ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

- وای که چه روزهای شوم و سیاهی در پی داشت.

- چندین با مکر و فسون راه خیانت هموارکردند، دنیای فریبکار آنانرا بفریفت.

و لیس من " الکثیر " فیطمئنوا

بان الله یعفو عن کثیر

- این خطائی نبود که به خود نوید داده و گویند " خدای مهربن بخشایشگر خطاهاست ".

درباره اهل بیت گوید:

عیون منعن الرقاد العیونا

جعلن لکل فوادفتونا

- چشمانی آشوبگر که خواب از چشمها ربودند و هر دلی را مفتون خود ساختند.

فکن المنی لجمیع الوری

و کن لمن رامهن المنونا

- آرزوی جهانیان بودند، آفت جان همگان.

- دلی دارم که حوادث روزگارش بر آشوفت، از چپ و راست بخاک و خونش کشید.

- شور درون را از همگان پنهان و اشک رخسارم آتش دل را بر ملا ساخت!

- دیگراز چه درد عشق را کتمان کنم " کوس رسوائی من بر سر هر بام زدند ".

و کان ابتداء الهوی بی مجونا

فلما تمکن امسی جنونا

- ابتدا عشق را بازیچه پنداشتم اینک کارم به جنون کشیده.

و کنت اظن الهوی هینا

فلاقیت منه عذابا مهینا

- هوای دل راسرسری گرفتم، اینک رنج هجرانم از پای در آورده.

- کاش روز وداع، شاهد حال زارم بودی که دیدگان من و اوبراز و نیاز اندر بودند.

- دیو مرگ بر کسی ابقا نکرد که دل در مهر او بندم

- جز آل پیامبر که مهرشان آرزوی آرزومندان است.

آل پیامبر، ذخیره فردای من اند، و هم وسیله نجات و رستگاری رستگاران.

ص: 7

- ساقی کوثر اند و ستاویز محکم برای امیدواران.

- نیکوکاران امت را یار و مدد کارند، از همت ایشان یاری طلب.

- حجت خدایند در زمین، گرچه منکران سر بتابند.

- سخنوراند و راستگو. و شما با تکذیب خود براه عناد رفتید.

- وارث دانشهای رسول اند، از چه آنان را ترک گفتید.

- کینه های بر گذشته را زنده کردید، باآنکه بشمشیر آنان راه اسلام گرفتید.

جحدتم موالاه مولاکم

و یوم الغدیر لها مومنونا

- ولایت سالارتان را منکر شدید، با آنکه روز غدیرش مومن و معترف بودید.

- فضل و مقام او را با نص رسول شنیدید.

- گفتید: فرموده ات بجان خریدیم. در دل گفتید: ابدا نپذیریم.

- کدامین یک سزاوارتر به سروری امت باشید و بیناتر از این پاکان؟

- و کدامین یک وصی رسول باشید و کدامین امین ودایع؟

- کدامین یک بر فراش او خسبید و جانرا برخی رسول کرد، گاهی که در پی ریختن خونش بودید؟

- کدامین یک با دعای رسول بر خوان مرغ بریان نشست؟ شما خود گواه داستانید.

- ای آل پیامبر مطرود باد قومی که پرچم هدایت را بدست شما فراز دیدند و باز هم جانب گمراهی سپردند.

و نیز درباره اهل بیت گوید:

ما طول اللیل القصیرا

و نهی الکواکب ان تغورا

الا و فی یده عزیمات یحل بها الامورا

- این شب کوتاه را بر من دراز ننمود و اختران را از فرو نشستن باز نداشت.

- جز اینکه حل و عقد امور در دست اوست.

ذو مقله لا تستقل ضنی و ان اضنت کثیرا

لیست تفتر عن دمی و تری بها ابدا فتورا

و تری بها ضعفایریک المستجار المستجیرا

ص: 8

- با دو چشمانی پر تب و تاب که آفت جانهاست.

- در ریختن خونم سستی نگیرد، با اینکه همواره مست و خراب است.

- چنانش خمار بینی که گه در حال ناز و گه در حال نیاز است.

- آنجا که سر جنگ دارد، بملامتم در سپارد و چون ره آشتی گیرد، معذورم شناسد.

- جزاین است که از شیدائی کارم به رسوائی کشید؟

- هر کس به پاکدامنی می گراید، چه بهتر که با عشق اول اکتفا جوید.

و لقد لبست ثیاب نسک مالکا او مستعیرا

و تمثل الشیطان لی

لیغرنی رشوا غریرا

فخلعتها و لبست ثوب الفتک سحابا جرورا

- جامه زهد و پارسائی پوشیدم، ندانم از خود داشتم یاعاریه کردم.

- ابلیس با مکر و فسون در تجلی آمد تا به رشد و صلاحم فریب دهد.

- از آنرو جامه پارسائی بر کندم و قبای عیاران خونریز بر تن آراستم.

- خطایت هر چه باشد، ترک گوی و راه توبه پوی. بی گمان خدا رابخشاینده و غفور یابی.

ما لم تکن من معشر غدروا و قد شهدوا الغدیرا

- ما دام که از خیانت کاران " روز غدیر " نباشی.

- آنها که کناری گرفته به توطئه نشستند تا امیری از میان خود بر گمارند.

- با سینه های پر کین و خشمی آتشین. - کاندید ملک و ریاست، بانتظار تحت و سریر.

- بسان پیمانه در میان خود بچرخاندنند و بدیگر کس نهلند.

هذا الی ان قام قائم آل احمدمستثیرا

- این است روش روزگاران، تاانقلابگر آل محمد به خونخواهی و کین برخیزد.

و تسلم الاسلام اقتم مظلما فکساه نورا

ص: 9

- آئین اسلام را چرکین و سیاه دریابد و در نور هدایت غرقه سازد.

تا آخر قصیده.

و نیز درباره اهل بیت سراید:

نکرت معرفتی لما حکم

حاکم الحب علیها لی بدم

- قاضی عشقم گفت: بجرم بی مهری خونش بریز. آشنائی قدیم را منکر آمد.

فبدت من ناظریها نظره

ادخلتها فی دمی تحت التهم

- با نگاه دلدوزش تیری به سویم پرتاب کرد که در تار و پودم جا گرفت.

و تمکنت فاضنیت ضنی

کان بی منها و اسقمت سقم

- از رنجوری عشق برنخاسته، دردی دگر بر جانم فزود.

وصبت بعد اجتناب صغوه

بدلت من قولها: لا. بنعم

- پس از هجران و جفا راه آشتی گرفت، پاسخ آورد که " آری ". دگر از " لا " دم برنیاورد.

و فقدت الوجد فیها و الاسی

فتالمت لفقدان الالم

- با درد عشقش خو گرفته ام. اینک از رنج بی دردی در تب و تابم.

مالعینی و فوادی کلما

کتمت باح. و ان باحت کتم

- زینهار از این دل و دیده: هرگاه دیده ام راز عشق را پنهان کند، دل بغفان خیزد، و چون گریان شود، دل آرام گیرد.

- اختلاف دل و دیده بدراز کشید، مصیبت و غم الفت گرفتند.

- اما مصیبت آل پیامبربالاترین مصیبتها است.

- ای زادگان زهرا. این داغ ننگ و نکوهش از چهره روزگار زدوده نخواهد شد.

یا طوافا طاف طوفان به

و حطیما بقنا الخط حطم

- ای " مطافی " که دچار طوفان بلا شد، ای " حطیمی " که پی سپر نیزه ها گشت.

- بعد از آنکه پیمان الهی را زیر پا نهند، بکدامین پیمان پای بندند؟

- کجا این دل آرام و قرار گیرد، با آنکه سیاهکاری بنی امیه پرتو انوارتان

ص: 10

را در حجاب کرد.

رکبوا بحر ضلال سلموا

فیه و الاسلام منهم ما سلم

- به دریای ضلالت و سرگشتگی غوطه ور گشتند و بجان رستند، ولی اسلام از دست آنان نرست.

ثم صارت سنه جاریه

کل من امکنه الظلم ظلم

- از آن پس، سیاهگاری رواج یافت، و هر کس هر چه توانست کرد.

- شگفتا. حقی که با شمشیر شما رونق گرفت، درباره شما اجرا نگشت.

- تنها مهر و دوستی شما - چنانچه عبد المحسن صوری گوید - در میان دوستان پا برجاست.

و ابیکم والذی وصی به

لابیکم جدکم فی یوم " خم "

- سوگند بجان علی. و سوگند به آن عهدی که جدتان در " غدیر خم " گرفت.

- سایر امتها که بفرمان روائی شما گردن نهادند، حجت رسول را بر قوم اوتمام کردند.

عقیده باطنی او را بر ملا می سازد.

از جمله این قطعه درباره کودکی عمر نام:

نادمنی من وجهه روضه

مشرقه یمرح فیه النظر

فانظر معی تنظر الی معجز

سیف علی بین جفنی عمر

- در چهره او بوستانی خرم یافتم که گلگشت دیدگان است.

- بیا از دیده من بنگر تا معجزی، شگفت بینی: ذو الفقار علی در میان چشمان عمر!

باری، ابن ابی شبانه در " تکمله امل الامل " بشرح حال او پرداخته، واو جز شیعیان اهل بیت را عنوان نمی کند، ثعالبی در " یتیمه الدهر " ج 2571 به یاد او پرداخته و 225 بیت از اشعار او را ثبت کرده و در " تتمیم یتیمه " ج 1 ص 35 او را ثنا گفته و از دیوان شعرش ابیاتی برگزیده است. ابن خلکان هم در ج 1 ص 334 با ستایش وتمجید فراوان از شعرش، شرح مفصلی آورده و می گوید: بسال 419، روز یکشنبه نهم شوال در سن هشتاد سالگی وچه بسا بیشتر، دار فانی را بدرود گفته است. ابن اثیر در تاریخ خود ج 12 ص 25، یادی از این شاعر گرانمایه دارد.

از جمله سروده های او درباره اهل بیت:

توق اذا ما حرمه العدل جلت

ملامی لتقضی صبوتی ما تمنت

- اینک که حرمت عدل و داد از میان رفته، چندی از ملامت و نکوهش زبان بازگیر تا عشق و جوانی من کامروا گردد.

- از این مغرور گشتی با شعله عشقم تار و پودت را به آتش نکشیده ام و با داغ هجران دیده ات رانگریانده ام؟

لک الخیر هذا حین شئت تلومنی

لجاجا فالا لمت ایام شدتی

- خدایت خیر دهاد. امروزم با خیره سری به ملامت برخاسته ای؟ کاش ایام شوریدگی و شیدائی به ملامت بر می خاستی.

- آنروز که با ناله اشتران همنوا بودم و با قمری شاخساران، ترنم می گرفتم.

- بر حوادث روزگار می تاختم و با مرگ حاضر دست بگریبان می شدم.

ص: 12

و استصغر البلوی لمن عرف الهوی

و استکثر الشکوی و ان هی قلت

- برای شیدا زدگان، هر گونه رنجی را ناجیز می شمردم و هر گونه شکوه ای - گرچه کوتاه - فراوان.

- در کنار کلبه درهم ریخته معشوق مات ومبهوت می ایستادم، گویا انتظار می بردم سلام مرا پاسخ داد.

- به یاد آن شبها که با پریچهران لاغر میان دیدار می کردم، همانها که خون معشوق را می ریزند و دامن خود را از جنایت بری می شناسند.

اصد فیدعونی الی الوصل طرفها

و ان انا سارعت الاجابه صدت

- آهنگ رحیل می کنم، چشمان جادویش به سوی وصل می خواندم، و چون طالب وصل گردم، اعراض کرده می راندم.

و ان قلت سقمی و کلت سقم طرفها

بابطال قولی او بادحاض حجتی

- اگر گویم درد آلود خمارم، چشمان خمارش را برانگیزد که سخن در دهانم بشکند.

