان خداوند بى نياز خواهد بود.

من آنچه را كه گفتنى بود با شما در ميان گذاشتم ، با اينكه از خوارى و زبونى و واپسگراييتان آگاهى داشتم . اينك اين فدك ، شما را ارزانى باد، آرام و مطيع و پربار، آن را با همه ننگ و رسواييش ، كه با آتش برافروخته خداوند كه از دلها زبانه خواهد كشيد پيوندى ناگسستنى دارد، در دست بگيريد كه خداوند ناظر بر كارهايتان مى باشد و بزودى ستمگران در خواهند يافت كه به كجا بازگشت خواهند كرد.

راوى مى گويد: محمد بن زكريا، از محمد بن ضحاك ، از هشام بن محمد، از عوانة بن الحكم نقل كرده است كه چون فاطمه آنچه را كه در نظر داشت با ابوبكر در ميان نهاد، ابوبكر حمد و سپاس خداى را به جاى آورد و بر پيامبرش درود فرستاد و آنگاه گفت :

اى بهترين بانوان و اى دختر بهترين پدران ! به خدا سوگند كه من بر خلاف نظر و راءى رسول خدا(ص ) كارى نكرده ، عملى جز به فرمان او انجام نداده ام ، پيشاهنگ به كاروانيان دروغ نمى گويد. تو گفتنى خود را گفتنى و مطلبت را رساندى و با خشم هم سخن گفتى و سپس روى بر تافتى . پس خداوند ما و تو را مورد رحمت و بخشايش خود قرار دهد. اما بعد. من ابزار جنگى و

چهارپاى سوارى و كفشهاى پيغمبر را به على تحويل داده ام ! اما بجز اينها را، من خودم از پيغمبر خدا(ص ) شنيده ام كه مى فرمود: ما پيامبران ، طلا و نقره و زمين و اموال و خواسته و خانه اى را به ارث بر جاى نمى گذاريم ، بلكه ارث ما، ايمان و حكمت و دانش و سنت است ! من هم آنچه را حضرتش به من فرمان داده بود به كار بسته و انجام داده ام . و در اين راه ، توفيق من بجز از ناحيه خداوند نمى باشد. به او توكل كرده نياز خود را به او مى برم !

و بنا به روايت كتاب بلاغات النساء، فاطمه (س ) پس از سخنان ابوبكر گفت :

اى مردم ! من فاطمه هستم و پدرم محمد مى باشد. و همان طور كه پيش از اين هم گفتم : لقد جاء كم رسول من اءنفسكم ...تا آنجا كه مى گويد: شما عمدا كتاب خدا را پشت سر انداخته دستورهايش را ناديده گرفتيد. در حالى كه خداوند مى فرمايد: و ورث سليمان داود. يعنى سليمان از داود ارث برد. و در داستان يحيى بن زكريا مى فرمايد: رب هب لى من لدنك وليا يرثنى و يرث من آل يعقوب ... يعنى پروردگار را فرزندى به من عطا كن تا از من و خاندان يعقوب ارث ببرد. و نيز مى فرمايد: و اءلوا الاءرحام بعضهم اءولى ببعض فى كتاب الله . و نيز فرموده است : يوصيكم الله فى اءولادكم للذكر مثل حظ الاءنثيين . و مى فرمايد: ان ترك خيرا الوصية للوالدين والاءقربين بالمعروف حقا

على المتقين . با اين همه مى گوييدكه مرا حقى وارثى از پدرم نمى باشد و هيچ بستگى و پيوندى بين ما نيست!

آيا خداوند شما را به آيه اى ويژه امتياز بخشيده و پيامبرش را از آن مستثنى كرده است . يا مى گوييد كه ما از اهل دو ملت هستيم كه از يكديگر ارث نمى بريم ؟! مگر من و پدرم اهل يك ملت نمى باشيم ! و شايد كه شما از پيغمبر(ص ) به آيات قرآن و خصوص و عموم آن بيشتر آگاهى داريد! آيا در پى احياء قوانين جاهليت هستيد (506) و...

ابن ابى الحديد مى نويسد: داستان فدك و حضور فاطمه در نزد ابوبكر، پس از گذشت ده روز از وفات پيامبر خدا(ص ) اتفاق افتاد. و درست اين كه بگوييم هيچكس از مردم ، از زن و مرد، پس از بازگشت فاطمه (س ) از آن مجلس ، حتى يك كلمه هم درباره ميراث آن بانو سخنى بر زبان نياورده است (507)!

فشرده آنچه گذشت

احاديث وارده در اين مورد همگى دلالت بر اين دارند كه اعتراض و دعواى دختر پيغمبر خدا(ص ) با گردانندگان دستگاه خلافت درباره سه موضوع زير بوده است :

1. در مورد بخشش و عطاى پيغمبر(ص ) به دخترش كه رسول خدا(ص ) فدك را پس از نزول آيه وآت ذالقربى حقه به فاطمه (س ) بخشيد، اما همين كه آن حضرت از دنيا رفت ، بر فدك ، همچون ديگر ما ترك حضرتش ، دست انداختند و آن را در اختيار خود گرفتند. اين بود كه زهرا (س ) با آنها به مخاصمه برخاست و بر صحت

تصرفش بر فدك ، يك زن و مرد را گواه آورد و ايشان گواهى دادند كه رسول خدا(ص ) فدك را در ايام حياتش به فاطمه بخشيده است . اما گواهى ايشان را به اين بهانه كه تعداد شهود به حد نصاب نرسيده است نپذيرفتند!

گذشته از آنها، سخن اميرالمؤ منين على بن ابى طالب (ع ) در نامه اش به عثمان - بن حنيف (508) فرماندار بصره دلالت بر اين دارد كه فدك در ايام حيات پيغمبر در قبضه تصرف حضرت زهرا (س ) بوده است . آن حضرت در نامه خود مى نويسد:

بارى ، از آنچه كه آسمان بر آن سايه گسترده است ، تنها فدك در اختيار ما بود كه برخى را بخل و حسادت ، و جمعى را حرص و طمع بر آن داشت كه آن را هم از ما بگيرند. و داورى نيكو خداى راست (509).

2. در مورد ارث رسول خدا(ص ). املاكى كه از رسول خدا(ص ) بر جاى مانده بود عبارت بودند از:

الف ) بوستانهاى هفت گانه اى كه مخيريق يهودى به حضرتش بخشيده بود.

ب ) زمينهايى زراعى كه انصار به وى پيشكش كرده بودند و آب بر آنها سوار نمى شد.

ج ) اراضى مزروعى قبيله بنى نضير و نخلستانهاى آنها.

د) هجده سهم از مجموعه 36 سهم اراضى خيبر كه منطقه اى سر سبز و حاصلخيز به حساب مى آمدند.

ه ) اراضى مزروعى وادى القرى و نخلستانهاى آن .

پس از درگذشت رسول خدا(ص )، ابوبكر بر همه آنها دست گذاشت و حديثى آورد كه تنها شخص خودش راوى آن بود؛ مبنى بر اينكه پيغمبر فرموده است : ما ارث

نمى گذاريم و آنچه از ما بر جاى بماند صدقه است ! و اينكه او فرموده است : خداى عزوجل هر گاه ممرى را براى روزى پيامبرش مقرر دارد، آن را در اختيار فرمانرواى بعد از او قرار خواهد داد!

و با اين بهانه ، احتجاج على و زهرا سلام الله عليهما به آيات صريح قرآن كه پيامبران ارث گذاشته اند، و اينكه آيات ارث عموميت دارد و جز اينها، سودى نبخشيد. و برانگيختن انصار از سوى فاطمه (س ) نيز بى نتيجه ماند. پس آن بانو بر ابوبكر و عمر خشم گرفت و تا زنده بود با ايشان سخن نگفت ، و دل آزرده از آنان از دنيا رفت .

3. در مورد سهم ذوالقربى . فاطمه (س ) از ابوبكر سهم ذوالقربى را مطالبه كرد و به او گفت :

تو خوب مى دانى كه به ما ستم كرده اى و... آيه خمس را بر او تلاوت كرد كه مى فرمايد: واعلموا انما غنمتم ...اما در ابوبكر تاءثيرى نكرد و سهم ذوالقربى را به او نداد و آن را در تهيه جنگ افزار و خريدن چهارپايان به كار برد! يا به عبارت ديگر، سهم ذوالقربى را در جنگ با كسانى كه از پرداخت زكات مالشان به او خوددارى كرده بودند به مصرف رسانيد! اين بود كه زهرا (س ) به وى گفت : تو بر آنچه از آسمان به سود ما نازل شده ، بناروا چنگ انداختى و حق خدا داده ما را از ما دريغ داشتى .

اين فشرده مطالبى بود كه گذشت . و اينك شرح و توضيح مفصل ماجرا.

يوسف ، سنن نائى ، الاموال ابو عبيد، سنن بيهقى ، تفسير طبرى و احكام القرآن الجصاص از قول حسن بن محمد بن الحنفيه آمده است كه گفت (510):

پس از وفات رسول خدا(ص )، مردم درباره سهم پيغمبر و سهم ذوى القربى دستخوش اختلاف شدند. برخى گفتند سهم پيغمبر به خليفه بعد از او مى رسد، و بعضى هم گفتند سهم ذوى القربى به نزديكان پيغمبر تعلق مى گيرد. و عده اى مى گفتند سهم ذوى القربى پس از پيغمبر به نزديكان خليفه مى رسد. اين بود كه در آخر همراءى شدند كه هر دو سهم را در تهيه جنگ افزار و چهارپايان به مصرف برسانند!

در سنن نسائى و الاموال ابوعبيد آمده است كه اين تصميم در دوران خلافت ابوبكر و عمر عملى شد (511).

اما در روايت ابن عباس آمده است كه سهم خدا و پيامبرش را يكى كرده ، آن را با سهم ذوى القربى به مصرف تهيه جنگ افزار و اسبان سوارى رسانيدند. و سهم يتيمان و بينوايان و در راه ماندگان را هم قرار شد كه به غير ايشان داده نشود (512). و در روايتى ديگر گفته است : هنگامى كه خداوند پيامبرش را از ما گرفت ، ابوبكر سهم ذوى القربى را به مسلمانان بازگردانيد و آن را در كارهاى خيريه به مصرف رسانيد (513).

و چون از قتاده درباره سهم ذوى القربى پرسيدند، پاسخ داد كه :

سهم ذوى القربى ممرى براى اعاشه رسول خدا(ص ) بود اما وقتى كه حضرتش از دنيا رفت ، ابوبكر و عمر آن را در امور خيريه به مصرف رسانيدند (514).

و شايد كه جبير بن مطعم

نيز همين مطلب را در روايت خود در نظر داشته كه مى گويد: آنچه را پيامبر به ذوى القربى مى داد، ابوبكر از پرداخت آن به ايشان خوددارى نمود (515).

آنچه كه در اين روايات از ابتداى امر، بويژه در دوران خلافت ابوبكر، آمده است ، نشانگر مشى سياست گردانندگان دستگاه خلافت و توجه آنهاست به اعزام سپاه براى سركوبى گروههاى مخالف با بيعت ابوبكر، كه برخى از ايشان مانند مالك بن نويره (516) با خوددارى از پرداخت زكاتشان به هيئت حاكمه مخالفت خود را ابراز مى داشتند، و يا آنانى كه با متصديان دريافت زكات در پاره اى از مسائل دچار اختلاف نظر شده درگيرى پيدا كرده بودند، همانند قبايل كنده (517)، مرتد خوانده مى شدند.

پس از سركوبى اينان بود كه سپاهيان دستگاه خلافت براى فتوح تجهيز شده از مرزها گذشتند و به دنبال گسترش دامنه فتوحات و ازدياد ثروت ، خمس را بين مسلمانان از بنى هاشم و ديگران توزيع كردند، و برخى از ما ترك پيامبر خدا(ص ) را نيز به عنوان صدقات پيغمبر در اختيار بنى هاشم نهادند تا توليت توزيع و تقسيم آنها را بر عهده بگيرند.

از جابر آورده اند كه گفت : خمس را در امور خيريه به كار بردند و آن را به بينوايان و درماندگان دادند؛ اما همين كه ثروت فزونى گرفت ، آن را در غير آن مورد به مصرف رسانيدند (518).

از بيشتر روايات چنين بر مى آيد كه اين تغييرات در دوران زمامدارى عمر صورت گرفته است . عمر مى خواست مقدارى از خمس را به بنى هاشم بدهد، اما بنى هاشم زير بار نرفتند و

جز با گرفتن تمامى سهامشان موافقت ننمودند. اين مطلب در پاسخ ابن عباس به نجده حرورى آمده است ؛ آنگاه كه نجده از او پرسيد سهم ذوالقربى به چه كسى مى رسد؟ او پاسخ داد: ما مى گفتيم ذوالقربى ما هستيم ، اما قوم ما قريش اين را از ما نپذيرفتند (519) و گفتند: همه قريش ذوالقرباى پيغمبرند (520)! و در روايت ديگر آمده است كه ابن عباس گفت : سهم ذوالقربى مربوط به نزديكان پيغمبر مى باشد و شخص پيغمبر آن را در ميان ايشان تقسيم مى كرد. اما عمر بخشى از آن را به ما عرضه داشت و ما هم چون آن مقدار را كمتر از حق خود يافتيم ، آن را به وى بازگردانيده زير بارش نرفتيم (521).

و بنا به روايتى ديگر: سهم ذوالقربى از آن ما اهل بيت است . عمر از ما خواسته بود تا از آن بى همسران ما را همسر دهد و برهنگان ما را بپوشاند و وامداران ما را از فشار قرض برهاند. ما هم قبول نكرديم مگر اينكه همه آن را در اختيار خود ما بگذارد. او هم موافقت نكرد، و ما نيز از آن چشم پوشيديم . (522)

و در روايتى ديگر از ابن عباس آمده است : عمر از خمس ، آن مقدار كه خودش فكر مى كرد كه حق ما همان مقدار است به ما پيشنهاد كرد. اما ما نپذيرفتيم و گفتيم : حق ذوى القربى يك پنجم خمس است . او گفت : خداوند خمس را بر طبقاتى مشخص و با عنوان مقرر داشته است ، اما گروهى كه از نظر تعداد نفرات

و تنگى معيشت در حد بالايى هستند بر ديگران مقدمند. ابن عباس به سخن ادامه داد و گفت : بعضى از ما آن را پذيرفتند، و بودند كسانى هم كه قبول نكردند (523).

بيهقى نيز در سننش از قول عبدالرحمان بن ابى يعلى نظير همين روايت را آورده است كه گفت :

من على را نزديكيهاى احجاز الزيت (روغن كشى ) ديدار كرده ، از او پرسيدم : پدر و مادرم فدايت ! ابوبكر و عمر با حق شما اهل بيت در خمس چه كردند؟ گفت :...عمر گفت در اينكه شما را در آن حقى است حرفى نيست ، اما نمى دانم اگر مقدار آن فزونى گيرد، باز هم همه آن به شما تعلق خواهد گرفت يا نه . حال اگر موافق باشيد، من آن مقدار را كه خودم صلاح بدانم به شما خواهم داد. ما هم زير بار پيشنهاد او نرفتيم و جز به تمام حق خود راضى نشديم ، او هم از دادن همه آن به ما خوددارى كرد (524)!

از پاره اى از روايات چنين بر مى آيد كه عمر بروزگار خلافتش توليت برخى از ما ترك پيامبر خدا(ص ) را در مدينه به عباس ، عموى آن حضرت ، و اميرالمؤ منين على بن ابى طالب سپرده باشد (525).

غنايم جنگ دوم را، كه در آن تمامى سرزمين افريقا به تصرف مسلمانان درآمده بود، يكجا به مروان حكم بخشيد (527).

ابن ابى الحديد نيز آورده است كه عثمان تمامى غنايمى را كه در فتح آفريقا در ناحيه مراكش ، از طرابلس غرب گرفته تا طنجه به دست آمده بود، بدون اينكه هيچيك از رزمندگان مسلمان را در آن سهيم كند، يكجا به عبدالله بن سعد ابى سرح بخشيد (528)!

طبرى نيز در تاريخ خود مى نويسد: هنگامى كه عثمان ، عبدالله بن سعد ابى سرح را با سپاهى به ماءموريت آفريقا فرستاد، يكى از موارد صلح او در آفريقا، صلح وى با جرجير، بر اساس دريافت دو مليون و پانصد و بيست هزار دينار طلا بود. و در جاى ديگر مى گويد: آنچه را عبدالله بن سعد ابى سرح از منطقه آفريقا و بر اساس صلح به دست آورد، سيصد قنطار طلا (529) بود كه بنا به دستور صريح عثمان ، همه آنها را به خانواده عمويش حكم يا مروان بخشيد (530)!

همچنين ابن عبدالحكم در كتاب فتوح افريقاى خود مى نويسد: معاويه بن - خديج سه نوبت به آفريقا حمله برد. نخستين آن كه در سال سى و چهارم هجرت و پيش از كشته شدن عثمان اتفاق افتاده بود، عثمان خمس غنايم آن جنگ را، كه بيشتر مردم از آن خبر نداشتند، يكجا به مروان حكم بخشيد(531).

بلاذرى در ذكر موارد اعتراض مردم به روش عثمان ، و سيوطى در تاريخ الخلفاء آورده اند كه عثمان طى حكمى خمس غنايم آفريقا را يكجا به مروان بخشيد (532) و از عبدالله بن زبير آمده است كه گفت :

عثمان ما را در سال بيست و هفت هجرى به جنگ آفريقا ماءمور ساخت ، و عبدالله بن سعد ابى سرح - فرمانده قوا - در اين جنگ غنايم فراوانى به چنگ آورد و خمس آن را هم عثمان يكجا به مروان حكم بخشيد (533)!

نيز آمده است كه آنگاه كه مروان ساختن خانه خود را در مدينه به انجام رسانيد، جمعى از مردم را به وليمه فرا خواند و مسور نيز جزء دعوت شدگان بود. مروان در هنگام صرف غذا، ضمن سخنانش با مدعوين ، گفت : به خدا سوگند كه من در ساختن اين خانه حتى يك در هم يا بيشتر از آن را از مال مسلمانان خرج نكرده ام !

مسور بيدرنگ گفت :

به صلاح توست كه خاموش باشى و غذايت را بخورى و چيزى نگويى ! تو با ما در جنگ آفريقا شركت كردى در حالى كه از همه ما بينواتر و تنگدست تر بودى ، اما فرزند عفان - عثمان خليفه - خمس غنايم جنگ آفريقا را يك جا به تو بخشيد و ماءمور جمع آورى صدقاتت كرد و اموال مسلمانان را نيز به خودت اختصاص دادى و (534)...

در همين مورد، اسلم بن اوس ، نوه بجرة الساعدى ، كه از قبيله خزرج بود و نگذاشت تا عثمان را در بقيع و در كنار مسلمانان به خاك بسپارند، طى اشعارى گفته است :

قسم به خدا كه بندگانش را بيهوده رها نكند. تو، آن حكم لعنتى را بر خلاف سنت گذشتگان به خود نزديك ساختى !

و بناروا خمس غنايم بندگان خدا را به مروان بخشيدى و چراگاههاى عمومى را تيول خود گردانيدى (535)!

در

اغانى آمده است كه مروان با خمس غنايم ، كه بالغ بر پانصد هزار بود، معامله كرد و عثمان نيز تمامى آن را به وى واگذاشت ! و اين از مواردى بود كه باعث شد تا مردم زبان به طعن و شكايت بگشايند و عبدالرحمان بن حنبل نيز در همين زمينه اشعارى سروده است (536).

اينها از موارد اجتهاد عثمان در مورد خمس بود. اما اجتهادش درباره ما ترك پيغمبر خدا(ص )، ابوالفداء و ابن عبد ربه آورده اند كه :

عثمان ، فدك را كه از صدقات پيغمبر خدا(ص )، و فاطمه آن را از ابوبكر مطالبه كرده بود به تيول مروان داد (537)!

ابن ابى الحديد نيز مى گويد عثمان فدك را به تيول مروان داد، در صورتى كه فاطمه (س ) آن را پس از وفات پدرش - صلوات الله عليه و آله - يكمرتبه به عنوان ميراث ، و بار ديگر به نام عطيه و بخشش پيغمبر از ابوبكر مطالبه كرده بود؛ اما ابوبكر از بازپس دادن آن به وى خوددارى كرده بود (538).

ابوداود و بيهقى در سنن خود آورده اند كه عمر بن عبدالعزيز درباره فدك گفته است : زمانى كه عمر به خلافت نشست تا پايان عمر، فدك را آنچنان كه در زمان ابوبكر اداره مى شد، نگهداشت ؛ ولى پس از او، عثمان آن را به تيول مروان داد (539)...

بيهقى پس از نقل تمام حديث مى گويد:

فدك در روزگار خلافت عثمان بن عفان (رض ) جزء خالصه مروان درآمد، و گويى خليفه اين روايت رسول خدا(ص ) را تاءويل كرد كه : هنگامى كه خداوند ممرى را براى گذران زندگانى پيغمبرى

قرار مى دهد، آن ممر پس از او، از آن قائم مقام وى خواهد بود! و از آنجا كه عثمان با ثروتش خود را مستغنى از آن مى دانست ، آن را به نزديكان خود واگذاشت تا بدان وسيله با آنها صله رحم كرده باشد...!

ابن عبد ربه و ابن ابى الحديد آورده اند كه رسول خدا(ص ) مهزور را، كه محلى در بازار شهر مدينه بود، به رسم صدقه در اختيار عموم مسلمانان قرار داد، اما عثمان آن را در انحصار حارث بن الحكم ، برادر مروان ، نهاد (540).

اينها مواردى از اجتهادهاى خليفه عثمان درباره خمس و ما ترك پيامبر خدا(ص ) در زمان خلافت وى بود اما علت قيام و شورش مردم عليه او، به دو موضوع زير بر مى گردد:

1. دو خليفه پيش از او، آن اموال را در هزينه هاى عمومى به مصرف مى رسانيدند، در صورتى كه عثمان آنها را ويژه نزديكان خود نمود.

2. سابقه و موقعيتى كه نزديكان و خانواده او در اسلام داشتند كه شرح آن در ذيل خواهد آمد.

زندگى نزديكان خليفه عثمان

الف . عبدالله بن سعد بن ابى سرح عامرى قرشى ، پسر خاله (541) و برادر همشير عثمان است (542). حاكم نيشابورى در مستدرك الصحيحين خود نوشته است :

عبدالله سعد ابى سرح نويسنده پيغمبر بوده ، ولى چون خيانتهاى او در نوشته هايش آشكار گرديد، رسول خدا(ص ) او را از اين سمت بركنار فرمود(543) . عبدالله نيز از اسلام برگشت و به مكه گريخت و به اهالى آنجا پيوست (544) و به آنها گفت : محمد در اختيار من بود و هر طور كه مى

خواستم تغييرش مى دادم . مثلا به من مى گفت بنويس : عزيز حكم ، و من مى گفتم : عليم حكيم .و او مى گفت آرى هر دو خوب است ! (545)

اين بود كه خداوند درباره او اين آيه را فرستاد: و من اظلم ممن افترى على الله كذبا او قال اوحى الى ولم يوح اليه شى و من قال سانزل مثل ما انزل الله و لوترى اذ الظالمون فى غمرات الموت و الملائكة باسطوا ايديهم اخرجو انفسكم اليوم تجزون عذاب الهون بما كنتم تقولون على الله غير الحق و كنتم عن آياته تستكبرون . (546) يعنى و چه كسى ستمكارتر از آن كس است كه به خداوند دروغ مى بندد، يا گفته كه به من وحى شده ، در صورتى كه چيزى به او وحى نشده و كسى كه گفته است بزودى همانند آنچه را كه خداوند نازل كرده و من هم نازل مى كنم ، و اگر سختى و در ماندگى حال ستمكاران را به ببينى ، آنگاه كه در حالت جان كندن افتاده اند و فرشتگان دستهايشان را گشوده به او گويند كه جان از تن بيرون كنيد كه امروز پاداش دردناكى به خاطر آنچه كه به خداوند سخن بنا حق گفتيد و از آيات او گردنكشى نموديد. (547)

اين بود كه رسول خدا(ص ) خون او را هدر اعلام فرمود. و به هنگام فتح مكه همه مردم امان يافتند مگر چهار مرد و دو زن كه آن حضرت فرمود اگر چه به زير پرده كعبه پناه برده باشند، ايشان را بكشيد. يكى از آنها همين عبدالله سعد ابى سرح بود.

عبدالله با

شنيدن فرمان اعدام خود، به دامان عثمان پناه برد! و عثمان نيز او را پنهان كرد! تا آنگاه كه با كسب اطمينان از سوى مكيان ، وى را به خدمت پيغمبر خدا(ص ) آورد و از آن حضرت برايش امان خواست !

پيغمبر خدا(ص ) مدت زمانى دراز سر به زير انداخت و سكوت فرمود. تا اينكه سرانجام با خواهش عثمان موافقت كرد و فرمود: باشد. و چون عثمان برخاست و برفت ، پيامبر خدا(ص ) رو به اطرافيان خود كرد و فرمود: سكوت من از آن روى بود كه مگر يكى از شما برخيزد و گردن او را بزند. مردى از انصار گفت : پس چرا اى پيامبر خدا به من اشاره اى نفرمودى ؟ آن حضرت فرمود: پيامبر را روا نيست تا به چشم و ابرو اشاره كننده باشد (548).

آرى ، عبدالله بن سعد ابى سرح چنين كسى بود (549).

عثمان كه به خلافت نشست ، حكومت مصر در عهده عمرو عاص بود. عثمان ابتدا دست عمرو را از خراج و ماليات آنجا كوتاه كرد و فرماندهى سپاه و امامت جماعت را به عمرو عاص ، و توليت و وصول خراج و ماليات را به عبدالله سعد ابى سرح ، برادر خود، داد. ولى پس از مدتى اين دو با هم درگير شدند و عثمان يكباره عمرو عاص را از مصر بر كنار نمود و امامت جماعت و فرماندهى قواى آنجا را نيز در اختيار عبدالله گذاشت !

پس از اينكه عثمان كشته شد، عبدالله سعد ابى سرح خود از مقام خويش كناره گرفت . او از معاويه نفرت داشت و مى گفت من با

مردى كه مايل بود تا عثمان كشته شود كار نمى كنم . عبدالله در زمان خلافت اميرالمؤ منين على (ع ) در مكه درگذشت . ذهبى مى گويد او يك حديث روايت كرده است !

ب و ج . مروان و حارث ، فرزندان حكم بن ابى العاص .

بلاذرى مى نويسد كه حكم بن ابى العاص ، عموى عثمان ، در زمان جاهليت در مكه ، همسايه رسول خدا(ص ) بود و پس از ظهور اسلام ، از دشمنان سرسخت و آزار رسان به پيغمبر خدا(ص ) به شمار مى آمد! حكم پس از فتح مكه به مدينه آمد، در حالى كه نسبت به دينش بى اعتنا و در عقيده و ايمانش مورد طعن و خرده گيرى و ايراد بود. او، پشت سر پيامبر خدا(ص ) به راه مى افتاد و يا چشم و ابرو اشاراتى مى كرد و با سر و گردن ، و بينى و دهان شكلك در مى آورد! و چون حضرتش به نماز بر مى خاست ، پشت سر او قرار مى گرفت و با انگشتانش به مسخرگى مى پرداخت و آنها را كج و معوج مى كرد كه در آخر به سبب نفرين پيغمبر به همان حالت مسخرگى و به قيافه ديوانگان ، با انگشتهايى شل و از كار افتاده باقى ماند.

حكم با اين حال هم از رفتار خود عبرت نگرفت و روزى به اتاق يكى از پيغمبر، در حالى كه آن حضرت در آنجا بود، دزدانه سركشيد كه رسول خدا(ص ) متوجه او شد و با چوبدستى به سويش بيرون آمد و فرمود: چه كسى مرا از دست اين مارمولك

ملعون نجات مى دهد؟ آنگاه فرمود او و فرزندانش در جايى كه من هستم نبايد باشند. و همه آنها را به طائف تبعيد فرمود.

پس از وفات پيامبر خدا(ص )، عثمان درباره آنها با ابوبكر سخن گفت و از او خواست تا ايشان را به مدينه بازگرداند. ولى ابوبكر نپذيرفت و گفت : من طرد شدگان پيغمبر را پناه نمى دهم ! و چون عمر به حكومت نشست ، بار ديگر عثمان خواسته خود را درباره ايشان تكرار كرد، اما همان پاسخ ابوبكر را از او شنيد ولى چون خود به خلافت پرداخت ، ايشان را به مدينه بازگردانيد (550)!

روزى كه حكم و خانواده اش پاى به مدينه گذاشتند، او بر تن لباس ژنده و فرسوده داشت و بزى را پيش انداخته ، به جلو مى راند، و مردم نظارگر حال زار و نژند او و همراهانش بودند تا اينكه قدم به سراى خليفه عثمان گذاشت و ديرى نپاييد كه از خانه عثمان بيرون آمد، در حالى كه جبه اى از خز، و قبائى ابريشمين و فاخر بر تن داشت (551)!

و چون شامگاهان متصدى جمع آورى صدقات بازار مسلمانان به خدمت عثمان رسيد، عثمان به او دستور داد تا آن پست را در اختيار حكم قرار دهد(552) . و پس از چندى ، سرپرستى امور صدقات قضاعه را نيز به وى سپرد. و هنگامى كه صدقات آنجا را، كه بالغ بر سيصد هزار درهم مى شد، به خدمت خليفه آورد، عثمان تمامى آنها را يكجا به او بخشيد (553)! و زمانى كه حكم درگذشت ، عثمان در مقام احترام او، بر گورش چادر زد و به

سوگ نشست (554).

مروان ، فرزند حكم عموزاده و داماد عثمان ، و شوهر دختر وى به نام ام ابان بود. حارث ، برادر مروان ، نيز شوهر دختر ديگر عثمان موسوم به عايشه بود. رسول خدا(ص ) را احاديث بسيارى در لعن و مذمت اين خاندان است . پيامبر خدا(ص ) حكم و فرزندان او را لعن كرده و فرموده است (555): ويل لاءمتى مما فى صلب هذا. يعنى واى بر امت من از آنچه اين مرد حكم در صلب خود دارد (556). و نيز فرموده است : لعنة الله عليه ، و على من يخرج من صلبه ، الا المؤ منين ، و قليل هم . يعنى لعنت خدا بر او حكم و هر آن كس كه از پشت او بدنيا آيد، مگر مؤ منانشان كه سخت اندكند (557).

و نيز فرموده است : هر گاه فرزندان ابى العاص به سى مرد برسند، دين خدا را مايه مكر و فريب قرار دهند، و بندگان خدا را به بردگى و خدمت خود گيرند، و بيت المال مسلمانان را در انحصار خود درآورند (558).

و نيز فرموده است : من در خواب ديده ام كه فرزندان حكم بن ابى العاص بر منبر من همچون بوزينگان جست و خيز مى كنند. و از آن روز تا پايان عمر، كسى پيغمبر را آسوده خاطر و شادمان مشاهده نكرد.

حاكم از عبدالرحمان بن عوف آورده است كه گفت :

هيچ كودكى به دنيا نمى آمد مگر اينكه او را به نزد پيغمبر خدا(ص ) مى آوردند تا آن حضرت در حقش دعا كند. مروان را - كه تازه به دنيا آمده بود -

به خدمتش آوردند و پيامبر خدا(ص ) فرمود: اين ، وزغ وزغ زاده ، و ملعون ملعون زاده است (559)!

اينها بخشى از رواياتى است كه از رسول خدا(ص ) درباره اين خانواده وارد شده است . با وجود اين ، در پيش پاره اى از بذل و بخششهاى خليفه عثمان را نسبت به ايشان از نظر گذرانديم !

تا به اينجا، اجتهادهاى خلفاى پيش از اميرالمؤ منين على (ع ) را در مورد خمس و ما ترك رسول خدا(ص ) بيان داشتيم . اينك ببينيم على (ع ) در دوران زمامداريش با آنها چه كرده است .

بن ابى طالب زمام امور را به دست گرفت با سهم ذوالقربى چه كرد؟ فرمود: روش ابوبكر و عمر را به كار برد. گفتم : چطور! با اينكه شما نظريه و گفتار ديگرى در اين مورد داريد؟! فرمود: خانواده اش هم تابع نظر او هستند و كارى بر خلاف راءى او انجام نمى دهند. پرسيدم : پس چه چيز مانع او بود؟! گفت : دوست نداشت كه به مخالفت با ابوبكر و عمر معروف شود(562)!

و در روايتى ديگر در سنن بيهقى آمده كه امام باقر (ع ) فرموده است : اما دوست نداشت كه عنوان مخالفت با ابوبكر و عمر را به او نسبت بدهند (563).

اين روايات گوياى اين مطلبند كه اميرالمؤ منين على (ع ) آنچه را كه اسلاف او درباره خمس و ما ترك پيغمبر انجام داده بودند تغيير نداد. و يا درست تر اينكه بگوييم آن حضرت نتوانست چيزى را تغيير بدهد!

و باز در سنن بيهقى از امام صادق از پدرش امام باقر (ع ) آمده است كه فرمود: حسن و حسين و ابن عباس و عبدالله بن جعفر (رض ) از على (رض ) سهمشان را از خمس مطالبه كردند. اميرالمومنين به ايشان فرمود: اين حق شماست ، اما من در حال جنگ با معاويه هستم ، اگر موافقيد از حقتان به خاطر اين جنگ چشمپوشى كنيد (564).

از اين روايت چنين برمى آيد كه امام (ع ) خمس را در تجهيز سپاه براى جنگ با معاويه به كار مى برده است .

خمس و ميراث پيغمبر (ص ) در دوران خلافت بنى اميه

از اخبار چنين برمى آيد كه اجتهاد معاويه در عدم

پرداخت خمس به بنى هاشم و محروم ساختن فرزندان پيغمبر(ص ) از ارث آنها، درست همانند اجتهاد خلفاى سه گانه پيش از او ابوبكر و عمر و عثمان بوده است ، با اين تفاوت كه علاوه بر آن ، اجتهادى ويژه ، شخص او را بر اين كار واداشته بود. اما نپرداختن خمس به ايشان از دو روايت زير معلوم مى شود:

در طبقات ابن سعد آمده است هنگامى كه عمر بن عبدالعزيز فرمان داد تا مقدارى از خمس را به بنى هاشم برگردانند، تنى چند از ايشان گرد آمده ، نامه اى به او نوشتند و آن را به همراه پيكى برايش ارسال داشتند. در آن نامه ، از رعايت كردن حق خويشاوندى او به نيكى ياد كرده او را سپاس گفته بودند و تاكيد كرده كه از زمان روى كارآمدن معاويه تا كنون ، ستم فراوان به ايشان رفته است ! همچنين در آن نامه قيد شده بود كه على بن عبدالله بن عباس و ابوجعفر محمد بن على اظهار داشته اند كه از زمان معاويه تا به حال ، خمس بين ما تقسيم نشده است (565).

اما اجتهاد ويژه او، كه وى را به چنين كارى وامى داشت ، در اين روايت منعكس است : حاكم در مستدرك ، ذهبى در تلخيصش ، ابن سعد در طبقات ، ابن عبدالبر در الاستيعاب ، ابن اثير در اسدالغابه ، و طبرى و ابن اثير و ذهبى و ابن كثير در تاريخهايشان ضمن حوادث سال پنجاهم هجرت ، در شرح حال حكم بن عمرو آورده اند (566):

زياد بن ابيه ، حكم بن عمرو غفارى را به

فتح خراسان ماءمور كرد. حكم در فتح آنجا غنايم فراوانى به چنگ آورد. پس زياد به او نوشت : اميرالمومنين معاويه به من فرمان داده است كه تمامى طلا و نقره حاصله براى او برداشته شود. بنابراين طلا و نقره غنايم را بين مسلمانان تقسيم مكن .

اين نام در تاريخ طبرى چنين آمده است : اميرالمومنين به من نوشته است تا براى او همه طلا و نقره و زينت آلاتى را كه جزء غنايم است بردارم ، پس تو، پيش از برداشتن آنها براى معاويه ، چيزى از غنايم را جابجا مكن .

حكم در پاسخ زياد نوشت : نامه تو رسيد و يادآور شده بودى كه اميرالمومنين به من دستور داده تا همه طلاها و نقره ها و زينت آلات را براى شخص او جدا كنم و چيزى را جابجا ننمايم ! اما كتاب خدا، پيش از نامه اميرالمومنين رسيده است . و به خدا سوگند اگر آسمانها و زمين بر بنده اى تنگ آيد و او خداى را پرهيزگار باشد، خداى تعالى براى او مخرج و گشايشى مقرر خواهد فرمود. آنگاه سپاهيان خود را فرا خواند و گفت : سبحگاهان بياييد و حق خود از غنايم برگيريد. روز ديگر سپاهيان او فراهم آمدند، او خمس غنايم را برگرفت و بقيه را بين ايشان قسمت كرد. به سبب اين رفتار، زياد به او نوشت : قسم به خدا كه به تو رحم نخواهم كرد و تو را به خفت و خوارى فرو خواهم كشيد! حاكم مى گويد چون آنچه را حكم انجام داده بود به گوش معاويه رسيد، كسى را فرستاد تا او را

دربند كشيد و به زندان انداخت . حكم همچنان در زندان بود تا درگذشت و در آنجا به خاك سپرده شد.

در شرح حال حكم در كتاب تهذيب التهذيب آمده است :...معاويه كارگزار ديگرى را به جانشينى وى برگزيد. او حكم را دربند كشيد و به زندان انداخت و همچنان در زندان بود تا درگذشت (567).

طبرى و ديگران آورده اند كه چون حكم گرفتار شد، گفت : بار خدايا! اگر مرا در پيشگاه تو مقامى است ، جانم را بستان . پس به سبب همين دعا در مرو خراسان بدرود زندگانى گفت .

برخى از دانشمندان را اين خبر خوش نيامده ، در نتيجه آن را ناقص و تحريف شده نقل كرده اند؛ همچون ذهبى كه در تاريخش مى نويسد: به او نوشت كه طلا و نقره را قسمت مكن ، اما او در پاسخش نوشت قسم به خدا اگر آسمانها به هم برآيند...

ابن كثير نيز مى نويسد نامه زياد بنا به فرمان معاويه به او رسيد كه آنچه طلا و نقره در غنايم موجود است براى بيت المال معاويه جدا كن !

ابن حجر نيز در شرح حال حكم در كتاب تهذيب والاصابه مى نويسد: معاويه ، حكم بن عمرو را به عنوان كارگزار و عامل به خراسان فرستاد. و پس از زمانى ، وى را در موردى ملامت و سرزنش كرد و فرد ديگرى را به جاى او برگزيد و به خراسان فرستاد. آن فرد حكم را بازداشت كرد و در بند كشيد. حكم همچنان در زندان بود تا درگذشت .

داستان حكم همين بود كه آورديم . اما آن كس كه اين داستان را به ربيع

بن زياد حارثى نسبت داده ، دستخوش لغزش و خيال گرديده است . چه ، ربيع بن زياد پس از شنيدن خبر كشته شدن حجر بن عدى گفت : بار خدايا! اگر ربيع را نزد تو مقامى است ، جانش را بگير! و از آن مجلس برنخاست و درگذشت (568).

وضع خمس در زمان حكومت معاويه از اين قرار بود كه آورديم . اما در موضوع ميراث پيامبر خدا(ص ) در دوره زمامداريش ، ابن ابى الحديد درباره فدك مى نويسد:

معاويه پس از وفات حسن بن على (ع ) ثلث فدك را به تيول مروان بن حكم داد و يك ثلث را هم به عمرو بن عثمان و ثلث آخر را هم به فرزندانش يزيد بن معاويه داد و همچنان در تصرف آنان بود تا اينكه تمامى آن به مروان بن حكم رسيد (569).

ابن سعد در طبقاتش آورده است هنگامى كه معاويه بر مروان بن حكم خشم گرفت و او را از حكومت بر مدينه بر كنار كرد، فدك را نيز كه به دست نماينده مروان اداره مى شد، از او بازپس گرفت . وليد بن عتبه آن را از معاويه خواست ، ولى معاويه آن را به او نداد. سپس سعيد بن عاص آن را تقاضا كرد، كه با او هم موافقت ننمود. ولى چون براى دومين بار مروان را به فرماندارى مدينه برگزيد، بدون اينكه مروان تقاضا كند، فدك را به او داد و علاوه بر آن مقرر داشت ، تا بهاى محصولات گذشته را نيز به او بپردازند (570)!

اما برخى از نويسندگان چنين پنداشته اند معاويه نخستين كسى بوده كه فدك را به

تيول مروان داده است ؛ در صورتى كه عثمان پيش از معاويه چنين كرده ، و شايد علت چنين برداشتى اين باشد كه معاويه بار دوم فدك را بدون پيشنهاد مروان به وى واگذار كرده است .

، و يا تغييرى بر آنچه كه معاويه مقرر داشته بود، تا زمان به خلافت رسيدن عمر بن عبدالعزيز، نيافتيم .

گذارم و همه آنها از فرزندان عبدالمطلب مى باشند و از دير باز با يكديگر همبستگى داشته اند، آنها را نيز چون بنى عبدالمطلب از خمس بهره مند ساز (576).

ابو يوسف در كتاب الخراج مى نويسد: عمر بن عبدالعزيز سهم پيغمبر(ص ) و سهم ذوالقربى را براى بنى هاشم مقرر داشت (577).

ابن سعد نيز آورده است كه فاطمه ، دختر امام حسين (ع )، طى نامه اى از رفتار عمر بن عبدالعزيز تشكر كرده ، تاءكيد نمود كه تو به كسانى رسيدگى و خدمت كرده اى كه پرستارى نداشتند، و كسانى را پوشانيده اى كه برهنه بودند. عمر از اين نامه بسيار شادمان و مسرور گرديد (578). پس ابن سعد مى نويسد عمر بن عبدالعزيز گفت : اگر زنده بمانم ، همه حقوق شما را خواهم پرداخت (579)

فدك و عمر بن عبدالعزيز

ياقوت حموى مى نويسد آنگاه كه عمر بن عبدالعزيز به خلافت نشست ، به كارگزار خود در مدينه طى حكمه فرمان داد كه فدك را به فرزندان فاطمه (رض ) برگرداند(580).

در دنبال همين مطلب در شرح نهج البلاغه آمده است كه ابوبكر بن حزم در پاسخ عمر نوشت كه فاطمه را در آل عثمان و آل فلان و فلان نيز فرزندانى است ؛ منظور تو، كداميك از اينان است ؟ عمر جواب داد: اگر من به تو دستور بدهم كه گوسفندى را بكش ، تو به من مى نويسى كه : شاخدار باشد يا بى شاخ ؟! يا اگر دستور دادم كه گاوى را سر ببر، مى پرسى كه : چه رنگ باشد؟! اينك به محض دريافت اين نامه ، فدك را در

ميان فرزندان از اولاد على قسمت كن والسلام .

ابن ابى الحديد سپس مى نويسد:

به سبب اين دستور، بنى اميه به سرزنش عمر بن عبدالعزيز برخاسته ، به باد ملامتش گرفتند و گفتند: تو با اين كارت ، به تقبيح كار شيخين پرداخته اى ! و گروهى از مردم كوفه براى سرزنش او به بارگاهش روى آوردند، و چون از عتاب و سرزنش او بپرداختند، در پاسخ ايشان گفت : شما مردمانى سخت جاهل و فراموشكار هستيد، و من بهتر از شما مى دانم . آنگاه ادامه داد و گفت :

ابوبكر بن عمرو بن حزم ، از قول پدرش ، از جدش به من گفت كه رسول خدا(ص ) فرموده است : فاطمه پاره تن من است ، هر كس كه او را به خشم آورد، مرا به خشم آورده ، و آنچه او را شادمان كند، مرا خشنود ساخته است .

فدك خالصه اى بود در زمان باابوبكر و عمر كه بعدها به مروان رسيد و او آن را به پدرم عبدالعزيز بخشيد و من و برادرانم آن را از او به ارث برديم . من هم از برادرانم خواستم كه سهم خودشان را به من بفروشند. بعضى از ايشان سهم خود را به من فروختند و برخى هم بخشيدند، تا اينكه تمامى فدك از آن من شد. و من هم صلاح در آن ديدم كه آن را به فرزندان فاطمه برگردانم . گفتند: اگر تو بر سر تصميم خود مى باشى ، اصل فدك را براى خود نگهدار و درآمد آن را ميان ايشان قسمت كن ! و عمر نيز چنان كرد (581). و در

روايتى ديگر آمده است : هنگامى كه عمر بن عبدالعزيز به خلافت نشست ، فدك نخستين مال بزور گرفته اى بود كه بازگردانده شد. او حسن بن حسن ، نواده على بن ابى طالب ، و بنا به قولى على بن الحسين (ع ) را بخواند و آن را به وى واگذار نمود. و فدك در سراسر ايام خلافت او همچنان در دست اولاد فاطمه (ع ) بود (582).

فدك پس از عمر بن عبدالعزيز

بعد از عمر بن عبدالعزيز، ديگر سخنى از خمس به ميان نيامد؛ اما درباره فدك ، ياقوت حموى و اين ابى الحديد مى نويسند: هنگامى كه يزيد بن عاتكه (583) به خلافت رسيد، فدك را از فرزندان فاطمه (ع ) بازپس گرفت و چون گذشته در اختيار فرزندان مروان درآمد. ايشان نيز همچنان آن را دست به دست مى گردانيدند تا آنگاه كه عمر خلافت ايشان به سر آمد.

داده شد، آن را بگشود و بخواند و سخت بگريست . آنگاه به كسى كه بالاى سرش ايستاده بود گفت بانگ برآور كه وكيل فاطمه كجاست ؟ پيرمردى برخاست با جبه اى در بر و عمامه اى بر سر و پاى افزارى چاك دار درپاى . او پيش آمد و درباره فدك با ماءمون به گفتگو پرداخت . ماءمون برايش دليل و برهان مى آورد، و او نيز مدرك و حجت ارائه مى داد، تا سرانجام ماءمون فرمان داد فدك را به نام فرزندان فاطمه ثبت كنند. و چون سند و ثبت آماده شد و آن را براى ماءمون خواندند و او هم آن را تاءييد و امضا كرد، دعبل خزاعى شاعر از جاى برخاست و ابياتى سرود كه با اين بيت آغاز مى شود:

اصبح وجه الزمان قد ضحكا

برد ماءمون هاشم فدكا (585)

مفصل اين فرمان در كتاب فتوح البلدان بلاذرى به اين شرح آمده است :

در سال دويست و ده ، اميرالمؤ منين ماءمون عبدالله بن هارون الرشيد فرمان داد تا فدك را به فرزندان فاطمه بازگردانند و طى حكمى به قثم بن جعفر كارگزار خود در مدينه چنين نوشت :

اما بعد، اميرالمؤ منين با توجه به علاقمنديش به دين خدا و جانشينيش از پيامبر خدا(ص ) و خويشاونديش با او، اولى است كه سنتش را پاس دارد، و فرمانش را به انجام رساند. بخشوده او را به آن كس كه بخشيده تحويل داده ، صدقات او را در مواردش به مصرف برساند و چنين نيز كرده است . و توفيق اميرالمومنين در اين راه و نگهداريش از لغزش و علاقمنديش در كارهايى كه

او را به خداوند نزديك سازد با خداست .

بى گمان كه رسول خدا(ص ) فدك را به دخترش فاطمه بخشيده بود، و اين موضوع امرى است معلوم و آشكار، و در اين مورد هيچ اختلافى بين خانواده پيغمبر(ص ) وجود ندارد. و هميشه ايشان مدعى حقانيت خود در تصرف آن بوده اند. اين بود كه اميرالمؤ منين تصميم گرفت كه آن را به قصد قربت به خداى تعالى و اقامه حق و عدل او و به خاطر امتثال فرمان پيامبر خدا(ص ) به ورثه فاطمه بازگرداند و فرمان داد تا موضوع آن در دفاتر املاك و محاسبات ثبت و مراتب به تمام فرمانداران ابلاغ گردد.

اينك اگر امر چنان است كه از پس پيامبر خدا(ص ) در هر موسمى ايام حج ستم رسيده اى بانگ برآورد و حقوق به ستم رفته خود را ادعا كند و تظلم نمايد، سخنش مورد قبول قرار گيرد و ادعايش را به سمع قبول بشنوند، فاطمه اولى است تا سخنانش در مورد آنچه رسول خدا(ص ) برايش قرار داده مورد تصديق و تاءييد قرار گيرد.

از اين رو اميرالمؤ منين به مولاى خود مبارك طبرى ، طى حكمى فرمان داده است كه فدك را با همه حدود و حقوقى كه دارد و تمامى محصولاتش ، از مملوك و غلات و غيره ، به ورثه فاطمه ، دختر پيامبر خدا(ص )، بازگرداند و آن را به محمد بن - يحيى بن الحسين بن زيد بن على بن الحسين ، نواده على بن ابى طالب ، و محمد بن - عبدالله بن الحسن بن الحسين بن على بن ابى طالب تحويل دهد تا آن

دو، از جانب اميرالمؤ منين توليت آنجا را بر عهده بگيرند و به اداره امور آن و به سود صاحبان آن قيام نمايند.

اينك تو قثم بن جعفر نيز از راءى اميرالمؤ منين و آنچه را كه خداوند از ثواب اطاعت و پيرويش به وى الهام فرموده و توفيق تقرب به سوى او و پيامبرش را به وى ارزانى داشته است آگاه شو و كسانى را نيز كه از سوى تو اداره امورى را بر عهده دارند آگاه گردان ، و با محمد بن يحيى و محمد بن عبدالله چنان رفتار كن كه با كارگزارت مبارك طبرى رفتار مى كنى ؛ و آن دو را بر آنچه كه در وظيفه خود خواهند داشت ، از آباد كردن فدك و اصلاح آن و زياد كردن محصولات آنجا آشنا و يارى كن . والسلام .

اين فرمان در روز چهارشنبه دوم ذى قعده سال 210 هجرى تنظيم گرديده است . اما همين كه متوكل على الله - كه خدايش رحمت كناد - بر مسند خلافت قرار گرفت ، فرمان داد تا فدك را بازپس گرفته همچون زمان پيش از ماءمون اداره شود (586)!

ابن ابى الحديد در دنباله اين خبر مى نويسد: فدك همچنان در دست ايشان اولاد فاطمه (ع ) بود تا زمان زمامدارى متوكل كه آن را بازپس گرفت و به تيول عبدالله بن عمر با زيار داد. در آن روزگار در فدك يازده اصله نخل خرما وجود داشت كه پيغمبر خدا(ص ) به دست خود آنها را نشانده بود و فرزندان فاطمه خرماى آنها را مى چيدند و در موسم حج به رسم تبرك به حاجيان

هديه مى دادند و ايشان نيز در عوض ، فرزندان زهرا (ع ) را مورد تكريم خود قرار داده ، به وضعشان رسيدگى مى كردند، و آنها از اين راه ثروتى فراوان به چنگ مى آوردند. تا اينكه عبدالله بن عمر آنها را قطع كرد. او در اين راه مردى به نام بشران بن ابى اميه ثقفى را به مدينه فرستاد. او نخلهاى خرماى مزبور را بريد و به بصره بازگشت كه فلج و زمينگير شد (587).

و اين آخرين خبرى است كه درباره فدك و امر خمس از طرف خلفا به ما رسيده ، اما آراء و عقيده دانشمندان مكتب خلفا در اين مورد به شرحى است كه بيايد.

آراء و نظريات خلفا را در مساءله خمس ، و رفتار هر يك از اصناف و سلسله آنها را در عصر خود از نظر گذرانديم ، و ديديم كه چگونه آراء و عقيده ايشان با يكديگر متناقض بوده است . آراء و نظريات فقهاى مكتب خلفا نيز در امر خمس به پيروى از عملكرد خلفا مخالف هم بوده است . توجه كنيد:

ابن رشد مى گويد فقها در مساءله خمس به چهار دسته تقسيم شده اند:

1. اينكه خمس به گفته شافعى و به موجب نص آيه به پنج قسمت تقسيم مى شود.

2. اينكه خمس به چهار قسمت تقسيم مى شود...

3. اينكه در اين روزگار به سه قسمت تقسيم مى شود، سهم پيامبر و سهم ذوالقربى با مرگ رسول خدا(ص ) ساقط شده است .

4. نظريه چهارم مى گويد خمس به منزله فى ء و بخشش است كه به توانگران و فقرا داده مى شود.

اما آنها كه مى گويند

خمس به چهار قسمت تقسيم مى شود يا پنج قسمت ، در مصرف سهم پيغمبر خدا(ص ) و سهم ذوالقربى پس از وفات آن حضرت دو دسته شدند. بعضى گفتند كه : سهم آنان به ساير اصناف خمس بگيران افزوده مى شود. و برخى نيز معتقدند كه : آنها به سپاهيان تعلق مى گيرد. و عده اى نيز گفتند كه : سهم پيغمبر(ص ) از آن امام ، و سهم ذوالقربى متعلق به نزديكان امام خواهد بود. و گروهى هم نظر داده اند كه : هر دو سهم به مصرف تهيه سلاح و جنگ افزار مى رسد.

دانشمندان مكتب خلفا در مساءله قرابت و اينكه ذوالقربى چه كسانى هستند نيز اختلاف دارند (588).

ابن قدامه در كتاب المغنى بعد از آوردن روايتى كه ابوبكر خمس را به سه قسمت تقسيم كرده است مى نويسد:

اين نظر اصحاب راءى ، چون ابوحنيفه و پيروان اوست كه مى گويند: خمس به سه قسمت مى شود: يتيمان و مسكينان و ابن سبيل ، و سهم پيغمبر و ذوالقرباى او با مرگ آن حضرت ساقط مى شود.

اما مالك معتقد است كه فى ء و خمس يكى است و هر دو متعلق به بيت المال مى باشند. ولى ثورى و حسن مى گويند كه خمس را امام ، آنگونه كه خداى عزوجلش راهنمايى كند، به مصرف مى رساند.

اما سخن ابو حنيفه با ظاهر آيه خمس مغايرت دارد؛ زيرا خداى تعالى براى پيامبر و نزديكانش به نام آنها چيزى را مقرر و برايشان حقى مسلم در خمس معين كرده است ؛ همان گونه كه براى اصناف سه گانه ديگر با عنوان مشخص

فرموده است . و هر كس هم كه با آن مخالفت كند، با نص كتاب خدا مخالفت كرده است .

و اما اين سخن را كه ابوبكر و عمر - رضى الله عنهما - سهم ذوالقربا را در امور خيريه به كار مى برده اند، براى احمد بن حنبل بازگو كرده اند، و احمد با شنيدن آن سرجنبانيده و با آن موافقت نكرده است و چنين نموده كه سخن ابن عباس و كسانى كه با او موافقند، از آن رو كه بيشتر با كتاب خدا و سنت پيامبرش (ص ) هماهنگى دارد اولى است (589).

قاضى ابويعلى و قاضى ماوردى نيز معتقدند كه مصرف خمس موكول به اجتهاد خلفاست (590).

سخن ما درباره اجتهاد خلفا در مساءله خمس و حق دختر پيامبر خدا(ص ) به دراز كشيد و در اين زمينه از هر دو سخن رفت . اينك ناگزيريم براى جمع بندى همه آن برداشتها و تفكرات نتيجه گيرى فشرده آنچه را گفتيم ، بياوريم ، و براى توضيح بيشتر، نكاتى را نيز بر آن بيفزاييم .

، هنگامى كه هر كدام آنها به حد نصاب رسيده باشد، واجب مى شود، و يا آنچه پرداختنش در عيد فطر واجب است . و دليل ما اين است كه لفظ خمس و صدقه و صفى در نامه هاى رسول خدا(ص ) براى بيان انواع زكات آمده است . پس صدقه خود گونه اى از اصناف زكات است و نه مرادف با آن . گذشته از آن ، مى گوييم كه چگونه زكات به معناى صدقه مى تواند باشد، و حال آنكه از آن در آيات مكيه قرآن و پيش از تشريع صدقه در مدينه ياد شده است (591)؟

در پرتو آنچه گفتيم ، حديث شريف نبوى اذا اءديت زكاة مالك ، فقد قضيت حق الله فى المال چنين معنا مى شود كه هر گاه آنچه را كه پرداختنش در مالت بر تو واجب شده است پرداخت كردى ، در آن صورت حق خداوند را ادا كرده اى . اما پرداخت مال به صورت مستحب ، نفل است و نه فرض و واجب . و حديث شريف من استفاد مالا فلا زكاة حتى يحول الحول نيز چنين تفسير مى شود كه خداوند را در مال كسى حقى نيست ، مگر پس از گذشتن يك سال ؛ همين طور در نظاير آن دو.

صدقه هم در آنچه اكنون گفتيم ، و نيز آنچه را آدمى به قصد قربت و به صورت مستحب و يا واجب از مال خودش مى پردازد مشترك است ؛ و فرق بين اين دو در اين است كه حق واجب در نقدين و غلات و انعام را، هر گاه حاكم شرع با اعمال قدرت

دريافت كند، زكات و صدقه واجب ناميده مى شود، و آنچه را كه آدمى تنها به قصد قربت مى پردازد صدقه واجب نيست .

ج . فى ء به چيزى گفته مى شود كه بدون جنگ از مال كفار به دست آمده باشد. و بر اين مطلب اجماع كرده اند كه اموال بنى نضير فى ء بوده و پيامبر خدا(ص ) همچون مالكى كه در ملكش تصرف مى كند، در آن دخل و تصرف مى كرده است .

د. انفال جمع نفل است ؛ به معناى بخشش و عطا و نيز زيادى و اضافه بر حد و اندازه . و انفله يعنى زيادتر به او داد.

انفال در قرآن كريم درباره جنگ بدر به كار رفته است ؛ و آن هنگامى بود كه خداوند سلب مالكيت رزمندگان را از آنچه در آن روز از اموال مشركان به دست آورده بودند اعلام داشته است . همين لفظ در احاديث ائمه اهل بيت (ع ) آمده ، و منظور از آن تمامى چيزهايى است كه از سرزمين دشمن و بدون جنگ به دست آمده باشد و يا سرزمينى را كه ساكنانش بدون جنگ از آنجا كوچ كرده باشند، و نيز املاك و زمينهاى واگذارى پادشاهان و قلعه ها و دژها و زمينهاى موات و امثال آنها.

ه . غنيمت و مغنم ، عرب در جاهليت و اسلام هر گاه چيزى را بدون زحمت و مشقتى به دست مى آورد، به آن غنيمت و مغنم مى گفت . اغتنام ، به معناى پيشى گرفتن است براى به دست آوردن غنيمت . اما آنچه را عرب در جنگ با زحمت و مشقت به

دست مى آورد، سلب غارت و چپاول مى ناميد؛ آن هم در صورتى كه آن را از فرد مغلوب شده خود، از لباس و سلاح و مركب سوارى و آنچه را به همراه داشت ، مى گرفت . ولى اگر او را از همه اموال و داراييش بى بهره مى ساخت ، به آن حربه مى گفت . غارت و چپاول نيز در نزد ايشان همان معنا و مفهوم غنيمت و مغنم زمان ما را داشته است .

نخستين بارى كه واژه غنم به عنوان كسب مطلق مال ، بدون لحاظ كردن مشقت و زحمت ، آمده ، در قرآن كريم و درباره تمامى اموال دشمن در غزوه بدر بوده ، كه پس از اينكه خداوند حق تملك شخصى را از آن سلب و آن را انفال ناميد، تمامى آن را در اختيار خدا و پيامبرش قرار داد و سپس آن را به عنوان غنيمت و دستاورد به همان رزمندگان واگذار فرمود. و در همان آيه ، پرداختن خمس را از مطلق غنايم و دستاوردها به خدا و پيامبرش و نزديكان آن حضرت اختصاص داد؛ با توجه به اينكه در جاهليت ربع آن به شخص رئيس تعلق مى گرفت . خداوند مورد دريافت خمس را از مطلق غنايم و دستارودها مقرر فرمود و مقدار ربع را به خمس پايين آورد و مصرف آن را در شش مورد و به طور مساوى مشخص فرمود؛ در حالى كه در دوره جاهليت سهم رئيس يكسره به شخص او مى رسيد و كسى ديگر با وى شريك نبود.

گذشته از آن ، دليل ديگرى كه حكايت از آن دارد كه پرداخت

خمس به مطلق دستاوردها تعلق مى گيرد اين است كه همه مسلمانان متفقند بر اينكه رسول خدا(ص ) از محصول معادن و دفينه ها و گنجينه ها خمس مى گرفت ، و حال آنكه اين قبيل دستاوردها را مسلمانان از راه جنگ به دست نياورده بودند.

و باز در سنت است كه پيامبر اسلام به نمايندگان عبدالقيس دستور داد تا خمس دستاوردهاى خود را پرداخت كنند. و اين دستور را هنگامى صادر كرد كه از آن حضرت خواسته بودند احكام اسلام را به ايشان بياموزد تا ديگر افراد قبيله خود را تعليم دهند. زيرا كه ايشان از ترس قبيله مضر نمى توانستند بجز ماههاى حرام ، پاى از حدود قبيله خويش بيرون بگذارند، و گمان نمى رود كه چنين قبيله اى در حال جنگ بوده ، تا منظور از غنيمت در اينجا، غنايم جنگى باشد. بنابراين بايد مقصود آن حضرت از غنايم ، مطلق دستاوردهاى مالى و بهره هاى كسب و كار قبيله مزبور بوده باشد. همين مقصود در نامه هاى آن حضرت به ديگر قبايل عرب كه مسلمان مى شدند نيز صادق است . و همچنين عهدنامه ها و پيمان نامه هاى او؛ مانند بخشنامه اش به كارگزارانى كه پس از اسلام آوردن اهالى يمن به آن سامان صادر فرموده ، كه خمس دستاوردها و صدقاتى را كه بر مؤ منين واجب شده ، از ايشان دريافت دارند. و نيز در نامه اى كه پيغمبر خدا(ص ) به قبيله سعد نوشته بود، تا خمس و صدقات را به دو نفر نمايندگانش تحويل دهند. در حالى كه آن قبيله از جنگى بازنگشته بود تا پيامبر خدا(ص

) از ايشان خمس غنايم جنگيشان را مطالبه كرده باشد؛ بلكه تنها از آنها خواسته بود تا صدقات خود را از موارد مربوطه و خمس سود و دستاوردهايشان را بپردازند. بنابراين مراد از لفظ خمس در ساير نامه هاى آن حضرت به قبيله هايى كه اسلام آورده بودند، به معناى يك پنجم دستاوردهاى مكاسب و سود معاملات ايشان بوده است . و در مقام تاءكيد بر همه اينها گفتيم كه حكم جنگ در اسلام مقررات مخصوص به خود را دارد و با جنگ عرب جاهلى كاملا فرق مى كند.

در جاهليت هر قبيله اى اين حق را براى خودش قائل بود كه بر قبيله هايى كه با او پيمان نداشتند بتازد و اموال و دارايى آنها را به هر شكل كه شده چپاول و غارت كند و آن وقت افراد قبيله متجاوز به غير از يك چهارم ، كه سهم ويژه رئيس قبيله است ، آنچه را كه از غارت و چپاول به دست آورده از آن خود گرداند؛ در صورتى كه در اسلام اين چنين نيست تا پذيرفته شود كه پيغمبر اسلام سهم رياست خود را به جاى يك چهارم ، يك پنجم مى گرفته است . بلكه تنها فرمانرواى بزرگ اسلام است كه به موجب مقررات اسلامى حق اعلام جنگ را دارد و مسلمانان اوامر او را اجرا مى كنند، و همان حاكم و فرمانروا يا نايب و قائم مقام اوست كه در پايان جنگ غنايم جنگى را خود در اختيار مى گيرد و هيچيك از افراد سپاه ، بجز سلب مقتول خود، حقى در آن غنايم ندارد. حتى تمامى افراد سپاه موظفند تا

آنچه را به دست آورده اند، اگر چه نخ و سوزن باشد، به خزانه جنگ تحويل دهند؛ وگرنه كارشان كش رفتن و خيانت به حساب مى آيد كه عار و ننگ و بدنامى و رسوايى را در پى دارد و در روز قيامت به صورت آتش جهنم به جانشان خواهد افتاد. بنابراين حاكم و فرمانروا، پس از تصرف تمامى غنايم جنگى ، خمس آن را برداشته ، بقيه را ميان افراد سپاه قسمت مى كند.

پس در اسلام اين فرمانرواست كه اعلام جنگ مى دهد و نيز اوست كه غنايم جنگى را در اختيار مى گيرد و خمس آن را بر مى دارد و بقيه را ميان افراد سپاه قسمت مى كند. و به غير از او، ديگرى چنين حقى را ندارد.

و چون در موضوع در اسلام اين چنين است ، و دريافت خمس در زمان پيغمبر(ص ) از وظايف او در اين امت بوده ، پس مطالبه خمس به وسيله آن حضرت از اشخاص ، و تاءكيد وى در اين مورد در نامه هاى مكررش معنايى جز اين نمى تواند داشته باشد كه خمس در آن نامه ها همچون صدقه بر مخاطبين آنها امرى واجب بوده تا آن را از اموال خود جدا كرده بپردازند و اختصاصى هم به غنايم جنگى نداشته است !

بنابر آنچه گفتيم ، پيامبر خدا(ص ) از هر كس اسلام مى آورد مى خواست تا به غير از پرداخت صدقات واجبه ، خمس دستاوردهايش را هم بپردازد. و در آن روزگار مفهوم غنايم ، همپاى مطلق دستاوردهاى مالى بود. ولى پس از اينكه مسلمانان دست به كشور گشايى زدند و فتوحات

نمودند و خلفا از پرداخت خمس به اهلش خوددارى كردند و مسلمانان نيز اين حكم خدا را به دست فراموشى سپردند، مدلول و مفهوم خمس در نزد مسلمانان تغيير يافت .

اما در مورد مصرف خمس ، آيه شريفه خود صراحت دارد كه خمس از آن خدا و پيامبرش و ذوالقرباى پيامبر و يتيمان و مسكينان و در راه ماندگان از خاندان آن حضرت مى باشد. پس با اين حساب خمس به شش قسمت مساوى تقسيم مى شود.

اما اينكه در پاره اى از روايات آمده است كه سهم خدا و پيامبرش يك سهم حساب است ، اگر مقصود اين باشد كه مصرف آن دو، يكى بوده و رسول خدا(ص ) در آن تصرف مى فرموده ، درست است ، و اگر غير از اين باشد، خلاف ظاهر آيه خواهد بود.

و در روايات متواتر از ائمه اهل بيت (ع ) آمده است كه سهم ذوالقربى در زمان پيغمبر و پس از آن حضرت به اهل بيت و به ديگر ائمه اهل بيت (ع ) تعلق داشته و سهمهاى سه گانه خدا و پيامبر و ذوالقربى به اين ترتيب كه سهم خدا در اختيار پيامبرش قرار مى گرفت و آن را هر طور كه صلاح مى دانست به مصرف مى رسانيد. و دو سهم ديگر بعد از آن حضرت به امام كه قائم مقام وى بوده تعلق مى گرفته است .

پس با اين حساب نيمى از خمس در اين روزگار به امام عصر عج به خاطر امامتش و نيم ديگر آن به غير اهل بيت پيغمبر، از ايتام نزديكان پيامبر و مساكين ايشان و در راه ماندگان آنها،

كه به حكم قرابت و بستگى با پيغمبر از جهت پدرى استحقاق دريافت آن را داشته باشند پرداخت مى شود، تا براى برطرف كردن نيازمندى و مخارجشان مصرف كنند. و اگر چيزى هم اضافه بيايد، به شخص والى تعلق خواهد گرفت . و چنانچه كم آيد، بر والى است كه كسرى آن را جبران كند. و هر يك از دريافت كنندگان خمس ، آنچه را كه دريافت مى دارند پس از وفاتشان به ورثه آنها مى رسد.

گفتنى است نزديكان پيامبر خدا(ص ) از غير اهل بيت ، كه استحقاق دريافت نيمى از خمس را به خاطر بينوايى دراند اولاد ذكور عبدالمطلب و اولاد ذكور مطلب مى باشند كه خداوند صدقه را بر آنها حرام كرده است . و هيچيك از آنها را پيامبر خدا(ص ) ماءمور دريافت صدقات نكرده كه از آن ممر حقوقى دريافت دارند، حتى مولاى ايشان را، كما اينكه حضرتش آزاد كرده خود را از همكارى با عامل صدقات منع فرمود تا مبادا از آن محل چيزى به او برسد (592). و اهل بيت او نيز از آن حضرت تبعيت كرده اند.

و از همين جا اشتباه آن كس ، مانند ابن هشام ، كه گمان برده رسول خدا(ص ) پسر عمويش على بن ابى طالب را براى دريافت صدقه به يمن ماءموريت داده است معلوم مى شود. زيرا همان طور كه ديگران نيز تصريح كرده اند، پيامبر خدا(ص ) على (ع ) را براى دريافت خمس به آن سرزمين فرستاده است .

ابن هشام در سيره خود در باب ماءموريت امرا و كارگزاران بر صدقات از جانب پيغمبر مى نويسد:

رسول خدا(ص ) كارگزاران

خود را براى دريافت صدقات ماءموريت داد... و على بن ابى طالب را به نجران فرستاد تا صدقات ايشان را گرد آورده ، جزيه آنها را دريافت كند.

آنگاه در باب پيوستن على (ع ) به خدمت پيغمبر(ص ) مى نويسد:

زمانى كه على (رض ) از يمن بازگشت ، به خاطر ديدار با رسول خدا(ص ) از همراهان خويش پيشى گرفت و يكى از ياران خود را بر سپاهى كه به زير فرمان داشت جانشين خود كرد. اين مرد در غياب او به هر يك از افراد سپاهى از اموالى كه على با خود آورده بود لباسى نو داد تا بر تن كنند. چون سپاه از راه رسيد و على به نظاره آنها بيرون شد و آن پيراهنها را بر تن آنها ديد، به او گفت : واى بر تو! اين چه وضعى است ؟ آن مرد پاسخ داد: من به خاطر اينكه اينان در چشم مردم آراسته باشند چنين كرده ام . فرمود: واى بر تو! پيش از آنكه به خدمت رسول خدا(ص ) برسيم همه را بيرون بياور! وى نيز فرمان برد و پيراهنها را پس گرفت و بر جاى خود نهاد، كه اعتراض سپاهيان از اين رفتار برخاست و از على به رسول خدا(ص ) شكايت بردند. راوى مى گويد پس از طرح اين شكايت ، پيامبر خدا(ص ) در ميان ما به سخنرانى برخاست و فرمود: ايها الناس لا تشكوا عليا، فوالله انه لاءخشن فى ذات الله اءو فى سبيل الله من اءن يشكى . يعنى اى مردم از على شكايت نكنيد كه او براى خدا و در راه خدا، از

هيچ شكايتى پروا ندارد(593).

ابن هشام در بخشى ديگر از كتابش در فصل (السرايا و البعوث ) درباره ماءموريت جنگى على بن ابى طالب (رض ) در يمن مى نويسد:

او دو بار در آنجا جنگيده است ...رسول خدا(ص ) على بن - ابى طالب را به يمن فرستاد و خالد بن الوليد را با سپاهى ديگر ماءمور آنجا كرد و فرمود: اگر دو سپاه به يكديگر رسيدند، فرماندهى كل بر عهده على باشد (594)...

با اين حساب ، براى امام (ع ) سه مرتبه ماءموريت به يمن را ذكر كرده اند كه دو نوبت آن به عنوان جنگ و سومين بار ماءمور دريافت بوده است . اخبار اين عزيمتها بر دانشمندان پوشيده مانده و امر بر آنها مشتبه شده است . اينك ما فشرده آنها را در زير مى آوريم تا حقيقت امر آشكار گردد.

خدا(ص ) على بن ابى طالب را به همين ماءموريت نامزد كرد و به او فرمان داد كه به خالد دستور بازگشت بدهد، مگر كسى از سپاهيان او كه بخواهد به سپاه وى ملحق شود. براء مى گويد:

من در شمار كسانى بودم كه به على پيوستند. چون به سوى مردم يمن حركت كرديم ، آنان نيز به قصد ما بيرون شدند. آنگاه على پيش ايستاد و ما با او نماز گزارديم . سپس همگى ما را به يك صف نظام داد و مقدم بر ما بايستاد و نامه رسول خدا(ص ) را براى آنها قرائت كرد. در نتيجه ، تمامى افراد قبيله همدان اسلام آوردند. على مراتب را به خدمت پيغمبر خدا(ص ) گزارش كرد و حضرتش را از اسلام آوردن ايشان آگاه ، ساخت . چون نامه على به دست پيامبر خدا(ص ) رسيد و آن را مطالعه فرمود، به سجده افتاد و چون سربلند كرد، فرمود: السلام على همدان ، السلام على همدان (596).

در ادامه اين ماجرا در كتابهاى عيون الاثر و امتاع الاسماع آمده است : پيامبر سه بار فرمود: السلام على همدان . آنگاه ديگر يمانيان هم اسلام آوردند (597).

اين ماجرا، يكى از آن دو جنگ است كه بخارى آن را دست و پا شكسته آورده ، ولى ديگران تمام آن را نقل كرده اند. و علت اين بوده كه در بقيه خبر مطالبى وجود داشته كه موجب سرشكستگى و سرافكندگى صحابى مشهورى ، چون خالد بن وليد، و در مقابل ، فضيلت و منقبتى براى امير مؤ منان مى شده است . و امام المحدثين بخارى از فرط تعصب و

غيرت بر صحابه اى كه در دستگاه خلفا به نام و بلند آوازگى رسيده اند، از آوردن مطالبى درباره آنان كه موجب سرافكندگى و كسر مقام و شوكت ايشان باشد، خوددارى كرده است .

اما خبر جنگ دوم امام در يمن ، البته بر حسب عدد، و نه بنابر آنچه واقدى و مقريزى و ابن سيده آورده اند، به طور فشرده از اين قرار است : رسول خدا(ص ) على (ع ) را به همراه سيصد رزمنده به سرزمين مذحج فرستاد. سواران امام نخستين سواركارانى بودند كه به آن منطقه وارد شدند. على (ع ) سربازانش را در دسته هاى مختلف به اطراف گسيل داشت و آنها نيز با مقدارى اموال غارتى و اسير بازگشتند. آنگاه با گروهى از رزمندگان ايشان روبرو گرديد، پس آنان را به پذيرش اسلام فراخواند، ولى زير بار نرفتند و به مقابله برخاسته ، سپاهيان امام را تير باران نمودند. در نتيجه سپاهيان على (ع ) به ايشان حمله برده ، بيست تن از آنان را از پاى درآوردند. پس روى به گريز نهادند، ولى ياران امام ايشان را تعقيب نكرده بار ديگر ايشان را به اسلام فرا خواندند كه پذيرفتند و تنى جند از سران و سركردگان آنها به نام اسلام با على (ع ) بيعت كردند. آنگاه آن حضرت خمس غنايم را برگرفت و چهار پنجم بقيه را بين سپاهيان خود قسمت فرمود و به هرماه ايشان بازگشت و بشتافت تا مگر رسول خدا(ص ) را زودتر ديدار كند و ابورافع را بر سپاه جانشين خود ساخت .

در غياب امام (ع )، سپاهيان از ابورافع خواستند تا ايشان را

از خمس غنايم بپوشاند. ابورافع نيز به هر يك از آنان دو تن پوش داد. اما چون على (ع ) باز آمد و آنان را در آن حال بديد، پيراهنها را از ايشان پس گرفت . آنها هم شكايت به رسول خدا(ص ) بردند (598)!

اين فشرده اخبار دو جنگ مزبور بود. اما خبر عزيمتش به عنوان ماءمور دريافت ، بخارى و ابن القيم گفته اند آن ماءموريت براى دريافت خمس بوده است (599). در مقابل ، ابن هشام و پيروان او بر اين باورند كه اين ماءموريت براى دريافت صدقه و جزيه مردم نجران صورت گرفته است .

اخبار ديگرى هم در مورد رفتن امام (ع ) به يمن وجود دارد كه در كتب صحاح و مسانيد و سير به صورت پراكنده آمده و در هيچكدام از آنها تعيين نشده كه اين ماءموريتهاى به چه منظورى صورت گرفته است . مثلا بخارى و مسلم و نسائى و احمد آورده اند زمانى كه على در يمن بود، مقدارى خاك آغشته به طلا را به خدمت رسول خدا(ص ) فرستاد.(600) و در روايتى ديگر آمده كه در چرمى دباغى شده مقدارى خاك آغشته به طلا را كه هنوز در بوته نرفته و طلاى آن جدا نشده بود، براى آن حضرت فرستاد (601).