و ان سمعت و انار قلبی شناعه

علیها. اجابتنی بوا نار و جنتی

- من بزاری ناله بر کشم که وای از آتش دل، که او را بنکوهش سپارم. او فریاد برکشد که ای وای بر تو از آتش رخسارم.

- همت گمارم که دل از عشق از برگریم، چون کبک در برابرم بخرامد و قرار از کفم بریابد.

و انشد بین البین و الهجر مهجتی

و لم ادر فی ای السبیلین ضلت

- قلبی داشتم که در راه جدائی و هجران از کف داده ام: ندانم در کدامین ره گم کرده ام.

- این روزگارهجر که بر من دراز نماید، خواهد عمرمرا کوتاه بگرداند.

دع الامه اللاتی استحلت تکن مع الامه اللاتی بغت فاستحلت

فما تقتدی الا بها فی اغتصابها

و لا اقتدی الا بصبر ائمتی

- بگذار تا معشوقه جفاکار خونت حلال داند و با امت ستمکار خونریز محشور آید.

ص: 13

- او از امت سیه کار خون آشام الهام گیرد و من چون سرورانم راه صبر و شکیبائی پیش گیرم.

- نه این است که سوک آنان جانگداز تر از سوک من است؟

حماتی -اذا لانت قناتی - و عدتی

اذا لم تکن لی عده عند شدتی

- ای سروران من - به هنگام درماندگی - و ای ذخیره روزگاران سختی و واماندگی.

- حزب ستمکاران با خدا بجنگ برخاستند و به هر چاهی که خود در افتادند دیگران را به دنبال خود کشاندند.

- دلهائی که با آئین جاهلیت خو گرفتند و از آئین حق نفرت فزودند.

- در پاسخ جدتان احمد، چه عذر و بهانه ای خواهند داشت.

و اشهر ما یروونه عنه قوله

ترکت کتاب الله فیکم و عترتی

- با آنکه وصیت رسول درباره قرآن و عترت، مشهورترین حدیثی است که زیب منابر خود سازند.

اما نه. دنیا با زر و زیور متجلی شد وآنان به سویش تاختند. این است که دلها را باژگون بینی.

و نیز درباره خاندان رسول سراید:

اصبحوا یفرقون من افراقی

فاستغاثوا فی نکستی بالفراق

ما صبرتم لقد بخلتم علی المدنف حقا حتی بطول السیاق

راحه ما اعتمدتموها بقتلی

رب خیر اتی بغیر اتفاق

سوف امضی و تلحقون و لا علم

لکم ما یکون بعد اللحاق

- صبحگاهان که تبم برید، از گردم پراکنده شدند، و چون بحران تب فزود، صدا به شیون برکشیدند.

- درنگ نیاوردند تا حق پرستاری ادا کرده باشند، حتی چندان نپائیدند که جانم از تن بر آید.

- رهایم کردند تا در مرگ من تعجیل کنند، خوشبختانه از این تنهائی آرامش و راحتم رسید، گاه شود که نیکی و احسان بدون اراده اتفاق افتد.

ص: 14

- من بزودی از این عالم رخت برکشم و شما نیز از پی من در آئید، و ندانید چه عذابی در کمین است؟

حیثما یجمع القضیه من یجمع بین الخصمین ماض و باق

- آنجا که داوری بر عهده کسی است که گذشگان و بازماندگان را گرد آورد.

- داد ازاین مردم کاش در میان ایشان پا بدوران ننهاده بودم. چه گونه در ریختن خون بی پروایند؟

رب ظهر قلبته مثل ما یقلب

ظهر المجن للارشاق

- چه بسیارشان آزمون ساختم، جونانکه مقاومت سپر را در برابر پیکان بیازمایند.

- دستم بگرفت و ندانسته در حلقه پریچهران رهایم کرد.

- دیدم از میانه، اسیر چشمان تو هستم، آیاشود که آزادم سازی؟

مسه من هواک بی لا من الجن فهل من مغرم او راق

- جنون من، از عشق و شیدائی تو است، نه از آفت جن. خدا را، یا وصل محبوب، یا افسون طبیب.

- جز اینم دوائی نیست که آتش عشق را با وصل معشوق چاره سازد، یا به وعده دل خوش کند و یا آبی بر این دل تفتیده پاشد.

او یعید الکری علی کما کان

لا موحشی من خیالک الطراق

- و یا خواب ناز را به چشمانم باز گرداند و از کابوس شبگیرم وا رهاند.

ما لنومی کانه کان فی اول دمعی جری من الاماق

- چه شد که خوب هم با اولین دانه های اشک، از گوشه چشمانم فرو ریخت.

- ودگر باز نیاید؟ آری امیدی نیست اشک ریخته به جای خود باز نگردد.

بابی شادن توثقت بالایمان منه من قبل شد وثاقی

- آهووشی که با سوگند موکد، پیمان وصلش گرفتم، و آنگاه اسیر دامش گشتم.

فهو الا یکن لحرب فحرب

علمته خیانه المیثاق

ص: 15

نفر من امیه نفر الاسلام من بینهم نفور اباق

انفقوا فی النفاق ما غصبوه

فاستقام النفاق بالانفاق

- اگر سودای حرب بر سر ندارد، پس این " حرب " سرخیل بنی امیه است که راه خیانت را هموار کرده است.

- جمعی از زادگان " امیه " که پا از دائره اسلام بیرون نهادند.

- آنچه را به ناحق گرد آورده بودند، در راه نفاق انفاق کردند و کفر پنهان رواج گرفت.

- آری، شیوه دنیای فریب، این است که تنها از جفای عشاق ناله سر می دهد.

- نه پندارم که این روزگار فریبکار، روزی با خاندان زهد کنار آید، چون مال و منال دنیا، گردنگیر مردمان است.

- از این است که خاندان احمد:فرزندان علی، آواره هر شهر و دیاراند.

فقراء الحجاز بعد الغنی الاکبر

اسری الشام قتلی العراق

- در حجاز، با آن دولت و مکنت - فقیر و درمانده، در شام، اسیر دست بسته، در عراق به خاک و خون غلطانند.

جانبتهم جوانب الارض حتی

خلت ان السماء ذات انطباق

- زمین پهناور از پناه دادن آنان دریغ دارد، گویا درهای آسمان هم باز نگردد.

- ای زادگان احمد، اگر در ستایشتان سخن کوتاه کنم، و یا تا سر حد امکان در ثنا گستری مبالغه ورزم، هر دو یکسان است:

- هیچگاه به مقام عظمت شما دست نیابم، جز اینکه لطف شما دستگیر من باشد.

- فرشتگان ملا اعلی، با ساکنان زمین، با هم بمقابله برخاسته اند:

- آنان فضل و کمال شما را می ستایند، و اینان بر ستیز و عناد خود می فزایند.

- حق شما را بردند و پندارند - خاک بر دهانشان - که سزاوار آنند.

- دست بدست پیمان خلافت بستند تا هماره بر ظلم و ستم بپایند.

- آنان شمشیر کین بروی شما از نیام بر کشیدند و ما به حمایت، نوک قلم را

ص: 16

بر صفحه اوراق روان کردیم.

ای عین؟ لو لا القیامه و المرجو فیها من قدره الخلاق

- گویا می نگرم بروز رستاخیز که آرزو کرده گویند: کاش در دنیا بودند.

- که راه توبه پیش گیرند، آنگاه که ساقی کوثرشان از کنار حوض براند.

- همانگاه که بنگرند علی سالار محشر است و دشمنان را به دوزخ می سپارد.

- این است سزای کفران و ناسپاسی، بچشید عذابی که با دست خودافروختید.

و این قصیده را در مدح حاکم به امر الله سروده و در روز عاشورا انشاد کرده است:

خلا طرفه بالسقم دونی یلازمه

الی ان رمی سهما فصرت اساهمه

فاصبح بی مالست ادری امثله

بجفنیه؟ ام لا یعدل السقم قاسمه

چشمان خمار آلودش را به من دوخت و خدنگی از مژدگ ان رها کرد، و من نیز.

- اینک در چشمانم خمار عشق بینم و ندانم حال او چون است؟ عشق یکجانبه بی عدالتی خدای عشق است.

- اگر درد عشق را در سینه پنهان سازم، دیدگانم شاهد و گویاست.

- راز عشق را هم می توان در دیده نهفت، ولی از خوب که بیگانه شد، رازش برملا افتاد.

- بیاد آن شبهای دراز که با یاد تو کوتاه شد، و گاهی خورشید دمید که ابرها به یکسو رفت.

- تمام شب را بیدار ماندم، اگر واپرسی که از چه؟ گویم: خواب به چشمم راه نکرد.

و لکنه القی علی الصبح لونه

فوالاه یوم شاحب الوجه ساهمه

- سیاهی شب، شبخ خود را بر رخ روز افکند، و این روز است که از تیرگی، روی شب راسیاه کرده.

- آن سان که در ماه محرم، فروغ عاشورا پستی گرفته به سیاهی گرائید، از آن رو که حرام آن ماه راحلال شمردند.

ص: 17

طغت عبد شمس فاستقل ملحقا الی الشمس من طغیانها متراکمه

- دودمان بنی امیه طوفانی ازطغیان و ستم برانیگختند که چشمه خورشید را تیره کرد.

- سر دودمانشان را گوئید که اینک آنچه در دل نهان داشتم بر ملا کردم.

روزگاراز سیرت شما کاژی و کژی گرفت، اینک با دست نگهبانش راستی یافت.

- سنت مصطفی بدست مردی از خاندانش تازه و تجدید شد، دین حنیف را حاکم آمد.

-شما مجلسیان که بر جد او (حاکم) ازدیده اشک می بارید، بگذارید که شمشیر آبدارش از خون دشمنان بگرید.

الا ایها الثکلی التی من دموعها

اذا هی حیت من قتیل جماجمه

- آنکه رخ برتابد، دین و دنیایش تباه باشد، نه تو او را بر جای نهی و نه خدایش رحمت آرد.

حریصا علی نار الجحیم کانه

یخاف علی ابوابها من یزاحمه

- چنان سوی دوزخ در شتاب است که پنداری از پیشدستی دیگران بیمناک است.

- اینک که شما رکن زندگی باشید، دیگران کار خود را به چه کسی حوالت توانند.

- دولت علویت بکام باد، حاکم دوران در خانه سعد و فرخندگی جای دارد.

(تا آخر قصیده)

و از اشعار صوری این چند بیت است:

بالذی الهم تعذیبی ثنایاک العذابا

و الذی البس خدیک من الورد نقابا

و الذی اودع فی فیک من الشهد شرابا

و الذی صیر حظی منک هجرا و اجتنابا

ص: 18

ما الذی قالته عیناک لقلبی فاجابا

و الذی قالته للدمع فوارها انصبابا

یا عزالا صاد باللحظ لقلبی فاصابا

عمرک الله بصب لا یری الا مصابا

- ترا به آن خدا که با دهان شیرینت گفت، شرنگ عذاب در کامم ریزد.

- به آن خدا که رخساره ات از رنگ گل نقاب بست.

- و آنکه در دهانت چشمه انگبین بر آورد.

- و از طلعت زیبایت جز دوری و هجران نصیبی عطایم نکرد.

- جشمان دلفریبت با این دل دردمند چه گفت که چنین رام شد؟

- با اشک چشمم چه رازی در میان نهاد که چون سیلاب روان گشت.

- ای آهوی رعنا که با تیز نگاهش دل مرا خست.

- سایه ات پاینده باد بر این عاشق زار که همیشه در تب و تاب است.

این چند بیت، در دیوان صوری ثبت است. و نسبت آن به شاعر " صنوبری " چنانکه در کشکول شیخ بهائی ج 1 ص 23 آمده بی مورد است. شیخ بهائی در این شعر خود، از صوری الهام گرفته که گوید:

یا بدر دجی فراقه القلب اذاب

مذ ودعنی فغاب صبری اذا غاب

بالله علیک. ای شی ء قالت

عیناک لقلبی المعنا فاجاب؟

-ای ماه تابان که از دوریش دل آب گشت، از آنگاه که رخت سفر بست، صبر و قرار از دلم رخت بر بست.

- ترا به خدایت سوگند. چشمانت با این دل دردمند چه گفت که اینسانش به کمند بربست.

و از اشعار صوری است:

سفرن بدورا و انتقبن اهله

و مسن غصونا و التفتن جواذرا

- چون ماه تابان پرده از رخ بر کشند، و چونان هلال از زیر نقاب بر آیند، بسان شاخ سرور عنا و طناز خرامند، مانند گاو وحشی با گوشه چشمان سیاه می نگرند.

- گیسوی خود را بر سر و دوش فروهشتند ودنیا را در دیدگان ما سیاه کردند.

ص: 19

- چه شبها که خورشید رخسارشان دمید و تاریکی شب را در حیرت فرو برد.

فهن اذا ما شئن امسین او اذا

تعرضن ان یصبحن کن قوادرا

- اینان - هر گاه بخواهند - با گیوسی چون شبه در سیاهی شب فرو روند و با پرتو رخسارشان، روزی پر فروغ بیارایند.

و همو در سوگ ابن المعلم، استاد امت، ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان مفید در گذشته بسال 413 گوید:

- پاینده آینده مردمان رابا فضل بی کران خود نواخته و مرگ را با عدل و انصاف، نصیب همگان ساخته.

- مفید با دریائی از علم بی کران رفت و مادر دهر چو او نخواهد زاد.

در کتاب " بدایع البدایه " سنداز بکار بن علی ریاحی آورده که عبد المحسن صوری به دمشق آمد، مجدی شاعر نزد من آمده ورود او را اطلاع داده گفت: اگر مایل باشی باتفاق از او دیدن کنیم و سلامی باز دهیم؟ پذیرفتم و با هم به زیارتش رفتیم. صوری همه وقت در بازار گندم فروشان برای دید و بازدید می نشست، در مقابل جایگاه او، دکان پنبه فروشی بود که مرد کوری صاحب آن بود، موقعی که دیده بدیدارش تازه کردیم، متوجه شدیم که پیر زالی فرتوت بر دردکه پنبه فروش ایستاده مرد کور با اوگرم سخن است و آن پیر فرتوت، با سکوت کامل، سخن او را به خاطر می سپرد. مجدی بلا درنگ سرود:

- منصته تسمع ما یقول. = پیر فرتوت سراپا گوش شده که چه گوید.

و عبد المحسن بلا تامل اضافه کرد:

کالخلد، لما قابلته غول. = بسان موش صحرائی که آوای غول شنود.

مجدی بدو گفت: " بخدا سوگند که نیک آوردی، دو تشبیه در نیم خط شعر همیشه در پناه خدا باشی ".

یکی از دوستان صوری، کتابی به عاریت می گیرد، و بازگرداندن آن بداراز می کشد، شاعر ما این دو بیت لطیف را درباره او می سراید که در دیوان او ثبت است:

ص: 20

- کتاب من چه جنایتی مرتکب گشته که به زندان ابد محکوم گشته؟

- آزادش کن که وا پرسم در این روزگار دراز به چه رنج و دردی مبتلا گشته؟

شاعر خوش پرداز، احمد بن سلمان فجری به شاعر ما عبد المحسن صوری نوشت:

- ای دوست عزیز چرا مانند طایر شکسته بال بزانو درآمده ای؟

- اگر فکر می کنی که تناوری باعث سنگینی گشته و از طی سفر بازت داشته.

- این دریا را نبینی که صخره های کوه رضوی و بریده های کوه ثبیر را بر پشت خود بار کرده؟

- اگر از راه خشکس بار سفر بندی نپندارم که پشت شتر را بشکنی.

- و اگر دوستانت جور و جفای ترا بجان می خرند، نظیر آنان در جای دگر هم یافت می شود.

- راه بیفت، باشد که با دیدار کریمان دردهای سینه را شفا بخشی.

- آنها که بدیدارشان مانوس گشته ای، تنها خلق جهان نیستند و نه شهری که در آن پابند مانده ای، تنها شهر جهان است.

عبد المحسن در پاسخ او نوشت:

- خدایت پاداش نیک دهد که با خیر خواهی پندی آراسته آوردی، اما چه سود که روزگارم نمانده.

- اینک سنین عمرم به هفتاد رسیده و برای زندگیم برنامه تنظیم کرده که از سفر راه دور و دراز مانع گشته.

- از آن روز که مردم این سامان همت خود را کوتاه کرده اند، من نیز آرزوهای خودرا کوتاه کردم ام.

در وصف کودکی که نامش " مقاتل " بوده و درباره او شعر فراوانی سروده چنین گوید:

تعلمت وجنته رقیه

لعقرب الصدغ فما تلسع

- رخسارش افسونی آموخته که از نیش عقرب زلفانش در امان است.

ص: 21

- ناصحانم بنکوهش گیرند که از او دل برگیر، اما گوشم ناشنواست.

- وداعش گفتم و سیلاب اشک بر پهنای سینه ام روان بود.

فظن اذ ابصرها انها

سایر اعضائی بها تدمع

- چون حال زارم بدید، پنداشت که سراپای وجودم اشکبار است.

- گفت: اینک که حالت بدین منوال است، بعد از فراق چون باشد؟

- این اشک را تباه مکن بروزگار جدائی فرصت بسیار است، گفتم: تباه تر از این، قلب زارم باشد که پیش تو خوار است.

و نیز در ستایش همین پسرک " مقاتل " گوید:

- قلبم مشکن که خداوندگار آن توئی، رازم فاش مکن که صاحب اختیارش تو باشی.

- ایام فراق هر چه دشوارتر، بر تو آسان گذرد، و هموار آن بر من سخت و ناگوار است.

- با شمشیر دوچشمت، ای مقاتل جنگجو، چه خونها که نریختی.

- گویم آرامش و تسلا، امیدآن نبرم. خواهم صبر و تحمل، توان آن نباشد.

و همو در ثنای پسرک زبان بمعذرت گشاید و چنین سراید:

وقف اللیل و النهار و قد کان اذا ما اتی النهار یفر

- نه راه آشتی گیرد که عار است، نه و نه راه جدائی پوید که توانش نیست.

این سلطان مقلتیک علینا

قل له ما یجوز فی الحب سمر

- برق نگاهت سلطان وجود من است، بدو بر گو: روا نباشد دوستان را با ناوک دلدوز هدف تیر بلا سازند.

انت فرقت نار خدیک حتی

کل قلب صب لها فیه جمر

- آتش رخسارت به هر رهگذر افروختی، اینک دل عشاقت در سوز و گداز است.

ص: 22

- زلفان دلاویزت ببازی نتوان گرفت، ویژه اینک که شکن در شکن است.

- این دگر ناگوار است که در صلح و آشتی بدین حدخام و بی تجربه باشی.

شاعر ما، علاوه بر ادب فراوان و نظم بدیع، چونان عبد المنعم، فرزندی گرانمایه از خود بیادگار نهاده است که شرح حالش را ثعالبی یاد کرده است.

ص: 23

- اینک شامم به شام دگر متصل است، اما خوابم بسان روز وصل، درهم گشیخته.

- کاش آنان که دعوت ساربان را لبیک گفتند، آوای رحیل او را ناشنیده می گرفتند.

- یا بار اندوهی که بهنگام وداع بر دل گرفتم، تار وپودم را بر می گسیخت تا از رنج و عذاب وا رهم.

- ناصح، در نکوهش و عتاب اصرار دارد، و من سر نافرمانی. من می گریزم و او در پی روان است.

- گوید: جانب بخطر میفکن که عشق و شیدائی سرابی است فریبنده، و مراقبت از جان یک وظیفه الهی است.

- آب نا امیدی بر آتش دل بیفشان، تا آرامش خاطرات باز آید.

- زمانه رنگارنگ است. دنیا وارونه شده. همان بهتر که دل شیدا زده راه سلامت گیرد.

هذی قضایا رسول الله مهمله

غدرا و شمل رسول الله منصدع

نبینی که فرمان رسول، با مکر و فسون زیر پا ماند، جمعیت خاندانش پراکنده گشت؟

- مردم به خاطر عهد و پیمان، یکرای و متفق نشوند، اما برای خیانت دلی یکدله دارند.

- خاندان پیامبر که " آل الله " اند، و شبان دین، در وصف رعیت دستخوش جور و جفا مانده اند؟

-پیمان رسول را زیر پا گذاشتند، انصار رسول هم با آنان همعنان گشتند.

تضاع بیعته یوم الغدیر لهم

بعد الرضا و تحاط الروم و البیع

- بیعت روز " غدیر " که ویژه خاندانش بود، تباه ماند، اما یهود و نصاری بخاطر پیمان در امان اند.

- با سوگند و قسم، دست بیعتگران کشیدند و بزور شمشیر به اطاعت در آورند.

ص: 25

- آن یک فرمانی نوشت که بدعتها را بجای سنت جلوه گر ساخت.

- آن دگر با مکر و فسون دامی چید و دنیای فریبکارش ازنصیب آخرت محروم نمود.

صاحبدلی پرسید: علی که با نص رسول،وارث سریر خلافت بود، حق خود دریافت یا مانع ورادعش گشتند؟

- گفتم: غائله ای بود که منش بر ملا نسازم. خداوند سزایشان در کنار نهد.

- بانان که اگر نام برم، همگان می شناسند، و چهره هاشان از کینه درون پرچین است.

- بان هنگام که بازار دین بی رونق بود، از نزاع و درگیری باز نشستند وچون پرچم دین باهتزاز آمد، بر سر خوان گسترده اش به نزاع، و کشمکش برخاستند.

- پیشتازشان در مکر و دغل از دومی الهام می گرفت، سومی دنباله رو آنان گشت.

- بیائید در این باره منصفانه قضاوت کنیم: خرد داور ما باشد، و محکوم، هر که باشد، محروم.

- بکدامین حق فرزندان رسول، سر بفرمان شما گذراند، با اینکه افتخارشما در متابعت رسول است.

و کیف ضاقت علی الاهلین تربته

و للاجانب من جنبیه مضطجع

- خاندانش از آرمیدن در کنار تربت او محروم، بیگانگان در کنار مرقدش مدفون؟

- از چه رو اجماع را جحت خود دانید، با آنکه نه اجماعی در میان بود، و نه رضا و رغبتی مشهود.

- اجماعی که " علی " در جمع مشاورین نباشد و با زورو اکراه تن در دهد، عباس عموی رسول در شمار مخالفین باشد.

و تدعیه قریش بالقرابه و الانصار لا رفع فیه و لا وضع

- مهاجران قریش، به بهانه قرابت و خویش برخیزند، انصار با دستی درازتر از پا بنشینند.

ص: 26

- در تاریخ اسلام، اختلافی شدیدتر از این نشان نداریم، جز روایات ساختگی که بهم بافته اید.

و اسالهم یوم " خم "بعد ما عقدوا

له الولایه لم خانوا و لم خلعوا

قول صحیح و نیات بها نغل

لا ینفع السیف صقل تحته طبع

- از چه رو، در غدیر خم که پیمان ولایت بستند، راه خیانت گرفتند و سربرتافتند.

- بر زبان گفتاری باشد و مد، دلها انباشته از کینه و حسد، وغلاف شمشیر زرنگار در میانش تیغه ای پر از زنگار.

-ای سرور مومنان انکارشان پس از اعتراف، جامه عاری است که بر تن پیچیده اند.

- و نقض پیمانی که در حقت روا دانستند، بدعتی بود که بر سبیل شرع معتبر شناختند.

- تو حق خود وا نهادی، وگرنه در می یافتند که چسان دماغهای بخاک آلوده در هم کوفته می شد.