رواياتى ديگر بيانگر اين است كه پيامبر خدا (ص )، على (ع ) را به عنوان داور به يمن فرستاد. و برخى از داوريهاى او را نيز شرح داده اند. از آن جمله احمد در مسندش و ابوداود در سنن خود در باب كيف القضاء از على (ع ) آورده اند كه گفت :

رسول خدا (ص )

مرا به عنوان قاضى به يمن ماءمور فرمود. به خدمتش عرض كردم : اى رسول خدا! مرا به ميان مردمى مى فرستى كه بينشان درگيريها و رويدادهايى خواهد بود و من از داورى اطلاعى ندارم . آن حضرت فرمود: خداوند قلبت را هدايت و زبانت را قاطع و مستدل خواهد ساخت . و در مسند احمد آمده است كه رسول خدا (ص ) دست به روى سينه ام نهاد و فرمود: ثبتك الله و سددك . آنگاه كه طرفين دعوا در حضورت نشستند، تا سخن طرف را نشنيده باشى بينشان داورى مكن كه اين روش نيكوترين راه براى داورى است . امام (ع ) خود گفته است پس از آن سخن هرگز در داورى دچار ترديد و دو دلى نشده ام (602).

و از موارد داوريهاى آن حضرت در اين سفر، برخى از داوريهاى نادر و چشمگير او را آورده اند؛ از آن جمله : آورده اند كه سه نفر از اهالى يمن به آن حضرت مراجعه كرده ، درباره يگانه فرزندى كه هر كدام ادعاى پدرى آن را داشتند از او داورى خواستند. آنها مدعى بودند كه در يك طهر با زنى همبستر شده و اين كودك از آن اوست !

امام (ع ) به دو نفر از ايشان پيشنهاد كرد كه كودك را به نفر سوم واگذار كنند. آن دو نپذيرفتند. همين پيشنهاد را با دو تن ديگر از ايشان در ميان گذاشت كه زير بار نرفتند. بار سوم آن را در ميان دو نفر از ايشان مطرح كرد كه قبول نكردند. در نتيجه آن حضرت به آنها گفت شما شريكانى خيره سر و

بداخلاقيد. من ميان شما قرعه مى زنم و كودك به نام هر كدام كه بيرون آمد، از آن او خواهد بود. و بايد كه او به دو نفر ديگر ثلث ديه را پرداخت كند. آنگاه بينشان قرعه زد و كودك را به كسى داد كه قرعه به نامش درآمده بود. يكى از آن سه مدعى به مدينه رفت و خبر به پيامبر رسانيد. پيامبر خدا (ص ) از نحوه قضاوت امام شادمان و خندان گرديد، به طورى كه دندانهاى آسياى آن حضرت آشكار شد (603).

داستان ديگرى از قول امام كه ما آن را به طور فشرده مى آوريم :

پيامبر خدا (ص ) مرا به يمن فرستاد. در آن موقع گروهى تمهيد چيده ، گودالى را براى شكار شير حفر كردند و خود در كمين نشسته بودند كه شيرى در آن افتاد. مردم به نظاره شير در پيرامون گودال جمع شدند و ازدحام جمعيت موجب گرديد كه يك نفر از آنها در گودال بلغزد. او براى نجات خويش چنگ به ديگرى ، و دومى دامن سومى ، و سومى چهارمى را گرفت و هر چهار تن به درون گودال غلتيدند و شير به جان آنها افتاد و هر چهار نفر را زخمى مهلك زد. تا اينكه مردى جراءت كرد با حربه اى شير را از پاى درآورد و آن چهار نفر نيز هلاك شدند و اولياى دم هر كدام خونبهاى خود را خواستار گرديدند. در نتيجه شمشيرها را كشيدند و چيزى نمانده بود كه به كشتار يكديگر برخيزند كه امام آمد و به چاره جويى پرداخت و فرمود با اينكه پيامبر خدا (ص ) زنده است

به جان هم افتاده ايد؟ و بنا به روايتى فرمود: مى خواهيد دويست نفر را به خاطر چهار نفر بكشيد؟! من ميان شما داورى مى كنم . اگر پذيرفتيد كه هيچ ، والا براى داورى به خدمت پيامبر خدا برويد و كسى هم حق ندارد كه قبول نكند.

آنگاه فرمود از قبيله اى كه گودال را كنده بودند، يك چهارم و يك سوم و يك دوم ديه ، و يك ديه كامل را جمع كنند. سپس يك چهارم ديه را به اولياى خون اولى ، و يك سوم را به دومى ، و يك دوم را به اولياى سومى و ديه كامل را هم به اولياى خون چهارمى بپردازند.

صاحبان خون اين نحوه داورى را نپسنديدند و به خدمت پيامبر خدا (ص ) رفته ، آن حضرت را در مقام ابراهيم ملاقات كردند و قصه خود را باز گفتند. پيامبر خدا (ص ) فرمود: من در ميانتان داورى مى كنم . و آماده قضاوت شد كه يكى از ايشان ماجرا را براى حضرتش بازگفت كه على ميان ما داورى كرده است . و رسول خدا (ص ) داورى امام را تاءييد فرمود(604)

اينها اخبار ماءموريت امام (ع ) در يمن بود كه دانشمندان رويدادهاى اين ماءموريتها را از راه اشتباه به يكديگر نسبت داده اند. برخى نيز اخبار آنها را در يك جا آورده (605) و بعضى در دو جا (606)، و از اين رو و ديگر موارد (607)، اخبار ماءموريت امام (ع ) در يمن درهم شده است . و شايد كه ما بتوانيم با توجه به طبيعت رويدادهاى روايت شده ، پرده از روى حقايق ماءموريتهاى

امام (ع ) در يمن برداريم . فى المثل : جنگ با مذحجيان نخستين ماءموريت امام به يمن بوده ، و نبرد با همدان ماءموريت دوم ، و در سومين ماءموريت ، حضرتش به عنوان والى و داور و دريافت كنده خمس به يمن رفته است . به اين دليل كه :

1. در مورد جنگ با قبيله مذحج گفته اند: سواران امام نخستين سوارانى بوده كه به سرزمين يمن وارد شده اند.

2. جنگ با مذحج پيش از جنگ با همدان به وقوع پيوسته ، و بايد كه پيش از تسليم شدن آنها و پذيرفتن اسلام صورت گرفته باشد. زيرا نوشته اند: تمامى افراد قبيله همدان اسلام آورده اند. و نيز گفته اند: پس از آن بود كه اهالى يمن همگى مسلمان شدند.

بنابراين پس از اين رويداد ديگر جنگى در يمن صورت نگرفته ، و پيامبر خدا (ص ) فرمانداران و ماءموران وصول صدقه و خراج و خمس را به آنجا اعزام داشته است . و در ضمن ايشان امام نيز ماءمور وصول خمس آنها گرديده است . و اين ، ماءموريت سوم بوده كه رسول خدا (ص ) وى را به عنوان والى و قاضى و دريافت كننده خمس به يمن فرستاده است .

همچنين در سفر اخير بوده كه چنان احكامى از طرف او صادر شده است . و باز در همين ماءموريت بوده كه خاك طلا به خدمت پيغمبر فرستاده ، و اين خاك طلا جزء غنايم جنگى نبوده است . زيرا در آن هنگام اهالى يمن همگى مسلمان شده بودند و رسول خدا (ص ) بر ايشان والى و قاضى و ماءمور وصول

صدقات تعيين و اعزام كرده بود. از طرفى ، غنايم جنگى را سپاه پيروز بعد از جنگ ، با خود به مدينه مى برد؛ خواه خمس باشد يا باقيمانده از غنايم پخش شده در بين افراد سپاه . و در چنين حالى فرستادن مال پيش از بازگشت سپاه به مدينه معنايى ندارد؛ بلكه اين اموال بايد كه از طرف فرماندار و يا كارگزار پيغمبر فرستاده شده باشد.

از طرفى ، خاك طلا از صدقات و زكات نبوده ، چه ثابت شد كه رسول خدا (ص ) على (ع ) را ماءموريت صدقات نداده است . زيرا در فقه اهل بيت تاءكيد شده كه هنگامى بر طلا و نقره زكات تعلق مى گيرد كه از جنس مسكوك باشند(608).

همچنين خاك طلا از جزيه مردم نجران نبوده است . براى اينكه جزيه ايشان دو هزار حله ، به ارزش هر حله چهل درهم ، مشخص شده بود (609). پس خاك طلا جزء خمس و سيوب ، يعنى سود معاملات و دستاوردهايشان بوده است .

بنابر آنچه گفتيم ، پيامبر خدا (ص ) در اين نبوت امام (ع ) را به عنوان دريافت كننده خمس به يمن فرستاده ، همان طور كه دو نماينده خود را به نامهاى ابى و عنبسه ، براى جمع آورى صدقات و خمس به سعد هذيم و قضاعه و جذام ماءموريت داده بود(610). و دور نيست كه برخى ديگر از اعمال و كارگزاران پيغمبر خدا (ص ) را كه جزء گيرندگان صدقات معرفى كرده اند، علاوه بر آن ، وظيفه ماءموريت جمع آورى خمس را نيز داشته اند كه خمس را از موارد آن دريافت

كرده به پيامبر خدا (ص ) تحويل دهند. آنگاه كه خلفا بعد از رسول خدا (ص ) مساءله خمس را كنار گذاشتند (611)، راويان و دانشمندان نيز آن را به دست فراموشى سپردند. زيرا اساسا خمس در تمام ادوار خلافت اسلامى مخالف سياست خلفا بوده است .

مضافا اينكه بايد به موضوع ثروت و دارايى ساكنان شبه جزيره در آن روزگار توجه كرد كه همه ثروت تمامى قبايل آن سامان را غالبا چهارپايان و اندكى كشاورزى تشكيل مى داده و همه آنها از موارد صدقات بوده و نه از موارد خمس . و شهر مدينه ، كه پايتخت اسلام بوده ، خود منطقه زراعى محسوب مى شده و غالب دارايى مردمان آنجا را محصولات زراعى و باغها تشكيل مى داده و بازرگانى و خريد و فروش كالا در انحصار مردم مكه و برخى از ثروتمندان اهل كتاب بوده و بيشتر توجه مسلمانان مدينه به جنگ عليه قريش و يهود و ديگر قبايل عرب ، كه تعدادشان به هشتاد ماءموريت جنگى از غزوه و سريه در مدت ده سال و يا به طور متوسط هر سال هشت بار جنگ ، معطوف مى شده است . تمامى اينها باعث آن بوده كه در آن هنگام راههاى تجارتى حجاز صحنه جنگ و غارت و چپاول و تاراج جنگجويان و بسته شدن راههاى بازرگانى شود و از اين رو به ندرت موردى براى سود، بجز موارد صدقات ، باقى مى مانده است .

تمام اين عوامل كه بر شمرديم موجب شده كه اخبار گرفتن خمس پيغمبر خدا (ص ) از محل دستاوردهاى مكاسب و معاملات در كتابهاى حديث و سيره منتشر

نشوند.

با اين همه ، اخبار گرفتن خمس را به وسيله آن حضرت از محل گنجينه ها و معادن ، و ماءموريت دادن ماءموران دريافت خمس را به همراه جمع آورى كنندگان صدقات ، با همه اندكى مصادرى كه در اين زمينه در اختيار داشتيم ، به شرحى كه گذشت آورديم .

نعمان عذرى نيز به قدر پرتاب يك چوبه تير از زمينهاى وادى القرى بخشيده بود.

و آنگاه كه رسول خدا (ص ) وفات يافت ، ابوبكر و عمر به نزد على (ع ) آمدند و عمر به او گفت :

نظرت درباره ميراث رسول خدا (ص ) چيست ؟ على پاسخ داد: به ما مى رسد كه به پيامبر نزديكتريم . عمر پرسيد: حتى خيبر؟ على گفت : حتى خيبر. پرسيد: حتى فدك ؟ على پاسخ داد: حتى فدك . در اينجا عمر گفت : به خدا سوگند كه تا جان داريم چنين چيزى نخواهد شد!

آن وقت ابوبكر جنگ افزار و مركب سوارى و كفشهاى پيامبر خدا (ص ) را به على داد و گفت : به غير از اينها همه صدقه است ! و بدين سان به يك باره بر تمامى ميراث رسول خدا (ص )، حتى فدك ، دست انداخت . اما معترض آنچه را كه پيامبر خدا به ديگر مسلمانان بخشيده بود، نشد! از اين رو فاطمه (ع ) در سه مورد طرح دعوا كرد:

1. درباره فدك ، عطيه رسول خدا به او. كه در اين مورد ابوبكر از فاطمه شاهد خواست ! كه يك مرد و يك زن به سود او گواهى دادند، ولى شهادت ايشان را نپذيرفت . زيرا كه آنان دو مرد و يا يك مرد و دو زن نبودند!

2. درباره ارثيه اش از رسول خدا (ص )، كه پس از گذشت ده روز از وفات پيغمبر، فاطمه به همراه على و عباس به نزد ابوبكر رفت و گفت :

براى گرفتن ميراثم از رسول خدا آمده ام . ابوبكر گفت

: اثاثيه خانه و ظروف را مى گويى يا ملك را؟ فاطمه گفت : فدك و خيبر و موقوفات او را در مدينه كه همه ارثيه من است ؛ همان طور كه دخترانت از تو ارث مى برند. ابوبكر پاسخ داد: به خدا سوگند كه پدرت از من بهتر بود و به خدا سوگند كه تو هم از دخترانم بهترى !

و در روايتى ديگر آمده است كه زهرا (ع ) به ابوبكر گفت : وقتى كه تو بميرى ، چه كسى از تو ارث مى برد؟ ابوبكر گفت : فرزندان و خانواده ام . پرسيد: پس چطور به جاى ما، تو از پيامبر خدا ارث برده اى ؟! ابوبكر گفت : اى دختر رسول خدا! من چنين كارى نكرده ام ، من نه زمينى از پدرت به ارث برده ام و نه طلا و نقره و نه چيز ديگر. پرسيد: پس سهم ما از خيبر و خالصه ما از فدك چه شده است ؟ ابوبكر پاسخ داد: من خود از پيامبر خدا شنيده ام كه مى گفت : نحن معاشر الانبياء لا نورث ، ما تركنا فهو صدقة ! انما ياءكل آل محمد من هذا المال ، ليس لهم اءن يزيدوا على الماءكل . يعنى ما گروه پيامبران ارث نمى گذاريم ، ما ترك ما صدقه است . و آل محمد نيز از اين مال خدا مى خورند، و بيش از آن بهره اى ندارند. مخارج عيالات پيامبر بر عهده من است . على گفت : در قرآن است كه : و ورث سليمان داود. يعنى سليمان از داود ارث برده است . و نيز

يرثنى و يرث من آل يعقوب . يعنى از من و آلى يعقوب ارث ببرد. ابوبكر گفت : البته همين طور است . و تو آن را مى دانى كه من مى دانم . على گفت : اين سخن كتاب خداست . اما پاسخ سخن امام (ع ) سكوت سنگينى بود كه بر مجلس افتاد. پس ناگزير برخاسته ، رفتند.

3. در مورد سهم ذوى القربى . چون ابوبكر از پرداخت سهم ذوالقربى به فاطمه و بنى هاشم شانه خالى كرد، و آن را در تهيه ابزار جنگى و مركب سوارى به مصرف رسانيد، فاطمه نزد او رفت و گفت : تو مى دانى كه از بابت موقوفات و آنچه را خداوند از غنايم در قرآن سهم ذوى القربى به ما اختصاص داده است ، به ما اهل بيت ستم كرده اى . يعنى همه را گرفته اى و آنگاه اين آيه را قرائت كرد: و اعلموا انما غنمتم من شى ء...و بنا به روايتى ديگر آن بانو فرمود:

به آنچه خداوند از آسمان براى ما مقرر داشته است ، تجاوز كرده ، آن را از ما گرفته اى ! ابوبكر گفت : پدر و مادرم به فدايت ! من دربست مطيع فرمان كتاب خدا و حق پيامبر خدا و حق دخترش مى باشم . من هم از كتاب خدا آن را كه تو خوانده اى خوانده ام ، اما در آن ندانستم كه اين سهم خمس همه آن به شما تعلق مى گيرد! فرمود: پس آيا به تو و نزديكانت تعلق مى گيرد؟ گفت : نه ، من باقيمانده آن را در امور خيريه مسلمانان مصرف

مى كنم ! فاطمه فرمود: ولى حكم خدا اين چنين نيست ! و بنا به روايتى ديگر ابوبكر به حضرت زهرا چنين پاسخ داد: رسول خدا به من فرمود خداى تعالى ، مادام كه پيامبرش زنده است ، روزى او را مى رساند و چون از دنيا برود، روزيش را بر مى گيرد! و در روايتى ديگر گفته است : شنيدم كه رسول خدا مى فرمود: تا خودم زنده هستم ، ذوالقربى سهم دارند، اما بعد از مرگم چنين سهمى را ندارند! فاطمه در خشم شد و فرمود: تو مى دانى با شنيده هايت از رسول خدا. بعد از اين تو چيزى نخواهم خواست ، و به خدا سوگند كه هرگز با تو و عمر سخن نخواهم گفت . راوى مى گويد: فاطمه از دنيا رفت ، و با آنها سخنى نگفت .

چون فاطمه تمامى دلايل و براهين خود را ارائه داد، و ابوبكر از پس دادن حتى قسمتى از آنچه از او گرفته بود سرباز زد، تصميم گرفت دعواى خود را در برابر گروهى از مسلمانان مطرح كرده ، از ياران پدرش كمك بخواهد و ايشان را به مسؤ وليتى كه بر عهده دارند بينا گرداند. پس به همراه همدمان و نزديكانش به جانب مسجد حركت كرد. گويى پيامبر بود كه گام برمى داشت . تا در برابر ابوبكر، كه در ميان گروهى از مهاجر و انصار نشسته بود، وارد شد. بيدرنگ پرده اى پيشاورى حضرتش آويختند و آن بانو به سخنرانى برخاست و در ضمن سخن فرمود:

اى مردم ! من فاطمه هستم ، و پدرم محمد است . و همان طور كه گفتم

خداوند فرموده است : لقد جاء كم رسول من اءنفسكم ...و آنگاه فرمود: آيا دانسته و بعمد كتاب خدا را ترك گفته ، آن را پشت سر انداخته ايد؟! در حالى كه مى فرمايد: و ورث سليمان داود. و در داستان يحيى بن زكريا مى فرمايد: رب هب لى من لدنك وليا يرثنى و يرث من آل يعقوب . و يا: و اءولوا الاءرحام بعضهم اءولى ببعض فى كتاب الله . و مى فرمايد: يوصيكم الله فى اءولادكم للذكر مثل حظ الاءنثيين . و مى فرمايد: و ان ترك خيرا الوصيه للوالدين والاءقربين بالمعروف حقا على المتقين . و چنين پنداشتيد كه من هيچ حق وارثى را از پدرم نمى برم و هيچ پيوندى ميان ما وجود ندارد؟

آيا خداوند شما را به آيه اى مخصوص گردانيده و پيامبرش را از آن محروم داشته است ؟ يا اينكه مى گوييد اهل دو ملت از هم ارث نمى برند؟ آيا من و پدرم اهل يك ملت نيستيم ؟ و يا شايد كه شما به عموم و خصوص قرآن از پيامبر خدا (ص ) آشنا تريد! آيا مى خواهيد قوانين جاهليت را از نو زنده كنيد؟!

زهرا پس از اين سخنرانى به خانه رفت و از ابوبكر كناره گرفت و همچنان بود تا از دنيا رفت !

فاطمه (ع ) تنها شش ماه بعد از پدر زنده بود! و چون از دنيا رفت ، همسرش على او را شبانه به خاك سپرد و ابوبكر را خبر نكرد!

ابوبكر با حديثى كه تنها خودش راوى آن بود، اجتهاد كرد و دختر پيامبر خدا (ص ) را از ارث پدر محروم كرد!

و بار ديگر دست به اجتهاد زد و خمس ذوالقربى را قطع نمود! و تا پايان خلافتش وضع به همين منوال گذشت !

در زمان خلافت عثمان

عثمان ، خمس نخستين جنگ افريقا را يكجا به عبدالله بن ابى سرح ، پسر خاله و برادر رضاعيش ، بخشيد! خمس غزوه دوم آنجا را هم به پسر عمو و دامادش ، مروان حكم ، واگذار كرد و فدك را نيز به تيول او داد! مهزور، محل بازار مدينه را، كه از موقوفات رسول خدا (ص ) بود، به تيول حارˠبن حكم ، پسر عمو و داماد خود، داد؛ در حالى كه پيامبر خدا (ص ) آن را بر عموم مسلمانان وقف فرموده بود! صدقات قضاعه را به عمويش حكم تقديم كرد، و چون شامگاهان ماءمور جمع آورى صدقات بازار مسلمانان را ديدار كرد، به وى دستور داد كه اين ماءموريت را هم به حكم واگذار كند!

بيهقى در آنجا كه از بذل و بخششهاى عثمان به خويشاوندانش ، آن هم از ميراث پيامبر خدا (ص ) سخن مى گويد، مى نويسد: عثمان اين حديث را كه از پيغمبر روايت شده كه هر گاه خداوند چيزى را روزى پيامبرش كرده باشد، آن چيز بعد از او به جانشينش مى رسد، به اين ترتيب تاءويل نمود كه چون من ثروتمند هستم و نيازى به آنها ندرم ، آن را به خويشاوندانم مى بخشم تا صله رحم كرده باشم !

بنابراين عثمان اجتهاد كرد و ميراث و موقوفات پيامبر خدا (ص ) را به خويشاوندان خودش بخشيد! و باز اجتهاد كرد و خمس را هم به آنها داد! و باز اجتهاد كرد و صدقات را به ايشان واگذار فرمود! و اجتهاد كرد، و اجتهاد كرد، و اجتهاد كرد، راستى كه چقدر درگاه اين اجتهاد فراخ

بود!

ميراث پيامبر در روزگار على (ع )

اميرالمؤ منين على (ع ) نتوانست چيزى از سنتهاى ابوبكر و عمر را، مخصوصا در بازگردانيدن حقوق اهل بيت به ايشان ، تغيير دهد.

ميراث پيامبر در خلافت معاويه

اجتهاد معاويه در منع ذوالقرباى پيامبر از خمس و مصادره ميراث آن حضرت ، همانند اجتهاد خلفاى پيش از او بود. علاوه بر آن او اجتهادى بر اجتهاد آنان افزود؛ به اين معنى كه اجتهاد كرد و به كليه فرمانداران خود بخشنامه كرد كه از غنايم فتوح ، هر چه طلا و نقره و جواهرات و اشياى زيبا و قيمتى وجود دارد، به شخص ايشان اختصاص دهند، و آنها را ميان مسلمانان قسمت نكنند!

ميراث پيامبر در روزگار خلافت عمر بن عبدالعزيز،

عمر بن عبدالعزيز بر آن سر بود كه نص شرعى را پيروى كند. از اين رو به فرزندان پيامبر خدا (ص ) مقدارى از سهمشان را در خمس پرداخت كرد و فدك را به آنان بازگردانيد. و براين قرار بود تا اينكه پس از مدتى كوتاه ، و به نظر ما با مرگى مشكوك، از دنيا رفت .

ميراث پيامبر بعد از عمر بن عبدالعزيز

يزيد بن عبدالملك مروان ، دست به اجتهاد زد و فدك را از دست فرزندان زهرا (ع ) خارج كرد. اما چون سفاح از عباسيان به حكومت نشست ، آن را به فرزندان فاطمه (ع ) برگردانيد.

پس از سفاح ، نوبت اجتهاد به منصور داونقى رسيد. او هم اجتهاد كرد و آن را از ايشان باز پس گرفت . ولى فرزندش مهدى عباسى آن را به اولاد زهرا بازگردانيد. موسى فرزند مهدى نيز دست به اجتهاد زد و آن

را پس گرفت . ولى ماءمون آن را باز پس داد!

فدك از آن تاريخ همچنان در دست فرزندان فاطمه (ع ) بود تا اينكه متوكل عباسى به خلافت نشست و آنگاه اجتهاد فرمود و آن را از اولاد زهرا بازپس گرفت و به تيول عبدالله بازيار داد! او هم يازده نخلى را كه رسول خدا (ص ) به دست خود در آنجا نشانده بود، قطع كرد. و اين آخرين خبرى است كه از اجتهاد خلفا درباره خمس و ميراث پيامبر خدا (ص ) به دست ما رسيده است . اما علما و دانشمندان را درباره اجتهاد خلفا مطلبى است كه در زير به نظر مى رسد.

نظر دانشمندان در مصرف خمس

به سبب اختلاف عملكرد خلفا، نظر دانشمندان در مصرف خمس بعد از رسول خدا (ص ) مخالف يكديگر است . برخى از ايشان گفته اند كه سهم پيغمبر به امام يا خليفه او تعلق مى گيرد، و سهم ذوالقربى هم به خويشاوندان و نزديكان او مى رسد. گروهى نيز گفته اند: سهم ذوالقربى در راه تهيه جنگ افزار و آمادگى رزمى هزينه مى شود. و ديگران اظهار نظر كرده اند كه مصرف خمس به اجتهاد خليفه بستگى دارد! و بعضى درباره منع خمس اهل بيت به وسيله عمر گفته اند: اين مساءله امرى است اجتهاد. و يا: عمر در احكامى كه صادر مى نمود، از اجتهاد پا فراتر نمى نهاد! و هر كس كه در اين مورد عيبجويى كرده ، ايراد بگيرد، در واقع اجتهاد را، كه روش اصحاب بوده ، به باد انتقاد گرفته است و يا اينكه : مساءله خمس مساءله اى

است اجتهادى ! و در پاسخ به كسانى كه زبان به انتقاد عمر گشوده و گفته اند كه : او به زنان پيغمبر مى بخشيد و بر ايشان مقررى تعيين مى كرد، اما دختر همان پيغمبر و اهل بيت را از خمسشان محروم ساخت ، در حالى كه در زمان پيغمبر چنين كارى سابقه نداشته است ، گفته اند: اين مساءله از قبيل مخالفت مجتهدى است با مجتهدى ديگر در يك مساءله اجتهادى (612)!

و فراموش نكنيم كه اين سخنان همه در مورد خمس غنايم جنگى است ، و گويندگان اين مطالب ، خود متفقند كه آيه كريمه و اعلموا انما غنمتم من شى ء فان الله خمسه و للرسول ولذى القربى ... تنها به خمس غنايم جنگى تعلق مى گيرد. با اين وصف ، اينان مى گويند: با وجودى كه خداوند مصرف خمس غنايم جنگى را در اين آيه تعيين فرموده است ، تعيين مصرف خمس به اجتهاد خلفا بستگى دارد!!

خلفا هم مصرف خمس را چنين تعيين فرموده اند:

ابوبكر و عمر اجتهاد كردند و فاطمه دختر پيغمبر خدا (ص ) و ديگر بستگان آن حضرت و نزديكان او را از بنى هاشم و بنى المطلب از سهامشان در خمس محروم ساختند! عثمان قدم فراتر نهاد و اجتهادى بر آن افزود و خمس و ميراث رسول خدا (ص ) را به عنوان صله رحم به خويشاوندان خود بخشيد! معاويه نيز به سهم خود در اين موضوع اجتهادى تازه كرد و تمامى طلا و نقره غنايم جنگى و هر چه را در آن جالب و نفيس يافت ، ويژه خود گردانيد و به خزانه شخصى خود سپرد!

خلفاى اموى و عباسى نيز به دنبال اين خلفا اجتهاد كردند و خمس را ويژه خود گردانيدند و آن را به خزانه شخصى خود سپردند و از آن به شعرا و مطربان و نوازندگان و كنيزان آوازه خوان و رامشگران بخشيدند!!

و سرانجام نوبت اجتهاد به دانشمندان قوم رسيد كه اجتهاد فرموده ، هر كارى را كه خلفا انجام داده بودند، به منزله حكمى از احكام شرع اسلامى به حساب آوردند و مقرر داشتند تا مسلمانان آن را از جان و دل بپذيرند، و اعلام فرمودند كه هر كس با آن مخالفت كند، با سنت و جماعت مخالفت و ستيزه كرده است !

پس اينكه مى گويند اجتهد الخليفه فى المساءلة ، يعنى نظر خليفه در اين مساءله چنين است . و المساءلة اجتهادية به اين معناست كه راءى خليفه در اين مورد حكمى است اسلامى . پس بنابراين ، اينكه مى گويند: قال الله ، و قال رسوله ، و اجتهدت الخلفاء . يعنى خدا چنين گفته ، و پيامبرش چنان فرموده ، و خلفا چنين راءى داده اند! به اين معناست كه اجتهاد خلفا مصدر تشريعى اسلامى است ، و در رديف كتاب خدا و سنت پيامبرش قرار دارد پس : انالله و انا اليه راجعون .

قدرى با شرح و تفصيل آراء مكتب خلفا را در مورد خمس و نحوه برخورد شان را با آن و دلايل ايشان را در چنين برداشتى آورديم . و به گفتار ائمه اهل بيت نيز در همين مورد اشاره كرديم و گفتيم كه خمس در مكتب ايشان به شش قسمت مساوى تقسيم مى شود كه سه قسمت آن ويژه

خدا و پيامبرش و نزديكان آن حضرت و زير عنوانى خاص تعلق مى گيرد. و اينكه پيامبر خدا (ص ) در زمان حياتش اين سه سهم را تصرف مى كرد، و پس از وفات آن حضرت ، امر اين سهام سه گانه در اختيار ائمه دوازده گانه از اهل بيت در مى آيد، و سه سهم ديگر متعلق است به فقراى بنى هاشم و يتيمان و در راه ماندگان ايشان كه تهيدست و بينوا باشند (613).

و نيز گفته اند كه واجب است هر فرد مسلمان خمس دستاوردهاى خود را، خواه از دشمن به دست آمده باشد و خواه از غير آن (614)، بپردازيد. و در هر دو مورد به عموميت آيه خمس و آنچه را كه از سنت پيامبر در اختيار دارند، استدلال مى كنند. فقهاى مكتب اهل بيت در مقام استدلال به آيه شريفه مى گويند: آيه شريفه خمس ، اگر چه درباره غنايم جنگ بدر نازل شده ، ولى نزول آيه در موردى ، حكم كلى آن را ويژه و مخصوص آن مورد نمى كند، و تخصيص بدون دليل ، باطل و مردود است (615). بيان ايراد بر اين استدلال و پاسخ آن به شرح زير است :

مدعى در استدلال به اين آيه گفته است : آيه درباره غنايم غزوه بدر نازل شده و غير از غنايم جنگى را شامل نمى شود. پاسخ به اين موضوع از اين قرار است (616):

نزول آيه در غزوه بدر، حكم عام وارد در آن را كه وجوب پرداخت خمس از غنايم و دستاوردها مى باشد ويژه و خاص آن مورد نمى كند تا مخصوص غنائم

جنگى باشد. نمونه روشن در غير اين مورد، حكم تازيانه زدن بر گواهان بر زناست ، اگر تعدادشان به چهار نفر نرسد. با اين وصف مورد معلوم كه داستان افك است حكم عام وارد در آيات را كه تازيانه زدن به گواهان است اگر تعدادشان در آن رويداد به چهار نفر نرسد، تخصيص نكرده ، و آن را ويژه آن رويداد ننموده است .

نمونه ديگر، حكم ظهار وارد در سوره مجادله است . چه ، اين حكم تنها ويژه آن بانويى نيست كه در آن روزگار در چنان موردى با شوهرش درگيرى پيدا كرده بود، اگر چه آيه مزبور، درباره او نازل شده است . و همين طور موارد ديگر.

و نيز گفته اند تخصيص آيه و مقيد كردن آن به غنايم سرزمين دشمن دليل مى خواهد، و هر كس كه چنين ادعايى داشته باشد و آن آيه را مخصوص غنائم جنگى بداند، بايد كه دليل خود را ارائه دهد.

مؤ يد اين پاسخها، سخنان قرطبى ، يكى از دانشمندان مكتب خلفا، در تفسير همين آيه است كه مى گويد: اتفاق نظر دانشمندان مكتب خلفا در اين مورد بر آن است كه مراد و مقصود سخن خداى تعالى از ما غنمتم من شى ء مال كفار است ، هر گاه مسلمانان با قهر و غلبه بر آن دست يابند. اما همان طور كه گفتيم ، اين لغت اقتضاى چنين تخصيصى را ندارد (617).

بنابراين ، تخصيص غنايم ، به غنايم به دست آمده از سرزمين دشمن ، خلاف چيزى است كه اهل لغت از آن لفظ در مى يابند. و سخن دانشمندان مكتب خلفا درباره تخصيص

آيه ، بر خلاف معنايى است كه از لفظ غير مقيد در كلام به دست مى آيد.

و باز در رد بر چنين ادعايى مى گويند: اگر چه آيه در موردى ويژه - كه غزوه بدر است - نازل شده ، عدم اختصاصش در آن مورد كاملا معلوم است . حتى كسانى از اهل سنت كه نظر به عدم وجوب خمس در مطلق غنايم و دستاوردها داده اند، آن را به مورد ويژه آيه مخصوص ندانسته ، بلكه آن را به مطلق غنايم به دست آمده در جنگها تعميم داده اند. حال اگر ما در استفاده حكم از آيه مزبور، قرار را بر جمود فكرى بگذاريم ، به طورى كه از مورد ويژه آن به هيچ روى تجاوز نكنيم ، بايد بگوئيم خمس واجب نيست مگر خمس غنايم به دست آمده از مشركان غزوه بدر و بر عهده كسانى كه در غزوه نامبرد شركت داشته اند. و چنين چيزى را كسى تا به حال نگفته است . پس ناگزير حكم از آيه مزبور تسرى مى كند و ما آن را بر مطلق غنايم و آنچه مفهوم دستاورد بر آن صدق مى كند، خواه از راه جنگ باشد يا تجارت و يا هنر و صنعت و غيره ، تسرى مى دهيم .

دانشمندان مكتب اهل بيت علاوه بر استدلالشان به آيه خمس ، به آنچه از ائمه اهل بيت (ع ) درباره اين حكم آمده است استدلال مى كنند؛ همان گونه كه در ساير احكام عمل مى نمايند. زيرا رسول خدا (ص ) در حديث ثقلين و احاديث ديگر امر به تمسك به آنها كرده است . چه

مواردى كه ائمه (ع ) حديث از سوى اجداد بزرگوار خود و از پيامبر بگويند، مانند حديثى كه شيخ صدوق (ره ) در كتاب خصال خود از جعفر بن محمد، از پدرش ، از جدش ، از على بن ابى طالب ، از پيامبر خدا آورده كه آن حضرت در وصيت خود به على فرمود: اى على ! عبدالمطلب در دوره جاهليت پنج چيز را سنت نهاد و خداوند آنها را در اسلام مقرر فرمود. او زن پدر را بر فرزندان حرام كرد، و خداوند نيز فرمود: ولا تنكحوا ما نكح آباؤ كم من النساء. (نساء/22). گنجينه اى يافت و خمس آن را جدا كرد و آن را تصدق داد، و خداى عزوجل نيز اين آيه را فرستاد: واعلموا انما غنمتم من شى ء فان لله خمسه ... و چون زمزم را حفر كرد...(618) و همين حديث دلالت بر اين دارد كه اين آيه شامل غير غنايم جنگى هم مى شود. و سنت پيامبر خدا (ص ) را نيز در همين زمينه پيش از اين آورده ايم .

اين فشرده ادله پيروان مكتب اهل بيت در اين مورد بود.

مانع شد از آن دست كشيديم (620)!

در تفسير سيوطى و كنز العمال از قول سعيد بن مسيب (621) آمده است كه گفت : عمر ما را از هر دو متعه ، تمتع در حج و متعه زنان منع كرده است (622)!

و در بداية المجتهد، زاد المعاد، شرح نهج البلاغه ، مغنى ابن قدامه و محلى ابن حزم آمده كه از عمر روايت شده در زادالمعاد آمده : ثبت عن عمر كه گفته است :

متعتان كانتا على عهد رسول الله ، اءنا اءنهى عنهما، و اءعاقب عليهما: متعة الحج و متعة النساء . يعنى برخوردارى از دو متعه در زمان پيغمبر معمول بوده كه من هر دو را ممنوع اعلام مى كنم و مرتكب آن را تنبيه خواهم كرد: يكى متعه حج ، و ديگرى متعه زنان (623).

و در روايت جصاص و ابن حزم سخن عمر چنين آمده است : متعتان كانتا على عهد رسول الله ، اءنا اءنهى عنهما، و اضرب عليهما: متعة النساء و متعة الحج . (624)

رواياتى كه گذشت ، نظر به اجتهاد عمر در دو حكم از احكام اسلامى دارد. يكى متعه حج ، وديگرى متعه زنان يا ازدواج موقت ،كه بتفصيل درباره آن دو سخن خواهيم گفت .

در ميقات احرام عمره حج مى بندد و تلبيه مى گويد و به مكه آمده ، هفت بار خانه خدا را طواف مى كند. آنگاه دو ركعت نماز طواف به جاى آورده ، هفت مرتبه سعى بين صفا و مروه را به انجام مى رساند و آنگاه تقصير مى كند و با انجام آن ، تمام آنچه با احرام بروى حرام شده بود، حلال مى شود. و همچنان در مكه مى ماند تا روز ترويه هشتم ذى حجه همان سال ، كه احرام ديگرى به قصد اداى حج مى بندد و به عرفات بيرون مى شود، و عصر روز نهم از عرفات به سوى مشعر الحرام ، و از آنجا به جانب منى حركت مى كند و مناسك حج را يكى بعد از ديگرى به پايان مى برد. و سرانجام با تراشيدن سر و يا تقصير از احرام بيرون مى آيد. چنين حجى را حج تمتع و عمره آن را عمره تمتع مى گويند. و خداى متعال فرموده است : فمن تمتع بالعمرة الى الحج . زيرا كه حاجى بين دو احرام عمره و حج ، از هر گونه حلالى برخوردار مى شود. و اين مدت فراغت بين دو احرام را متعة الحج مى گويند، كه عمر و پيروانش آن را حرام كرده اند اما امروز بسيارى از مسلمانان آن را انجام مى دهند.

2 و 3. حج افراد و حج قران

الف . در فقه اهل بيت

در حج افراد حاجى در ميقات يا در خانه اش به شرطى كه به ميقات نرسيده باشد، احرام مى بندد و به عرفات مى رود و روز نهم را در

آنجا درنگ مى كند و سپس بقيه مناسك حج را كاملا به پايان مى برد و آنگاه از احرام بيرون مى آيد. اما انجام عمره مفرده بر او واجب است . پس از يكى از مواقيت بار ديگر احرام مى بندد و عمره را به پايان مى برد. اين عمره را در طول سال نيز مى تواند انجام دهد. اين حج و عمره را از آن رو افراد و مفرد گويند كه حاجى هر كدام از آن دو را به طور جداگانه به انجام مى رساند.

در حج قران ، كه مانند حج افراد در تمامى مناسك است ، تنها وجه تمايزش از حج افراد اين است كه در اين حج حاجى قربانى را به هنگام حركت و تلبيه اش با خود همراه مى آورد؛ در صورتى كه در حج افراد، اصلا قربانى نيست . انجام يكى از دو حج مفرد و قران بر ساكنان مكه واجب تخييرى است (625).

ب . در فقه مكتب خلفا

در حج قران ، حاجى بايد بين عمره و حج را جمع كند؛ يعنى اين دو را با يك نيت و يك تلبيه انجام دهد و بگويد لبيك بحجة و عمرة . و يا لبيك عمره را در ماههاى حج بگويد، و آنگاه آن را پيش از بيرون آمدن از احرام به حج وصل نمايد. و بر كسى كه اهل مكه نيست و مى خواهد حج قران به جاى آورد، لازم است قربانى متمتع را انجام دهد (626).

در حج افراد، حاجى نه قارن است و نه متمتع ، بلكه تنها به نيت حج تلبيه مى گويد(627) به چنين حاجى افراد الحج يا

جردالحج گفته مى شود (628)، يعنى او حج تنها را به جاى آورد بدون عمره .

اينها انواع حجى است كه مسلمانان به جاى مى آورند؛ اما مشركان در زمان جاهليت حجى ويژه بود كه بخارى و مسلم در صحيحشان ، و احمد در مسندش ، و بيهقى در سنن كبرايش ، و ديگران در كتابهايشان ، از ابن عباس آورده اند كه گفته است :

اعراب جاهليت انجام عمره را در ماههاى حج از زشت ترين گناهان روى زمين مى دانستند، و ماه محرم را ماه صفر قرار داده و مى گفتند: آنگاه كه زخم پشت حيوان بهبودى يافت و آثار راهها از ميان رفت و ماه صفر به پايان رسيد، انجام عمره براى طالب آن روا و شايسته است (629)! اذا برء الدبر، و عفا الاءثر، و انسلخ صفر، حلت العمرة لمن اعتمر !

توضيحى درباره اين روايت

نووى در شرح بر صحيح مسلم نوشته است كه دانشمندان در توضيح اين روايت گفته اند: و يجعلون المحرم صفر، منظور داستان نسى ء جا به جائى و پس و پيش كردن ماهها مى باشد كه بين آنان مرسوم بود، محرم را صفر مى ناميدند، و آن را از ماههاى حرام خارج و حلالش مى كردند و با به تاءخير انداختن آن ، تحريمش را به بعد از ماه صفر موكول مى كردند، تا بدان وسيله سه ماه پياپى ماه حرام نداشته ، از آن راه دچار سختى و تنگدستى نگردند و دستشان براى قتل و غارت باز باشد! و اذا براء الدبر، زخم پشت شتران است كه به سبب حمل بار و مسافر در طول سفر پيش

مى آمده ، تا پس از بازگشت از حج و استراحت رو به بهبودى بگذارد. و عفا الاثر جاى پاى راهيان و شتران و كاروانيان است كه به مرور زمان از ميان برود.

ابن حجر در علت يابى اين موضوع مى نويسد: علت اينكه انجام عمره را به بعد از ماه صفر، كه از ماهاى حج نمى باشد و نيز محرم ، موكول كرده بودند، اين بود كه هنگامى كه محرم را به تاءخير انداخته آن را صفر به حساب مى آوردند، آن را به ماههاى حج متصل مى كردند و تا بهبودى پشت شترانشان تا پايان همان ماه درنگ مى كردند، و ماه عمره را محرم ، كه در واقع همان ماه صفر است ، قرار مى دادند تا بدين سان عمره در ماههاى حج صورت نگرفته باشد (630).

اين عادت و روش قريش در انجام عمره بود كه مورد مخالفت رسول خدا (ص ) قرار گرفت .

بر آن است كه انجام عمره در ماههاى حج بى شك فضيلتش از ماه رجب بيشتر است .

و نيز گفته است : مسلم است كه خداوند براى پيامبرش بهترين و شايسته ترين اوقات عمره را برگزيده و فضيلت عمره در ماههاى حج ، همانند انجام مناسك حج است در ماههاى ويژه آن . و اين ماهها را خداوند ويژه انجام چنين اعمالى و زمان آن قرار داده است . عمره حج اصغر است ، و بهترين موقع انجام آن ، ماههاى حج مى باشد كه ذى قعده ميان آن قرار گرفته و اين همان چيزى است كه خداوند براى ما برگزيده است و هر كه را بهره اى از علم و خرد باشد، آن را در مى بايد (632).

پس از بيان روش مشركان در عمره و سنت پيامبر خدا (ص ) در آن مورد، بار ديگر به مساءله متعه در كتاب خدا و سنت پيامبر باز مى گرديم ، و به دنبال آن ، از اجتهاد عمر در آن مورد سخن خواهيم گفت .

برده ، پس در حد امكان قربانى كند، و هر كس كه نيابد، سه روز در ايام حج ، و هفت روز به هنگام بازگشتتان روزه بدارد، اين ده روز كامل است . و اين براى كسى است كه خانواده اش مقيم مسجد الحرام مكه نباشد. از خدا بترسيد كه خداوند سخت كيفر است (633).

در اين آيه خداوند بهره بردن عمره حج را براى كسى مقرر داشته كه خانواده اش ساكن مسجد الحرام نبوده و آرامش يافته باشد. و در آيه بعد مى فرمايد: الحج اشهر معلومات ماههاى حج معلوم است . پس جمع بين عمره و حج بايد در ماههاى حج باشد. و هر دو آيه با كمال وضوح بر اين حكم شرعى دلالت دارند. و بر حسب روايت بخارى در صحيحش ، عمران بن حصين صحابى نظر به همين مورد دارد كه مى گويد:

آيه تمتع در كتاب خدا نازل شده و ما با رسول خدا (ص ) آن را به جا آورده ايم و حرمت آن در قرآن نيامده ، و پيامبر خدا هم تا زنده بود آن را نهى نكرده است ...(634).

همين حديث در بيان مسلم چنين آمده است : آيه متعه در كتاب خدا آمده يعنى عمره تمتع و رسول خدا (ص ) ما را به انجام آن امر فرموده و پس از آن هم آيه اى كه آيه متعه حج را نسخ كرده باشد فرود نيامده ، و پيامبر خدا هم تا زنده بود آن را نهى نكرده است ...(635).

مفسران قرآن و ديگر دانشمندان نيز بر اين امر متفقند و در اين مورد اختلافى وجود ندارد. و شگفت اينكه خداوند

آيه شريفه تمتع در حج را با اعلام به اينكه خداوند شديد العقاب است به پايان برده است !!

خداوند متعه حج را در اين آيه آشكارا و با صراحتى هر چند تمامتر مقرر داشته ، و به موجب اخبار متواتر كه در صحاح از پيامبر خدا (ص ) آمده ، حضرتش آن را در حجة الوداع سنت نهاده است . به روايات زير توجه كنيد:

بندند.

ابن حجر در شرح اين حديث در فتح البارى گفته است : بين عقيق و مدينه چهار ميل راه است (636).

پيامبر خدا (ص ) عمر را از نزول وحى داير به جمع شدن عمره با حج خبر داده و در اين تبليغ به شخص او، حكمتى نهفته است كه آن را در بحث از رويدادهاى زمان او درباره عمره در مى يابيم .

آن حضرت در وادى عقيق ، عمر را از نزول وحى آگاه ساخت و در منزل عسفان به سؤ ال سراقه پاسخ گفت ، كه شرح آن در روايت ابوداود چنين آمده است :

چون پيامبر خدا (ص ) به عسفان رسيد، سراقة بن مالك مدلجى (637) به حضرتش گفت : اى رسول خدا! حكم حج را براى ما چنان بيان كن كه گويى امروز به دنيا آمده ايم . پيامبر فرمود: خداى تعالى عمره را در حجتان قرار داده است . وقتى كه به مكه رسيديد، هر كدام از شما كه طواف خانه خدا و سعى بين صفا و مروه را انجام داد، محل مى شود از احرام بيرون مى آيد؛ مگر كسى كه قربانى به همراه آورده باشد (638).

عسفان بين جحفه و مكه قرار دارد و جحفه در چهار مرحله اى مكه است .

رسول خدا (ص ) در سرف ، كه در شش ميلى مكه يا كمى بيشتر از آن واقع است ، به همه اصحابش فرمود: هر كس كه بخواهد مى تواند آن را عمره قرار دهد. عايشه در اين مورد گفته است :

ما در ماههاى حج به قصد انجام حج آمده بوديم . چون به سرف رسيدم ، پيامبر خدا

(ص ) در ميان اصحابش برخاست و فرمود: هر كس كه قربانى به همراه نداشته باشد و بخواهد مى تواند آن را عمره قرار دهد. اما آن كس كه قربانى همراه خود آورده ، نمى تواند چنين كند. او مى گويد: برخى اين دستور را انجام دادند و عده اى هم انجام ندادند (639).

از آنچه گذشت ، چنين برمى آيد اصحابى كه دستور پيامبر را انجام نداده اند، از مهاجران قرشى بوده اند كه با برداشت از دوره جاهليت ، انجام عمره را در ماههاى حج از زشت ترين گناهان به حساب مى آوردند!.

به موجب روايت ابن عباس ، پيامبر خدا (ص ) بارها پس از فرود آمدنش در بطحاء مكه اين حكم را ابلاغ فرموده است . ابن عباس گفته است :

روز چهارم از ماه ذى حجه بود كه صبحگاهان پيامبر خدا (ص ) نماز صبح را در بطحاء مكه با ما به جاى آورد. آنگاه فرمود: هر كس بخواهد مى تواند آن را عمره قرار دهد (640).

و بدين سان رسول خدا (ص ) اين حكم را بتدريج و آرام آرام ابلاغ فرمود، تا آنگاه كه طواف و سعى را به پايان برد و وحى بر حضرتش نازل گرديد و مقرر داشت تا همگان آن حكم را انجام دهند. بيهقى مى گويد:

بين صفا و مروه بود كه حكم قطعى بر حضرتش فرود آمد و اصحاب را فرمان داد كه : هر كس لبيك به حج گفته و قربانى به همراه نياورده است ، آن را عمره قرار دهد. و فرمود: اگر پيش از اين مى دانستم ، قربانى با خود نمى آوردم . اما

من سر خود را بسته و قربانى به همراه آورده ام و نمى توانم كه پيش از قربانى از احرام بيرون بيايم . در اينجا سراقة بن مالك (رض ) برخاست و گفت : اى رسول خدا!حكم حج را چنان بيان كن كه گويى ما امروز زاده شده ايم . آيا اين عمره براى امسال ماست ، يا براى هميشه مى باشد؟ پيامبر فرمود: براى هميشه . عمره تا روز قيامت داخل در حج شده است ...(641).

در احاديثى كه گذشت رسول خدا (ص ) به عمره فرمود: خدايم فرمان داده است كه بگويم در هر حجى يك عمره هست ، يا عمره و حج با هم هستند؛ يعنى در اين سفرم بايد جمع بين حج و عمره را نيت نمايم .

و در پاسخ سراقه در عسفان فرمود: خداوند در اين حجتان عمره قرار داده است . و بخصوص حضرتش در اين ابلاغ كلمه حجتان را به كار برده است .

سپس به كليه حاجيانى كه با وى همراه بودند در محل سرف اين حكم را چنين ابلاغ فرمود كه : هر كس كه مى خواهد، آن را عمره قرار دهد. و در بطحاء مكه نيز لفظ هر كس كه بخواهد... را به كار برد؛ تا آنگاه كه هنگام بيرون شدن از احرام عمره فرا رسيد، همه را مخاطب ساخت و داخل شدن عمره را در حج براى هميشه به آنان ابلاغ فرمود.

بديهى است سخن سراقه در هر دو موقف كه حكم حج را چنان بيان كن كه گويى امروز به دنيا آمده ايم ، اشاره به چشم پوشيدن از مقررات قريش در ايام جاهليت دارد. و

نيز در اينجا روايات متواترى از نحوه رفتار پيامبر و چگونگى تبليغ حكم برخوردارى از عمره تمتع در حج رسيده كه به شرح زير به آنها اشاره مى كنيم . در مسند احمد والمنتقى آمده است كه انس گفت :

ما به آهنگ حج بيرون شده بوديم ، اما چون به مكه رسيديم ، پيامبر خدا(ص ) به ما دستور داد كه آن را عمره قرار دهيم و فرمود كه اگر پيش از اين مى دانستم ، من هم قربانى با خود نمى آوردم و آن را عمره قرار مى دادم ؛ اما من قربانى به همراه آورده ام و حج و عمره من مقارن خواهد بود (642).

در صحيح مسلم و مسند احمد آمده است كه ابو سعيد خدرى گفت : ما با رسول خدا (ص ) به قصد حج بانگ برداشته بوديم ، اما چون به مكه رسيديم ، پيامبر خدا به ما فرمان داد كه بجز كسانى كه قربانى با خود آورده اند، آن را عمره قرار دهند. و چون روز هشتم ذى حجه درآمد، بار ديگر احرام حج بسته ، به منى حركت كرديم (643).

ابن قيم در كتاب زادالمعاد خود نوشته كه در صحيح بخارى و مسلم از عايشه آمده است كه گفت : ما با رسول خدا بيرون شديم ، در حالى كه قصدى بجز حج نداشتيم ...چون به مكه رسيديم ، پيامبر خدا (ص ) به اصحابش فرمان داد كه آن را عمره قرار دهند. به سبب اين فرمان بجز كسانى كه قربانى با خود آورده بودند، همگى از احرام بيرون آمدند...(644). سپس ابن قيم مى گويد: همين حديث در

كلام بخارى چنين آمده است : ما با رسول خدا (ص ) تنها به قصد حج ، و نه چيز ديگر، بيرون آمده بوديم ؛ اما چون به مكه رسيديم ، خانه خدا را طواف كرديم . آنگاه پيغمبر دستور داد هر كس قربانى با خود نياورده از احرام بدر آيد. به سبب اين فرمان آنها كه قربانى به همراه نداشتند از احرام بيرون شدند. زنان پيغمبر نيز كه قربانى نياورده بودند، از احرام بيرون آمدند (645).

و در صحيح مسلم از ابن عمر، از قول حفصه ، يكى از زنان پيغمبر، آمده است كه گفت : پيامبر خدا (ص ) در سال حجة الوداع به زنانش دستور داد كه پس از عمره از احرام بيرون آيند. من از حضرتش پرسيدم : تو بيرون نمى آيى ؟ فرمود: من سرم را بسته و قربانى به همراه آورده ام و تا مراسم قربانى نمى توانم از احرام بيرون آيم (646).

و در صحيح بخارى نيز از ابن عباس آمده است كه گفت : مهاجران و انصار و زنان پيغمبر و ما، در حجة الوداع همگى حج را لبيك گفته بوديم ، اما چون به مكه وارد شديم ، رسول خدا (ص ) ما را فرمان داد تا آن را عمره قرار دهيم . و فرمود: لبيك حجتان را عمره قرار دهيد، مگر كسانى كه قربانى به همراه آورده اند...(647).

روايت جابر بن عبدالله را در چگونگى حج پيامبر خدا (ص ) همه اصحاب صحاح آورده اند. اينك ما فشرده آن را از صحيح مسلم در اينجا نقل كرده ، آن را پايان بخش اين بحث قرار مى دهيم

.

مسلم در صحيحش در باب حجة النبى از جابر بن عبدالله انصارى آورده است كه رسول خدا (ص ) نه سال بود حجى نكرده بود. در سال دهم هجرت اعلام شد كه پيامبر به حج مى رود. به سبب اين آگهى مردم بسيارى از گوشه و كنار در مدينه گرد آمدند و همگى قصد داشتند كه در اين مراسم رسول خدا را پيروى كرده ، چون او مراسم را به جاى آورند.

ما با حضرتش از مدينه بيرون شديم تا اينكه به ذى الحليفه رسيديم . پيامبر خدا (ص ) در آن مسجد نمازگزارد. آنگاه بر ناقه قصوا سوار شد و به همراهش دريايى از جمعيت به حركت درآمد. چون چشم انداختم ، ديدم تا آنجا كه چشم كار مى كند سواره و پياده است كه از هر سو، از چپ و راست و پيش و پس حضرتش ، در حركت مى باشند. پيامبر خدا در ميان ما بود؛ پيامبرى كه قرآن بر او نازل مى شد و تاءويل آن را مى دانست و كاربرد آن را تشخيص مى داد...آنچه را كه خود عمل مى كرد، ما را تعليم مى داد و ما نيز عمل مى كرديم ... تا آنجا كه مى گويد: ما جز حج چيزى را نيت نكرده بوديم و از عمره خبرى نداشتيم ، تا آنگاه كه به مكه وارد شديم و ركن را استلام كرديم ...و همچنان جابر كارهاى رسول خدا (ص ) را مى شمرد تا آنجا كه مى گويد:

چون آخرين طواف را در مروه به پايان برد، فرمود: اگر من پيش از اين خبر داشتم ، قربانى به همراه نمى

آوردم و آن را عمره قرار مى دادم ؛ اما هر كدام از شما كه قربانى با خود نياورده باشد، از احرام به درآيد و آن را عمره قرار دهد. در اينجا سراقة بن مالك بن جعشم برخاست و پرسيد: اى رسول خدا! اين براى امسال ماست يا براى هميشه ؟ رسول خدا (ص ) انگشتها را در هم فرو كرد و دو بار فرمود: عمره براى هميشه داخل در حج شده است (648). در صحيح بخارى آمده كه سراقه پرسيد: اين حكم مخصوص ماست ؟ پيغمبر پاسخ داد: نه ، براى هميشه است (649).

ناگوار آمد و گفتند: اى رسول خدا، چه چيزهايى حلال است كه انجام دهيم ؟ فرمود: همه حلالها(651).

و در روايت چهارم آمده است كه رسول خدا (ص ) فرمود: اين عمره است ، و ما، در آن از هر حلالى بهره خواهيم برد. پس هر كس كه قربانى به همراه نياورده ، از همه حلالها بهره مند شود كه عمره تا روز قيامت داخل در مراسم حج شده است (652).

و در روايتى ديگر در صحيح بخارى و مسلم از قول جابر بن عبدالله آمده كه او با پيامبر خدا، در حالى كه قربانى با خود آورده بود، حج گزارد. همگان به حج تنها تلبيه گفته بودند كه رسول خدا (ص ) فرمود:

پس از طواف كعبه و سعى بين صفا و مروه و تقصير، از احرامتان به درآييد و به هر چيز كه در غير احرام بر شما حلال بود روى آوريد، تا روز هشتم ذى حجه ترويه . آنگاه تلبيه حج بگوييد و آنچه را كه پيش از آن انجام داده بوديد، عمره قرار دهيد. گفتند: چطور آن را عمره تمتع قرار بدهيم ، در حالى كه آن را حج ناميده بوديم . به قصد حج آمده بوديم . فرمود: هر طور كه به شما دستور مى دهم عمل كنيد. اگر من قربانى با خود نياورده بودم ، همان گونه كه به شما گفتم عمل مى كردم ؛ اما هيچ حرامى بر من حلال نمى شود، مگر هنگامى كه قربانى را انجام دهم (653).

و در روايت دوم جابر در صحيح بخارى ، سنن ابوداود، مسند احمد و ديگر منابع آمده است كه آنها به پيامبر

گفتند: در آن هنگام ، ما به منى برويم در حالى كه از...ما منى مى چكد (654)؟!

و در روايت سوم در صحيح بخارى و مسلم و سنن ابن ماجه و ابوداود و مسند احمد از قول عطاء آمده است كه گفت : شنيدم كه جابر در ميان جمعى مى گفت : ما اصحاب پيامبر خدا تنها تلبيه حج گفته بوديم ، بدون اينكه عمره اى در آن باشد. تا اينكه رسول خدا (ص ) در صبح روز چهارم ماه ذى حجه وارد مكه شد، و چون همه ما گرد آمديم ، آن حضرت به ما دستور داد تا از احرام بيرون آييم و فرمود: از احرام بيرون بياييد و با بانوانتان مباشرت كنيد.

جابر مى گويد: پيامبر مباشرت با زنان را الزام نفرمود، ولى با اين فرمان ، زنانشان را برايشان حلال كرده بود. گفتگو در ميان ما برخاست تا اينكه اين سخن ما به گوش پيامبر خدا (ص ) رسيد كه : در حالى كه بيش از پنج روز به عرفه باقى نمانده است ، به ما دستور مى دهد از احرام بيرون آمده ، با همسرانمان مباشرت كنيم . آن وقت در حالى كه از...ما منى مى چكد به عرفه برويم ! پس رسول خدا (ص ) در ميان ما برخاست و فرمود: اين را مى دانيد كه من خداى را از شما پرهيزگارتر و راستگوتر و خالصترم . اگر من حيوان قربانى به همراه خود نداشتم ، چون شما از احرام بيرون مى آمدم و از آنچه حلال است استفاده مى بردم . اينك شما از احرام بيرون بياييد، كه اگر من پيش

از اين مى دانستم ، حيوان قربانى به همراه نمى آوردم ...(655).

و در روايت چهارم در صحيح بخارى آمده است كه جابر گفت : رسول خدا(ص ) در صبح روز چهارم ذى حجه با نيت حج ، بدون اينكه چيز ديگرى را با آن همراه كند، قدم به مكه گذاشت . چون ما به مكه رسيديم به ما فرمان داد تا آن را عمره قرار دهيم و از احرام بيرون آمده ، حتى با زنانمان مباشرت كنيم . اين سخن شايع شد و اعتراضاتى را برانگيخت ...تا آنجا كه مى گويد: اين سخنان اعتراض آميز ما به گوش پيامبر خدا (ص ) رسيد. پس به سخنرانى برخاست و در ضمن آن فرمود: به من خبر داده اند كه عده اى چنين و چنان گفته اند. به خدا سوگند كه من صالحترين ، و پرهيزگارترين و...(656). (تا آخر بيانات آن حضرت در حديثى كه گذشت .)

در سنن ابن ماجه ، مسند احمد بن حنبل و مجمع الزوائد از قول براء بن عازب آمده است : رسول خدا (ص ) و اصحابش از مدينه بيرون شده ، همگى به نيت حج محرم شده بوديم ؛ اما چون به مكه وارد شديم ، پيامبر (ص ) به ما فرمود: حجتان را عمره قرار دهيد. عده اى گفتند: اى پيامبر خدا! ما احرام حج بسته ايم ، چگونه آن را عمره قرار دهيم ؟! فرمود: به دستورهايم توجه كنيد، آن را انجام دهيد؛ كه بار ديگر سرو صدا برخاست و بانگ اعتراض از هر گوشه بلند شد. پس حضرتش از رفتار آنها به خشم آمد و از ايشان

روى بگردانيد و با حالتى دژم و گرفته بر عايشه وارد شد. عايشه ، كه آثار خشم را در چهره مبارك آن حضرت مشاهده كرد، پرسيد: چه كسى تو را خشمگين ساخته است كه خدايش خشم بگيرد؟ فرمود: چگونه خشمگين نشوم كه انجام كارى را فرمان مى دهم و عمل نمى شود (657)!

عايشه خود از اين ماجرا به گونه اى سخن گفته است كه آن را بخارى و مسلم در صحيح خود و ديگران نيز در منابع ديگر چنين آورده اند:

چهار يا پنج روز از ماه ذى حجه گذشته بود كه رسول خدا (ص ) وارد مكه شد. در آن روز پيامبر خدا (ص ) در حالى كه سخت عصبانى بود بر من وارد شد. من پرسيدم :

اى رسول خدا! چه كسى تو را به خشم آورده كه خدايش به آتش اندازد؟ فرمود: با خبر نشدى كه من مردم را به امرى فرمان داده ام و آنها در انجامش دو دل هستند (658)؟!

عبدالله بن عمر، سخنان برخى از اصحاب را در برابر اوامر پيامبر خدا (ص ) چنين آورده است كه آنها گفته اند: اى رسول خدا! يعنى كسى كه از...منى مى چكد به عرفات برود؟! پيامبر فرمود: آرى ، و بوى خوش از مجمرهاتان برخيزد؛ اين جمله كنايه از مباشرت با زنان پس از آمادگى است (659).

در صحيح مسلم از قول جابر بن عبدالله آمده است كه گفت : ما با پيامبر خدا تلبيه حج گفته بوديم ، اما چون به مكه وارد شديم ، ما را فرمان داد تا از احرام به درآييم و آن را عمره قرار دهيم . راستى را

كه اين دستور بر ما سخت گران آمد و صبر و شكيبايى را از ما بربود. ناراحتى و اعتراض ما به گوش پيغمبر رسيد. آن حضرت چنان به هم برآمد كه ندانستيم خبرى از آسمان به او رسيده يا موردى از مردم ، كه فرمود: اى مردم ! از احرام به درآييد كه اگر من اين حيوان قربانى را به هرماه نياورده بودم ، هر كار كه شما مى كرديد، من هم انجام مى دادم . جابر مى گويد: بالاخره از احرام بيرون آمديم تا آنجا كه با زنانمان مباشرت كرديم و هر حلالى را انجام داديم و چون روز هشتم روز ترويه شد، پشت به مكه كرده ، تلبيه به حج گفتيم (660).

و بنا به روايتى ديگر از رسول خدا (ص ) پرسيديم : كدام كارهاى حلال را مى گوييد؟ فرمود: همه كارهاى حلال را. اين بود كه هم بوهاى خوش به كار برديم و هم با همسرانمان مباشرت كرديم و چون روز ترويه درآمد، تلبيه به حج گفتيم (661).

بدين سان بود كه با همه سختيها، جمع بين حج و عمره را در ماههاى حج پذيرفتند، و اينكه در فاصله بين عمره و حج از حلالها بهره برگيرند! زيرا چنين سنتى بر خلاف روش و آداب دوره جاهليت ايشان بوده است ! و نظر به اينكه ام المؤ منين عايشه به علت ابتلا به عادت ماهانه از انجام عمره پيش از مراسم حج بازمانده بود، رسول خدا (ص ) فرمان داد تا آن را پس از مناسك حج قضا كند. روايت زير با همه صراحت گوياى همين مطلب است .

مسلم از قول عايشه آمده است كه گفت : به همراه پيامبر خدا (ص ) و تنها به نيت انجام حج از مدينه بيرون آمديم . چون به محل سرف و يا نزديكيهاى آن رسيديم ، من مبتلا به عادت ماهانه شدم . پس در حالى كه از اين پيشامد مى گريستم ، پيامبر خدا (ص ) بر من وارد شد و فرمود: تو را چه مى شود، دچار دوره ماهانه شده اى ؟ گفتم : آرى . فرمود: اين چيزى است كه خداوند براى دختران آدم مقرر داشته است . تو همه كارهاى حاجيان را، بجز طواف ، انجام ده تا هنگامى كه از عادت پاك شوى و غسل نمايى (662).

و در روايت پيش از اين از قول عايشه آمده است كه گفت : چون مراسم حج را به پايان برديم ، پيامبر خدا (ص ) مرا به همراهى برادرم عبدالرحمان بن ابى بكر به تنعيم فرستاد و فرمود: از اينجا عمره بگزار. و من عمره به جاى آوردم (663).

و بنا به روايت ديگر در صحيح مسلم و سنن ابوداود، كه كاملتر از روايات گذشته است عايشه گفت :

با رسول خدا (ص ) در حجة الوداع به نيت اداى عمره بيرون شديم . پيامبر خدا (ص ) فرمود: هر كس كه قربانى به همراه دارد، نيت حج با عمره كند و از احرام بيرون نيايد تا آنگاه كه همه اعمالش را انجام داده باشد. من در حالى كه در عادت ماهانه بودم ، به مكه وارد شدم . از اين رو نه طواف كعبه به جاى آوردم و نه سعى بين صفا و مروه

را. پس شكايت به پيامبر خدا (ص ) بودم . آن حضرت فرمود: موى سرت را بگشاى و آن را شانه زن و نيت حج كن و فعلا عمره را بگزار. من نيز چنان كردم و چون حج را به پايان برديم ، پيامبر خدا (ص ) مرا به همراه عبدالرحمان بن ابى بكر به تنعيم فرستاد تا از آنجا عمره به جاى آوردم . چه ، پيامبر به من فرموده بود كه از اينجا عمره بگزار. آنان كه تلبيه به عمره گفته بودند، طواف كعبه و سعى بين صفا و مروه را انجام داده ، از احرام بيرون شده بودند و پس از بازگشتنشان از منى ، طوافى ديگر براى حجشان به جاى آوردند.

و عايشه در روايت ديگر گفته است : برادرم عبدالرحمان مرا در پشت خود بر شترش نشانيد. من گوشه مقنعه ام را، كه به دور گردنم پيچيده شده بود، بالا زدم . عبدالرحمان با تازيانه به پايم زد. من گفتم مگر كسى مرا مى بيند؟ پس لبيك عمره گفتم و آن را به پايان بردم و در محل رمى جمرات در منى به رسول خدا (ص ) پيوستم (664).

در صحيح بخارى از قول عايشه آمده است كه به پيامبر خدا (ص ) گفت : شما عمره به جاى آورده ، ولى من آن را به جاى نياورده ام . پيامبر در پاسخ رو به عبدالرحمان بن ابى بكر كرد و فرمود: اى عبدالرحمان ! خواهرت را به تنعيم ببر تا عمره به جاى آورد. آنگاه عبدالرحمان او را در رديف خود بر ناقه اى بنشانيد تا عمره خود را به جاى

آورد (665).

در سنن ابوداود و بيهقى از ابن عباس آمده است كه گفت : رسول خدا (ص )، عايشه را در آن شب به عمره نفرستاد، مگر به خاطر مخالفت صريح و آشكارش با مشركان كه مى گفتند: زمانى كه پشت چهار پايان رو به بهبودى نهاد و اثر عبور و مرور از زمين پاك شد و ماه صفر به پايان رسيد، آنگاه انجام عمره روا و شايسته است .

و سخن بيهقى در سننش از اين قرار است : رسول خدا (ص ) عايشه را در ماه ذى حجه به عمره نفرستاد، مگر به خاطر درهم شكستن سنت مشركان ؛ زيرا اين طايفه ، از قريش و همكيشانشان ، مى گفتند: زمانى كه پشت چهار پايان ...و برگزارى مراسم عمره را در ماه ذى حجه و پيش از پايان يافتن آن حرام مى دانستند.

همين موضوع را طحاوى به نقل از ابن عباس چنين آورده است : به خدا سوگند كه پيامبر خدا (ص ) عايشه را در ذى حجه به عمره نفرستاد، مگر به خاطر در هم شكستن قوانين جاهليت (666).

تمام رويدادهايى را كه درباره انجام عمره تمتع به همراه مراسم حج آورديم ، همه در آخرين سال حيات پيامبر اسلام (ص ) و در حجة الوداع به وقوع پيوسته و چنين پيداست كه مخالفين انجام عمره تمتع در مراسم حج ، كه آن دستور بر ايشان سخت و ناگوار مى آمده ، از مهاجران قرشى و اصحاب پيامبر (ص ) بوده اند. به اين دليل :

1. به موجب روايت ابن عباس كه گفت : اين طايفه از قريش و همفكران ايشان هستند كه انجام

مراسم عمره را تا پايان ماه ذى حجه و محرم حرام مى دانستند (667).

2. كسانى هم كه انجام عمره را در ماههاى حج و بعد از پيامبر خدا (ص ) مانع شدند، همان فرمانروايانى بودند كه از قريش بر مسلمانان حاكم شدند. به خواست خدا بدين موضوع خواهيم پرداخت . آنان چنين نشان مى دادند كه قصد و غرضشان از صدور چنين فرمانى احترام گذاردن به موضوع حج است . و اينكه مردم دو بار به مكه بيايند: يك مرتبه براى انجام حج ، و بار ديگرى براى عمرة ، تا قرشيان ساكن مكه را برگ و نوايى از آن به دست آيد؛ كمااينكه چنين منظورى از خلال سخنان عمرو به هنگام نهى از انجام عمره تمتع به دست مى آيد.

كردم . او هم حج تنها به جاى آورد. سپس با عثمان رض به حج رفتم ، او نيز چنان كرد (668).

گفت :

پيامبر خدا (ص ) همين پيامبر، و قرآن ، همين قرآن . و اينكه دو متعه در زمان رسول خدا (ص ) به عمل مى آمده كه من هر دو را ممنوع مى كنم و مرتكب آن را مورد تنبيه قرار خواهم داد: يكى ازدواج موقت با زنان ، كه نكند مردى را به نزد من بياورند كه زنى را به عقد موقت خود درآورده باشد كه او را سنگسار خواهم كرد! و ديگرى عمره تمتع . بين حج و عمره تان فاصله بيندازيد كه آن ، حج و عمره تان را كامل كننده تر است (670)!

عمر در حديث نخستين به اين مطلب اشاره مى كند كه خداوند براى پيامبرش عمره تمتع را به همراه حج روا دانسته ؛ زيرا او هر چه را بخواهد براى پيامبرش روا خواهد داشت . و اينكه عمره اگر با حج برگزار شود كامل نخواهد بود. پس بين حج و عمره تان را فاصله بيندازيد كه حج و عمره تان كاملتر شود!

حديث زير، موردى را كه منجر به نهى عمر از انجام عمره تمتع و جمع آن با حج شده است بيان مى كند. از اسود بن يزيد (671) آمده است :

عصر بود و من كنار عمر بن خطاب در صحراى عرفات ايستاده بودم كه مردى از راه رسيد؛ با مويهاى آراسته و شانه زده كه از او بوى خوش به مشام مى رسيد. عمر از او پرسيد: تو محرم هستى ؟ آن مرد گفت : آرى . عمر گفت : وضع سر و رويت به آدم محرمى نمى ماند. محرم كسى كه موى ژوليده و خاك آلود

و بدبو دارد! آن مرد گفت : من عمره تمتع به جا آورده ام و همسرم نيز همراه من است . و من امروز احرام حج بسته ام . عمر گفت : بعد از اين در ايام حج ، عمره به جا نياوريد كه اگر من با آن روى موافق نشان بدهم ، دور نيست كه زير درختهاى اراك حجله عروسى پهن كنند و از همان جا با ايشان به حج بيرون شوند (672)!

ابن قيم در دنبال اين روايت مى نويسيد: اين روايت ، اين مطلب را مى رساند كه عقيده شخصى عمر چنين بوده است .

ابن حزم نيز گفته است كه اين طور بوده ، و چه خوب كه اين چنين باشد. پيامبر خدا (ص ) با زنانش همبستر مى شد و صبحگاهان محرم مى گرديد. و در اين خلافى نيست كه با يك چشم بر هم زدن هم مى توان پيش از احرام نزديكى كرد!

ابوموسى اشعرى نيز بنا به روايت بخارى و مسلم در صحيح خود، آنچه را كه بين او و عمر در مساءله عمره گذشته ، چنين شرح داده است :

پيامبر خدا (ص ) مرا به يمن ماءموريت داده بود و من در آن سال كه حضرتش به حج بيرون شده بود به خدمتش رسيدم . رسول خدا (ص ) پرسيد: اى ابوموسى ! به هنگام احرام چه گفتى ؟ گفتم : لبيك ؛ چون لبيك رسول خدا. فرمود: قربانى به همراه آورده اى ؟ گفتم : نه . فرمود: پس برو و طواف كعبه و سعى بين صفا و مروه را به جاى بياور و از احرام بيرون بيا و...

دنباله

همين حديث در روايت پيش از اين چنين آمده است : من هم خانه خدا را طواف كردم و سعى بين صفا و مروه انجام داده ، پس از احرام به نزديكى از زنان فاميل خود رفتم كه سرم را شانه زد و شست و...

و در روايت ديگر آمده است : آنگاه تلبيه به حج گفتم . و احمد در مسندش روز ترويه را بر آن افزوده است . سپس ابوموسى مى گويد: من در ايام خلافت ابوبكر و عمر در مسائل فقهى اظهار نظر مى كردم و در موسم حج در ميان مردم فتوا مى دادم . روزى در آن حالت بودم كه مردى رسيد و به من گفت : تو نمى دانى كه اميرالمؤ منين درباره مناسك حج چه دستور جديدى داده است !

بيهقى اين موضوع را چنين آورده است :

همان طور كه من در كنار حجر الاسود و مقام ، مردمان را به آنچه پيامبر خدا (ص ) به من فرموده بود، فتوا مى دادم ، مردى به من رسيد و زير گوشم گفت : تند و تند فتوا مده كه اميرالمؤ منين در مراسم حج مقررات جديدى وضع كرده است (673)! من هم به آنان گفتم : اى مردم ! به هر كس كه درباره چيزى دستورى داده ام ، درنگ كند تا اميرالمؤ منين برسد و طبق دستور او عمل نمايد.

و چون خليفه عمر به مكه وارد شد، به او گفتم : اى اميرالمؤ منين ! چه چيز تازه اى را در مراسم حج مقرر داشته اى ؟ و بنا به روايتى ديگر، ابوموسى از عمر پرسيد: در مناسك حج

چيز تازه اى پديد آمده ؟ كه عمر از اين نحوه خطاب خشمگين شد و گفت :

اگر به كتاب خدا رجوع كنيم ، كتاب خدا دستور تمام داده است (674)، و يا به روايتى ديگر گفت : خداوند فرموده است : و اتموا الحج و العمره لله (675)؛ و اگر سنت پيامبر - عليه الصلاة والسلام - را در نظر بگيريم كه پيغمبر از احرام بيرون نيامد مگر وقتى كه شتر قربانيش را نحر نمود (676).

در هر حال ، خليفه در حديثى ديگر منظورش را از تمام حج و تمام عمره آشكار كرده است . اين موضوع را مالك در موطاءخود و بيهقى در سننش از عبدالله بن - عمر چنين آورده اند كه او گفته است : عمر بن خطاب گفت : بين حج و عمره تان را جدايى بيندازيد كه موجب كمال حج و كمال عمره تان خواهد شد، هر گاه عمره را در غير ماههاى حج به جا آوريد (677)! و در روايتى ديگر گفته است : بين حج و عمره تان را فاصله بيندازيد. حج را در ماههاى حج ، و عمره را در ماههاى غير حج به جاى آوريد تا حجتان را تمام و عمره تان را نيز تمام به جا آورده باشيد (678)!