- بحمایت از دین، راه صبر و شکیبائی در پیش گرفتی، آنان بخواب اندر شدندو تو بیدار ماندی.

لیشرقن بحلو الیوم مرغد

اذا حصدت لهم فی الحشر ما زرعوا

- بحق سوگند که شیرینی دنیابفردای قیامت با تلخی گلو گیرشان خواهد بود، آنگاه که سزایشان را در کنار نهی.

بروزگارت نبودم تا جان فشانی کنم، اینک با تیغ زبان در راهت پیکار سازم.

- آری زبان گویا، در قلبها رخنه سازد آنجاکه نیزه های جانشکاف درماند.

- تبارم در فارس و آئینم شماست. گوارایم باد آن تبار با این آبشخور مرغزار.

- از آن روز که پا به دوران شباب نهادم، بشما پناه آوردم، سر انجام، نور

ص: 27

حق. سیاهی شک رازدود و من کامیاب گشتم.

- در گذشته، اشتباهاتی فراوان دارم، اگر بدامن شما دست یازم، هر انچه باشد، از نامه اعمالم بزدایم.

- سلمان فارسی را شفیع آورم، از این رو که در سلک شما خاندان است، البته پدران شفاعت فرزندان را پذیرا باشند.

فکن بها منقذا من هول مطلعی

غدا و انت من الاعراف مطلع

- با شفاعت او مرا از هول رستاخیز رهائی بخش، ای سالارمحشر که بر سر اعرافت جای باشد.

- اگر من چنان پندارم که جز با محبت شما توانم راه نجات گیرم، مغرور و فریب خورده خواهم بود.

در پیرامون این قصیده:

استاد احمد نسیم مصری که بر دیوان مهیار دیلمی حاشیه و تعلیق نوشته، در ذیل این شعر مهیار:

تضاع بیعته یوم الغدیر لهم

بعد الرضا و تحاط الروم و البیع

گوید: " الغدیر " همان غدیر خم است که میان مکه و مدینه واقع گشته، گفته شده که رسول خدا در غدیر خم خطبه راند و فرمود: " من کنت مولاه فعلی مولاه ".

امینی گوید:

کاش می دانستم: تواتر این حدیث بر استاد مصری نهان بوده، با اینکه بیش از صد تن صحابی رسول راوی آنند؟ یا در اثرتمایلات مذهبی، پرده فریب و فسون برروی حقیقت کشیده تا واقعیت قطعی را در زیر دامن امانت مستور دارد. و باکلمه قیل = گفته شده، حدیث را ضعیف و بی اساس جلوه دهد.

" قل هو نبا عظیم = بر گو که این خبری است بس با عظمت که شما از آن

ص: 28

رو گردان شده اید، آنان که از منشور الهی با خبراند، آنرا می شناسند چونان که فرزندان خود را می شناسند ".

غدیریه دوم

مهیار دیلمی، در ج 3 ص 15 دیوانش قصیده دیگری دارد که در سوگ خاندان رسول سروده، و برکت ولاءو پیروی آنان را یاد می کند:

فی الظباء الغادین امس غزال

قال عنه ما لا یقول الخیال

- همراه آهووشان غزال رعنائی است، پیامش آوردند، اما در خیال نگنجد.

- پندارد که دوری معشوق از راه عتاب است، ملال،و دلتنگی او رازی از کرشمه و ناز.

لم یزل یخدع البصیره حتی

سرنا ما یقول و هو محال

- رود زیبایش را در گوشم زمزمه کرد، چندانکه باور کردم،از فسانه اش خرسند شدم با آنکه محال است.

- دستم از دامن کوهساران کوتاه مباد، که بر قله های آن چه نعمتها دریافتم.

- وعده وصل را امروز و فردا نکردند، و نه منتهی بر ما نهادند.

- شبهای دراز را سپاس برم با آنکه عاشقان شبهای دراز را بنکوهش در سپارند.

- این محمل کیست که دلبرما را در خود نهفت، کاروان چه آرام جانی از برم به یغما برد.

- سیم تنان چون کبک خرامان می روند، خورشید رخسارشان بر سپهر است و دست ما کوتاه.

جمح الشوق بالخلیع فاهلا

بحلیم له السلو عقال

- شوق رخسارنگار، عنان از کف عاشق شیدا برباید، مرحبا بر آن دلباخته ای که تسلای خاطرش مهار و پابند باشد.

- چندی، مرغزار عیش و عشرت خرم و شاداب بود، و آب زندگی صاف و زلال.

ص: 29

- تکیه بر عهد شباب نمودم، گوش به ملامت ناصحان نسپردم.

- ای حریفان. روزگاری همدم و همنوا بودیم، اینک جدا گشتیم، تسلایم دهید. آری هر پدیده ای رو بزوال است.

- دیگرم سپیدی مو راه عشرت بسته، داغ خاندان احمد بر دل زارم نشسته.

- مصلحان و رهبران. اما دست ستم با سفاهت و نادانی بر آنان تاخت.

- داعیان حق، جمعی بندایشان لبیک گفتند، اما بازگشتتند و نعل وارنه زدند.

حملوها یوم السقیفه اوزارا تخف الجبال و هی ثقال

ثم جاءوا من بعدها یستقیلون و هیهات عثره لا تقال

بروز سقیفه، بار خیانت بر دوش کشیدند، باری که عظمت کوهها در برابر آن ناچیز است.

- روز دگر باز آمدند که بار از دوش بنهند، اما خطاقابل جبران نبود.

- بدا بر حالشان. گاهی که احمد در میانشان بپا خیزد، بپرسید و پاسخ گویند.

- اندوه و غم در دل زارم آشیان گرفته برقرار و پایدار است با آنکه در زمانه غمی پایدار نماند.

- خدا را از این قوم که علی را نابود کردند، با آنکه نابود کننده بدبختیها همو بود.

- کینه او را در دل نهفتند با آنکه پذیرش اعمال، جز با مهر او نخواهد بود.

و تحال الاخبار، و الله یدری

کیف کانت یوم الغدیر الحال.

اخبار دست بدست، از زبان پیشینیان رسد، و خدا داند روز " غدیر " چسان بود؟

- اما دختر زادگان رسول: حسن با جگر مسموم، در خاک بقیع خفت.

- مزارش با خاک برابر شد تا از نظر مشتاقان مستور ماند، نه بخدا. هلال پنهان نخواهد ماند.

و شهید بالطف ابکی السماوات و کادت له تزول الجبال- حسین در سرزمین " طف " به خاک و خون در غلتید، آسمانها بر او خون

ص: 30

گریست. کوهساران از بار اندوه درون در حال انفجار ماند.

- وای از این آتش دل که از شربت آبی محروم شد، شربت آب که به هر شرعی حلال است.

- خواستند رحم رسول را قطع کنند، پیکر خاندانش به هر جا دریافتند، بند از بند جدا کردند.

-به فرتوتی کهنسالان ننگریستند، بر جوان عابد و زاهد ترحم نیاوردند، حتی کودکان از دم شمشیرشان نرستند.

- وای از این حسرت جانکاه - ای خاندان طه، این حسرت و غم تار و پودمرا به آتش کشید.

- لکن چه بی ارزش است در راه شما، این اشکی که از سوزش دل بر رخسار می دود.

- مرام ومسلکم این بود، شرافت خود را در دوستی شما جستجو کردم، با آنکه هنوزم با دین شما پیوند نبود.

- نامه ام سیاه بود. اینک از برکات شما درخش وصفا گرفته.

- دوستی شمایم از بند شرک رهانید و زنجیر ضلالت از گردنم وا گسست.

- سالها جامه ذلت به تن داشتم، اینک در جامه های عزت شما خرامانم.

- رهبری شما زنگار کفر و ضلات از قلبم زدوده، و هم آنچه سالها از وسوسه خویشان بر دل نشسته بود.

- سوگند بخدا. از آن روز که با ثنا و ستایشتان زبان گشادم، بخت و اقبال، بر من آغوش گشود.

غدیریه سوم

قصیده دیگری با 63 بیت در رثا و ماتم اهل بیت سروده، که دردیوانش ج 4 ص 198 ثبت آمده، سر آغاز قصیده این است:

لو کنت دانیت الموده قاصیا

رد الحبائب یوم بن فوادیا

تا آنجا که گوید:

و بحی آل محمد اطراوه

مدحا و میتهم رضاه مراثیا

ص: 31

ثنا و ستایش او، ویژه بازماندگان این خاندان، سوگ و ماتم سرائی مخصوص شهیدان آنان.

- این است آنچه من نثار قدم آنان سازم، با آنکه نه از یک نژادیم و نه هم وطن.

- البته انگیزه محبت است، مرد کریم با فطرت خود، جانب کریمان گیرد، گرچه خویش و نزدیک نباشند.

-ای خاندان ابو طالب مدعیان مجد و عظمت، سینه های خود را شفا بخشیدند.

- با خون کسانی که قبه های مفاخرشان به هر مرز و بومی افراشته بود تا پناهگاه کاروانها باشد.

- آنها که راه صلح و صفا را هموار کردند، دانش و بینش را برایگان در اختیار مردم نهادند.

و اما - و سیدهم علی - قوله

تشجی العدو و تبهج المتوالیا

شرعواالمحجه للرشاد و ارخصوا

ما کان من ثمن البصائر غالیا

- بجان سرورشان علی سوگند، این سخن، دوست را دلشادکند، دشمن را محزون و غمناک:

- بنیان شرافتی را برایشان سازمان دادکه از دسترس " زحل " برتر می نمود.

- باثبات و پایمردی در مهالک که امیرو سالارشان بود، یوغ اطاعت بر گردن همگان نهاد.

- حتی حسد پیشه گان ناراضی راه انکار نجستند. بلکه همگان راضی و خرسند بودند.

- یکسره دست دوستی و محبت دراز کردند، و چون سالار و امیر مومنان شد، حسد بردند و بدشمنی برخاستند.

فارحم عدوک ما افادک ظاهرا

نصحا و عالج فیک غلا خافیا

وهب " الغدیر " ابوا علیه قوله

بغیا، فقل: عدوا سواه مساعیا

- ای دوست با دشمن خود مدارا کن. ما دام که بظاهر، خیرخواه است،

ص: 32

گرچه در دل کینه ور است. - گیرم که با زور و عناد، از روز " غدیر " سر برتافتند، بر گو: مساعی دیگرش را بر شمارید:

- در پیکار " بدر "، " جنک احد "، " رزم حنین " که پایمردی و جلادت نشان داد.

- در راه شام که صخره ما را بر کندو آب گوارا به لشکریان سقایت کرد.

-به پیکار یهود بنگرید و قلعه خبیبر،مرحب خیبری را قاضی خود سازید.

- آیا دژ استوارشان جز با دست علی تهدید شد؟ یا اینکه باب دژ از جای برکنده گشت؟

- بیندیشید در پیکار عمرو - بن عبدود، فارس یلیل که با هزار مرد برابر شد، و مقیاس گیرید با پیکار او در جنگ خندق

- این دو شیرژیان (مرحب خیبری - فارسی یلیل) شکار شمشیر علی گشتند، با آنکه از هیچ دلاوری بیم بدل راه نمی داند.

-سلحشوران " ضبه " که میان تنگ بر بسته روزه بصره در پای هودج جانفشانی کردند.

و رجال ضبه عاقدی حجراتهم

یوم البصیره من ظعینه فانیا

ضغموا بناب واحد و لطالما از دردوا اراقم قبلها و افاعیا

- با یورش علی نابود شدند، و از آن پیش چه اژدها که من بلعیدند.

- البته، نبرد صفین از سایر پیکارها پیچیده تر بود، اگر ازمعاویه وا پرسی، سخن راست و درست خواهی شنید.

در پیرامون شعر:

استاد احمد نسیم مصری، در ذیل این شعر:

وهب " الغدیر " ابوا علیه قوله

نهیا فقل عدوا سواه مساعیا

چنین گوید: " نهی " - بکسر نون - غدیر و امثال آن را گویند، و برای پیشوایمان علی، رزمی است که بنام "غدیر خم " یاد می شود، شاعر، بدان رزم اشاره می کند.

امینی گوید: کاش استاد مصری، بعد از آنکه " نهی " را عوض " بغی " در دیوان

ص: 33

مهیار به طبع رسانده، در ترکیب کلمه " نهیا " توضیحی اضافه می کرد و می گفت:

آیا حال است که منصوب شده یا مفعول است؟ و با آنکه هیچکدام متناسب نیست، اعلام می کرد که این گونه تعبیر نامناسب، از مانند مهیار دیلمی بزرگ مرد ادب، بعید می نماید.

گویا استاد مصری، احمد نسیم، بر روش ابراهیم ملحم اسود، گام می زند گه گفته است " روز غدیر نام جنگ معروفی است " ولی کاش از راز این جنگ معروف پرده بر می داشت و قسمتی از تاریخ آنرا یاد می کرد. یریدون ان یبدلوا کلام الله: می خواهند سخن خدا را برتابند، دلهای اینان بشک اندر است،و در تردید و حیرت عوطه وراند.

انشاد می کرد تصور نمی کنم با خرزی که در " دمیه القصر " ص 76 زبان به ستایش شاعر گشوده، راه مبالغه پیموده باشد، آنجا که گوید:

" هو شاعر له فی مناسک الفضل مشاعر، و کاتب تحت کل کلمه من کلماته کاعب. وما فی قصائده بیت، یتحکم علیه بلو ولیت، و هی مصبوبه فی قوالب القلوب،و بمثلها یعتذر الدهر المذنب عن الذنوب ":

" شاعری که در رشته های فضل و ادب آوازه ای بلند دارد، نویسنده ای که از پرده کلمات شیرین دوشیزگان نمکین بر آرد. در قصائد اوبیتی یافت نشود که در آن جای لیت و لعل باشد، سروده هایش در قالب دل جای گیرد. گویا زمانه ناسازگار، باتقدیم این آهنگ خوشنوا، بندامت از گذشته های غمفزا برخاسته ".

اما سروده های او در رشته مذهب، یکسره احتجاج و برهان است. در اشعارمذهبی او، جز حجت کوینده، ستایش صادقانه، سوگ دردناک، نخواهی یافت.

گمان می برم که همین قصائد مذهبی اوست که کینه وران و مخالفین مذهب اورا وادار کرده تا فضل آشکار او را پنهان سازند و آن چنان که شاید و باید از ستایش مقام بلند او کوتاه آیند. از این رو معاجم ادب و کتب تراجم از یادآوری ادب بی کران و فضل شایان او تنها به شمه ای قناعت کرده اند، و این خود هنر والا و سخن دلربای اوست که جلوه گر آمده آوازه او را همراه باد صبا در جهان منتشر ساخته، تا آنجا که بهر کجا گام نهی، نام مهیار، با سپاس و ثنا و بزرگداشت از مقام عظمت او توام بینی و دریابی که دیگران در فروغ هنر عالم آرای او گام می زنند.

بحق سوگند که این خود معجزه است که یک پارسی نژاد به سرودن شعر عربی دست یازد و بر همگنان عرب زبان فائق آید، و کمتر کسی را یارای برابری با او باشد. تا آنجا که همگان در ورود و خروج این آبشخور بدو اقتدا برند. و شگفت نباشد که مهیار دیلمی بر این پایه از معالی و مدارج بر آید، چه او در مکتب استادان ادیب و ماهر از خاندان رسول، همچون سید مرتضی و شریف رضی و استاد آن

ص: 35

دو، شیخ امت اسلامی شیخ مفید و امثال آنان پرورش یافته، با آنان همدم شده و ازدریای معارف بی کران آنان سیراب گشته است.

آری تیر دشمنانش به سنگ آمد و پندارشان خواب و خیالی کودکانه بود:

کمتر به شرح فضائل او پرداختند، و یا از نشر افتخارات او کوتاه آمدند تا از مقام والای او بکاهند، و چه بسا با فسون و فسانه و تهمت و ناسزا بر او تاختند تا دامن امانت او را لکه دار نمایند، چونان که ابن جوزی در تاریخ " المنتظم " بینی خود را به خاک مالیده که داستانی جعل کرده و اورا به غلو و افراط متهم کرده، حاشا که چنین باشد، این گفتاری مزور و نارواست.

اینک مهیار است که با ادب بارور، فضل نامور، سیرت پاک، فروغ تابناک، با راه و رسم علوی و سروده خسروانی، فرهنگ تراجم را از ستایش و ثنا و مکرمت و جلالت پر کرده و چه زیان است که دیروزش در مذهب مجوس سپری گشته، با آنکه امروز، با آئین اسلام و مذهب علوی و ادب عربی قد برافرشته است. این سروده هاو نشید والای اوست که از نهاد پاک و ضمیر ستوده او خبر می دهد، و این دیوان شعر اوست که روحیه بزرگوار او را مجسم و بر ملا و نام او را جاوید و ابدی ساخته.

چه مدارجی از شرف باقی مانده که بر آن بر نشده جه نبوغ و عظمتی سراغ دارید که توسن آنرا بزیر ران نکشیده؟ اگر او را به گذشته های تاریکش مواخذه کنیم، رواست که صحابه پیشین رسول را بجرم گذشته های سیاهشان بنکوهش در سپاریم. اسلام پیوند با گذشته ها را قطع می کند گویا پرونده اعمال را تجدید کرده باشند. از این رو می بینیم که مهیاردیلمی به خاندان خود که والاترین خاندان عجم است اظهار مسرت و غرور می کند و بشرافت اسلام و ادب والای خود افتخار کرده و گوید:

اعجبت بی بین نادی قومها

ام سعد فمضت تسال بی

- ام سعد، در محفل خانواده، شگفت زده از حال من جویا گشت.

- از رفتار و کردارم شادمان بود، خواست از تبار وخاندام باخبر باشد.

- مپندار که نسب من مایه خواری است، چون رضایت خاطرت را فراهم دارم.

ص: 36

- خاندان من با جوانمردی بر روزگارحکومت کردند و سالهای سال پا بر سر سران نهادند.

عمموا بالشمس هاماتهم

و بنوا ابیاتهم بالشهب

- از خورشیدآسمان عمامه بستند و کاخ خود را بر فراز اختران برا فرستند.

- پدرم کسری بر ایوان خود تکیه دارد، کدامکس پدری چو من دارد.

- صاحب صولت در میان سلاطین پیشین. علاوه برشرافت اسلام و ادب و افری که نصیب من گشته.

قد قبست المجد من خیر اب

و قبست الدین من خیر نبی

و ضممت الفخر من اطرافه

سودد الفرس و دین العرب

- مجد و حسب از بهترین پدران دارم، و دین و آئین از سرور مرسلین.

- فخرو مباهات را از همه جانب گرد آوردم:سیادت عجم و آئین عرب.

مهیار دیلمی بدست سرورمان شریف رضی در سال 394 بشرف اسلام مشرف گشت و درمکتب او به آموزش شعر و ادب پرداخت ودر شب یکشنبه پنجم جمادی ای دوم بسال428 در گذشت.

در هیچیک از کتب تراجم و فرهنگ های ادبی تاریخی، اختلافی در تاریخ وفات او نیافتیم، شرح حال او را در این مصادر خواهید یافت:

تاریخ بغداد ج 276:3، منتظم ج 94:8 تاریخ ابن خلکان ج 277:2 مرآه یافعی ج 47:3 دمیه القصر 76 تاریخ ابن کثیرج 41:2 کامل ابن اثیر ج 159:9 تاریخ ابی الفدا ج 168:2، امل الامل شیخ حر عاملی، روش المناظر ابن شحنه، اعلام زرکلی ج 1079:3 شذرات الذهب 247:3 تاریخ آداب اللغه ج 259:2 نسمه السحر (شرح حال آنان که براه تشیع رفته و قصیده سروده اند) دائره المعارف فرید وجدی ج 484:9 سفینه البحار ج 563:2 مجله المرشد. 85:2 واز نمونه های شعر مذهبی مهیار در مدح اهل بیت رسول است:

بکی الناس سترا علی الموقد

و غار یغالط فی المنجد

احب و صان فوری هوی

اضل و خاف فلم ینشد

ص: 37

بر سر آتش گریست تار راز آتش افروز مستور ماند، راه فرود گرفت که ندانند مقصد او بر فراز فلات است.

- عاشق است، نام معشوق را نهان کرده، آشیانه دوست راگم ساخته از کسی جویا نیست.

- اینک از پند ناصحان بدورافتاده. یکه و تنها سیلاب اشکش روان است، نیازی به یاور همنوا ندارد.

- ناتوان است و بار سنگینی بدل دارد، تشنه کام است و بر لب آب شکیبا.

و قور و ما الخرق من حازم

متی ما یرح شیبه یغتدی

- متین و آرام است. البته مردمحتاط از کار جاهلانه بدور است: امروز سپیدی مو را مستور سازد فردا بر سر پیمانه آید.

- ای دل، آزرده مباش. گرت این لولیان با مهار کشند، فراوانت مهار کردند و رام نگشتی.

- بهوش باش. که از بخت نا مساعد، دهان چون قندشان از آبشخور من تلخ خواهد گشت.

افق فکانی بها قد امر

بافواهها العذب من موردی

و سود ما ابیض من ودها

بما بیض الدهر من اسودی

- روزگار سپیدم که با دوستی آنان شروع گشته با دیدن موی سپیدم سیاه خواهد بود.

- سپیدی مو اولین خیانت روزگار نیست، با خیانتهای او خو گرفته ام.

لحی الله حظی کما لا یجود

بما استحق و کم اجتدی

- این بخت من نگون باد، که تاچند دست تمنا دراز کنم و او حق شایسته ام باز ندهد.

- تا چند بزندگی نکبت بار بسازم: امروز را بنکوهش سپارم و امید به فردای بهتر بندم.

- بخدا گرچه روزگارم در راه آرزوها بخواب رفته و از رسیدن بکامم بازداشته

ص: 38

- و هیچگاه نتوانستم گردش روزگار را بستایم، توانم با تاسی به فرزندان احمد مختار، تسلی خاطر جویم.

- بهترین جهانیان، فرزندان بهترینشان. جز اینان فرزند پا بجهان نگذارد.

- گرامی ترین زندگان که بر بساط زمین قدم نهند و گرامی ترین مردگان که در دل خاک نهان گردند.

- خاندانی بر فراز خاندانها، تا آنجا که بر فراز " فرقدان " بر شده اند.

- فرشتگان در گردشان بطواف اندر، وحی و الهام بر قلوبشان مستتر.

الا سل قریشا و لم منهم

من استوجب اللوم اوفند

و قل ما لکم بعد طول الضلال

لم تشکروا نعمه المرشد

- از قریش وا پرس. آنهاکه سزاوار عتاب اند بنکوهش در سپار وآنها که خطا کاراند خاطرنشان ساز.

-بگو: از چه سپاس رهبر خود نگذاشتید. آنکه شما را از پس عمری ضلالت و سرگشتگی نجات بخشید.

- بدوران فترت انبیا گسیل آمد و شما را براه راست رهبری فرمود.

- آزاد و واراسته بسوی جنان پر کشید. هر آنکه بر سنت او رود مورد سپاس است.

- و امر خلافت را به حیدر وانهاد، آن چنان که خبر معتبر حاکی است.

- بر همگانش سرور ومولی ساخت، آنها که شیفته حق اند معترف اند.

- و شما - حاسدان فضیلت - زمام خلافت از چنگ او بر بودید. هر آنکه صاحب فضل باشد بر او رشگ برند.

- گفتید اجتماع امت رهبر ما بود اما بدانید یکه تاز امت ویژه خلافت بود.