فشرده احاديث گذشته

عمر چنين تشخيص داد كه جدايى بين حج و عمره موجب تماميت و كمال آنها خواهد بود. از اين رو مقرر داشت حج را در ماههاى حج برگزار كنند و عمره را در غير آن . و به نظر خودش در اين مورد به قرآن استدلال مى كرد كه مى فرمايد: و اءتموا الحج و

العمرة لله ، و به سنت پيغمبر كه در حجة الوداع تا نحر شتر قربانيش از احرام بيرون نيامده است .

در صورتى كه مراد از لفظ اتمام حج و عمره در آيه مزبور، اداى مناسك آنها و به پايان بردن مقررات و حدود آنهاست ؛ در مقابل آن كس كه از انجامش ممنوع و يا ترسان مى باشد، كه قدرت انجام آن را ندارد. آيه پس از اين مطلب تصريح به تشريع عمره تمتع دارد كه مى فرمايد: فمن تمتع بالعمره الى الحج . و رسول خدا (ص ) آشكارا فرموده است كه او از آن جهت از احرام بيرون نمى آيد كه قربانى به همراه آورده و تاءكيد كرده كه اگر پيش از اين مى دانستم ، قربانى با خود نمى آوردم و آن را عمره قرار مى دادم . و باز تصريح فرموده كه عمره براى هميشه داخل در حج شده است . بنابراين ، بعيد است كه عمر تمام اين موارد را نفهميده باشد؛ بويژه در برابر سخنى كه از ابن عباس در سنن نسائى آمده كه گفته است :

شنيدم عمر مى گفت : به خدا سوگند كه من شما را از به جا آوردن عمره مانع شدم ، در صورتى كه امر به برگزارى آن در كتاب خدا شده است . و من خودم در خدمت پيامبر خدا (ص ) عمره را انجام داده ام (679).

بنابراين استشهاد عمر به كتاب خدا و سنت پيغمبر درست نيست ؛ بلكه آنچه خليفه عمر را بر آن كار واداشته است ، گوياتر و رساتر در حديثى ديگر آمده كه آن را ابو نعيم

در حلية الاولياء و متقى در كنزالعمال نقل كرده اند. اين دو منبع آورده اند كه عمر بن خطاب انجام عمره تمتع را در ماههاى حج ممنوع كرد و گفت :

من خود در خدمت پيامبر خدا (ص ) عمره به جا آوردم . و نيز اين من هستم كه آن را ممنوع مى كنم ؛ زيرا مردى از دورترين جاها، خاك آلوده و ژوليده و خسته و درمانده ، به قصد اداى عمره در ماههاى حج به اينجا مى آيد و تلبيه به عمره مى گويد و كعبه را طواف مى كند و از احرام بيرون مى شود. آنگاه لباسهايش را مى پوشد و به خود عطر و بوى خوش مى زند و با زنش ، كه به همراه خود آورده ، همبستر مى گردد. تا روز هشتم ذى حجه كه در آن روز تلبيه حج مى گويد و لبيك گويان با حاجيان به نيت حج به منى مى رود؛ در حالى كه نه ژوليده است و نه غبار آلوده و نه خسته و نه درمانده . و اينها همه را در يك روز به پايان مى برد؛ در صورتى كه حج برتر از عمره است . حالا اگر ما اين فرصت را در اختيارشان بگذاريم ، دست به گردن زنانشان كرده ، زير درختهاى اراك با آنها هماغوش خواهند شد! در حالى كه ساكنان حرم مردمى بى برگ و نوا هستند و خرميشان بسته به درآمدى است كه از راهيان حج و عمره به دست مى آورند (680).

و در روايتى ديگر گفته است :...قبول دارم كه رسول خدا (ص ) و اصحابش عمره

به جا آورده اند؛ اما من خوش ندارم كه در زير درختهاى اراك حجله عروسى بر پا شود و از همانجا يك راست به حج بروند؛ در حالى كه آب غسل از موى سرهايشان مى چكد (681)!

در اين حديث عمر تصريح كرده كه دو موضوع وى را به صدور چنان فرمانى واداشته است : اول احترام حج ؛ و عينا همان دليلى را مى آورد كه صحابه پيغمبر با آن عدم موافقتشان را در انجام عمره تمتع پيش از مناسك حج و در حجة الوداع به پيامبر خدا (ص ) ابراز داشته اند. و از اينجاست كه مى بينيم گوينده سخن در هر دو جا يكى است . يعنى مهاجران قريشى كه عمره تمتع را در ماههاى حج بر خلاف آداب و سنتهاى حج و عمره دوره جاهليت مى دانستند.

دومين موردى كه وى را بر آن داشته تا جمع بين حج و عمره را ممنوع اعلام كند، مطلبى است كه در يكى از دو فرمان خود به آن تصريح كرده و گفته است ساكنان خانه خدا را نه زراعتى است و نه گله و دامى ؛ بلكه تنها دلخوشيشان بسته به درآمدى است كه در مواقع حج و عمره به دستشان مى رسد.

پس خليفه از آن رو بين حج و عمره را فاصله مى اندازد و مقرر مى دارد كه عمره را در غير ماههاى حج برگزار كند، تا مسلمانان دو بار به مكه بيايند: يكى بار براى حج ، و بار ديگر به خاطر عمره . تا از آن راه سودى هم به ساكنان قريشى حرم رسيده باشد. و به طورى كه در سنن

بيهقى آمده است ، در پاسخى كه عمر به اميرالمؤ منين على بن ابى طالب (ع ) داده ، همين هدف به چشم مى خورد. بيهقى مى نويسد كه على بن ابى طالب به عمر رض گفت : تو انجام عمره تمتع را ممنوع كرده اى ؟! عمر جواب داد: نه . اما منظورم اين است كه خانه خدا بيشتر زيارت شود.

اما فرمود: هر كس كه حج افراد به جا آورد خوب است ؛ اما آن كس كه عمره تمتع را انجام دهد، كتاب خدا و سنت پيامبرش را پيروى كرده است (682).

آنچه گذشت ، با همه كاستى كه در مصادر بحث خود داشتيم ، تمامى آن چيزى است كه از اخبار نهى عمر رض از انجام عمره تمتع به دست ما رسيده است و از رهگذر، همين اندك كه آورده ايم ، پرتوهايى از اجتهاد عمر در اين حكم و انگيزه او در اين تاءويل به چشم مى خورد. و نيز از مجموع آنچه گفتيم ، چنين برمى آيد كه ممنوعيت عمر از انجام عمره تمتع با شدت و خشونت همراه بوده و مردم را به خاطر آن زير ضربات تازيانه مى گرفته است (683).

ابن كثير در اين مورد مى نويسد:

صحابه - رضى الله عنهم - از عمر سخت مى ترسيدند و جراءت مخالفت با او را نداشتند (684). و ما نديديم كه در دوران حكومتش كسى با او به معارضه برخيزيد و يا سخنى به مخالفت با او بر زبان آورد (685) و لبى بجنباند؛ مگر على كه درباره منع او از عمره به خليفه گفت : هر كس كه عمره تمتع به

جاى آورد به كتاب خدا و سنت پيامبرش عمل كرده است (686).

از آن تاريخ به بعد، به جا آوردن حج تنها سنت عمر شد، و خلفاى قرشى قدم به جاى پاى او نهاده ، سنت وى را پذيرا شدند؛ همچنان كه اين مطلب را در سيره عثمان مورد مطالعه قرار خواهيم داد.

، از جمله حبيب بن مسلمه فهرى حضور داشتند. سخن درباره عمره تمتع در حج به ميان آمد و عثمان گفت : به خاطر كمال حج و عمره ، بهتر اين است كه هر دو در ماههاى حج برگزار نشوند. اگر عمره را به تاءخير اندازيد تا به خاطر آن دو نوبت خانه خدا را زيارت كنيد، بهتر است . چه ، خداى تعالى دامنه خير را گسترده است . در اين هنگام على بن ابى طالب در دل بيابان مشغول تعليف شترش بود كه اين سخن عثمان به وى رسيد. پس آمد و روبروى عثمان بايستاد و گفت : از سنتى كه پيامبر خدا (ص ) نهاده و اجازه اى را كه خداى تعالى در قرآن براى بندگانش قائل شده ، جلوگيرى مى كنى و بر مردم سخت مى گيرى و انجام آن را مانع مى شود؟! آنگاه در همانجا به حج و عمره با هم لبيك گفت . عثمان چون چنين ديد، رو به مردم پيرامون خود كرد و گفت :

مگر من آن را ممنوع كردم . من كه آن را ممنوع نكردم ؛ فقط نظرم را گفتم . هر كس كه خواست عمل كند و هر كس هم كه خواست انجام ندهد (687).

و در موطاء مالك از قول امام صادق (ع ) به نقل از پدرش آمده است كه مقداد بن عمرو در السقيا به خدمت حضرت امير على بن ابى طالب (ع ) رسيد. آن حضرت مشغول مخلوط كردن كاه و جو براى شترانش و دادن خوراك به ايشان بود. مقداد به آن حضرت گفت : عثمان جمع بين حج و

عمره را ممنوع كرده است . حضرت امير، در حالى كه آثار كاه و جو روى دستهايش بود و راوى گفته است كه من ثار آرد جو و كاه را بر ساعد آن حضرت هنوز در خاطره دارم ، آمد و در برابر عثمان قرار گرفت و فرمود: تو جمع بين حج و عمره را منع كرده اى ؟ عثمان گفت : عقيده من اين است ! على از نزد عثمان خشمگين بيرون آمد، در حالى كه مى گفت : لبيك اللهم لبيك بحجة و عمرة معا. يعنى لبيك ، بار خدايا لبيك براى حج و عمره با هم (688).

همچنين در سنن نسائى و مستدرك الصحيحين و مسند احمد به نقل از سعيد بن مسيب آمده است كه گفت :

على و عثمان به حج بيرون شده بودند، ما در نيمه هاى راه بوديم كه عثمان انجام عمره تمتع را ممنوع كرد. على به ما فرمود وقتى كه عثمان عازم حركت شد، شما هم حركت كنيد. در آن هنگام على و يارانش عمره تمتع را تلبيه گفتند و عثمان هم مانع ايشان نشد. پس على رو به عثمان كرد و پرسيد: آيا اعلان اين خبر از تو نيست كه عمره را منع كرده اى ؟ گفت : آرى . پرسيد: نشنيده اى كه پيامبر خدا عمره به جا آورده است ؟ عثمان گفت : آرى (689).

اما سندى در حاشيه اين مطلب نوشته است كه على فرمود: وقتى كه ديديد عثمان سوار شد كه حركت كند، شما هم حركت كنيد. يعنى با او حركت كنيد و تلبيه به عمره بگوييد تا بداند كه شما عمل به

سنت را بر فرمان او مقدم مى داريد؛ زير اطاعت از او در امر خلاف سنت جايز نيست (690).

احمد بن حنبل همين رويداد را به بيانى ديگر و اين چنين آورده است :

عثمان بن عزم حج بيرون شد. در نيمه راه على آگاه گرديد كه عثمان ، يارانش را از عمره تمتع و حج با هم نهى كرده است . پس على به ياران خود فرمود: هنگامى كه عثمان حركت كرد، شما هم حركت كنيد. اينجا بود كه على و اصحابش لبيك به عمره گفتند و عثمان چيزى به آنها نگفت . اما على به او گفت : اين خبر كه تو عمره را نهى كرده اى از تو نيست ؟ مگر رسول خدا (ص ) عمره تمتع به جا نياورد؟ راوى مى گويد: ندانستم كه عثمان به على چه جواب داد (691)!

در رواياتى كه گذشت مى بينيم كه عثمان در مورد عمره از خود تسامح و نرمى به خرج مى دهد؛ اما در ديگر موارد، خشم و تندى و شدت و سختگيرى توجه كنيد:

در صحيح مسلم ، مسند احمد، سنن بيهقى و ديگر منابع از قول شعبه ، به نقل قتاده ، از عبدالله بن شقيق آمده است كه گفت :

عثمان از انجام عمره تمتع مانع مى شد و على به آن فرمان مى داد. در نتيجه ، عثمان به على سخنى گفت ! و على به عثمان گفت :

تو كه مى دانى ما با پيامبر خدا (ص ) عمره تمتع به جا آورديم . عثمان گفت : درست است ، اما ما ترسان بوديم !

همين مطلب در مسند احمد چنين آمده است :

پس عثمان به على گفت : تو چنين و چنانى ! و در روايت ديگر آمده است كه شعبه گفت : من از قتاده پرسيدم : مگر از چه مى ترسيدند؟ قتاده گفت : نمى دانم (692)!

دانشمندان در اين حديث سخن عثمان را به على (ع ) تغيير داده اند؛ به اين معنى كه در يك جا نوشته اند تو چنين و چنانى ، و در جاى ديگر آورده اند كه عثمان به على سخنى گفت : اما اين سخن خليفه عثمان به على (ع ) كه درست است اما ما مى ترسيديم مطلبى است كه نه تنها قتاده مورد آن را ندانسته ، كه ما هم ندانستيم ، بلكه هيج منجمى هم با رمل و اسطرلابش نمى داند كه از چه مى ترسيده اند! پيامبر خدا (ص ) آنان را در حجة الوداع به انجام عمره تمتع فرمان داد و آنها هم در آخرين سال زندگانى رسول خدا (ص ) آن را انجام دادند، و اين ، زمانى بود كه اسلام در جزيرة العرب انتشارى تمام يافته و آثار شرك براى هميشه از آن سرزمين رخت بر بسته بود.

ابن كثير هم مى گويد: من هم ندانستم اين ترس را به چيز حمل كرده اند و از چه جهت بوده است ؟

همچنين او پيش از اين مطالب نوشته است : براى چنين ادعايى هيچ موردى وجود ندارد؛ زيرا كه خداوند اسلام را براى پيامبرش در جزيرة العرب تثبيت كرد و مكه را گشوده و در پهنه منى در سال گذشته اعلام كرده بود: از اين به بعد، هيچ مشركى حق گزاردن حج را ندارد و

هيچكس مجاز نيست عريان به گرد خانه خدا طواف كند.

در حديثى كه گذشت عثمان دليل درستى فتوايش را چنين آورده است : ما چون مى ترسيديم عمره تمتع به جا آورديم ! اما در احاديث زير دليلى نمى آورد و با زور و درشتى برخورد مى كند. توجه كنيد:

در صحيح مسلم و بخارى ، و سنن نسائى و مسند طيالسى و احمد، از قول سعيد بن مسيب آمده است :

على و عثمان در عسفان (693) كنار يكديگر قرار گرفتند. عثمان قبلا انجام عمره تمتع را منع كرده بود. در اينجا على رو به عثمان كرد و پرسيد: چرا كارى را كه پيامبر خدا (ص ) به انجامش فرمان داده است منع مى كنى ؟! عثمان جواب داد: دست از سرمان بردار! و على پاسخ داد: نمى توانم تو را به حال خود بگذارم . اين بگفت و به عمره و حج با هم تلبيه گفت (694).

و در صحيح بخارى ، سنن نسائى ، دارمى و بيهقى ، و مسند احمد و طيالسى و ديگر منابع از قول مروان بن حكم آمده است كه گفت : عثمان و على را كنار هم ديدم . عثمان از عمره تمتع و انجام آن با حج نهى كرده بود. چون على چنين ديد، به انجام هر دوى آنها با هم تلبيه گفت و اظهار داشت كه من سنت پيغمبر (ص ) را به خاطر سخن كسى ترك نمى كنم .

سخن نسائى در اين حديث از قرار ذيل است : عثمان از به جا آوردن عمره تمتع با حج منع كرده بود. پس رو به على كرد و پرسيد: با

وجودى كه من آن را ممنوع كرده ام ، تو آن را به جا مى آورى ؟ و على پاسخ داد: من سنت پيغمبر (ص ) را به خاطر هيچكس ترك نمى كنم . و بنا به روايتى ديگر:...به خاطر تو ترك نمى كنم (695).

ابن قيم به دنبال احاديثى كه گذشت مى نويسد:

اين نشان مى دهد كه چيزى كه اين دو نفر را روياروى يكديگر قرار مى داده ، مساءله عمره تمتع بوده است ؛ موضوعى كه رسول خدا (ص ) آن را به جا آورده و شخص عثمان هم معترف بوده كه پيغمبر خدا (ص ) به آن عمل كرده است . و هنگامى كه على به او گفت : منظورت از نهى كارى كه پيامبر خدا به انجام آن فرمان داده چيست ؟، نگفت كه پيغمبر چنين نكرده است ؛ زيرا اگر آن را قبول نداشت ، رد مى كرد. از طرفى على هم مى خواست كه از پيامبر خدا (ص ) پيروى كرده ، فرمانش را انجام داده باشد و عملا بگويد كه چنين فرمانى نسخ نشده است . و اينكه آشكارا به انجام هر دو با هم تلبيه گفته ، اعلامى بوده در اقتدا به پيغمبر خدا و پيرويش از قرآن و سنتى كه آن را عثمان از راه تاءويل منع كرده بود (696).

از مجموع رواياتى كه گذشت دريافتيم كه اميرالمؤ منين (ع ) عمدا و آشكارا با اعلام نيت حج تمتع ، مخالفت خود را با خليفه در اين مورد اعلام مى كرد. و خليفه نيز از كنار اين مخالفت گاهى ساده و آسان مى گذشت و زمانى شدت عمل

از خود نشان مى داد. و نيز ديديم كه ساده گيرى عثمان مربوط به اوايل خلافتش ، و سختگيرى و شدت عملش از آن پس بوده ، و كار اين سختگيرى را به جايى رسانده بود كه مخالفين فرمانش را در اين مورد تازيانه مى زده و سر مى تراشيده است !

ابن حزم در اين باره مى نويسد:

عثمان شنيد كه مردى به حج و عمره با هم تلبيه گفته است . پس فرمان به احضار او داد و چون او را آوردند، به عنوان تنبيه او را تازيانه زد و سر تراشيد (697)، و گذشته از آن ، به گونه اى او را عبرت ديگران قرار داد.

با تمام اين سختگيريها، ايراد گيريهاى مسلمانان در اين دوره آغاز گرديد و نخستين كسى كه به او اعتراض كرده و روش او را به زير سؤ ال برد، اميرالمؤ منين (ع ) بوده اوست كه آشكارا خلافكاريها را بر شمرده و يارانش را نيز به آن فرمان داده است . اين اعتراض و خرده گيرى از اين تاريخ به بعد عليه ديگر خلفا نيز سرايت كرد. اما آنچه كه در زمان امام (ع ) رخ داده ، به قرار ذيل است .

تمتع وجود نداشت تا درباره آن به سخن بپردازند و مطالب آن در كتابها منعكس شود. بلكه براى دومين بار گفتگو درباره اين موضوع در دوره زمامدارى معاويه ، كه مى كوشيد تا بار ديگر سنت عمر را زنده كند، درگرفته است .

دستگاهش نيز وى را در اين راه يار و مددكار بوده اند. توجه كنيد:

در موطاء مالك ، سنن نسائى و ترمذى و بيهقى و ديگر منابع از قول محمد بن - عبدالله (702) بن حارث آمده است كه او در آن سال كه معاويه حج مى گزارد، شنيده است كه سعد بن ابى وقاص و ضحاك بن قيس بر سر جمع عمره تمتع و حج به گفتگو نشسته ، اظهار نظر مى كردند كه ضحاك به سعد گفت : عمره و حج را با هم جمع نمى كند مگر كسى كه به امر خداى تعالى جاهل باشد! سعد پاسخ داد: برادر زاده من ! حرف بدى زدى ! ضحاك گفت : آخر عمر آن را نهى كرده است . سعد گفت : پيامبر خدا (ص ) چنان كرده و ما هم با او آن را انجام داده ايم (703).

و اين ضحاك بن قيس ، قرشى فهرى است . و از اين روست كه سعد او را برادر زاده خود خوانده است . ضحاك هفت سال پيش از وفات پيامبر خدا (ص ) به دنيا آمد و رياست پليس معاويه را بر عهده داشت و در جنگها خدمتها و رشادتها از خود نشان داد و معاويه او را به سرپرستى سپاهى به منظور ايجاد تشنج در قلمرو حكومت اميرالمؤ منين (ع ) ماءموريت دد. او دست به غارت و چپاول در شهرهاى عراق زد و جمعى از اعراب را بكشت و بر كاروان حاجيان حمله كرد و زاد و راحله ايشان را به يغما برد و گروهى از آنان را از دم تيغ گذرانيد!

ضحاك به تجهيز

جسد معاويه پرداخت و او را به خاك سپرد و يزيد را از مرگ پدر با خبر ساخت . و پس از مرگ يزيد، دست بيعت به دست عبدالله بن زبير زد و در مرج راهط با مروان حكم جنگيد و در همان جا در سال 64 هجرى كشته شد (704).

ضحاك بن قيس ، يكى از سر دژخيمان معاويه بود، و تعجبى هم ندارد كه در دارو دسته معاويه درآمده چنگ در ريسمان او زده و در برآوردن خواسته هايش او را يار و ياور باشد.

و نيز چنين مى نمايد كه معاويه علاوه بر آنچه ذكر كرديم ، براى جلوگيرى از برگزارى عمره تمتع دست به ساختن حديث هم زده باشد. بيهقى و ابوداود در سنن خود چنين آورده اند:

معاويه از برخى از اصحاب پيامبر خدا (ص ) پرسيد: ابوداود نوشته است از اصحاب رسول خدا (ص ) پرسيد:

- قبول داريد پيامبر خدا (ص ) از قرار دادن جل زين از پوست پلنگ نهى فرموده است ؟ گفتند:

- خدا مى داند كه آرى . معاويه گفت :

- من هم همين گواهى را مى دهم . آنگاه پرسيد:

- قبول داريد كه پيغمبر (ص ) از پوشيدن لباس طلايى ، بجز تكه دوزى آن نهى كرده است ؟ گفتند:

- خدا مى داند كه آرى . پرسيد:

- مى پذيريد كه رسول خدا (ص ) جمع بين حج و عمره را نهى كرده است ؟! گفتند:

- خدا مى داند كه نه ! معاويه گفت :

- بخدا سوگند كه اين هم ، مانند آنهاست !

ابن قيم پس از نقل اين حديث مى نويسد: ما هم خداى را گواه مى گيريم

كه اين از جمله خيالات معاويه بوده ، يا اينكه به دروغ به او بسته اند. چه ، رسول خدا (ص ) هرگز نهى از جمع بين حج و عمره نكرده است (705).

ابن قيم اين سخن را از حسن ظنى كه به معاويه داشته است نوشته ، و از همه جالبتر اينكه از شخص در همين مورد مطلبى از رسول خدا (ص ) روايت شده كه سخن اولش را رد مى كند. توجه كنيد:

بخارى و مسلم در صحيح خود، و احمد بن حنبل در مسندش از ابن عباس آورده اند كه معاويه به من گفت : مى دانى كه من موى سر پيغمبر را در مروه با تيزى پيكان خود كوتاه كردم ؟ گفتم : اين را نمى دانستم ؛ اما همين مطلب دليلى است عليه خودت !

در كتاب المنتقى بعد از مروه فى ايام العشر آمده است كه ابن قيم مى گويد: و اين مطلبى است كه مردم بر معاويه خرده گرفته ، آن را از موارد خطاهاى او بر شمرده اند (706).

در روايت نخست ، اصحاب پيامبر خدا (ص ) ضمن اينكه سخن معاويه را رد مى كنند، قسم مى خورند كه حضرتش جمع بين عمره تمتع و حج را نهى نكرده ؛ اما معاويه قسم ياد مى كند كه آن را هم پيغمبر نهى كرده است ! همين روايت ما را متوجه به اين مطلب مى كند كه روايات ديگرى كه موافق راءى و نظر معاويه آمده اند، همگى در زمان شخص او ساخته شده اند. و ما اين موضوع را در آخر همين بحث ، و به خواست خدا، خواهيم

آورد.

اما روايت دوم كه روايت اول او را رد مى كند از آن رو آمده كه نشان دهد معاويه جزو مقربان پيامبر خدا (ص ) بوده و در خدمت حضرتش بسر مى برده تا بدان وسيله بر خود ببالد؛ اما فراموش كرده كه اين سخن با فتواى نخستينش متناقض است .

معاويه در راه احياى سنت عمر با مخالفت شديد سعد وقاص روبرو شد؛ چه بنا به روايات مسلم در صحيحش ، غنيم بن قيس گفته است : من از سعد وقاص از حكم عمره تمتع سؤ ال كردم . او گفت : ما عمره تمتع را روزگارى به جا مى آورديم كه او در مكه كافر بوده است . و بنا به روايتى ديگر: فعلناها و هذا يومئذ كافر بالعرش (707).

لفظ: العرش را با دو ضمه آورده اند تا جمع العرش و به معناى خانه هاى مكه باشد؛ ولى دور نيست كه سعد وقاص العرش به فتح عين گفته و منظورش خداى عرش باشد.

به اين ترتيب سعد وقاص در بيشتر موارد با معاويه به مخالفت بر مى خاست ، و اين در حالى بود كه هيچيك از صحابه موجود را مقام و منزلت سعد نبود. او فاتح عراق و تنها شخصيت باقيمانده از شش نفرى بود كه عمر او را جزو اصحاب شورا قرار داده و نامزد خلافت كرده بود. از اين رو او مى توانست در آن روزگار با دار و دسته خلافت به مخالفت برخيزد. با وجودى كه به غير از او كسان ديگرى ، چون عمران بن حصين (708) صحابى وجود داشته اند كه عمرى را در برابر حقايق دم فرو بسته

بودند. عمران بن حصين چون خود را در آستانه مرگ ديد، مهر از لب برداشت و در مورد عمره آشكارا نظرش را بيان كرد. مسلم و ديگران اين مطلب را از قول مطرف چنين آورده اند.

عمران بن حصين در بستر مرگ كسى را به دنبال من فرستاد و گفت : من از احاديثى با تو سخن مى گويم كه شايد خداوند پس از من تو را از آن بهره مند سازد. اگر زنده ماندم آن را بكسى مگو، ولى اگر مردم ، چنانچه خواستى آن را بر زبان بياور و براى مردم بيان كن كه امنيت من در آن است . اين را بدان كه پيامبر خدا (ص ) بين حج و عمره را جمع فرمود و آيه اى هم در نسخ آن نيامد پيغمبر نيز ما را از انجام آن مانع نشد. بلكه مردى درباره آن هر چه را كه دلخواهش بود بر زبان آورده است (709).

همين روايت به گونه اى ديگر چنين آمده است : امروز حديثى را با تو در ميان مى گذارم كه بعدها خدايت بدان سود خواهد رساند. اين را بدان كه پيامبر خدا (ص ) جمعى از خانواده خود را در دهه ذى حجه فرمان به انجام عمره داد و پس از آن آيه اى در نسخ آن نيامد و تا پيامبر زنده بود از آن نهى نكرد. تا اينكه مردى نظر و خواسته خودش را درباره آن بر زبان آورد! و در روايت ديگر: مردى عقيده خود را در آن اظهار داشت ؛ يعنى عمر (710).

اين مساله تا معاويه زنده بود، اين چنين بود؛ و چون او درگذشت

و با فرزندش يزيد به خلافت بيعت بعمل آمد، در همان سال اول خلافتش كمر به جنگ با حسين (ع ) و زير فشار قرار دادن اهل بيت او بست و به دنبال آن به كوبيدن صحابه و تابعين در مدينه پرداخت و آن قدر پافشارى كرد تا اينكه مدينه گشوده شد و در آنجا كرد، آنچه كرد. و از آنجا متوجه جنگ با عبدالله زبير در مكه شد و او را در آنجا در حصار گرفت .

و چون زندگانى يزيد بسر آمد و با عبدالله بن زبير به خلافت بيعت شد، فرزند زبير نيز با تمام قوا در احياى سنت خلفاى سه گانه نخستين در موضوع عمره تمتع همت گماشت .

داشت و پس از بلايى كه بر سر اهالى آن ديار در واقعه حره وارد كرد، به مكه روى آورد و چهار روز مانده به محرم سال 64 هجرى ، عبدالله را در حرم محاصره كرد و با او جنگيد. به سبب آن جنگ ، كعبه به آتش كشيده شد و شاخهاى قوچى را كه خداوند به فداى اسماعيل (ع ) فرستاده بود و تا آن تاريخ بر سقف كعبه آويزان بود، پاك بسوخت و از ميان برفت .

پس از مرگ يزيد، با عبدالله بن زبير در حجاز و يمن و عراق و خراسان بيعت به عمل آمد؛ تا اينكه عبدالملك مروان به سلطنت نشست و حجاج بن يوسف ثقفى را ماءمور دفع غائله زبير كرد. حجاج در نيمه جمادى الاخر سال 73 هجرى با كشتن عبدالله زبير به حركت او پايان داد و غائله او را فرونشانيد. (711)

عبدالله بن زبير به مدت دو سال در مكه حكومت كرد. او و فرزندان پدرش براى اينكه عمره تمتع به جا آورده نشود، از هيچ كوششى فروگذار ننمودند. از اين جهت به موجب روايات زير، بين ايشان و پيروان مكتب اميرالمؤ منين على بن ابيطالب (ع ) گفتگوها و درگيريهاى لفظى بسيارى صورت گرفته است .

در صحيح مسلم آمده است كه ابن عباس مردم را به انجام عمره تمتع تشويق مى كرد، ولى ابن زبير جلوى آن را مى گرفت ... (712).

در صحيح مسلم و بخارى از قول ابو جمره ضبعى (713) آمده است :

قصد انجام عمره تمتع كرده بودم ، اما كسى مرا از آن مانع شد؛ ناچار به نزد ابن عباس رفتم و نيت

خود را با او در ميان نهادم . ابن عباس مرا به انجام آن فرمان داد. پس به خانه بازگشته ، خوابيدم . در خواب ديدم كسى به من مى گفت :: عمره ات پذيرفته و حجت درست است . پس برخاسته ، بار ديگر به نزد ابن عباس رفتم و داستان خواب خود را به او گفتم . ابن عباس تكبير گفت و افزود كه عمره تمتع سنت پيامبر خدا (ص ) است (714).

همچنين در مسند احمد و ديگر منابع از قول كريب (715)، آزاد كرده ابن عباس ، آمده است كه گفت به ابن عباس گفتم :

منظورت از اينكه گفته اى حج كسى كه قربانى به همراه نداشته باشد و پس از طواف كعبه به نيت عمره از احرام بيرون نيايد درست نيست ، و آنكه قربانى به همراه دارد بايد حج و عمره اش را با هم جمع كند چيست ؟ زيرا با گفته ديگران فرق دارد. ابن عباس گفت :

واى بر تو! پيامبر خدا (ص ) با اصحابش تنها به قصد انجام حج از مدينه بيرون شدند. آنگاه رسول خدا (ص ) فرمان داد كه هر كس قربانى با خود به همراه نياورده ، خانه خدا را طواف كند و به عنوان عمره تمتع از احرام بيرون بيايد. يكى از آنها به حضرتش گفت : اى پيامبر خدا (ص )! اين حج است و ما نيت حج داشته ايم . آن حضرت فرمود: اين حج نيست . عمره است (716).

پرسيدم ، اجازه داد: در حالى كه عبدالله بن زبير آن را ممنوع كرده بود. ابن عباس چون اين را شنيد گفت :

ما در ابن زبير زنده است . و او مى گويد كه پيامبر خدا (ص ) به انجام آن فرمان داده ، به نزد او برويد و از او برويد و از او بپرسيد! راوى مى گويد: به نزد مادر عبدالله زبير رفتيم . پيرزنى چاق و نابينا بود. او در پاسخ ما گفت پيامبر خدا (ص ) عمره تمتع را فرمان داده است (718).

در زادالمعاد آمده است كه عبدالله زبير فرمان داد كه تنها حج گزارده شود و بين حج و عمره را جمع نكنيد و گوش به حرف اين كورتان ندهيد. ابن عباس در پاسخ ابن زبير گفت : كوردل تو هستى ، چرا درباره عمره تمتع از مادرت نمى پرسى ؟ فرزند زبير كسى را به خدمت مادرش فرستاد و حقيقت را از او جويا شد. او پاسخ داد: ابن عباس راست مى گويد. ما به قصد حج با پيامبر خدا (ص ) بيرون شده بوديم كه رسول خدا دستور داد آن را عمره قرار دهيم . ما نيز پس از انجام عمره از احرام بيرون آمديم و محرمات احرام بر ما حلال گرديد، تا آنجا كه بويهاى خوش در بخورد آنها بين زنان و مردان به هوا برخاست (719).

ما دستور مى دهى كه عمره را در ماههاى حج به جا آوريم ، در صورتى كه ابوبكر و عمر آن را نهى كرده اند! ابن عباس گفت : آخر پيامبر خدا (ص ) آن را به جا آورده است ... (721).

و بنا به روايتى ديگر ابن عباس پاسخ عروه را چنين داد: مى بينم كه به هلاكت خواهند افتاد. من مى گويم پيامبر خدا (ص ) چنين دستور داده ، آنها مى گويند ابوبكر و عمر آن را ممنوع كرده اند (722)!

و بنا به روايتى ديگر، عروه گفته است : اى ابن عباس ! از خدا نمى ترسى كه مردم را به انجام عمره تمتع فتوا مى دهى ؟! ابن عباس پاسخ داد: اى عريه ! اين موضوع را از مادرت بپرس . عروه گفت : ابوبكر و عمر، عمره به جا نياورده اند! و ابن عباس جواب داد: من از پيغمبر (ص ) مى گويم ، و شما از ابوبكر و عمر جوابم را مى دهيد؟ (723)

و باز در روايتى ديگر ضمن آوردن دلايل عروة بن زبير در مساءله عمره با مردى مجهول الهويه ، در زاد المعاد آمده است كه عروة بن زبير به مردى از اصحاب پيامبر خدا (ص ) گفت :

تو مردم را در دهه اول ذى حجه به انجام عمره تمتع امر مى كنى ، در صورتى كه عمره در اين ايام روا نيست ! آن مرد گفت : چرا در اين مورد از مادرت نمى پرسى ؟! عروه پاسخ داد: ابوبكر و عمر، عمره به جا نياورده اند! و آن مرد گفت : اين است كه خود را

به هلاكت انداخته ايد. خداى عزوجل حتما شما را عذاب مى كند. من از رسول خدا (ص ) با شما سخن مى گويم و شما از رفتار ابوبكر و عمر پاسخ مى دهيد! عروة گفت : قسم به خدا كه ابوبكر و عمر از تو به سنت پيغمبر خدا (ص ) آشناتر بوده اند. كه آن مرد سكوت اختيار كرد (724).

و مى بينم كه اين مرد مجهول الهويه ، همان عبدالله بن عباس بوده است .

همچنين در مجمع الزوايد آمده است كه عروة بن زبير، ابن عباس را ديدار كرد و به او گفت :

اى ابن عباس ! دير زمانى است كه به گمراه كردن مردم مشغولى ؟ ابن عباس گفت : اى عريه ! در چه موردى مى گويى ؟ عروه گفت : مردى به قصد اداى حج يا عمره احرام بسته ، بيرون مى آيد و آنگاه كه طواف كعبه به جا مى آورد، تو فتوا مى دهى كه او بايد از احرام بيرون بيايد و محل شود؛ كارى را كه ابوبكر و عمر ممنوع كرده اند! ابن عباس پاسخ داد: واى بر تو. ابوبكر و عمر را مقدم مى دارى ، يا كتاب خدا و سنتى را كه پيامبر خدا (ص ) در ميان اصحاب و امتش نهاده است ؟ عروه گفت : ابوبكر و عمر، از من و تو به كتاب خدا و سنت پيغمبرش آشناتر مى باشند! راوى مى گويد كه عروه با ابن عباس دشمنى مى كرد (725).

عروة بن زبير بپرس مردى كه تلبيه به حج گفته است ، آيا پس از طواف كعبه مى تواند از احرام بيرون بيايد يا نه ! اگر گفت نمى تواند، به او بگو كه مردى چنين فتوا مى دهد.

محمد بن عبدالرحمان مى گويد: رسالت به جا آوردم و آن را از عروة پرسيدم و او گفت : نمى تواند، هر كس كه تلبيه به حج گفته ، جز با انجام مناسك حج نمى تواند از احرام بيرون بيايد. در پاسخش گفتم : اما مردى هست كه چنين فتوا مى دهد، گفت بى جا و غلط گفته است .

آن مرد عرقى بار ديگر مرا ديدار كرد و ماجرا را از من پرسيد و من هم آنچه گذشته بود برايش بازگو كردم . مرد عراقى از من خواست كه به او بگويم كه آن مرد فتوا دهنده مى گويد كه پيامبر خدا (ص ) چنين كرده و نيز زبير و اسماء چنان كرده اند.

محمد بن عبدالرحمان مى گويد: بار ديگر به نزد عروه رفتم و سخن آن مرد عراقى را به او رساندم . عروه از من پرسيد: اين مرد چه كسى است ؟ گفتم : نمى دانم و او را نمى شناسم . گفت : پس چرا خودش براى پرسش به نزد من نمى آيد؟ فكر مى كنم اين مرد اهل عراق باشد. گفتم : نمى دانم . عروه گفت : در هر حال او دروغ گفته است . عايشه رض به من گفته است كه پيامبر خدا (ص ) حج به جا آورد و نخستين كارى كه به هنگام ورود به مكه انجام داد، اين

بود كه وضو گرفت و خانه خدا را طواف كرد. پس از پيغمبر، ابوبكر نيز نخستين كارش طواف كعبه بود و بس . يعنى از عمره و غير آن خبرى نبود. پس از ابوبكر، عمر هم مانند او حج گزارد. و بعد از او عثمان ، من خودم ديدم كه نخستين كارش طواف كعبه بود و بس و با آن چيز ديگرى انجام نداد. مهاجران و انصار نيز چنين كرده اند و از عمره و غير آن چيزى به جا نياوردند.

آخرين موردى كه در اين موضوع به چشم ديده ام ، كار عبدالله بن عمر بن - خطاب بوده كه حجش را به عمره بدل نكرده است . ابن عمر هم در نزد آنهاست ، چرا از او نمى پرسند؟

از طرفى هيچيك از گذشتگان را سراغ ندارم ، مگر اينكه كارشان در ابتداى ورود به مكه طواف خانه بوده و كارى انجام نداده و از احرام هم بيرون نيامده اند. من خودم مادرم و خاله ام را ديده ام كه به محض ورود، نخستين كارشان طواف خانه خدا بوده و از احرام هم بيرون نيامده اند.

مادرم به من گفته است كه او با خواهرش و زبير و فلانى و فلانى به قصد عمره تنها آمده بودند كه پس از مسح ركن از احرام بيرون آمده اند. بنابراين آنچه را گفته ، دروغ گفته است (726).

(توجه : در اينجا مولف محترم ، بحثى لغوى درباره برخى از كلمات به كار رفته در متن حديث داشته اند كه ترجمه آن براى خوانندگان متن فارسى موردى نداشت . مترجم .)

خدا (ص ) بعد از طواف چه كارى را انجام داده چيزى نگفته است ؛ اما آنچه را كه به ابوبكر و عمر و عثمان و معاويه نسبت داده ، همگى درست است . اما اينكه گفته است : هيچيك از گذشتگان ... و از احرام بيرون نيامده اند...و من خود مادرم و خاله ام را ديده ام كه ...طواف كردند و از احرام بيرون نيامدند...و آنچه را كه در اين مورد گفته ، دروغ گفته است ...تكذيب سخنانش در روايات متعدد و فراوان گذشته آمده است و با آن آشنا هستيم . همچنين سخنش درباره مادر و خاله اش ، با آنچه مسلم به دنبال همين حديث از مادرش اسماء، دختر ابوبكر رض ، آورده ، مغاير است كه مى گويد:

ما احرام بسته ، به مكه وارد شديم كه پيامبر خدا (ص ) فرمود: هر كس قربانى به همراه خود آورده است ، بر احرامش باقى بماند؛ اما كسى كه قربانى به همراه نياورده ، از احرام بيرون آيد. من چون قربانى با خود نداشتم ، از احرام بيرون آمدم . اما زبير، قربانى به همراه داشت و در احرامش باقى ماند. من پس از بيرون آمدن از احرام لباس پوشيدم و بيرون آمدم و در كنار زبير نشستم . زبير به من گفت : پاشو، از كنارم برو! گفتم : از آن مى ترسى كه تو را تحريك كنم ؟!

و در روايتى ديگر آمده است كه زبير به اسماء گفت : از من دور شو، از من فاصله بگير. و اسماء گفت : از آن مى ترسى كه تو را تحريك كنم

؟! و در روايتى ديگر از عبدالله ، آزاد كرده اسماء، دختر ابوبكر و مادر عبدالله بن زبير و عروه ، آمده است كه گفت : هر زمان كه اسماء گذارش به حجون (727) مى افتاد، مى گفت : درود خدا و سلام او بر پيامبرش باد. من همراه با حضرتش در اينجا فرود آمديم . در آن روزگار ما بينوا و كم مايه بوديم و زاد و راحله اى چندان همراه خود نداشتيم . من و خواهرم عايشه و زبير و فلانى و فلانى عمره به جا آورديم ، و چون خانه خدا را طواف كرديم ، از احرام بيرون آمديم . و بار ديگر شامگاه بود كه از نو تلبيه به حج گفتيم (728).

سرانجام آنچه را كه عروة بن زبير به عبدالله بن عمر بن خطاب نسبت داده و گفته است كه : فرزند عمر هم احرام در پى عمره نگشوده ، و اين عبدالله بن عمر است كه نزد آنهاست ، بروند و از او بپرسند! ما سخنان فرزند عمر را مختلف يافتيم ، و روايات او خلاف يكديگرند. توجه كنيد:

نظر فرزند عمر درباره عمره تمتع

در صحيح مسلم ، سنن ابوداود و نسائى و ترمذى و بيهقى و ديگر منابع از قول عبدالله بن عمر آمده است كه گفت :

پيامبر خدا (ص ) در حجة الوداع عمره و حج را با هم به جا آورد. در ميان مردم كسانى بودند كه قربانى به همراه داشتند، و برخى هم نه . چون پيامبر خدا (ص ) به مكه وارد شد، فرمود: هر كس كه قربانى به همراه داشته باشد، تا پايان مراسم حج

هيچيك از محرمات احرام بر او حلال نمى شود؛ اما كسانى كه قربانى با خود نياورده اند، خانه خدا را طواف كرده سعى بين صفا و مروه به جا آورند و از احرام به درآيند و به هنگام خود بار ديگر تلبيه به حج بگويند (729).

بنا به گفته ترمذى از قول سالم ، فرزند عبدالله عمر، مردم بر اين سخن او و گفتار پدرش عمر در نهى از عمره تمتع اعتراض كردند. او گفته است كه شنيدم مردى از اهالى شام از عبدالله بن عمر از انجام عمره تمتع در ماههاى حج پرسيد. عبدالله پاسخ داد: حلال و رواست . مرد شامى گفت : اما پدرت انجام آن را ممنوع كرد. عبدالله پاسخ داد: نظرت چيست : اگر كارى را رسول خدا (ص ) انجام داده و به آن امر كرده ، و پدرم آن را نهى كرده باشد، تو امر پدرم را به كار مى بندى يا فرمان پيغمبر را؟ مرد شامى گفت : البته فرمان پيامبر خدا (ص ) را. و فرزند عمر گفت : پس بدان كه پيامبر خدا (ص ) آن را انجام داده است (730). و در روايت ديگرى آمده است : پيامبر، عمره را پيش از مناسك حج انجام داد (731).

ابن كثير نوشته است كه عبدالله عمر در امر عمره تمتع بر خلاف پدرش فتوا مى داد. به او گفتند: پدرت از انجام عمره تمتع جلوگيرى مى كرد! او پاسخ داد: از آن مى ترسم كه سنگ از آسمان بر شما ببارد، آخر عمره را پيامبر خدا (ص ) انجام داده ، آيا ما بايد سنت پيغمبر را پيروى

كنيم يا سنت عمر بن خطاب را (732)؟

خلاف اين جهتگيرى را در امر عمره تمتع نيز از او آورده اند (733). و دور نيست كه سبب اختلاف در فتاواى او در اين مورد، به سبب وجود اختلاف در زمان صدور چنان فتوايى باشد. مثلا اگر سئوال كننده در زمان خلافت پدرش و يا در زمان حكومت عثمان از او چنين سئوالى را مى كرد، پاسخ را مطابق زمان و خواست قدرت حاكم مى داد؛ اما اگر در زمان عبدالله زبير و دوره درگيريهاى خلفاى بنى اميه با او چنين پرسشى از فرزند عمر به عمل مى آمد، مخالفت با حكومت وقت برايش آسان بود.

به اين ترتيب دو دستگى و اختلاف شديد درباره عمره تمتع در اين دوره به وجود آمد. برخى كه دارو دسته خلافت و هيئت حاكمه را تشكيل مى دادند، از انجام آن جلوگيرى مى كردند، و گروهى نيز كه هوادار برگزارى آن بودند، مردم را از دستور پيغمبر خدا (ص ) و فرمانش در انجام عمره آگاه مى ساختند. و اينان از باقيماندگان اصحاب رسول خدا (ص )، مانند جابر بن عبدالله انصارى ، بودند كه از سنت پيامبر خدا (ص ) با مردم سخن مى گفتند. توجه كنيد:

در صحيح مسلم از قول ابو نضره آمده است كه گفت : در نزد جابر بن عبدالله انصارى نشسته بودم كه كسى به خدمت او رسيد و گفت : ابن عباس و عبدالله زبير در امر عمره تمتع و ازدواج موقت با هم اختلاف نظر دارند. جابر گفت : ما هر دو را در زمان پيامبر خدا (ص ) انجام مى داديم ،

تا اينكه عمر ما را از آنها ممنوع كرد، و ما هم كوتاه آمديم (734).

اين اختلاف در بين پيروان هر دو طرف مدتها ادامه داشته است . و از مظاهر آن ، روايتى است از موسى بن نافع اسدى كه گفت :

وارد مكه شدم و سه روز مانده به ترويه ، عمره تمتع به جا آوردم كه يكى از اهالى مكه به من گفت حج تو مكى به حساب مى آيد! با شنيدن اين سخن و براى كسب تكليف به نزد عطاء بن ابى رباح رفتم . او گفت : جابر بن عبدالله انصارى به من گفته است كه با پيامبر خدا (ص )، در حالى كه حيوان قربانى را به همراه داشت و تنها تلبيه حج گفته بودند به مكه آمده اند. رسول خدا (ص ) به آنها فرموده است : پس از طواف خانه خدا و سعى بين صفا و مروه و تقصير از احرام بيرون آييد تا حرامهاى احرام بر شما حلال شود. و در روز هشتم ذى حجه ، تلبيه به حج بگوييد و آنچه را پيش از آن انجام داده بوديد عمره تمتع به حساب آوريد. مردم به حضرتش گفتند: چگونه آن را عمره تمتع قرار دهيم ، در حالى كه تلبيه به حج گفته بوديم ؟ فرمود: آنچه را دستور مى دهم انجام دهيد كه اگر من قربانى به همراه نياورده بودم ، آنچه را به شما دستور داده ام خود عمل مى كردم . اما محرمات احرام بر من حلال نمى شود، مگر زمانى كه قربانى خود را انجام دهم . اين بود كه مردم نيز فرمان بردند

و طبق آن عمل كردند (735).

در دوره خلافت عبدالله زبير نيز - بر خلاف خواسته وى - نشانه موفقيت در احياى سنت پيامبر خدا (ص ) آشكار گرديد و علاقه مردمان به انجام عمره تمتع پديدار گشت . اين مطلب از رواياتى كه در صحيح مسلم آمده است معلوم مى شود. توجه كنيد:

مردى از قبيله بنى هجيم به ابن عباس گفت : اين فتواها چيست كه مردم را به اشتباه انداخته و يا سخت شيفته و علاقمند نموده كه هر كس خانه خدا را طواف كند، مى تواند از احرام بيرون آيد و آزاد است ؟ ابن عباس پاسخ داد: على رغم خواسته شما، اين سنت پيامبرتان مى باشد. و در روايت بعد از اين آمده است : مساله عمره تمتع ، و اينكه هر كس كه طواف خانه خدا را به جا آورد و از احرام بيرون شود، آزاد است ، همه جا شايع شده بود (736).

ابن قيم درباره روايتى كه از ابن عباس گذشت ، به اظهار نظر پرداخته و گفته است :

ابن عباس درست گفته كه هر كس قربانى به همراه نداشته باشد، خواه افراد و يا قارن و يا متمتع ، پس از طواف حكما يا وجوبا از احرام بيرون خواهد آمد؛ اين سنتى است كه جاى اما و اگر ندارد؛ مانند اين سخن پيامبر خدا (ص ) كه چون روز به اينجا رسيد و يا چون شب از اينجا شروع شد؛ روزه دار افطار كند؛ خواه اين افطار كردن معنايش براى روزه دار حكم باشد، و يا اينكه زمان رسيدن افطار و وقت آن را نشان دهد. همين طور كسى

كه خانه خدا را طواف كرده ، خواه بيرون آمدنش از احرام حكم باشد، و يا اينكه هنگام استفاده از آزادى باشد و نه احرام ، بايد كه در آن هنگام از احرام درآيد. و اين قانون ويژه كسانى است كه قربانى به همراه نياورده باشند و اين صريح سنت است .

و از ابوالشعثاء به نقل از ابن عباس آمده است كه گفت : ابن عباس اعلام كرد: هر كس كه به قصد اداى حج تلبيه گفته است ، پس از طواف ، عمل او عمره خواهد بود؛ چه بخواهد و چه نخواهد. به او گفتم : مردم چنين چيزى را از تو نمى پذيرند! ابن عباس پاسخ داد كه اين سنت پيغمبرشان مى باشد، اگر چه بر خلاف ميلشان باشد (737).

و بدين سان ابن عباس در زمان خودش در احياى سنت پيامبر خدا (ص ) مى كوشيد و كسانى نيز چون جابر بن عبدالله انصارى ، از پيروان مكتب اهل بيت ، وى را در اين راه يارى مى دادند و سرانجام از سوى اينان و به دنبال ايشان بود كه سخن در انجام عمره تمتع به مكتب خلفا كشيده شد. روايت ابن حزم از منصور بن معتمر (738) مويد اين مطلب است . منصور گفت : در سالى كه حسن بصرى (739) به حج رفته بود، من نيز با وى حج گزاردم . چون به مكه رسيديم ، مردى به نزد حسن آمد و گفت : اى ابوسعيد! من مردى خراسانى هستم و از راهى بس دور و دراز آمده و تلبيه به حج گفته ام . حسن گفت : آنچه را انجام

داده اى ، عمره قرار بده و از احرام بيرون بيا. از اين سخن حسن ، مردم بر آشفتند و آن را قبول نكردند (740). فتواى حسن در مكه شايع شد و به گوش همگان رسيد، تا اينكه آن را براى عطاء بن ابى رباح (741) گفتند. عطاء اظهار كرد و گفت : حسن بصرى درست گفته است ، ولى ما در بيان اين حقيقت هماهنگى نداريم (742)!

ترس از افشاى حقيقت عمره در عصر عباسيان از ميان رفت و سخن درباره عمره تمتع در زمان خلافت ايشان در همه جا منتشر شد؛ و دور نيست كه موضعگيرى جدشان ابن عباس در اين مورد، اثرى بسزا در تاءييد و پشتيبانى خلفاى عباسى از عمره تمتع داشته است . و نيز در زمان ايشان بود كه احمد بن حنبل ، رئيس و پيشواى مذهب حنبليان ، فتوا به عمره تمتع داد. و طبيعى است كه چنين فتوائى در مكتب خلفا استمرار خواهد يافت .

سخن ابن قيم گواهى است بر اين مطلب كه مى گويد:

مساءله حج تمتع را، چه آنهايى كه نام برده ايم و چه ديگران ، از پيامبر خدا (ص ) روايت كرده ، گروهى از بزرگان تابعين نيز از ايشان گرفته و آن را روايت نموده اند. و اين نقل و روايتها تا آنجا رسيده كه در صحت آن جاى هيچ ترديدى باقى نيست و موجب يقين و قطع است و ممكن نيست كسى بتواند آن را منكر شود و يا اينكه بگويد چنين اتفاقى رخ نداده است . حكمى كه مذهب اهل بيت پيامبر خدا (ص )، و مذهب حبر امت و درياى دانش

آن ابن عباس و اصحابش ، مذهب ابوموسى اشعرى ، مذهب امام اهل سنت و حديث ، احمد بن حنبل و پيروان او و مذهب تمامى اهل حديث مى باشد(743).

و به اين ترتيب سختگيرى و فشار بر مسلمانان پيرو سنت پيامبر خدا (ص ) از آن زمان و تا روزگار ما در امر عمره تمتع برداشته شده است .

تنها حج به جا آورده است (746).

4. از عبدالله عمر روايت كرده اند كه گفت : پيامبر خدا (ص ) و ابوبكر و عمر و عثمان حج مفرد به جا آورده اند (747). همچنين از او آورده اما با رسول خدا (ص ) به حج تنها تلبيه گفته ايم . و يا: پيغمبر خدا (ص ) تلبيه به حج مفرد گفته است (748).

5. از سعيد بن مسيب آورده اند كه گفت : مردى از اصحاب پيامبر خدا (ص ) به نزد عمر بن خطاب رض آمد و گواهى داد كه رسول خدا (ص ) در آن بيمارى كه از دنيا رحلت كرد، از انجام عمره پيش از حج نهى فرمود (749)!

6. از جابر بن عبدالله انصارى آورده اند كه گفت : پيامبر خدا (ص ) و ابوبكر و عمر تنها حج به جا آورده اند (750).

7. از حارث بن بلال (751) آمده است كه گفت : به رسول خدا (ص ) عرض كردم : اى پيامبر خدا! فسخ حج - به عمره - ويژه ماست ، يا براى همه مردم است ؟ آن حضرت فرمود: تنها ويژه ماست (752).

8. از عبدالله و حسن (753)، فرزندان محمد بن حنفيه ، به نقل از پدرش آورده اند كه على بن ابى طالب رض به او گفت : اى پسر من ! حج را مفرد به جا آور (754).

9. از ابوذر غفارى آورده اند كه گفت : عمره تمتع ويژه اصحاب محمد بود.

10. و بنا به روايتى ديگر ابوذر گفته است : به ما اجازه داده شده بود كه در حج ، عمره به جا آوريم .

11.

و در روايت ديگر: دو متعه عمره تمتع و ازدواج موقت فقط براى ما بوده است ، نه ديگرى .

12. از عبدالرحمان بن ابوالشعثاء (755) آورده اند كه گفت : من به نزد ابراهيم نخعى (756) و ابراهيم تيمى (757) رفتم و گفتم : امسال قصد دارم كه حج تمتع به جا آوردم . يعنى عمره پيش از حج ابراهيم نخعى گفت : پدرت چنين تصميمى نمى گرفت . آنگاه از ابراهيم تيمى از پدرش آورده اند كه گفته است : در ربذه به خدمت ابوذر غفارى رسيدم و داستان را برايش تعريف كردم . ابوذر گفت : حج تمتع مخصوص ما بوده ، نه شما.

و در سنن بيهقى آمده است كه ابوذر درباره كسانى كه حج خود را به عمره فسخ كرده اند مى گفت : چنين عملى ويژه كسانى بوده كه در ركاب پيامبر خدا (ص ) به حج بيرون شده بودند (758).

، عدم شناخت او از وثاقت و اطمينان وى باشد، نه اينكه اصلا چنين شخصى را نمى شناخته است .

ابن حنبل درباره حديث ابوذر اظهار نظر كرده و گفته است : خداى ابوذر را رحمت كند آيه فمن تمتع بالعمرة الى الحج كه در قرآن آمده است (760).

منظور پيشواى حنبليان اين است كه آيه مزبور مى رساند كه اين حكم عام است و همگان را شامل مى شود، نه اينكه ويژه برخى از مردمان بوده است . و جاى بسى شگفتى است كه شخص ابوذر بر خلاف چنين حكمى سخن گفته است ! در صورتى كه پيشواى حنبليان توجه نكرده كه چنين روايتى را به نام ابوذر ساخته اند؛ همان طور كه روايات ديگرى را در همين مورد به نام ديگران ساخته و به رسول خدا (ص ) نسبت داده اند كه حضرتش تنها حج را بدون عمره به جا آورده است . و يا بر اميرالمومنين (ع ) دروغ بسته اند كه او به فرزندش محمد بن حنفيه گفته است : اى پسر من ، حج تنها را به آور! با وجودى كه درگذشته شاهد درگيرى آن حضرت با عثمان در همين مورد بوده ايم !

همچنين از قول سعيد بن مسيب آورده اند كه مردى از اصحاب پيامبر خدا (ص ) به نزد عمر آمد و شهادت داد كه خودش از رسول خدا (ص ) و در بستر بيمارش شنيده است كه از عمل عمره پيش از حج نهى فرموده است ! و ما ندانستيم كه اين صحابى چه كسى بوده و چرا عمر در زمان حياتش ، و نيز عثمان و معاويه و

فرزندان زبير و ديگران به گفته اين صحابى استناد نكرده اند؟!

تمامى اين احاديث و مانند آنها، بعدها به خاطر توجيه نظر خلفا در تحريم و جلوگيرى از انجام عمره تمتع در حج به وسيله ايشان ساخته و بر سر زبانها انداخته شده است .

در اين مورد ابن قيم در كتاب زاد المعاد و ابن حزم در كتاب المحلى نيكو گفته اند. ابن قيم گفته است :

ما خداى را بر خود گواه مى گيريم كه اگر احرام به حج بستيم ، بر ما واجب باشد كه به خاطر انجام اوامر پيامبر خدا (ص ) و اجتناب از خشم و غضب آن حضرت آن را به عمره فسخ كنيم . چه ، به خدا سوگند كه رسول خدا (ص ) اين حكم را نه در زمان حياتش فسخ كرده و نه بعد از آن ، و كلمه اى هم بر خلاف آن درست نيست . و حضرتش آن را ويژه برخى از اصحابش نكرده و ديگران را از انجام آن محروم نساخته است ؛ بلكه برعكس ، خداوند بر زبان سراقه نهاده است كه از پيامبرش بپرسد كه آيا اين عمره ويژه ايشان است ؟ و آن حضرت پاسخ داد: اين حكمى است براى ابد و تا پايان دنيا. و بالاخره ما ندانستيم كه چه چيز را بر اين احاديث و امر موكدى كه پيامبر خدا (ص ) به خاطر آن بر مخالف خشم گرفته است مقدم بداريم .

و چه زيبا امام احمد بن حنبل ره به سلمة بن شبيب پاسخ داد؛ آنجا كه سلمه به او گفته بود: اى ابو عبدالله ! تمامى كارهايت خوب

و پسنديده است ، مگر يكى از آنها. و احمد پرسيد: آن كدام است ؟ سلمه گفت : تو قائل به فسخ حج به عمره هستى ! و احمد گفت : اى سلمه ! مى گفتم تو مردى فهميده و عاقلى ! من يازده حديث صحيح در اين زمينه از پيامبر خدا (ص ) در دست درام ، آيا همه اينها را به خاطر حرف تو ناديده بگيرم (761)؟!

سپس ابن قيم ادامه داده و گفته است : مساءله فسخ حج به عمره از سوى چهارده تن از اصحاب پيامبر خدا (ص ) روايت شده كه احاديث آنها همه صحيح است و آنها عبارتند از: ام المؤ منين عايشه ، ام المؤ منين حفصه ، على بن ابى طالب ، فاطمه ، دختر پيغمبر خدا (ص )، اسماء، دختر ابوبكر صديق ، جابر بن عبدالله ، ابو سعيد خدرى ، براء بن عازب ، عبدالله بن عمر، انس بن مالك ، ابوموسى اشعرى ، عبدالله بن عباس ، سبرة بن سعيد جهنى و سراقه بن مالك مدلجى رض (762).

ابن حزم نيز گفته است فرمان پيامبر خدا (ص ) را داير بر اينكه هر كس كه قربانى به همراه ندارد، بايد حجش را به عمره فسخ كند و از احرام بيرون بيايد، جابر - بن عبدالله انصارى و پانزده نفر از اصحاب آن حضرت - رضى الله عنهم - تاكيد كرده ، و از اينان قريب به سى تن تابعى اخذ حديث كرده و آن را گرفته اند. و تعداد كسانى كه سخن تابعين را در اين مورد آورده اند، بجز خدا كسى ديگر نمى داند. و

كسى نمى تواند در برابر اين همه دليل روى از آن بر تابد و از انجامش شانه خالى كند (763).

و نيز گفته است كه : پيامبر خدا (ص ) فرمان داد كه هر كس قربانى به همراه ندارد، با انجام عمره از احرام بيرون بيايد، و اين آخرين فرمان آن حضرت در مكه و در محل صفا بود. و حضرتش اعلام فرمود كه عمره تمتع فضيلتش از به همراه آوردن حيوان قربانى بسى بيشتر است ، و تاءسف خورد كه چنين كارى را خودش نكرده است . و اينكه حكم عمره پيش از حج تا روز قيامت پا برجا خواهد ماند، و چون چنين بوده ، ما نيز مطمئن هستيم كه اين حكم هرگز نسخ نشده است . و با اين وصف هر كس نسخ عمره تمتع را جايز بداند، عمدا دروغ بستن بر روايت پيامبر خدا (ص ) را جايز دانسته كه اگر عمدى باشد عين كفر است ، و اين اعتقاد ماست كه عمره داخل در حج شده و حج بدون عمره جايز نيست ، عمره اى كه از آن متمتع شده از آزادى بين آن و حج سود ببرد، يا عمره اى كه قرين با حج باشد، و اين حرف آخر است (764).

ابن حزم در ادامه سخنان فوق مى افزايد:

ابوموسى اشعرى به همين موضوع انجام عمره تمتع در طول مدت خلافت ابوبكر و اوايل خلافت عمر رض فتوا مى داد و دست كشيدنش از آن ، به هنگام شنيدن نهى عمر، در برابر روايتى كه از پيامبر خدا (ص ) آمده حجت نخواهد بود؛ بلكه دليل ما سخنى است كه ابوموسى

به عمر گفته كه : ما الذى احدثت فى شان النسك . يعنى تازه چه چيز در مناسك حج نهاده اى ؟ و عمر اين موضوع بدعت نهادن را رد نكرده است .

اما سخن عمر در آيه و اءتموا الحج و العمرة لله ، احكامى در مورد تماميت حج و عمره وجود نداشته كه پيامبر خدا (ص ) آن را به مردم ياد نداده باشد و آيه مزبور نيز بر شخص رسول الله فرود آمده و آنحضرت ماءمور بيان آن و امثالش بوده است .

اما اينكه حضرتش از احرام بيرون نيامده تا آنگاه كه شتر قربانى خود را نحر كند، مطلبى است كه حفصه دختر عم، شرح آن را چنين آورده كه گفت از پيامبر خدا (ص ) پرسيدم :

چرا مردم از احرام بيرون مى آيند، ولى شما با انجام عمره از آن بيرون نمى آيى ؟ فرمود: من حيوان قربانى به همراه خود آورده ام و تا آن را نحر نكنم ، نمى توانم از احرام بيرون بيايم .

و همين مطلب را على نيز روايت كرده است ...تا آنجا كه مى گويد: و اين براى پيروى بسى شايسته تر از راءى شخصى عمر مى باشد. فهذا اءولى اءن يتبع من راءى رآه عمر (765).

ابن حزم در جاى ديگر از كتابش ، رواياتى را كه گوياى اين هستند كه فسخ حج به عمره ويژه اصحاب رسول خدا (ص ) بوده است آورده ، و در بطلان آنها به داستان سراقة بن مالك استشهاد مى كند كه هنگامى كه پيامبر خدا (ص ) امر به فسخ حج به عمره داد، سراقه از حضرتش پرسيد: اى رسول

خدا! اين فسخ براى امسال ماست يا براى هميشه ؟ و آن حضرت فرمود: براى هميشه است . آنگاه مى نويسد: و بدين ترتيب مساله تخصيص و نسخ براى هميشه منتفى است . و به خدا سوگند هر كس كه اين خبر را بشنود و در برابر امر پيامبر خدا (ص ) سخن شخص ديگرى را بياورد، اگر چه ام المؤ منين عايشه و يا ام المؤ منين حفصه و يا پدران ايشان رض باشند، خود را به هلاكت انداخته است ؛ تا چه رسد به دروغهاى بى پايه و اساسى كه مانند تارهاى عنكبوت سست و لرزان بوده ، و از سوى كسانى چون حارث بن بلال و ديگران در ميان مردم پراكنده شده كه در ميان ايشان پايگاهى هم ندارند.

و كسى را هم نمى رسد كه تنها به اين سخن پيغمبر (ص ) كه عمره تا روز قيامت داخل در حج شده است اكتفا كند و بگويد: منظور آن حضرت جواز انجام عمره در ماههاى حج بوده است . و گفته جابر و ابن عباس را كه تصريح كرده اند پيامبر فرمان فسخ حج به عمره را از اينكه ويژه اصحابش بوده و يا براى همان سال باشد، رد كرده است ، ناديده بگيرد و هر كس كه چنين كند، آشكارا به پيامبر خدا (ص ) دروغ بسته است .

سپس ابن حزم مى نويسد: برخى جسارت ورزيده و با اشاره به خبر ثابت شده از ابن عباس كه مشركان انجام عمره را در ماههاى حج از زشت ترين گناهان روى زمين مى دانستند، گفته اند: اينكه پيامبر خدا (ص ) چنين دستورى

را داده است به خاطر آن بوده كه قولا و عملا آنان را از مجاز بودن عمره در ماههاى حج آگاه كرده باشد. و اين خطايى است بس بزرگ ؛ زيرا نخست به پيامبر خدا (ص ) دروغ نسبت داده كه ادعا مى كند حضرتش امر به فسخ حج در عمره داده تا از جواز آن در ماههاى حج مردم را آگاه كرده باشد! و بفرض اينكه چنين باشد - كه پناه به خدا اگر چنين باشد - مى پرسيم : آيا پيغمبر (ص ) بحق چنين فرمانى را صادر كرده است يا به باطل ؟ اگر بگويند بر باطل ، كه كفر ورزيده اند. و اگر بگويند بحق ، مى گوييم با اين حساب فرمان آن حضرت به هر صورتى كه صادر شده باشد، پس از صدور، اطاعتش واجب و لازم الاجرا خواهد بود. و اگر همه اينها به همين آشفتگى كه مى گويند باشد، پس چرا تنها ويژه كسانى باشد كه قربانى به همراه ندارند و آن را كه قربانى به همراه دارد شامل نمى شود؟

از همه اينها دردناكتر اينكه گوينده نادان خودش پذيرفته و مى دانسته كه پيامبر خدا (ص ) همه ساله در ماههاى ذى قعده و پيش از سال فتح مكه با اصحابش عمره به جا مى آورده است . و در ذى قعده همان سال فتح مكه نيز عمره گزارده ، و در حجة الوداع در ذو الحليفه به ايشان گفته است : هر كدامتان كه بخواهيد، مى توانيد عمره به جا آوريد، و هر كدام هم كه بخواهيد، لبيك حج و عمره بگوييد و آن كس كه بخواهد

مى تواند لبيك به حج بگويد (766) كه همراهانش نيز چنان كردند.

با اين همه ، خداوند! اى مسلمانان ! آيا اصحاب آن حضرت - رضى الله عنهم - را گيجى و بلاهت و نادانى فرا گرفته بود كه با تمام اين احوال ندانستند كه انجام عمره در ماههاى حج رواست ؟ با اينكه همه ساله آن را با حضرتش و در ماههاى حج به جا مى آورده اند؟ تا اينكه نيازمند فرمان فسخ حج به عمره باشند، و از آن راه مجاز بودن آن را درك كنند؟

قسم به خدا كه نادان هم به كمتر از اين ، حقيقت را باز مى شناسند! و چه مايه جراءت و جسارت مى خواهد كه شخص به خاطر دفاع از تقليد كور كورانه ، با سنت هاى اصيل و ثابت به مبارزه بر خيزد، يك بار به دروغ رسوا كننده متشبث شود و يك بار خود را به نادانى و بلاهت بزند و دست آخر مطالب خشك و بى اساس و سرد سر هم نمايد؟! حسبنا الله و نعم الوكيل .

مولف گويد: ابن قيم و ابن حزم و ديگر پيروان مكتب امام احمد بن حنبل غافل از اين بوده اند كه علت انكار منكران عمره تمتع نه به خاطر نادانيشان به روايات صحيح متواتر از رسول خدا (ص ) مى باشد تا به راهنمايى نياز داشته باشند، و يا نه از آن جهت است كه ذهن آنها كشش درك معنى و مفهوم آن روايات را ندارد تا لازم باشد كه ايشان را به مدلول آنها هدايت و راهنمايى نمود، بلكه علت اصلى ، هدفى است كه آنها پيش گرفته

و اصرار دارند كه جبهه گيرى خلفا را در برابر حكم صريح توجيه كنند! و بر اين مساءله قرنهاست كه پافشارى كرده اند. اين است كه برخى از ايشان در اين راه به قصد قربت و خير خواهى حديثها ساخته اند، و عده اى نيز مانند بيهقى عذرها براى ايشان تراشيده اند.

راه به جايى نخواهد برد. دليل ما در اين مورد، مطالبى است كه نووى در شرح بر مسلم آورده كه فشرده آن از اين قرار است :

دانشمندان در اينكه كداميك از انواع سه گانه حج برتر است ، دستخوش اختلاف شده اند. شافعى و مالك و عده زيادى بر اين باورند كه بهترين آنها افراد است ، آنگاه تمتع ، و سپس قران .

اما احمد و ديگران برآنند كه بهترين آنها تمتع است . ابو حنيفه و گروهى نيز قائلند كه برترى با قران است و اين دو مذهب دو قول ديگر شافعى (768) است . بعد مى گويد: صحيح ، برترى افراد است ، آنگاه تمتع و سپس قران .

اما در حجى كه پيغمبر به جا آورده ، و اينكه آيا آن حج مفرد، يا متمتع و يا قارن بوده است ، علما بر حسب مذهبشان به سه گروه تقسيم شده اند و هر كدام يكى را بر حسب مذهب خود ترجيح داده و مدعى شده اند كه پيامبر خدا (ص ) آن را به جا آورده است تا آنجا كه مى گويد:

از دلايل ترجيح حج افراد اين است كه خلفاى راشدين رض بعد از پيامبر خدا (ص ) همگى حج افراد را به جا آورده اند (769) و بر اداى چنين حجى نيز ادامه داده اند: كارى را كه ابوبكر و عمر و عثمان رض كرده ، اما روش على رض در اين مورد مختلف است (770). و اگر حج افراد بهتر نبود و مى دانستند كه شخص پيامبر خدا (ص ) نيز حج افراد به جا نياورده است ، به انجام

چنين حجى ادامه نمى دادند. با توجه به اينكه آنان پيشوايان سرشناس و رهبران اسلام بوده و در زمان حيات و حتى پس از مرگشان به آنها اقتدا شده ، ايشان را شايسته نبود كه كارى را بر خلاف سنت و روش پيامبر خدا (ص ) ادامه داده باشند.

اما اختلافى را كه على رض و ديگران در اين زمينه با آنها داشته اند، به اين منظور بوده كه نشان داده باشند چنين كارى مجاز است (771). و اين از احاديث صحيح ثابت و روشن مى گردد!

و باز از دلايل ترجيح چنين حجى اين است كه حج افراد، به اجماع نيازى به قربانى ندارد، و اين كمال و فضيلت آن را مى رساند؛ در صورتى كه در حج تمتع و قران به خاطر جبران عدم حضور در ميقات و غيره قربانى لازم است . و مى دانيم آنچه را جبران مافات لازم نباشد، بهتر است .

ديگر اينكه امت اسلامى بدون هيچ كراهتى بر جواز حج افراد متفقند (772). در صورتى كه عمر و عثمان ناخشنودى خود را از حج تمتع و قران ابراز داشته اند. پس با اين دلايل حج افراد بهتر است ؛ و خدا داناتر مى باشد.

و اگر گفته شود: چگونه بين صحابه پيغمبر (ص ) در چگونگى انجام حجى كه آن حضرت به جا آورده است اختلاف افتاده ، در صورتى كه آن حج ، تنها يك حج بوده كه رسول خدا (ص ) به جا آورده و اصحاب آن حضرت هم از تنها رويدادى كه شاهد و ناظر آن بوده اند خبر داده اند!

قاضى عياض مى گويد: مردم درباره همين احاديث احاديث

مورد بحث حج افراد و تمتع و قران بسيار سخن گفته اند. برخى از ايشان در مباحث خود با سعه صدر و گذشت و انصاف با اين قضيه روبرو شده ، و برخى هم با كوته نظرى و تكلف ، و عده اى با عبارت پردازى و پرگويى ، و گروهى به اجمال و اشاره و چشمپوشى از حقايق از كنار اين مساءله گذشته اند. اما آن كس كه در اين زمينه گسترده تر و وسيعتر از همه داد سخن داده ، به ترتيب ، ابو جعفر طحاوى حنفى است كه در اين مساءله بيش از هزار برگ كاغذ را سياه كرده و ديگرى ، ابوجعفر طبرى ، و سپس ابوعبدالله بن ابى صفره و بعد مهلب و آنگاه قاضى ابوعبدالله المرابط و قاضى ابوالحسن بن القصار بغدادى و حافظ ابو عمر بن عبدالبر و ديگران بوده اند...(773).

وى در ادامه مى نويسد: بهترين سخنى كه در اين زمينه بجاست تا گفته شود، البته تا آنجا كه مادر سخن ايشان بررسى و تحقيق كرده ايم و برگزيده هايى كه از منتخبات ايشان برگزيده ايم كه حاصل جمع بندى همه آن روايات و نزديكترين به آن احاديث باشد، اين است كه پيامبر خدا (ص ) انجام انواع سه گانه حج را براى مردم مباح اعلام فرموده تا دليلى بر جواز انجام آنها باشد. چه ، اگر حضرتش تنها يكى را فرمان مى داد، اين گمان مى رفت كه بقيه جايز نيستند. اين است كه اقسام سه گانه حج را به پيغمبر خدا (ص ) نسبت داده اند و هر يك از اصحاب از حجى كه پيامبر خدا

(ص ) وى را به انجام آن فرمان داده و آن را مباح اعلام فرموده ، خبر داده و آن را يا به خاطر امر بى واسطه آن حضرت به او، و يا از راه تاءويل و اجتهاد شخصى به حضرتش نسبت داده است (774).

نووى در جاى ديگر از شرحى كه بر صحيح مسلم نوشته از قول مازرى چنين آورده است : در مساءله متعه اى كه عمر انجام آن را نهى كرده ، اختلاف است . برخى مى گويند: آن عبارت از فسخ حج و تبديل آن به عمره است ، و برخى معتقدند كه آن ، عمره در ماههاى ويژه حج و به دنبالش انجام حج در همان سال بوده كه عمر آن را به خاطر تشويق (775) مردم به انجام حج افراد، كه بهتر است ، نهى كرده است ؛ نه اينكه شخص او اعتقادى به بطلان و يا تحريم آن داشته است .

همچنين قاضى عياض گفته است : ظاهر حديث جابر و عمران و ابوموسى حكايت از اين دارد كه متعه مورد اختلاف ، همان فسخ حج به عمره است و از همين جهت است كه عمر مردم را به خاطر آن به باد كتك و تازيانه مى گرفت . البته نه به خاطر تمتع در ماههاى حج ، بلكه فقط ايشان را از آن رو كتك مى زد و تنبيه مى نمود كه خودش و ديگر اصحاب اعتقاد داشتند كه فسخ حج به عمره ، ويژه همان سال حجة الوداع و به خاطر حكمتى بوده كه پيش از اين متذكر شده ايم .

ابن عبدالبر نيز مى گويد: بين دانشمندان مكتب

خلفا در اين مورد هيچ اختلافى وجود ندارد كه منظور از تمتع در كلام خداوند كه مى فرمايد: فمن تمتع بالعمرة الى الحج ، فما استيسر من الهدى ، همان انجام عمره در ماههاى ويژه حج مى باشد كه پيش از مناسك حج به آورده مى شود...

و از اقسام ديگر تمتع در حج ، حج قران است كه شخص حاجى از اينكه از شهر و ديارش دوباره براى انجام مناسكى ديگر دست به مسافرت بزند آزاد است ، و تمتع ديگر، فسخ حج به عمره است . اين سخن قاضى عياض مى باشد.

اما من مازرى مى گويم بهتر اين است كه بگوييم عمر و عثمان و ديگران از متعه ، كه همان عمره در ماههاى ويژه حج و به دنبالش انجام حج در همان سال است ، نهى كرده اند. و منظورشان از چنين دستورى ، تشويق و واداشتن مردم به برگزارى حج افراد به خاطر فضيلت آن بوده است و نه چيز ديگر (776)! پايان آنچه از شرح نووى با تلخيص آورديم .

مولف گويد: تمامى اين دانشمندان و دانشمندان ديگر كه هزاران برگ در اين باب نوشته اند، در كتاب خدا خوانده اند كه : فمن تمتع بالعمرة الى الحج ...و به تمام روايات فراوان متواتر صحيحى كه از پيامبر خدا (ص ) رسيده است و به فرمانهاى مؤ كدى كه حضرتش در به جا آوردن عمره داده است آگاه شده اند. و نيز نهى عمر را از آن ، و گوشمالى و تنبيه سخت او را نسبت به مخالفان اين فرمانش را هم خوانده اند، و عذرى را كه وى در اين

مورد آورده كه افراد براى حج و عمره بهتر و كامل كننده آنهاست ، و اينكه در اين فرمان ازدياد درآمد مردم مكه نيز منظور نظر بوده است ، دريافته اند. با همه اين احوال ، در آن سخنان متناقضى كه آورده اند مى خوانيم كه پيامبر خدا (ص ) به گروهى از اصحاب حج تمتع و به جمعى حج افراد و براى عده اى نيز حج قران را مباح فرموده است ! و به سبب وجود اختلاف در سخنان و اوامر پيامبر خدا (ص ) در حجة الوداع است كه بين دانشمندان در اين مورد اختلاف افتاده ، و اينكه شخص عمر، فسخ حج را نهى كرده ، نه حج تمتع را! و نهى عمر و عثمان و ديگران از به جا آوردن حج تمتع به خاطر تشويق و ترغيب مردم به انجام حج افراد و فضيلت آن بر ديگر اقسام حج بوده نه چيز ديگر!

ملاحظه مى كنيد كه چگونه اين اربابان علم و دانش ، حكم مخالف صريح قرآن و سنت پيغمبر را، افضل و برتر به حساب آورده اند؟!

و يا راستى را چگونه كتك زدن و آزار و شكنجه دادن مردم و سر تراشيدن و رسوا كردن آنها، معنايش تشويق و ترغيب گرديده است ؟!

اما با اين همه ، ما وظيفه نداريم كه مانند ابن حزم بر دانشمندان زبان به سرزنش و گستاخى بگشاييم ، بلكه برعكس بايد ايشان را در آنچه كرده و نوشته اند معذور داريم ؛ زيرا آنچه را آنان انجام داده اند، به سبب خيرخواهى و نيك انديشى بوده كه اصرار داشته اند دامان خلفا را از چنان

آلودگى پاك گردانند و به خاطر تبرئه آنها بوده است كه احاديث دروغ از زبان پيغمبر (ص ) و اهل بيت آن حضرت و بزرگان و سران صحابه ساخته و بر سر زبانها انداخته اند.

و باز بر اساس همان حسن نيت و خيرخواهى بوده كه كارهاى خلفا را اجتهاد ناميده و اظهار داشته اند كه : خلفا تاءويل و اجتهاد به خير كرده اند! و از حق نبايد گذشت كه اين دانشمندان نيز در آنچه كرده و گفته و نوشته اند، تاءويل به خير فرموده اند.

در مباحثى كه گذشت ، روشن شد كه چگونه در احاديث منسوب به پيامبر خدا (ص ) اختلاف پديد آمده ، و چگونه در طى قرون و اعصار اختلاف در ميان مسلمانان انتشار يافته است . به مطالب زير توجه كنيد:

سارى بود؛ تا اينكه او مسلمانان را از به جا آوردن سنت پيغمبر در عمره تمتع بازداشت و عثمان و حاكم مكه ، عبدالله بن زبير، و معاوية بن ابى سفيان هر كدام به نوبه خود به دنبال عمر افتاده ، دستوراتش را در اين مورد به اجر گذارده و از او پيروى كردند. بعد از اين تاريخ بود كه پيروان مكتب خلفا دست به كار ساختن احاديثى از زبان پيامبر اسلام (ص ) زدند؛ مبنى بر اينكه آن حضرت انجام عمره تمتع يعنى جمع بين حج و عمره را نهى كرده است ! و اين احاديث را تنها به خاطر تاءييد سياست برخى از خلفاى راشدين و به حساب خيرخواهى ساختند و بر سر زبانها انداختند و آنها را به پيغمبر خدا (ص ) نسبت دادند! مسلمانان نيز اين احاديث ساختگى را دست به دست كرده ، آنها را همراه و در رديف احاديث نخستين پيغمبر در جامعه اسلامى منتشر ساختند.

آنگاه كه عمر بن عبدالعزيز به خلافت نشست و فرمان به تدوين احاديث رسول خدا (ص ) داد، هر دو دسته از آن احاديث ، يعنى هم احاديثى كه از رسول خدا (ص ) بود و هم آنهايى را كه ساخته و به حضرتش نسبت داده بودند، در كنار هم در كتابهاى صحيح حديث مكتب خلفا و سنن و مسانيد ايشان به ثبت رسيد. و از همين جا اختلاف بين احاديث پيدا شد و اختلاف و دو دستگى در بين مسلمانان آشكار گرديد. و اين اختلاف بين احاديث روايت شده از پيغمبر (ص ) و آنها را كه به حضرتش نسبت داده اند برداشته

نخواهد شد، مگر هنگامى كه احاديث مخالف سنت آن حضرت بدور افكنده شود، هر چند كه در كتابهاى صحيح آمده باشد.

و نيز ممكن نيست كه اختلاف و دو دستگى بين مسلمان ريشه كن شود و توحيد كلمه و يكپارچگى حقيقى و كامل بين ايشان به وجود آيد، مگر هنگامى كه مسلمانان به سنت راستين پيامبر (ص ) روى آورند و از روشهاى مخالف رخ برتابند؛ هر چند كه آن سنتها روش خلفاى راشدين باشد.

اگر لفظ خليفه در حديث منسوب به پيغمبر يا يكى از افراد آن زمان به معنى حاكم و فرمانرواى بزرگ اسلامى آمده باشد، يقين خواهيم داشت كه آن حديث ساختگى است .

همچنين ، از آنجايى كه توصيف خلفاى چهارگانه صدر اسلام به راشدين پس از روى كار آمدن برخى از خلفاى زور گو و خودكامه بنى اميه و بنى عباس و نشستن آنها بر مسند قدرت بود، كه به وسيله پيروان مكتب خلفا به چهار خليفه نخستين داده شده و ايشان را راشدين توصيف كرده اند، در اينجا نيز در مى يابيم كه هر حديثى كه چهار خليفه نخستين را به راشدين توصيف كرده باشد، پس از سپرى شدن دوران خلافت همان چهار خليفه نخستين ساخته و بر سر زبانها انداخته شده است .

2. اين حديث تصريح مى كند كه پيامبر خدا (ص ) سنت خلفاى راشدين را در رديف كتاب خدا و سنت حضرتش و همسنگ با آنها قرار داده و آن را مصدرى معتبر براى تشريع اسلامى معرفى كرده است . و بديهى است كه چنين كارى از پيامبر اسلام سخت به دور است .

3. به فرض اينكه پيغمبر خدا (ص ) دستور به پيروى از سنت خلفاى راشدين داده باشد، لازمه چنين دستورى پيروى از قوانين ضد و نقيض خواهد بود؛ زيرا اميرالمؤ منين على (ع ) در ميان آن چهار نفر راشدين است و ديديم كه او با سنت دو خليفه ، يعنى عمر و عثمان ، در موضوع عمره تمتع آشكارا مخالفت كرده و ديگران را هم به مخالفت با آن واداشته است . پس با اين حساب رسول

خدا (ص ) در عين حالى كه به انجام كارى فرمان داده ، همزمان به نهى همان كار امر فرموده است . و صدور چنين دستورى ضد و نقيض از رسول خدا (ص ) به دور است .

با توجه به همه اينهاست كه مى گوييم اين حديث سرآغاز احاديثى است كه در تاءييد سياست خلفاى راشدين ساخته و بر سر زبانها انداخته اند.

و از آنجا كه خلفاى نخستين تا زمان حكومت معاويه و عبدالله زبير از اصحاب پيغمبر خدا (ص ) بوده و همانها بودند كه در اجتهادات و روشهاشان شديدا با يكديگر اختلاف داشته اند، از اين رو سخن پيروان مكتب خلفا در حق صحابه درست در نمى آيد كه مى گويند: در عدالت و سلامت صحابه و صحت اخذ احكام اسلام از همه آنان ، هيچگونه ترديدى وجود ندارد. و ما اين مطلب را در بخش عدالت صحابه رسول خدا (ص ) و در جلد اول همين كتاب مورد بحث قرار داده ايم .

از بررسى داستان عمره تمتع در بين عثمان و اميرالمؤ منين على (ع ) كاملا روشن مى شود كه ائمه اهل بيت پيروان خود را به پيروى از سنت پيامبر خدا (ص ) فرمان مى دادند و خود در اين راه سخت مى كوشيدند و پيروان خود را هم به كوشش در اين زمينه دستور مى دادند.

و از ماجراهايى كه در بين عبدالله بن زبير و ابن عباس در همين زمينه گذشته است نمونه هايى از درگيرى و نزاع بين دو مكتب اهل بيت و خلفا را مشاهده كرديم و دريافتيم كه اين نزاع و درگيرى ، تنها به خاطر

التزام مكتب اهل بيت به پيروى از سنت پيغمبر (ص ) و در مقابل روش خاصى بود كه مكتب خلفا از راه اجتهادشان در برابر سنت پيامبر داشته اند.

از مطالبى كه گذشت دريافتيم كه چگونه در اسلام دو مكتب پا به عرصه وجود نهاده و پا گرفته اند: مكتبى كه پاسدار سنت پيغمبر خدا (ص ) بود و آن را با چنگ و دندان نگه مى داشت و به هيچ كس هم اجازه نمى داد كه در برابر سنت رسول خدا (ص ) اجتهاد كند و راءى و نظر خود را ارائه دهد و در اين راه نهايت كوشش خود را به كار مى برد كه آن مكتب اهل بيت است . و مكتب ديگر، مكتبى است اجتهادى و عقيده دارد كه خلفا و حاكمان از صحابه حق دارند كه در مقابل سنت پيغمبر دست به اجتهاد بزنند و اظهار نظر كنند. و اين مكتب خلفاست كه پيروانش سنتهاى ايشان را با چنگ و دندان حفظ مى كنند.

و از آنجا كه تمام جبهه گيريهاى اين دو مكتب پيرامون سنت پيامبر خدا (ص ) دور مى زند، چاره اى نديديم جز آنكه براى پاكسازى سنت پيامبر اسلام و شناخت راههاى دستيابى به سنت راستين و صحيح آن حضرت ، از حديث و سيره ، كه با اجتهادهاى مجتهدين درهم آميخته نشده باشند، مباحث مختلف اين كتاب و كتابهاى ديگر خود را، كه ظرف مدت چهل سال به انتشار آنها دست زده ايم ، عرضه كنيم و خداى بر گفتار ما وكيل و گواه است . پس بايد ملامتگران و اشكالتراشان معذورمان دارند.

موارد اجتهاد عمر بحث مى كرديم ، بويژه در موضوع عمره تمتع ، دريافتيم كه قريش به جا آوردن عمره تمتع را در ماههاى ويژه حج در دوره جاهليت حرام دانسته ، آن را از بزرگترين گناهان مى شمرد. و عقيده خود را در اين مورد چنين ابراز مى كرد كه : پس از پايان ماه صفر به جا آوردن عمره شايسته است . و ديديم كه پيامبر خدا (ص ) در اين باور با آنها سخت به مخالفت برخاست و خود چهار عمره به جا آورد، و همگى آنها را در ماههاى ويژه حج انجام داد.

اما درباره عمره تمتع ، كه جمع بين حج و عمره است ، مى بينيم كه خداوند در كتاب مقدسش بصراحت فرموده : فمن تمتع بالعمرة الى الحج ...و پيامبر خدا (ص ) آن را در حجة الوداع عملا سنت نهاده است . زيرا كه حضرتش پس از مهاجرت به مدينه به مدت نه سال درنگ كرد و حج به جا نياورد. تا اينكه در ذى قعده سال دهم بود كه تصميم به حج گرفت ، و اين تصميم در زمانى اتخاذ شد كه تمامى جزيرة العرب و سرزمين يمن به تصرف حضرتش درآمده بود و به دين اسلام گرويده بودند. پس پيامبر خدا (ص ) اعلام حج فرموده و با اين اعلاميه خلقى كثير كه مايل به برگزارى حج و پيروى از آداب و سنن آن طبق عملكرد رسول خدا (ص ) بودند، روى به مدينه نهادند.

پيامبر خدا (ص ) از مدينه به همراه زنان و اهل بيتش و همه مهاجران و انصار و گروهى بسيار

از مردم قبايل مختلف عرب و ديگر مردمان (778)، كه شمار ايشان را بجز خداى روزى دهنده شان كسى ديگر نمى دانست (779)، بيرون آمد و در ميان راه نيز مردمان بسيارى به حضرتش پيوستند.

بيابان از كثرت جمعيت موج مى زد. پيش رو و پشت سر و طرف راست و چپ پيغمبر خدا (ص )، تا چشم كار مى كرد، آدم بود و با رو بنه ايشان (780). جابر بن - عبدالله انصارى از آن حركت چنين ياد كرده است :

رسول خدا (ص ) در ميان ما بود. پيامبرى كه قرآن بر او نازل مى شد و تنها شخص او بود كه تاويل آن را مى دانست و هر چه را حضرتش انجام مى داد، ما از او پيروى مى كرديم . اين درياى مواج از جمعيت چون به وادى عقيق رسيد، رسول خدا (ص ) رو به عمر كرد و فرمود: جبرئيل بر من وارد شد و گفت : عمره در حج برگزار شود. عمره تا روز قيامت داخل در حج شده است . و در عسفان ، سراقه به حضرتش گفت : اى پيامبر خدا! مقررات حج را براى ما چنان بيان كن كه گويى امروز به دنيا آمده ايم . پيغمبر فرمود: خداى تعالى عمره را داخل در حجتان قرار داده است . چون به مكه رسيديد، هر كس كه قربانى به همراه نداشته باشد، پس از طواف خانه و سعى بين صفا و مروه از احرام بيرون بيايد، مگر اينكه قربانى با خود داشته باشد.

آن حضرت در سرف ، اين تبليغ را عموميت داد و رو به اصحاب كرد و فرمود:

هر كس كه قربانى به همراه ندارد و مايل است ، مى تواند آن را عمره قرار دهد. عايشه گفت دستور پپغمبر را برخى از اصحاب انجام دادند و بعضى هم انجام ندادند. رسول خدا (ص ) بارها در سرزمين بطحاى مكه اين مورد را متذكر شد كه هر كس بخواهد مى تواند حجش را عمره قرار دهد.

از آنچه كه گذشت معلوم مى شود كه حكم عمره تمتع را پيامبر خدا (ص ) بتدريج تبليغ فرموده است .

آن حضرت در عقيق ، مخصوصا شخص عمر را از نزول وحى بر او آگاه ساخت و اينكه شخص حضرتش ماءمور است كه بين حج و عمره را جمع كند. در عسفان به سراقه فرمود كه خداوند در اين حج كه به جا مى آوريد، عمره را قرار داده و اينكه هر كس كه خانه خدا را طواف كند و سعى بين صفا و مروه انجام دهد، از احرام بيرون بيايد تا محرمات احرام بر او حلال شود، مگر كسى كه قربانى به همراه داشته باشد.

در سرف به همه اصحاب حكم عمره را ابلاغ مى كند كه برخى مى پذيرند و بعضى هم به آن عمل نمى كنند. و چنان مى نمايد كه ترك كنندگان چنين دستورى از اصحاب آن حضرت ، همان مهاجران قرشى بوده اند كه انجام عمره را در ماههاى ويژه حج ، از همان دوره جاهليت از پليدترين گناهان به شمار مى آوردند!

از اين جهت ، پيامبر خدا (ص ) حكم عمره تمتع را بتدريج و آرام آرام در حجة الوداع به همراهان خود تبليغ فرمود.

اوضاع همچنان به پيش مى رفت تا آنگاه كه

در ميان صفا و مروه زمان آن رسيد كه حكم قطعى عمره عملى شود. پس وحى بر حضرتش نازل و دستور اكيد صادر گرديد. پس در همان جا، در حالى كه پيغمبر (ص ) آخرين طواف مروه خود را به پايان مى برد، به اصحابى كه به همراه او آمده و تلبيه حج گفته و قربانى به همراه نداشتند، فرمان داد كه آنچه را تا اينجا انجام داده اند عمره قرار دهند و از احرام بيرون آيند و فرمود اگر پيش از اين خبر داشتم ، قربانى به همراه نمى آوردم . اما من موى سرم را بسته و قربانى به همراه آورده ام و هيچ حرامى بر من حلال نخواهد شد، مگر وقتى كه قربانى را انجام دهم . در اينجا سراقه رسول خدا (ص ) را مخاطب ساخته ، پرسيد: اى رسول خدا! حكم حج را چنان بيان كن كه گويى امروز زاده شده ايم . آيا اين عمره براى امسال ماست يا براى هميشه ؟ رسول خدا (ص ) فرمود: نه ، براى هميشه است . و انگشتهاى دو دست را در هم كرد و ادامه داد: عمره تا روز قيامت وارد در حج شده است . و اين سخن را دو بار بر زبان آورد.

در اينجا بود كه توسط اصحاب آن حضرت ، همانها كه انجام عمره را در ماههاى ويژه حج حرام مى دانستند، سر و صدا برخاست . زيرا اجراى چنين دستورى براى آنها سخت و ناگوار بود. و اين بود كه مكنونات ضميرشان را آشكار كرده ، به اعترض گفتند: اى رسول خدا! چه چيزهايى بر ما حلال

خواهد شد؟ آن حضرت فرمود: همه حلالها آنچه انجام شده عمره است و ما از آن بهره مند مى شويم . هر كس كه قربانى به همراه ندارد از احرام بيرون آمده تمام حلالها برايش حلال مى شود كه عمره تا روز قيامت داخل در حج شده است . از همه حلالها بهره ببريد و در روز هشتم ذى حجه تلبيه به حج بگوييد و اعمال پيش از آن را عمره قرار دهيد. پرسيدند: با وجودى كه ما به نيت حج آمده بوديم ، چگونه آن را عمره قرار دهيم ؟ فرمود: آنچه را به شما دستور مى دهم انجام دهيد كه اگر من هم قربانى با خود نياورده بودم ، آنچه را به شما گفته ام خودم نيز انجام مى دادم . از احرام بيرون بياييد و با زنانتان مباشرت كنيد. آنگاه از هر گوشه سرو صدا برخاست و اعتراضات شروع شد تا آنجا كه به حضرتش گزارش دادند كه مى گويند: حالا كه بيش از پنج روز به عرفه باقى نمانده ، به ما دستور مى دهد كه از احرام بيرون بياييم و با زنانمان مباشرت كنيم و در حالى به عرفه برويم كه از...ما منى مى چكد!

فرمان حضرتش را با چنين سخنانى پاسخ گفتند كه آن حضرت به خشم آمد و روى از ايشان بر تافت و خشمگين بر عايشه وارد شد. و چون عايشه آثار خشم را در چهره حضرتش مشاهده كرد، پرسيد: چه كسى تو را به خشم آورده كه خدا بر او خشم بگيرد. و بنا به روايتى ديگر: خدايش به آتش بيندازد. فرمود: چطور خشمگين نشوم در صورتى

كه دستور مى دهم و اطاعت نمى كنند!

آنگاه به خطبه برخاست و فرمود: به من گزارش داده اند كه برخى از شما مردم چنين و چنان گفته ايد. به خدا سوگند كه من از همه شما پرهيزگارتر و نيكوكارترم . و بنا به روايتى ديگر: شما مى دانيد كه من از همه شما...و اگر موضوع قربانيم در كار نبود، من هم از احرام بيرون مى آمدم . گفتند: اى پيامبر خدا! يعنى مى فرماييد به منى برويم در حالى كه از...يكى از ما منى مى چكد؟ آن حضرت فرمود: آرى ، از احرام بيرون بياييد و بوى خوش به كار ببريد و با زنانتان مباشرت كنيد و از حلالها استفاده كنيد و در روز هشتم تلبيه به حج بگوييد و احرام ببنديد.

و سرانجام اين چنين با سختى و زحمت فرمان خدا و پيامبرش را اطاعت كردند و بجز شخص ام المؤ منين عايشه ، كه به عادت ماهانه مبتلا شده بود، عمره تمتع را در ماه ويژه حج به جا آوردند. و رسول خدا (ص ) به عايشه دستور داد تا حجش را به پايان ببرد. آنگاه پس از پايان حج به برادرش عبدالرحمان بن ابى بكر فرمان داد تا او را به تنعيم برده ، از آنجا عمره به جا آورد تا حجش به حج افراد برنگردد.

پيامبر خدا (ص ) از دنيا رفت و ابوبكر به جايش نشست و به حج رفت ؛ اما حج افراد به جا آورد! پس از او عمر به خلافت نشست و مانند ابوبكر حج تنها بگزارد. و در همان حال در عرفه چشمش به مردى افتاد كه

موهاى خود را شانه زده است ، و چون سبب را از او پرسيد، آن مرد پاسخ داد كه من عمره به جا آورده ام و از احرام بيرون شده ، امروز بار ديگر احرام حج بسته ام . و عمر گفت : در ماه حج عمره به جا نياوريد و از آزادى آن بهره نگيريد كه اگر من با عمره تمتع موافقت كنم در زير درختهاى اراك بساط عروسى برپا مى كنند، و از آنجا يكراست با هم به حج مى روند. و نيز گفت : بين حج و عمره تان فاصله بيندازيد؛ به اين ترتيب كه حج را در ماههاى حج و عمره را در ماههاى غير ماه حج به جا آوريد تا حج و عمره تان كامل و تمام باشد.

و چون ابوموسى اشعرى از او پرسيد كه : اين چه مقررات جديدى است كه در مناسك حج نهاده اى ؟ در صحت فتوايش به كتاب خدا استشهاد كرد و گفت : اگر به كتاب خدا مراجعه كنيم ، كه مى گويد: فاتموا الحج والعمرة لله ...و اگر به سنت پيامبرمان توجه كنيم ، مى بينيم كه حضرتش از احرام بيرون نيامد تا قربانى خود را به انجام رسانيد.

در اين احاديث و غير آن ، شخص خليفه عمر كامل و تمام بودن حج را بسته به انداختن فاصله در بين حج و عمره دانسته است و به برگزارى عمره در غير ماههاى حج دستور داده و مدعى شده كه پيامبر خدا (ص ) تا شتر قربانى خود را نحر نكرد، از احرام بيرون نيامد. و ابوموسى اشعرى و ديگران هم از ترس جراءت

نكردند كه به او بگويند رسول خدا (ص ) نه يك بار، بلكه بارها و آشكارا فرموده است كه او به اين علت از احرام بيرون نمى آمد كه قربانى به همراه آورده و نمى توانست كه از احرام بيرون بيايد، مگر وقتى كه شتر قربانيش را نحر كند. و اينكه بهره بردن از عمره در كتاب خدا آمده است .

گفته است كه اهالى مكه را كشت و كار و دام و درآمدى نيست . و تنها درآمدشان به اين بستگى دارد كه مسافرانى به آنجا وارد شوند و از قِبَلْ ايشان به نوايى برسند.

بنابراين خليفه قرشى ، عمر، در اينجا همان سخنانى را تكرار مى كند كه نخستين بار در حجة الوداع و در مخالفت با انجام عمره تمتع به پيامبر خدا (ص ) زده بودند! و سخن درست در اين واقعه اين است كه خليفه با نهى كردنش از برگزارى عمره تمتع ، دست به تاءويل و اجتهاد و خيرخواهى براى بستگان قرشى خود، ساكنان مكه زده است . و از همين راه تمام و كمال حج و عمره را با صدور فرمان جدايى حج از عمره اراده كرده ، تا عمره را در غير ماههاى حج به جا آورند؛ اگر چه اين فرمان بر خلاف حكم كتاب خدا و سنت پيامبرش باشد!

با صدور فرمان عمر، مسلمانان در زمان خلافتش به موجب دستور او عمل كرده ، سنت و روش او را به كار بستند و حج افراد به جا آورند. خليفه قرشى ، عثمان بن عفان ، نيز از او پيروى نمود و فرمان داد تا حج و عمره را جداگانه و تمام و كمال به جا آورده ، از جمع آنها در ماههاى ويژه حج خوددارى كنند. او گفت اگر عمره را به تاءخير بيندازيد تا دو نوبت خانه خدا را زيارت كنيد، بهتر است . اما امام على (ع ) با وى به مخالفت برخاست و گفت : عليه سنتى كه پيامبر خدا (ص ) نهاده است برخاسته اى ،

و نيازمندان و كسانى را كه محل زندگانيشان از حرم بسيار دور است ، از نظر دور داشته اى كه آنها حج و عمره را با هم قصد كرده اند؟! در اينجا عثمان منكر نهى خود از انجام عمره شد و گفت : من راى و نظر خودم را ابراز داشته ام . اما در نوبت ديگر امام (ع ) به او فرمود: تو عمره را نهى كرده اى ؟ عثمان گفت : آرى ! امام (ع ) فرمود: تو نشنيده اى كه پيامبر خدا (ص ) خود عمره را به جا آورده است ؟ عثمان پاسخ داد: آرى شنيده ام ! با دريافت چنين پاسخى ، امام (ع ) و يارانش آشكارا لبيك به عمره گفتند. و بنا به روايتى ، امام (ع ) به او فرمود: تو خوب مى دانى كه ما به همراه پيغمبر خدا (ص ) عمره به جا آورده ايم . عثمان پاسخ داد: آرى ، ولى ما سخت هراسان بوديم ! و در روايتى ديگر آمده است كه امام (ع ) به او فرمود: منظورت چيست از كارى كه پيامبر خدا (ص ) خود انجام داده است جلوگيرى مى كنى ؟ عثمان گفت : دست از سر ما بردار! و امام (ع ) گفت : نمى توانم دست از تو بردارم . و چون آن حضرت چنان ديد، بانگ به تلبيه عمره برداشت . و در روايتى ديگر چون امام مشاهده كرد كه عثمان از جمع بين حج و عمره نهى كرده است ، نيت عمره كرد و بانگ تهليل به حج و عمره با هم برداشت . و

عثمان چون چنان ديد به اعتراض به او گفت : با آنكه من اين كار را ممنوع كرده ام ، تو خلاف فرمان من عمل مى كنى ؟ امام پاسخ داد: من سنتى را كه پيامبر خدا (ص ) نهاده با سخن هيچكس ترك نمى كنم .

خليفه صحابى قرشى ، عثمان بن عفان ، با كسانى كه موقعيت و مقام امير - المؤ منين على (ع ) را نداشتند بشدت برخورد مى كرد و دستور مى داد تا مخالفان و آنهايى را كه لبيك به انجام عمره گفته بودند، تازيانه زنند و سر بتراشند.

در دوره معاويه ، سعدوقاص در بحث در مورد عمره به معاويه گفت : عمره تمتع عملى پسنديده و زيباست . معاويه پاسخ داد: اما عمر انجام آن را نهى كرده است ! و رئيس پليس معاويه گفت : كسى كه عمره تمتع را به جا بياورد، جاهل به امر خداست ! آنگاه در برابر چنين ادعايى ، نهى عمر را دليل آورد!

و معاويه حديثى به نقل از پيغمبر خدا (ص ) ساخت كه حضرتش از جمع بين حج و عمره نهى كرده و صحابه را به صحت اين حديث گواه گرفت . اما صحابه آن را نپذيرفتند و رد كردند؛ ولى معاويه خودش در درستى آن اصرار ورزيد!

و باز چنان مى نمايد كه اعمال خشونت در زمان حكومت معاويه بسيار سخت بوده ، كه عمران بن حصين صحابى ، راز خود را در سينه حبس كرد تا آنگاه كه در بستر بيمارى ، چون مرگ را در چند قدمى خود مشاهده كرد، راز درونش را نزد شخص امينى و پس از

گرفتن عهد و پيمان از او كه اگر زنده ماند آن را پوشيده دارد، فاش كرد و گفت : پيامبر خدا (ص ) بين حج و عمره را جمع مى كرد و تا زنده بود از آن نهى نكرده و در كتاب خدا هم آيه اى در نسخ آن نازل نشده ، بلكه مردى خود سرانه ، هر چه را كه در نظر داشت ، درباره آن بر زبان آورد.

تمام آنچه را كه از آن دوره در اينجا آورده ايم ، آشكارا اين مطلب را مى رساند كه آن دوره از گذشته هاى خود از دو جهت ممتاز و برجسته بوده است : نخست اينكه ايشان در اين دوره سنت عمر را به عنوان اصل و دين و آيينى قابل اجرا پذيرفتند و آشكارا بدان عمل كرده و به همگان نيز اعلام كردند؛ تا آنجا كه ضحاك رئيس پليس معاويه گفت : هر كس كه به عمره عمل كند جاهل به امر خداست ! و آن وقت او و معاويه نهى عمر را دليل ادعاى خود آوردند! در حالى كه سعد وقاص عمل پيامبر خدا (ص ) را در انجام آن دليل آورد. دوم اينكه اين دوره به ساختن حديث از زبان پيغمبر خدا (ص )، آن هم براى تاءييد فرمان عمر، ممتاز مى باشد.

پس از سپرى شدن دوره حكومت معاويه ، پيروان مكتب خلفا همچنان بر اين دو مورد ياد شده ادامه دادند و در زنده نگه داشتن آن كوشيدند؛ مانند عبدالله و عروه فرزندان زبير در مكه كه همچنان بر سنت عمر ادامه دادند و با استشهاد به نهى ابوبكر و عمر، از

انجام عمره تمتع جلوگيرى كردند. در حالى كه ابن عباس ، از پيروان مكتب اهل بيت ، به انجام آن فرمان مى داد كه به سبب اين جسارت سرانجام به او گفتند:

تا به كى مردم را با واداشتن به انجام عمره در ماههاى ويژه حج به گمراهى مى كشانى ؟ در صورتى كه ابوبكر و عمر آن را نهى كرده اند؟! و ابن عباس پاسخ داده : مى بينم كه به همين زوديها به هلاكت مى افتند. من مى گويم پيغمبر خدا (ص ) چنين فرموده ، اما آنها مى گويند ابوبكر و عمر آن را نهى كرده اند!

و بدين سان بين دو جبهه خصومت و درگيرى و دشنام بشدت ادامه داشت ؛ تا آنجا كه عروه حديثى دروغين به پيامبر و يارانش بست و گفت : آنها در حجة الوداع و ديگر حجها، حج افراد به جا آورده اند! و مادر و خاله اش ، اسماء و عياشه ، دختران ابوبكر، را به عنوان گواه معرفى كرد. ولى آن دو مدعى شدند كه ما در حجة الوداع ، عمره به جا آورديم !

پيروان مكتب خلفا پس از گذشت اين دوره به ساختن حديث به نقل از پيامبر خدا (ص ) و على بن ابى طالب نيز ادامه دادند كه آنها حج تنها را به جا آورده و به انجام آن هم فرمان داده اند. و بر زبان ابوذر نهادند كه او گفته است : عمره تمتع ويژه ما اصحاب پيامبر خدا (ص ) بوده است . و احاديث ساختگى ديگر كه مهارت و استادى در ساختن و پرداختن آنها به كار رفته است

. براى نمونه از ابوذر در ربذه ، و اميرالمؤ منين على (ع ) در نصيحت به فرزندش محمد بن حنفيه و از قول يكى از اصحاب پيامبر خدا (ص ) آورده اند كه او به عمر خبر داده رسول خدا (ص ) در بستر بيمارى اى كه منجر به رحلت آن حضرت گرديد، او را از انجام عمره با حج نهى كرده است !

اما با تمام اين احوال و كوششهاى به كار رفته ، مردم به انجام عمره تمتع علاقه قلبى داشته ، اين مطلب را هم به ابن عباس ابراز كرده اند. و اين ، نه از جهت مخالفت با سنت عمر بوده ، بلكه به اين علت بوده كه قادر به انجام چنين امرى نبوده اند. چه ، براى مسلمانان ممكن نبود كه بارو بنه در بندند و از اقصى نقاط كشور پهناور اسلامى دو بار عنان عزيمت به جانب مكه بكشند؛ يك بار به خاطر عمره ، و يك نوبت هم براى حج در ماههاى ويژه حج . همچون آن خراسانى كه از حسن بصرى در مكه تكليف خود را پرسيد و گفت كه من مردى خراسانيم و از جايى بسيار دور به اينجا آمده ام ...و يا آن ديگرى كه از مجاهد پرسيد كه اين نخستين بار است كه به حج آمده ام ، اينك دلم آرام نمى گيرد، تو فكر مى كنى كداميك بهتر است ، اينكه همين جا بمانم ، يا اينكه آن را عمره قرار دهم (781)؟

محل زندگانى چنين كسانى در حجازى نبود تا بتوانند چنان كه عمر و عثمان و پيروانشان مقرر مى داشتند از خانه

و موطن خود دو نوبت قصد مكه كنند. آن كس كه در همه عمرش فقط يك بار امكان عزيمت به مكه به قصد حج برايش فراهم مى شد، چه بايد بكند؟ و چگونه چنين آدمى مى توانست به موجب سنت عمر رفتار نمايد؟ و از قديم گفته اند كه اذا اردت ان لا تطاع ، فاطلب ما لا يستطاع . يعنى اگر مى خواهى كه فرمانت نبرند، چيزى بخواه كه در توانشان نباشد. از اين رو بود كه مسلمانان ناگزير شدند تا از سنت عمر در انجام حج تنهاى بدون عمره به خاطر اينكه توان آن را نداشتند چشم پوشى كنند. برخى كه توانايى و قدرت داشتند، آن را به كار برده از تمتع بين حج و عمره صرف نظر كردند، و گروهى نيز، چون پيروان مكتب احمد بن - حنبل ، به يكباره سنت عمر را ترك گفتند.

قابل توجه اينكه مسلمانان با همه اين احوال در طى ادوار و قرون ، از هيچ كوششى در توجيه كار خلفا و تبرئه آنان از آوردن حديث از زبان پيامبر خدا (ص ) و خانواده و اصحاب آن حضرت ، در تاييد راى و نظريه خلفا و تصويب كار ايشان فرو گذار نكردند و تا آنجا كه توانستند بگويند، گفتند؛ همانند اين سخن ايشان كه : خلفا مردم را به خاطر تشويق و ترغيبشان به انجام حج افراد، كه آن را بهتر از اقسام ديگر حج تشخيص داده بودند، به زير ضربات تازيانه گرفتند و سر تراشيدند! و تا آنجا در اين جانبدارى پيش رفتند كه كارهاى خلفا را اجتهاد ناميدند و اعلام داشتند كه اين

موضوع ، مساءله اى است اجتهادى و خليفه در اين مورد اجتهاد كرده است ! و سرانجام اين خوش خدمتى اين شد كه : خدا چنين گفته ، و پيامبرش چنين فرموده ، و خليفه عمر چنان اجتهاد كرده است ! و از اجتهاد او حكمى از احكام شرعى اسلامى را نتيجه گرفتند!

نمونه اى و عبرتى

با تمام ممانعتها و بهانه گيريها، سرانجام در حدود هفتاد و يا صد هزار نفر و بيشتر از مسلمانانى كه در ركاب پيامبر خدا (ص ) در حجة الوداع حضور داشتند، عمره تمتع به جاى آوردند. به ديگر سخن ، از آن سال به بعد اين سنت نبوى را اين تعداد اشخاص ، كه آن را خود شاهد و ناظر و عامل به اركان آن بودند، از پيامبر خدا (ص ) روايت كرده اند. اما با همه اين احوال خليفه صحابى قرشى ، عمر بن خطاب ، توانست كه مسلمانان را از انجام آن مانع شده ، متخلفين از دستورش را شديدا تنبيه نمايد!

و همان طور كه ديديم ، مسلمانان ، از صحابه گرفته تا تابعين ، در مقام تاييد فرمان خليفه روايتها از پيامبر خدا (ص ) آوردند كه حضرتش عمره تمتع را نهى كرده است . و ديگر رواياتى كه شاهد آن بوديم !

و اين داستان ، خود نمونه است از ديگر موارد اجتهاد ايشان در برابر نص صريح كتاب خدا و سنت پيامبر (ص )، و اطاعت و فرمانبردارى بى چون و چراى مسلمانان از ايشان ، از صحابى گرفته تا تابعى و ديگران .

و اين ، عبرتى است براى ما كه از خلال آن در

مى يابيم كه در مخالفتشان با شخص پيامبر خدا (ص ) در صدور فرمان صريحش در حق على (ع ) در امر فرمانروايى در روز غدير و در همان سفر حجة الوداع و ديگر احاديث نظير آن ، جاى تعجب و شگفتى وجود ندارد. چه ، مسلم است كه انگيزه ايشان در عمل به اجتهادشان در مساله حكومت و فرمانروايى ، بسى قويتر از انگيزه آنها درتغيير سنت عمره تمتع بوده است . فاعتبروا بها يا اولى الاءلباب .

مى پردازد. و چون مدت به انتها رسيد، ديگر زن تعهدى نخواهد داشت ، اما ملزم است كه رحم خود را پاك كند و فرزند - حاصل از اين ازدواج - بى شك متعلق به پدر است ، و اگر زن حامله نشده باشد، مى تواند به ديگرى شوهر كند (783).

در صحيح بخارى از رسول خدا (ص ) آمده است :

هر زن و مردى در ازدواج موقت مى توانند كه توافق كرده سه شب را در كنار يكديگر بگذرانند، و در صورتى كه بخواهند مى توانند آن را همچنان ادامه دهند، و يا از يكديگر جدا شوند (784).

و در مصنف عبدالرزاق از قول جابر بن عبدالله آمده است كه گفت :

چون مدت توافق شده بين زن و مرد در ازدواج موقت پايان يافت و مايل به ادامه آن بودند، بايد كه مرد براى زن مهرى ديگر تعيين كند. از او پرسيدند: زن چه مدتى را بايد عده نگهدارد؟ گفت :

يك طهر يك عده ماهانه البته اگر مباشرتى با او به عمل آمده باشد (785).

و در تفسير قرطبى نيز از ابن عباس آمده است كه گفت : عده در ازدواج موقت يك طهر است و زن و مرد از يكديگر ارث نمى برند (786).

و در تفسير طبرى از قول سدى آمده است كه آيه : فما استمتعتم به منهن (الى اءجل مسمى ) فاتوهن اءجورهن فريضة و لا جناح عليكم فى ما تراضيتم به من بعد الفريضة ان الله كان عليما حكيما . يعنى پس چون از ايشان بهره گرفتيد، مهر تعيين شده را، كه مزد آنهاست ، به ايشان بپردازيد و بر شما بحثى نيست

اگر بعد از معين كردن مهر به چيزى ديگر با هم تراضى نماييد كه بى گمان خداوند دانا و حكيم است (787). درباره ازدواج موقت است كه مرد، زنى را به شرط مدتى معين به ازدواج خود درمى آورد و دو گواه بر اين ازدواج شاهد مى شوند و ازدواج ، با موافقت و اجازه سرپرست آن زن صورت مى گيرد. و چون مدت پايان يافت ، مرد را بر آن زن حقى نيست و آن زن آزاد است . اما ملزم است كه رحم خود را از نطفه اى كه - احتمالا - در آن نهاده شده است پاك كند. يعنى اگر باردار شده ، تا وضع حمل درنگ كند. و ميراثى هم بين ايشان وجود ندارد و هيچكدام از ديگرى ارث نمى برد (788).

در تفسير كشاف زمشخرى آمده است كه گويند آيه مزبور درباره ازدواج موقت سه روزه آمده و اعتبار آن تا هنگامى بوده كه خداوند مكه را بر پيامبرش - عليه الصلاة والسلام - گشوده و سپس نسخ شده است ! و آن به اين صورت بوده كه مرد زنى را با تعيين مدتى معين ، يك شب يا دو شب و يا يك هفته ، و در برابر مبلغى چون پيراهن و غير آن به ازدواج خود در مى آورده و پس از رفع نيازش او را رها مى ساخته است . و از اين رو متعه ناميده شده كه مرد از زن كام مى گيرد و از او در برابر آنچه به وى تقديم داشته ، بهره مند مى شود (789)

اينكه زن خود را شخصا يا به وسيله وكيلش ، و چنانچه صغير باشد، توسط سرپرستش با مهرى معلوم و مدتى معين به ازدواج مردى در مى آورد، به شرطى كه از لحاظ نسب و سبب و يا همشيرگى و يا در عده ديگرى بودن و يا شوهر داشتن ، مانعى شرعى وجود نداشته باشد. و در پايان مدت از يكديگر جدا مى شوند، و يا اينكه مرد بقيه مدتش را مى بخشد و از او جدا مى شود. و زن پس از جدا شدن ، در صورتى كه به سن ياسئگى نرسيده باشد و دوره ماهانه مى بيند، بايد دو نوبت عادت ماهانه نگهدارد و در غير اين صورت ، عده او چهل و پنج روز خواهد بود كه بايد درنگ كند. و اين در صورتى است كه مباشرتى به عمل آمده باشد، والا نگه داشتن عده لازم نيست . و چنانچه از اين ازدواج فرزندى به هم برسد، چنين فرزندى از همه امتيازهاى فرزند حاصل از ازدواج دائم برخوردار خواهد بود (790).

در تفسير طبرى از ابو نضره از دو طريق آمده كه گفت : از ابن عباس درباره ازدواج موقت پرسيدم . در پاسخ گفت : آيا سوره نساء را خوانده اى ؟ گفتم : آرى ، آن را خوانده ام . گفت : نخوانده اى : فما استمتعتم به منهن - الى اجل مسمى -...گفتم : اگر آن را چنين خوانده بودم ، از تو نمى پرسيدم . گفت : آرى اين چنين است .

4. از ابونضره آمده است كه گفت من آيه فما استمتعتم به منهن ...را بر ابن عباس قرائت كردم . او به من گفت : الى اجل مسمى . گفتم ما آن را اين چنين نخوانده ايم ! ابن عباس سه بار به من گفت : به خدا سوگند كه خداوند آن را چنين نازل فرموده است .

5. از عمير و ابواسحاق آمده است كه ابن عباس آيه فوق را اين چنين قرائت مى كرد: فما استمتعتم به منهن - الى اجل مسمى -...

6. از مجاهد آمده است كه آيه فما استمتعتم به منهن ، يعنى نكاح موقت .

7. از عمرو بن مرة آمده كه او به گوش خود شنيده ، سعيد بن جبير اين آيه را چنين مى خوانده است : فما استمتعتم به منهن - الى اجل مسمى -...

8. از قتاده روايت شده كه گفت : ابى بن كعب اين آيه را چنين خوانده است : - فما استمتعتم به منهن - الى اجل مسمى -...

9. از شعبه روايت شده كه از حكم پرسيدم آيا آيه فما استمتعتم به منهن ...نسخ شده است ؟ گفت : نه (793)!

10.

در احكام القرآن جصاص نيز روايت ابونضره و ابوثابت و ابن عباس و قرائت ابى بن كعب آمده است (794).

11. بيهقى در سنن كبرايش از محمد بن كعب ، به نقل از ابن عباس آورده است كه گفت : متعه يا ازدواج موقت مربوط به اوايل صدر اسلام بوده ، و آن آيه را چنين قرائت مى كرد: فما استمتعتم به منهن - الى اجل مسمى -...(795)

12. در شرح نووى بر صحيح مسلم آمده كه ابن مسعود آيه فوق را چنين قرائت مى كرد: فما استمتعتم به منهن - الى اجل مسمى -...(796).

13. در تفسير زمخشرى آمده كه گفته اند اين آيه درباره ازدواج موقت آمده و مدت آن سه روز بوده است ...آنگاه مى گويد: آن را به خاطر كام گرفتن ، متعه ناميده اند. و از ابن عباس روايت شده كه اين آيه از محكمات است و نسخ نشده و آن را چنين مى خوانده است : فما استمتعتم به منهن - الى اجل مسمى - فاتوهن اجورهن ... (797).

14. قرطبى گفته است : عقيده جمهور بر آن است كه مراد، ازدواج موقتى است كه در صدر اسلام بوده و ابن عباس و ابى و ابن جبير آن را چنين قرائت مى كردند: فما استمتعتم به منهن - الى اجل مسمى - فاتوهن اجورهن (798).

15. در تفسير ابن كثير آمده است : ابن عباس ، ابى بن كعب ، سعيد بن جبير و سدى اين آيه را اين چنين قرائت مى كردند: فما استمتعتم به منهن - الى اجل مسمى - فاتوهن اجورهن فريضة ... و مجاهد گفته است كه اين آيه درباره

ازدواج موقت نازل شده است (799).

16. در تفسير سيوطى ، حديث ابو ثابت و ابونضره و قتاده و سعيد بن جبير از قرائت ابى بن كعب ، و حديث مجاهد و سدى و عطاء از ابن عباس ، و نيز حديث حكم آمده كه آن آيه نسخ نشده است . و از عطاء به نقل از ابن عباس آمده است كه گفت : آنچه در سوره نساء آمده كه فما استمتعتم به منهن الى كذا و كذا من الاجل ، على كذا و كذا ، اين است كه بينشان مساءله ارث منتفى است ، و اگر در پايان مدت تغيير عقيده دادند و مايل به ادامه زندگى با يكديگر باشند كه خوب است ، و اگر هم از يكديگر جدا شدند كه مانعى ندارد (800).

آنچه را كه ما در تفسير اين آيه آورده ايم ، همه مفسران و ديگران (801)، در كتابهاى خود آورده اند. و مى بينيم كه ابن عباس ، ابى بن كعب ، سعيد بن جبير، مجاهد، قتاده و ديگران كه از ايشان نقل كرده اند، آيه مورد بحث را اين چنين قرائت مى كرده اند: فما استمتعتم به منهن - الى اجل مسمى - فاتوهن اجورهن ... و عبارت الى اجل مسمى را به عنوان تفسير و روشن ساختن منظور دقيق آيه مى خوانده اند. دليل اين مطلب روايت اخير ابن عباس است كه گفته است : فما استمتعتم به منهن الى كذا و كذا من الاجل ، على كذا و كذا . يعنى چون از ايشان بهره برگرفتيد در چنين و چنان مدتى ، و بر چنين و چنان

قرارى و...

و منظور ابى اين بوده كه او اين تفسير را از رسول خدا (ص ) شنيده ، و يا اينكه پيامبر خدا (ص ) با گفتن جمله الى اجل مسمى آيه مزبور را تفسير فرموده است .

خدا (ص ) به ما اجازه ازدواج موقت داد. اين بود كه من به همراه مردى ديگر، به بانويى از قبيله بنى عامر، كه جوانى قوى با گردنى بلند بود، برخورد كرديم و خويشتن را بر او عرضه كرديم و خواسته خود را مطرح نموديم . او پرسيد: چه مى دهيد؟ من گفتم عبايم ! و ديگرى هم گفت : بالا پوشم . بالا پوش رفيقم از عباى من نوتر و بهتر بود، ولى من از او جوانتر بودم . چشم آن زن كه به بالا پوش دوستم افتاد، از آن خوشش آمد، ولى چون در من نگريست ، مرا برگزيد و گفت : تو و عبايت مرا كافى است . پس ، سه روز با هم بوديم تا اينكه پيامبر دستور داد هر كس كه ازدواج موقت كرده است ، از همسرش جدا شود (805).

همچنين در مسند طيالسى از مسلم قرشى آمده است كه گفت : ما بر اسماء، دختر ابوبكر، وارد شده از او درباره ازدواج موقت پرسيديم . او در پاسخ ما گفت : ما در زمان پيغمبر خدا (ص ) چنين مى كرديم (806).

در مسند احمد و ديگر منابع به نقل از ابوسعيد خدرى آمده است كه گفت : ما در زمان پيغمبر خدا (ص ) حتى با دادن پيراهنى ، از ازدواج موقت بهره مى برديم (807).

در مصنف عبدالرزاق آمده است كه حتى در ميان ما مردانى بودند كه با يك پيمانه آرد ازدواج موقت مى كردند (808).

در صحيح مسلم و مسند احمد و ديگر منابع آمده است كه عطاء گفت جابر - بن عبدالله به قصد اداى عمره بر

ما در مكه وارد شد. ما به منزلش رفتيم و مردم از او چيزها مى پرسيدند. تا اينكه سخن به متعه و ازدواج موقت كشيده شد كه جابر گفت : آرى ، ما در زمان پيامبر خدا (ص ) و ابوبكر و عمر، ازدواج موقت مى كرديم (809). اما در سخن احمد بن حنبل در مسندش آمده است : تا اواخر خلافت عمر. و در بداية المجتهد: و نيمى از خلافت عمر، تا اينكه عمر مردم را از آن منع كرد (810).

: نمى دانم كه گفت مادرم و يا سرپرستم كه عمر پرسيد: غير از اين دو نفر كسى ديگر نبود؟! زيرا از اين مى ترسيد كه نكند حيله اى در كار باشد...(812).

و در روايتى ديگر جابر گفته است : عمرو بن حريث از كوفه آمد و با كنيزكى آزاد شده ازدواج موقت كرد. آن زن باردار شد. پس او را به نزد عمر بردند. عمر از او ماجرا را پرسيد و آن زن گفت : عمرو بن حريث با من ازدواج موقت كرده است . عمر از فرزند حريث مساءله را جويا شد، او هم به آن اعتراف كرد كه كار پنهانى نكرده است . پس عمر پرسيد همين يك مورد است ؟ زيرا كه اين داستان هنگامى رخ داده بود كه عمر آن را ممنوع كرده بود (813).

و در روايتى ديگر از محمد بن الاسود مى خوانيم كه عمرو بن حوشب با دوشيزه اى از قبيله بنى عامر بن لؤ ى ازدواج موقت كرد. آن زن باردار شد و ماجرا را به عمر گزارش دادند. عمر آن زن را احضار كرد و از او موضوع را جويا شد. آن زن عمرو - بن حوشب را معرفى كرد. عمر مساءله را از عمرو پرسيد، او هم اعتراف كرد. آنگاه از او پرسيد چه كسى بر اين مورد گواه تو است ؟ راوى مى گويد نمى دانم گفت : مادر يا خواهر، و يا برادر و مادرش كه عمر ناراحت شد و بر منبر رفت و گفت : چه پيش آمده كه مردها دست به ازدواج موقت مى زنند و بر كارشان گواه عادل نمى گيرند

و آن را آشكار نمى سازند؟! بعد از اين ، مرتكب چنين كارى را حد مى زنم ! راوى مى گويد كسانى كه پاى منبر عمر و سخنان او نشسته بودند اين مطالب را گفته اند و مردم هم از آنها گرفته اند (814).

همچنين در كنزالعمال به نقل از ام عبدالله ، دختر خيثمه ، آمده است كه مردى از شام بر او وارد شد و گفت : تمناى همخوابگى مرا سخت آزار مى دهد، مرا براى ازدواج موقت به بانويى راهنمايى كن . ام عبدالله او را به بانويى معرفى كرد و او هم با وى شرط و قرار گذاشت و عدولى چند بر ازدواجشان گواه گرفت . آن دو مدتى را با يكديگر گذرانيدند و در آخر از هم جدا شدند. خبر به عمر بن خطاب رسيد و كسى را به دنبال او فرستاد و پرسيد: چنين اتفاقى رخ داده است ؟ ام عبدالله گفت : آرى . عمر گفت : هنگامى كه آن مرد بازگشت ، مرا خبر كن . و منهم چنان كردم و عمر او را احضار كرد و پرسيد: چرا چنين كارى را مرتكب شدى ؟ آن مرد گفت : من اين كار را در زمان پيغمبر هم انجام داده ام و آن حضرت تا زنده بود ما را از انجام آن منع نكرد. و در حكومت تو نيز چنين كردم و ممنوعيتى از تو نشنيدم . عمر گفت : به خدايى كه جانم در دست اوست سوگند اگر با اطلاع از نهى من چنين كارى را كرده بودى سنگسارت مى كردم تا زنا از نكاح باز شناخته شود

(815)!

در مصنف عبدالرزاق از قول عروة آمده است كه ربيعة بن امية بن خلف ، با بانويى قابله از قابله هاى مدينه ، كه صالح و خوشنام بود، به گواهى دو زن ، كه يكى از ايشان خوله دختر حكيم بود، ازدواج موقت كرد و هنوز از ازدواج ايشان چيزى نگذشته بود كه آن دختر حامل شد، و خوله خبر به عمر برد. عمر با شنيدن اين خبر، خشمگين شد و برخاست و در حالى كه گوشه ردايش روى زمين كشيده مى شد، بر منبر رفت و گفت : به من گزارش داده اند كه ربيعة بن اميه با قابله اى از قابله هاى مدينه به گواهى دو زن دست به ازدواج موقت زده است . اگر پيش از اين مى دانستم ، او را سنگسار مى كردم (816)!

در موطاء مالك و سنن بيهقى آمده است كه خوله ، دختر حكيم ، بر عمر بن - خطاب وارد شد و گفت : ربيعة بن اميه زنى را به ازدواج موقت درآورده و آن زن باردار شده است . عمر خشمگين شد و برخاست و در حالى كه ردايش بر زمين كشيده مى شد، گفت : اين ازدواج موقت ! اگر پيشتر فهميده بودم سنگسار مى كردم (817)!

و در اصابه آمده است كه سلمة بن اميه با كنيز آزاد كرده حكيم بن امية بن - اوقص ، به نام سلمى ، به مدت ازدواج نمود و سلمى از او باردار شد و برايش پسرى آورد. اما سلمه نسبت آن كودك را به خود منكر شد و خبر به عمر رسيد. عمر هم ازدواج موقت را ممنوع

كرد.

در مصنف عبدالرزاق از ابن عباس آمده است كه اميرالمؤ منين عمر هيچ زن به ازدواج موقت درآمده اى را معذور نداشت ، مگر ام اراكه را كه با شكمى برآمده و حامله بيرون آمده بود و در آن حالت عمر او را ديد و از او پرسيد كه از چه كسى باردار شده است . او هم گفت سلمة بن اميه (818) مرا به ازدواج موقت خود درآورده است ...(819).

و در مصنف ابن ابى شيبه از علاء بن مسيب ، به نقل از پدرش آمده است كه عمر گفت : اگر مردى را به نزد من بياورند كه با داشتن همسر دست به ازدواج زده باشد، او را سنگسار مى كنم ، و اگر همسر نداشته باشد، وى را تازيانه خواهم زد (820)!

در رواياتى كه گذشت ، ديديم كه صحابه متفق بودند آيه فما استمتعتم به منهن ...درباره ازدواج موقت نازل شده و پيامبر خدا (ص ) به آن فرمان داده است و آنها هم در زمان خلافت ابوبكر و نيمى از خلافت عمر، حتى با مشتى آرد و خرما ازدواج موقت مى كردند، تا اينكه عمر آن را به خاطر مساءله اى ، كه به وسيله عمرو بن - حريث روى داده بود، نهى كرد.

همچنين ديديم كه ازواج موقت در زمان عمر، پيش از آنكه آن را ممنوع كرده باشد، معمول و رايج بود و به طورى كه از برخى از روايات گذشته برمى آيد، عمر نكاح متعه را بتدريج تحريم كرده و آن را با سختگيرى در امر شهود بر ازدواج موقت و اينكه بايد عدول مؤ منان بر آن گواه باشند،

آغاز و در آخر آن را اكيدا منع كرد؛ تا آنجا كه گفت اگر با نهى من چنين كارى صورت بگيرد، سنگسار مى كنم و پس از اين اخطار بود كه ازدواج موقت در جامعه اسلامى امرى حرام اعلام شد، و خليفه نيز بر اين تصميم تا پايان دوره خلافتش پاى فشرد، و نصيحت مشفقان هم در او سودى نبخشيد.

طبرى درباره سيره و رفتار عمر، به نقل از قول عمران بن سواده آورده است كه او روزى بار خواست تا به خدمت خليفه آيد. و چون عمر او را پذيرفت . گفت :

- قصد دارم كه تو را نصيحت و راهنمايى كنم . عمر گفت :

- به ناصح مشفق ، بامدادان و شامگاهان خوشامد مى گوييم . عمران گفت :

- امت تو را در چهار مورد سرزنش مى كنند. عمر شگفت زده ، سر تازيانه را به زير چانه و دنباله آن را بر روى ران خود نهاد و از عمران پرسيد:

- بگو ببينم آنها كدامند؟ عمران پاسخ داد:

- مى گويند تو انجام عمره را در ماههاى ويژه حج ممنوع كرده اى ، كارى را كه رسول خدا (ص ) و ابوبكر نكرده ، آن را حلال و روا مى دانستند. عمر گفت :

- آرى حلال و رواست . و اگر مردم عمره را در ماههاى ويژه حج به جا آورند همان را بجاى حجشان كافى مى دانند و مكه نمايانگر عظمت خداست در آن صورت در بقيه ايام سال از حاجيان خالى مى ماند و من درست فكر كرده ام و كارم ايرادى ندارد. عمران گفت :

- مى گويند كه تو ازدواج موقت را

حرام كرده اى ؛ در صورتى كه خداوند آن را روا دانسته ، و ما با مشتى خرما عقد مواصلت مى بستيم و پس از سه روز از يكديگر جدا مى شديم . عمر گفت :

- رسول خدا (ص ) آن را در زمان ناچارى و ضرورت حلال كرده بود. اينك پس از گذشت آن ايام و پيش آمدن دوره فرخى و وفور نعمت خبر ندارم كه كسى از مسلمانان چنان كرده ، به ازدواج موقت روى آورده باشد. امروز هم هر كس كه بخواهد مى تواند با مشتى خرما عقد دائم كند و پس از سه روز با طلاق از همسرش جدا شود. پس اين كارم نيز درست است (821).

بهانه اى را كه عمر براى تحريمش از انجام عمره تمتع آورده است كه اگر مردم عمره را در ماههاى حج به جا آورند خود را از حج بى نياز خواهند دانست ، براى جلوگيريش از جمع بين حج و عمره درست در نمى آيد؛ بلكه بهانه واقعى او همان است كه در حديث ديگرش آمده كه ما پيشتر آن را آورده ايم كه گفته است : اهالى مكه را نه كشتى است و نه برداشتى ، بلكه درآمدشان تنها از راه مسافرينى تامين مى شود كه به مكه مى آيند، پس بايد كه مردم دو نوبت به قصد زيارت به مكه بيايند: يك بار به عنوان حج و يك نوبت نيز به عنوان عمره ، تا كسان و بستگان قرشى مهاجران را سودى از اين ممر عايد گردد!

اما بهانه او در تحريم ازدواج موقت ، با اين بيان كه زمان پيامبر خدا روزگار اضطرار

و ناچارى مسلمانان و بر عكس ، روزگار خلافت ايشان ، دوره رفاه و فراخى بوده است ، بيشتر روايات حاكى از اين است كه چنان ازدواجهايى در زمان پيامبر خدا (ص ) و با موافقت آن حضرت در جنگها و مسافرتها صورت مى گرفته و فرقى با زمان پيغمبر و دوره خلافت ايشان و يا زمان ما و حتى تا آخر دنيا نداشته و نخواهد داشت .

از طرفى ، آدمى از دير باز و از زمانى كه بر اين كره خاكى پيدا شده ، گهگاه دست به مسافرت زده و هفته ها و ماهها و احيانا سالها از خانواده و همسرش دور مانده است . حالا اگر مردى ناگزير از مسافرت و جدا شدن از همسر و خانواده اش شد، در اين صورت با غريزه جنسى خودش چه بايد بكند؟ آيا - مثلا - مى تواند كه غريزه خود را در خانه اش جا بگذارد، تا پس از بازگشتنش بار ديگر آن را مورد استفاده قرار دهد، و يا اينكه غريزه از او جدا شدنى نبوده ، در سفر و حضر، همواره با او خواهد بود، كه در اين حال و عدم مفارقت غريزه از او، آيا مى تواند از آن چشم بپوشد و در طول مسافرتش از تحريكات آن در امان خواهد بود؟

اگر فرض كنيم كه چنين چيزى در ميان برخى از مردان ، آن هم به صورت بسيار نادر پيدا شود كه بتواند خود نگهدار باشد، آيا همه مردان مى توانند اين گونه باشند و يا غالبا مقهور نيروى غريزه خواهند شد؟ و اين دسته كه بى گمان اكثريت را تشكيل

مى دهند، اگر در ميان جامعه اى باشند كه آنها را از ارضاى غرايزشان بازداشته و از آنها مى خواهد كه بر خلاف فطرت و مقتضاى طبيعتشان رفتار كنند، تكليفشان چيست و چه بايد بكنند؟ آيا راهى بجز خيانت و نواميس اجتماع برايشان باقى مى ماند؟! و اسلام كه براى هر مشكلى راه حلى مناسب نشان داده ، آيا اين مشكل فطرى را بدون راه حل رها كرده است ؟ نه ، بلكه براى اين مشكل ، ازدواج موقت را مقرر داشته است كه بنا به فرمايش امير مومنان على بن ابى طالب (ع ) اگر عمر ازدواج موقت را نهى نكرده بود، جز بخت برگشته پليد، كسى ديگر مرتكب زنا نمى شد.

گذشته از اين ، آنچه را در اين مورد گفتيم ، تنها به شخص مسافر دور از وطنش و مساءله سفر و مسافرت مربوط نمى شود، بلكه ممكن است براى انسان ، چه زن باشد و چه مرد، در ميهنش نيز اوضاع و احوالى پيش آيد كه او را از ازدواج دائم باز دارد. در چنين حالتى كه آدمى تا سالها قادر به ازدواج دائم نيست بايد چه كند؟ آيا جز رو آوردن به ازدواج موقت ، چاره ديگرى هم دارد؟ چنين آدمى را چاره چيست ، در حالى كه قرآن با صراحت به او اخطار مى كند كه : و لا تواعد و هن سرا. يعنى پنهانى باز زنان قرار و مدار مگذاريد. و يا: غير متخذات اخدان . يعنى دوست پسر يا دختر نگيريد و خود را به فحشا آلوده نسازيد.

اما پيشنهادى را كه عمر ارائه مى دهد كه با تبديل

ازدواج موقت به ازدواج دائم و جدا شدن زن و مرد از هم پس از سه روز، آن هم با اجراى صيغه طلاق ، مشكل ياد شده حل خواهد شد، از دو صورت خارج نيست : يا چنين ازدواجى با علم و اطلاع زوجين و موافقت هر دوى آنها صورت گرفته ، كه خوب ، اين همان ازدواج موقت است و نه دائم ! يا اينكه اين طور نيست و مرد قصد دارد پس از سه روز، از زن جدا شود و نيت خودش را از او پنهان داشته و در حقيقت به او نيرنگ زده و توهين كرده است . زيرا وى قرار ازدواج دائم نهاده و نيت جدا شدنش را از او پنهان داشته است . راستى را در چنين حالتى ديگر چه اعتمادى براى زنان و بستگان ايشان در ازدواجهاى دائم باقى مى ماند؟

و دست آخر، از خلال اين گفتگو، و يا هر روايتى كه حكايت از گفتگوى عمر در اين مورد مى كند، با اندكى دقت معلوم مى شود كه تمام رواياتى كه از پيامبر خدا (ص ) درباره تحريم عمره تمتع و ازدواج موقت و ممنوعيت آنها آمده و كتابهاى معتبر و وزين حديث و تفسير پيروان مكتب خلفا را پر ساخته و زينت بخش صفحات آنها گرديده ، همه و همه پس از گذشتن دوران زمامدارى عمر ساخته و پرداخته شده اند! زيرا اگر در زمان حكومت عمر حتى يك نفر از اصحاب پيامبر خدا (ص ) وجود مى داشت كه فقط يك حديث از رسول خدا (ص ) مى آورد كه سياست عمر را در تحريم عمره تمتع

و يا ازدواج موقت تاييد كند، موردى براى پنهان كردن آن حديث و جلوگيرى از انتشار آن وجود نداشت تا خليفه ناگزير باشد براى به كرسى نشاندن حرفش بخروشد و مخالفين فرمانش را تهديد كند كه اگر بر خلاف دستورم رفتار شود، متخلف را بسختى مجازات خواهم كرد!

اگر عمر در سراسر مدت زمامداريش فقط به يك حديث از پيامبر خدا (ص ) دست مى يافت كه تاييد كننده سياستش باشد، به اعمال خشونت و تهديد و سختگيرى هرگز نيازى پيدا نمى كرد. ولى دوران خلافت عمر با همين سختگيريها به پايان رسيد، در حالى كه مخالفين با سياست و فرمانهاى او جرات اظهار نظر و نفس كشيدن هم نداشتند، و حتى از ترس خليفه قادر به نقل حديث پيامبر خدا (ص ) هم نبودند.

اين سختگيرى و شدت عمل ، تا نيمه اول خلافت خليفه سوم عثمان ادامه داشت و با گذشت زمانى چنين طولانى ، فرمانها و اجتهادهاى خلفا در جامعه اسلامى جايى مخصوص بازكرد و آرام آرام قوانين و سنتهاى جديد از نسل قديم به نسل جديد و جوان سپرده شد و اينان نيز به نوبه خود از ديدگاه سياست مقام خلافت ، اسلام و مقررات نهاده آن را نگريستند، و آن را چنانكه دستگاه خلافت مى خواست و انتشار مى داد و تعريف مى كرد، شناختند. ما اين مطلب را باز شرح خواهيم داد.

افراد بنى اميه و پيروان آنها نيز دسته دوم را تشكيل دادند و رو در روى يكديگر قرار گرفته ، به يارگيرى پرداختند.

برخورد دو جناح مخالف براى مسلمانان مجالى پديد آورد تا به خود آمده ، پاره اى از آزاديهاى از دست رفته خود را به دست آورند و احاديثى كه انتشارشان از سوى دستگاه خلافت ممنوع اعلام شده بود، انتشار يابد و با آنچه خلفا بشدت از آن جلوگيرى مى كردند به مخالفت برخيزند. اين بود كه نسل جديد، از نسل قديمى چيزهايى مى شنيد كه تا آن تاريخ نشنيده بود و امورى مى ديد كه تا آن زمان از ديدنش غافل بود؛ مانند مخالفت آشكار اميرالمؤ منين على (ع ) با عثمان در مساله عمره تمتع .

اكنون به برخى از مخالفتهاى علنى در مساله ازدواج موقت مى پردازيم .

در مصنف عبدالرزاق از ابن جريج ، به نقل از قول عطاء آمده است كه گفت : نخستين كسى كه موضوع ازدواج موقت را مطرح كرد، صفوان بن يعلى بود كه گفت : به من خبر داده بودند كه معاويه بانويى از طائف را به ازدواج موقت خود درآورده است . من چنين چيزى را باور نكردم ، تا اينكه با جمعى نزد ابن عباس رفتيم و يكى از ما، ماجرا را به وى بازگفت . ابن عباس گفت : اين موضوع صحت دارد! ولى سخن ابن عباس هم در دلم ننشست ، تا اينكه جابر بن عبدالله انصارى آمد و ما براى ديدنش به خانه او رفتمى و هر كس از درى گفت و مردم از او چيزها مى پرسيدند. تا سخن به

متعه و ازدواج موقت كشيده شد. او گفت : درست است ، ما در زمان پيغمبر خدا (ص ) و ابوبكر و عمر به طور موقت ازدواج مى كرديم ، تا اينكه در اواخر خلافت عمر، عمرو بن حريث ...(822).

و باز در مصنف عبدالرزاق آمده است كه معاويه پس از ورودش به قبيله ثقيف در طائف ، معانه ، كنيزك آزاد شده ابن حضرمى ، را به ازدواج موقت خود درآورد. جابر گفته است : من معانه را، كه در زمان خلافت معاويه زنده بود، ملاقات كرده ام . معاويه تا معانه زنده بود همه ساله مبلغى را برايش مى فرستاد (823).

همچنين در آن كتاب به نقل از عبدالله بن عثمان بن خيثم آمده است كه در مكه زنى زندگى مى كرد عراقى كه سخت زيبا و عابد بود. او پسرى به نام ابو اميه داشت و سعيد بن جبير بر آن زن زياد وارد مى شد. ابن خيثم گفت كه من به فرزند جبير گفتم : اى ابو عبدالله ! چه مساله اى است كه تو زياد به خانه اين زن مى روى ؟ گفت : ما با هم نكاح مخصوص ازدواج موقت كرده ايم . و سپس به سخن خود چنين ادامه داد: ازدواج موقت از آب خوردن هم حلال تر است (824).

از اين تاريخ بود كه حلال بودن ازدواج موقت زنان و فتوا درباره آن بر سر زبانها افتاد و انتشارى تمام يافت .

در مصنف عبدالرزاق آمده است كه على (ع ) در كوفه گفت : اگر حكم و راى عمر بن خطاب قبلا صادر نشده بود، دستور آزاد بودن ازدواج

موقت را صادر مى كردم . و در آن وقت بجز فرد پليد بدبخت كسى مرتكب زنا نمى شد (825).

و در تفسير طبرى ، نيشابورى ، فخر رازى ، ابو حيان و سيوطى ، سخن حضرت امير (ع ) چنين آمده است : اگر عمر ازدواج موقت را نهى نكرده بود، بجز فرد پليدبخت برگشته ، كسى ديگر مرتكب زنا نمى شد (826).

در تفسير قرطبى نيز آمده است كه ابن عباس گفت : ازدواج موقت چيزى نبود مگر رحمتى از سوى خداى متعال ، كه خداوند بندگانش را بدان وسيله مورد رحمت خود قرار داده بود، و اگر عمر آن را نهى نكرده بود، بجز بدبخت كسى ديگر مرتكب زنا نمى شد (827).

در مصنف عبدالرزاق و احكام القرآن جصاص و بداية المجتهد ابن رشد، و الدار المنثور سيوطى ، و نهاية اللغه ابن اثير ذيل واژه الشقى ، و لسان العرب ابن منظور، و تاج العروس و ديگر منابع لغت آمده است كه عطاء گفت : از ابن عباس شنيدم كه مى گفت :

خداوند عمر را رحمت كناد. متعه رحمتى از سوى خدا متعال بود كه بدان وسيله امت محمد (ص ) را مورد لطف خود قرار داده بود و اگر عمر آن را نهى نمى كرد، بجز فرد پليد بدبخت كسى نيازى نداشت كه زنا كند (828).

در كتاب مصنف به جاى رحمة من الله ، رخصة من الله ، و در پايان حديث الاشقى آمده است . و عطاء گفته است : به خدا سوگند، گويى هم اكنون صداى ابن عباس را مى شنوم كه مى گفت : الاشقى .

و در بداية المجتهد آمده

است : اگر عمر آن را نهى نكرده بود بجز فرد بخت برگشته كسى مجبور به زنا نمى شد.

آنها كه پس از تحريم عمر، سخن از حليت متعه گفته اند

ابن حزم در المحلى مى نويسد: بعد از رسول خدا (ص ) گروهى از سلف رض همچنان بر حلال بودن ازدواج موقت باقى ماندند كه از آن جمله از اصحاب عبارت بودند از: اسماء دختر ابوبكر، جابر بن عبدالله ، ابن مسعود، ابن عباس ، معاوية بن ابى سفيان ، عمرو بن حريث ، ابو سعيد خدرى ، سلمه و معبد فرزندان امية بن خلف . و حليت آن را جابر از قول همه اصحاب در زمان حيات پيامبر خدا (ص ) و در دوران خلافت ابوبكر، تا اواخر حكومت عمر، روايت كرده است . سپس ابن حزم مى گويد:

از عمر بن خطاب نيز روايت شده است كه وى نيز هنگامى اين حكم را مردود اعلام كرد كه دو نفر عادل بر وقوع آن گواهى نداده باشند، و در صورتى كه دو نفر عادل آن را گواه باشند، آن را روا شمرده است . آنگاه در ادامه مى افزايد: و از تابعين ، طاووس ، عطاء، سعيد بن جبير و ديگر فقهاى مكه - كه خدايشان عزيز بدارد - آنان هم بر حليت ازدواج موقت باقى بوده اند...(829).

قرطبى نيز در تفسيرش آورده است كه پس از تحريم عمر، بجز عمران بن حصين و برخى از اصحاب و گروهى از اهل بيت ، كسى ديگر حليت ازدواج موقت را اعلام نكرده است . وى سپس مى گويد: ابو عمر، ابن عبدالبر نوشته است كه هواداران ابن عباس

از مردم يمن ، همگى متعه يا ازدواج موقت را بر مبناى فتواى ابن عباس حلال مى دانند (830).

همچنين در كتاب المغنى ابن قدامه آمده است كه از ابن عباس نقل شده كه ازدواج موقت جايز است و بر اين گفته بيشتر اصحاب او، چون طاووس و عطاء، متفق مى باشند. ابن جريج هم همين مطلب را آورده ، و از ابوسعيد خدرى و جابر - بن عبدالله نيز همين مطلب نقل شده و شيعه را نيز همين عقيده است . زيرا كه ثابت شده پيامبر خدا (ص ) چنين فرموده و به آن فرمان داده است (831).

پيروى كنندگان از تحريم عمر

يكى از كسانى كه از تحريم ازدواج موقت عمر پيروى كرده ، عبدالله بن زبير است كه ابن ابى شيبه در مصنف خود از قول ابن ابى ذئب از آن چنين ياد كرده است : شنيدم كه ابن زبير ضمن سخنرانى خود مى گفت :

كنيه گرگ ابو جعده است و متعه هم ، همان زناست (832). منظورش اين است كه تغيير اسم ، محتوا را عوض نمى كند.

يكى ديگر ابن صفوان است كه سخن درباره او بيايد. و ديگرى ، عبدالله بن - عمر، فرزند عمر بن خطاب ، است ، در يكى از دو اظهار نظرش در اين مورد، كه شرح آن خواهد آمد.

در هر حال بين دو دسته موافق و مخالف حليت ازدواج موقت ، يعنى پيروان عمر و مخالفان دستوراو،درگيريهاى لفظى شديدى درگرفته كه اينكه عهده دار شرح آن هستيم .

برخوردهاى لفظى در ميان موافقان و مخالفان متعه

به طورى كه مسلم در صحيح خود و بيهقى در سننش از قول عروة

بن زبير آورده اند، در مورد حلال بودن متعه يا نكاح موقت ، در ميان ابن عباس و جمعى مانند عبدالله زبير درگيريهاى لفظى شديدى رخ داده است .مسلم درصحيح خود مى نويسد كه عروة گفت :

برادرم عبدالله بن زبير در مكه به سخنرانى برخاست و گفت : هستند كسانى كه خداوند دلشان را مانند چشمشان كور كرده و به حلال بودن ازدواج موقت فتوا مى دهند، كه منظور برادرم از آن ، ابن عباس بود. و ابن عباس نيز بانگ برداشت و گفت : تو مردى ياوه گو و ستمگرى . به جان خودم سوگند كه متعه در زمان پيشواى پرهيزگاران ، رسول خدا (ص )، رايج بوده است . و عبدالله در پاسخش گفت : آزمايش كن ! به خدا قسم اگر چنان كنى ، سنگسارت مى كنم !

ابن شهاب مى گويد: خالد بن مهاجر برايم حكايت كرد كه در كنار مردى نشسته بودم ، ناگاه فردى از راه رسيد و از او در مورد حلال بودن ازدواج موقت نظرش را جويا شد. او هم به وى اجازه داد. ناگهان ابو عمره انصارى به خروش درآمد و به وى گفت : مواظب خودت باش ! آن مرد پرسيد:

چه شده ؟! قسم به خدا كه خودم در زمان پيشواى پرهيزگاران ، پيامبر خدا (ص )، با ازدواج موقت زن گرفته ام (833)

چنين مى نمايد كه اين گفتگوها در زمان عبدالله زبير و به هنگام حكمروايى او بر مكه صورت گرفته باشد و آن گردهمايى در بيت الله الحرام اتفاق افتاده است . و ظن قوى اينكه رد و بدل شدن اين سخنان در اثناى

خطبه نماز جمعه و در برابر گروه بسيارى از مسلمانان به وقوع پيوسته است . زيرا ابن عباس از اينكه در سخنرانيهاى عبدالله زبير حاضر شود خوددارى مى كرد، مگر نماز جمعه را كه ناگزير به شركت در آن بود.

و نيز كاملا واضح است كه در آن روزگار شخص عبدالله زبير و هيچيك از كارگزارانش در دستگاه حكومتى او، مستندى از گفتار و يا رفتار پيامبر خدا (ص ) در نهى از ازدواج موقت در دست نداشتند؛ و گرنه به همان دليل محكم از حديث و سنت ، ابن عباس را كه پاسخ داده بود او در زمان پيشواى پرهيزگاران چنان مى كرده است ، مى كوبيدند و مجاب مى نمودند.