- چه ناگوار است بر سر دودمان هاشم و هم بر رسول کردگار که خلافت بازیچه تیم و عدی باشد.

- بعد از علی، حق خلافت مخصوص فرزندان اوست، اگر آیه میراث زیر پا نماند.

- آن یک خائف و نا امید از پا نشست وآن دگر گه بپا خاست یاور نیافت.

ص: 39

- دست نفاق از آستین ظلم و ستم بر آمد، سروری از پس سروری بخاک هلاک افکند.

و ما صرفوا عن مقام الصلاه

و لا عنفوا فی بنی المسجد

-در صفوف اجتماع بر ایشان تاختند، و چون در محراب عبادت گوشه انزوا گرفتند، پی کار خود رفتند.

- پدر این خاندان علی و مادرشان فاطمه معروف همگان اند، از مفاخر ایشان دم زن یا دم فرو بند.

- از پس روز حسین، آئین حق به بستر بیماری خفت، مرگ هم در کمین است.

- اگر راه و روش مردم را قیاس گیری، دوره جاهلیت بخاطر آید.

- خاندان پسر امیه جنایت تازه مرتکب نشدند، آئین جاهلیت را بقدرت پیشین اعاده کردند.

- آنکه رافاطمه خصم خون خواه باشد، روز قیامت خواهد دید که با چه عقوبتی دست به گریبان باشد.

- ای سبط پیامبر هر آنکه دست بخون تو آلود، بروز قیامت چه غرامتی خواهد پرداخت.

- جانم فدایت باد، و کیست که آنرا بفدا گیرد. کاش برده را جانفدای سرورش بپذیرند.

و لیت دمی ما سقی الارض منک

یقوت الردی و اکون الردی

کاش هیولای مرگ از خون من سیراب می شد، و خون تو بر زمین نمی - ریخت.

- ای خفته کربلا کاش می بودم و در برابرت بخاک و خون می طلبیدم.

- شودکه روزگار این دل پر درد را از دست دشمنانت شفا بخشد.

- شود که شوکت حق بر باطل چیره شود، شود سفله مغلوب آزاده شود.

- این آرزوها همه با دست خدائی برآورده شد، اما هنوز جگر من تفتیده و داغدار است.

ص: 40

- شنیدم که قائم شما را ندای عدالتی است که هر صاحب شهامتی بپاسخ لبیک گوید.

- من برده شمایم و با تار و پود قلبم بشما پیوند خورده ام. آنگاه که اعتراف دگران قلبی نباشد.

- دین و دوستیم در وجود شما خلاصه گشته، با آنکه زادگاهم ایران است.

- از برکت شما بر حیرت و ضلالت پیروزگشتم، اگر نبودید، به صراط حق راه نمی بردم.

- تا در درست شرک بودم، چون شمشیری در نیام بودم. بدست شما از نیام برآمده افراشته ماندم.

- هماره قصائد من دست بدست می چرخد: از زبان این نوحه سرا به سینه آن ماتمزده غم فزا.

- اگر زمان نیافتم که با دست بیاری شما خیزم، اینک با زبان شعر بپاخاسته ام.

و در قصیده دیگری امیر المومنین علی علیه السلام و فرزندش حسین را بسوک وماتم نشسته: مناقب و فضائل آنانرا یاد میکند. این قصیده را محرم سال 392 گفته و طلیعه و پیش در آمد تشرف او بدین اسلام بوده است.

یزور عن حسناء زوره خائف

تعرض طیف آخر اللیل طائف

فاشبهها لم تغد مسکا لناشق

کما عودت و لا رحیقا لراشف

نیم شبان، بنیابت حسنا، شبحی ترسان و لرزان بزیارت آمد.

- گویا او بود،جز اینکه عطر دلاویزش بمشمام نرسید وشرابی از لب و دندانش نصیب نگشت.

- کاشانه اش دور، خوشبختم که رویا راه را نزدیک کرد، از دیدارش محروم ولی درود او نثار است.

- با نرمی نیاز برم، امتناع کند، گویا سوگند یاد کرده که رعایت آن را فرض داند.

- دردامن فلات، منزلگاه آن بیوفایان فراموشکار است، که مرغ روحم

ص: 41

بتابستان و زمستان بدان سوی شتابان ومشتاق است.

- خواهم راز عشق را پنهان کنم: از این رو نام و نشانش پرسم با آنکه دانم، از حالش جویا شوم با آنکه مشهود همگان است.

- دوستانم به نصیحت راه ملامت گیرند، پندارند اولین روز است که در وادی عشق پاگذارم.

- نگار اگر میان من و تو - و خدا نکند - صدها تپه و سحرا حایل شود.

فلا زر ذاک السجف الا لکاشف

و لا تم ذاک البدر الا لکاسف

فان خفتما شوقی فقد تامنانه

بخاتله بین القنا و المجاوف

بصفراء لو حلت قدیما لشارب

لضنت فما حلت فتاه لقاطف

یقین بدان: این پرده آویخته نشد جز اینکه روزی کنار رود و این ماه چهارده کمال نگرفت جز اینکه روزی تاریک شود.

- اگر از اشتیاق من می هراسید که با شتاب این پرده را بیکسو نهم، ایمن باشید که از بی پروائی شراب کمک نگیرم.

- انگوری که اگر شراب کهنه اشت حلال باشد، بخل ورزند و تازه آن را برای چیدن روا نشمارند.

- ساغر آن در کف لباده پوشی از خانذدان کسری است که حدیث شراب را از شاهان قبائل روایت کند.

سقی الحسن حمراء السلافه خده

فاینع نبتا اخضرا فی السوالف

- سرخی شراب ناب، گونه چون گلش را از طراوت سیراب کرده، سبزه غدارش بر کنار دمید.

- سوگند که اگر با کف زرینش شراب مرا ممزوج کند، غم دل فرو نهم، جز آن غمی که با دلم پیمان وفا بسته.

- بروزگار این مهلت نگذاشتم که موهبت این غم از دل برباید: چه باپند ناصحان و یا فریب دوست مهربان.

- آتشی شعله ور که هر چند دم فرو کشد، برقی خیره کننده از سرزمین کوفان برجهد و بازش مشتعل سازد.

ص: 42

- برقی خاطف که تربت علی را بخاطر آرد، گویا سروش مصیبتش را بگوش می شنوم.

- مشتاقانه برمرکب قافبه بر شدم و با اشک ریزان، هروله کنان رهسپار گشتم.

- بسوی ثناو ستایشی که اگر احساسم رسا باشد، طوفانهای سهمگین را بازیچه شمارم.

- در این وادی بی کران، با نیروی جان راه بجائی نبرم، گرچه خود را به آب و آتش زنم.

و لکن تودی الشهد اصبع ذائق

و تعلق ریح المسک راحه دائف

- ولی اینم کافی است که شهد انگبین با سر انگشتی ممتاز باشد، و شمیم عنبر جامه عنبر بپالاید.

- جانم فدای آن سرور که بنده راه حق بود، روزگاری که دیگران مدعیان ناحق بودند.

- اگر مدارج دین را وارسند، بنهایت عابد. اگر دنیا را بخش کنند، اولین زاهد.

- روز " بدر" و " هوازان " حجتی است رسا، بر آنها راه فرار گرفتند و یا بتماشا رهسپار بودند.

- و قلعه " خیبر " باآن در سنگین که بر دست ناتوان چه سهمگین بود.

ابا حسن ان انکروا الحق جاهلا

علی انه و الله انکار عارف

- یا ابا الحسن اگر حق ترا بجهالت منکرآمدند، و بخدا سوگند که دانسته انکار نمودند.

- با وجود این. اگر یکه تاز میدان شهامت نبودی و با تشریف " خاصف النعل " همتا و هم سنگ رسول نمی شدی.

- اگر پسر عم. کار گزار. داماد و همریشه رسول نبودی - با آنکه بودی - دگران با تو برابر و هم سنگ نبودند.

- می دانست که دیگران از بر شدن به این مدارج ناتوان اند، از این رو

ص: 43

بویژه ناک ترا به فضیلت یاد فرمود.

- جمعی نیرنگ زدند و بعد از رسول راه خیانت گرفتند، این یک در نیرنگ و دغل همتای دیگری بود.

وهبهم سفاها صحفوا فیک قوله

فهل دفعوا ما عنده فی المصاحف

گیرم که با سفاهت سخن رسول را بر تابیدند، آیات قرآن را چگونه بر می تابند؟

- بعد از تو فاتحه اسلام را خواندند: دین را با خواری و خفت زیر پا نهادند.

وجددها بالطف بابنک عصبه

ابا حوا لذاک القرف حکه قارف

- این سفاهت و خیانت در بیابان " طف " بر سر فرزندت حسین تجدید شد: روا شمردند که زخم کهنه را با سر انگشت خونبار سازند.

- ناگوار است بر رسول خدا که از سینه دختر زاده اش خون چون ناودان روان است.

- میراث خلافت را از چنگ تو ربودند، و خلافت خود را چو نان غل جامغه بر گردن آیندگان بستند.

- ای تشنه در خون طپیده که اگر در رکابش بودم، با سیلاب اشک خود سیرابش می ساختم.

سقی غلتی بحر بقبرک اننی

علی غیر المام به غیر آسف

- از دریای رحمتی که به کویت اندر است، موجی برآمد و از عطشم وارهانید، با آنکه در کنار ترتبت خاضر نبودم.

- زایران مرقد پاکش درود مرا به نیابت نثار کردند تا تشریف جویم اگر چه دیدگانم از این شرافت محروم ماند.

- بازگشتند و غباری از تربتش بر سینه ام فشاندند، شفای من در همان بود که آنان ذخیره روز درماندگی سازند.

- مهر دوستانت به دل نهفتم،مهری موافق. شتم دشمنانت بر زبان دارم، دشمنی آشکار.

دعی سعی سعی الاسود و قد مشی

سواه الیها امس مشی الخوالف

ص: 44

- از این رو حاسدانت به کین برخاستند که همگان دانند مانند آنان برای بت سجده نبردی.

- دست آلودگان به دامن طهارتت نرسید، بد گویان، حسبت را نیالود.

- این افتخاری کهن که از خون تبارک در رگ و پی دارم، افزون نشمارم از مهری که تازه به دل می پرورانم.

- بسا حاسدان که آرزو دارندگانش در زمره خفتگان بودند و من در برابر آنان با زبانی چون تیر و شمشیر به دفاع و حمایت بر نمی خاستم

- در ثنا و ستایشتان داد سخن دادم، و این دشمن بدخواه تو است که از خشم دست به دندان می گزد.

- عشق شما با تمام دنیا برابر است، و دانم روز حشر، سیه نامه اعمالم را سپید خواهد کرد.

نظمی در سوک اهل بیت قرائت شد که مبتذل و بی ارج بود، از مهیار تقاضا کردند قصیده ای بر آن وزن و قافیه بسراید، در همان مجلس این چکامه بدیع را بپرداخت:

مشین لنا بین میل و هیف

فقل فی قناه و قل فی نزیف

خرامان و سر خوش گذشتند، چون پرچم در اهتزاز، مست و خراب.

- میوه جوانی بر سر هر شاخی در انتظار چیدن. و من عجب الحسن ان الثقیل منه یذل بحمل الخفیف

- راستی عالم پریچهران هم عالمی است: آنکه زیباتراست بر دیگران ناز و ادا می فروشد.

-دوستان دانید که داستان خلخال و گوشواره چه بود؟

- از منش پرسید نام آن زیبائی است، معنایش تباهی پارسائی.

- در این تاریکی شب، این رویای خیال پرور آن ماه پیکر عدنانی است؟

- ذاتش جلوه گر است یا شبح او. نزدیک بود که در جمع دوستان رسوا شوم.

- آری خود او بود، پیمان عشق را خاطر نشان کرد، اگر بر سر پیمان روم با دلی ناگوار است.

ص: 45

- این گردش ناگوار زمانه بر آل علی بود که زبان مرا به هجو زمانه باز کرده.