و بر عكس ، فرمانروايانى را در اين دوره سراغ درايم كه در ممنوعيتشان از ازدواج موقت ، و عمره تمتع تنها به منطق زور و ارعاب متوسل مى شدند و مخالفان خود را آزار و شكنجه روحى مى دادند. و در مقابل ، معتقدان به حليت و درستى نيز، همچنان كه ديديم ، همواره و در هر فرصتى كه براى گفتگو و ابراز عقيده خود به دست مى آورده اند، با اسلحه سنت پيامبر خدا (ص ) به رويارويى با ايشان بر مى خاستند.

از آن جمله در صحيح مسلم و مسند احمد بن حنبل و طيالسى و سنن بيهقى و مصادر ديگر از ابونضره آمده است كه گفت : در نزد جابر بن عبدالله نشسته بودم كه كسى آمد و گفت : ابن عباس و ابن زبير بر سر مساءله ازدواج موقت و عمره تمتع درگير شده اند. جابر گفت : اين چه حرفى

است ؟! ما در زمان پيغمبر خدا (ص ) هر دو را انجام مى داديم ، تا اينكه عمر ما را از آن ممنوع كرد، ما هم كوتاه آمديم (834)! و در روايتى ديگر چنين آمده است : من به جابر گفتم كه ابن زبير از متعه جلوگيرى مى كند و ابن عباس فتوا به حلال بودن آن مى دهد! جابر گفت مخزن حديث نزد من است ؛ ما در زمان پيامبر خدا (ص ) عمره تمتع به جا مى آوريم ، اما چون عمر سر كار آمد، گفت :

خداى عزوجل هر جه را خواسته براى پيامبرش حلال كرده و قرآن نيز همان را تاءييد كرده است . من اكنون به شما دستور مى دهم كه بين حج و عمره تان را فاصله بيندازيد و از ازدواج موقت با زنان نيز خوددارى كنيد كه اگر مردى را به نزد من بياورند كه ازدواج مدت دار كرده باشد، بى گمان سنگسارش مى كنم (835)!

سخن جابر در كتاب بيهقى چنين آمده است : ما در زمان پيامبر خدا (ص ) و ابوبكر رض از متعه بهره مند شده ايم ؛ اما چون عمر به خلافت نشست ، در بين ما به سخنرانى برخاست و گفت : رسول خدا (ص ) همين پيامبر است و قرآن ، همين قرآن . دو متعه در زمان پيغمبر رواج داشت كه من هر دو را نهى مى كنم و مرتكب آن را بسختى مجازات مى نمايم : يكى ازدواج موقت است ، و نبينم مردى ، زنى را براى مدتى معين به ازدواج خود درآورده باشد كه او را سنگسار خواهم

كرد! و ديگرى هم عمره تمتع مى باشد. پس بين حج و عمره تان را فاصله بيندازيد تا حج و عمره شما تمام و كامل برگزار شود (836).

بين ابن عباس و ديگران

در مصنف عبدالرزاق آمده است كه ابن صفوان مدعى بود كه ابن عباس فتوا به زنا مى دهد! چون اين سخن به گوش ابن عباس رسيد، گفت : من فتوا به زنا نمى دهم ، مگر ابن صفوان داستان ام اراكه را به دست فراموشى سپرده است ؟ به خدا قسم كه پسر ام اراكه از همين ازدواج به دنيا آمده است . آيا اين زناست كه مردى از قبيله جمح از آن سود برده است (837)؟

و در روايتى ديگر در همان كتاب از قول طاووس آمده است كه ابن صفوان گفت : ابن عباس زنا كردن را مجاز مى داند! ابن عباس هم مردانى را نام برد كه از همين ازدواج به وجود آمده اند، ولى من از ميان آنها فقط نام معبد بن اميه را مى برم (838). يعنى معبد بن سلمة بن اميه .

و در روايتى ديگر آمده است كه ابن عباس گفت : اميرالمؤ منين عمر، هيچكس را بجز ام اراكه در اين مورد معذور نداشت . چه ، او در حالى كه حامله بود و با شكمى برآمده از خانه بيرون شده بود، عمر او را ديد و ماجرا را از او پرسيد و او پاسخ داد كه سلمة بن اميه مرا به ازدواج موقت خود درآورده است . ولى ابن صفوان چنين چيزى را از ابن عباس نپذيرفت . پس ابن عباس به او گفت : حالا

كه اين طور است ، از عمويت بپرس (839)!

در كتاب جمهره انساب ابن حزم آمده است كه فرزندان امية بن خلف جمحى عبارت بودند از: على ، صفوان ، ربيعه ، مسعود، سلمه . مادر معبد، فرزند سلمه ، ام اراكه مى باشد كه سلمه در دوران خلافت عمر يا ابوبكر، او را به ازدواج موقت خود درآورد و معبد از اين ازدواج به وجود آمد. فرزند صفوان بن اميه نيز عبدالله اكبر است و...(840)

پس اين گفتگو بين ابن عباس و ابن صفوان ، يعنى همين عبدالله اكبر، صورت گرفته ، و در مقابل زير بار نرفتن عبدالله ، ابن عباس به او گفته است : پس برو و از عمويت بپرس ! و نيز به او گفته : مگر ام اراكه را فراموش كرده اى ؟ به خدا قسم كه همين معبد، فرزند او، از ازدواج موقت به دنيا آمده است . و نام مردانى را مى برد كه از طريق متعه به دنيا آمده اند.

ابن عباس چنين چيزى گفته باشد! گفتند: آرى به خدا سوگند كه او چنين گفته است . گفت : به خدا قسم كه او چنين چيزى را در زمان عمر بر زبان نياورده و اگر عمر زنده بود، با تنبيه مايه عبرت ديگرانتان مى ساخت . و ما چنان كسى را جز زناكار نمى دانستيم (842)!

و در مصنف ابن ابى شيبه و الدر المنثور سيوطى آمده كه از عبدالله عمر رض درباره ازدواج موقت سئوال كردند. او گفت : حرام است ! گفتند: ابن عباس مى گويد حلال است ؟ گفت : پس چرا در زمان عمر، حتى زير لب چنين چيزى را نمى گفت (843)؟

و در سنن بيهقى پس از لفظ حرام است ابن عمر آمده : بدانيد كه اگر عمر - بن خطاب رض كسى را به چنين اتهامى مى گرفت ، سنگسارش مى كرد (844)!

تلاش گسترده ديگر پيروان مكتب خلفا درباره متعه

ديديم كه پشتگرمى خلفا در حرام كردن ازدواج موقت تا روى كار آمدن حكومت عبدالله زبير به نيروى زور و قدرتشان بستگى داشته است ؛ اما از آن تاريخ به بعد، تلاش و كوشش پيروان مكتب مزبور تغيير جهت داده ، به ساختن حديث و تحريف حقايق روى آوردند. اينك نمونه هايى چند از اين مورد:

1. در سنن بيهقى آمده كه ابن عباس به حلال بودن ازدواج موقت فتوا مى داد و همين امر موجب آن شد كه دانشمندان بروى خرده بگيرند. ولى ابن عباس حاضر نشد كه از نظرش دست بردارد، تا اينكه شعرا به زخم زبانش گرفتند، و با سرودن اشعارى به سرزنشش پرداختند، از آن جمله

:

يا صاح هل لك فى فتيا ابن عباس

هل لك فى ناعم خود مبتلة تكون مثواك حتى مصدر الناس !

ترجمه : اى واى ! آيا فتواى ابن عباس را مى دانى ؟ آيا مى پذيرى كه دوشيزه پاك دامنت آلوده شود و منزلت محل آمد و شد مردمان گردد؟!

او مى گويد: آنگاه كه شعرا درباره نكاح موقت به سرودن اشعار پرداختند، دانشمندان را از آن عمل دل به هم برآمد و آتش خشمشان زبانه كشيد (845)!

و در مصنف عبدالرزاق از قول زهرى آمده كه دانشمندان با شنيدن يا صاح ! هل لك فى فتيا ابن عباس ازدواج موقت را بيشتر زشت و ناروا شمردند (846)!

در اين روايت آمده است كه ابن عباس حاضر نشد دست از عقيده خود بردارد. هر چند كه مردم به سرزنشش بنشينند و درباره فتوايش به سرودن اشعار بپردازند.

2. روايتى را كه گذشت تحريف كرده ، و از سعيد بن جبير نقل كرده اند كه گفته به ابن عباس گفتم مى دانى كه با فتوايت چه كرده اى ؟ فتواى تو آشوب به پا كرده و شعرا را به سرودن اشعارى در نكوهشت برانگيخته است ؟ گفت : مگر شعرا چه گفته اند؟ گفتم : درباره فتوايت چنين سروده اند:

اقول للشيخ لما طال مجلسه

يا صاح هل لك فى فتيا ابن عباس

يا صاح هل لك فى بيضاء بهكنة

تكون مثواك حتى مصدر الناس !

ترجمه : به آن دانشمند كه مجلسش طولانى شد مى گويم ، اى واى آيا فتواى ابن عباس را مى دانى ، اى داد! آيا مى پذيرى دوشيزه در پرده ات تردامن شود و منزلت محل آمد و شد مردمان گردد؟!

ابن

عباس كلمه استرجاع را بر زبان آورد و گفت : انا لله و انا اليه راجعون . به خدا سوگند كه من به انجام چنين كارى فتوا نداده ام و چنين تصميمى هم نداشته ام و آن را هم حلال و روا نشمرده ام ، مگر در همان مورد كه خداوند مردار و گوشت خنزير را حلال و روا شمرده است (847)!

در كتاب مغنى ابن قدامه آمده كه ابن عباس ضمن سخنرانى خود گفت : متعه همانند مردار و گوشت خنزير مى باشد. پيغمبر آن را حلال كرده بود، اما بعد نسخ آن ثابت شده است (848)!

ايرادى كه بر اين حديث وارد است

اين حديث را شتابزده به سعيد بن جبير نسبت داده اند (849)؛ غافل از اينكه :

سعيد بن جبير خود از كسانى است كه در مكه زن به ازدواج موقت گرفته است (850)! و نيز غافل از اين بوده اند كه ياران و هواداران ابن عباس ، از اهالى مكه و يمن ، همگى بر اساس مذهب ابن عباس به حلال بودن ازدواج موقت حكم داده اند (851)! و اينكه اگر ابن عباس از فتواى قبلى خودش عدول كرده بود، اصحابش مانند عطاء و طاووس و ديگران نيز بر حليت آن ادامه نمى دادند (852).

هيثمى نيز در كتاب مجمع الزوائد خود نادرستى اين حديث را آشكار ساخته و درباره سند آن چنين اظهار نظر كرده است : حجاج بن ارطاة مردى عوامفريب و نيرنگ باز و مدلس است (853). و در تهذيب التهذيب در شرح حال حجاج ، راوى اين حديث آمده است : او روايت را به طور مرسل از يحيى بن كثير

و مكحول نقل مى كرد، در صورتى كه خودش مستقيما از آن دو چيزى نشنيده بود! مردم او را به عوامفريبى و نيرنگ بازى متهم مى كردند و مى گفتند كه حديثى نمى گويد، مگر اينكه بر آن چيزى از خودش افزوده باشد. ابن مبارك مى گويد: حجاج مردى مدلس است . او آنچه را كه عرزمى برايش گفته ، از عمرو بن شعيب براى ما بيان مى كرد! حديث اين مرد متروك است و قابل اعتنا نمى باشد. همچنين يعقوب بن ابى شيبه در معرفى حجاج مى نويسد:

حجاج مردى مهمل باف و حديثش پوچ و بى معنى است و در آن لغزشهاى فراوان به چشم مى خورد (854).

3. ترمذى و بيهقى از موسى بن عبيده ، به نقل از محمد بن كعب آورده اند كه ابن عباس گفت : ازدواج موقت مربوط به صدر اسلام و اوايل ظهور آن بوده است چون مردى به سرزمينى مى رسيد كه در آنجا آشنايى نداشت ، زنى را براى مدتى كه در آن محل توقف داشت به عقد موقت خود درمى آورد كه هم كالاهايش را پاس دارد و هم به شخص او برسد. اين وضع ادامه داشت تا آنگاه كه آيه الا على ازواجهم اءو ما ملكت اءيمانهم فرود آمد كه بجز همين دو مورد زنان عقدى و كنيزكان بقيه موارد حرام اعلام گرديد (855)!

ايرادى كه بر اين حديث وارد است

در سند اين حديث نام موسى بن عبيده آمده كه در شرح حالش در تهذيب التهذيب از قول احمد بن حنبل چنين نوشته شده است : حديث موسى بن عبيده مردود است و اجازه نمى دهم

كه در نزد من از او روايت شود. او احاديث نادرست و غير قابل قبولى را عنوان كرده است (856).

اما در متن حديث ، اينكه مى گويد متعه مربوط به صدر اسلام ...تا اينكه آيه الا على ازواجهم ...و بجز اين دو مورد متعه حرام است ، ندانستيم براستى اگر ابن عباس چنين گفته و اين سخن اوست ، پس چرا پس از گذشت نيم قرن از نزول اين آيه ، درباره حليت ازدواج موقت با ابن زبير به مخاصمه برخاسته است !

از طرفى ، مگر ازدواج موقت از مصاديق ازدواج نمى باشد؟ و چنانچه اين حديث صحيح باشد و ابن عباس بعد از نزول آن آيه در روزگار پيامبر خدا (ص ) فتواى خود را تغيير داده باشد، پس به موجب روايتى كه در باب احاديث صحاح خواهيم آورد. در چه هنگامى بوده كه چون على (ع ) مى بيند در امر متعه نرمش و سهل انگارى مى كند، به او مى فرمايد: تو مردى متحير و سرگردانى !

4. از جابر بن عبدالله آورده اند كه گفت : ما با زنانى كه به ازدواج موقت خود درآورده بوديم بيرون آمديم كه رسول خدا (ص ) فرمود: آنها تا به روز قيامت حرام مى باشند! اين بود كه در اجراى فرمان پيغمبر همانجا با يكديگر و براى هميشه وداع كرديم ! و از آن تاريخ به بعد، آن محل ثنية الوداع پيچ جدايى نام گرفت ، در صورتى كه پيش از اين تاريخ ، آن را پيچ سوارى مى ناميدند (857)!

ايرادهايى كه بر اين حديث وارد است

هيثمى مى گويد كه اين حديث را طبرانى در

كتاب اوسط خود آورده و در سند آن نام صدقة بن عبدالله آمده و صدقه كسى است كه احمد بن حنبل درباره او گفته است : او را با هيچ چيزى نمى شود مقايسه كرد! احاديث او همه مردود و بى ارزش است . مسلم نيز در معرفى او گفته است : منكر الحديث (858) است و احاديث او پذيرفتنى نمى باشند.

اما در متن حديث از جابر آمده است كه پيامبر اسلام فرمود: اين زنان تا روز قيامت حرامند! در صورتى كه رواياتى متواتر از جابر در صحاح آمده كه ما در روزگار پيامبر خدا (ص ) و ابوبكر و عمر به طور موقت ازدواج مى كرديم ، تا اينكه عمر به بهانه كار عمرو بن حريث ما را از آن بازداشت . و روايات ديگرى مانند آن .

5. بيهقى در كتاب سنن و هيثمى در مجمع الزوئد از قول ابوهريره آورده اند كه ما در جنگ تبوك با رسول خدا (ص ) از مدينه بيرون شده ، در ثنية الوداع فرود آمديم . در آنجا زنانى را ديديم كه مى گريستند. پيامبر (ص ) فرمود: چه پيش آمده و اينها چرا گريه مى كنند؟ گفتند: زنانى هستند كه به ازدواج موقت مردانى از اين سپاه درآمده و اكنون از هم جدا شده اند! فرمود: ازدواج موقت با نزول حكم طلاق و عده و ميراث حرام و اساس آن از بين رفته است .

در مجمع الزوائد آمده است كه رسول خدا (ص ) چراغهايى را ديد و زنانى را مشاهده فرمود كه مى گريستند (859)!

ايرادى كه بر اين حديث وارد است

در سند اين حديث نام

مؤ مل بن اسماعيل آمده كه همان ابوعبدالرحمان عدوى ، مولى و طرفدار عدويان است كه در مكه فرود آمد و در سال 205 يا 206 هجرى درگذشت . در شرح حال او در تهذيب التهذيب آمده است كه بخارى او را منكر الحديث خوانده است . و ديگرى در حقش گفته است : نوشته هاى مؤ مل را در زير خاك پنهان كن . او از پيش خود حديث مى گفت و خطاهايش فراوان بود. بر دانشمندان لازم است كه در حديث او به ديده تاءمل و ترديد بنگرند. دردناك اينكه او روايات ناشناخته و مجهولى را از مردان سرشناس و مورد اعتماد روايت مى كرد كه اگر آنها از ضعفا و كسانى مى آورد كه قابل اعتنا نبودند، او را معذور مى داشتيم (860).

اما در متن حديث آمده است كه آنان در ثنية الوداع فرود آمده اند و ثنية الوداع ، بنا به قول معجم البلدان حموى ، تپه اى است مشرف بر مدينه و بر سر راه مكه است و در آن تاءكيد شده كه درست اين است كه گفته شود اين ، نام جاهلى اين تپه و محل خداحافظى مسافران بوده است (861).

و مؤ يد اين سخن اين است كه آنگاه كه پيامبر خدا (ص ) در مهاجرتش از مكه به مدينه وارد شد، زنان انصار به استقبالش شتافتند و صدا در صدا دادند كه : طلع البدر علينا فى ثنيات الوداع . يعنى ماه در پيچ جدايى بر ما پرتو افشان گشت (862).

بنابراين از همان زمان جاهليت ثنية الوداع محل خداحافظى مسافران بوده و چنين نامى پيش از اسلام بر

آنجا نهاده شده است و نه بعد از آن .گذشته از اين ، چرا تنها زنان متعه براى وداع با همسرانشان بيرون آمده بودند، و زنان دائم نيامده بودند؟ و چرا گريه و زارى مى كردند، مگر همسرانشان سفر بى بازگشتى را در پيش داشتند!

6. بيهقى از على بن ابى طالب (ع ) آورده است كه فرمود: پيامبر خدا (ص ) نهى از متعه كرده و فرموده است كه اين ويژه كسانى است كه چاره ندارند و چون حكم نكاح و طلاق و عده و ميراث بين دو همسر نازل شد، نكاح موقت نيز نسخ گرديد (863).

كه مردى ظاهر فريب و نيرنگ باز و مدلس بوده و حديثش مردود است و او از پيش خود چيزهايى بر حديث مى افزوده است . اما ندانستيم كه حكم از كداميك از اصحاب عبدالله مطلب را گرفته است .

و در سند ديگرى مى گويد: يكى از يارانمان از حكم بن عتيبه از عبدالله بن - مسعود آورده است ...كه ما را معلوم نشد اين يار و همدم ايشان چه كسى بوده است .

از همه اينها گذشته ، حكم بن عتيبه كه در سال 113 هجرى و در شصت و چند سالگى درگذشته ، چگونه توانسته است از عبدالله بن مسعود كه وفاتش در سال 32 هجرى بوده كسب مطلب كند و آن را روايت نمايد (865)؟!

اما متن حديث نيز با آنچه روايتش از ابن مسعود ثابت شد متناقض است . زيرا از عبدالله مسعود ثابت شده كه او پس از پيامبر خدا (ص ) به حلال بودن ازدواج موقت فتوا مى داده و آيه نكاح موقت را به قصد تفسير آن ، اين چنين قرائت مى كرده است : فما استمتعتم به منهن - الى اجل ...(866).

و نيز در متن احاديث شماره هاى 5 و 6 و 7 آمده است كه نكاح موقت با آيات نكاح و طلاق و عده و ميراث حرام ، و يا پايه و اساس آن از بين رفته و منسوخ شده است . و معناى چنين ادعايى اين است كه ازدواج مدت دار پيش از تشريع احكام نكاح دائم و متعلقات آن مشروعيت داشته ، و اينكه ازدواج در ابتدا مدت دار بوده و سپس با نزول حكم ازدواج

دائم ، ازدواج موقت نسخ شده است . بنابراين لازم مى آيد تمامى زنانى كه پيغمبر خدا (ص ) و اصحاب آن حضرت به ازدواج خود درآورده بودند تا نزول حكم ازدواج دائم ، به صورت ازدواج موقت بوده باشند!

8. در مجمع الزوائد از زيد بن خالد جهنى آمده است كه گفت :

من و دوستم بقصد ازدواج مدت دار با زنى ، روى دست هم برخاستيم و در اين حال بوديم تا اينكه كسى از سوى پيامبر خدا (ص ) به ما خبر داد كه رسول خدا (ص ) نكاح مدت دار و گوشت هر حيوان درنده نيش دار، و دراز گوشها را حرام فرموده است (867).

ايرادى كه بر اين حديث وارد است

هيثمى درباره سند حديث گفته است كه اين حديث را طبرانى آورده و در آن نام موسى بن عبيد ربذى آمده و او ضعيف است (868). ما نيز درگذشته ، در بحث درباره حديث سوم به ضعف او اشاره كرده ايم .

اما در متن حديث ، احتمال مى رود كه مخترع آن ، بين روايت سبره جهنى در فتح مكه را، با آنچه در جنگ خيبر روايت شده است جمع كرده ، حكم تحريم گوشت هر نيش دارى را هم بر آن افزوده ، آنگاه سندى برايش ساخته و همه را يكجا آورده باشد!

9. در مجمع الزوائد هيثمى از حارث بن غزيه آمده است كه گفت : من خود در روز فتح مكه شنيدم كه پيامبر خدا (ص ) سه مرتبه فرمود: ازدواج موقت حرام است !

ايرادى كه بر اين حديث وارد است

هيثمى مى گويد كه اين روايت را طبرانى آورده و در

سند آن نام اسحاق بن - عبدالله بن ابى فروه (869) آمده است . اما دانشمندان ديگرى در شرح حال اسحاق گفته اند كه او احاديث مجهول و ناشناخته و شگفت انگيز روايت مى كند. حديثش را مدرك نمى دانند و شخصيتش قابل اعتناء نبوده ، او را نمى پذيرند و از او روايت نمى كنند و آن را نمى نويسند (870).

10. در مجمع الزوائد هيثمى از كعب بن مالك آمده كه گفت : رسول خدا (ص ) از ازدواج موقت با زنان نهى فرموده است (871)!

ايرادى كه بر اين حديث وارد است

هيثمى گفته است كه اين حديث را طبرانى آورده و در سند آن نام يحيى بن - انيسه آمده است . اما دانشمندان در شرح حال يحيى نوشته اند كه او ضعيف است و گرد آورندگان حديث ، حديث او را نمى نويسند. او مردى است دروغگو و حديثش متروك است ...(872).

11. بيهقى در كتاب سنن كبرى از عبدالله بن عمر آورده است كه گفت : عمر بر منبر نشست و خداى را سپاس گفت و ستايش نمود و آنگاه گفت : مردان را چه شده كه اين زنان را به عقد موقت خود در مى آورند، در حالى كه پيامبر خدا (ص ) آن را نهى كرده است . هر گاه كسى را به نزد من بياورند كه ازدواج موقت كرده باشد، او را سنگسار مى كنم (873)!

ايرادى كه بر اين حديث وارد است

در سند حديث ، نام منصور بن دينار آمده كه يحيى بن معين در معرفى او مى نويسد: حديثش ضعيف است و قابل اعتناء نمى باشد. نسائى درباره او

نوشته است كه : حديث او محكم و قوى نيست . و بخارى در حقش مى گويد: در حديث او جاى حرف است ! همچنين عقيلى نام او را در كتاب الضعفاء ثبت كرده است (874).

تا اينجا بر احاديثى انگشت نهاديم كه بر حسب تعريف دانشمندان علم رجال ، در سند آنها ضعف و ايرادهايى وجود داشته است . اينك احاديثى را مى آوريم كه به درستى آنها، به دليل اينكه در كتابهاى معروف به صحيح آمده اند، معتقدند، يا دست كم بر صحت اسناد آنها ايرادى ندارند.

حديث اول

در صحيح مسلم و سنن نسائى و بيهقى و مصنف عبدالرزاق آمده است (875): از ابن شهاب زهرى ، از عبدالله و حسن ، فرزندان محمد بن حنيفه ، به نقل از پدرشان محمد روايت شده كه او از پدرش على بن ابى طالب شنيده است كه به ابن عباس مى گفت : تو مردى حيران و سرگردانى ، پيامبر خدا(ص ) آن را ازدواج موقت در جنگ خيبر و به همراه خوردن گوشت درازگوش اهلى نهى كرده است (876).

اين حديث با همين سند و اندكى اختلاف ، در صحيح بخارى و سنن ابوداود و ابن ماجه و ترمذى و دارمى و موطا مالك و مصنف ابن ابى شيبه و مسند احمد بن - حنبل و طيالسى و ديگر منابع نيز آمده است (877).

فقط به خاطر ترس و درگيرى ما در جنگ مجاز بوده است (879)!

حديث سوم

در صحيح مسلم و سنن دارمى و ابن ماجه و ابوداود و ديگر منابع از سبره جهنى ، كه در ركاب پيامبر خدا (ص ) در فتح مكه شركت داشته ، آمده است : ما مدت پانزده شبانه روز در آنجا اقامت داشتيم و پيامبر خدا (ص ) به ما اجازه داد تا زنان را به ازدواج موقت خود درآوريم . اين بود كه من به همراه يكى از بستگانم ، كه در جمال بر او برترى داشتم و او اندكى زشت و بد منظر بود، به همين منظور به راه افتاديم .

هر يك از ما عباى پشمينى در برداشتيم كه عباى من كهنه و فرسوده تر از مال رفيقم بود. سرانجام پس از گردش در بالا و پائين مكه ، به دوشيزه اى با گردن بلند و خوش تركيب برخورد كرده ، از او پرسيدم : آيا حاضرى كه به ازدواج موقت يكى از ما درآيى ؟ او پرسيد: چه مى دهيد؟ ما هر كدام ، عباى خود را باز كرديم و گفتيم اين را. ولى او ما دو تن را نگريست و چون رفيقم متوجه شد كه او زير چشمى مرا مى نگرد، شتابان گفت : مى بينى كه عباى او كهنه و فرسوده است ، ولى عباى من نو و تازه . اما دخترك دو سه مرتبه در پاسخ او گفت : عباى اين مرد اشكالى ندارد، اين را قبول مى كنم ؟ پس من او را به ازدواج موقت خود درآوردم و از او جدا نشدم تا اينكه

پيامبر خدا (ص ) اين نوع ازدواجها را حرام فرمود (880).

و بنا به روايتى ديگر، تا آنگاه كه رسول خدا (ص ) فرمود: اى مردم ! من به شما اجازه داده بودم كه با زنان به طور موقت ازدواج كنيد، اما خداوند آن را تا روز قيامت حرام كرده است ...(881) و بنا به روايتى گفته است : پيامبر خدا (ص ) را ديدم كه بين ركن و باب كعبه ايستاده ، مى فرمود:...(882). و بموجب روايت ديگرى گفته است : پيامبر خدا (ص ) در سال فتح مكه و در آن هنگام كه وارد مكه شديم به ما فرمان داد تا با زنان به طور موقت ازدواج كنيم و هنوز از مكه بيرون نيامده بوديم كه ما را از آن نهى فرمود (883). و بر حسب روايتى ديگر گفته است : من در زمان پيغمبر خدا (ص ) با بانويى از قبيله بنى عامر با دادن دو تخته برد سرخ رنگ به طور موقت ازدواج كردم ، تا اينكه پيامبر اسلام ما را از ازدواج موقت نهى فرمود (884). و بنا به روايتى ديگر: در فتح مكه رسول خدا (ص ) ازدواج موقت را نهى كرد (885). و در روايت ديگرى آمده است كه گفت : پيامبر خدا (ص ) متعه را حرام كرد و فرمود از امروز تا روز قيامت ازدواج موقت حرام است (886). و در سنن ابوداود و بيهقى و ديگر منابع از ربيع بن سبره آمده كه گفت گواهى مى دهم كه پدرم گفته است : رسول خدا (ص ) ازدواج موقت را در حجة الوداع حرام كرده است (887)!

حديث

چهارم

در صحيح مسلم و مصنف ابن ابى شيبه و مسند احمد بن حنبل و ديگر منابع از قول سلمة بن اكوع آمده كه رسول خدا (ص ) در جنگ اوطاس (888) ازدواج موقت را براى مدت سه روز اجازه داد و سپس آن را نهى فرمود (889).

ايرادهايى كه بر اين احاديث وارد است

در حديث اميرالمؤ منين على (ع )، كه بزرگترين كتابهاى حديث و صحاح و مسانيد و سنن و مصنفات ، آن را آورده اند و ما آن را از چهارده ماءخذ نقل كرده ايم ، در آن آشكارا و صريح آمده است كه رسول خدا (ص ) در جنگ خيبر دو چيز را حرام كرده است : نكاح متعه يا ازدواج موقت . و خوردن گوشت درازگوش اهلى . و تحريم ازدواج موقت در خيبر منحصر به همين يك حديث است ، در صورتى كه خبر تحريم گوشت درازگوش اهلى در خيبر در روايات متعدد ديگرى آمده كه در هيچ كدام از آنها يادى و اشاره اى هم به تحريم ازدواج موقت نشده است . اينك و در همين جا به بحث و بررسى درباره اين دو تحريم مى پردازيم .

الف . تحريم ازدواج موقت در خيبر

تحريم نكاح موقت به وسيله پيامبر خدا (ص ) در جنگ خيبر با حقايق تاريخى آن روزگار درست در نمى آيد؛ كمااينكه گروهى از دانشمندان به اين حقيقت تصريح كرده اند. مثلا ابن قيم در فصلى كه درباره زمان تحريم متعه در كتاب زاد المعاد گشوده ، مى نويسد:

در داستان خيبر، نه يكى از صحابه با بانويى يهودى عقد ازدواج موقت بسته بود، و نه در اين

مورد از پيامبر خدا (ص ) كسب اجازه نموده بود، و نه كسى چنين موضوعى را در اين جنگ گزارش كرده ، و نه عملا از دست زدن به نكاح موقت سخنى به ميان آمده است ، و نه از تحريم آن (890). و نيز مى نويسد:

در خيبر زنان مسلمانى وجود نداشتند، بلكه همه يهودى بودند و اجازه ازدواج با زنان اهل كتاب در آن تاريخ صادر نشده بود، و خيلى بعد از آن با نزول آيه اليوم اءحل لكم ...والمحصنات من الذين اوتوا الكتاب من قبلكم ... (891) مجاز اعلام شد و اين اجازه آخرين فرمان و بعد از حجة الوداع ، يا در همان زمان بوده است . و ازدواج با زنان اهل كتاب در جنگ خيبر ثابت نشده است ...(892).

استدلال كرده است : قل لا اءحد فى ما اءوحى الى محرما...(897).

احتمال مى رود نهى رسول خدا (ص ) از خوردن گوشت درازگوش اهلى ، ويژه درازگوشهاى اهلى خيبر به سبب يكى از مواردى باشد كه در روايات زير آمده است :

در صحيح بخارى از ابن ابى اوفى آمده است كه در جنگ خيبر در ميان ما قحطى بروز كرد و مواد خوراكى كم ياب شد و گرسنگى به ما فشار آورد...ديگهاى ما در حال جوشيدن بود كه منادى پيامبر خدا (ص ) بانگ برداشت كه : گوشت درازگوش را نخوريد و آن را بدور افكنيد. ابن ابى اوفى گفته است : ما در اين مورد و علت آن به بحث و گفتگو نشستيم ، جمعى گفتند علت نهى آن بوده كه خمس آن داده نشده و گروهى گفتند كه سبب ، كثافتخوار بودن حيوان است (898).

و نيز شايد كه ابوداود علت آن را يافته است كه در سننش در كتاب الخراج ، باب تعشير اهل ذمه ، از قول عرباض بن ساريه سلمى (899) آورده كه گفته است : ما در خيبر فرود آمديم و پيامبر خدا (ص ) را در اين نبرد برخى از اصحاب همراهى مى كردند. فرمانرواى خيبر، كه مردى خشك طبع و خشن بود، نزد پيغمبر آمد و گفت : اين درست است كه شما درازگوشهاى ما را سر ببريد و ميوه هاى ما را بخوريد، و زنهاى ما را آزار رسانيد؟! از اين سخن پيامبر خدا (ص ) به خشم آمد و رو به فرزند عوف كرد و فرمود: اى فرزند عوف ! بر اسب بنشين و بانگ برآور

كه بهشت تنها جاى مؤ منان است و مردم را به نماز جماعت فراخوان . راوى مى گويد: مردم به جماع حاضر شدند، پيامبر خدا (ص ) با ايشان نماز بگزارد و سپس برخاست و فرمود: آيا از شما كسى خوش بر بالش خويش تكيه زده و چنين پنداشته است كه هر چه را كه خداوند حرام كرده در قرآن است ؟ با توجه به اينكه من شما را پند و اندرز داده ، به مواردى امر كرده ، از چيزهايى نهى نموده ام كه همانند قرآن يا بيشتر از آن است . خداوند روا نمى دارد كه بدون اجازه به خانه هاى اهل كتاب وارد شويد و زنانشان را آزار رسانيد و يا ميوه هاى ايشان را بخوريد، هنگامى كه آنچه را بر عهده گرفته اند به شما پرداخته باشند (900).

بنا به روايت ابن ابى اوفى ، در همان روز اصحاب پيامبر خدا (ص ) در پى نهى آن حضرت از خوردن گوشت درازگوش اهلى به بحث و گفتگو نشسته ، برخى از ايشان كه ناظر آن رويداد بودند گفتند كه سبب نهى اين بوده كه آنان خمس آن را نپرداخته بودند، كه همين مورد، احاديثى را كه درباره كش رفتن ، و دزدى پنهانى آمده است تاءييد مى كند. يا اينكه درازگوش مزبور غارتى بوده و از اين رو حرام شده و حديث زير ناظر بر آن است .

در سنن ابوداود به نقل از مردى از انصار آمده است كه گفت :

ما در سفرى به همراه رسول خدا (ص ) بيرون شده بوديم ، كمى غذا و آذوقه ما را به زحمت

انداخته بود. همراهان ، گوسفندى را ديدند و آن را به غارت بردند...ديگهاى ما بر سر آتش مى جوشيد كه پيامبر خدا (ص )، در حالى كه بر كمانش تكيه زده بود، از راه رسيد و با همان كمان ديگهايمان را واژگون كرد و گوشتهاى درون آن را به زمين افكند و فرمود: غارتى ، حلالتر از مردار نيست (901).

ديگران نيز گفته بودند كه علت نهى از خوردن گوشت درازگوش اهلى اين بوده كه آن حيوان نجاستخوار است !

علت هر چه باشد، فرق نمى كند؛ اصل اين است كه نهى از خوردن گوشت درازگوش اهلى ، ويژه درازگوشهايى بوده كه در آن جنگ به همراه داشته اند. همين امر نسبت به تحريم نكاح موقت در خيبر نيز جارى است . زيرا عرباض بن ساريه گفته است كه آن يهودى خشك طبع خشن ، شكايت به پيغمبر خدا (ص ) برد و گفت : اين درست است كه شما درازگوشهاى ما را سر ببريد و ميوه هاى ما را بخوريد و زنانمان را آزار رسانيد؟ و همين امر باعث شده كه پيامبر خدا (ص ) ايشان را جمع كرد و خطاب به آنها فرمود: بر شما روا و حلال نيست كه بدون اجازه اهل كتاب به خانه هاى ايشان وارد شويد و زنانشان را آزار دهيد و ميوه هايشان را بخوريد؛ مادام كه آنچه را بر عهده گرفته اند پرداخت كرده باشند.

بنابراين ، نهى پيامبر خدا (ص )، ويژه آزار رسانيدن به زنان اهل كتابى است كه جزيه خود را پرداخت كرده باشند، و به هيچ رو ارتباطى به نهى از نكاح موقت ندارد.

از مجموع اين

گفته ها چنين بر مى آيد كه موضوع حرمت ياد شده در جنگ خيبر همين بوده كه آورديم . اما يكى از پيروان مكتب خلفا ابتكارى به خرج داده و روايتى از نوادگان اميرالمؤ منين على (ع ) از سوى محمد حنفيه آورده كه آن حضرت ابن عباس را، كه به نكاح موقت فتوا مى داده ، مورد خطاب قرار داده و فرموده است : تو مردى متحير و سرگردانى . و وى را آگاه مى كند كه پيامبر خدا (ص ) در جنگ خيبر متعه زنان و خوردن گوشت درازگوشهاى اهلى را حرام كرده است .

اما مبتكر حديث ، فراموش كرده بود كه امام (ع ) همان كسى است كه مى فرمود: اگر عمر نكاح موقت را حرام نكرده بود، بجز شخص پليد بخت برگشته ، كسى مرتكب زنا نمى شد.

جالب اينكه ايشان اين روايت را در اينجا از سوى فرزندان محمد حنفيه به نقل از پدرشان از اميرالمؤ منين على (ع ) در تحريم متعه زنان آورده اند، و باز با همين سند روايت امام (ع ) را درباره انجام حج تنها و بدون عمره ارائه كرده اند! و چه مى دانيم ، شايد مبتكر هر دو روايت يك نفر باشد!

اما در حديث دوم روايتى را كه از ابوذر غفارى آورده اند به همين گونه است . چه ، آنها از ابوذر آورده اند كه گفته است : عمره تمتع ويژه اصحاب محمد (ص ) بوده آن مساله اختصاص به ما اصحاب داشته است . در نكاح موقت زنان نيز از ابوذر آورده اند كه گفته است : نكاح موقت زنان ويژه ما

اصحاب پيامبر، و آن هم براى مدت سه روز، حلال بوده كه بعد هم رسول خدا (ص ) آن را نهى كرده است . يا اينكه گفته : متعه به خاطر ترس ما و جنگ بوده است !

و از شگفتيهاى اين دو روايت از ابوذر اينكه در اسناد آنها، نام ابراهيم تيمى و عبدالرحمان بن الاسود آمده ، و اين دو روايت از ابوذر با دو روايتى كه از امام (ع ) آورده اند، از لحاظ سند مانند يكديگرند.

در حديث سوم و چهارم روايت سبره جهنى است كه صحيح آن ، همان بوده كه ما در ابتداى بحث ، از مسلم و احمد بن حنبل و بيهقى آورده ايم كه رسول خدا (ص ) به ايشان اجازه ازدواج موقت داده و او با بانويى از قبيله بنى عامر، با دادن عباى خود به او، به طور موقت ازدواج نموده و سه شب را با وى گذرانيده است و سپس رسول خدا (ص ) فرمان داده كه هر كس زنى را به عقد موقت خود درآورده ، او را رها كند.

فرمان پيامبر خدا (ص ) داير به جدايى ايشان از بانوانى كه تمتع خود را از آنها برگرفته بودند به خاطر آمادگى سپاه براى بازگشت به مدينه بود، ولى بعدها عذر تراشان بر كارهاى خليفه عمر، لفظ ليخل سبيلها يعنى آزاد و رهايش كند را به انها حرام من يومكم هذا الى يوم القيامة يعنى اين كار از امروز تا روز قيامت حرام است و يا الفاظى مشابه آن تحريف كرده اند، تا تاءييدى بر حرمت ازدواج موقت از روز فتح مكه به بعد باشد!

ولى از

آنجا كه اين روايت با روايات ديگرى كه آشكارا زمان تحريم ازدواج موقت را - مثلا - از فتح مكه و يا جنگ و گشودن خيبر معين مى كنند، و يا رواياتى كه صريحا تجويز و تحريم آن را در بعد از فتح مكه مشخص مى سازند، متناقض است ، و چون خود را هم ملزم به پذيرش صحت همه آن روايتهاى متناقض مى دانند، ناگزير شدند تا پاسخى براى اين همه تناقض بسازند و آن را به تشريع اسلامى ، كه بى گمان از آن مبرا و پاك است ، نسبت دهند. اين بود كه در اين واقعه ، اين همه تناقض را به نسخ آن نسبت دادند!!

نسخ دو و يا چند باره حكم ازدواج موقت !!

مسلم در صحيح خود بابى را باز كرده است به نام باب نكاح المتعة انه ابيح ثم نسخ ثم ابيح ثم نسخ ، و استقر حكمه الى يوم القيامة (902) كه در آن از حلال و حرام شدن ازدواج موقت به دفعات سخن گفته است .

ابن كثير نيز در تفسيرش مى نويسد: شافعى و گروهى از دانشمندان برآنند كه ازدواج موقت دو نوبت حلال و نسخ گرديده است (903). ابن عربى ، كه بعدها سخنش را بتفصيل خواهيم آورد، نيز گفته است كه ازدواج موقت دو بار نسخ شده و در آخر حرام گرديده است . زمخشرى نيز در كشاف خود به همين مورد اشاره كرده است (904). ديگران نيز گفته اند كه : حكم ازدواج موقت بيش از دو نوبت نسخ شده است (905).

و بايد گفت كه حق با اين دسته اخير است ؛ زيرا

اگر ما به خاطر وجود احاديث متناقض قائل به تكرار نسخ در يك حكم شرعى باشيم ، ناگزير بايد كه تكرار نسخ چنين حكمى را به تعداد همان احاديث متناقض بپذيريم . بنابراين ، آنچه را قرطبى پس از نقل سخن ابن عربى آورده است درست مى باشد كه مى گويد: به غير از ايشان ، آنهايى كه احاديث را از طرق مختلف گرد آورده اند گفته اند كه بجاست حلال و حرام شدن ازدواج موقت در هفت نوبت صورت گرفته باشد! زيرا از ابن عمره روايت شده كه چنين حكمى در صدر اسلام صادر شده و سلمة بن اكوع آن را در سال اوطاس مشخص كرده ، و از روايات على چنين بر مى آيد كه تحريم آن در جنگ خيبر بوده ، و از روايت ربيع بن سبره معلوم مى شود كه در فتح مكه مجاز اعلام شده ، و همه اينها، هم در صحيح مسلم آمده است . در جاى ديگر، از على روايت شده كه انجام آن در غزوه تبوك نهى گرديده ، و در سنن ابوداود از ربيع بن سبره آمده است كه نهى آن در حجة الوداع صورت گرفته ، و خود ابوداود اظهار داشته كه اين روايت صحيحترين آنها در اين مورد است . و عمرو از حسن نيز نقل كرده كه چنين حكمى نه پيش از آن حلال بوده ، و نه بعد از آن ! و در همانجا از سبره نيز چنين مطلبى آمده است . پس اين هفت مورد است كه ازدواج موقت در آن حلال و سپس حرام گرديده است (906)!

و بدين سان

تعهد و التزامى كه دانشمندان مكتب خلفا به درستى آنچه در كتابهاى معروف به صحاح خود دارند، ايشان را بر آن داشته كه بگويند حكم ازدواج موقت در شرع اسلام بارها و بارها نسخ شده است ! و در اين مورد چه خوب گفته است ابن قيم : و چنين نسخى در شريعت اسلامى نه سابقه داشته و نه همانندش به وقوع پيوسته است (907)!

و در بيمايگى سخن ابن عربى و دست پاچگى او همين بس كه گفته است : اما اين موضوع ، آشكارا و با كمال وضوح و اطمينان در ناسخ و منسوخ احكام به اثبات رسيده و از شگفتيهاى شريعت اسلامى اينكه اين حكم دو بار نسخ شده است ...(908)!

علاوه بر آنچه گفتيم ، سرانجام ندانستيم چگونه حتى يكى از آن همه روايات ، با خبرى كه نقلش از عمر به تواتر رسيده است (909) درست در مى آيد؛ آنجا كه گفته است : متعتان كانتا على عهد رسول الله (ص ) انا انهى عنهما، متعة النساء و متعة الحج . و در برخى از روايات به جاى انهى عنهما احرمهما آمده است ؟

و چگونه حتى يكى از آن همه روايات ، با اين سخن جابر كه درستيش به اثبات رسيده است درست مى آيد؛ آنجا كه گفته است :

ما در زمان پيامبر خدا (ص ) و ابوبكر و عمر دست به ازدواج موقت مى زديم . و در برخى از روايت آمده است :...تا اينكه در اواخر حكومت عمر...، و در روايتى : در روزگار پيامبر خدا (ص ) و حكومت ابوبكر با مشتى خرما ازدواج موقت مى كرديم ، تا

اينكه عمر به خاطر موضوع عمرو بن حريث آن را ممنوع اعلام كرد (910)!

و چگونه يكى از آن احاديث درست مى تواند باشد، در صورتى كه نه شخص عمر آنها را شنيده و نه كسى از صحابه و حتى تابعين تا دوران حكومت عبدالله زبير، آنها را شنيده بود. و حتى يك نفر از مسلمانان هم در تمام مدت آن دوره ، علم و اطلاعى از آن همه روايات نداشته اند؟ حتى اگر يكى از آن همه احاديث حقيقت مى داشت ، بى شك عمر آن را دستاويز خود قرار مى داد و به آن استدلال مى فرمود، و گردانندگان دستگاه خلافت نيز تا به روى كار آمدن حكمروايى فرزند زبير از آن يارى مى جستند و مخالفين خود را با آن محكوم مى ساختند؛ در حالى كه معارضين ايشان ، امثال ابن عباس و جابر و ابن مسعود و ديگران با استشهاد به سنت پيغمبر (ص ) و گواه گيرى از يكديگر، به جبهه گيرى در مقابل ايشان پرداخته ، حقيقت مطلب را از اسماء دختر ابوبكر و مادر عبدالله زبير مى پرسيدند. و على (ع ) و ابن عباس نيز آشكارا مى گفتند كه اگر عمر آن را نهى نكرده بود، بجز فرد پليد بخت برگشته مرتكب زنا نمى شد. و هيچكس هم نمى گفت كه پيامبر خدا (ص ) ازدواج موقت را نهى كرده است .

آرى تمام آن احاديث از روى حسن نيت و به منظور تاءييد موضع دومين خليفه مسلمانان ، عمر بن خطاب ، و بستن دهان مردمان و جلوگيرى از خرده گيريها و ايرادهاى ايشان ساخته و پرداخته شده

اند! همان طور كه احاديثى ساخته شد - البته با قصد و نيت خير - كه فرمان مى داد كه حج به افراد برگزار شده ، عمره تمتع بجا آورده نشود تا زبان طعن و خرده گيرى را بر روى عمر ببندد. يا همانند احاديثى كه باز هم با حسن نيت و قصد خير و قربت در فضايل سوره هاى قرآن ساخته اند.

از آوردن اين خبر مى نويسد:

پس از نوح بن ابى مريم ، اين كار عادت مفسرانى شد كه در ابتداى هر سوره فضيلت آن را به خاطر تشويق و ترغيب مردم به حفظ و خواندن آن بياورند؛ مگر زمخشرى كه اين فضايل را در آخر هر سوره آورده است (912)!

نوح بن مريم مروزى ، كنيه اش ابو عصمت ، و از هواداران قريش بوده است . نوح بن مريم ، قاضى مرو و به نوح الجامع معروف بوده است . زيرا وى فقه را از ابو حنيفه و ابن ابى ليلى ، و حديث را از حجاج بن ارطاه و هم طبقه او، و مغازى يا جنگهاى پيامبر خدا (ص ) را از ابن اسحاق ، و تفسير را از كلبى و مقاتل فراگرفته ، و عالم و وارد به امور دنيا نيز بوده و از اين جهت وى را الجامع ناميده بودند. او بر جهميه و رد بر مذهب ايشان سرسخت و بى گذشت بود. حاكم درباره او مى نويسد:

ابو عصمت در دانش بلند آوازه ، و از هر حيث جامع و كامل بود. وى را از هر چيز بهره اى كامل بود، مگر راستى و درستى كه سخت از آن بى بهره بود! ترمذى حديث او را در سننش ، و ابن ماجه در تفسيرش آورده اند (913).

در كتاب تدريب الراوى ، ميزان الاعتدال و لسان الميزان از ابن مهدى آمده است كه گفت :

به ميسرة بن عبدربه گفتم : تو از كجا اين احاديث را آورده اى كه هر كس فلان سوره را بخواند، فلان خير و خوبى به او مى رسد؟

گفت : من اينها را از پيش خودم ساخته ام تا مردم به خواندن قرآن تشويق شوند!

و در تدريب الراوى آمده كه ميسره جوانى بزرگوار و سخت زاهد نما، و از خواهشهاى نفسانى و دنيايى به دور و گريزان بود. با مرگش بغداد به سوگ نشست و بازارها بسته شد، اما با همه اين احوال ، او از پيش خود حديث مى ساخت ! و نيز قابل ملاحظه اينكه : از كارهاى نادرست و باطل ميسره در ساختن فضيلت براى هر يك از سوره هاى قرآن ، حديثى است كه از زبان ابن عباس ساخته و درگذشته از آن ياد كرديم ، و ديگرى حديث ابو امامه باهلى است كه آن را ديلمى از طريق سلام بن - سليم مدنى آورده است !

همچنين در لسان الميزان آمده است : ميسره در برترى و فضايل شهر قزوين چهل حديث ساخت ، و مى گفت كه من اين احاديث را به خاطر اجر و ثواب ساخته ام (914)!

در تقريب نواوى آمده است كه از احاديث ساخته شده ، حديثى است درباره فضايل سوره به سوره قرآن كه از ابى بن كعب روايت شده است ...

و در شرح بر تقريب ، شرحى مبسوط آمده كه راوى ، در پى جويى اصل روايت بر مى آيد، و شخص محدث او را به محدثى ديگر در مدائن ، و او، وى را به محدث واسط، و او هم به بصره ، و از آنجا به محدثى در آبادان حواله مى دهند. در آنجا از محدث آبادانى مى پرسد كه اين حديث را از چه كسى گرفته اى ؟ و

او در پاسخ مى گويد: من اين حديث را از كسى نگرفته ام ، ولى چون ديديم كه مردمان علاقه اى به قرآن از خود نشان نمى دهند، اين بود كه ما هم اين حديث را ساختيم ، تا دل مردمان به سوى قرآن متمايل شود!

آنگاه سيوطى ، شارح تقريب ، مى گويد: من ندانستم كه اين محدث را چه نام است ، اما ابن جوزى اين داستان را در كتاب الموضوعات از طريق بزيع بن حسان ، به سند خودش از ابى بن كعب آورده و اضافه كرده است كه همه اين بلاها از ناحيه بزيع است . سپس همان حديث را از طريق مخلد بن عبدالواحد آورده و گفته كه تمامى بلاها از سوى همين مخلد است ! كه گويى يكى از اين دو نفر اين حديث را ساخته و ديگرى از او دزديده ، و يا اينكه هر دو آنها آن را از همان شيخ مورد اشاره و سازنده اين حديث ، به سرقت برده اند! و مفسرينى چون ثعلبى و واحدى و زمخشرى و بيضاوى كه او را در رديف مفسران آورده اند (915)، دچار لغزش و اشتباه شده اند.

و در تدريب الراوى آمده است كه ابوداود نخعى ، كه بيش از همه مردمان شب را به عبادت و روز را به روزه بسر مى برد، يكى از جاعلان و سازندگان حديث بوده است !

ابن حبان نيز گفته است : ابو بشر، احمد بن محمد فقيه مروزى از سرسخت ترين مردمان روزگارش در سنت ، و پايدارترين آنها در دفاع از حدود آن ، و بى گذشت ترين مردم در برابر

مخالفان سنت بود، ولى با اين همه از پيش خود حديث مى ساخت !

ابن عدى نيز گفته است كه وهب بن حفص از صالحان به شما مى آمد. او از كثرت زهد و پارسايى مدت بيست سال لب فرو بست و با هيچكس سخن نگفت ، ولى همين مرد، دروغهاى شگفت انگيز و شاخدار ساخته است (916)!

اينان كه به صلاح و پارسايى و ترك دنيا و عبادت در ميان مردمان از شهرت و آوازه برخوردار بودند، از پيش خود احاديثى در باب فضايل سوره هاى قرآن و شهرها و مرزها مى ساختند كه بر حسب مورد به پاره اى از ساخته هاى خويش اعتراف هم كرده اند. اما با همه اين احوال ، همان ساخته ها و دروغها در كتابهاى تفسير و غيره راه يافته و پراكنده شده است .

و مى بينيم احاديثى كه در تاءييد كارها و فرامين عمر در نهى از ازدواج موقت و عمره تمتع ساخته شده ، مخصوصا، رواياتى كه بيانگر نهى پيامبر اسلام از نكاح موقت است ، همه و همه از همين قبيل احاديث ساختگى هستند كه پس از گذشت دوران حكمروايى عبدالله زبير و پيش از عصر تدوين احاديث ، و يا به عبارت ديگر در اواخر قرن اول هجرى و اوايل قرن دوم ساخته شده . و صلحاى قوم در توجيه كار خليفه دوم و پاك كردن دامن ايشان به اشاعه آنها پرداخته اند.

اينجا بود كه يكى از ايشان حديثى مى ساخت كه پيغمبر (ص ) متعه زنان را در جنگ خيبر نهى كرده ، و ديگرى حديثى جعل مى كرد كه حضرتش آن را در عمرة

- القضيه حلال و سپس حرام فرموده ، و سومى روايتى مى آورد كه چنان حكمى در فتح مكه ، و چهارمى به موجب حديث ساختگيش آن را در اوطاس ، و پنجمى در تبوك و ششمى در حجة الوداع (917) حرام شدن آن را از سوى پيغمبر خدا (ص ) اعلام مى كردند!

و به اين ترتيب هر يك از آنان به منظور تبرئه خليفه دوم ، عمر، مى خواست بگويد كه جواز و تحريم ازدواج موقت با هم و در يك مكان و زمان معين ، و در حيات شخص پيامبر خدا (ص ) انجام گرفته ، و اين است كه عمر آن را نهى كرده است ! و همين امر نيز باعث گرديد كه احاديث مزبور متناقض با يكديگر از كار درآيند كه ناگزير دانشمندان به چاره جويى آن برخاستند تا مگر راهى براى بيرون شدن از اين همه تناقض و رهايى از اين بن بست بيابند. و سرانجام چاره اى نديدند مگر اينكه اصل شرع و مقررات اسلامى را ناقص اعلام كنند و با چنين افتراى بزرگى ، دين را هدف تيرهاى دروغ و دستاويز آن قرار داده ، گفتند: اين حكم دوبار آزاد و دو نوبت نسخ شده است ! و باز گفتند: اين حكم بيش از دوبار، بلكه تا هفت مرتبه حلال و حرام شده است !

آرى ، مادام كه دانشمندان پيرو مكتب خلفا اين چنينند و خود را ملزم به پذيرش و اعلام درستى آن احاديث متناقض مى دانند، از اين قبيل توهينها به شرع مقدس اسلام باك نخواهند داشت .

دانشمندان مكتب خلفا از همين احاديث ساختگى در تاييد

تحريم ازدواج موقت خود بهره كافى برگرفته اند. داستان زير را كه ابن خلكان از قول محمد بن - منصور در ماجراى بين يحيى بن اكثم (918) و ماءمون عباسى ، كه در اوايل قرن سوم هجرى اتفاق افتاده و در كتاب خود آورده است ، يكى از آن موارد بوده است .

محمد بن منصور گفته است : ما در راه شام در خدمت ماءمون خليفه بوديم كه فرمان داد تا مناديش در ميان مردم بانگ برآورد كه ازدواج موقت حلال و مجاز است . يحيى بن اكثم بن من و ابوالعيناء گفت : بامدادان به خدمت خليفه درآييد و هر گاه موقعيت را مناسب ديديد سخن بگوييد، و گرنه سكوت اختيار كنيد تا من برسم . ما طبق دستور يحيى صبحگاهان به خدمت ماءمون رسيديم . ولى او را ديديم كه سخت خشمگين نشسته و در حالى كه مسواك بين دندانهايش مى كشيد، پشت سر هم مى گفت : متعتان كانتا على عهد رسول الله (ص ) و على عهد ابى ابكر و انا انهى عنهما، و من انت يا جعل حتى تنهى عما فعله رسول الله (ص ) و ابوبكر . يعنى دو متعه در زمان پيامبر خدا (ص ) و زمان ابوبكر انجام مى شد عمره تمتع و ازدواج موقت و من آن دو را ممنوع مى كنم . تو چه كسى باشى اى سوسك سياه كه عملكرد پيامبر خدا (ص ) و ابوبكر را ممنوع اعلام كنى ؟

آنگاه ابوالعينا به من اشاره كرد و آرام گفت كه خليفه دارد اين حرفها را به عمر بن خطاب مى زند! ما هم چيزى

بر زبان نياورده سكوت اختيار كرديم . تا اينكه يحيى وارد شد و بنشست و ما نيز نشستيم . خليفه رو به يحيى كرد و گفت : چرا امروز تو را ناراحت و دژم مى بينم ؟! يحيى گفت : اى اميرالمؤ منين ! اثر اندوهى است كه به خاطر بدعت در اسلام بر دلم نشسته ! ماءمون پرسيد: كدام بدعت ؟! يحيى گفت : فرمان به آزاد شدن زنا!!

ماءمون شتابزده و با تعجب پرسيد: زنا؟ يحيى پاسخ داد: آرى ، ازدواج موقت همان زناست ! ماءمون گفت : به چه دليل ؟ يحيى گفت : به دليل كتاب خدا و حديث پيامبر (ص ). زيرا خداوند در قرآن مى فرمايد: قد افلح المؤ منون ...والذين هم لفروجهم حافظون الا على ازواجهم او ما ملكت ايمانهم فانهم غير ملومين فمن ابتغى و راء ذلك فاولئك هم العادون (919). يعنى همانا اهل ايمان رستگار شدند...و آنها كه دامن از حرام نگه مى دارند، مگر بر همسرانشان زنان عقديشان يا كنيزكان ملكى متصرفى آنها، هيچ گونه ملامتى در مباشرت با اين زنان بر آنان نيست . و كسى كه غير اين زنان حلال را به مباشرت طلبد، البته كه ستمكار خواهد بود. حالا اى اميرالمؤ منين ! زن متعه ، كنيزك ملكى است ؟ ماءمون گفت : نه ، يحيى پرسيد: چنان زنى ، آيا به حكم خدا مانند زن عقدى است كه ارث مى برد و ارث مى دهد و فرزند به او ميرسد و از شرايط آن برخوردار مى شود؟ مامون پاسخ داد: نه ! يحيى گفت : پس به حكم قرآن ، هر كس

كه از اين دو مورد تجاوز كند معاند است و تجاوز كار. و اى اميرالمؤ منين ! اين زهرى است كه از عبدالله و حسن ، فرزندان محمد - بن حنفيه ، از پدرشان ، على بن ابى طالب ، روايت مى كند كه گفت : رسول خدا (ص ) مرا فرمان داد تا در ميان مردم بانگ برآورده ، اعلام كنم ازدواج موقتى را كه حضرتش اجازه داده بود ممنوع و حرام است . در اينجا ماءمون رو به ما كرد و پرسيد: چنين حديثى از زهرى ثابت شده است ؟ گفتيم : آرى اى اميرالمؤ منين . آن را گروهى از جمله مالك رض ، آورده اند. ماءمون گفت : از خدا بخشايش مى خواهم . ندا كنيد كه ازدواج موقت حرام است ! و چنين كردند!

ابو اسحاق ، اسماعيل بن حماد بن زيد بن درهم ازدى ، قاضى فقيه مالكى مذهب بصرى ، ضمن سخن از يحيى بن اكثم او را به بزرگى ياد كرده و گفته كه او را در تاريخ اسلام روزى ويژه و تابناك است . آنگاه داستانى را كه گذشت ، شرح داده است .

دانشمندان مكتب خلفا به هنگام انجام مناظرات خود، به همين احاديث كه گذشت استدلال مى كردند، و در پى اثبات اين گفته عمر كه متعتان كانتا على عهد رسول الله و انا انهى عنهما و اعاقب عليهما ، پاسخ مى دادند كه خليفه چنين اجتهاد كرده است ! پس با چنين گفتارى نتيجه اين مى شود كه : خداوند چنين فرموده ، و پيامبرش هم چنين دستور داده ، ولى خليفه چنين اجتهاد كرده

است !

فشرده آنچه گذشت

اين سخن عمر كه متعتان كانتا على ...به تواتر رسيده و ما درباره متعه حج ، كه عمره تمتع باشد، پيش از اين سخن گفته ايم . اما متعه زنان ، كه ازدواج موقت باشد، در مكتب خلفا چنين تعريف شده است : مرد با حضور دو نفر گواه ، زنى را با موافقت سرپرستش براى مدتى معين به ازدواج خودش در مى آورد و در مقابل ، آنچه را كه در پرداختش موافقت كرده اند مى پردازد و در پايان مدت ، آن مرد ديگر حقى بر آن زن ندارد و زن بايد كه رحم خود را پاك دارد تا اگر فرزندى به هم رسيده باشد به مرد بازگردد. در غير اين صورت ، زن آزاد است كه به ازدواج مردى ديگر درآيد و مدتى را كه زن بايد درنگ كند تا به ازدواج ديگرى درآيد؛، ديدن يك نوبت عادت ماهانه است . در چنين ازدواجى زن و مرد از هم ارث نمى برند، و اگر در پايان مدت قصد ادامه داشته باشند، بايد كه مرد مهر ديگرى براى آن زن تعيين و به او پيشنهاد كند.

اما ازدواج موقت در مكتب اهل بيت چنين تعريف شده است : زن ، خود يا وكيلش ، و در صورتى كه صغير باشد، سرپرست او، وى را براى مردى كه ازدواج با او از لحاظ نسب و يا سبب و يا رضاع و همشيرگى و يا در عده و يا همسر ديگرى بودن مانع شرعى وجود نداشته باشد، با مهرى معلوم و مدتى معين به ازدواج در مى آورد. چنين ازدواجى با پايان يافتن

زمان مشخص شده ، و يا به وسيله بخشيدن بقيه مدت به وسيله مرد بسر مى آيد. و زن در صورتى كه شوهرش با او همبستر شده ، با وى مباشرت كرده و به سن ياسئگى هم نرسيده باشد، بايد دو نوبت عادت ماهانه ببيند، و در غير اين صورت چهل و پنج روز عده نگهدارد. و اگر مباشرت به عمل نيامده باشد، عده اى نخواهد داشت . و فرزندى كه از اين ازدواج به وجود آيد، در حكم فرزندى است كه ازدواج دائم به وجود آمده باشد. در اين ازدواج زن و مرد از يكديگر ارث نمى برند.

داد هر كس كه زنى را به عقد موقت گرفته است رها كند...

و از ابو سعيد خدرى آورده اند كه گفت : ما در زمان پيغمبر (ص ) حتى با دادن پيراهنى به طور موقت ازدواج مى كرديم .

و اسماء، دختر ابوبكر، نيز گفته است : ما در زمان پيامبر خدا (ص ) چنين مى كرديم . و از جابر آمده است كه گفت : در زمان پيغمبر خدا (ص ) دوران حكومت ابوبكر و عمر، با دادن مشتى خرما و آرد به طور موقت ازدواج مى كرديم تا اينكه در اواخر خلافت عمر، عمرو بن حريث با زنى عقد موقت بست و آن زن باردار شد و خبر به عمر رسيد، او هم ازدواج موقت را ممنوع كرد.

و بنا به روايتى ، عمرو بن حوشب با دخترى با كره از بنى عامر بن لؤ ى به طور موقت ازدواج كرد و آن زن باردار شد و عمر گفت : اين چه كارى است كه مردها بدون حضور گواهان عادل دست به نكاح موقت مى زنند؟ اگر بعد از اين مردى بدون گواه به چنين ازدواجى دست بزند او را حد خواهم زد. مردم هم آن را پذيرفتند!

و در روايتى ديگر آمده است : ربيعة بن امية بن خلف ، قابله اى را با گواهى دو زن به همسرى موقت گرفت . آن زن باردار شد. عمر از موضوع آگاه گرديد و بر منبر آمد و گفت : اگر از اين موضوع زودتر با خبر مى شدم . او را سنگسار مى كردم .

و بنا به روايتى ، سلمة بن اميه ، كنيزك آزاد كرده

حكيم بن اميه را به ازدواج موقت گرفت . كنيزك فرزندى به دنيا آورد و سلمه نسبت آن كودك را به خود منكر شد. عمر اين داستان را بشنيد و نكاح موقت را ممنوع كرد و گفت : اگر بعد از اين مردى را به نزد من بياورند كه زنى را به طور موقت به ازدواج خود درآورده و همسر داشته باشد، او را سنگسار مى كنم و در غير اين صورت وى را تازيانه خواهم زد.

و پس از نهى عمر بود كه نكاح موقت در مجتمع اسلامى حرام اعلام شد و او چندان بر تحريم خود پافشارى كرد تا اينكه چنين حكمى جا افتاد و تثبيت شد.

آورده اند كه روزى عمران بن سواده به عمر گفت :

- اگر اجازه بدهى پند و اندرزى چند تو را بدهم ؟ خليفه گفت :

- درود بر ناصح باد، چه مى گويى ؟ عمران گفت :

- امت تو از اينكه انجام عمره را در ماههاى ويژه حج بر آنها حرام كرده اى به سرزنشت پرداخته اند، در صورتى كه چنين كارى را پيامبر اسلام و ابوبكر نكرده و در زمانشان كارى حلال و شايسته بوده است . عمر گفت :

- اگر مردم در ماههاى ويژه حج ، عمره به جا آورند، كارى درست و خدا پسندانه انجام داده اند، اما ديگر مكه از مسافران خالى مى ماند و لذا براى جلوگيرى از چنين پيشامدى ، من آن فرمان را داده ام و درست فكر كرده ام . عمران گفت :

- مى گويند تو نكاح موقت را حرام كرده اى ، در صورتى كه خداوند چنان اجازه اى را

داده و ما با مشتى خرما به مدت سه روز ازدواج موقت مى كرديم و سپس از هم جدا مى شديم . عمر پاسخ داد:

- پيامبر خدا آن را در سختى و ناگزيرى حلال كرده بود، اكنون كه مردم به رفاه و فراحى رسيده اند، اگر بخواهند مى توانند با مشتى آرد و خرما به طور دائم با هم ازدواج كنند و پس از سه روز با طلاق از هم جدا شوند! در اين فرمان هم نظر من درست بوده است .

مولف گويد: آيا براستى عمره حج را كه خداوند حلال و روا دانسته ، به اين بهانه كه با انجام آن بقيه سال مكه از مسافران خالى خواهد ماند، جايز و رواست كه آن را حرام كرد؟ و در نكاح موقت نيز آيا مسافرت مردمان ويژه زمان پيغمبر خدا (ص ) بوده كه آن حضرت اجازه چنان ازدواجى را در سفر داده كه مسافرتش ماهها و گاه سالها به طول مى انجامد چه بايد بكند؟ و آن كس كه به هر صورت قدرت ازدواج دائم را در زادگاه و ميهنش ندارد، آيا مى تواند پشت پا به غريزه خود بزند؟ يا در پنهانى به جامعه خيانت خواهد نمود و يا اينكه اجتماع به او اجازه مى دهد كه آشكارا دست به زنا بزند؟! كارى كه دقيقا در اين روزگار در بسيارى از جوامع رواج دارد!

اما اينكه خليفه فرموده است : با مشتى آرد و خرما عقد دائم كنند و پس از سه روز با طلاق از يكديگر جدا شوند، اگر زن و مرد پيش از ازدواج چنين قرارى را با هم گذاشته باشند، اينكه

بدون كم و زياد، همان ازدواج موقت است . ولى اگر مرد چنين نيتى داشته ، و آن را از زن پنهان كرده باشد، خيانت و نيرنگى است كه به زن زده و اسلام آن را تاءييد نمى كند.

اين سخن عمر و ديگر سخنانش درباره ازدواج موقت ، و نيز احاديث اصحاب رسول خدا (ص ) و اخبار آنها ازدواجهاى موقتى كه در زمان پيغمبر خدا (ص ) و ابوبكر و حتى خلافت عمر انجام داده بودند، اين مطلب را ثابت مى كند كه تمامى آن رواياتى كه از زبان رسول خدا (ص ) در تحريم متعه روايت شده ، پس از گذشتن دوره زمامدارى عمر ساخته شده اند، و گرنه شخص خليفه در پاسخ ديگران به همان احاديث استناد مى كرد و صحابه مدعى نمى شدند كه تحريم آن در آخر خلافت او صورت گرفته است . همچنان كه على (ع ) و ابن عباس گفته اند: اگر عمر آن را تحريم نكرده بود، بجز فرد بخت برگشته پليد، كسى مرتكب زنا نمى شد.

پس از وفات پيامبر خدا (ص ) صحابه اى كه بر حلال بودن ازدواج موقت ثابت قدم ماندند، عبارت بودند از: اميرالمؤ منين على (ع )، ابن مسعود، ابن عباس ، اسماء دختر ابوبكر و مادر عبدالله زبير، ابوسعيد خدرى ، جابر بن عبدالله انصارى ، سلمة - بن اميه ، معاوية بن ابى سفيان و عمران بن حصين . و از تابعين : طاووس ، عطاء، سعيد بن جبير و ديگر فقهاى مكه و تمامى مردم يمن .

اما كسانى كه از نهى عمر پيروى كرده اند، برخى از ايشان به

رواياتى اعتماد كرده بودند كه به دروغ به رسول خدا (ص ) نسبت داده بودند. و ديگران نيز آشكارا گفته اند كه خليفه در اين مساءله اجتهاد كرده ، و اجتهاد او را به عنوان دين و قانون شرعى پذيرفته اند.

در گذشته نمونه هايى از اظهار نظر خلفا را در احكام اسلامى ، كه به اتكاى آراء و نظريات خود و به نام دين صادر كرده بودند، آورديم و ديديم كه پيروانشان نيز عمل آنان را اجتهاد ناميده اند. و هر كس كه در سيره و فقه ايشان تحقيق و تتبع كرده باشد، همين مورد را وجه تمايز مكتب آنها از مكتب اهل بيت خواهد يافت . زيرا كه پيروان مكتب اهل بيت در اين قسمت با آنها مخالفند. ما، به خواست خدا، در بحثهايى ، كه در پيش داريم به آن خواهيم پرداخت .

اينك در اين بحث به برداشتهاى مكتب خلفا از عمل صحابه مى پردازيم ، و اينكه اجتهاد در اين مكتب چگونه يكى از مصادر شريعت اسلامى به حساب آمده است .

چگونه تناقض در روايت از پيامبر به وجود آمده است ؟

در پايان ميگوئيم : ما در رواياتى كه از پيامبر اسلام درباره عمره تمتع آورده اند تناقض مى بينيم ، زيرا در عين حال كه در رواياتى مى گويند پيامبر خدا (ص ) حج افراد به جا آورده و از جمع بين حج و عمره نهى كرده است ، در روايات ديگر آمده كه در حجة الوداع امر به عمره تمتع در حج داده و گروهى كه با حضرتش در حجة الوداع شركت داشته اند، عمره تمتع به جا آورده اند.

چنين تناقضى چگونه در حديث پيامبر خدا (ص ) به وجود آمده است ؟

پاسخ اين است : احاديثى كه از رسول خدا (ص ) داير به برگزارى حج افراد و نهى از عمره تمتع آمده ، همگى به خاطر تاءييد موقعيت و ديدگاه خلفايى ساخته شده اند كه فرمان به افراد حج و نهى از عمره تمتع داده اند.

بنابراين ، هر گاه ما به دو حديث متناقض برخورد كرديم ، در مى يابيم كه حديثى را بايد كنار بگذاريم كه همگام با خواسته و راءى قدرت حاكمه بوده است (922).

همين سادگى قابل حصول نبود و از همين جهت بود كه بعد از ايشان اجتهاد دستخوش دگرگونى شديد و محسوسى گرديد...اجتهاد تا حد زيادى متاءثر از محيط زندگى مجتهد بود و هر قدر كه بين زمان مجتهد و عصر پيامبر اسلام (ص ) و يا زمان تنزيل احكام قرآن فاصله بيشتر مى شد، به همان نسبت اختلاف و نزاع علمى درباره احكام فقهى بيشتر مى گرديد و همين امر مجتهدان را بر آن مى داشت تا به وضع قوانينى در اجتهاد بپردازند كه بعدها آن را علم اصول فقه ناميدند. و از اين تاريخ به بعد بود كه اجتهاد با توجه به قواعد و قوانينى كه اصول آن معلوم و مشخص شده بود، از دوره نخستينش ، كه تنها ذوق سليم ميزان و معيار دستيابى به مطالب پنهانى شريعت به حساب مى آمد، ممتاز و مشخص گردد (924).

دواليبى در باب مصادر شناخته شده حكم از نظر قرآن مى نويسد:

نخستين مصدر براى صدور احكام و حقوق ، كه مورد قبول قرآن قرار مى گيرد، آيات قرآنى است .

دومين مصدر، سنت است كه خداوند مى فرمايد: ما آتاكم الرسول فخذوه . سومين مصدر كه قرآن آن را از مصادر حكم و حقوق شناخته آن چيزى است كه در سنت پذيرفته شده باشد، مانند اجماع و اجتهاد (925).

به اين ترتيب براى تشريع ، چهار مصدر يا اصل قائل شده اند كه عبارتند از: قرآن ، سنت ، اجماع ، و اجتهاد.

دواليبى مى گويد: از آنچه گفتيم چنين برمى آيد كه اصل چهارم ، اجتهاد، يا راى و يا عقل ناميده مى شود (926).

منابع آمده است هنگامى كه پيامبر خدا (ص ) معاذ بن - جبل را به يمن مى فرستاد، از او پرسيد: چگونه داورى خواهى كرد؟ معاذ گفت : طبق قرآن ميان مردم داورى مى كنم . فرمود: اگر حكمش در قرآن نباشد؟ معاذ گفت : به سنت پيامبر خدا مراجعه مى كنم . فرمود: اگر در سنت پيغمبر هم نباشد؟ معاذ پاسخ داد: به نظر خودم عمل مى كنم و در اين راه كوتاهى نخواهم كرد. آنگاه پيامبر به تحسين بر سينه اش نواخت و فرمود: سپاس خدا را كه فرستاده پيامبرش را موفق مى دارد (927).

از اهل حمص روايت مى كند كه معلوم نيست آنها كيانند! و جالبتر اينكه از چنين روايتى نه كسى در عصر صحابه اطلاع داشت و نه در زمان تابعين ، تا اينكه تنها ابوعون آن را از كسى كه شناخته نشده گرفت و چون اصحاب و طرفداران اجتهاد از وجود چنان روايتى نزد شعبه با خبر شدند، با همه امكانات و شتابان خود را به آن رسانيدند و آن را در سراسر گيتى منتشر ساختند! چيزى كه نه اصلى دارد و نه پايه اى !

ابن حزم به دنبال مطالبى كه گذشت مى نويسد: دليل ساختگى بودن اين خبر اين است كه امكان ندارد پيامبر خدا (ص ) بگويد: اگر در كتاب خدا و سنت پيامبر چيزى نيافتى . در صورتى كه حضرتش فرمان خداى را دريافته كه مى فرمايد: و اتبعوا ما انزل اليكم من ربكم . يعنى آنچه را خدايتان فرو فرستاده است پيروى كنيد. و يا آنجا كه مى فرمايد: اليوم اكملت لكم دينكم . يعنى امروز دينتان را كامل كردم . و آنجا كه فرموده است : و من يتعد حدود الله فقد ظلم نفسه . يعنى و آن كس كه از حدود و مقررات خدا تجاوز كند به خود ستم كرده است . مضافا اينكه ثابت شده آن حضرت (ص ) اظهار نظر و راى را در دين حرام فرموده است ...

با همه اينها، اگر چنين حديثى صحيح باشد، معناى اين سخن معاذ كه گفته است : اجتهد راءيى ، اين خواهد بود كه من سعى و كوشش خودم را به كار خواهم برد تا حق را در قرآن و سنت

بيابم (930). و همواره در پى آن خواهم بود.

و باز اگر اين حديث درست باشد، از دو حال خارج نخواهد بود: يا اينكه تنها به معاذ اختصاص دارد، كه در آن صورت لازم است ديگران تابع راءى معاذ باشند، كه اصحاب راءى چنين چيزى را نگفته اند. يا اينكه چنين حقى به معاذ و ديگران داده شده ، كه اگر چنين باشد، هر كس كه اظهار راءى كند، بر طبق دستور رفتار كرده است و آن وقت حق با همه خواهد بود و كسى را در انتخابات راه خويش بر ديگرى امتيازى نمى باشد. اينجاست كه حق در ميان نظريات و قضاوتهاى مختلف و ضد و نقيض محصور و پنهان مى شود و اين خلاف گفته ايشان و نامعقول است ، و حتى ظاهرا نا ممكن . چه ، هيچ كس دليلى بر حقانيت خود ندارد؛ زيرا ديگرى نيز چون اوست ، و به راءى خودش مراجعه كرده است . و در حديثى كه مورد استناد ايشان است ، چيزى بجز اجتهاد راى نيامده و آنها هم حق ندارند كه چيزى را كه در آن نيامده ترجيحا بر آن بيفزايند و كسى را هم بر كسى رجحان و برترى نمى باشد. و كاملا واضح است كه در حديث معاذ، البته اگر درست باشد، آنچه را نادانان گمان برده اند، نيامده كه به معاذ اجازه داده شده تا بنا به راءى خويش حلالى را حرام ، و يا حرامى را حلال نموده ، ارثى را به ناروا ببخشد، و حقى را بى جا باز دارد! اين چيزى است كه هيچ مسلمانى باور ندارد و شريعت هم

بجز آنچه را كه ما آورديم نمى گويد (931). پايان سخن ابن حزم .

ابن حزم همچنين درباره حديث عمرو عاص مى نويسد: اما حديث عمرو عاص بزرگترين دليل عليه خودشان مى باشد؛ زيرا در آن حديث آمده است كه حاكم مجتهد ممكن است به راه خطا برود، و امكان هم دارد كه درست قضاوت كند. اگر چنين باشد، حكم به اشتباه در دين حرام است و خداوند تاءييد خطا و نادرست را هرگز روا نمى دارد. پس اين دستاويز آنها نيز باطل و مردود است (932).

آنگاه ابن حزم پس از ايرادى كه بر دو سند نامه عمر به ابوموسى گرفته مى نويسد:...و اين درست نيست . زيرا كه در سند اول نامه ، نام عبدالملك بن وليد - بن معدان آمده كه مردى كوفى و متروك الحديث و بلا خلاف از اعتبار ساقط است و پدرش هم مجهول الهويه مى باشد. و اما سند دوم ، بين الكرجى تا سفيان مجهول و ناشناخته و نيز مرسل و منقطع است و در يك كلام مردود مى باشد (933).

لفظ اجتهاد در آنها به معناى لغوى آن آمده و نه چيز ديگر.

از طرفى كاربرد اين دو حديث ارتباطى به اصل موضوع مورد بحث ندارد. زيرا كه كاربرد هر دوى آنها در مساءله داورى و قضاوت است ، در صورتى كه مطلب مورد بحث ما جواز تشريع احكام به وسيله مجتهدين مى باشد. نامه اى كه به عمر نسبت داده شده و نامه هاى ديگرى كه به آنها استدلال مى كنند نيز همين حال را دارند. چه ، گذشته از ضعف آشكارى كه در اسنادشان وجود دارد و ساختگى بودن آنها را كاملا مى رساند، كاربرد آنها تنها در امر داورى و قضا مى باشد، نه تشريع احكام اسلامى .

در مورد داورى و قضا نيز بايد گفت كه احاديث مورد بحث ، مجاز بودن داور را به قانونگذارى در مواردى كه به آن نياز دارد نمى رساند. و اينكه گمان برده اند حديث معاذ دلالت بر مدعايشان دارد، خيالى بيش نيست . زيرا از محتواى حديث مزبور چنين بر مى آيد كه احكام اسلامى در كتاب و سنت به دو صورت آمده ، يعنى گاهى در يكى از آنها، و يا در هر دو، حكم صريح و روشن براى قضيه جزئيه - يعنى موضوع خاص - صادر شده و نيازى به اجتهاد ندارد، اما گاهى حكم آن ضمن قاعده كلى بيان گرديده است . و اينجاست كه داور موظف است سعى و كوشش كند تا حكم كلى و عامى را كه بر قضيه مورد نيازش منطبق ميگردد باز شناسد. و اين همان معناى لغوى اجتهاد است كه عبارت از به كار بردن كوشش است در

به دست آوردن حكم مورد نظر.

ولى نحوه استشهاد دانشمندان مكتب خلفا به اين حديث اين مطلب را مى رساند كه آنها مى گويند قوانين اسلامى را كه پيامبر خدا (ص ) تبليغ فرموده ، ناقص و در پاره اى از موارد كاستى دارد و محتاج آن است كه فرمانروايان و قضات و مفتيان بنا به راءى و نظر خودشان در مورد قضايايى كه حكمش در اسلام مورد توجه قرار نگرفته است ، احكامى را صادر نموده ، نقص و كاستى را بر طرف فرمايند!

شرح مفصل اين موضوع به دنبال چگونگى استخراج قواعد از عمل صحابه خواهد آمد.

است كه رزمندگان اسلام با قهر و غلبه در فتح عراق و شام و مصر به دست آورده بودند. نص صريح قرآن بدون هيچگونه چشمپوشى و ملاحظه اى حاكى از آن است كه خمس غنايم به بيت المال تعلق مى گيرد تا در مواردى كه اين آيه كريمه تعيين فرموده ، به مصرف برسد: واعلموا انما غنمتم من شى ء فان لله خمسه و للرسول ولذى القربى و... اما چهار پنجم بقيه بنا به نص قرآن و روش پيامبر - عليه الصلاة والسلام - در جنگ خيبر و تقسيم غنايم در ميان فاتحان آن جنگ ، در ميان رزمندگان پيروز، كه غنايم را فرا چنگ خود آورده اند، تقسيم مى شود. اين بود كه جنگ آوران فاتح به منظور اجراى دستور قرآن و سنت به نزد عمر بن خطاب آمدند و خواستار آن شدند تا او خمس خداوند و ديگر كسانى را كه در آيه مشخص گرديده بر گرفته ، بقيه را بين ايشان تقسيم كند. عمر در پاسخ خواسته ايشان گفت :

- حال مسلمانان آينده چگونه خواهد بود كه ببينند زمين با تمام كشاورزانى كه بر روى آن كار مى كرده اند تقسيم شده و آيندگان از گذشتگان خود آن را به ارث برده ، درآمدهاى آن را ويژه خود گردانيده اند؟ نه ، من با چنين كارى موافق نيستم . عبدالرحمان عوف پرسيد:

- پس چه بايد كرد؟ زمين و كشاورزانش لطف خدا و بخشش او به اينان است . عمر گفت :

- همين است كه مى گويى ، ولى من آن را چنين نمى بينم ! از هر طرف به عمر فشار آوردند

و به او گفتند كه :

- تو به خاطر كسانى كه نه در جنگ حاضر بوده و نه شمشيرى در اين راه زده اند، رو در روى ما كه لطف و عنايت خداوندى را به زور شمشير خود به دست آورده ايم ايستاده اى ...! اما عمر گفت :

- راى من اين است ! و در آخر آنها نيز ناگزير گفتند: هر طور كه تو بخواهى (936)! ابن حزم در مورد راى مى نويسد: راى عبارت از آن است كه نفس آدمى آن را بدون هيچ دليل و برهانى درست و شايسته پندارد. آنگاه در مورد قياس گفته است : قياس حكم كردن به موردى است كه دستور صريح درباره آن در دست نباشد، پس آن را با موردى مشابه كه داراى حكم است مورد مقايسه قرار مى دهند، و همان حكم را درباره اش صادر مى نمايند (937).

و دواليبى استحسان را اين چنين تعريف كرده است : استحسان انتخاب ، حكمى است مخالف حكم شناخته شده در قياس كه يا به لحاظ برترى دليل و برهان آن صادر مى شود، و يا اينكه مصلحت جنين اقتضا مى كند، يا اينكه موجب دفع حرج مى گردد. آنگاه تعريف آن را در مذهب ابو حنيفه آورده كه گفته است :

استحسان ، رويگردانيدن از حكم مساله ، به حكم ديگر است در موارد مشابه به خاطر دليل قويترى كه چنين عدولى را ايجاب مى كند.

اما نظر مالكيان در اين مورد چنين است : استحسان ، يعنى فقيه به هنگام پژوهش در جزئيات مساله ، مجبور نيست تا همه مسائل را با نتايج قياس منطبق نمايد، بلكه

او مى تواند با تكيه بر استحسان ، خود برخى از مصالح عامه را اگر چه حاوى ضرر و مشقت و دفع مصلحت باشد بر نتيجه قياس ترجيح دهد.

آنگاه در تعريف استصلاح مى نويسد: استصلاح در حقيقت نوعى حكم به راى است كه بر اساس مصلحت انديشى صادر شده باشد (938).

و در فرق بين اصول سه گانه مى نويسد:

مسائل قياس و استحسان را بايد با مسائل ديگر دائما مورد مقايسه قرار داد. زيرا در قياس لازم است تا مسائل قياسى را با حكم مسائل ديگرى كه به خاطر اتحاد در علت ، حكم واحدى دارند جزء يكديگر به حساب آورد.

و در استحسان ايجاب مى كند كه از حكمى كه در مسائل مشابه و همانند صادر شده ، به سبب عدم اتحاد در علت ، و دلايلى كه از برخى جهات قويتر به نظر مى آيند عدول نمود.

اما در مسائل استصلاح لازم نيست كه براى صدور حكم به مسائل ديگرى ، آنچنان كه در مسائل قياس و استحسان يادآور شديم ، مقايسه به عمل آيد، بلكه براى صدور حكم در مسائل استصلاح تنها مصلحت در نظر گرفته مى شود (939).

و در باب النصوص و تغيير الاحكام بتغير الزمان ...مى نويسد: اما تغيير حكمى كه از سوى قانونگذار نسخ نشده باشد، را مجتهدان از داوران و مفتيان ، بنا بر مصلحت زمان ، مجاز مى دانند. و اين دين بر همين اساس بر ساير اديان ممتاز بوده و آشكارا نشانگر وجود آزادى و حريتى است كه در آن براى انديشه و تعقل در اجتهاد قائل مى باشد، و نرمش و همگامى لازم را در احكام ، براى

تحكيم مصالح جامعه مى پذيرد. و حركت بر اساس چنين آغاز نيكويى ، قاعده اى متين در تشريع اسلامى است و آشكارا اعلام مى دارد كه تغيير احكام با دگرگونگى زمان همراه بوده قابل انكار نمى باشد(940). آنگاه گفته ابن قيم را در كتاب اعلام الموقعين گواه آورده كه گفته است : و اين خود امتيازى است كه بى گمان سود عظيم و فراوانى را بدنبال خواهد داشت ... (941)

ابن قيم در همين زمينه مثالهاى متعددى را آورده ، از آن جمله در مثال هفتم خود مى نويسد: هر گاه شخص طلاق دهنده در زمان پيغمبر (ص ) و ابوبكر و اوايل خلافت عمر در يك جلسه لفظ سه طلاق را بر زبان مى آورد، به موجب روايات ثابت شده در صحيح ، يك طلاق محسوب مى گرديد...

سپس ابن قيم احاديث صحيح را در اين مورد آورده است از جمله خبر طلاق ركانة بن عبد يزيد را مثال آورده كه همسر خود را در يك مجلس سه طلاقه كرد و سپس از كرده خويش پشيمان و اندوهگين گرديد و داستان خود را با پيامبر خدا (ص ) در ميان نهاد. رسول خدا (ص ) از او پرسيد: زنت را چگونه طلاق گفتى ؟ ركانة گفت : گفتم او را سه طلاقه كردم . فرمود: در يك مجلس ؟ عرض كرد: آرى . فرمود: اين يك نوبت به حساب مى آيد. اگر مى خواهى به او رجوع كن . و ركانه هم به همسرش رجوع نمود. و نيز گفته است : مقصود اين است كه عمر بن خطاب مى دانست كه اين سنت است ، و

اين خود گشايش و لطفى است كه خداوند بر بندگانش ارزانى داشته و مقرر فرموده كه طلاق بايد يكى بعد از ديگرى و در مجالس مختلف صورت بگيرد و در دفعات متعدد و جداى از هم . و شخص مكلف نمى تواند وقوعش را در يك جمله بر زبان آورد.

همچنين است لعان كه اگر بجاى چهار نوبت و جداى از هم - مثلا - بگويد: چهار نوبت خداى را گواه مى گيريم و سوگند مى خورم كه او راستگو است ، اين فقط يك نوبت حساب مى شود. و اگر در قسامه بگويد: پنجاه بار سوگند به خدا كه اين مرد قاتل است ، اين تنها يك سوگند به حساب مى آيد...

ابن قيم به همين ترتيب مثال مى آورد تا اينكه مى گويد: اين قرآن خداست و اين هم سنت پيغمبر خدا (ص ) و اين لغت و واژه عرب و اين هم عرف در گفتگو و اين هم خليفه پيامبر خدا (ص ) و اصحاب او كه همگى با وى همزمان بوده و تعدادشان بالغ بر هزار نفر است و اوضاع و احوال نيز تا سه سال از خلافت عمر بر همين روش و قرار بوده ...تا آنجا كه مى نويسد: مقصود اين است كه بر اين مطلب از قديم الايام قرآن و سنت و قياس و اجماع دليل و گواه بوده اند و بعد از آن هم اجماعى نيامده كه آن را باطل كند؛ اما اميرالمؤ منين عمر چنين مى ديد كه اين در زمان او به مصلحت مسلمانان است پس اعلام مى كند كه در يك مجلس سه طلاق واقع مى شود(942)!

دواليبى

در تعريف اجماع آن را به دو قسمت مشخص تقسيم كرده است :

1. اتفاق دانشمندان امت درباره موضوعى كه مورد بحث قرار بگيرد، و نه اتفاق همه امت .

2. اتفاق صورت گرفته در مكانى كه آن حادثه در آنجا رخ داده است ؛ مانند مدينه منوره ، و نه همه سرزمينها. آنگاه مى گويد: چون دوران صحابه سپرى شد و دانشمندانى ديگر در پس ايشان آمدند، اجماع را چون اصلى از اصول شريعت پذيرفته اند؛ با اين تفاوت كه اينان در برابر خود اصلى را كه حدودش معلوم و مشخص باشد نديدند...(943)

تمام آنچه را تا اينجا آورده ايم ، گفتارشان از عمل به راى تجاوز نمى كند. چه در قضايايى كه راى خود را تاءويل ، ناميدند يا آنجا كه اجتهاد و ديگر اسامى را بر آن نهادند همه يكسان است .

زيرا در حقيقت قياس عبارت از اين است كه مجتهد در مساءله اى ، با توجه به حكمى كه در مساءله ديگر آمده است ، حكم مى كند؛ به خاطر اينكه بين آن دو مساءله وجه تشابهى مشاهده مى نمايد.

و استحسان عبارت از ترك حكم مشابه مساءله است ، آنجا كه شخص مجتهد صدور حكم خلاف آن را مصلحت بداند.

و استصلاح اعلام نظر مجتهد است پس از اجتهاد در هر قضيه كه به مصلحت تشخيص بدهد بدون اينكه دست به مقايسه اى زده باشد.

و اجماع عبارت است از اتفاق نظر و آراء دانشمندان ، و يا هالى يك منطقه در حكم هر قضيه اى .

و به اين ترتيب تمام قواعد اجتهاد در مكتب خلفا به راى و اظهار نظر منتهى مى شود؛ علاوه بر

آنكه آنان راى خودشان را بر نص شرعى ترجيح مى دهند! مانند خبر خوددراى عمر از تقسيم چهار پنجم اراضى فتح شده از راه جنگ ميان مسلمانان رزمنده ، كه بر خلاف نص صريح قرآن و بر خلاف روش و سنت پيامبر اسلام (ص ) بوده است ! و يا مانند جايگزين كردن يك بار گفتن سه طلاق ، كه بر خلاف قرآن و سنت است ، به جاى سه نوبت با فاصله و جلسات مختلف .

و براى همين است كه امام پيشواى مكتب راى در ميان مجتهدان گاهى صريح و آشكار اعلام مى دارد كه : راى و نظريه او بر حديث شريف نبوى برترى دارد، و راى او از دستور پيغمبر براى عمل كردن برتر است ! به نمونه هاى زير توجه كنيد:

اين باره از پيامبر خدا (ص ) چنين و چنان رسيده است . گفت : ما را به خودمان واگذار (945)!

و نيز گفته است كه گاه مى شد كه چيزى از حديث پيامبر خدا (ص ) را بر ابو حنيفه عرضه مى كردند، و او آشكارا با آن مخالف مى كرد! و نيز گفته است كه من براى ابو حنيفه حديثى را در رد سيف آوردم ، او در پاسخ من گفت : حديثى خرافه است !

همچنين خطيب بغدادى از قول حماد بن سلمه آورده است كه گفت : ابو حنيفه روايات را مى گرفت ، ولى آنها را بنا به راى خود رد مى كرد و نمى پذيرفت !

و يا حديث و سيره را به راى خود رد مى كرد (946)!

وكيع گفته است كه ما متوجه شديم كه ابو حنيفه دويست حديث پيغمبر را آشكارا رد كرده است (947)!

و از صالح فراء آمده است كه گفت از يوسف بن اسباط شنيدم كه مى گفت :

- ابو حنيفه چهار صد حديث يا بيشتر از احاديث رسول خدا (ص ) را رد كرده است ! اين بود كه به او گفتم :

- اى ابو محمد! مى دانى كه همه اينها حديث پيغمبر خدا (ص ) مى باشند؟! گفت :

- خوب ، آرى ! گفتم :

- يكى از آنها را بگو! گفت :

- ابو حنيفه گفت : پيامبر خدا (ص ) فرموده است : اسب دو سهم و مرد يك سهم مى برد، آن وقت ابو حنيفه گفت :

- اما من سهم يك چهار پا را بيشتر از يك مؤ من تعيين نمى كنم ! پيامبر خدا

(ص ) و اصحابش شتر قربانى را با بريدن قسمتى از بدنش علامت مى كردند، اما ابو حنيفه گفته است كه اشعار مثله است ! و نيز گفته است كه پيامبر خدا (ص ) فرموده است : البيعان بالخيار ما لم يتفرقا خيار فسخ معامله تا زمانى كه خريدار و فروشنده از هم جدا نشده باشند باقى است اما ابو حنيفه مى گويد وقتى كه معامله انجام شد خيار معنى ندارد! همچنين رسول خدا (ص ) چون عزم مسافرت مى فرمود، ميان زنانش براى انتخاب يكى از آنها قرعه مى زد، و نام هر كدام كه بيرون مى آمد او را با خود مى برد. اصحاب آن حضرت نيز به پيروى از حضرتش چنين مى كردند، اما ابو حنيفه معتقد بود كه : قرعه زدن يك نوع قمار است (948)!

نافع از ابن عمر نقل كرده كه پيامبر خدا (ص ) فرموده است : خيار معامله تا هنگامى است كه خريدار و فروشنده از هم جدا نشده باشند، ابو حنيفه گفت : شعر است ! گفتم قتاده از انس آورده است كه يهوديى سر دختر بچه اى را بين دو سنگ شكست و رسول خدا (ص ) نيز سر آن يهودى را بين دو سنگ شكست . ابو حنيفه گفت : سخنى ياوه و نامربوط است (949)!

و از عبدالصمد از پدرش روايت كرده اند كه گفته است : براى ابو حنيفه اين حديث پيامبر خدا (ص ) را نقل كردند كه فرموده است : حجامت كننده و حجامت شونده در روز ماه رمضان روزه خود را افطار كرده اند ابو حنيفه گفت : اين كلامى است موزون و شعر گونه (950)!

و از عبدالوارث آورده اند كه گفت من در مكه بودم و ابو حنيفه نيز به مكه آمده بود. روزى به نزد او رفتم . جمعى گرد او نشسته بودند. مردى از او مساءله اى پرسيد و او هم پاسخش را داد و آن مرد با نا باورى از ابو حنيفه پرسيد: پس روايتى كه از عمر - بن خطاب آمده است چه مى شود؟ ابو حنيفه پاسخ داد: آن كه سخن شيطان است ! من كه ناظر ماجرا بودم ، با شگفتى گفتم : سبحان الله ! يكى از حاضران در من نگريست و گفت : تعجب كردى ؟ پيش از اين مرد، كسى آمد و از او مساءله اى پرسيد: ابو حنيفه به او پاسخ داد. آن مرد به ابو حنيفه گفت :

پس آن حديث كه از پيامبر خدا (ص ) آمده كه : حجامت كننده و حجامت شونده هر دو در روز ماه رمضان روزه خود را گشوده اند چه مى شود؟ ابو حنيفه در جوابش گفت : اين شعر است و كلامى موزون ! من با خود گفتم كه ديگر اينجا، جاى من نيست و هرگز به اين مكان پا نمى گذارم (951).

يحيى بن آدم گفت براى ابو حنيفه به اين حديث پيغمبر (ص ) را كه وضو نصف ايمان است بيان كردند. ابو حنيفه به مسخره گفت : بنابراين دو بار وضو مى گيريم تا ايمانمان كامل شود! يحيى گفت : در اين حديث منظور از ايمان ، نماز است و خداوند فرموده است : و ما كان ليضيع ايمانكم . كه ايمانكم يعنى نمازتان را. و رسول خدا (ص ) نيز فرموده است : لا صلاة الا بطهور. پس طهارت نيمى از ايمان يا نيمى از نماز است و نماز جز با طهارت صورت نمى گيرد.

سفيان بن عيينه گفته است من كسى را از ابو حنيفه گستاختر به خداوند نديده ام . او بر حديث پيامبر خدا (ص ) مثلها مى زد و آن را رد مى كرد! به او خبر داده بودند كه من روايت كرده ام كه خيار معامله تا زمانى است كه خريدار و فروشنده از هم جدا نشده باشند. او در رد بر اين حديث ، پشت سر هم مى گفت : اگر خريدار و فروشنده در زندان معامله كرده باشند چه ؟! و اگر اين معامله در مسافرت صورت گرفته باشد، خريدار و فروشنده چه وقت از هم

جدا مى شوند (952)؟!

آنچه را از پيشواى اهل راى و مجتهد زمانش ، ابو حنيفه ، نقل كرده اند و مادر اينجا آورديم ، نخست در مورد احاديثش به كتابهاى معتبر حديث مراجعه كرديم و ديديم كه همه آنها از پيامبر خدا (ص ) روايت شده اند. آنگاه به فتاواى ابو حنيفه مراجعه كرديم و ديديم كه به شرح زير، بر خلاف آنها فتوا داده است !

1. در صحيح بخارى و مسلم و سنن ابوداود و ترمذى و موطاء مالك و مسند احمد آمده است كه رسول خدا (ص ) براى اسب دو سهم ، و براى سواركاريش يك سهم قرار داده است (953). مخالفت ابو حنيفه با اين حديث ، در بداية المجتهد ابن رشد آمده است (954).

2. در صحيح بخارى و مسلم و سنن ابن ماجه و دارمى و ترمذى و مسند احمد بن حنبل آمده است كه پيامبر خدا (ص ) شتر را از جانب راست كوهانش براى قربانى نشان كرده است (955). و در المحلى آمده است كه ابوحنيفه در اين مورد گفته است : من اينگونه نشان براى قربانى كردن را خوش ندارم ، زيرا اين مثله كردن است !

ابن حزم گفته است اين از عجايب روزگار است كه كار پيامبر خدا (ص ) مثله باشد! اف برخردى كه به خرده گيرى از فرمان پيامبر خدا (ص ) بپردازد. (956)

3. پيامبر خدا (ص ) فرموده است : خيار معامله تا جدا شدن خريدار و فروشنده از يكديگر به قوت خود باقى است (957). اما ابوحنيفه و شافعى ، بنا به آنچه در بداية المجتهد آمده است ، گفته اند: مهلت

خيار سه روز است (958).

ابن حزم در المحلى رواياتى را كه از رسول خدا (ص ) در اين حكم آمده ، آورده و سپس گفته است : ابو حنيفه و مالك و پيروانشان همه اينها را خلاف دانسته و گفته اند كه : معامله با سخن گفتن قطعى و تمام مى شود، اگر چه خريدار و فروشنده از هم جدا نشوند و هيچيك ديگرى را حق خيار نداده باشد. و به اين ترتيب با سنت ثابت شده مخالفت كرده اند (959).

4. در صحيح بخارى و مسلم و دارمى و ابن ماجه و ديگر منابع آمده است كه : اگر شخص محرم نعلينش را از دست داد، كفش به پا كند (960). ابن حزم اين حكم را به طور مفصل شرح داده و مخالفت ابو حنيفه را در المحلى آورده است (961).

5. در صحيح بخارى و مسلم و ابوداود و ابن ماجه و ديگر منابع آمده است : پيغمبر خدا (ص ) سر مرد يهودى را كه سر دختر بچه اى را با دو سنگ شكسته بود، به همان ترتيب شكست (962). ولى ابن رشد در كتاب بداية المجتهد مى نويسد: ابو حنيفه و پيروانش در باب قصاص مى گويند: مجرم به هر شكلى كه كشته باشد، بايد تنها با شمشير قصاص شود (963). و تفصيل آن در المحلى ابن حزم آمده است (964).

6. در صحيح بخارى و سنن ابوداود و ترمذى و دارمى و ديگر منابع آمده است كه پيامبر خدا (ص ) فرمود: افطر الحاجم و المحجوم . يعنى حجامت كننده و حجامت شونده روز خود را گشوده اند (965). ولى در بداية المجتهد

ابن رشد آمده كه ابوحنيفه و يارانش مى گويند: اين كار نه مكروه است و نه موجب بطلان روزه (966)!

7. در سنن ترمذى و نسائى و ابن ماجه و دارمى و ديگر منابع آمده است كه : وضو نصف ايمان است (967). و ابو حنيفه ...

8. در صحيح بخارى و مسلم و سنن ابوداود و دارمى و ديگر منابع آمده است كه چون رسول خدا (ص ) آهنگ سفر مى كرد، بين زنانش براى انتخاب يكى از آنها در مسافرت قرعه مى زد و نام هر كدام كه بيرون مى آمد او را با خود مى برد (968). و ابو حنيفه ...

همه اين حديثها و صدها حديث صحيح ديگرى كه در كتابهاى معتبر حديث از پيامبر خدا (ص ) روايت شده و به ثبت رسيده ، مورد مخالفت ابو حنيفه و ديگر مجتهدان قرار گرفته است ! و شايد تعداد اين قبيل احاديث ، همان گونه كه در كتاب تاريخ بغداد خطيب بغدادى آمده ، از دويست و بنا به قولى از چهار صد حديث هم بيشتر باشد. و هر كس كه به كتابهاى خلاف ، مانند المحلى ابن حزم ، مراجعه كند، عين آن احاديث و مخالفت ايشان با آنها را با شرح و تفصيل وافى خواهد يافت .

علاوه بر اين ، آنها با نهادن قواعد و اصولى از پيش خود، چون قياس و استحسان و مصالح مرسله در برابر قرآن و سنت ، باب ديگرى را بر روى تشريع اسلامى گشوده ، براى استنباط احكام اسلامى به آنها در كنار كتاب و سنت مراجعه كردند و گاه نيز همان گونه كه نمونه هايى

از آن را آورده ايم ، قواعد اصول خود را بر قرآن و سنت مقدم داشتند. بدين سان پس از پيامبر خدا (ص ) احكام اسلامى در مكتب خلفا دستخوش دگرگونى و تطور گرديد و همه آنها به شرع اسلامى نسبت داده شد. و از اينجاست كه علاوه بر برخى از مسلمانان (969)، دشمنان اسلام چنين پنداشته اند كه اسلام از همان زمان پيامبر خدا (ص ) دينى نارسا و ناقص بوده و پس از آن حضرت تطور يافته و رو به كمال نهاده است ! همانند عقيده اى كه مستشرق يهودى گلدزيهر در كتاب خود زير عنوان تطور العقيدة و الشريعة فى الاسلام دگرگونى عقيده و تشريع در اسلام ابراز داشته است .

اعتماد طولانى و مستمر به راى كار را به جايى رسانيد كه برخى از مجتهدين مكتب خلفا احكامى را به نام نيرنگهاى شرعى وضع كردند كه همانند آنها در هيچ گوشه اى از جهان پهناور ما سابقه ندارد و عرق شرم و خجلت را بر پيشانى آدمى مى نشاند (970)!

درد آلودتر از آن اينكه در مدح و ستايش همين مجتهدان احاديثى ساختند و آن را به پيامبر اسلام (ص ) نسبت دادند. مانند آنچه خطيب بغدادى از ابوهريره ، در مدح و ستايش ابوحنيفه از پيامبر خدا روايت كرده است كه رسول خدا (ص ) فرمود: يكون فى امتى رجل اسمه نعمان ، و كنيته ابو حنيفه ، هو سراج امتى ، هو سراج امتى ، هو سراج امتى (971). يعنى در امت من مردى به وجود خواهد آمد كه نامش نعمان است و كنيه اش ابو حنيفه . او چراغ امت

من است . و اين مطلب را سه بار فرمود!.

نمى دانم بگويم كه ملك ظاهر بيبروس بند قدارى ، يكى از مماليك مصر در سال 665 هجرى ، با بستن باب اين قبيل اجتهادات ، به اسلام خدمت كرده است يا خيانت (972). اما هر چه باشد، باب اجتهاد و عمل به راى را خود سلطه حاكم در مكتب خلفا، از همان ابتداى امر، و در دوران حكومت خلفاى راشدين گشوده اند، و باز همان هيئت حاكمه مكتب خلفا بوده كه نسبت به بستن آن اقدام كرده و تا به امروز بسته مانده است .

اين وضع اجتهاد و عمل به راى در مكتب خلفا بو كه بيان شد. اما درباره اجتهاد در مكتب اهل بيت بايد گفت كه پيروان اين مكتب با پيروى از امامانشان ، اين دانش را فقه و متخصص در آن را فقيه مى نامند.

كشى در كتاب معرفة الرجال خود، در بخش معرفى فقها، از اصحاب ابو جعفر (ع ) امام باقر و ابوعبدالله (ع ) امام صادق مى نويسد: بزرگان اين مكتب بر فقاهت اين پيشتازان از اصحاب امام باقر و صادق - عليهماالسلام - متفق القول هستند و مى گويند كه فقيه ترين آنان شش نفرند: زراره ، معروف بن خربوذ، بريد - عجلى ، ابو بصير اسدى ، فضيل بن يسار، محمد بن مسلم طائفى . و فقيه ترين اينان را هم گفته اند كه زراره است ...(973).

و در معرفى فقهاء از اصحاب حضرت امام صادق (ع ) به غير از اين شش نفر كه نام برديم ، مى نويسد: سران و بزرگان علم اين مكتب ، بر تاءييد

آنچه اين شش تن از اصحاب امام صادق (ع ) صحه گذاشته و تصديق آنچه را بيان داشته اند متفق القول بوده و به مقام فقاهت آنان معترفند. و آنها به ترتيب عبارتند از: جميل بن دراج ، عبدالله بن مسكان ، عبدالله بن بكير، حماد بن عيسى ، حماد بن عثمان و ابان بن عثمان . سپس اضافه مى كند كه ابواسحاق فقيه ، يعنى ثعلبة بن ميمون ، مدعى شده كه فقيه ترين اينان جميل بن دراج بوده ، و همه آنها از جوانان اصحاب امام صادق (ع ) مى باشند (974).

كشى در دنباله بحث خود، در معرفى شش تن ديگر از اصحاب امام موسى - بن جعفر و امام رضا - عليهماالسلام - مى نويسد:

همه اصحاب در تاييد آنچه مورد تصديق اينان باشد متفق ، و به علو مراتب علمى و فقاهت ايشان معترف مى باشند (975).

شيخ صدوق (م 381 ق ) نخستين كتاب جامع و بزرگى را كه شامل همه موارد فقهى در مكتب اهل بيت است و بر حديث تكيه دارد، تاءليف كرد و و آن را فقيه من لا يحضره الفقيه ناميد. و شيخ مفيد، كه از شاگردان اين فقيه بزرگوار مى باشد و در سال 413 هجرى درگذشته است ، كتاب اصول الفقه را تاليف نمود. و اين مطلب بر كسى پوشيده نيست كه فقهاى مكتب اهل بيت ، فقه را اجتهاد نمى نامند. شيخ طوسى در آغاز كتاب المبسوط خود مى نويسد:من از مخالفانمان مرتب مى شنوم ...كه مى گويند...آنان كه قياس و اجتهاد را قبول نداشته باشند، راه به بيشتر مسائل فقهى نخواهند برد...

آنگاه بتدريج اصطلاح

اجتهاد و مجتهد به كتابهاى اصول فقه مكتب اهل بيت و اجازه هايى كه اساتيد به شاگردان خود در نقل حديث مى دادند كشيده شد.

اين اجازه نامه ها در ابتداى امر به منزله موافقت استاد و اجازه او براى روايت حديث از معصومين - عليهم السلام - به شاگردش (976) به حساب مى آمد كه بعدها دستخوش دگرگونى شد و به صورت اجازه روايت از كتابهاى حديثى درآمد كه شاگرد نزد استادش آن كتاب را خوانده و يا از او شنيده بود (977).

در آخر، اين اجازه نامه ها، شامل اجازه روايت از كتابهاى حديث و غير حديثى شد كه شاگرد در محضر استادش خوانده است . اين بود كه همان اجازه نامه ها جنبه گواهينامه هاى علمى به خود گرفت كه به فارغ التحصيلها داده مى شود.

اما در قرن هشتم هجرى مى بينيم كه در برخى از اجازه نامه ها، علما به مجتهدين توصيف شده اند! از آن جمله پسر علامه حلى است كه پدرش را، در اجازه نامه اى كه در سال 741 هجرى به نام شيخ محسن به مظاهر صادر كرده است ، چنين تعريف مى كند: والدى شيخ الاسلام امام المجتهدين ...

و يا در اجازه نامه اى كه شيخ على نيلى در سال 791 هجرى به نام ابن فهد صادر كرده ، شيخ خود را كه فرزند علامه حلى است چنين ياد مى كند: شيخنا المولى الامام العلامة خاتم المجتهدين ... (978).سرانجام در برخى از اين اجازه نامه ها، گاهى گواهى مى شود كه شخص فارغ التحصيل به درجه اجتهاد نائل شده است . از آن جمله مرحوم محمد باقر مجلسى

است كه در تاريخ 1085 هجرى در اجازه نامه اى كه به نام نواده خودش خاتون آبادى براى روايت مؤ لفاتش صادر كرده است ، تصريح نموده كه به او درجه اجتهاد رسيده است (979). و در اين اواخر گاه فقهاى مكتب اهل بيت گواهينامه هاى ويژه اى براى شاگردان خود به عنوان رسيدنشان به درجه اجتهاد صادر مى كنند.

به اين ترتيب اصطلاح اجتهاد و مجتهدين به عرف پيروان مكتب اهل بيت راه يافته كه در حقيقت چيزى بجز اشتراك اسم بين دو مكتب نمى باشد. ولى با اين وصف ، همين اشتراك اسمى هم برخى از اخباريون از پيروان مكتب اهل بيت را دچار تو هم كرده و آن را به ديدگاههاى شاذ و نادر كشانيده است كه در اينجا مجالى براى بيان آن نيست .

پس هر دو مكتب اگر چه در چنين عنوانى مشتركند، ولى در معناى آن سخت با هم اختلاف دارند. و اين از آن جهت است كه فقهاى مكتب اهل بيت به هيچ وجه بر هيچيك از اصول فقهى كه پيروان مكتب خلفا بر اساس راى مجتهدين آن مكتب بنيان نهاده اند، اعتمادى ندارند، بلكه در استنباط احكام تنها به قرآن و سنت متكى مى باشند. و اين مطلبى است ، كه به خواست خدا، در بحث آينده بتفصيل درباره آن سخن خواهيم گفت .

به مدارك تحقيقى آنها در مكتب خودشان مراجعه كرده ايم . زيرا رعايت امانت در مباحث علمى همين شيوه را ايجاب مى نمايد.

اينك چون به مدارك تحقيقى در مكتب اهل بيت مراجعه مى كنيم ، مى بينيم كه پيشوايان آن در بيان احكام اسلامى اعتمادى به راى و نظر شخصى - اجتهاد به اصطلاح مكتب خلفا - ندارند؛ بلكه اتكا و استناد ايشان به ميراثى است كه از پيامبر خدا (ص ) به نام حديث و سنت در كتابهاى ويژه به آنها رسيده است .

فضيل بن يسار، به نقل از امام صادق (ع ) آمده است كه آن حضرت فرمود: ما با برهانى كه پروردگارمان ، پيامبرش (ص ) را از آن آگاه ساخته و پيامبرش ما را از آن با خبر كرده است سخن مى گوييم كه اگر آن نبود، ما چون ديگر مردمان بوديم (985).

همچنين در آن كتاب از سماعه (986)، به نقل از امام كاظم (ع ) آمده است كه از آن حضرت پرسيدم : درباره هر چيز كه سخن مى گوييد، آيا در كتاب خدا و سنت پيامبرش آمده است يا از پيش خود و به راى خود مى گوييد؟ آن حضرت فرمود: درباره هر چيز كه سخن بگوييم ، در كتاب خدا و سنت پيامبرش آمده است (987).

در صورتى كه ما با ايشان از ميراثى كه از پيامبر خدا (ص ) در نزد ما وجود است و آنرا از امام پيش از خود به ارث برده ايم سخن مى گوييم و آن را چنان محفوظ مى داريم كه مردمان طلا و نقره شان را پنهان مى كنند (991).

و نيز در كتاب مزبور از قول محمد بن شريح (992) به سه سند آمده كه گفته است : امام صادق (ع ) فرمود: اگر نبود اينكه خداوند فرمانبردارى از ما و ولايت ما را واجب فرموده و دوستى ما را فرمان داده است ، ما شما را بر درگاه خود نمى داشتيم و به خانه هاى خود وارد نمى كرديم . به خدا سوگند كه ما سخن از هواى دل و به راى خويش نمى گوييم و چيزى ، بجز آنچه را خداوند فرموده است ، بر زبان نمى آوريم . اصولى نزد ماست كه آن را حفظ مى كنم ، آن چنان كه مردم طلا و نقره شان را حفظ مى كنند (993).

از هر يك از اين چهار نفر: حمران بن اعين (995) و ابو بصير (996) و ابوالاءعز و حماد بن عثمان (997) نيز آمده است (998).

همچنين از يعقوب بن شعيب (999) با دو سند از امام صادق (ع ) آمده است كه فرمود: خداى تعالى پيامبرش را قرآن آموخت و به غير از قرآن چيز ديگرى هم به او ياد داد، آنگاه هر چه را خداوند به پيامبرش آموخته بود، آن حضرت همه آنها را به على (ع ) ياد داده است (1000).

و از محمدالحلبى (1001) به نقل از امام صادق (ع ) آمده است كه فرمود: آنچه را پيغمبر مى دانسته ، على هم آن را مى دانسته ، و خدا چيزى را به پيغمبرش نياموخته ، مگر اينكه پيامبر آن را به على ياد داده است (1002).

و از سليم بن قيس (1003) از اميرالمؤ منين على (ع ) آمده است كه آن حضرت فرمود: هر وقت از رسول خدا (ص ) پرسشى مى كردم ، آن حضرت مرا پاسخ مى داد، و اگر پرسشهايم به پايان مى رسيد، خود پيغمبر آغاز به سخن مى كرد. و به اين ترتيب هيچ آيه اى در شب يا در روز، و يا درباره آسمان يا زمين ، و دنيا و آخرت ، و بهشت و دوزخ ، و كوه و بيابان ، و روشنايى و تاريكى بر آن حضرت نازل نشده ، مگر اينكه حضرتش آن را بر من خوانده و آن را به من ديكته كرده و من به دست خود آن را نوشته ام . تاءويل و تفسير، محكم و متشابه و خاص و

عام قرآن را به من آموخته و مرا از آن آگاه ساخته كه چگونه نازل شده و در كجا، و درباره چه كسى تا روز قيامت نازل شده است . و حضرتش از خدا خواسته كه به من فهم و قدرت حفظ عطا كند. اين است كه من حتى يك آيه از كتاب خدا را از ياد نبرده ام و آيه اى نيست كه درباره كسى نازل شده باشد، مگر اينكه پيامبر خدا (ص ) آن را به من املا فرموده است . (1004)

حديثى را كه گذشت ، احاديث سه گانه زير، كه آنها را از طبقات ابن سعد و از مصادر مكتب خلفا گرفته ايم تاييد مى كند:

1. از محمد بن عمر بن على (ع ) آمده است كه گفت :

از على پرسيدند چگونه است كه تو بيش از ديگر اصحاب پيغمبر خدا (ص ) از آن حضرت حديث مى دانى ؟ فرمود: من هر وقت كه از حضرتش سؤ ال مى كردم ، به من پاسخ مى داد، و چون خاموش مى شدم ، آن حضرت آغاز به سخن مى كرد.

2. از سليمان احمسى از پدرش آمده كه اميرالمؤ منين على (ع ) فرموده است : به خدا سوگند كه فرود نيامده ، مگر اينكه دانسته ام درباره چه چيز، و در كجا، و عليه چه كسى نازل شده است . پروردگار مرا دلى آگاه و زبانى گويا عطا كرده است .

3. از ابوطفيل آورده اند كه على (ع ) فرموده است :

از كتاب خدا از من بپرسيد كه در آن آيه اى وجود ندارد، مگر اينكه من از آن آگاهم كه

در شب نازل شده يا در روز، در بيابان فرود آمده يا در كوه (1005).

در بصائر الدرجات از زيد بن على (1006) آمده است كه اميرالمؤ منين على (ع ) فرمود: چشمانم به خواب نرفته و پيامبر خدا (ص ) قرارى با من نگذاشته ، مگر اينكه از رسول خدا (ص ) آموخته ام كه در آن روز جبرئيل از حلال و حرام و يا سنت و مرام و يا امر و نهى چه چيزى را بر حضرتش فرود آورده است و در چه موردى بوده و يا درباره چه كسى .

راوى مى گويد: ما از خدمت زيد بيرون آمده ، به گروهى معتزله برخورديم و سخنان زيد را با ايشان در ميان گذاشتيم . آنها گفتند اين موضوع ادعاى بزرگى است ، آخر چگونه چنين چيزى امكان دارد. در صورتى كه بى شك اتفاق افتاده است كه پيغمبر و على مدتى يكديگر را نديده باشند، در آن صورتى على چگونه همه آنها را مى دانسته است ؟ راوى گفت :

ما به خدمت زيد بن على بازگشتيم و ايراد معتزليان را با وى در ميان گذاشتيم . زيد در پاسخ ما گفت : پيامبر خدا (ص ) آن مدت را كه على (ع ) حضور نداشت پاس مى داشت و به خاطر مى سپرد و چون على (ع ) به خدمتش مى رسيد، پيامبر خدا (ص ) به او مى فرمود: اى على ! در فلان روز، فلان آيه و فلان آيه ، و در روز ديگر فلان آيه بر من نازل شده ، و همين طور ادامه مى داد تا روزى كه على (ع

) به خدمتش رسيده بود. راوى گفت ما معتزليان را به اين پاسخ آگاه كرديم (1007).

روايت زيد بن على را سه روايت ديگر در سنن نسائى و ابن ماجه و مسند احمد بن حنبل ، كه از مصادر مهم و معتبر حديثى مكتب خلفا مى باشند، تاييد مى كنند.

1. نسائى مى نويسد: از عبدالله بن نجى آمده كه على (ع ) گفته است :

مرا پايگاهى ويژه در نزد پيامبر خدا (ص ) بود كه هيچيك از مردم را چنان منزلتى نبود. من سحرگاهان هر روز به خدمت پيغمبر مى رسيدم و از پشت در مى گفتم : السلام عليك يا نبى الله ! اگر آن حضرت آهسته و آرام سرفه مى كرد، به خانه برمى گشتم ، و گرنه بر حضرتش وارد مى شدم .

2. على (ع ) فرموده است كه من وقت مخصوصى داشتم كه به خدمت پيغمبر برسم . چون مى آمدم ، اجازه ورود مى گرفتم ، اگر پيغمبر به نماز ايستاده بود آرام سرفه مى كرد، و اگر كارى نداشت به من اجازه ورود مى داد.

3. على (ع ) فرموده است كه من در هر روز دو نوبت اجازه ديدار خصوصى با پيغمبر خدا را داشتم : يكى در شب و ديگرى در روز. هر گاه شب به خدمتش مى رسيدم آن حضرت آرام سرفه مى كرد (1008).

در فوق ، برخى از رواياتى را كه دلالت بر يادگيرى اميرالمؤ منين على (ع ) از پيامبر خدا (ص ) مى كرد، از آورديم . اينك در زير احاديثى را كه بيانگر فراگيرى ائمه اهل بيت (ع ) از پدرشان اميرالمؤ منين على

(ع ) مى باشد و بنا به دستور رسول خدا (ص ) گرفته است ، مى آوريم .

است بحث مى كرديم ، بعضى مى گفتند: على (ع ) شمشير پيغمبر را به ارث برده است ، و گروهى معتقد بودند كه قاطر آن حضرت را. جمعى نيز عقيده داشتند كه نوشته اى را كه در غلاف شمشير خود دارد از پيغمبر به ارث برده است . در اين حال بوديم كه على (ع ) بر ما وارد شد و فرمود: به خدا سوگند اگر فرصت مى يافتم ، تا يك سال براى شما سخن مى گفتم ، بدون اينكه در طى آن كلامى را تكرار كنم . و خدا مى داند كه مرا نوشته هاى بسيارى است ويژه پيامبر و اهل بيتش ، و نيز جزوه اى است به نام عبيطه ، كه چيزى سخت تر از آن بر عرب نيامده ، در آن قيد شده كه در ميان عرب شصت قبيله باطل و مطرود وجود دارد كه ايشان را از دين خدا بهره اى نمى باشد (1011).

پس از اميرالمؤ منين (ع )، ائمه اهل بيت فرزندان آن حضرت تمامى آن نوشته ها را بزرگوارى از بزرگوار ديگر، به ارث برده اند. روايات زير گوياى اين مطلبند؛

در بصائر الدرجات از جابر بن يزيد آمده است كه گفت : امام باقر (ع ) فرمود: مرا از مرحمتى پيامبر اسلام (ص ) نوشته اى است شامل نوزده كتاب (1012).

و از فضيل بن يسار روايت شده كه امام باقر (ع ) به وى فرمود:

اى فضيل ! كتاب على كه هفتاد ذراع طول داشته در نزد ماست و روى زمين چيزى وجود ندارد كه مورد احتياج باشد، مگر اينكه در آن نوشته آمده است ؛ حتى

ديه خراش جزئى . آنگاه براى نشان دادن چنان خراشى ، با دست ، خطى بر انگشت ابهام خود كشيد (1013).

و از حمران بن اعين آمده است كه امام باقر (ع ) اشاره به صندوق بزرگى كرد و فرمود: اى حمران ! در اين صندوق نوشته اى است كه طول آن هفتاد ذراع است و شامل تقريرات پيامبر خدا (ص ) و به خط على (ع ) است . اگر زمام امور را به دست بگيريم ، چنان كه خداوند دستور داده است حكومت خواهيم نمود و از نوشته هاى اين صحيفه تجاوز نخواهيم كرد (1014).

و از محمد بن مسلم آمده (1015) استكه امام باقر (ع ) فرمود: در نزد ما صحيفه اى به خط على (ع ) و به طول هفتاد ذراع است كه ما از آنچه در آن است پيروى كرده ، از دستورهاى آن تجاوز نمى كنيم . از حضرتش پرسيدم : آن نوشته شامل چه چيزهايى است ؟ آيا جامع همه دانشهاست ، يا تفسير و شرح هر چيز از امورى است كه مورد بحث مردم مى باشد؛ مثل طلاق و ميراث ؟ امام باقر (ع ) فرمود: على (ع ) در آن همه چيز را، از قضا و مسائل ارث نوشته است ، به طورى كه اگر فرمانروايى به ما برسد، چيزى نخواهد بود مگر اينكه در آن نوشته آمده و به موجب آن عمل خواهيم كرد (1016).

بنا به روايتى ديگر: هر گاه حكومت به ما برسد، هيچ چيز نخواهد بود مگر اينكه دستورالعملش در آن آمده و ما بر طبق آن عمل خواهيم نمود (1017).

همچنين از محمد بن مسلم

به نقل از امام باقر يا صادق - عليهماالسلام - آمده است كه فرمود: در نزد ما صحيفه اى است از كتاب يا مصحف على (ع ) به طول هفتاد ذراع كه ما از آن پيروى مى كنيم و از حدود آن تجاوز نمى نماييم (1018).

و از عبدالله بن ميمون (1019) به نقل از امام صادق (ع ) از پدرش امام باقر (ع ) آمده است كه فرمود: در كتاب على (ع ) هر چه مورد نياز باشد آمده ، حتى ديه خراش جزئى و فشار شديد (1020).

و نيز در كتاب ياد شده به نقل از مروان آمده است كه گفت : شنيدم امام صادق (ع ) مى فرمود: در نزد ما كتابى از على (ع ) است به طول هفتاد ذراع (1021).

و بنا به روايتى : على (ع ) چيزى را در آن از دست ننهاده ، مگر اينكه آن را نوشته است ؛ حتى ديه خراش جزئى (1022).

و از امام صادق (ع ) آورده است كه فرمود: به خدا سوگند كه ما را صحيفه اى است به طول هفتاد ذراع كه در آن ، همه آنچه را كه مردمان به آن نيازمند باشند آمده ؛ حتى ديه خراش . اين كتاب گفته پيامبر خدا (ص ) است كه على (ع ) آن را به دست خود نوشته (1023).

و از عبدالله بن سنان (1024) آمده كه گفت : شنيدم امام صادق (ع ) مى فرمود: در نزد ما پوستى است به طول هفتاد ذراع كه پيامبر خدا (ص ) فرموده و على (ع ) آن را به دست خود نوشته و در آن ،

آنچه مورد نياز باشد آمده ؛ حتى ديه خراش (1025).

و از منصور بن حازم (1026) آمده است كه امام صادق (ع ) فرمود: ما را صحيفه اى است كه آنچه مورد نياز باشد در آن نوشته شده ؛ حتى ديه خراش (1027).

و از عثمان بن زياد آمده كه گفت : بر امام صادق (ع ) وارد شدم . آن حضرت به من فرمود بنشينم . من فرمان برده ، نشستم . آنگاه امام (ع ) انگشتانش را به پشت دستم كشيد و فرمود: حتى ديه اين را هم مى دانيم ، و كمتر از اين راهم (1028).

و از منصور بن حازم و عبدالله بن ابى يعفور آمده است كه امام صادق (ع ) فرمود: در نزد من صحيفه اى است به طول هفتاد ذراع و آنچه مورد نياز باشد در آن نوشته شده ؛ حتى ديه خراش جزئى (1029).

و از عبدالرحمان بن ابى عبدالله (1030) آمده كه شنيدم امام صادق (ع ) مى فرمود:

در خانه ما صحيفه اى است به طول هفتاد ذراع كه خداوند حلال و حرامى را قرار نداده ، مگر اينكه در آن نوشته شده ؛ حتى ديه خراشى را (1031).

و از محمد بن عبدالملك (1032) آمده است كه گفت : ما شصت نفر در محضر امام صادق (ع ) نشسته بوديم كه شنيدم آن حضرت فرمود: به خدا سوگند كه ما را صحيفه اى است به طول هفتاد ذراع كه خداوند حلال يا حرامى را قرار نداده ، مگر اينكه در آن صحيفه نوشته شده است ؛ حتى ديه خراش جزئى (1033).

و از سليمان بن خالد (1034) آمده است كه

امام صادق (ع ) فرمود: در نزد ما صحيفه اى است به طول هفتاد ذراع كه گفته رسول خدا (ص ) و به خط على (ع ) است هيچ حلال و حرامى نيست نگر اينكه در آن آمده است ؛ حتى ديه خراش جزئى (1035).

و از حماد آمده كه امام صادق (ع ) فرمود: خداوند حلال و حرامى را قرار نداده ، مگر اينكه مانند حدود خانه ، حد و مقدارش معلوم و مشخص است . و حلال محمد (ص ) تا روز قيامت حلال است و حرامش تا روز قيامت حرام است . و ما را صحيفه اى است به طول هفتاد ذراع كه خداوند هيچ حلال و حرامى را قرار نداده ، مگر اينكه در آن صحيفه آمده است . آنچه از راه است ، از راه ، و آنچه را مربوط به خانه است ، از خانه گفته ؛ حتى ديه خراش جزئى و تازيانه و نيم تازيانه را (1036).

و از عبدالله بن ايوب (1037)، به نقل از پدرش آمده كه امام صادق (ع ) فرمود: على (ع ) شيعيان خود را رها نكرده كه نيازمند به كسى باشند تا حلال و حرام را به آنان ياد دهد، ما در كتاب على (ع ) حتى ديه خراش را هم ديده ايم . اگر شما آن كتاب را مى ديديد، مى دانستيد كه آن از كتابهاى اولين و بسيار عزيز و معتبر است (1038).

و از محمد بن حكيم (1039) به نقل از امام كاظم (ع ) آمده است كه فرمود: پيشينيان شما كه حكم به قياس مى كردند به هلاكت افتادند. چه ،

خداى تبارك و تعالى هيچ پيامبرى را از دنيا نبرده ، مگر اينكه دين خدا را از حلال و حرام براى او كامل نموده است . پيامبر اسلام (ص ) نيز آنچه را كه در روزگارش نيازمند آن بوديد براى شما آورد، پس از مرگش شما به او، و به اهل بيت او پناه برديد. اينك بدانيد كه در نزد اهل بيت او صحيفه اى است كه حتى ديه خراش هم در آن نوشته شه است . آنگاه فرمود: ابو حنيفه كسى است كه مى گويد: على (ع ) چنين گفته و من چنين مى گويم (1040)!

و در بصائر الدرجات و كافى ، از بكر بن كرب (1041) صيرفى آمده است كه امام صادق (ع ) فرمود: آنها كجا هستند و شما كجا! آنها چه مى خواهند و چرا به شما خرده مى گيرند و شما را رافضى مى نامند؟ آرى به خدا سوگند كه شما پيرو حق بوده ، ترك دروغ كرده ايد. به خدا قسم كه ما را چيزى است كه نياز ما را به كسى نمى اندازد، بلكه مردمان به ما نيازمندند. ما كتابى داريم به املاى پيامبر خدا (ص ) و خط على (ع )، به طول هفتاد ذراع كه در آن از هر حلال و حرامى سخن رفته است (1042).

شده ، گفتم :

- فدايت شوم ! من از شما سوالى دارم . آيا كسى هست كه سخنانم را بشنود؟ امام صادق (ع ) پرده اى را كه بين دو اتاق آويخته شده بود به كنارى زد و سر درون آن اتاق كرد و پس از آنكه دانست كسى در آنجا نيست ، فرمود:

- اى ابو محمد! هر چه مى خواهى بپرس . گفتم :

- فدايت شوم . شيعيانت مى گويند كه پيامبر خدا (ص ) بر روى على درى از علم گشوده كه از آن در، هزار در ديگر باز مى شود...امام فرمود:

- اى ابومحمد! جامعه در نزد ماست ، و ديگران چه مى دانند كه جامعه چيست . پرسيدم :

- فداى تو گردم . جامعه چيست ؟ فرمود:

- نوشته اى است به طول هفتاد ذراع به ذراع رسول خدا (ص ) و املاى آن حضرت ، كه از دو لب شريفش بيرون آمده و على (ع ) آن را بدست خود نوشته ، و در آن از همه حلالها و حرامها، و هر چه را مردم به آن نياز داشته باشند، آمده است ؛ حتى ديه خراش جزئى . آنگاه امام با دست خود به من زد و فرمود:

- اى ابومحمد! اجازه مى دهى ؟ گفتم :

- فداى تو گردم . من در اختيار شما هستم ، هر چه مى خواهى انجام ده . پس با دستش فشارى اندك به من داد و فرمود:

- حتى ديه اين را. و اين كلام را با كمى خشونت ادا كرد. و گفتم :

- به خدا سوگند كه اين حقيقت علم است ...(1043).

همچنين از سليمان بن

خالد آمده است كه امام صادق (ع ) فرمود: ما را صحيفه اى به نام جامعه است كه هيچ حلال و حرامى نيست مگر اينكه در آن آمده ؛ حتى ديه خراش جزئى (1044).

و در روايتى ديگر: در نزد ما صحيفه اى است به طول هفتاد ذراع به املاى پيامبر خدا (ص ) و خط على (ع ). هيچ حلال و حرامى نيست مگر اينكه در آن صحيفه آمده است ؛ حتى ديه خراش جزئى (1045).

و از على بن رئاب (1046) آمده كه از امام صادق از محتواى جامعه پرسيده شد. آن حضرت فرمود كه طول آن صحيفه هفتاد ذراع است و بر پوستى نوشته و پيچيده شده و در آن هر چه را كه مردمان را نياز باشد آمده و هيچ موردى نيست كه در آن نوشته نشده باشد؛ حتى ديه خراش جزئى (1047).

و در بصائر الدرجات از ابوبصير آمده است كه امام صادق (ع ) در حالى كه سخن از ابن شبرمه (1048) و فتواهاى او در ميان بود، فرمود: او از جامعه چه خبر دارد! آن املاى پيامبر خدا (ص ) است و به خط على (ع ) كه تمامى حلالها و حرامها در آن آمده است ؛ حتى ديه خراش جزئى (1049).

و در كافى و بصائر الدرجات از ابوشيبه (1050) آمده كه امام صادق (ع ) فرمود: دانش ابن شبرمه در برابر جامعه ، كه املاى پيامبر خدا (ص ) و به خط على (ع ) است ، گمراهى محض است . در جامعه جاى حرفى براى كسى باقى نمانده است . زيرا در آن حلال و حرام آمده است .

طرفداران قياس ، علم به احكام را از راه قياس مى جويند، اين است كه بجز دور شدن از هدف اصلى چيزى به دستشان نمى آيد. دين خدا با قياس جور در نمى آيد (1051).

بدين سان ائمه اهل بيت (ع ) از سخن گفتن به راى و نظر خويش دورى مى جستند و در سخنانشان به آنچه از سوى پيامبر خدا (ص ) از جبرئيل ، از خداى تبارك و تعالى آمده بود استناد مى كردند.

آن بر روى پوستى عكاظى نوشته شده است . آن كتاب مشتمل است بر آنچه درگذشته روى داده و هر چه در آينده تا روز قيامت به وقوع خواهد پيوست (1053).

نيز در بصائر الدرجات از طرق متعدد از امام صادق (ع ) آمده كه آن حضرت به مردمانى كه به خدمتش رسيده و از ميراث پيغمبر (ص ) براى على (ع ) و ميراث آن حضرت براى فرزندش حسن مى پرسيدند، فرموده است : پيامبر خدا (ص ) براى ما كتابى بر جاى گذاشته كه آنچه مورد نياز باشد در آن آمده است ؛ حتى ديه خراش جزئى و ناخن . و فاطمه (س ) نيز مصحفى بر جاى نهاده كه قرآن نيست ... (1054).

نيز در آن كتاب از ابان بن عثمان ، از على بن الحسين ، از امام صادق (ع ) آمده است كه فرمود: عبدالله بن الحسن (1055) اعلام كرده كه او، آن را مى داند كه همه مردم مى دانند. آن وقت امام (ع ) به سخن خود ادامه داد و فرمود: عبدالله بن الحسن درست گفته ، او چيزى بيشتر از مردم نمى داند. اما به خدا سوگند كه در نزد ما جامعه وجود دارد كه حلال و حرام در آن نوشته ، و همچنين جفر. آيا عبدالله بن الحسن مى داند كه جفر چيست ؟ پوست بزغاله است يا گوسفند؟ مصحف فاطمه هم در نزد ماست كه به خدا سوگند در آن حتى حرفى از قرآن نيامده ، بلكه املاى پيامبر خدا (ص ) است و به خط على (ع ). عبدالله بن الحسن ، آن وقت كه مردم

از سراسر گيتى به خدمتش برسند و او را زير پرسشهاى خود بگيرند، چه مى تواند بكند (1056).

نيز در آن كتاب از ابان بن عثمان به نقل از على بن ابى حمزه همانند حديثى كه گذشت روايت شده كه در پايان آن آمده است : آيا از اين خرسند نخواهيد شد كه در روز قيامت شما دامان ما را بگيرند و ما دامان پيامبرمان را و پيامبرمان چنگ به دامان رحمت خدا بزند (1057)؟

سرنوشت جنگ افزار پيامبر و كتابهايش

در بصائر الدرجات از على بن سعيد (1058) آمده است كه امام صادق (ع ) در ضمن سخنانش فرمود:

جنگ افزار پيامبر خدا (ص ) و شمشير و زرهش در نزد ماست . به خدا مصحف فاطمه ، كه آيه اى از قرآن در آن نيامده ، بلكه املاى پيامبر خدا (ص ) و به خط على (ع ) است ، در نزد ما مى باشد. و قسم به خدا كه جفر هم در نزد ماست ، و چه مى دانند كه در جفر چه چيز است ؟ قطعه پوستى است از گوسفند يا شتر؟ آنگاه رو به ما كرد و فرمود: شما را مژده باد! آيا خرسند نمى شويد كه در روز قيامت در حالى قدم به صحراى محشر بگذاريد كه چنگ به دامن على (ع ) زده باشيد و على چنگ به دامن پيامبر خدا (ص ) زده باشد (1059)؟

نيز در آن كتاب از محمد بن عبدالملك آمده كه گفت : ما شصت نفر بوديم و در نزد امام صادق (ع ) نشسته بوديم كه عبدالخالق بن عبدربه بر حضرتش وارد شد و به امام

(ع ) گفت : من در نزد ابراهيم بن محمد نشسته بودم كه به وى گفتند شما گفته ايد:

در نزد ما كتاب على است . و ابراهيم بن محمد در پاسخ آنها گفت : به خدا قسم كه على (ع ) كتابى بر جاى نگذاشته ، و اگر هم گذاشته باشد، بجز پاره پوستى خشك و بى مصرف نيست كه اگر آن در نزد اين برده من مى بود هيچ اهميتى به آن نمى دادم ! امام (ع ) با شنيدن اين سخنان از جاى خود جابجا شد و رو به ما كرد و فرمود:

به خدا سوگند چنين نيست كه مى گويند. دو محفظه چرمين است كه در آن نوشته ها است . پوستهايى هستند تر و تازه كه در يكى ، كتابها قرار دارد، و در ديگرى جنگ افزار پيامبر (ص ). به خدا سوگند كه كتابى داريم به طول هفتاد ذراع كه خداوند حلال و حرامى را قرار نداده ، مگر در آن آمده است ؛ حتى ديه خراش ، و با ناخن ، خطى بر روى ساعد خود كشيده و چنان خراشى را عملا نشان داد. و فرمود نزد ما مصحفى است كه سوگند به خدا آن مصحف ، قرآن نمى باشد (1060).

و از عبدالله بن سنان آمده كه به حصرت امام جعفر صادق (ع ) از رويدادهاى جنگى و صدمات ناشى از آن به فرزند امام حسن (ع ) گزارش مى دادند و ما هم در محضر آن امام از جفر نام برديم . امام (ع ) فرمود: به خدا سوگند در نزد ما دو قطعه پوست و بره و بز

نوشته شده هست كه ، به املاى پيامبر خدا (ص ) و خط على (ع ) است . و به غير از آن ، صحيفه اى به طول هفتاد ذراع كه در آن آنچه را مورد نياز مردمان باشد، آمده است ؛ حتى ديه خراش جزئى (1061).

و در روايت ابوالقاسم كوفى آمده است كه گفت : از جفر با نواده امام حسن (ع ) سخن مى گفتند و گفتند جفر چيزى نيست ! اين ماجرا را كسى به گوش امام صادق (ع ) رسانيد. آن حضرت فرمود: جفر در محفظه چرمين ، از پوست بره و بز و پر از علم است (1062).

و در حديث عبدالله سنان به دنبال حديث بالا آمده است : به املاى پيغمبر (ص ) و از دو لب مباركش به خط على (ع ) (1063).

و از سليمان بن خالد آمده كه گفت : امام جعفر صادق (ع ) فرمود: در جفرى كه از آن سخن مى گويند، چيزهائى است كه آنان را ناراحت مى كند. زيرا آنان حق نمى گويند، و هر چه در جفر آمده همه حق است . آنها اگر راست مى گويند، داوريها و مسائل مربوط به ارث را كه على (ع ) در آن به داورى پرداخته است بياورند. از آنها از سهم الارث خاله ها و عمه ها بپرسيد. مصحف فاطمه (س ) را نشان بدهند كه در آن وصيت آن بانو آمده و سلاح پيامبر خدا (ص ) را و...(1064).

و از معلى بن خنيس (1065) به نقل از امام صادق (ع ) آمده كه آن حضرت درباره پسر عموهايش فرمود: من خوشتر دارم

اگر آنها شما را به خود بخوانند، به نرمى با آنها برخورد كرده ، بگوييد: ما آن چنان نيستيم كه به شما گفته اند، بلكه ما مردمى هستيم خواهان علم دين ؛ هر كجا و در نزد هر كس كه باشد. اگر در نزد شماست ، ما در هر مورد از شما پيروى مى كنيم ، و اگر در نزد كس ديگرى باشد، مى گرديم تا دارنده آن را بيابيم . آنگاه امام (ع ) به سخن خود ادامه داد و فرمود: كتابها جامعه ، جفر، مصحف فاطمه (س ) همه در نزد على بن ابى طالب (ع ) بود تا اينكه عازم عراق شد و همه آنها را به ام سلمه سپرد. و چون كشته شد، كتابها به امام حسن (ع ) رسيد، و چون آن حضرت نيز از دنيا رفت ، كتابها به امام حسين (ع ) و سرانجام به پدرم رسيد...(1066).

نيز در آن كتاب از على بن سعد يا سعيد آمده كه گفت : من در نزد امام صادق (ع ) نشسته بودم و گروهى از ياران ما نيز حضور داشتند كه معلى بن خنيس به آن حضرت گفت : فداى تو گردم ! از حسن بن الحسن به شما چه رسيد! آنگاه طيار به سخن آمد و به امام گفت : فدايت شوم ! همين طور كه من در يكى از كوچه ها عبور مى كردم ، محمد بن عبدالله بن الحسن را ديدم كه بر دراز گوشى سوار شده ، گروهى زيديه پيرامونش را گرفته بودند...و طيار سخنانى را كه بين او و محمد بن عبدالله در آن

ملاقات گذشته بود به سمع امام (ع ) رسانيد. امام در جواب او راجع به جفر، فرمود: پوست گاو دباغى شده اى است چون مشك آب ، كه پر است از نوشته ها و علومى كه مردمان تا روز قيامت به آن نيازمند خواهند بود. آن را پيامبر خدا (ص ) املا كرده و على (ع ) به دست خود نوشته است . و نيز مصحف فاطمه كه در آن حتى آيه اى از قرآن نمى باشد. و نيز انگشترى پيامبر خدا (ص ) و زره و شمشير و پرچم مخصوص آن حضرت در نزد من است . (1067)

و از عنبسة بن مصعب (1068) آمده كه گفت : ما در نزد امام صادق (ع ) نشسته بوديم ...و در آخر حديث سخن امام (ع ) را در باره دو محفظه چنين آورده است : هر كدام را محتوايى گوياست . جنگ افزارهاى پيامبر خدا (ص )، كتابها و مصحف فاطمه (س ) همه در آن است . به خدا سوگند گمان نمى كنم كه آن قرآن باشد (1069).

از پاره اى احاديث چنين برمى آيد كه در مصحف فاطمه (س )، علاوه بر آنچه در احاديث گذشته آمده ، سخنانى از فرشته اى آمده كه پس از وفات پيامبر خدا (ص ) به دلدارى و تسلاى آن بانو به وى سخن مى گفته است . روايت حماد بن - زيد از امام صادق (ع ) مبين اين مطلب است .

در كافى از حماد بن زيد (1070) آمده است كه امام صادق (ع ) فرمود: چون خداى تعالى پيامبرش (ص ) را به سوى خود فراخواند، فاطمه

(س ) را به سبب فقدان پدر آن چنان حزن و اندوه فرا گرفت كه سنگينى آن را بجز خداى عزوجل كسى ديگر نمى داند. اين بود كه خداوند فرشته اى را ماءمور ساخت تا با وى به سخن گفتن بپردازد و غم از چهره اش بزدايد...تا آنجا كه مى فرمايد: فاطمه (س ) ماجرا را به على (ع ) گفت و امام نيز آنچه را مى شنيد، مى نوشت . تا اينكه از آن نوشته ها كتابى فراهم گشت . آنگاه امام در تشريح آن كتاب فرمود: در اين مصحف از حلال و حرام مطلبى نيامده ، بلكه پر است از وقايع و رويدادهاى آينده (1071).

و از ابوعبيده آمده كه يكى از ياران ما از موضوع جفر از امام صادق (ع ) پرسيد. امام در پاسخ او فرمود:

- محفظه اى است از پوست گاو نر، پر از علم . پرسيد:

- پس جامعه چيست ؟ فرمود:

- نوشته اى است به طول هفتاد ذراع بر پهنه پوستى و پيچيده درهم ، به بزرگى ران شتر دو كوهانه . و آنچه را مردم نيازمند آن باشند، در آن آمده است و چيزى نيست كه در آن نباشد؛ حتى ديه خراش كوچكى . پرسيد:

- پس مصحف فاطمه كدام است ؟ امام (ع ) مدتى سكوت كرد، سپس فرمود:

- شما هر چه به ذهنتان مى رسد، از لازم و غير لازم ، مى پرسيد. فاطمه (س ) پس از وفات پيامبر خدا (ص ) هفتاد و پنج روز زنده بود...تا آنجا كه مى فرمايد: خداوند اين فرشته را فرستاد تا مصيبت فقدان پدر را بر او تسكين دهد

و او را از غم و اندوه برهاند و از پدر و مقام و منزلت او آگاهش كند و به وى اطلاع دهد كه پس از او بر فرزندان او چه خواهد گذشت و همه آنها را على (ع ) مى نوشت ...(1072)

روايات حاكى از اينكه ائمه اهل بيت (ع ) كتاب جامعه اميرالمؤ منين را در احكام ، و جفر و مصحف فاطمه را، كه در آنها از حوادث آينده سخن رفته ، به ارث برده اند، به تواتر رسيده است .

از آن احاديث ، و احاديثى كه بعدا بيايد، چنين معلوم مى شود كه آن كتابها در محفظه اى چرمين از چرم گاو نر قرار داشته كه به آن جفرابيض مى گفته اند. همچنين جنگ افزار رسول خدا (ص ) را ائمه (ع ) به ارث برده اند و در محفظه اى جداگانه و چرمين از پوست گاو نر نگهدارى مى كرده اند كه به آن جفر احمر مى گفته اند.

است . و جفراحمر هم در نزد من است . پرسيدم :

- در جفر احمر چه چيز وجود دارد؟ فرمود:

- جنگ افزار پيامبر خدا (ص )...(1074).

اينكه امام (ع ) فرموده است : آنچه مردم را نيازمند ما مى كند در آن است ...منظور اين است كه در آن محفظه ، كتاب على (ع ) قرار دارد و در آن كتاب آنچه مردم به آن نياز دارند آمده است .

و از ابوحمزه (1075) آمده است كه امام صادق (ع ) فرمود: در مصحف فاطمه چيزى از قرآن نيامده ، بلكه كلماتى است كه پس از رحلت پدرش (ص ) به وى القا شده است (1076).

و در روايتى ديگر امام فرموده است : مصحف فاطمه در نزد من است و از قرآن چيزى در آن نيامده است (1077)!

امام (ع ) در احاديث متعددى تاكيد مى كند كه در مصحف فاطمه از قرآن چيزى نيامده است ، تا به خاطر لفظ مصحف ، امر بر مردم مشتبه نشود؛ همچنان كه در زمان ما چنين شده است !

آنچه در اين بخش درباره مدارك علوم در مكتب اهل بيت (ع ) آورديم ، بنا به قاعده : اثبات شى ء نفى ما عدا نمى كند، به اين معنى نيست كه مدارك علوم ائمه اهل بيت (ع ) تنها همينها مى باشند و بس . كما اينكه از امام موسى كاظم (ع ) آمده كه آن حضرت فرموده است : مبلغ علمنا على ثلاثة وجوه : ماض و غابر و حادث . فاما الماضى فمفسر، و اما الغابر فمزبور، و اما الحادث فقذف فى القلوب ، و نقر فى الاسماع ...

كمال

علم ما شامل سه قسمت است : گذشته و گذرا و حادث . اما گذشته امرى است توضيحى و تشريحى ، گذرا علمى به ثبت رسيده و مسجل ، اما علوم حادث و شدنى ، علومى است كه در دل ما افكنده مى شود و به گوشهايمان برخورد مى كند، و اين قسمت سوم بالاترين حد دانش ماست و هيچ پيامبرى پس از پيامبر ما نخواهد بود (1078).

انسانى به ائمه - عليهم السلام - رسيده ، و يا از اين جهت كه دو علم گذشته را چنين ويژگى اى نبوده است و برخى از خواص صحابه ، چون سلمان و ابوذر، به وسيله شخص پيامبر خدا (ص ) به پاره اى از آنها آگاه شده اند. و عده اى از اصحاب ايشان نيز آن كتابها را به چشم خود ديده و بر آنها وقوف يافته اند.

اما از آنجا كه اين سخن امام (ع ) مرادف ادعاى نبوت است ، و اينكه در نظر مردم علم به غيب و اخبار آن ويژه انبياء مى باشد، اين تو هم را با اين سخن كه ولا نبى بعد نبينا بعد از پيامبر ما، ديگر پيامبرى نخواهد بود نفى كرده است . فرق بين نبى و محدث در اين است كه پيامبر به هنگام دريافت حكم ، فرشته را مى بيند، اما محدث تنها صدا را مى شنود. پايان شرح مجلسى ره .

در كتاب كافى از امام محمد باقر (ع ) آمده است كه فرمود: اوصياى محمد - عليه و عليهم السلام - همگى محدث مى باشند. و امام موسى كاظم (ع ) فرموده است : ائمه (ع )، دانشمندانى راستگو، خوش فهم و محدث مى باشند.

همچنين از محمد بن مسلم آمده كه در خدمت امام صادق (ع ) بحث محدث پيش آمد، امام عليه السلام فرمود: محدث كسى است كه صداى فرشته را مى شنود، ولى او را نمى بيند. گفتم : فداى تو گردم ! آن وقت او چطور مى فهمد كه آن ، سخن فرشته است ؟ فرمود: به او حالتى از آرامش

و اطمينان دست مى دهد، طورى كه مى داند سخن ، سخن فرشته است (1079).

ما در كتابهاى حديث مكتب خلفا به احاديثى بر مى خوريم كه همانند اين ويژگيها را براى برخى از خلفا اثبات مى كند؛ همانند روايت ام المؤ منين عايشه درباره خليفه عمر. او مى گويد:

پيامبر خدا (ص ) فرموده است در امتهاى پيش از شما محدثانى وجود داشته اند كه اگر بنا باشد در امت من هم از آنها يافت شوند، عمر بن خطاب يكى از ايشان خواهد بود.

ابو هريره نيز مانند اين حديث را در حق عمر آورده است (1080). اما از اين قبيل احاديث ، هر جا در مدارك مكتب خلفا آمده ، اين نكته در آن نيامده كه يكى از ايشان كتابى را از پيامبر خدا (ص ) به ارث برده باشد؛ همانند آنچه با همه صراحت و آشكارى درباره ائمه اهل بيت (ع ) آمده است .

اينك به بينيم كه اين كتابها بين ائمه عليهم السلام چگونه دست به دست گرديده است .

ائمه ، على و حسنين و سجاد و باقر عليهم السلام

در بصائر الدرجات از معلى بن خنيس آمده است كه امام صادق (ع ) فرمود: كتابها در نزد على (ع ) بود و چون آن حضرت عازم عراق گرديد، آنها را به ام سلمه امانت سپرد. و آنگاه كه على (ع ) به شهادت رسيد، كتابها به امام حسن (ع )، و پس از او به امام حسين (ع ) رسيد. زمانى كه حسن (ع ) شهيد شد، كتابها به على بن الحسين و از او به پدرم امام باقر (ع ) رسيده است (1081).

در

بصائر الدرجات سه روايت ديگر در اين زمينه آمده كه دو روايت آن از ام سلمه است ؛ از اين قرار او مى گويد:

پيامبر خدا (ص ) كتابى را به امانت به او داد كه بعد از وفات پيغمبر آن را به على (ع ) تسليم كرد. روايت سوم از ابن عباس نيز به همين معنى آمده است (1082).

در كافى از سليم بن قيس آمده است :

به هنگام وصيت اميرالمؤ منين على (ع ) و زمانى كه فرزندش حسن را وصى خود قرار داد و حسين (ع ) و محمد و همه فرزندان و سران شيعه و اهل بيت خود را بر آن گواه گرفت ، حضور داشتم . اميرالمؤ منين على (ع ) كتاب و جنگ افزار را به فرزندش حسن (ع ) تحويل داد و فرمود: اى فرزند! پيامبر خدا (ص ) مرا فرمان داده كه تو را وصى خود گردانم و كتابها و جنگ افزار خودم را به تو تحويل دهم ؛ همان گونه كه پيامبر مرا وصى خود قرار داد و كتابها و سلاح خود را به من تحويل داد. و به من امر فرموده كه به تو دستور دهم كه چون مرگت فرا رسد آنها را به برادرت حسين تحويل دهى . آنگاه اميرالمؤ منين رو به حسين كرد و به او فرمود: پيامبر خدا (ص ) به تو نيز فرمان داده تا آنها را به اين فرزندت تحويل دهى . در اينجا اميرالمؤ منين (ع ) دست على بن الحسين را در دست گرفت و به او فرمود: و به تو نيز امر كرده كه آنها را به فرزندت

محمد بن على تسليم كنى و از جانب پيامبر خدا (ص ) و من به او سلام برسانى (1083).