- با آنکه از دیارم بدور اند، اما از درد فراق آن کشم که دوست همنشین در فراق همنشین.

- اینک همدم من، تنها عزاداران و غمگساران حسین اند- کینه دیرین در کمین بود، بروز عاشوراطوفانی سهمگین بپا کرد.

قتیل به ثارغل النفوس

کما نغر الجرح حک القروف

- و شهیدی بجای نهاد که کینه انسانهارا بر آشوفت، چونان که جراحت را با سر انگشت بخون بپالایند.

- با آن دستی که دیروز بیعت سپردند، امروز هیولای میرگ را به سویش راندند.

- بدین زودی جدش را از یاد بردند، حقوق دیرین و نوین یکسره از خاطر ستردند.

- بار نفاق در دل، به سویش پرواز گرفتند، مکر و فسون در زیر بال نهفتند.

- چه ناگوار است بر من که غول مرگ بر سینه با وفارت بر شد.

- و سر انورت که خاک آلوده بر سرنی کردند، با آنکه خورشیدش بزیر پی بود.

- مطرودتر، فرمانروایشان که پویا شد، دوان و خیزان. وای برفرمانبرانشان که بهشت عدن را به بهای اندک فروختند.

- و تو ای سرور من - گر چه از مقامت محروم کردند - پیشوائی، همچون پدر ارجمندت بر غم انف کافران.

- بروز خیبر، معجز قلعه و در، بر دست که جاری شد؟ و بر سر چاه شر جنیان که بر تافت؟

- بروز " پدر " و " احد " صفوف دشمن که پراکند؟ شمل آشفته دین را که مجتمع آورد.

- بتهایشان را برضای حق، درهم کوبید؟ با آنکه بت پرستان حاضرو ناظر بودند.

ص: 46

- جز پدرت بود: پیشوای هدایت و چراغ امت شیر بیشه شجاعت.

- کند باد شمشیری که پیکرت در خون کشید، و روی هر چه شمشیر است سیاه کرد.

- آب گوارا در کامم شرنک شد، جامه حریرم سوهان تن گشت.

- این تن ناتوانم کی تواند، این بار مصیبت توان فرسا بر دوش کشد.

- حسرت و افسوسم بر تو است. و این نیز گفت با خبران است که روز قیامت آتش حسرت با اشاره تو سرد و سلامت خواهد گشت.

- سرور من. این بوی دلاویز تو است که زایران با خود آوردند، یا مشک ختن که با تربتت بیامیخت.

- گویا عرصه مزارت گلزار بهاری است که سوز پائیزی بر آن وزید.

- من بشما مهر ورزم ما دام که طائفان کعبه به سعی پردازند و یا قمری بر شاخساران بنالد.

- گرچه نژادم پارسی است، اما مرد شریف و آزاده، تعلق خاطرش وقف آزادگان شریف است.

رکبت - علی من یعادیکم

و یفسد تفضیلکم بالوقوف

سوابق من مدحکم لم اهب

صعوبه ریضها و القطوف

تقطر غیری اصلابها

و تزلق اکفالها بالردیف

برسمند تیز گام ادب بر شدم و بر دشمنان بدخواهتان تاختم.

سمندی تیز رفتار از قصائد آبدار که از طغیان و سرکشی آن هراسی در دل نداشتم. با آنکه سواران دگر از سرکشی و طغیان تکاور واژگون گشتند، و ردیف آنان نیز بخاک در غلتید.

و از سروده های شاعر در مدح و ثنای اهل بیت این ابیات زیر است:

سلامن سلامن بنا استبدلا؟

و کیف محا الاخر الاولا؟

آنکه از ما دل برید. ندانم چه کسی را برگزید چگونه مهر نوین عشق دیرین را از یاد برد.

- آن پیمانهای موکد کجا شد؟ و آن عشق آتشین که ملامت ناصحان را

ص: 47

به چیزی نشمرد؟

- آرزوهای خام بود که با گذشت ایام از سر بنهاد؟ یا رویای شبانه که با سپیده صبح از میان برخاست؟

- اشکهای جاری نه از سوز دل بود؟ خدا را، پاسخ دهید عاشق سرگردان را.

- بر سرآن آبگاه گفتم: قدری بپائید. و اگرمهلتی می دادند، چه منتی بر من می نهادند.

قفا لعلیل فان الوقوف

و ان هو لم یشفه عللا

- به بالین این بیمارتان بپائید، اگر مایه شفا نباشد، باری وسیله دلداری است.

بغربی و جره ننشد به

و ان زاد ناضله - منزلا

در کنار " وجره " از کاشانه او سراغ گرفتم، گرچه بر گمراهی ما افزود.

- آن پریوش که اگر خورشید رخش براه انصاف می رفت، از تابش خود بخل نمی ورزید.

- رات هجرها مرخصا من دمی

علی النای علقاقدیما غلا

و ربت واش بها منبض

اسابقه الرد ان ینبلا

رای ودها طللاممحلا

فلفق ما شاء ان یمحلا

- بساسخن چین که نبض او را شناخته و من پیشدستی کنم تا سعایت او بر تابم.

- با این تصور که مهر دلداه ام چون عرصه ریگزار است، رطب و یابسی بهم بافته تا ریشه عشق و شوریدگی را بسوزاند.

- و بسا زبانهای چون نی فراز و چونان سنان تیز و دراز که از خود بر تافتم.

- اگر آن پریوش رخ بتابد، چه نیازش که ماه تابان بر آید.

- خدا شبهای " غویر " را سیراب کناد، از باران صبحگاهی و ژاله شامگاهی.

- بارانی که چون از چشم مشتاقی قطره اشکی روان بیند، به همدردی بر خروشد و سیلاب کشد.

- به ویژه آن شب وصل، گرچه دیگر باز نگشت، از آن پس خواب به چشمم راه نکرد.

ص: 48

- اما در رویا، هنوز بر سر پیمان است، گر چه پیمان شکنی راه و رسم دیرین است.

خدا را چه شب کوتاهی. اگر وصل دلدار نبود، چون شب یلدا بود.

- آن دامن کبریا که درشور و شیدائی بر زمین می کشیدم، اینک به پیری کوتاه گشته.

- بزودی هم و غم بر دل برجهد و از شوق و سر خوشی بازم دارد.

- از آه سوزانم سوهانی بسازد که شمشیر جانکاه را بساید.

و اغری بتابین آل النبی

ان نسب الشعراو غزلا

- اینک به ثنای آل پیامبر حریصم، قصیده ای بسرایم، غزلی بیارایم.

- جانم فدای آن اختران خاموش، لکن چراغ هدایت خاموشی نگیرد.

- پیکر انورشان در بیابان، فضای جهان را پرتو افکن است.

- توده غبررا از جمل این بار سنگین درماند، ازاین رو شمع وجودشان را در دل نهفت.

- فیض بخشی کردند: ابر و دریا آفریدند. فرو افتادند: قله های عظمت را بنیاد نهادند.

- از رقیب که بمفاخرت خیزد، وا پرس که پایه های عظمت مجدشان تا بکجا بر شده است.

- قرآن، کدام خاندان را با مباهله تشریف داد، که رسول خدا به آبروی آنان بدعا برخاست.

- معجز قرآن بر که نازل گشت؟ و در کدام خاندان؟

- در روز " بدر " بدری که پرچم دین را بر افراشت، چه کسی یکه تاز میدان بود؟

- که بیدار ماند و دیگران بخواب غنودند؟ داناتر که بود؟ داد گسترین آنان کدام.

بمن فصل الحکم یوم الجنین

فطبق فی ذلک المفصلا

مصاعی جمیله فراوان است، تفصیل آن سخن را بدرازا کشد، اجمال آن

ص: 49

در مقام سند کافی است.

- سوگند بحق که ملحدان و کجروان بر آئین حق چیره شدند، بلکه آن را تباه کردند.

فلو لا ضمان لنا فی الظهور

فضی جدل القول ان نخجلا

- آری پیروزی حق ضمانت الهی است وگرنه در جدل شرمسار و سرافکنده بودیم.

- خدا را. ای قوم. رواست که رسول مطاع فرمان دهد، هنوزش غسل نداده نافرمانی کنند.

جانشین خود را معرفی کرد و ما بیاوه پنداشتیم آئین خود را مهمل وانهاد

- پندارند که اجماع و اتفاق دارند، از سعد بن عباده خبر وا پرس.

- آنهم اجماعی که بی فضل رابر صاحب فضل مقدم شناخت.

- و حق را از صاحب حق باز گرفت. آری علی صاحب حق بود.

- منزل به منزل راه سپردند، از بغی و ستم، خاندان علی را پی سپر سینه اشتران ساختند.

- و از کید و کین، چونان عقرب جراره، چه نیشها که بر جانشان نزدند.

- مایه ضلال و حیرت بدان پایه که عزای حسین را بپا کرد و مصیبتهای پیشین و پسین.

- خاندان امیه، جامه این عار و شنار بر تن آراست. گرچه خون شهیدان یکسره پامال نگشت.

- ای زاده مصطفی، این خود روز سقیفه بود که راه کربلا را هموار کرد.

- حق علی و فاطمه زیر پا ماند، از این روکشتنت روا شمردند.

ایا راکبا ظهر مجدوله

تخال اذا انبسطت اجدلا

شات اربع الریح فی اربع

اذا ما انتشرن طوین الفلا

اذا وکلت طرفها بالسماء خیل بادراکها و کلا

فعزت غزالتها عزه

و طالت غزال الفلا ایطلا

- ای تک سواری که بر خنگ بادپیما روانی، و چونان شاهین در پرواز.

ص: 50

- خنگی که در چهار از طوفان سبق بردگاهی که در کوه و دره و زان گردد.

- و چون طرف چشم به آسمان دوزد، پندارند که خواهد به سما بر شود.

- سپیدی کاکلش بر قرص خورشید طعنه زند، اندامش غزال رعنا را بچیزی نخرد.

اظنک فی متنها واحدا

لتدرک یثرب اومرقلا

- گمانم که با این سیر و شتاب به سوی مدینه روان باشی.

- بسلامت. و هر که در نیاز من بکوشد، بسلامت باد.

- پیام این دلسوخته را همراه بر. و به پیشگاه احمد مرسل آواز برکش.

- پس از ثنا و سپاس بر گو: ای رهبر هدایت، راه و رسمت دگرگون گشت.

- به جوار حق راه گرفتی، و مادر آتش فراق ماندیم. اما شرع و آئینت تمام بود.

- پسر عمت بر آن شد که به آین و سنتت قیام ورزد.

- نیرنگبازان، آنها که حق را واژگون کردند، راه خیانت و دغل پیش گرفتند.

- سر انجام، " تیم " آنان زیور خلافت بر تن آراست، بنی هاشم عاطل و باطل ماندند.

- نوبت " تیم "که بپایان آمد، خاندان " عدی " طنابها را کشیدند.

- خاندان امیه هم گران طمع فراز کردند، دیگر جاده ها هموار بود.

- از میانه پسر عفان بر سریر خلافت بر شد که گمان نمی رفت. بلکه او را بر سریر نشاندند.

- دیدگان امیه روشن گشت و عیش عمگان بکام. پیش از آن سخت و ناگوار.

- کار شوری و اجماع، در آخر به آئین اردشیر پیوست، آن دو آتش زدند این یک پاک بسوخت.

- روان گشتند و قدم به قدم تا گودال هلاکش سوق دادند، بهتر بگویم:

ص: 51

کشاندند.

- و چون برادرت علی زمام خلافت کشید تا به سوی حق باز گرداند، از این رو دشوار و سنگین بود.

- آمدند که با خواری به قاتلانش سپارند با آنکه خود معرکه آرای قتال بودند.

- ناگفتنی بسیار است، داد خواه آنان بروز قیامت توئی، وای بر آنان که مهلت یابند.