مؤ لف مى گويد: آنچه را كه اميرالمؤ منين (ع ) به فرزندش امام حسن (ع ) تسليم كرد، يكى كتاب بود و آن به غير از كتابهايى است كه آن حضرت به هنگام مهاجرتش از مدينه به عراق در نزد ام المؤ منين ام سلمه سپرد و آن بانو هم پس از بازگشت امام حسن (ع ) به مدينه به وى تحويل داد.

از آن وصيتنامه اى است كه در كربلا نوشته و به همراه ديگر مواريث امامت به دخترش فاطمه سپرده ، و او هم بعدها به على بن الحسين (ع ) تحويل داده است . زيرا در آن هنگامه ، امام سجاد (ع ) سخت بيمار بود، به طورى كه گمان نمى بردند كه زنده بماند (1087).

گفتند: سهم ما را از آن بپرداز. امام باقر (ع ) در پاسخ ايشان فرمود: به خدا سوگند كه شما را در آن سهمى نيست ، و اگر شما از آن بهره اى داشتيد، پدرم آن را به من نمى داد. در آن صندوق كتابها و جنگ افزار پيغمبر خدا (ص ) بود. (1090)

كه به امام باقر (ع ) گفتم : مردم درباره صحيفه اى سخن مى گويند كه سر به مهر به ام سلمه تحويل داده شده است . امام فرمود: هنگامى كه پيامبر خدا (ص ) از دنيا رفت ، على (ع ) علم آن حضرت و جنگ افزار او را به ارث برد و آنها همچنان در نزد على (ع ) بود تا اينكه به امام حسن (ع ) و پس از او به امام حسين (ع ) رسيد. و چون از آن بيم داشتيم كه آنها از دست بروند، امام حسين (ع ) آنها را به امانت به ام سلمه سپرد و پس از او، امام على بن الحسين (ع ) آنها را دريافت كرد. من در اينجا در ميان سخن امام (ع ) گفتم : آرى ، پس از او به دست پدرتان رسيد، و بعد از او هم نوبت شما شد، و پس از آن حضرت ، شما آنها را دريافت كرده ايد؟ امام (ع ) فرمود: آرى (1096).

و از عمران بن ابان آمده است كه گفت : از امام صادق (ع ) درباره آنچه از مردم از طومار سر به مهر در نزد ام سلمه گفتگو مى كردند، پرسيدم . آن حضرت فرمود: هنگامى كه پيامبر خدا (ص ) از دنيا رفت ، على (ع ) علم و جنگ افزار او را به ارث برد. پس از او به حسن (ع ) و سپس به حسين (ع ) رسيد. من گفتم : بعد به على بن - الحسين (ع ) و بعد از او به پسرش و سرانجام به شما رسيده

است . امام فرمود: آرى (1097).

و فرزندش امام رضا (ع ) را ديدم كه در كتاب جفر نگاه مى كرد. امام كاظم (ع ) به من فرمود: اين پسرم على ، تنها كسى است كه حق دارد در كتاب جفر نگاه كند (1105).

و بدين گونه ، بزرگوارى از بزرگوارى ديگر، كتابهاى مزبور را به ارث برده و طبقه اى پس از طبقه ديگر از آنها علوم و احكام را استخراج كرده اند. احاديث زير، بيانگر اين مطلب است .

است كه نام پادشاهان در آن آمده است ، ولى نام فرزندان حسن در آن نيست (1110).

و از عمر بن اذينه از عده اى روايت شده است كه آنها شنيده اند امام صادق (ع ) در پاسخ سؤ ال از سرانجام محمد بن عبدالله مى فرمود: من دو كتاب دارم كه در آن نام تمام انبيا و پادشاهان آمده است ، اما به خدا سوگند كه نام محمد بن عبدالله جزء هيچكدام از آنها نمى باشد (1111).

منظور امام از وجود دو كتاب ، يكى جفر، و ديگرى مصحف فاطمه (س ) بوده است . و مقصودش از نام هر پيغمبر، نام انبيائى است كه پيش از جدش آمده اند. اين مطلب از حديث زير فهميده مى شود.

در بصائر الدرجات از معلى بن خنيس آمده است كه گفت : امام صادق فرمود: هيچ پيامبر و يا وصى پيغمبر و يا پادشاهى نيست ، مگر اينكه نامش در كتابى كه من دارم آمده است . و به خدا سوگند كه در آن نام محمد بن عبدالله بن الحسن نيامده است (1112). نظير اين حديث ، از عيص بن القاسم (1113) روايت شده است (1114).

و از معلى بن خنيس نقل شده است : خدمت امام صادق (ع ) بودم كه محمد - بن عبدالله بن الحسن به خدمت امام (ع ) رسيد و سلام كرد، و برفت . امام صادق (ع ) را بر محمد دل بسوخت و اشك بر ديده آمد. من گفتم : تا كنون چنين حالتى نسبت به او در شما نديده بودم ؟ امام فرمود: دلم به حالش سوخت ؛ زيرا

او در راهى قدم نهاده كه به سودش نيست . من در كتاب على (ع ) نام او را در زمره خلفا يا پادشاهان اين امت نديده ام (1115).

و از عنبسة بن بجاد عابد آمده است كه گفت : هر گاه كه امام صادق (ع ) چشمش به محمد بن عبدالله بن الحسن مى افتاد، چشمهايش پر از اشك مى شد و مى فرمود: جانم به فدايش ، مردم مى گويند كه او مهدى موعود است ، در صورتى كه او كشته مى شود و نام او در كتاب پدرش على (ع ) جزء خلفاى اين امت نمى باشد (1116).

منظور امام صادق (ع ) از كتاب على (ع )، كتاب جفر بوده كه وى از پدرش اميرالمؤ منين (ع ) به ارث برده است .

و در كتاب كافى از فضيل بن يسار و بريد بن معاويه (1117) و زراره آمده است كه عبدالملك بن اعين به امام صادق (ع ) عرض كرد: زيديه پيرامون محمد بن عبدالله بن الحسن را گرفته اند، آيا او به حكومت خواهد رسيد؟ امام (ع ) در پاسخ فرمود: به خدا قسم مرا دو كتاب است كه نام هر پيامبر يا پادشاهى كشورگشا در آنها آمده است ، و به خدا سوگند كه نام محمد بن عبدالله در هيچيك آنها نيست (1118).

موضعگيرى امام صادق (ع ) در برابر حركت و اقدامات پسر عموهايش ، فرزندان امام حسن (ع )، به استناد مطالبى بود كه در جفرابيض و مصحف فاطمه (ص ) آمده ، و حضرتش گاه آنان را از سرانجامى كه براى هر يك از ايشان در آن كتابها

آمده بود آگاه مى ساخته است . اما پسر عموهاى آن حضرت اندرزهاى وى را به چيزى نمى گرفتند و زير بار نصايح او نمى رفتند. اين موضوع را ابوالفرج اصفهانى در كتاب مقاتل الطالبيين خود آورده است . وى مى گويد:

گروهى از بنى هشام كه در ميانشان ابراهيم بن محمد (1119)، از نوادگان عبدالله بن - عباس ، و ابو جعفر منصور دوانيقى (1120) صالح بن على و عبدالله بن الحسن ، نواده امام حسن (ع ) و پسرانش محمد و ابراهيم ، و نيز محمد بن عبدالله بن عمرو بن عثمان (1121) ديده مى شدند، در ابواء گردهم آمدند، صالح بن على لب به سخن گشود و گفت : اين را مى دانيد كه شما مردمى هستيد كه چشمها به سوى شما خيره شده و حركت و اشاره شما را انتظار مى كشند. اكنون كه خدايتان در اينجا گردهم آورده ، همت كرده ، با مردى از ميان خودتان بيعت كنيد و در حفظ آن از جان خود مايه بگذاريد تا خداوند، كه خيرالفاتحين است ، گشايشى در كارتان پديد آورد.

عبدالله بن الحسن خداى را سپاس گفت و حمد و ثناى او را بجا آورد و آنگاه گفت : همه شما مى دانيد كه فرزندم محمد، مهدى موعود است ؛ پس با چنين علمى برخيزيد و با او بيعت كنيد. ابو جعفر منصور گفت : شما چرا خودتان را فريب مى دهيد؟ در صورتى كه قسم به خدا از هر كس بهتر مى دانيد كه چشمهاى مردم به سوى اين جوان محمد بن عبدالله بن الحسن دوخته و گردنها به سوى او

كشيده شده است و فرمان او را به جان و دل مى برند. حاضران در آن مجلس گفته منصور را تصديق كردند و گفتند: به خدا قسم كه درست گفتى ، و اين همان كس است كه ما به دنبالش هستيم . پس همگى با محمد بيعت كرده ، دست وفادارى به دستش زدند.

آنگاه كس را به دنبال امام صادق (ع ) فرستادند تا وى نيز بيايد و با ايشان در چنين انتخاب و بيعتى همداستان شود (1122). چون امام (ع ) از در وارد شد، عبدالله بن الحسن برخاست و او را استقبال كرد و در كنار خود جاى داد و سخنان نخستين خود را از سر گرفت . امام صادق (ع ) فرمود: اين كار را نكنيد كه هرگز به سامان نمى رسد. آنگاه رو به عبدالله كرد و ادامه داد: اگر خيال مى كنى كه اين پسرت مهدى موعود است ، چنين نيست و او مهدى موعود نمى باشد و حالا هم زمان ظهور او نيست ؛ اما اگر مى خواهى كه او به خاطر خدا و براى امر به معروف و نهى از منكر قيام كند، خدا بداند كه ما تو را كه بزرگ خاندان ما هستى تنها نمى گذاريم و با پسرت بيعت مى كنيم . عبدالله از اين پاسخ امام (ع ) به خشم آمد و گفت : مى دانستم كه مخالفت مى كنى و به خدا قسم كه خداوند به تو علم غيب نداده و گويا مخالفتت ، به خاطر حسادتى است كه با پسرم دارى ! امام (ع ) پاسخ داد: به خدا قسم كه مخالفت من

به اين علت نيست . آنگاه دست به پشت ابوالعباس سفاح زد و فرمود: اما اين و برادرش و فرزندانشان از شما جلو مى زنند. سپس دستى بر شانه عبدالله بن الحسن نهاد و گفت : قسم به خدا كه حكومت نه به تو مى رسد و نه به فرزندانت ، بلكه از آن آنهاست و هر دو پسرت هم كشته مى شوند. اين بگفت و برخاست و به دست عبدالعزيز بن عمران زهرى تكيه داد و گفت : اين را كه عباى زرد بر دوش افكنده مى بينى ؟ منظورش ابوجعفر منصور داونيقى بود. به خدا قسم كه او را يعنى محمد را مى كشد. عبدالعزيز بن عمران با تاكيد از حضرتش پرسيد: يعنى محمد كشته مى شود؟ امام فرمود: آرى . عبدالعزيز گفت با خود گفتم : به خدا قسم كه اين سخنش از روى حسد است ؛ اما ديرى نگذشت كه ديدم سخن امام (ع ) به حقيقت پيوست و منصور دوانيقى محمد بن عبدالله بن الحسن را كشت !

ابوالفرج در دنباله داستان مى گويد:

چون امام جعفر صادق (ع ) آن سخنان را بگفت و مجلس را ترك كرد، آنها نيز برخاسته ، پراكنده شدند و ديگر گردهم جمع نشدند. اما عبدالصمد و ابوجعفر، امام صادق (ع ) را تعقيب كرده ، خود را به او رسانيدند و گفتند: اى ابوعبدالله ! آنچه را گفتى ، باز هم مى گويى يعنى حقيقت دارد؟ امام (ع ) فرمود: آرى باز هم مى گويم و به خدا كه بر آن واقفم (1123). و در روايت ديگرى آمده است كه امام صادق (ع )

به عبدالله بن - الحسن فرمود: اين حكومت نه به تو مى رسد و نه به فرزندانت ، بلكه به اين و اشاره به ابوالعباس سفاح و بعد از او به اين و اشاره به منصور و بعد از او هم به فرزندانش خواهد رسيد، و همچنان حكومت در دست ايشان خواهد بود تا آنگاه كه كودكانشان به فرمانروايى بپردازند و زنان آنها به رايزنى در حكومت ! عبدالله بن الحسن با شنيدن چنين پاسخى گفت : به خدا قسم اى جعفر كه خداوند تو را بر غيبش آگاه نساخته است ...امام (ع ) فرمود: قسم به خدا كه من به فرزندت حسد نمى برم ، اما همين منصور، او را بر روى سنگهاى روغن كشى مى كشد. و پس از او، برادرش را در طفوف و در حالى كه دستهاى اسبش در آب است ، از پاى در خواهد آورد (1124).

طبرى و ابوالفرج از ام الحسين ، دختر عبدالله بن محمد بن على بن الحسين ، آورده اند كه گفت : من به عمويم جعفر بن محمد عرض كردم : فداى تو گردم ! سرانجام محمد بن عبدالله بن الحسن به كجا مى انجامد؟ فرمود: در ميان فتنه اى ، محمد به نزديكيهاى خانه رومى كشته مى شود، و برادرش در عراق و در حالى كه دستهاى اسبش در ميان آب مى باشد، كشته خواهد شد (1125).

آورده اند كه چون عيسى فرمانده سپاه منصور دوانيقى وارد مدينه شد، امام صادق (ع ) فرمود: آيا اين ، همان است ؟! پرسيدند: اى ابوعبدالله ! چه كسى را مى گويى ؟ فرمود: كسى كه با خون

ما بازى مى كند! به خدا قسم كه او، محمد و ابراهيم را امان نمى دهد (1126)! راوى مى گويد: به همراه محمد، حمزه بن عبدالله ، نواده محمد بن على نيز قيام كرد، در حالى كه عمويش امام صادق (ع )، او را از اين كار منع كرده و به وى گفته بود كه كشته مى شود (1127)!

منصور را چنان شكستى داد كه پيشتازان سپاه از هم گسيخته شده اش ، در هزيمت خود به كوفه رسيدند ابو جعفر منصور فرمان داد تا شتران باركش و ديگر چهارپايان وسيله حمل و نقل را بر همه دروازه هاى كوفه آماده نگاه دارند، تا فرار ايشان از آنجا بسادگى انجام شود (1130). و در آن هنگام با نگرانى پشت سر هم مى گفت : اى ربيع ! واى بر تو، اين چگونه ممكن است ؟ آخر هنوز فرزندان ، به حكومت نشسته اند، پس فرمانروايى كودكان چه مى شود (1131)؟

در اين مورد، ابوجعفر منصور دوانيقى آشكارا به فرموده هاى امام صادق (ع ) اشاره مى كرد كه فرموده بود: كودكان بنى عباس به سلطنت مى نشينند و در اداره كشور زنان را به مشورت برمى گزينند!

مورد به قدرت رسيدن عمر بن عبدالعزيز روايت شده است .

از عبدالله بن عطاء التميمى آمده است كه گفت : من در خدمت امام على بن - الحسين (ع ) در مدينه در مسجد پيامبر خدا (ص ) نشسته بودم كه عمر بن عبدالعزيز، كه جوانى خوش چهره بود و پاى پوش نقره اى بر پاى داشت ، از كنار ما گذشت . امام زين العابدين نظرى به او انداخت و فرمود: اى عبدالله ! اين ثروتمند خودخواه را مى بينى ؟ او به سلطنت خواهد رسيد. گفتم : اين فاسق را مى گويى ؟ فرمود: آرى ، ولى دوران حكومتش بسيار كوتاه خواهد بود...(1134).

سوى خود برگزيد، رسولانى كه نخستينشان مژده دهنده آخرين ، و هر كدام مويد پيامبر پيشين بودند، تا آنكه دير زمانى پس از انقطاع وحى ، و خالى ماندن رسولان الهى ، و نابودى علم و دانش ، و نزديكى قيامت ، نبوت خداى سبحان به محمد مصطفى (ص ) خاتمه يافت . خداى رحمان او را خاتم پيامبران و شاهد و حافظ و نگهبان ايشان قرار داد، و كتاب عزيز خود قرآن ، كه باطل و ناروا به هيچ روى در آن راه ندارد را بر او فرو فرستاد، فرستادن حكيم ستوده ، كتابى كه در آن حلال و حرام ، بشارت و ترساندن ، تحذير و انذرا، و امر و نهى او است . تا حجت رسايش بر مردمان بوده ، و هر كس هلاك مى شود يا سعادت مى يابد از روى دليل و برهان باشد، و خدا شنواى دانا است .

رسول خدا (ص ) رسالت را به جاى آورد و مردم را مطابق آنچه به او فرمان داده شده بود، نخست با پند و اندرز حكيمانه نيكو، و سپس با نيكوترين وجهى از جدال احسن و در پايان با جهاد و شدت به سوى خدا و فرمانبردارى از مقررات الهى فرا خواند، تا اينكه خداوند او را به سوى رحمت بى انتهايش بخواند و از اين جهان خالى به سراى جاويد يزدانيش برد، و رضوان نعمتهاى ابدى را به او ارزانى داشت .

چون پيامبرى پايان يافت و مقام رسالت و انزال وحى الهى به محمد (ص ) خاتمه پذيرفت ، خداوند پايدارى دين و ترتيب كار مسلمانان را بر عهده

خلافت نهاد، و عزت آن ، و قيام به حق الهى آن را در گرو اطاعت قرار داد تا واجبات خداوندى و حدود و شرايع اسلامى و سنن و آداب آن انجام پذيرد و بر مبناى چنان اطاعتى با دشمنان خدا مجاهدت به عمل آيد. پس بر آنها كه خليفه خدا هستند، فرمانبردارى از خداوند به سبب اينكه ايشان را بر كشيده و نگهبانى دين و بندگانش را به ايشان سپرده است ، امرى واجب ، و بر مسلمانان نيز فرمانبردارى از خلفايشان ، و كمك به ايشان در اقامه حق و اشاعه عدل ، و امنيت راهها و احترام خونها، و آشتى افكندن در بين مردم واجب است . و اگر خلاف اين باشد، اتحاد مسلمانان از هم گسيخته مى شود، و تباهى در كارشان پديد مى آيد و اختلاف ملت موجب شكست دين و پيروزى دشمنان و چند دستگى و در نتيجه ، زيان دنيا و آخرت مى گردد. پس بر آن كس كه خدايش بركشيده و خليفه خود در ميان بندگانش قرار داده و بر مخلوقاتش امين گردانيده ، واجب است كه در كارهاى خداوند، خود را به زحمت افكند و خشنودى او را در اطاعت و فرمانبردارى از او، بر رضا و رغبت خويش مقدم شمرد و بر موازين حق ، حكومت كند و بر اساس عدل ، و مقرراتى كه حق نهاده است عمل نمايد. زيرا خداوند به پيامبرش داود مى فرمايد:

يا داود انا جعلناك خليفة فى الارض فاحكم بين الناس بالحق و لا تتبع الهوى فيضلك عن سبيل الله ان الذين يضلون عن سبيل الله لهم عذاب شديد بما

نسوا يوم الحساب . يعنى اى داود! ما تو را خليفه روى زمين قرار داديم ، پس در ميان مردم به عدل حكومت كن و از هواى دل پيروى مكن كه تو را از راه خدا گمراه مى كند. و بيقين آنان كه از راه خدا گمراه شدند، از آن جهت كه روز قيامت را به فراموشى سپرده اند. به عذابى شديد دچار خواهند شد (1136)؛ و نيز مى فرمايد:

فوربك لنسالنهم اجمعين عما كانوا يعملون . يعنى به پروردگارت سوگند كه همه ايشان را از كارهايى كه مى كنند مورد بازخواست قرار خواهيم داد (1137).

و به ما رسيده است كه عمر بن خطاب گفت : اگر بره اى در كنار نهر آبى دچار سانحه اى شود، از آن بيم دارم كه خدا مرا بدان سبب مورد بازخواست قرار دهد.

و سوگند به خدا، آن كس كه فقط بر نفس خويش مسئول و بر كارهايش بين خود و خدايش مؤ اخذ است با امرى بس عظيم و خطرى بس بزرگ مواجه مى گردد. پس چگونه است حال آن كس كه مسئول رعايت حال امتى است ؟! پس بايد به خدا اعتماد نمود، و به او توجه و استغاثه كرد، و توفيق خوددارى از لغزشها و حفظ و هدايت را از او بايد درخواست نمود، تا ما را به پايدارى و هدايت به سوى بهشت و خشنودى خود و رحمت و رضوانش راهبر باشد. بيناترين كس به حال خود، و كوشاترين ايشان در راه خدا و دين و بندگان او در روى زمين ، آن كس است كه سر بر فرمان كتاب خدا و سنت پيامبرش در ايام

آن حضرت و بعد از او داشته ، آخرين حد سعى و كوشش خود را درباره انتخاب كسى كه به جانشينى خود و زمامدارى مسلمانان و توليت امور و رعايت حال ايشان مى گزيند به كار گيرد، آنسان كه او اسوه و پناهگاه ايشان و مرحمى براى زخمهاى درونشان و حافظ خونشان و ماءمنى - به خواست خدا - براى پراكندگى و تباهى اخلاق و اختلافشان و دور كننده نيرنگها و فتنه هاى شيطان از ايشان باشد. چه ، خداى عزوجل امر ولايتعهدى را بعد زا موضوع خلافت ، تمام امر اسلام و كمال او، و عزت و صلاح امت قرار داده و خلفاى خود را به قدرت خويش در انتخاب آن كس كه به جانشينى خويش برمى گزينند ملهم ساخته است . زيرا در چنين گزينشى عظمت نعمت و صلاح دين و دنياى امت ، نهفته است و خداوند بدان وسيله مكر نيرنگ بازان و اختلاف برانگيزان و دشمنان را در ايجاد دو دستگى و فتنه انگيزى براندازد.

و اميرالمؤ منين ماءمون از همان هنگام كه خلافت به او رسيد، سنگينى و تلخى بار چنين مسئوليتى را بر دوشهاى خود احساس كرد و سختى مسئوليتهاى آن را درك نمود. چه ، آن كس كه چنين مقامى را بر عهده گرفته بايد با خداى عزوجل ارتباط كامل داشته و در آنچه بر دوش خود دارد، مراقبتى تمام به كار بندد و با تمام وجود و چشمهاى باز، فكر دور انديشى خود را در آن به كار اندازد تا عزت دين و توان از بين بردن مشركان و صلاح و خير امت و نشر عدل و اقامه

كتاب خدا و سنت پيامبرش (ص ) را به دست آورد.

و همينها و ديگر امور بود كه او ماءمون را از بى تفاوتى و راحت طلبى و خوشگذرانى باز مى داشت . زيرا كه او از آنچه مورد بازخواست خداى تعالى قرار مى گرفت آگاه بود و سخت دوست داشت كه خدا را در قيامت در حالى ديدار كند كه عمر خويش را در خيرخواهى بندگانش و مراقبت حال ايشان سپرى كرده ، براى ولايتعهدى خويش و سرپرستى امت بعد از خود كسى را برگزيده باشد كه در رعايت حال امت و زهد و تقوا و علم برترين خلايق روى زمين بوده ، در قيام به امر خدا و انجام فرايض از همه مردمان مشتاقتر و كوشاتر باشد. و ماءمون چنين چيزى را از خداى تعالى مى خواست و از او طلب خير مى كرد، تا مگر آن كس كه مورد رضاى اوست ، نامش را به وى الهام كند. و همواره در تمامى ساعات شب و روز در اين انديشه و جستجوى چنين شخصيتى در خاندان و خانواده خودش بنى عباس و فرزندان على بن ابى طالب روزگار مى گذرانيد و انديشه خود را در آن به كار مى انداخت و تا آنجا كه با ايشان آشنايى داشت ، در اين كاوش مبالغه ها كرد تا از اخلاق و رفتار و سيره و افكار ايشان ، آنچه بر او پوشيده است ، آشكار گردد. و در اين راه به حد توان خود قدم برداشت تا به زواياى تاريك و مبهم و دور از دسترس آنان از راه كسب خبر و مشاهده دست يافت

و به آشكار و پنهان ايشان با پرس و جوهاى بسيار آگاه گرديد. سرانجام پس از آن همه مجاهدتها و كوششها و طلب خير براى امت از خداى تعالى ، بهترين ايشان و خويشتن دارترين و از خود گذشته ترينشان را در برآوردن حق خداوند در ميان بندگانش ، در ميان هر دو خانواده علوى و عباسى ، على بن موسى ، فرزند جعفر بن محمد، از نوادگان على بن الحسين بن - على بن ابى طالب را اختيار و انتخاب نمود. زيرا فضل آشكار، و دانش تابناك و ورع و زهد آشكار و خالص او، و بى اعتنايش را به دنيا، و فرمانبردارى مردمان را از او بخوبى دريافته بود. و براى او ماءمون كاملا روشن و معلوم شد كه اخبار درباره او به حد تواتر رسيده و همه مردمان يكدل و يك زبانند كه حضرتش از ابتداى كودكى و نوجوانى تا برومندى و پيرى ، در فضيلت و تقوا و علو مقام و كمال ، زبانزد همگان بوده است . اين بود كه وى را به ولايتعهدى خويش برگزيد و فرمان خلافت بعد از خود را به نام او كرد و به خير خداى تعالى در چنين انتخابى مطمئن است . زيرا خداوند مى داند كه او ماءمون براى خيرخواهى اسلام و مسلمانان و پايدارى حق و پيروزى و نجات خويش در آن روز، كه در پيشگاه خداى تعالى قرار خواهند گرفت ، از خود گذشتگى و ايثار كرده است .

آنگاه اميرالمؤ منين فرزندان و خانواده و نزديكان و سران ارتش و خدمتگزاران را به بيعت فرا خواند. ايشان نيز شتابان

و شادمانه ، و با علم و اطلاع از ايثار اميرالمؤ منين ، كه در راه فرمانبردارى از خداى متعال از هواى دل در راه فرزندان و حتى آنهايى كه از نظر قرابت از على بن موسى كه او را رضا ناميده به ماءمون نزديكترند گذشته است ، با او بيعت به عمل آوردند زيرا مورد علاقه و رضاى اميرالمؤ منين مى باشد.

پس بدين وسيله به خانواده اميرالمؤ منين و به عموم ساكنان شهر، از فرماندهان ارتش و نيروهاى نظامى و عموم مسلمانان ، اطلاع داده مى شود كه به نام اميرالمؤ منين و خلافت رضا بعد از او بيعت كنند. آنگاه اميرالمؤ منين به خط خويش چنين نوشت :

آرى به نام خدا و بركت و حسن قضاى او براى دين او و بندگانش ، با دستى باز و سينه اى گشاده بيعت كنيد و از خواسته اميرالمؤ منين آگاه باشيد كه او فرمانبردارى از خدا را با امرى كه خير خودش و شما در آن بود برگزيد. و سپاس خدا را بجا آوريد كه به اميرالمؤ منين آنچه را خير و مصلحت شما در امر دين و دنيايتان بود الهام فرمود و اميد آنكه همين امر موجب الفت و همبستگى شما و حفظ خون و جلوگيرى از پراكندگيتان و مايه حفظ حدود و سر حدهايتان و قوت دين شما و دنيا و از بين برنده دشمنانتان و استقامت امورتان گردد.

پس به طاعت خدا و فرمانبردارى از اميرالمؤ منين پيشى بجوييد كه در طاعت و فرمانبردارى از او، امن و امان شماست و چنانچه خداى را در اين زمينه سپاس گوييد، حظ و بهره آن

با خواست او عايد خود شما مى شود. و اين مطالب را اميرالمؤ منين به خط خود، در روز دوشنبه هفتم ماه رمضان سال دويست و يك نگاشته است .

اما آنچه را كه امام رضا (ع ) در پشت اين عهدنامه مرقوم داشته ، به شرح زير است .

بسم الله الرحمن الرحيم

سپاس خداى را كه هر چه خواهد انجام دهد، نه فرمانش را چون و چرايى است و نه اراده اش را بازدارنده اى . به اشاره چشمها و آنچه در سينه ها بگردد داناست . و درود خداى بر پيامبرش محمد، آخرين پيامبران ، و بر خاندان پاك و پاكيزه او باد. من ، على بن موسى الرضا، فرزند جعفر، مى گويم : اميرالمؤ منين ، كه خداى در نيكيها ياورش باشد و وى را به راه راست موفق بدارد، برخى از حقوق ما را كه ديگران آن را ناديده گرفته بودند شناخت ، و خويشاونديهائى را كه از هم گسيخته بود، به هم پيوند داد، و دلهائى را كه در ترس بود، ايمنى بخشيد، و بلكه پس از مردن زنده كرد و پس از نيازمندى بى نياز گردانيد. و اينها همه را به خاطر رضاى پروردگار دو جهان انجام داد و پاداشى را از كسى ، بجز خدا، چشم نداشت . و بزودى خداوند پاداش سپاسگزاران را خواهد داد و مزد نيكوكاران را تباه نخواهد كرد.

او، مرا در صورتى كه از پس او زنده باشم ، به ولايتعهدى خويش و فرمانروايى بزرگ بعد از خود منصوب كرده است . پس هر كس ، گرهى را كه خداوند به استحكامش فرمان داده است ،

بگشايد، و پيوندى را كه حضرتش اراده كرده تا محكم باشد از هم بگسلد، حرمت حق را ضايع نموده و حرام او را حلال كرده ، و در اين صورت به پيشواى خود ستم كرده و حرمت اسلام را دريده است . گذشتگان چنين بوده اند و از ترس اينكه مبادا دين دچار اختلاف و ريسمان پيوند مسلمانان دستخوش اضطراب گردد، بر لغزشها شكيبايى ورزيده ، بر زيانها زبان اعتراض نگشودند. از آن خاطر كه دير زمانى از دوره جاهليت نگذشته ، و فرصت طلبان فرصتى مناسب را انتظار مى كشيدند تا خشم و نفرت خود را آشكار كرده ، در وارد كردن بلا و مصيبت بر اسلام پيشدستى كنند.

و من خدا را بر خود گواه مى گيرم كه اگر او مرا به سرپرستى مسلمانان منصوب و خلافت خود را بر عهده من قرار دهد، با همه مردمان ، بويژه خاندان بنى عباس بن - عبدالمطلب ، بر اساس فرمانبردارى از خدا و پيامبر (ص ) بر آنها حكومت كنم . خونى را بناروا نريزم و پرده عفتى را بى مورد مباح نگردانم . دارايى كسى را به ناحق نستانم ، مگر اينكه حدود خدا آن را اجازه داده و و اجابت خدا آن را مباح كرده باشد.

و اينكه مساوات و برابرى را برگزيده و در حد توانم به كار بندم و انجام اين كار را بر عهده خود، عهد و پيمانى مؤ كد قرار دادم كه خداوند مرا به خاطر مسامحه در آن مورد بازخواست قرار دهد كه خداى عزوجل مى فرمايد: و اوفوا بالعهد ان العهد كان مسئوولا. يعنى به عهد و پيمان

خود وفا كنيد، كه عهد و پيمان مورد بازخواست قرار مى گيرد.

و هر گاه بدعتى بگذارم ، يا تغيير و تبديلى بدهم ، شايسته عقوبت و مستوجب تنبيه باشم . و پناه مى برم به خدا از خشم و غضب او، و به او روى مى آورم در توفيق به فرمانبردارى از او، تا بين من و نافرمانيش جدايى افكند و به من و ديگر مسلمانان عافيت عنايت فرمايد.

با اين همه ، جامعه و جفر چيزى به غير از اين مى گويند؛ و ما ادرى ما يفعل بى ولا بكم ان الحكم الا لله يقص الحق و هو خير الفاصلين (1138). يعنى و من نمى دانم كه بر من و شما چه مى گذرد، حكم و فرمان خداى راست كه حق را از باطل جدا مى كند و او بهترين جدا كنندگان است . اما من اميرالمؤ منين را فرمان بردم و خشنودى او را برگزيدم و خداوند مرا و او را در پناه خود نگهدارد. و خداى را در اين مورد بر خود گواه مى گيرم ، و گواهى خداوند كافى است .

و من اين مطالب را به خط خودم در حضور اميرالمؤ منين - اطال الله بقائه - و فضل بن سهل و سهل بن فضل و يحيى بن اكثم و عبدالله بن طاهر و شمامة بن اشرس و بشر بن معتمر و حماد بن نعمان ، در ماه رمضان سال دويست و يك نوشته ام .

كه بركت اين ولايتعهدى را به اميرالمؤ منين و عموم مسلمانان ارزانى دارد. يحيى به خط خودش اين گواهى را در تاريخ متن عهدنامه نوشته است . عبدالله بن طاهر بن الحسين نيز به تاريخ متن ، آن را تاييد مى كند. حماد بن عثمان نيز متن و ظهر آن را تاʙʘϠكرده ، به خط خود در تاريخ متن گواهى مى دهد. بشر بن معتمر نيز به همين مضمون تاييد و گواهى مى كند.

گواهان سمت چپ عهدنامه : اميرالمؤ منين - كه خدايش عمر دهاد - مقرر داشت كه اين نوشته را، كه نوشته ميثاق و عهدنامه ولايتهدى است و اميد است كه به وسيله آن از پل صراط بگذرد، متن و ظهر آن در حرم مطهر سرور ما پيامبر خدا (ص ) بين روضه منوره و منبر شريف آن حضرت و در برابر وجوه بنى هاشم و ديگر بزرگان و شخصيتهاى ارتشى ، پس از استيفاى شروط اين بيعت ، همان گونه كه اميرالمؤ منين حجت را با آن تمام كرده و راه گريز از آن را بر مسلمانان بسته است آشكارا و با حضور همه مردم ، خوانده شود، تا شبهه اى را كه آراء جهال در ميان مردم افكنده است باطل گرداند كه : و ما كان الله ليذر المؤ منين على ما انتم عليه . يعنى خداوند مومنان را بر آن باورها كه داريد وا نمى گذارد. فضل بن سهل اين مطالب را طبق فرمان اميرالمؤ منين در تاريخ متن نوشته است (1139).

ابن طقطقى (م 709 ق ) فشرده هر دو نامه را در كتاب الفخرى خود، در بخش آداب السلطانية

آورده و گفته است :

ماءمون به سرنوشت خلافت بعد از خودش به تفكر پرداخت و مى خواست كه آن را بر عهده مردى صالح و شايسته چنان مقامى واگذارد، تا بار مسئوليت آن را از دوش خود برداشته باشد. البته اين چنين مى پنداشت . اين است كه گفته در احوال خانواده علوى و خانواده عباسى به تفحص پرداخته و در ميان ايشان كسى را افضل و اورع و متدينتر از على بن موسى الرضا (ع ) نيافته است ، پس ولايتعهدى خودش را به او سپرده و به خط خويش در اين مورد پيمان نوشته و امام رضا (ع ) را به پذيرش آن زير فشار گذاشته است . آن حضرت در ابتدا نپذيرفت و در آخر قبول كرد و به خط خويش در پشت عهدنامه ماءمون مطلبى را به اين معنى نوشت كه : من به خاطر امتثال امر خليفه پذيرفتم ، با اينكه جفر و جامعه عكس اين را حكايت مى كنند. و شهود نيز بر آنها گواهى خود را نوشته اند (1140).

مجلسى (م 1111 ق ) تمامى هر دو نامه را از كتاب كشف الغمة در بحارالانوار خود آورده است (1141).

نوشته است . امامان از فرزندان او به آنها آشنايى داشتند و با استفاده از آنها حكم صادر مى كردند. و در نامه اى كه على بن موسى - رض - قبولى خود را نسبت به ولايتعهدى ماءمون براى او نگاشته ، آمده است : تو بخشى از حقوق ما را كه پدرانت منكر آن بودند برسميت شناختى ، من ولايتعهدى تو را مى پذيرم ، اما جفر و جامعه ، هر دو، گوياى اين مطلبند كه چنين كارى به پايان نمى رسد...(1142).

طاش كبرى زاده ، مولا احمد بن مصطفى (م 962 ق ) در كتاب مفتاح السعادة و مصباح السيادة مى نويسد:

آنگاه كه خليفه ماءمون مقرر داشت كه خلافت بعد از او به على - بن موسى الرضا برسد و در اين مورد عهدنامه نوشت ، على بن - موسى الرضا (ع ) در پايان نامه ماءمون نوشت : قبول است ، اما جفر و جامعه گوياى اين مطلبند كه چنين چيزى به انجام نمى رسد. و همان طور كه او گفته بود، شد، زيرا ماءمون دريافت كه به خاطر همين موضوع از سوى بنى هاشم فتنه اى در شرف تكوين است ، اين بود كه على بن موسى الرضا را همان گونه كه در تاريخها آمده است ، به وسيله انگور مسموم كرد و بكشت و او را از سر راه خود برداشت (1143)...

از ديگر كسانى كه در مكتب خلفا از جفر و جامعه ياد كرده اند، شيخ كمال الدين ، ابو سالم ابن طلحه ، محمد بن طلحه نصيبينى شافعى (م 652 ق ) است كه در كتابش به نام (الجفر الجامع

و النور اللامع ) كه بر حسب گفته كتاب كشف الظنون كتابى كوچك بوده و در ابتدايش چنين آمده است : الحمدلله الذى اطلع من اجتباه ...و آورده است كه امامان از اولاد صادق (ع )، جفر را مى شناختند...(1144).

و باز در مورد علم جفر و جامعه به نقل از او آورده است كه : جفر و جامعه دو كتاب گرانقدر بوده اند كه از يكى از آنها امام على بن ابى طالب رض ، در حالى كه بر منبر مسجد كوفه سخن مى گفته ، نام برده است . و ديگرى كتابى بوده كه پيامبر خدا (ص ) به عنوان راز بر او املا كرده و او را فرمان داده تا آن را بنويسد و على آن را بصورت حروف پراكنده و بر اساس سفر آدم ، بر صفحه اى نازك و دباغى شده از پوست شتر نوشته است . و بدين خاطر در بين مردم شايع است زيرا در آن از رويدادهاى گذشته و پيش آمدهاى آينده جهان سخن رفته است (1145).

ابن خلدون نيز در مقدمه مى نويسد: و امام جعفر صادق (ع )، و همانند او را از اهل بيت ، كشف و كرامات بسيار است كه مدرك نقل كنندگان آنها، مقام ولايتى است كه آنها دارا مى باشند. و خدا داناتر است . و اگر همانند اين قبيل امور غير از دودمان و وابستگان پيغمبر (ص )، كه از اولياء الله هم نمى باشند صادر شده و انكارپذير نيست ، پس كسانى كه رسول خدا (ص ) در حق ايشان فرموده است : در ميان شما محدثين وجود خواهند داشت ،

شايسته ترين مردمان براى اين مقام و منزلت شريف و كرامات عظيم هستند، كه خداوند به آنان بخشيده است (1146).

ابن خلدون پس از اين ، سخنانى گفته كه فشرده آن از اين قرار است :

هارون بن سعيد عجلى ، پيشواى فرقه زيديه ، كتابى داشت كه در آن از امام جعفر صادق روايت كرده كه او از وقايع و پيشامدهايى خبر مى داد كه بر اهل بيت پيغمبر (ص ) بويژه برخى از آنان ، خواهد گذشت . چنين پيش گوييهايى از سوى امام جعفر صادق (ع ) و همانند او، از خانواده پيغمبر (ص )، از راه كرامت و مكاشفه اى كه ويژه اين قبيل اولياء خدا مى باشد، صورت مى گرفته است . و تمامى اين مطالب و پيش گوييها بر روى پوست گوساله اى نوشته شده و در نزد امام جعفر صادق (ع ) موجود بوده است ...تا آنجا كه مى گويد: در آن كتاب از تفسير قرآن و معانى شگفت آورى كه از باطن آن فهميده مى شود، از امام جعفر صادق آمده است ...تا آنجا كه مى گويد: اگر استناد كتاب مزبور به امام جعفر صادق درست باشد، بى گمان مستند نيكوئى است چه از شخص آن حضرت باشد و چه از ديگر مردان بزرگ آن خاندان ، كه همه اهل كرامات بوده اند. و اين سخن درست است كه از آن حضرت روايت شده كه برخى از بستگانش را به رويدادهايى كه در آينده در كمين آنها بوده است ، بيم داده و ايشان را بر حذر داشته و سرانجام نيز همان طور شده كه او گفته بود.

حضرتش يحيى

، فرزند زيد، پسر عموى خودش را از نتيجه قيام و كشته شدنش بيم داده و به او اخطار كرده بود، اما يحيى زير بار سخنان امام نرفت و قيام كرد و سرانجام در جوزجان و به همان گونه كه معروف است و امام گفته بود، كشته شد.

و اگر بپذيريم كه هر انسانى به غير از ايشان امكان دارد كه صاحب كرامت باشد، درباره خاندان پيغمبر، كه شهره به ديانت و دانش بوده و به اخبار و سنت پيامبر خدا (ص ) آگاه و مورد عنايت ويژه خداوند بوده اند، چه جاى ترديد در وجود كشف و كرامت ايشان است كه اصالت ريشه ايشان گواهى است صادق بر پاكى شاخه ها و فروع آن . و بسيار اتفاق افتاده كه از شخصيتهاى اهل بيت چنان پيشگوييهايى روايت شده باشد، بدون اينكه شخص مخصوصى از ايشان را نام برده باشند (1147).

ابوالعلاء معرى (م 449 ق ) در همين زمينه چنين سروده است :

لقد عجبوا لاهل البيت لما

اتاهم علمهم فى مسك جفر

و مرآة المنجم و هى صغرى

ارته كل عامرة و قفر (1148)

از اهل بيت رسول خدا و اينكه علم آنان از درون جفر، يعنى پوستى به اندازه پوست يك گوسفند، بيايد در شگفت شدند! در حاليكه آينه منجم كه از آن كوچكتر است همه آباديها و بيابانها را به او نشان مى دهد.

در احاديثى كه گذشت ، ديديم كه ائمه اهل بيت - عليهم السلام - به كتاب على (ع )، يعنى جفر و مصحف فاطمه ، كه هر دو شامل وقايع و رويدادهاى گذشته و پيش آمدهاى آينده بوده ، مراجعه مى كردند. و نيز ديديم

كه نام كتاب جفر در كتابهاى معتبر مكتب خلفا آمده ، و حتى برخى از آنها از رجوع ائمه (ع ) به آن مطالبى را آورده اند. اينك در زير نمونه هايى از رجوع ائمه اهل بيت (ع ) را به كتاب اميرالمؤ منين على (ع )، يعنى جامعه ، كه شامل احكام اسلام بوده است را مى آوريم :

فرزند، و نزديكى با كنيزك فرزند (1152)، و پنهان داشتن عيب زن به هنگام ازدواج (1153)، و سوگند به دروغ (1154)، و حكم محرمى كه شكار كند را مى فرمود كه در كتاب اميرالمؤ منين چنين آمده است (1155).

و نيز مى فرمود: ما در كتاب على (ع ) ديده ايم كه حسن ظن به خدا و حسن خلق (1156) واجب است ، و حكم بريدن زبان شخص لال (1157) و حكم كسى كه زمينى را آباد كند و سپس رهايش سازد (1158)، و اثر منع زكات (1159)، و ديه دندان (1160)، چه مى باشد.

روزى يعقوب ، فرزند ميثم تمار، كه مورد علاقه امام سجاد (ع ) بود، بر امام باقر (ع ) وارد شد و به او عرض كرد: من در كتاب پدرم خوانده ام كه على (ع ) به پدرم فرموده است : اى ميثم ! دوست دار آل محمد (ص ) را، دوست بدار...تا آنجا كه مى گويد: من شنيدم رسول خدا (ص ) مى فرمود...امام باقر (ع ) در پاسخ يعقوب فرمود: در كتاب على (ع )، كه نزد ماست ، همين طور آمده است (1161).

امام صادق (ع ) نيز از پدر بزرگوارش امام باقر (ع ) آورده است كه آن حضرت فرموده است : من در كتاب على (ع ) خوانده ام كه پيامبر خدا (ص ) پيمانى بين مهاجرين و انصار و هر كس كه از اهالى يثرب به ايشان بپيوندد نوشته است ...(1162).

و باز امام صادق (ع ) از كتاب على (ع ) درباره مسائل ذيل روايت كرده است : ثبوت آغاز ماه با رويت هلال (1163)، و بيان

وقت فضيلت ظهر (1164)، و حكم به جا آوردن نماز جمعه با مخالفان (1165)، و حكم پس مانده غذاى گربه (1166)، و حكم محرمى كه بميرد (1167)، و حكم شخص محرم كه لباده بپوشد در دو حديث (1168)، و كفاره شكار مرغ قطا دو حديث (1169)، و كفاره تخم مرغ قطا سه حديث (1170)، و زياده بر طواف مقرر گرد خانه خدا يك حديث (1171)، و عمره مفرده (1172)، و شماره گناهان كبيره دو حديث (1173)، و خوردن مال يتيم يك حديث (1174)، و حكم ارث برادران از يك مادر با وجود جد دو حديث (1175)، و حكم در برابر دليل و مدرك و سوگند دو حديث (1176)، و در مثل دنيا يك حديث (1177)، و در كيفيت تازيانه زدن در حدود شرعى با توجه به سن و سال محكوم (1178)، و در حد لواط (1179)، و در نبوت حد بر شرابخوار (1180) و در حد مست كننده و شرابخوار (1181)، و در ديه سگ شكارى (1182)، و در حد قطع عورت زنان (1183)، و در حد ادراك ذكاة در ذبيحه دو حديث (1184)، و بهره ميراث آن كس كه او را در ما ترك ميت سهمى نيست (1185)، و در كراهت خوردن گوشت درازگوش اهلى (1186)، و انواع ماهيها كه خوردنشان حرام است شش حديث (1187)، و در حكم ميراث عموها و دائيها باهم (1188)، و در حكم طلاق در ايام عده و بدون رجوع (1189)، و در ميراث در آب غرق شده و زير آوار مانده (1190).

همچنين آن حضرت فرموده است : ما در كتاب على (ع )، حكم كسى را كه شخص

دست بريده اى را كشته باشد ديده ايم (1191).

و آخرين مطالبى را كه در اين زمينه از امام صادق (ع ) مى آوريم ، اين است كه آن حضرت فرموده است : در كتابى كه پيامبر خدا (ص ) بر على املا فرموده ، آمده است كه : خداوند كسى را به خاطر زيادى نماز و روزه عذاب نمى كند، بلكه به اجر و ثواب او مى افزايد (1192).

تا اينجا، به برخى از احاديثى كه ائمه اهل بيت (ع ) از كتاب على (ع ) روايت كرده اند و آن را به حضرتش نسبت داده اند، اشاره كرديم : با توجه به اينكه قصد نداشته ايم كه تمامى احاديث در اين مورد را آورده باشيم ، بلكه اين مقدار را نيز كه آورده ايم ، نمونه هايى چند و به خاطر زمينه براى بحثى است كه در پيش رو داريم .

اينك در زير احاديث اصحاب ائمه (ع ) را مى آوريم كه خود كتاب على (ع ) را به چشم خويش ديده و آن را خوانده و به توصيف آن پرداخته اند.

آيا كهنه و پاره نمى شود؟ فرمود:

- چرا كهنه شود؟ آنگاه فرمود: اين جامعه است (1193) يا از جامعه است .

2. از محمد بن مسلم از دو طريق آمده است كه گفت : امام باقر (ع ) مقدارى از كتاب على (ع ) را برايم خواند، و از مطالبى كه قرائت كرد، اين بود كه : از خوردن ماهى بى فلس و ماهى خاردار و مارماهى و آنها كه روى آب شناورند و طحال منع شده ايد. پرسيدم : اى فرزند رسول خدا! خدايت رحمت كند، ما،ماهى اى ديده ايم كه پوست ندارد. فرمود: ماهى هاى داراى پوست را بخور و از خوردن ماهى بدون پوست اجتناب كن .

و پيش از اين ، به شش حديث با اسناد مختلف از امام صادق (ع ) اشاره كرده ايم كه در همه آنها امام (ع ) عين حكم را از كتاب على (ع ) روايت فرموده ، و ما مصادر آنها را زير عنوان انواع ماهيهايى كه خوردنشان حرام است ، آورده ايم (1194).

3. و نيز در كتاب بصائر الدرجات از ابوبصير آمده است كه گفت : من در خدمت امام باقر (ع ) بودم كه دستور داد جامعه را به خدمتش آوردند و به مطالعه آن پرداخت . اين قسمت مورد مطالعه امام بود كه زنى كه بميرد و بجز شوهرش وارثى نداشته باشد، همه ما ترك او به شوهرش مى رسد(1195).

4. و از آن جمله عبدالملك بن اعين (1196) است كه گفته : امام باقر (ع ) برخى از كتابهاى على (ع ) را به او نشان داده است (1197).

5. و نيز عبدالملك است

كه در بصائر الدرجات از قول او آمده است : امام باقر دستور داد تا كتاب على (ع ) را برايش بياورند. آن را امام صادق (ع ) آورد. طومارى بود بس بزرگ و پيچيده ، به اندازه ران مردى كه در آن اين مطالب آمده بود...(1198).

6. در كافى ؛ تهذيب از قول محمد بن مسلم آمده است كه گفت : در كتابى كه امام باقر (ع ) مشغول مطالعه آن بود، نگاه كردم ، اين مطالب را در آن خواندم : برادر زاده و جد در سهم الارث با هم برابر مى برند. پس به امام باقر (ع ) گفتم : اينهايى را كه ما مى شناسيم ، چنين حكمى صادر نمى كنند و براى برادرزاده به همراه جد چيزى قائل نيستند. امام فرمود: آنچه را خواندى املاى پيغمبر خدا (ص ) است و خط على (ع ).

7. و بنا به روايتى ديگر محمد بن مسلم گفته است : امام صادق (ع ) كتاب فرائض و سهم الارث را پيش رويم بازكرد و نخستين چيزى كه به چشم من خورد، سهم الارث جد و برادرزاده بود...(1199).

چنين معلوم مى شود كه محمد بن مسلم بعد از اين پرسش و پاسخ از مسائل مختلف بهره قابل ملاحظه اى برده باشد؛ همچنان كه در كافى و من لا يحضره الفقيه و تهذيب آمده است كه محمد بن مسلم گفته است :

8. امام باقر (ع ) مرا به خواندن كتاب فرائض ، كه به املاى پيامبر خدا (ص ) و خط على (ع ) بود، واداشت ، و من در آن اين قسمت را خواندم كه : مردى

از دنيا رفته و مادرش و دخترش بر جاى مانده اند، سهم الارث دخترش نيمى از ما ترك خواهد بود...حديث مفصل است (1200).

9. و در تهذيب از قول محمد بن مسلم آمده است كه امام باقر (ع ) مرا واداشت تا كتاب فرائض را كه به املاى پيامبر خدا (ص ) و خط على (ع ) بودم بخوانم . در آن كتاب ديدم كه نوشته است سهم الارث ، عول برادر نمى باشد (1201). يعنى سر شكن نمى شود (1202).

زراره نيز از اختلافى كه در كتاب فرائض - ارث - على (ع ) با نظر فقهاى مكتب خلفا ديد، بحيرت افتاد. عمر بن اذينه اين مطلب را چنين روايت كرده است :

10. از عمر بن اذينه آمده است كه زراره گفت : از سهم الارث جد از امام باقر (ع ) سؤ ال كردم ، امام در پاسخم فرمود: هر كس را كه ديدم ، به راى شخصى و از پيش خودش گفته ، مگر اميرالمؤ منين (ع ) را، گفتم : خدايت خير دهاد، اميرالمؤ منين در اين مورد چه فرموده است ؟ فرمود: فردا بيا، تا آنچه در كتاب على (ع ) آمده است خودت بخوانى . عرض كردم : خدايت نيكى رساند. خودت برايم بگو كه سخن تو را بيشتر از آن دوست دارم كه ناگزير به خواندن آن باشم . ديگر بار به من فرمود: آنچه را به تو مى گويم بشنو! فردا بيا تا آنچه در كتاب است ، بدهم بخوانى .

فرداى آن روز، بعدازظهر بود كه به خدمتش شتافتم . ساعاتى كه بنا به عادت بين ظهر و عصر

با حضرتش خلوت كرده ، تنها به سخن گفتن مى نشستيم . و من بجز در خلوت ، نمى خواستم كه از او مطلبى را بپرسم . چه ، بيم داشتم كه به خاطر اشخاصى كه به خدمتش مى رسيدند از روى تقيه پاسخم گويد!

پس چون به سراى امام (ع ) وارد شدم . روى به فرزندش امام صادق (ع ) كرد و فرمود: طومار فرائض را در اختيار زراره بگذار تا بخواند. آنگاه خود برخاست و برفت كه بخوابد. و من و امام صادق (ع ) در اتاق تنها مانديم . امام صادق (ع ) در اتاق تنها مانديم . امام صادق (ع ) برخاست و طومارى را كه چون ران شتر بزرگ و به هم پيچيده بود پيش رويم گذاشت و فرمود: نمى گذارم آن را بخوانى ، مگر اينكه نخست خداى را بر خود گواه گيرى كه از آنچه در آن آمده ، با كسى سخنى نگويى تا به تو اجازه بدهم ؛ و نگفت تا پدرم به تو اجازه بدهد. و من در پاسخش گفتم : خدا خيرت بدهد، چرا سخت مى گيرى ، پدرت هم تو را چنين دستورى نداده است ؟! فرمود: همين كه گفتم ، تو اين كتاب را نمى بينى ، مگر به همان شرط. در پاسخ او گفتم : باشد، قبول مى كنم . هر طور كه تو بخواهى . من خود به نحوه تقسيم سهم الارث و وصايا، مردى كاملا عالم و وارد و بيناى در آن و حسابگر قابل بود، و مدتها بود كه علاقه داشتم تا موردى تازه در امر فرائض و وصايا

پيش آيد كه برايم تازگى داشته باشد. پس مشتاقانه چشم به كتاب مزبور دوختم ، و چون قسمتى از آن را پيش رويم بگشودم ، آن را كتابى بس بزرگ ديدم كه نشان مى داد از كتابهاى اولين و پيشينيان است . پس به مطالعه آن پرداختم و با شگفتى ، مطالبش را خلاف آن چيزهايى ديدم كه بين مردم شناخته شده و معروف مى باشند؛ از بخشش و عطايا تا امر به معروف ، كه در آنها اختلافى وجود ندارد، همه همين طور بود! پس من آن را با دل چركينى و عدم دقت و كج فكرى از ابتدا تا انتها خواندم و در همان حال با خود مى گفتم : غلط است ! پس آن را از نو پيچيدم و به امام صادق (ع ) تحويل دادم . روز ديگر كه به خدمت امام باقر (ع ) رسيدم ، از من پرسيد: كتاب فرائض را مطالعه كردى ؟ گفتم : آرى . فرمود: آن را چگونه يافتى ؟ پاسخ دادم : باطل و بى ارزش ، و همه بر خلاف آنچه مردم قبول دارند! امام فرمود: به خدا سوگند اى زراره آنچه را كه ديدى همه حق است . آن نوشته ها املاى پيغمبر خدا (ص ) و خط على (ع ) است .

شيطان در درونم به وسوسه نشست كه : او از كجا مى داند كه آن كتاب املاى پيغمبر و خط على است ؟ اما هنوز لب به سخن باز نكرده بودم كه امام (ع ) فرمود: اى زراره ! شك مكن ، شيطان را از خودت بران ، به

خدا سوگند كه تو گرفتار ترديد شده اى ، آخر چگونه من نمى دانم كه اين كتاب املاى پيغمبر خدا (ص ) و خط على است ؟! در صورتى كه پدرم از جدم به من گفته است كه اين مطلب را اميرالمؤ منين (ع ) فرموده است . من گفتم : نه ، چگونه ؟ خدايم فداى تو گرداند، ولى اكنون از اينكه از آن كتاب چيزى به خاطر ندارم پشيمانم . اگر پيش از اينكه آن را بخوانم به مقام و اهميت آن آشنايى داشتم ، يك حرف آن را هم از دست نمى نهادم ...(1203).

از اين اخبار چنين معلوم مى شود كه جامعه اسلامى آن روزگار تماما با تقسيم سهم الارث بر حسب راى و اجتهاد فقهاى مكتب خلفا سرو كار داشتند و با آن خو گرفته بودند و ائمه اهل بيت (ع ) در نشر فرائض ، آن گونه كه كتاب على (ع ) از رسول خدا (ص ) به شرح و بيان آن پرداخته بود، كوشش فراوان به كار بردند. و همين علت بود كه زراره و محمد بن مسلم را به تعجب واداشته بود كه بعدها توبه كرده ، به آنچه كه در صحيفه فرائض مطالعه كرده بودند، بازگشتند و به روايت آن پرداختند، خود زراره در اين مورد روايت كرده است :

11. امام باقر (ع )، امام صادق (ع ) را فرمان داد تا اجازه دهد من صحيفه فرائض را مطالعه كنم . در آن صحيفه ديدم ...(1204) و در مورد سهمين ضمن دو حديث مى گويد:

12. امام صادق (ع ) صحيفه فرائض را به من نشان داد...(1205)

و نيز گفت ...

13 من در صحيفه فرائض اين مطلب را خواندم كه ...(1206).

14. از كسانى كه امام صادق (ع ) صحيفه فرائض را به وى نشان داده ، ابوبصير است .

در كافى و تهذيب از ابوبصير آمده است كه گفت از امام صادق (ع ) چيزى از مساءله ارث را پرسيدم . آن حضرت به من فرمود: مى خواهى كتاب على (ع ) را ببينى ؟ گفتم : كتاب على (ع ) پاره و فرسوده نشده است ؟ فرمود: اى ابومحمد! كتاب على (ع ) از بين نرفته - و در نسخه ديگرى از بين رفتنى نيست . - آن وقت امام صادق (ع ) كتاب على (ع ) را آورد. كتابى بود بزرگ و ارزشمند. در آن كتاب ديدم كه نوشته است : اگر مردى از دنيا برود و بازماندگانش عمو و داييش باشند، به عمو دو ثلث و به دايى يك ثلث ميراثش مى رسد (1207).

در اين حديث ، ابوبصير از اينكه كتاب على (ع ) پس از گذشتن بيش از يك قرن از عمر آن هنوز سالم مانده در شگفت است ؛ در صورتى كه اكنون كتابهايى را مى بينيم كه از تاريخ آنها قرنهاى بسيار گذشته است . با وجود اين ، ابوبصير در روايتهاى ديگرش اين چنين شگفت زده به نظر مى رسد. توجه كنيد:

15. در كافى از ابوبصير آمده است كه گفت : امام صادق (ع ) قسمتى از كتاب فرايض على (ع ) را برايم خواند. اكثر سهامى كه در آن آمده بود، پنج و چهار و بيشترين آن شش سهم بود (1208).

16. و باز در كافى

و تهذيب از قول ابوبصير آمده كه گفت :

من خدمت امام صادق (ع ) نشسته بودم كه دستور داد جامعه را برايش آوردند. امام (ع ) به مطالعه آن كتاب پرداخت . مطلب مورد مطالعه آن حضرت اين بود كه : هر گاه زنى بميرد و تنها بازمانده اش شوهرش باشد، تمامى اموالش به او مى رسد (1209).

17. از معتب (1210) آمده است كه گفت : امام صادق (ع ) صحيفه اى قديمى از كتابهاى على (ع ) را آورد كه در آن از اينكه چون به شهادت نشستيم چه بايد بگوييم ، سخن رفته بود (1211).

18. از ابن بكير (1212) آمده است كه گفت : زراره از امام صادق (ع ) از گزاردن نماز با كرك روباه و خز و سنجاب و غيره پرسيد. امام (ع ) كتابى آورد و فرمود: اين كتاب ، گفته پيغمبر خدا (ص ) است . پس آن را بگشود و چنين خواند: نماز گزاردن با كرك ، مو، پوست ، ادرار و كثافت هر حيوانى ، كه خوردن گوشتش حرام باشد، باطل است و چنان نمازى پذيرفته نيست ، مگر اينكه نماز را در پوششى غير از آن ، كه خوردن گوشتش حلال باشد، اعاده كند. آنگاه امام (ع ) فرمود: از زراره ! اين سخنها از پيغمبر خدا (ص ) است . آنها را به خاطر بسيار...(1213).

ائمه مكتب اهل بيت (ع ) گاه براى كسب خبر از وقايعى كه در آينده رخ خواهد داد، به جفر و مصحف فاطمه مراجعه مى كردند. و براى بيان احكام و مقررات اسلامى ، مخصوصا به جامعه ، و از

جامعه نيز گاهى با ذكر سند، و زمانى هم بدون ذكر سند، روايت مى نمودند. دو مثال زير مبين اين مطلبند:

الف . حكم سهم الارث برادرزاده با جد

محمد بن مسلم در روايت گذشته گفته است كه امام صادق (ع ) صحيفه فرائض را پيش رويم باز كرد و نخستين چيزى كه چشمم به آن خورد، اين بود كه ميراث بين برادرزاده و جد نصف مى شود و به هر كدام از آنها نيمى از مال تعلق مى گيرد. اين بود كه به امام (ع ) عرض كردم : فداى تو گردم ! قاضيان ، چنين داورى نمى كنند، و با بودن جد به برادرزاده چيزى نمى دهند! فرمود: اين كتاب به خط على (ع ) و املاى پيغمبر خدا (ص ) است .

و در همين مورد، دو روايت ديگر در كافى به همين معنى آمده است ؛ بدون اينكه به كتاب على (ع ) اشاره اى شده باشد.

را داده بود.

ب . سخنان ائمه (ع ) در بطلان عول

عول در اصطلاح فقهى آن است كه سهام ورثه از مقدار حصه هاى مفروضه بيشتر باشد. و اين حالت هنگامى پيش مى آيد كه يكى از زوجين جزء ورثه متوفا باشد. مثلا اگر كسى از دنيا برود و بازماندگانش دو دختر و پدر و مادر و زنش باشند، بايد كه به هر دختر يك ثلث ، و به هر يك از پدر و مادر يك ششم ، و به زن يك هشتم ما ترك پرداخت شود. از آنجا كه سهام حد اكثر شش است ، و در اينجا به حكم وجوب مقدار يك هشتم بر مجموع سهام اضافه شده است . آنها كه سهم الارث را در چنين مواردى تعديل مى كنند، اين مقدار را به موجب فقه مكتب خلفا بر يكايك سهام وارث سرشكن مى نمايند. اما در مكتب اهل بيت چنين نيست ، و مقدار نقص بر سهم الارثى وارد مى شود كه خداوند حصه ديگرى را براى او مشخص نكرده باشد.

بر اين اساس ، مرد كه در شرائطى نصف ميراث زنش به او تعلق مى گيرد و به هنگام تغيير شرايط، سهمش از نصف به يك چهارم تبديل مى شود يعنى به حصه دوم نزول مى كند، چيزى از او كسر نمى شود. همچنين زن كه برنده يك چهارم ميراث شوهرش مى باشد و با تغيير شرايط، سهمش به يك هشتم پايين مى آيد پس از آن چيزى از او كسر نمى شود. هر يك از پدر و مادر نيز كه دريافت كننده يك سوم ميراث فرزندشان مى باشند و در صورت

تغيير شروط، سهمشان به يك ششم تقليل پيدا مى كند، مشمول اين كسرى نمى شوند.

پس در هر حال نقص به نامبردگان در بالا تعلق نمى گيرد، بلكه در مثال مورد بحث نقص مزبور بر ارث دختر و خواهرش وارد مى شود. به اين ترتيب كه اگر يكى بود نصف و اگر بيشتر شدند دو ثلث و اگر اين مقدار از سهم الارث به خاطر زيادتى سهام ورثه به ايشان نرسد، آنچه باقى بماند حصه آنها خواهد بود. بنابراين تقسيم ، ميراث ميان وراث مثال بالا به اين ترتيب مى شود كه :

به هر يك از پدر و مادر يك ششم و به زن يك هشتم ميراث پرداخت مى شود، و سپس باقيمانده به دو دختر متوفا تسليم مى گردد (1214).

اينك در زير، رواياتى از ائمه اهل بيت (ع ) را در مورد عول از نظر مى گذرانيم .

1. از محمد بن مسلم ، فضيل بن يسار، بريد عجلى و زرارة بن اعين ، به نقل از امام باقر (ع ) آمده كه آن حضرت فرموده است : سهام ، عول پذير نيست و از شش سهم نيز تجاوز نمى كند (1215).

2. از ابومريم انصارى آمده است كه گفت : امام باقر (ع ) فرمود: ان الذى يعلم رمل عالج ، ليعلم ان الفرائض لا تعول على اكثر من سته (1216). يعنى آنكه بر تعداد رمل هاى متراكم و انباشته آگاه است (1217)، بيقين مى داند كه ميراث از شش سهم بيشتر نيست .

3. از بكير (1218) آمده كه امام صادق (ع ) فرموده است : اصل فرائض از شش سهم تشكيل مى شود و

نه بيشتر، و عول پذير هم نيست ، و ميراث ميت مطابق آنچه در كتاب خدا آمده به صاحب سهم تعلق مى گيرد (1219).

4. از ابن ابى عمير (1220)، از چند تن ديگر، از امام صادق (ع ) روايت شده كه آن حضرت فرمود: سهام مواريث از شش سهم تجاوز نمى كند...(1221).

5. از على بن سعيد آمده است كه گفت به زراره گفتم : بكير بن اعين از قول امام باقر (ع ) به من گفته است كه : سهام عول پذير نيست و از شش سهم هم تجاوز نمى كند. زراره گفت : اين مطلبى است درست از امام باقر و صادق - عليهما السلام - و ياران ما را در صحت آن ترديدى نيست (1222).

و بدين سان امام باقر و امام صادق - عليهماالسلام - در اين باره حكم خدا را بيان داشته اند؛ بدون اينكه سند آن را عنوان كرده باشند. اما همين دو امام بزرگوار در روايات زير كه آورده مى شود، سند آنها را نيز متذكر شده اند.

6. از ابوبصير آمده است كه گفت به امام باقر (ع ) عرض كردم : گاه اتفاق مى افتد كه سهام تا صد و بيشتر هم بالا مى رود؟ امام (ع ) فرمود: از شش سهم بيشتر نمى شود. آنگاه چنين ادامه داد كه اميرالمؤ منين (ع ) فرموده است : آنكه ريگهاى متراكم و انباشه را به شمار آورده بيقين مى داند كه سهام از شش تجاوز نمى كند، و اگر دقت در وجوه مختلف آن داشته باشند، در مى يابند كه از شش بيشتر نخواهد شد (1223).

7. از ابوبصير آمده است

: امام صادق (ع ) كتاب فرائض على (ع ) را برايم خواند كه بيشتر سهام در آن از پنج و چهار و حداكثر از شش سهم بودند (1224).

8. از محمد بن مسلم آمده است : امام باقر (ع ) مرا به خواندن كتاب فرائض ، كه به املاى پيامبر خدا (ص ) و خط على (ع ) بود، امر فرمود. در آن كتاب ديدم كه نوشته شده است : سهام عول پذير نيست (1225).

در مثال دوم ، امام باقر و امام صادق - عليهماالسلام - در روايات متعددى فرموده اند كه سهام عول بردار نبوده ، از شش سهم هم تجاوز نمى كند. و در يكى از آن روايات هم تاكيد كرده اند كه آنكه ريگهاى متراكم و انباشته را به شمار آورده بيقين مى داند كه سهام عول پذير نيست (1226).

در اين روايات ، حكم مساءله بدون اشاره اى به سند آن آمده ، اما در حديث ششم به اميرالمؤ منين (ع ) اسناد داده شده است . و در حديث هفتم ، امام (ع ) خود كتاب فرائض على (ع ) را در موضوع مورد نظر براى راوى قرائت كرده و در روايت هشتم ، شخص راوى خود صحيفه فرائض را كه به املاى پيامبر خدا (ص ) و خط على (ع ) بوده است در همين مورد خوانده ، و در همه آنها حكم مساءله يكى بوده است .

در نامه اى هم كه امام رضا (ع ) در مساءله فرائض به ماءمون نوشته وضع عينا همين است . امام (ع ) در آن نامه فرموده است : فرائض ، همانگونه است

كه خداوند در كتابش مقرر فرموده و عول پذير نيست .

وضع در غير اين دو مورد، و آنجا كه ائمه اهل بيت (ع ) در مقام بيان حكم شرعى مى باشند، عينا چنين است . چه ، آنها در تمام موارد به آنچه جدشان پيامبر خدا (ص ) گفته است ، رجوع مى كنند. پيامبرى كه سخن از هواى دل نگويد و آنچه مى گويد وحى است . و از اينجاست كه احاديث ائمه اهل بيت را سندى واحد است ، چه ، حديث ايشان حديثى است واحد، و قولشان نيز قولى واحد مى باشد.

و بدين خاطر است كه امام صادق (ع ) بنا به قول ابن سنان فرموده است : مانعى ندارد آنچه را از من شنيده ايد، به نام پدرم روايت كنيد، و يا آنچه را از پدرم شنيده ايد، از من نقل كنيد. و اين جابجايى اسم بر شما باكى نيست .

و باز در پاسخ ابوبصير كه از حضرتش سؤ ال مى كند آيا حديثى را كه از شما شنيده ام از پدرت ، و يا آن را كه از پدرت شنيده ام از شما مى توانم روايت كنم ؟! امام فرمود: (1227) هر دو يكى است ، الا اينكه بيشتر دوست دارم تا آن را از پدرم روايت كنى (1228). و يا به جميل (1229) فرموده است آنچه را از من مى شنوى ، از پدرم روايت كن (1230).

و از همين روى است كه در پاسخ حفص بخترى (1231) كه گفته است حديثى از شما مى شنوم پس از مدتى نمى دانم كه آن را از شما شنيده ام يا از

پدرت ، تكليف چيست ؟ امام (ع ) فرمود: آنچه را از من شنيده اى از پدرم روايت كن ، و آن را كه از من شنيده اى از پيغمبر (ص ) روايت نما (1232).

و آنچه را هشام بن سالم (1233)، حماد بن عثمان و ديگران نيز از حضرتش روايت كرده اند، بر همين اساس است كه فرموده : حديث من ، حديث پدرم مى باشد و حديث پدرم ، حديث جدم و حديث جدم حديث حسين و حديث او، حديث حسن و حديث وى ، حديث اميرالمؤ منين و حديث او، حديث پيامبر خدا (ص ) و حديث آن حضرت نيز سخن خداى عزوجل است (1234).

و از اين جهت است كه امام باقر (ع ) در پاسخ جابر كه از حضرتش خواهش كرد كه چون مرا حديث مى گويى ، سند آن را هم به من بگو، فرمود: حديث كرد مرا پدرم از جدم ، پيامبر خدا (ص ) از جبرئيل ، از خداى عزوجل . و هر وقت كه به تو حديثى بگويم ، سند آن از اين قرار خواهد بود...(1235).

گفتگوى زير نيز كه بين سورة بن كليب و زيد بن على بن حسين (ع ) صورت گرفته بر همين اساس بوده است . كشى از قول سوره آورده كه زيد بن على از من پرسيد:

- چطور فهميدى كه امام صادق چنان است كه مى گوييد؟! گفتم :

- به آدم وارد و مطلع برخورد كرده اى . زيد گفت :

- پس بگو تا بدانم . گفتم :

- ما به خدمت برادرت محمد بن - على امام باقر (ع ) مى رسيديم

و از او مسائل خود را مى پرسيديم و او مى گفت : پيامبر خدا (ص ) چنين گفته ، و خداى عزوجل در قرآن چنين فرموده است . تا اينكه برادرت درگذشت و ما بعد از او، به شما خانواده محمد (ص )، كه تو نيز از آنان بودى ، مراجعه كرديم و به قسمتى از پرسشهايمان و نه به همه آنها، پاسخ گفتيد، تا اينكه به خدمت برادر زاده ات جعفر بن محمد امام صادق (ع ) رسيديم ، كه او آنچنان كه پدرش مى گفت رسول خدا (ص ) چنين گفته و خداى تعالى چنان فرموده ، به پرسشهاى ما پاسخ داد. زيد تبسمى كرد و گفت :

- به خدا قسم اينكه گفتى از آن جهت است كه كتابهاى على (ع ) در نزد اوست (1236).

و باز از همين جهت است كه ابن شبرمه گفته است : به خاطر ندارم حديثى را از امام صادق (ع ) شنيده باشم ، مگر اينكه در آن هنگام كه مى فرمود حديث كرد مرا پدرم از جدم از پيامبر خدا (ص ) از عظمت چنين سندى نزديك مى شد كه قلبش از هم بشكافد. و قسم به خدا كه پدرش بر جدش دروغ نبسته ، و جدش بر پيامبر خدا (ص ). سپس ابن شبرمه ادامه داد و گفت : امام (ع ) از پيامبر خدا (ص ) آورده است كه فرمود: آن كس كه بر مبناى قياس عمل كند، خود هلاك شده و ديگران را هم به هلاكت افكنده است و هر كس كه بدون علم و معرفت به ناسخ و منسوخ ،

و محكم و متشابه فتوا دهد، به هلاكت افتاده و ديگران را نيز به هلاكت كشانده است (1237).

و از آنجا كه ائمه اهل بيت (ع ) در بيان احكام به گفته خدا و پيامبرش (ص ) اتكا مى كردند، و دانشمندان مكتب خلفا به راى و قياس ، وقوع اختلاف بين دو مكتب در بيان احكام اسلامى حتمى مى نمود. حديث زير مبين همين مطلب است . توجه كنيد:

از عذافر صيرفى (1238) آورده اند كه گفت : من به همراه حكم بن عتيبه (1239) در خدمت ابوجعفر امام باقر (ع ) بودم . حكم مرتب از امام پرسش مى كرد و امام (ع ) اگر چه ديدارش را خوش نداشت ، با او مدارا مى فرمود، تا اينكه در موردى بينشان اختلاف افتاد و امام باقر (ع ) رو به فرزند خود كرد و فرمود: اى فرزند! برخيز و آن كتاب را بياور. فرزند امام (ع ) طومار بزرگى را در مقابل پدر نهاد. امام (ع ) آن را بگشود و به مطالعه آن پرداخت . تا آنكه مساءله مورد بحث خود را پيدا كرد. آنگاه فرمود: اين نوشته ها، به املاى پيغمبر خدا (ص ) است و خط على (ع ). سپس رو به حكم كرد و چنين ادامه داد: اى ابومحمد! تو و سلمه (1240) و ابوالمقدام (1241) به هر كجا كه مى خواهيد برويد، به شرق و يا به غرب ، كه به خدا سوگند دانشى مطمئنتر از اين را، نزد مردمى كه جبرئيل بر آنها نازل شده است نخواهيد يافت (1242).

ائمه اهل بيت (ع ) هميشه اين امكان را نداشتند تا

بتوانند احكامى را كه از رسول خدا (ص ) به ايشان رسيده و بر خلاف نظر مكتب خلفا بوده است براحتى اظهار نمايند. امام صادق (ع ) در اين مورد مى فرمايد:

پدرم در مورد حيوانهاى شكار شده به وسيله باز و شاهين فتوا مى داد، در حالى كه سخت حوانب امر را ملاحظه مى كرد و ما نيز ترسان بوديم .

اما اكنون بى هيچگونه ترسى اعلام مى كنيم كه شكار آنها حلال نيستند، مگر اينكه صيد آنها پيش از آنكه بميرند، سر بريده و ذبح شرعى شوند. زيرا كه در كتاب على (ع ) آمده است كه خداى عزوجل فرموده است : و ما علمتم من الجوارح مكلبين . يعنى و سگهائى را كه براى شكار تعليم داده ايد (1243).

و مستدرك آن ، و به طور فشرده در نهج البلاغه منعكس گرديده است .

كلينى در كتاب كافى از قول سليم بن قيس هلالى آورده است : به اميرالمؤ منين (ع ) گفتم من از سلمان و مقداد و ابوذر چيزهايى از تفسير قرآن و احاديث پيامبر خدا (ص ) مى شنوم كه با آنچه در دسترس مردم قرار دارد مغاير است . از شخص شما نيز مطالبى را شنيده ام كه گفته هاى ايشان را تاييد و تصديق مى كند. در عين حال ، من در دست مردم از تفسير قرآن و احاديث پيغمبر (ص ) چيزهاى بسيارى را سراغ دارم كه شما و اصحابتان مدعى هستيد كه همگى باطل و نادرستند. آيا به نظر شما، مردم دانسته و بعمد به پيامبر خدا (ص ) دروغ بسته ، قرآن را به راى خودشان تفسير كرده اند؟! اميرالمؤ منين (ع ) رو به من كرد و فرمود: حالا كه پرسيدى ، پاسخ آن را بخوبى درياب :

در دست مردم ، حق و باطل ، راست و دروغ ، ناسخ و منسوخ ، عام و خاص ، محكم و متشابه ، درست حفظ شده ، و خيال و گمان ، با هم آميخته اند. در زمان شخص پيغمبر خدا (ص ) آن قدر بر حضرتش دروغ بستند كه برخاست و فرمود: اى مردم ! دروغهاى بسيارى به من بسته اند، هر كس كه دانسته به من دروغ ببندد، جايگاهش آتش دوزخ است . پس از رحلت پيامبر خدا (ص ) باز هم به او دروغ بسته اند. با توجه به اين مطلب حديث تنها از سوى

چهار نفر به دست شما مى رسد كه پنجمى ندارند:

از مردى منافق متصنع به اسلام و متظاهر به ايمان ، كه نه كار خود را گناه مى داند و نه باكى دارد كه عمدا به پيغمبر خدا (ص ) دروغ ببندد. اگر مردم مى دانستند كه او مردى منافق و كذاب است ، نه حديثش را مى پذيرفتند و نه سخنش را باور مى داشتند. و چون از اين موضوع غافلند، مى گويند كه او صحابى پيغمبر است ، به خدمت او رسيده ، او را ديده و بى واسطه سخن او را شنيده است . از اين رو بدون اينكه به حالش واقف باشند، سخنش را مى شنوند و حديثش را مى پذيرند. و خداوند پيامبرش را از منافقان با خبر ساخته و به ذكر مشخصات ايشان پرداخته و فرموده است : و اذا راءيتهم تعجبك اءجسامهم و ان يقولوا تسمع لقولهم . يعنى و چون آنها را ببينى ، از منظرشان به شگفت آيى ، و چون سخن بگويند، به سخنانشان گوش مى دهى .

منافقان پس از حضرتش بر همان نفاق و دورويى خود باقى مانده ، به رهبران ضلالت و گمراهى و دعوت كنندگان به آتش دوزخ ، با گرم كردن بازار تزوير و ريا و اشاعه دروغ و بهتان ، خود را نزديك كردند. آنها هم كارگزارى و پستهاى حساس كشور را در اختيار ايشان قرار دادند و بر گردن مردم سوارشان نمودند و به وسيله آنها دنيا را به كام خود كشيدند. چه ، مردمان دلباخته شاهانند و اسير و پايبند دنيا، مگر آن كس كه خدايش نگهدارد. و اين

، يكى از آن چهار مورد است .

ديگرى مردى است كه از رسول خدا (ص ) چيزى را شنيده ، اما به معنايش نرسيده ، مگر تصوراتى از آن را در كه خاطرش به هم بافته است . او با اينكه قصد ندارد تا به پيغمبر دروغ ببندد، همان را كه در خيال خود دارد! مى گويد و روايت كند و به آن عمل هم مى كند، و مى گويد خودم از پيامبر خدا (ص ) شنيده ام ! اگر مسلمانان مى دانستند كه او اسير خيالات خويشتن است ، و آنچه را كه مى گويد گمان و خيال است ، از او نمى پذيرفتند و وى را ترك مى كردند.

سومين ، مردى است كه چيزى از پيامبر خدا (ص ) شنيده كه آن حضرت به انجامش فرمان داده ، ولى نمى داند كه رسول خدا (ص ) بعدا آن را نهى كرده است . و يا اينكه از او شنيده است كه چيزى را نهى فرموده ، و سپس آن را اجازه داده ، و او بى خبر است . منسوخ آن را به خاطر سپرده ، ولى ناسخش را در نيافته كه اگر او مى دانست كه آن نسخ شده است ، آن را ترك مى گفت . و اگر مسلمانان هم مى دانستند كه آنچه را از او مى شنوند منسوخ شده ، آن را نمى پذيرفتند.

چهارمين و آخرين ايشان ، چون به خاطر ترس از خدا و مقام شامخ پيامبر خدا (ص ) از دروغ متنفر است ، بر رسول خدا (ص ) دروغ نمى بندد، آنچه را از

پيامبر شنيده به همان نحو در خاطرش نگه مى دارد و آن را به فراموشى نمى سپارد. نه بر آن مى افزايد و نه از آن مى كاهد. و چون ناسخ را از منسوخ مى شناسد، به ناسخ عمل مى كند و منسوخ را رها مى سازد. چه ، فرامين پيغمبر خدا (ص )، مانند قرآن ، ناسخ و منسوخ خاص و عام و محكم و متشابه دارد. و چه بسا كه كلام پيامبر دو صورت داشته و همانند قرآن كلامى خاص و كلامى عام باشد و خداوند در قرآن فرموده است : ما اتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا يعنى هر چه پيامبر براى شما آورد بگيريد و از هر چه شما را نهى كرد باز ايستيد. پس بر آن كس كه نا آشنا بود و نمى دانست كه منظور رسول خدا (ص ) چيست ، امر بر او مشتبه گرديد. و اين طور نبود كه همه اصحاب آن حضرت از او چيزى را بپرسند و بفهمند، بلكه در ميان آنها كسانى بودند كه از آن حضرت چيزى را مى پرسيدند، ولى آن را نمى فهميدند، تا آنجا كه مايل بودند غريبى از راه برسد و از پيغمبر مطلبى را بپرسد، و آنها پاسخ آن را بشنوند.

اما من در هر شب و هر روز دو نوبت ديدار خصوصى با رسول خدا (ص ) داشتم و حضرتش در آن ديدارها با من به خلوت سخن مى گفت هر كجا كه مى رفت ، من به دنبالش بودم ، و از هر دركه سخن مى گفت ، در آن دقت مى كردم . و

اصحاب وى اين را مى دانستند كه حضرتش با هيچيك از آنان ، جز با من ، چنين رفتارى را ندارد.

چه بسا كه اين جلسه در خانه من صورت مى گرفت . رسول خدا (ص ) بيشتر به خانه من تشريف مى آورد. و هنگامى كه من در بعضى از خانه هاى او به خدمتش مى رسيدم ، آن حضرت زنانش را دور مى كرد و تنها با من خلوت مى نمود. اما اگر حضرتش به خانه من تشريف مى آورد، نه فاطمه از كنار من دور مى شد، و نه هيچيك از فرزندانم . من هر گاه از حضرتش پرسشى مى كردم ، او پاسخ مى داد، و چون خاموش مى ماندم و سخنى براى گفتن نداشتم ، او آغاز سخن مى كرد. اين بود كه آيه اى از قرآن بر پيامبر خدا (ص ) نازل نشد، مگر اينكه آن را بر من قرائت كرد، و من آن را به خط خود نوشتم ، و تاءويل و تفسير آن را به من ياد داد، و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و خاص و عام آن را به من آموخت و از خداوند خواست تا مرا فهم و نيروى حفظ آنها را اعطا كند. و به سبب دعاى آن حضرت بود كه آيه اى از كتاب خدا را فراموش نكرده ام ، و علمى را كه بر من املا فرمود و من آن را نوشته ام ، از ياد نبرده ام .

پيامبر خدا (ص ) هر چه از حلال و حرام و امر و نهى و گذشته و آينده ، و يا كتابى

كه بر كسى پيش از او نازل شده ، از طاعت و عبادت و معصيت كه خداوند وى را ياد داده بود، هيچيك را از دست ننهاد، مگر اينكه همه را به من آموخت و من آن را به خاطر سپردم ، به طورى كه حتى يك حرف آن را از ياد نبرده ام . آنگاه دست مباركش را بر سينه من نهاد و از خدا خواست كه قلب مرا از علم و فهم و حكمت و نور سرشار گرداند. من به خدمتش عرض كردم : اى پيامبر خدا! از آن هنگام كه چنان دعايى در حق من كرده اى ، نه چيزى از ياد برده ام و نه آن را كه ننوشته ام از خاطرم رفته است . آيا باز هم از فراموشيم مى ترسى ؟! فرمود: نه ، من از فراموشى و نادانى بر تو نمى ترسم (1244).

از اين سخن اميرالمؤ منين (ع ) و نظاير آن به يارانش ، و سخنان ساير ائمه از فرزندان او با اصحاب و يارانشان ، بويژه بيانات امام باقر و صادق - عليهماالسلام - چنين بر مى آيد كه آنچه از تفسير قرآن و احاديث در نزد ايشان يافت مى شده بر خلاف آنهايى بوده كه در نزد پيروان مكتب خلفا وجود داشته است . و علت اين بود كه خلفاى سه گانه ، صحابه را از نشر حديث پيغمبر اسلام (ص ) جلوگيرى كرده ، ميدان را براى فعاليت و داستانسرايى كسانى چون تميم دارى ، راهب نصرانى ، و كعب الاحبار، سرآمد دانشمندان يهود، باز گذاشته بودند. اينان هم تا توانستند اسرائيليات خود

را بى هيچ ملاحظه و ترسى انتشار دادند، و برخى از صحابه نيز همانها را از ايشان گرفته ، به صورت گسترده در ميان مردم انتشار دادند، و راست و دروغ را به هم آميختند! در مقابل چنين فعاليت بنيان كنى ، اميرالمؤ منين (ع ) و شيعيان و يارانش ، چون سلمان و ابوذر و عمار و مقداد، در انتشار احاديث رسول خدا (ص ) و سيره او سخت كوشيدند و در اين راه متحمل آزارها و شكنجه ها گرديدند و اختلاف بين دو مكتب در اين باره پديدار شد.

علاوه بر اين ، خلفا پيش از اين ، پاره اى از سنتهاى پيامبر خدا (ص ) را، كه مخالف سياست آنها بود، تغيير داده بودند و پيروانشان بعدها كار آنها را اجتهاد ناميدند؛ مانند آنچه را در بحث موارد اجتهاد خلفا درگذشته شرح داده ايم .

و چون پس از ايشان ، و گذشتن زمانى طولانى ، اميرالمؤ منين (ع ) به خلافت نشست و زمام امور را به دست گرفت در مقام آن بر آمد كه سنت پيامبر خدا (ص ) را بار ديگر به جامعه باز گرداند، و روشهايى را كه خلفاى راشدين سه گانه نهاده بودند، تغيير دهد، اما همان گونه كه حضرتش به ياران ويژه خود توضيح داده ، در اين راه توفيق چندانى نيافت . اميرالمؤ منين خود در همين زمينه چنين مى فرمايد:

هميشه فتنه از پيروى هواى نفس ، و نهادن بدعتها در احكام و قوانين دين ، كه با كتاب خدا مخالف مى باشند، آغاز مى گردد، و مردانى چند نيز به تاييد و پشتيبانى آنها بر مى

خيزند. اگر حق از آلودگى به باطل آزاد مى گرديد، اختلافى به وقوع نمى پيوست ، و چنانچه باطل از پوشش حق بيرون مى شد و عريان چهره مى نمود، باطل بودنش بر حق جويان آشكار مى گرديد. اما بخشى از حق و قسمتى از باطل گرفته و درهم آميخته و پوشيده مى شود، و اينجاست كه شيطان بر هوادارانش چيره مى گردد و تنها كسانى نجات پيدا مى كنند كه مورد رحمت خدا قرار گرفته باشند. من خود از پيامبر خدا (ص ) شنيدم كه مى فرمود: چه حالى خواهيد داشت آنگاه كه فتنه اى شما را فرا بگيرد كه كودكان را سالمند، و پيران را فرتوت و شكسته گرداند.

مردم به بدعتها عمل كنند و آن را سنت پندارند، به طورى كه اگر چيزى از آن تغيير داده شود، مردمان را ناخوش آيد و گويند كه سنت تغيير داده شد! آنگاه مردمان را زشتيها و ناخوش آيندها فرا رسد و بلايا و مصيبتها سخت تر شود، دودمانها بر باد رود، و فرزندها به اسارت افتند، فتنه چنان ايشان را در هم بكوبد كه آتش ، هيزم را و سنگ آسيا، دانه گندم را! در چنان احوالى است كه براى غير خدا به پا خاسته تفقه كنند، و علم را براى به كار بستن آن فرا نگيرند، و با تظاهر به تقوا و ديانت و كارهاى آخرت ، آن را وسيله رسيدن به خواسته هاى دنيا قرار دهند!

آنگاه امير مؤ منان - عليه السلام - چهره مبارك خود را به سوى كسان و خانواده و ياران صميمى و پيروانش ، كه پيرامون او را گرفته

بودند، بگردانيد و فرمود:

فرمانروايان پيش از من دانسته و بعمد كارهايى را بر خلاف پيامبر خدا (ص ) مرتكب شدند و پيمان او را شكستند و سنت حضرتش را تغيير دادند، كه امروز اگر من مردم را به ترك آنها بخوانم ، تا وضع را آنچنان كه در زمان رسول خدا (ص ) بود بگردانم ، سپاهيانم از گرد من پراكنده شوند و مرا تنها و يا با اندكى از شيعيانم ، كه با فضل و برترى من آشنايى داشته ، امامت مرا به موجب كتاب خداى عزوجل و سنت پيامبرش بر خود واجب مى شمارند، رها كنند. مثلا اگر فرمان دهم مقام ابراهيم (ع ) را به جاى اصيلش كه پيامبر خدا (ص ) قرار داده بود، برگردانند. (1245). و يا فدك را به بازماندگان فاطمه (س ) تسليم كنند (1246). و پيمانه را بر همان مقدار كه بوده ، قرار دهند (1247). و زمينهايى را كه پيامبر خدا (ص ) به اشخاص بخشيده بود كه به آنها تحويل نشد و دستور پيامبر اجرا نگرديد، مقرر دارم كه به آنها تحويل داده شود. و خانه جعفر را از مسجد جدا كرده به ورثه او برگردانم (1248). و در احكامى كه به ناروا صادر شده است ، تجديد نظر كنم (1249). و زنانى را كه به غير حق در اختيار مردان قرار گرفته اند، به شوهران اصلى آنها بازگردانده ، احكام ازدواج و ارث را از نو درباره آنان برقرار سازم (1250)، و فرزندان بنى تغلب را به اسارت بگيرم (1251). و آنچه از زمينهاى خيبر قسمت شده است پس بگيرم . و ديوانهاى عطايا

را از بين ببرم (1252). و آن چنان كه پيغمبر خدا (ص ) مى بخشيده ، همه را يكسان ببخشم (1253) و آن را مايه بيشتر توانگر شدن ثروتمندان قرار ندهم . و ارزيابى بر اساس مساحت را از بين ببرم (1254) و ازدواج را بر اساس برابرى انسانها قرار دهم (1255). و خمس پيامبر را همان گونه كه خاى عزوجل معين و واجب فرموده است دريافت كنم (1256). و مسجد پيغمبر (ص ) را به همان شكل كه بوده بازگردانم (1257)، و درهايى را كه بناروا در آن گشوده شده ببندم ، و آنهايى را كه بسته اند از نو بگشايم . مسح بر كفش را به هنگام وضو حرام كنم . و بر نوشيدن نبيذ حد بزنم (1258). و عمره تمتع و نكاح موقت را حلال اعلام كنم (1259). و فرمان بدهم كه بر جنازه هاى مردگان پنج تكبير بگويند (1260)، كسانى را كه رسول خدا (ص ) از مسجد رانده و بعد از آن حضرت بار ديگر به آنجا راه يافته اند، از آنجا بيرون كنم . و آنهايى را كه بعد از پيغمبر (ص ) از مسجد آن حضرت بيرون كرده اند و پيغمبر راهشان داده بود، بار ديگر به مسجد راه دهم (1261). مردم را به تسليم در برابر حكم قرآن واداشته ، طلاق را بر اساس سنت پيغمبر قرار دهم (1262). و زكات را از موارد آن و طبق موازين شرع بگيرم (1263). وضو و غسل و نماز را به مواقع و شرايع و مواضع آن باز گردانم (1264) . مردم نجران را به زادگاهشان (1265)، و اسراى فارس

و ديگر ملتها را به موجب كتاب خدا و سنت پيامبرش (ص ) به سرزمينهايشان باز گردانم ؛ آن وقت است كه مردم از گردم پراكنده شده ، مرا تنها مى گذارند. چه ، به خدا سوگند من مردم را فرمان دادم كه در ماه رمضان بجز براى اداى نماز واجب جماعت تشكيل ندهند، و گفتم كه به جا آوردن نماز نافله به جماعت بدعت است . اما برخى از سپاهيانم كه به همراه من در جنگ شركت مى كنند بانگ برداشتند: اى مسلمان ! به فرياد برسيد كه سنت عمر را تغيير دادند! و ما را از به جا آوردن نماز مستحبى در ماه رمضان مانع مى شوند! ترسيدم آشوبى در گوشه اى از سپاهيم برپا شود (1266)!! آه كه من از عدم هماهنگى اين امت با خودم ، و اطاعتشان از پيشوايان ديگر چه ها كه ديدم ...(1267)!!

بود: اى على ! مى دانى كه بدبخت ترين گذشتگان و آيندگان چه كسى است ؟ امام مى گويد گفتم : خدا و پيامبرش بهتر مى دانند. رسول خدا (ص ) فرمود: آنكس كه اين را و اشاره به محاسن على از اين و اشاره به فرق سر او رنگين مى سازد! يعنى كسى كه محاسن امير (ع ) را از خون سرش رنگين مى كند (1269).

و آنگاه كه ابن ملجم مرادى على (ع ) را در مسجد كوفه از پاى درآورد، و معاويه سرانجام در به دست گرفتن زمام حكومت اسلامى پيروز و موفق گرديد، تمام سنتهاى خلفاى گذشته را كه امام (ع ) به كنارى نهاده بود، تجديد و احيا كرد، و علاوه بر آنها، عادات و سنن جاهليت و قبيله گرايى را نيز بر آنها افزود. و دردناكتر اينكه گروهى از صحابه و تابعين را بر آن داست تا از زبان پيامبر خدا (ص ) احاديثى را در تاييد سياست او روايت كنند!

اما آنچه او را بر اين كار واداشته بود، گذشته از اينكه مايل بود تا حكومت را در خاندان خود موروثى كند، دشمنى ديرينه اش با خاندان بنى هاشم بود، كه زبير بن - بكار اين موضوع را از زبان مطرف ، فرزند مغيرة بن شعبه ، در كتاب موفقيات خود آورده است . توجه كنيد مطرف چنين مى گويد:

من به همراه پدرم به شام ، و به دربار معاويه رفته بودم . پدرم به نزد او مى رفت و با وى سخن مى گفت و چون باز مى گشت زبان به تحسين معاويه مى گشود و از عقل

و هوش و كفايت او داستانها مى گفت و شگفتيها مى نمود. تا اينكه يك شب با چهره اى گرفته و درهم از نزد او بازگشت و بر سفره شام دست به غذا نبرد! ساعتى درنگ كردم و در پى فرصتى مى گشتم كه سبب اين گرفتگى خاطر از از او بپرسم ، كه نكند از ما رنجى بر دلش نشسته باشد. سرانجام از او پرسيدم : پدر! تو را چه مى شود، چرا اين طور افسرده و غمگينى ؟ گفت : اى پسر! من اينك از نزد پليدترين مردم بازگشته ام ! پرسيدم : مگر چه پيش آمده است ؟ گفت : من با معاويه به خلوت نشسته بودم . در آن حال به او گفتم : اى اميرالمؤ منين ! اينك كه به تمام خواسته هايت رسيده و در اوج قدرتى و پاى به پيرى نهاده اى ، چه شود كه طريق عدل و داد پيش گيرى و آغوش خير و نيكى بگشايى ، و به برادرانت از بنى هاشم نظرى از مهر و محبت بيفكنى ، و پيوند خويشى با ايشان مستحكم گردانى ، كه به خدا سوگند امروز ايشان را چيزى نمانده كه از آن بيم داشته باشى . و بى شك رسيدگى به حال ايشان موجب نيكنامى تو مى گردد و پاداش اخروى هم خواهى داشت . معاويه گفت : هيهات ، هيهات ! به كدام نام نيك اميد بقا داشته باشم ؟ آن برادر تيمى ، ابوبكر، به حكومت نشست و عدل و داد پيشه كرد، و كرد آنچه كرد. اما همين كه مرد، نامش هم مرد! مگر

اينكه گاهى بگويند ابوبكر! پس از او، آن برادر عدى ، عمر، به خلافت نشست و زمام امور را به دست گرفت و ده سال با جديت و كمال قدرت حكومت كرد. اما همين كه مرد، نامش هم از بين رفت ، مگر اينكه گاهى كسى بگويد عمر! اما اين پسر ابوكبشه را هر روز پنج نوبت نامش را با همه عزت و احترام فرياد مى كنند كه : اشهد ان محمدا رسول الله . حالا اى بى پدر! با بودن او چه كار نيكى باقى مى ماند و كدام نامى برده مى شود؟! نه ، نه ، به خدا قسم از پاى نمى نشينم مگر هنگامى كه اين نام را بكلى نابود كرده باشم (1270).

آرى ، به خاطر همينها بود كه احاديث بسيارى ساخته شد و دروغها و بهتانهايى منتشر گرديد (1271). و مصيبت بار تر از آن ، برداشتى بود كه مسلمانان از مقام خلافت پيدا كرده بودند. چه ، آنها به اين مقام آن چنان نگاه مى كردند كه گويى اولى الامر مصداق آيه كريمه و اءطعيوا الله الرسول و اءولى الاءمر منكم را در پيش روى دارند! و شيفتگى و علاقه ايشان به خلفا به حدى بود كه مخالفت آنها را با احكام قرآن و سنت پيغمبر، خلاف اسلام به حساب نمى آوردند؛ بلكه آن را اجتهاد خلفا مى ناميدند. و با گذشت روزگار، مقام خلافت در نظر آنان همچنان بالا و بالاتر مى رفت ، تا آنجا كه آنها را كه ابتدا خليفه و جانشين پيغمبر خدا (ص ) به حساب مى آوردند ترفيع مقام دادند و جانشين خدايشان بر

روى زمين دانستند! به خبر زير توجه كنيد:

مروان بن محمد، استاندار ارمينيه ، خطاب به وليد بن يزيد، نواده عبدالملك مروان ، كه مردى پليد و فاسق و متجاهر به فسق بود، مى نويسد: يبارك خلافة الله له على عباده . يعنى جانشينى خداوند بر بندگانش ، بر او مبارك باد (1272)!

اين وليد به اندازه اى خيره سر و هتاك ، و فاسقى بى بند و بار بود كه برادرش سليمان قصد جانش را كرد و دليل اقدام خود را چنين آورد: اشهد، انه كان شروبا للخمر ما جنا فاسقا و لقد ارادنى على نفسى . يعنى من گواهى مى دهم كه وليد مردى بسيار شرابخوار، بى حيا، و زشت كاره بود تا آنجا كه كه مى خواست مرا هم ...! وليد قصد داشت كه بر بام كعبه رفته ، بساط ميخوارگى خود را گسترده و شراب بنوشد!

و چون در مجلس مهدى عباسى از همين وليد اموى نامى برده شد و او را زنديق خواندند، مهدى خليفه عباسى به اعتراض در رد چنين اتهامى از وليد گفت : خلافة الله عنده اجل من ان يجعلها فى زنديق . يعنى جانشينى خداوند، براى خدا، بسى برتر از آن است كه به زنديقى واگذار شود (1273)! دقت كنيد! جانشينى خداوند!!

ابوداود در سننش از قول اعمش آورده است كه گفت : روز جمعه اى بود، نماز جمعه را با حجاج بن يوسف به جا آوردم . حجاج به خطبه برخاست و در ضمن سخنانش گفت : فاسمعوا و اطيعوا لخليفة الله و صفيه عبدالملك بن مروان . يعنى فرمانبردار جانشين و برگزيده خداوند، عبدالملك مروان باشيد (1274).

ابوداود

و مسعودى و ابن عبد ربه از قول ربيع بن خالد ضبى آورده اند كه گفت : پاى سخنان حجاج بن يوسف نشسته بودم . او در ضمن خطبه اش گفت : رسول احدكم فى حاجة اكرم عليه ، ام خليفته فى اهله ؟ يعنى شخصى را كه براى كارى فرستاده ايد برايتان عزيزتر است يا خليفه و جانشين شما؟ مى خواهد بگويد عبدالملك مروان در نزد خداوند از پيامبر اسلام (ص ) عزيزتر و گراميتر مى باشد (1275)!

حجاج در نامه اى كه به عبدالملك مروان نوشته ، در مقام تعظيم امر خلافت بر آمده و مدعى شده كه آسمانها و زمين تنها به خاطر آن به وجود آمدند و خليفه مقامش در نزد خداوند از فرشتگان مقرب و پيامبران مرسل بسى برتر و بالاتر است ؛ به دليل اينكه خداوند آدم را به دست خود بيافريد و فرشتگان را به سجده اش واداشت ، و در مينوى خداونديش جاى داد، آنگاه به زمينش فرود آورد و خليفه خود گردانيد و فرشتگان را پيغامگزار او كرد. عبدالملك مروان از اين همه تعريف و ستايش شگفت زده و شادمانه شد و گفت : چقدر مايل بودم كه برخى از خوارج در اينجا بودند و با همين دلايل با آنان روبرو مى شدم ...(1276).

و يك بار هم ، خليفه را از مقام شامخش به زير كشيد و در خطبه اش او را همطراز پيامبر قرار داد. اين مطلب در سنن ابوداود و عقدالفريد چنين آمده است : حجاج در ضمن خطبه اى گفت :

مثل عثمان در نزد خداوند، همانند عيسى بن مريم است كه مى فرمايد:

اذ قال الله يا عيسى انى متوفيك و رافعك الى و مطهرك من الذين كفروا و جاعل الذين اتبعوك فوق الذين كفروا الى يوم القيامة . يعنى به يادآور هنگامى را كه خداوند فرمود: اى عيسى من روح تو را قبض نموده بر آسمان قرب خود بالا برم و تو را از معاشرت با كافران پاك و منزه گردانم ، و پيروان تو را تا روز قيامت بر كافران برترى دهم (1277).

در عقدالفريد بعد از من من الذين كفروا آمده است : در اينجا حجاج اشاره به مردم شام كرد (1278). يعنى اينها بودند كه عثمان را پيروى كردند و خداوند مقامشان را برتر از كسانى كه كفر ورزيده اند، كه مردم عراق باشند، قرار داده است .

وليد بن عبدالملك به خالد بن عبدالله قسرى فرمان داد تا در مكه چاه آبى حفر كند. عبدالله فرمان برد و در نتيجه به آبى شيرين و خوشگوار رسيد و مورد استفاده مردم قرار گرفت . عبدالله ضمن خطبه اش بر منبر مكه در اين مورد گفت : اى مردم ! شما بگوييد چه كسى برتر است : جانشين مرد در ميان خانواده اش يا فرستاده او؟ قسم به خدا كه هنوز به برترى مقام و منزلت خليفه پى نبرده ايد! توجه كنيد، ابراهيم خليل الرحمان از خدا طلب آب كرد، و خداوند آبى تلخ و شور به او داد؛ اين خليفه هم از خداوند آب خواست ، ولى به او آبى شيرين و گوارا عطا فرمود!

اشاره عبدالله قسرى به آب زمزم است و آب چاه وليد كه از چاههايى كه در گردنه طوى و حجون حفر كرده

بود، به دست مى آمد و آب آن را مى آوردند و در ظرفى چرمين در كنار زمزم خالى مى كردند تا مردم به برترى آن آب بر آب زمزم واقف شوند! راوى مى گويد طولى نكشيد كه آب چاه خشك شد و اثر آن هم پس از مدتى از ميان رفت ؛ به طورى كه امروزه معلوم نيست در كجا واقع بوده است (1279).

گردانندگان دستگاه خلافت تا آنجا پيش رفتند كه امت اسلامى را به تقديس مقام خلافت ، بويژه مقام دو خليفه نخستين ، ابوبكر و عمر، وا داشتند. و در اواخر حكومت عمر، ذهنيت مردم و نحوه تفكر امت به جايى رسيد كه با قبول چنان قداستى ، عموم مسلمانان ، بويژه اصحاب پيامبر خدا (ص )، پذيرفتند كه روش و سيره آن دو خليفه همرديف سنت پيغمبر، دستورالعمل جامعه اسلامى قرار گيرد. اين بود كه فرمان خلافت به شرطى به نام عثمان رقم زده شد كه به موجب سنت خاتم پيامبران و سيره دو خليفه نامبرده عمل نمايد!

و در گذشته گفتيم كه ابوبكر و عمر در اجراى احكامى اسلامى بنا به راى خود عمل مى كردند، و سهم عموم بنى هاشم ، بويژه اهل بيت خدا (ص )، را با وجود تصريح بر آن در كتاب خدا و سنت پيغمبر، از تمام موارد خمس انداختند.

ابوبكر بنا به راى خود و بر خلاف نص شرعى ، حد و قصاص را از خالد بن وليد برداشت .

عمر، عمره تمتع و ازدواج موقت را بنا به راى و اجتهاد خودش ممنوع كرد و نظام طبقاتى را در تقسيم بيت المال به وجود آورد.

و ديگر مواردى كه اين دو خليفه احكام اسلامى را طبق راى و سليقه خودشان و بنا به مصلحت خصوصى و يا عمومى تبديل و تغيير دادند!

عثمان ، خليفه سوم ، نيز درست پا به جاى پاى اين دو خليفه نهاد و سيره ايشان را تاييد و تصويب كرد.

و چون دور خلافت به اميرالمؤ منين (ع ) رسيد، از اين همه تغيير در احكام اسلامى شكايت كرد، ولى تلاش حضرتش براى اعاده آنها به دوران ما قبل ايشان و زمان پيغمبر خدا (ص ) بى نتيجه ماند.

ولى مصيبت بار تر هنگامى بود كه زمام حكومت به دست معاويه افتاد و كارها و بدعتها و تغييرها و تبديلهايى كه در دين اسلام اعمال نمود.

در نتيجه ، احكام اسلامى در پس پرده پنهان ماند و امر بر مسلمانان مشتبه گرديد، به طورى كه اعاده احكام اسلامى به جامه ، كه به وسيله خلفا دستخوش تغيير و تبديل شده بود، با برداشتى كه مسلمانان در تقديس خلفا داشتند، امرى محال و ناممكن مى نمود. در چنين اوضاع و احوالى ائمه اهل بيت (ع ) چه كردند؟ و چگونه توانستند احكام اسلامى را بار ديگر به جامعه باز گردانند؟ اينها پرسشهايى است كه بعدها مورد بحث قرار خواهند گرفت .

يا شعر.

به همه قرآن ، قرآن ، و به يك سوره آن نيز قرآن ، و به آيه اى از آن هم قرآن ، و گاهى به قسمتى از يك آيه نيز قرآن گفته مى شود؛ همان گونه كه به يك ديوان ، يا قصيده ، يا غزل يا رباعى و حتى بيتى از شعر هم شعر مى گويند.

قرآن از آن جهت كه در كلام خدا و حديث پيغمبر (ص ) آمده ، اصطلاحى است اسلامى . و دانشمندان بر اساس پاره اى از الفاظ كه در مقام توصيف كلامى در قرآن آمده ، آنها را اسامى ديگر اين كتاب خدا به حساب آورده اند؛ مانند كتاب ، ذكر.

ابوبكر قرآن را مصحف مى ناميد. با اينكه چنين نامى در قرآن و حديث رسول خدا (ص ) نيامده است . از اين رو ما مصحف را مصطلحى اسلامى نمى دانيم .

پيامبر خدا (ص ) هر چه از قرآن بر حضرتش نازل مى شد، به مسلمانانى كه پيرامونش بودند مى آموخت . در مدينه به آنها فرمان داد تا قرآن را بنويسند و كلام خدا را به خاطر بسپارند. اين بود كه مسلمانان به حفظ و به خاطر سپردن قرآن و نوشتن آن بر روى هر چه در دسترس خود داشتند، از پوست و صفحه و استخوان كتف و غيره ، با حرارت و اشتياق روى آوردند، تا اينكه پيامبر خدا (ص ) از دنيا رفت ، و اميرالمؤ منين (ع ) قرآن را در كتابى جداگانه و مستقل جمع آورى فرمود. برخى از اصحاب نيز، مانند ابن مسعود، قرآنى ويژه خود تدارك ديده بودند.

ابوبكر نيز عده

اى از اصحاب را ماءمور كرد تا قرآن را در نسخه اى جداگانه بنويسند. و سپس آن را نزد ام المؤ منين حفصه به امانت سپرد.

عثمان هم دستور داد تا از روى قرآنى كه نزد حفصه بود، نسخه هايى چند برداشتند و آنها را به شهرهاى مختلف مسلمان نشين فرستاد. مسلمانان نيز از روى آن هزاران نسخه تهيه كردند، و اين نسخه بردارى همچنان ادامه داشت تا به صدها هزار و مليونها نسخه رسيد، و همچنان تا به امروز سالم و بى كم و كاست به دست ما رسيده است ؛ عينا همان گونه كه الفيه ابن مالك از زمان سرودنش توسط ناطم تا امروز دستخوش تغيير نگرديده است زيرا تدريس قرآن در سالهاى متمادى در حوزه هاى علميه ، دستخوش توقف نگرديده و هنوز شنيده نشده كه نسخه ديگرى از قرآن در نزد احدى از مسلمانان در دوره اى از تاريخ بوده كه با قرآن بوجود در دست ما اختلاف داشته است .

اما آنچه از وجود زيادتى و يا نقصان در پاره اى از احاديث دو مكتب آمده است . آنها را هيچيك از مسلمانان به جد نگرفته ، و آن قبيل روايات همچنان در متون كتابهاى حديث و در همان جاى خود باقى مانده اند.

اما درباره مصحف فاطمه (س ) ائمه اهل بيت (ع ) تصريح كرده اند كه در آن نام كسانى آمده كه زمام امور كشور اسلامى را به دست خواهند گرفت و چيزى از قرآن در آن نمى باشد. و اطلاق لفظ مصحف بر آن ، عينا مانند نهادن لفظ كتاب است بر كتاب سيبويه در نحو، كه نام كتاب

بر آن به معناى قرآن نيست .

اما سنت ، در لغت به معناى راه و روش ، و در عرف اسلامى به مفهوم سيره و حديث پيغمبر و موافقت آن حضرت آمده است . و چون در حديث شريف پيغمبر (ص ) هم تشويق به اخذ سنت آن حضرت شده است . پس سنت از مصطلحات اسلامى است ؛ اگر چه دلالت ضمنى بر حديث و تقريرات رسول خدا (ص ) نيز دارد.

دسترسى به سنت تنها از راه حديث و سيره و تقريرات پيامبر خدا (ص ) و بر مبناى آنچه از حضرتش روايت شده ميسر مى باشد.

اما فقه ، در لغت به معناى درك و فهم ، و در قرآن و حديث به معناى علم به دين اسلام ، و در اصطلاح خاص اسلامى به معناى علم به احكام دينى است .

از آنجا كه لفظ فقه در قرآن و حديث نبوى به معناى كلى علم به دين به كار برده شده ، اختصاصش به علم به احكام دينى ، آن را از اينكه يك اصطلاح اسلامى باشد بيرون نمى كند. اما اجتهاد در عرف دانشمندان پيرو مكتب خلفا استنباط احكام اسلامى است از راه كتاب و سنت و قياس . ولى در عرف دانشمندان پيرو مكتب اهل بيت ، اجتهاد همرديف فقه است .

هر دو مكتب در تمسك به آنچه در كتاب خدا آمده ، و هر چه از سنت پيغمبر خدا (ص ) محقق گرديده است ، متفقند، اما اينكه سنت را از چه كسى بايد گرفت ، با يكديگر اختلاف نظر دارند.

پيروان مكتب خلفا برآنند كه احكام اسلامى را از هر

كس كه نام صحابى بر او نهاده شده باشد مى توان گرفت ؛ در حالى كه پيروان مكتب اهل بيت (ع ) روايت را از اشخاصى كه به دشمنى با اميرالمؤ منين على (ع ) برخاسته باشند نمى پذيرند، زيرا كه پيامبر اسلام (ص ) به على (ع ) فرموده است : يا على ! لا يحبك الا مومن و لا يبغضك الا منافق . يعنى اى على ! آن كس كه تو را دوست داشته باشد مؤ من است ، و آن كس كه به دشمنى با تو برخيزد منافق است . و خداى تعالى نيز فرموده است : و من اهل المدينة مردوا على النفاق لا تعلمهم نحن نعلمهم . يعنى و از اهالى مدينه كسانى هستند كه در نفاق و دورويى كار كشته و زرنگ مى باشند، تو آنها را نمى شناسى ، اما ما آنها را مى شناسيم ...

دو مكتب در ثبت و انتشار احاديث پيغمبر خدا (ص ) پس از وفات آن حضرت دستخوش اختلاف نظر شدند. چه ، در حالى كه خلفاى نخستين از انتشار احاديث رسول خدا (ص ) بشدت جلوگيرى مى كردند و نوشتن و بازگو كردن آن را منع مى نمودند و چنين تحريمى تا خلافت عمر بن عبدالعزيز دوام داشت ، پيروان مكتب اهل بيت با كوششى پيگير در ثبت و انتشار احاديث پيامبر اسلام (ص ) قيام كرده ، اين وظيفه را از نسلى به نسلى ديگر، و از طبقه اى به طبقه ديگر، چون امانتى پر بهاء و بى مانند، تحويل مى دادند.

علاوه بر آنچه گفتيم ، دو مكتب در عمل به راى

و اجتهاد در احكام شرعى نيز با يكديگر اختلاف دارند. زيرا در همان حال كه پيروان مكتب اهل بيت (ع ) با تمام توان از عمل به راى و اجتهاد در احكام شرعى جلوگيرى مى نمود، پيروان مكتب خلفا به راى و اجتهاد خود در احكام عمل مى كردند كه ما به پاره اى از آنها در جاى خود اشاره كرده ايم .

و للرسول ولذى القربى ...(1283). و پيغمبر خدا (ص ) پرداخت خمس را سنت نهاد و در عصر خود به آن عمل فرمود. اما خلفا اجتهاد كردند و سهم پيامبر خدا و ذوى القربى را نپرداختند و آن را در تهيه چار پايان و جنگ افزار به كار بردند. و اين اجتهاد ايشان نيز حكم اسلامى به حساب آمد!

3. خداى تعالى فرموده است : فمن تمتع بالعمرة الى الحج (1284). و بدين گونه خداوند به عمره تمتع فرمان داد، و پيامبر اسلام (ص ) آن را سنت نهاد و خود و ديگر مسلمانان همراهش در حجة الوداع به آن عمل كردند. اما خلفا اجتهاد كردند و عمره تمتع را حرام كرده ، دستور دادند كه مسلمانان حج تنها و بدون عمره به جا آورند و اجتهاد ايشان حكم اسلامى محسوب گرديد! آنگاه براى تاييد اجتهاد خلفا، از زبان پيغمبر خدا (ص ) حديث آوردند كه آن حضرت از عمره نهى كرده و دستور داده است كه حج تنها به جا آورده شود! و مسلمانان هم حج تنها و بدون عمره به جا آوردند، و اين روش اجتهادى در نزد پاره اى از ايشان تا به امروز باقى مانده است .

4. خداى تعالى فرموده است : فما استمتعتم به منهن فاتوهن اجورهن (1285). بدين ترتيب نكاح موقت را خداوند اجازه داده و پيغمبر خدا (ص ) سنت نهاده ، و مسلمانان در زمان حضرتش از آن بهره بردند. اما پس از پيغمبر، خلفا اجتهاد كردند و نكاح موقت را حرام نمودند و اجتهادشان حكم اسلامى به حساب آمد و براى تاييد اجتهاد خلفا از زبان پيغمبر

حديث آوردند كه حضرتش ازدواج موقت را نهى كرده است ! و پيروان مكتب خلفا از نكاح موقت تا به امروز خوددارى كرده اند!

5. خداى تعالى فرموده است : جعل الله الكعبة البيت الحرام . (1286) خداوند مكه و اطراف آن را محل امن قرار داد و پيامبر خدا (ص ) نيز آن را سنت نهاد و شعاع و محدوده امن آن را مشخص فرمود. اما خلفا اجتهاد كردند و حرمت حرم را از ميان برداشتند و آن را به زير رگبار سنگهاى منجنيق خود قرار دادند!

6. خداوند خطاب به پيغمبرش مى فرمايد: قل لا اساءلكم عليه اجرا الا المودة فى القربى . يعنى بگو مزدى بر رسالت خود از شما نمى خواهم ، مگر محبت به نزديكانم را (1287). و پيامبر خدا (ص ) در رعايت حق و جانب اهل بيتش سفارشهاى بسيار كرد. اما خلفا اجتهاد كردند و نواده او و فرزندانش را كشتند و خانواده اش را به اسارت بردند!

و موارد بسيار ديگر كه پيغمبر خدا (ص ) فرموده و سنت نهاده ، اما خلفا اجتهاد كردند و بر خلاف آن سنت نهادند، و اجتهاد ايشان در پاره اى از آنها حكم اسلامى به حساب آمد و مسلمانان پيرو مكتب ايشان نيز از آنها پيروى كردند. و آنچه را كه ما در اينجا آورديم ، همگى به عنوان نمونه بوده است ، نه اينكه فقط اينهاست و بس . چه ، خلفا را اجتهادات ديگرى نيز بوده كه مورخان آنها را اوليات ناميده اند. در مثل ، سيوطى در ذكر اوليات عمر در تاريخش مى نويسد:

عمر نخستين كسى است كه خواندن نماز

نافله را به جماعت در ماه رمضان سنت نهاد و نماز تراويح (1288) ناميده شد! و نيز او نخستين كسى است كه ازدواج موقت و عمره تمتع را حرام كرد. و نخستين كسى است كه مردم را به اداى چهار تكبير بر جنازه مردگان واداشت (1289). و نيز نخستين كسى است كه در تقسيم سهم الارث عول و تعصيب را ملحوظ داشت (1290).

و در اوليات عثمان مى نويسد:

عثمان نخستين كسى است كه دست به بخشش ملك و املاك زده است ؛ كما اينكه فدك را به تيول مروان داد و مراتع عمومى را انحصارى كرد، همچنان كه ربذه را در انحصار خود گرفت .

و در اوليات معاويه مى نويسد:

معاويه نخستين كسى است كه نشسته خطبه خواند. و اذان را در نماز عيد بدعت نهاد. و نخستين كسى است كه از تعداد تكبيرها بكاست . و نخستين كسى است كه در مسجد براى خود شاه نشين ساخت . و نخستين كسى است كه در زمان حياتش براى فرزندش يزيد به خلافت بعد از خود بيعت گرفت .

عمر در مساءله طلاق اجتهاد كرد و مقرر داشت تا بر خلاف سنت پيغمبر با به كار بردن لفظ سه طلاق در يك مجلس ، زن از مرد سه طلاقه شود (1291)! و اجتهاد كرد و مقرر داشت به جاى گفتن حى على خير العمل در اذان صبح ، الصلاة خير من النوم بگويند (1292)! و نيز اجتهاد كرد و از گريستن مصيبت ديدگان بر ميتشان جلوگيرى كرد و با وجود آنكه رسول خدا او را اين كار منع كرده بود، آنان را به باد كتك و تازيانه گرفت !

در صورتى كه خود پيغمبر بر مرده گريست (1293) و از مسلمانان نيز خواست تا بر حمزه گريه كنند (1294). و نيز عمر از به جا آوردن دو ركعت نماز مستحبى بعد از نماز عصر جلوگيرى كرد، در حالى كه پيامبر خدا (ص ) هرگز آن را ترك نكرده بود (1295).

يا اينكه عثمان نماز چهار ركعتى را، كه بايد در سفر دو ركعت به جا آورده شود، چهار ركعت خوانده است (1296).

و يا مانند فرمان معاويه داير بر لعن و دشنام به اميرالمؤ منين على (ع ) بر تمام منابر و در تمام مساجد در خطبه هاى جمعه و عيدهاى قربان و رمضان ، و ادامه يافتن چنين سنت ناروايى از سال چهلم هجرت تا آنگاه كه عمر بن عبدالعزيز آن را ممنوع ساخت .

و يا چون كارهايى را كه خليفه يزيد مرتكب شده است !

و اين چنين سيلابى از اجتهادات خلفا و بزرگان مكتب ايشان در مقابل احكام كتاب خدا و سنت پيامبر (ص ) قرار گرفت و چه بسيار احكام اسلامى را تغيير داده و تبديل كردند و اين كار را گاهى تاءويل ، و زمانى اوليات ناميدند، كه از همه مشهورتر، همان اجتهاد است . و مصيبت بار تر احاديثى است كه در تاييد كارها و گفته هاى خلفا به شرح زير ساخته و آورده اند.

و كار خير، از زبان پيغمبر خدا (ص ) ساختند كه مثلا حضرتش در تاييد آن اجتهادها بيان داشته است ! و البته اين كار ايشان علاوه بر فعاليت گسترده اى بود كه شخص معاويه در اين ميدان با ساختن احاديثى در تاييد سياست خلفا آنها را بر سر زبانها انداخت . كه ما هر كدام را در جاى خود شرح داده ايم (1297).

از مواردى كه از زبان پيغمبر در تاييد خلفا آورده اند، روايات زير مى باشند كه حضرتش خروج و قيام عليه خلفا را نهى و ممنوع كرده و فرمانبردارى از ايشان را در هر حالى واجب گردانيده است . توجه كنيد:

مسلم و ابن كثير و ديگران آورده اند كه چون مردم مدينه يزيد بن معاويه را از خلافت خلع كردند، عبدالله بن عمر، فرزندان و خانواده اش را جمع كرد و آنگاه گواه گرفت و سپس گفت :

اما بعد، ما با اين مرد يزيد بر اساس بيعت با خدا و پيامبرش بيعت كرده ايم . من خود از رسول خدا (ص ) شنيدم كه مى فرمود: هر كس كه دست از فرمانبردارى بردارد، خداى را بدون اينكه بر اين كار ناروايش عذر و بهانه اى

داشته باشد، ديدار خواهد كرد! و هر كس هم كه در چنين حالتى بميرد و گردن بيعتى نداشته باشد، مردنش ، مردن جاهليت خواهد بود. پس مبادا يك تن از شما يزيد را از خلافت خلع كند، و يا در اين راه قدمى برداشته ، اقدامى به ناروا از او سر بزند كه از من نخواهد بود (1298)!

مسلم نيز از حذيفه آورده است كه پيامبر خدا (ص )

فرمود: پس از من فرمانروايانى بر سر كار خواهند آمد كه در راستاى هدايت من گام بر نمى دارند و بر سنت من عمل نمى كنند، در ميانشان مردانى وجود خواهند داشت كه در هيكل آدميشان قلب شيطان مى تپد پرسيدم : اى پيامبر خدا! اگر من در چنان زمانى زنده باشم ، تكليفم چيست ؟ فرمود: فرمانبردار باش ، حتى اگر پشتت را تازيانه بزنند و مالت را مصادره كنند (1299)!

احاديث چهارگانه زير را مسلم در صحيح خود آورده است :

1. از زيد بن وهب از قول عبدالله آمده است كه رسول خدا (ص ) فرمود: پس از من خود خواهانى بر سر كار خواهند آمد، و كارهاى ناپسند مرتكب خواهند شد! پرسيدند: اى رسول خدا! اگر ما چنان روزگارى را ببينيم چه بايد بكنيم ؟ فرمود: آنچه را بر عهده داريد انجام دهيد و حقتان را هم بخواهيد.

2. از وائل حضرمى آمده است كه سلمة بن يزيد از رسول خدا (ص ) پرسيد: اى رسول خدا! اگر فرمانروايان ما از ما اطاعت بخواهند، ولى حق ما را رعايت نكنند، چاره چيست ؟ آن حضرت در پاسخ فرمود...شنوا و فرمانبردار باشيد كه آنها باركش كارهاى خويشتنند و مسؤ ول آن ، و شما هم در بند وظايفى كه بر عهده داريد.

3. از ابوهريره آمده است كه رسول خدا (ص ) فرمود: هر كس كه سر از فرمانبردارى بپيچد و خود را از هماهنگى با جماعت كنار بكشد و در آن حالت بميرد، مردنش ، مردن جاهليت خواهد بود! همانند اين حديث را از ابن عباس نيز آورده است .

4. عوف بن مالك اشجعى آمده

است كه از پيامبر خدا (ص ) شنيدم كه مى فرمود: بهترين فرمانروايان كسانى هستند كه شما آنها را دوست داريد و آنها هم شما را دوست دارند. شما با آنها مراوده مى كنيد و آنها نيز با شما مراوده مى كنند و به درد شما مى رسند. اما بدترين فرمانروايانتان كسانى مى باشند كه شما آنها را دشمن داريد و آنها هم شما را دشمن مى دارند! شما آنان را لعن و نفرين مى كنيد، آنها نيز شما را لعن و ناسزا مى گويند! ما پرسيديم : اى پيامبر خدا! در چنين صورتى آيا با آنها بجنگيم ؟ آن حضرت فرمود: نه ، مادام كه در ميان شما نماز برپا مى دارند، نه ! مادام كه در ميان شما نماز برپا مى دارند. شما اگر فرمانروايانى را ديديد كه مرتكب گناه مى شوند، به خاطر آن معصيت بر آنها روى ترش كنيد! آرى به خاطر آن معصيت بر آنها اخم كنيد، ولى دست از فرمانبردارى ايشان نكشيد (1300).

درگذشته اجتهاداتى را از صحابه و تابعين ، بويژه خلفا، در احكام اسلامى ، بيان كرديم و عملكرد آنها را بر مبناى راى ، شخصى و اجتهادشان را در مقابل نصوص قرآن و سنت پيامبر (ص ) مورد مطالعه قرار داديم كه معتقد بودند سياست حكومتشان چنين اقتضا داشته است و غيره .

و ديديم كه پيروان مكتب خلفا همان اجتهادات را مصدرى براى تشريع در مقابل نصوص كتاب خدا و سنت پيامبرش به حساب آورده اند. و از همين جا برخى از فقهاى مكتب خلا عمل به راى ، چون قياس و استحسان ، را از موارد

اجتهاد دانسته ، در نتيجه اجتهاد در مكتب خلفا تا به امروز در رديف و همطراز كتاب خدا و سنت ، از مصادر تشريعى اسلامى قرار گرفته است . و اين ، فرق بارز آنها با مكتب اهل بيت است كه بر اساس راى و اجتهاد عمل نكرده ، تنها به احكامى كه در كتاب خدا و سنت پيغمبر (ص ) آمده باشد بسنده مى كنند. زيرا امامان اهل بيت (ع ) به آنچه از كتاب خدا مى گرفتند و سنتى كه از پيامبر اسلام (ص ) به ايشان به ارث رسيده بود عمل مى كردند، و همانها را نيز به فقهاى پيرو مكتبشان مى آموختند و آنان را از عمل به راى و قياس و استحسان ، و آنچه را به نام اجتهاد خواهد مى شد - كه شرح مفصل آن با خواست خدا در بررسيهاى آينده خواهد آمد - بر حذر مى داشتند.

همين مساءله ، يعنى عمل به كتاب خدا و سنت پيامبرش و ترك اجتهادات خلفا در برخى از احكام ، و يا عمل به اجتهادات خلفا و ترك حكم كتاب خدا و سنت پيغمبر، سبب ايجاد اختلاف در بين مسلمانان گرديده است ، چه - مثلا - هنگامى كه عمر در برابر كتاب خدا و سنت پيامبرش (ص )، كه فرمان به اجراى عمره تمتع مى دهد، ايستاد و اجتهاد كرد و عمره تمتع را نهى نمود، مسلمانان پس از او دچار اختلاف شدند. برخى بودند كه به كتاب خدا و سنت پيامبرش عمل كردند و در حج ، عمره تمتع به جا آوردند مانند حنبلى مذهبان و سلفيه در زمان

ما و بعضى هم از اجتهاد عمر پيروى كرده ، كتاب خدا و سنت را ترك نمودند و عمره تمتع را به جا نياورده و نمى آورند. اكنون ببينيم كه چاره اين درد دركجاست وراه زدودن اختلاف وايجاد توحيد كلمه مسلمانان كدام است ؟

، همه صحيح بوده ، از زيادتى و نقصان مصون و محفوظ مانده است .

بنابراين ، بر ماست كه براى رسيدن به توحيد كلمه مسلمين ، بحثى علمى و مؤ دبانه را، به دور از دشنام و ناسزا و تنها براى شناخت سند حديث و متن آن هر حديثى و در هر كتابى كه آمده باشد آغاز كنيم . و اين تنها راهى است كه ما را به چنان هدف مقدسى رهنمون خواهد بود.

و آخر دعوانا ان الحمدلله رب العالمين

سخن خواهم گفت .

2. از خلال تجربه و عمل دريافتم كتابهايى كه در حقيقت در خدمت به مكتب و يارى آن است ، كتابهايى هستند موضوعى و مورد اطمينان ، به وسيله مؤ لفانى چون علامه عسكرى و شرف الدين و ديگران .

كتاب معالم المدرستين جلد اول و دوم در واقع شمشير برنده اى است بر فرق گمراهى و كوردلى و براستى مى توان گفت حرف آخر را زده ، و حق را از درون باطل بيرون كشيده و دليلى است قاطع كه مورد پذيرش محيط دانشگاه و مجامع علمى و جو اسلامى ، كه به سند و دليل معقول و منقول اعتمادى تمام دارند، قرار گرفته است .

3. اين كتابها بايستى در كشور مصر به حد فراوان يافت شوند؛ بويژه در اين ايام كه خداوند نقاب از چهره كسانى برگرفته است كه چنان نشان مى دهند كه دشمنان سرسخت شرك و مشركين هستند، و فقط خود آنها موحد و اهل توحيد مى باشند. آنها همواره پيروان اهل بيت را در رديف مشركان به حساب مى آورند، و آنچه را دارند در يارى دشمنان خدا و دشمنان انسانيت در طبق اخلاص مى گذارند، و شعارها و دروغهايشان گوش را كر مى سازد. همينها هستند كه از دير باز، مانعى بر سر راه پيشرفت ما بوده اند.

اما اكنون ميدان حركت و فعاليت باز است و آيات خداوندى تابان و تابناك ، و حركت در اين راه به چيزى نياز ندارد، جز اينكه منبع اصلى در اختيار مردم تشنه اين سامان گذارده و به دست ايشان سپرده شود. من آنها را شايسته ترين مردم ايثارگر در خدمت

به مكتب حق ، و تواناترين و آشناترين ايشان به شئون كشورشان يافته ام .

اينك شما، در چنين هنگامى مناسب و مكانى مناسب ، حق را به يارى برخيزيد كه پيروزى جز از ناحيه خداوند نخواهد بود. و اول و آخر، سپاس خداى راست .

خادم اهل بيت عليهم السلام الربيعى

لازم به توضيح است كه استاد ابوزينب الربيعى يكى از دانشمندان سرشناس و مبلغين پرحرارت مكتب اهل بيت در مصر است كه به سبب فعاليتهاى شجاعانه شان در تبليغ اين مكتب ، مدت دو سال را در زندانهاى مصر گذرانيده است .

مترجم .

نامه استاد الجزايرى

بسمه تعالى

به سرورم ، علامه و حبر فهامه ، جناب آقاى مرتضى عسكرى دام ظله و حفظه الله .

السلام عليكم و رحمة الله و بركاته

مدتى است كه نامه گراميتان را دريافت داشته ام . اما جابجا شدنم از سوئد و انتقال غربتكده ام به ديار ديگرى چون سويس ، مانع از تسريع در پاسخ گرديده است . با اين حال ، عذر من بدتر از گناهم مى باشد.

از اينكه نسخه اى از كتاب معالم المدرستين و عبدالله بن سبا را برايم فرستاده ايد، متشكرم . بايد عرض كنم كه من با تنى چند از برادران يكدلم ، كه در درجه اول با توفيق الهى ، و در مرحله بعد به فضل نيروى استدلالتان در كتاب معالم المدرستين جذب طريق حق و پيرو مكتب اهل بيت شده اند، به مطالعه و بررسى آنها پرداختيم . خدايتان با همه خيراتش شما را پاداش دهاد. اينك ما همچنان در انتظار ديگر آثار سودمند شما مى باشيم كه جوياى حقيقت به اين سادگيها قانع نمى

شود.

سرور، و ولى نعمت من ! ما در مورد كتاب معالم المدرستين به دو تن از برادران خود كه به زبان فرانسه تسلطى كامل دارند مراجعه كرديم تا به عنوان نخستين قدم ، به ترجمه جلد اول آن اقدام كنند. اميدوارم به همين زودى ترجمه آن به پايان برسد تا گروه عظيمى از ساكنان مراكش بزرگ از آن بهره مند شوند. من در نظر دارم كه مقاله اى در معرفى اين كتاب در روزنامه هاى الجزاير و مجله هايى كه سر ناسازگارى با فكر اصيل ندارند منتشر كنم ، تا بدان وسيله كسانى كه با آن كتاب آشنايى ندارند، به مطالعه آن ترغيب شوند.

حقيقتا مى گويم در صورتى كه آن كتاب منتشر شود، سودش به مراتب از كتاب مراجعات دانشمند بزرگوار عبدالحسين شرف الدين ، با همه زيبايى عرضه و روانى ماده اش بيشتر خواهد بود. چه ، آن خود بابى ، و كتاب معالم المدرستين شما بابى ديگر است ...تا آنجا كه مى نويسد:

آقاى عزيزم ! مايل بودم كه از تهران دين كنم تا مگر از نعمت ديدارتان برخوردار شوم و بدان وسيله بسيارى از موارد شك و حيرت را، كه همچنان بر دلم سايه افكنده است ، بر طرف سازم و از درياى دانشتان ، و لو قطرات اندكى ، به كام تشنه ام برگيرم و عطش خود را فرو نشانم . اما تنگدستى و درگيرى به كارهاى فراوان ، كه بين من و مرادم واقع شده اند، مرا به خود نمى گذارند. و غربت را خود احكامى ويژه است . و دور نيست كه خداوند ديدار شما را برايم فراهم كند و

بهره گيرى از ملاقاتتان را برايم ميسر گرداند كه او بر هر چيزى تواناست .

بار ديگر به خاطر دريافت كتابهاى بسيار گرانقدرتان تشكر مى كنم ، خداوند بر عمر پرثمرتان بيفزايد، با توجه به اينكه همچنان در اشتياق دريافت بقيه آنها انتظار مى برم .

اينك شما را به خدايى مى سپارم كه شما ودايع او را تباه نساخته ايد. والسلام عليكم .

محمد الفاضلى الحسنى 10/12/1990

استاد محمد الفاضلى الحسنى الجزايرى ، شاعر، اديب . نويسنده و يكى از دانشوران معروف و سرشناس الجزاير مى باشد، و مقالاتش در مجلات و روزنامه هاى الجزاير پرطرفدار و خواننده است .

مترجم .

حديث ، امرى بسيار بجا و ضرورى است . چه ، تنها همين راه است كه دسترسى و شناخت اسلام را از كتاب و سنت محقق ساخته ، اتحاد و يگانگى مسلمانان را در پيرامون آن دو، براى تجديد حيات اسلامى امكان پذير خواهد كرد.

اينك من ، تمامى اين مباحثى را كه به خاطر رسيدن به چنين هدفى ترتيب داده ام ، به همه شما تقديم مى كنم ؛ به اين اميد كه در آنها تنها به ديد علمى نگريسته ، و مرا به موارد اشتباهاتى كه ناشى از هر غير معصومى است آگاه فرماييد.

قل هذه سبيلى ، اءدعوا الى الله على بصيره اءنا و من اتبغى و سبحان الله و ما اءنا من المشركين .

مؤ لف

911ه از دنيا رفته است ، چاپ قاهره ، سال 1368ه ، ص 63.

6- واژه سنن در المعجم الوسيط.

7- نهاية اللغة ابن اثير، واژه سنن .

8- سنن ابوداود ج 2، ص 274-275 از صحابى انصارى سهل بن سعد گفته است : ما صنع عند النبى (ص )سنه . آنچه را كه پيش روى پيغمبر (ص ) انجام شده ، سنت است .

9- نهاية اللغة ابن اثير، واژه سنن .

10- واژه سنن در المعجم الوسيط.

11- مفردات راغب ، واژه بدع .

12- به واژه السنة در المعجم المفهرس لالفاظ الحديث مراجعه شود.

13- سنن ابن ماجه ، ص 592، كتاب النكاح ، باب ما جاء فى فضل النكاح ، ح 1845.

14- سنن ابن ماجه ، ص 76، المقدمه ، باب من احيا سنه ، ح 209 و 210؛ سنن ترمذى ، ج 1، ص 147-148.

15- سنن ابن ماجه ، ص 17، المقدمه ، باب اجتناب البدع ، ح 45، و حديث دوم در سنن دارمى ج 1، ص 69، المقدمه ، باب اجتناب البدع ، ح 45.

16- سنن ابن ماجه ، ص 956، كتاب الجهاد، باب لا طاعة فى معصية الله ، ح 2865؛ مسند احمد، ج 1، ص 400.

17- سنن ابن ماجه ، ص 19.

18- سنن ابن ماجه ، ص 19، المقدمه باب 17، ح 50 و 49. در مورد واژه هاى العدل ، و الصرف به مفردات راغب و نهاية اللغه ابن اثير مراجعه نماييد.

19- سنن ابن ماجه ، مقدمه ، باب 18، من بلغ علما، ح 230، 231، 236 و كتاب المناسك ، باب الخطبة يوم النحر؛ سنن ابوداود، كتاب العلم ، باب فضل

نشر العلم ، ح 3660، باب 10؛ ترمذى ، كتاب العلم ، باب 7، ما جاء فى الحث على تبليغ السماع ؛ دارمى ، ج 1، ص 74-76، مقدمه ، باب 24؛ مسند احمد، ج 3، ص 225 و ج 4، ص 80 و 82 و ج 5، ص 173.

20- سنن ترمذى ، ج 10، ص 154.

21- صحيح بخارى ، ج 1، ص 18 و كتاب العلم ، باب 20؛ صحيح مسلم ، كتاب الفضائل ، ح 15؛ مسند احمد بن حنبل ، ج 4، ص 399.

22- مسند احمد، ج 2، ص 467 و 469 و 481.

23- صحيح بخارى ، ج 2، ص 175؛ صحيح مسلم ، كتاب الفضائل ، ج 199، و باب خيار الناس ؛ سنن دارمى ، مقدمه / 73، باب 24؛ مسند احمد، ج 2، ص 257 و 260 و 391 و 431 و 485 و 498 و 525 و 539 و ج 3، ص 367 و 383 و ج 4، ص 101.

24- سنن ترمذى ، ج 10، ص 157.

25- صحيح بخارى ، ج 1، ص 16 و ج 4، ص 175؛ سنن دارمى ، ج 1، ص 74؛ مسند احمد، ج 1، ص 306 و ج 2، ص 234 و ج 4، ص 92 و 93 و 95 و 99 و 101.

26- صحيح بخارى ، ج 1، ص 28؛ مسند احمد، ج 1، ص 266 و 314 و 328 و 335.

27- سنن ترمذى ، ج 10، ص 119؛ سنن ابن ماجه ، مقدمه ، باب 22.

28- ععع سنن دارمى ، ج 1، ص 89؛ كافى و تحف العقول ،

باب ما روى عن اميرالمؤ منين ، فصل ما روى عنه فى قصار هذه المعانى ؛ معانى الاءخبار صدوق ، باب معنى الفقيه حقا، ص 347؛ كنز العمال ، كتاب العلم ، باب الترغيب فقه ، ح 278، ج 10، ص 103؛ حيلة الاولياء، ج 1، ص 77؛ بحارالانوار، ج 17، ص 407 عععع .

29- صحيح بخارى ، ج 1، ص 141، كتاب التهجد، باب 25.

30- صحيح بخارى ، كتاب العلم ، ج 1، ص 16؛ سنن دارمى ، ج 1، ص 79.

31- سنن دارمى ، ج 1، ص 79.

32- مسند احمد بن حنبل ، ج 1، ص 349.

33- سنن دارمى ، ج 1، ص 151.

34- سنن دارمى ، ج 1، ص 149.

35- سنن دارمى ، ج 1، ص 150.

36- سنن دارمى ، ج 1، ص 150.

37- صحيح بخارى ، ج 1، ص 79، كتاب المواقيت ، باب 40.

38- سنن ابن ماجه ، ح 87.

39- سنن دارمى ، ج 1، ص 89.

40- بحار الانوار، ج 2، ص 110.

41- بحار الانوار، ج 2، ص 156، ح 10 و همانندش ح 9.

42- نهج البلاغه ، باب حم ، ح 447، ج 3، ص 259.

43- نهج البلاغه در وصف قرآن ، خطبه 196، ج 2، ص 252.

44- نهج البلاغه در وصيتش به امام حسن (ع )، ح 31، ج 3، ص 42.

45- المحاسن ، تاءليف برقى ، ح 161؛ بحار، چاپ امين الضرب ، ج 1، ص 66.

46- بحار الانوار، ج 2، ص 184، ح 5.

47- سفينة البحار، ج 1، ص 381، ح واژه فقه .

48- معالم الدين ، تصحيح عبدالحسين محمد على البقال ، ص 66.

49- نهاية

اللغة ابن اثير، واژه جهد.

50- صحيح مسلم ، كتاب الصلاة ، ح 207؛ مسند احمد بن حنبل ، ج 1، ص 219.

51- سنن نسائى ، ج 1، ص 190، باب الاءمر بالصلاة على النبى ؛ و در مسند احمد، ج 1، ص 199 به اختصار آمده است .

52- مقدمه سنن دارمى ، ج 1، ص 100.

53- موطاء مالك ، كتاب الجنائز، ص 43.

54- صحيح مسلم ، كتاب الاعتكاف ، ح 8؛ سنن ابن ماجه ، كتاب الصيام ، ح 1767.

55- سنن ابن ماجه ، كتاب الرؤ يا، ح 3925؛ مسند احمد بن حنبل ، ج 1، ص 163 و ج 2، ص 323 و 363 و ج 6، ص 82 و 123 و 256 و ج 5، ص 40.

56- مسند احمد، ج 3، ص 33 و 148.

57- صحيح بخارى ، ج 3، ص 136 در تفسير سوره المنافقون ؛ صحيح مسلم ، كتاب المنافقين ، ح 1؛ مسند احمد، ج 4، ص 373.

58- صحيح بخارى ، ج 2، ص 93، كتاب الجهاد؛ مسند احمد، ج 3، ص 260 و 283.

59- ابو حامد محمد غزالى درگذشته به سال 505 هجرى در كتاب المستصفى فى اصول الفقه چاپ مصطفى البابى ، مصر سال 1356، ج 2، ص 101. شرح حال غزالى در كشف الظنون ، ج 2، ص 1673 و نيز الاحكام آمدى ، ج 2، ص 141 آمده است .

60- اين را محمد فريد وجدى در واژه جهد در دائرة المعارف قرن بيستم ، ج 3، ص 236، به نقل از رسالة الانصاف فى بيان سبب الاختلاف ، نوشته احمد بن عبدالرحيم دهلوى محدث فقيه كه

در سال 1176 يا 1179 هجرى درگذشته ، آورده است . شرح حال دهلوى را در اعلام زرگلى ، ج 1، ص 144 بيابيد.

61- التحرير فى اصول الفقه ، نوشته علامه كمال الدين محمد بن عبدالواحد، معروف به ابن همام حنفى درگذشته به سال 861 هجرى است كه شاگردش محمد بن امير الحاج حلبى حنفى درگذشته به سال 879 هجرى آن را شرح كرده است . شرح بر اين شرح ، توسط محقق محمد امين ، معروف به امير پادشاه بخارى ، ساكن مكه ، نوشته شده و تيسير التحرير ناميده شده كه به ما چاپ مصطفى البابى 1351، مصر، ج 1، ص 171 مراجعه كرده ايم . شرح حال اين دانشمندان در كشف الظنون ، ج 1، ص 358 آمده است .

62- مبادى الوصول الى علم الاصول ، ص 240 - 241.

63- معالم الدين ، مطلب نهم ، در اجتهاد و تقليد، ص 381.

64- صحيح مسلم ، ج 4، ص 167، باب التحريم بخمس رضعات ، از كتاب الرضاع ؛ ابو داود، ج 1، ص 279، باب هل يحرم ما دون خمس رضعات ، از كتاب النكاح ؛ نسائى ، ج 2، ص 82، باب القدر الذى يحرم الرضاعة ، كتاب النكاح ؛ ابن ماجه ، ج 1، ص 626، باب رضاع الكبير از كتاب النكاح ، ح 1944؛ دارمى ، ج 1، ص 157، باب كم رضعة تحرم ، از كتاب نكاح ؛ موطاء مالك ، ج 2، ص 118، باب جامع ما جاء فى الرضاعة ، كتاب الرضاع .

65- صحيح مسلم ، ج 3، ص 100 باب لو ان

لابن آدم واديين لا بتغى واديا ثالثا، از كتاب الزكاة .

66- صحيح بخارى ، كتاب حدود، باب رجم الحبلى من الزنا، ح 1؛ صحيح مسلم ، كتاب الحدود، باب رجم الثيب فى الزنا، ح 15.

67- به پايان همين كتاب در بخش مصادر شريعت اسلامى در مكتب اهل بيت مراجعه شود.

68- ابو محمد طلحة بن عبيدالله قريشى تيمى ، مادرش صعبه ، خواهر علاء حضرمى ، مى باشد. رسول خدا (ص ) بين او و زبير برادرى انداخت . طلحه از دشمنان سر سخت عثمان بود و مردم را عليه او تحريك و به آشوب و قيام دعوت مى نمودند تا اينكه عثمان كشته شد. طلحه نخستين كسى بود كه دست بيعت به دست على زد، اما ديرى نپاييد كه در بصره به بهانه خونخواهى عثمان به جنگ با على برخاست . مروان در اثناى جنگ او را نشانه گرفت و به انتقام عثمان او را كشت (ه 36). اصحاب صحاح 38 حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در نقش عايشه ، و جوامع السيره (ص 281) آمده است .

69- ابو خبيب عبدالله بن الزبير قرشى ، مادرش اسماء دختر ابوبكر و خواهر عايشه بود. عايشه ، عبدالله را بسيار دوست مى داشت . فرزند زبير از دشمنان سر سخت اهل بيت به حساب مى آمد و امام (ع ) درباره او فرمود: زبير از ما اهل بيت به حساب مى آمد، تا آنگاه كه فرزندش عبدالله بزرگ شد و سرى تو سرها در آورد. عبدالله مشوق پدرش در جنگ با على در جنگ جمل بود و او را تحريك مى كرد. او پس

از شهادت امام حسين (ع ) در كربلا، در مكه با اعلام استقلال ، علم مخالفت با يزيد را برافراشت و ادعاى خلافت كرد، تا اينكه سرانجام حجاج در سال 73 هجرى با تصرف مكه او را به قتل رسانيد. اصحاب صحاح 33 حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در اسدالغابه ، و داستان جمل در كتاب نقش عايشه ، و جوامع السيره ص 281 آمده است .

70- ابو عبدالرحمن معاوية بن ابى سفيان ، قريشى و اموى است . معاويه پس از فتح مكه به دست رسول خدا (ص ) ناگزير از پذيرش اسلام شد، و پس از مرگ برادرش از بيمارى همه گير عمواس به سال 18 هجرى حكومت شام را در دست گرفت و عمر نيز حكومت

بن العاص قرشى سهمى ، مادرش نابغه از زنان روسپس سرشناس جاهليت بوده است . عمرو عاص در جنگ خيبر اسلام آورد و در زمان عمر، مصر را فتح كرد و حكومت آنجا را به دست گرفت و چون عثمان او را از آنجا برداشت ، از دشمنان سرسخت او گرديد و پس از كشته شدن عثمان ، با شرط گرفتن حكومت مصر با معاويه همراه شد و در جنگ صفين شركت كرد و در مساءله تحكيم ، ابوموسى را فريب داد و سپس به مصر رفت و محمد بن ابى بكر را بكشت و حكومت آنجا را به دست گرفت و در سال 40 هجرى درگذشت . اصحاب صحاح 39 حديث از او آورده اند. نقش عايشه ص 280 و جوامع السيره را مطالعه نماييد.

72- ذوالخيصره ، حرقوص تميمى ، روزى رسول خدا (ص ) مالى را قسمت مى فرمود، او گفت اى رسول خدا عدالت را رعايت كن ! و پيغمبر فرمود: واى بر تو، اگر من عدالت را رعايت نكنم ، چه كسى آن را رعايت مى كند. آنگاه آن حضرت از خروج و كشته شدندش خبر داد. ذوالخصيره در جنگ نهروان به همراه خوارج كشته شد. على در ميان كشته شدگان به جستجويش برخاست و او را همچنان كه رسول خدا (ص ) فرموده بود كشته يافت . اسدالغابه .

73- عبدالله بن وهب راسبى سبائى ، خوارج در سال 37 با او به عنوان خليفه بيعت كردند. عبدالله در جنگ نهروان كشته شد. كتاب عبدالله بن سبا، ج 2، ص 235-236.

74- در صورتى كه از همينها رواياتى در فضايل و مناقب

على (ع ) روايت شده ، و همين بس كه دشمن به فضل و مقامش اقرار و اعتراف دارد.

75- امام صادق (ع )، شيخ مفيد در كتاب ارشاد ص 254 مى نويسد: اصحاب حديث اسامى راويان مورد ثقه از آن حضرت را با همه اختلاف در سليقه ، بالغ بر چهار هزار نفر ثبت كرده اند. وفات امام در 148 هجرى اتفاق افتاده است .

76- عمران بن حطان از شعراى خوارج است . شرح حالش در اغانى ، ج 16، ص 147-152 آمده است .

77- ابو حفص ، عمر بن سعد، قرشى زهرى است . مختار او را به سال 65 يا 66 يا 67 هجرى به جرم مشاركتش در قتل امام حسين بكشت . شرح حالش در تقريب التهذيب ، ج 7، ص 451 آمده است .

78- صحيح بخارى ، كتاب الجهاد، باب جوائز الوفد، ج 2، ص 120 و كتاب الجزيه ، باب اخراج اليهود من جزيرة العرب ، ج 2، ص 136؛ صحيح مسلم ، ج 5، ص 75، باب الوصية كه آن را از هفت طريق نقل كرده است ؛ مسند احمد، تحقيق محمد شاكر، حديث 1935؛ طبقات ابن سعد، چاپ بيروت ، ج 2، ص 244؛ تاريخ طبرى ، ج 3، ص 193 سخن عمر را چنين آورده است : او را چه مى شود، هذيان مى گويد؟ و در صحيح مسلم ، ج 5، ص 76 و تاريخ طبرى ، ج 3، ص 193 و طبقات ابن سعد، ج 2، ص 243 آمده است كه : انما يهجر رسول الله . يعنى پيغمبر خدا هذيان مى گويد!

79- صحيح

بخارى ، كتاب العلم ، ج 1، ص 22.

80- در كتاب امتاع الاسماع ص 546 آمده است كه : زينب بنت جحش و همدمانش گفتند...

81- طبقات ابن سعد، چاپ بيروت ، ج 2، ص 243-244، باب الكتاب الذى اراد ان يكتبه الرسول لامته ؛ نهاية الارب ، ج 18، ص 357؛ كنز العمال ، چاپ اول ، ج 3، ص 138 و ج 4، ص 52.

82- طبقات ابن سعد، ج 2، ص 244.

83- سنن دارمى ، ج 1، ص 125، باب من رخص فى الكتابة ؛ سنن ابوداود، ج 2، ص 126، باب كتابة العلم ؛ مسند احمد، ج 2، ص 162 و 207 و 216؛ مستدرك الصحيحين حاكم ، ج 1، ص 105-106؛ جامع بيان العلم و فضله ابن عبدالبر، ج 1، ص 85، چاپ دوم ، قاهره ، 1388.

84- طبقات ابن سعد، ج 5، ص 140 در شرح حال قاسم بن محمد، نواده ابوبكر.

85- تذكره الحفاظ ذهبى ، در شرح حال ابوبكر، ج 1، ص 2-3.

86- اين روايت را ابن عبدالبر از سه طريق در كتاب جامع بيان العلم ، باب ذكر من ذم الاكثار من الحديث دون التفهم له ج 2، ص 147 آورده است . و تذكره الحفاظ ذهبى ، ج 1، ص 4-5.

قرظة بن كعب انصارى خزرجى ، در اسدالغابه آمده است كه او يكى از ده نفرى بود كه عمر به همراه عمار ياسر به كوفه فرستاد. قرظه جنگ احد و ما بعد آن را درك كرد و در سال 23 هجرى فاتح شهر رى بود. و اميرالمومنين (ع ) آنگاه به جنگ جمل بيرون مى شد قرظه را