لکم آل یاسین مدحی صفا

و ودی حلا و فوادی خلا

- ای خاندان مصطفی. اینک ثنایم چون آب زلال، مهرم شیرین و خوشگوار، قلبم خالی ازمهر اغیار است.

و عندی لاعدائکم نافذات قولی ما صاحب المقولا

- سخنان گزنده ام برای دشمنان آماده، مادام که زبان در کام بجرخد.

اذا ضاق بالسیر ذرع الرفیق

ملات بهن فروج الملا

- اگر با گام هموار به مقصود نرسم. بشتابم و دامن صحرا پر کنم:

- از تیر جان شکاف که بر هر جا نشیند، هلاک سازد.

- چرا چنین نباشم. با آنکه راه نجات بخش دینم براهنمائی شما مکشوف افتاد.

- با درستی براه براست قدم نهادم. پیش ازآن، سر خود گرفته بیراهه می شتافتم.

- زنجیر شرک را پاره کردم. با آنکه در گردنم قفل بود.

- سروران من. مادام که ابری خیزد و رعدی برانگیزد، دوستار شمایم.

- و از دشمنان شما بیزاری جویم. بیزاری شرطمهر کیشی است.

- وابسته مهر شما از کیفر هراس نکند. در روز فردا، بایدش که پناه باشید.

در سروده ای دگر، امیر المومنین را ستوده و کید و کین دشمنانش را یاد نموده گوید:

ان کنت ممن یلج الوادی فسل

بین البیوت عن فوادی: ما فعل

ص: 52

و هل رایت - و الغریب ما تری

واجد جسم قلبه منه یضل

و قل لغزلان النقا: مات الهوی

و طلقت بعدکم بنت الغزل

و عاد عنکن یخیب قانص

مدالحبالات لکن فاحتبل

یا من یری قتلی السیوف حظرت

دماوهم. الله فی قتلی المقل

ما عند سکان منی فی رجل

سباه ظبی و هو فی الف رجل

دافع عن صفحته شوک القنا

و جرحته اعین السرب النجل

دم حرام للاخ المسلم فی

ارض حرام یال نعم کیف حل؟

قلت: شکا فاین دعوی صبره؟

کری اللحاظ واسالی عن الخبل

عن هواک فاذل جلدی

و الحب ما رق له الجلد و ذل

من دل مسراک علی فی الدجی

هیهات فی وجهک بدر لا یدل

- اگر بدین دره و هامون روانی، از مردم آن سامان پرس که قلب من کو؟

- دیده ای؟ - و غریب کجا بیند - کسی پیکر خود را یابد و قلب خود نیابد؟

- آهوان این دشت و دمن را گو که عشق و دلدادگی مرد، بعد از شما دختر رز را اطلاق گفتند.

- از یاد شما گذشتند، صیاد نا امید دام بگشاد، ولی خود در دام افتاد.

- گوئی آهیختن تیغ و ریختن خون حرام است، خدا را. رحمی بر این کشته های در خون از تیر مژگان.

- ساکنان وادی " منی " را پرس تا چه گویند: دلیر مردی اسیرآهوئی گشت با آنکه هزار مرد جنگی در رکابش بود.

- باسنان نیزه از جان خود بدفاع برخاست، اما سیه چشمان شهلا بخونش کشیدند.

- خون حرام، آنهم در سرزمین حرام؟ خدا را از چه حلال شمرد؟

- گفتی: آنکه شکوه آرد، دعوی صبرش نشاید. آخر، چشم بگشا و حال زارم بنگر.

- تبر عشقت بجان نشست، طاقتم بربود، عشق و شیدائی قهرمان پیلتن را مقهور سازد.

ص: 53

- در این سیاهی شب کدامین چراغت رهنمود؟ هیهات. چهره ات خود بدر تابانی است که سیاهی شب بزدود.

- جویای شوکت بودی. با قهر و زور، گردن زیبا رویان ببند گشیدی.

لو احظا علمت الضرب الظبی

علی قوام علم الطعن الاسل

- با چشمان فتان که به شمشیر،کشتن و بستن آموزد، با قد و بالائی که نیزه تابدار طعنه جان ستان.

- ای که در وادی " حاجر " می گذری و در برابرت جولانگاه وسیعی می نگری.

اذامررت بالقباب من قبا

مرفوعه و قد هوت شمس الاصل

فقل لاقمار السماء: اختمری

فحلبه الحسن لاقمار الکلل

- چون به سرا پرده های " قبا " بگذری،هنگامی که خورشید در حال غروب است.

- اختران سما را بر گو در حجاب شوید،جلوگاه حسن ویژه اختران این بارگاه است.

- به آروزی آن شبهای " خیف ". آیا روزگار عیش و شادمانی باز خواهد گشت؟

- رویای شبانه بود که سپیدی صبحش گریزاند، یا سایه جوانی که رخت بر بست.

ما جمعت قط الشباب و الغنی

ید امری ء و لا المشیب و الجذل

یا لیت ما سود ایام الصبا

اعدی بیاضا فی العذارین نزل

ما خلت سوداء بیاضی نصلت

حتی ذوی اسود راسی فنصل

هیچ کس جوانی و بی نیازی را با هم گرد نیاورد، و نه پیری با شادمانی.

- آن غم که روزگار عیش و شیدائیم را سیاه کرد، کاش با سپیدی عذارم همان می کرد.

- نه گمانم بود که موی سپیدم از رنگ خضاب درآمده تا آنکه ازفرتوتی بدامنم ریخت.

- ناگهان از در بلائی درآمد و ایام پیریم را بجرم شور جوانی بکیفر گرفت.

ص: 54

- موی سپید، اعلام خطر است اگر بر حذر باشند، پیری زبان به پند و نصیحت گشوده اگر بپذیرند.

و دل ما حط علیک من سنی عمرک ان الحظ فیما قد رحل

- سالهای عمری که در فناء زندگی بار افکنده، گواه است که بخت و اقبالت بار بسته.

- زندگی سراسر درس عبرت است، و تو بی خبر دنبال دیو آرزو می تازی.

ما بین یمناک و بین اختها

الا کما بین مناک و الاجل

- فاصله آرزوها با مرگ نه چندان است، چونان که فاصله دست راست با چپ.

- اینک که توانی در کار خیر بکوش. آرزوی سعادت کن باشد که دریابی.

- سبکبال جانب حوض کوثر پوی که صاحبان حوض، ترازوی عملت را گرانبار سازند.

- به مهر آل احمد چنگ بر زن، این دستاویز رستگاری ناگسستنی است.

- سوگی نثار تربتشان ساز یا ثنائی: چکیده اندیشه های بلند و احساس دلپسند.

عقائلا تصان بابتذالها

و شاردات و هی للساری عقل

- دوشیرگان قصائد که در پرده نهان باشند، و چون از پرده بر آیند، رهزن مسافران باشند.

تحمل من فضلهم ما نهضت

بحمله اقوی المصاعیب الذلل

موسومه فی جبهات الخیل او

معلقات فوق اعجاز الابل

- از دفاتر فضلشان آن چند به سراسر گیتی بر که اشتران قوی هیکل از از حمل آن عاجز آیند.

- آویزه ای بر کاکل خیل و استر، آویخته از کوهان اشتر.

- سروران را یکی پس از دیگری ثنا بر خوان، قهرمانان را یکی پس از دیگری بسوک و ماتم نشین.

- پاکدامنان در سیاهی شب،پناه درماندگان به سیه روزی.

- بخشندگان نعمت بهنگامی که پهنه زمین از قحط و غلا تیره و درهم، چهره

ص: 55

زمانه از خشم دژم.

خیر مصل ملکا و بشرا

و حافیا داس الثری و منتعل

هم و ابوهم شرفا و امهم

اکرم من تحوی السماء و تظل

لا طلقاء منعم علیهم

و لا بحارون اذا الناصر قل

یستشعرون: الله اعلی فی الوری

و غیرهم شعاره: اعل هبل

لم یتزخرف و ثن لعابد

منهم یزیغ قلبه و لا یضل

و لا سری عرق الاماء فیهم

خبائث لیست مریئات الاکل

یا راکبا تحمله عیدیه

مهویه الظهر بعضات الرحل

لیس لها من الوجا منتصر

اذا شکا غاربهاحیف الاطل

تشرب خمسا و تجر رعیها

والماء عد و النبات مکتهل

اذا اقتضت راکبها تعریسه

سوفها الفجر و مناهاالطفل

عرج بروضات الغری سائفا

ازی ثری و واطئا اعلی محل

- سرور نماز گزاران از فرشته و بشر. مهتر فرزندان آدم از پوشیده و برهنه سر.

- آنان، و پدر و مادرشان. عزیزترین مردمان در زیر این کهکشان.

- نه از زمره " طلقا " که رهین منت باشند چون اسیران، در گیر و دار نبرد مصطرب و سرگردان.

- شعارشان: " الله اعلی و اجل " نه چون دیگران: اعل هبل. اعل هبل.

- صنمی از دست آنان زیور نبست، و نه قلب آنان بفریفت.

- و نه از شیر مادران، آلودگی خبائث بر وجود آنان نشست.

- ای سواری که شتر نجیب بزیر ران داری، پشتش از زخم جهاز دو تا گشته.

- اگر از جراحت دست بلنگد یاوری نیابد، سنگینی بار هم بر سر و دوش اولنگر آرد.

- به هر پنج یک نوبت آن بیاشامد و از چرا به نشخوار خار قناعت جوید، با آنکه آب فراوان و مرغزار خرم است.

- بدان حد شیفته و مشتاق که چون راکب خستور آرزوی خواب کند، سحرگاهش گوید -:

ص: 56

باشد سپیده دم، نیمروزش گوید: مهلتی تا غروب دم.

ای سوار باد پیما!

- در روضه نجف به ریگزارش اقامت جوی به پاکترین تربت والاترین مرتبت.

- و درود و تحیات مرا تقدیم کن به پیشگاه بهترین اوصیا، همتای بهترین انبیاء.

- گوشدار ای سرور مومنان و این نامی است که بحق ترا در خور است.

ما لقریش ما ذقنک عهدها

و دامجتک ودها علی دخل

و طالبتک عن قدیم غلها

بعد اخیک بالتراب و الذخل

- قریش در پیمان ولایت از چه با خلاص نرفت، دوستی را با غل و غش در آمیخت:

- و بعد از برادرت رسول خدا، کینه های دیرین: خونهای بدر واحد را از تو جویا گشت.

- چه شد که یکرای و یکرنگ بیاری هم برخاستند، چون ترا در گوشه انزوا یافتند.

- با آنکه عیب و عاری در وجودت نمی یافتند و نه ضعف و زبونی در اندیشه و افکارت.

- منقبتی بمفاخرت یاد نشد، جز اینکه مفصل و مجملش زیور اندام تو بود.

- خدا را از این قوم که با محمد - سراسر حیاتش - نفاق ورزیدند و برای نابودیش کمین نشستند.

- با چنان دلهائی دنبال او گرفتند، که قرآن کریم بیانگر آن است.

مات فلم تنعق علی صاحبه

ناعقه منهم و لم یرغ جمل

- پس از رحلت او که اولی بر سرکار آمد، از شترشان ناله ای برآمد و نه از شتربان.

- دومی هم که بجایش نشست، از نفاق و دو رنگی آنان شکوه نکرد، و نه آزارشان داد و ملامت کرد.

ص: 57

- پنداشتی با مرگ رسول، نفاق از میان برخاست، نیاتشان خالص گشت؟

- نه بان خداوندی که رسول را با وحی خود موید ساخت و پشت او را بیاری تو محکم کرد.

- علت آن بود که نیات و افکارشان در راه کفر هم آهنگ بود.

- در میانه دوستی برقرار بود یک صادقانه. از آن رو که از کردار هم راضی و خرسند بودند.

- چنان گیر که مدعیان گویند: نفاقی بود و منتفی گشت. - پس چه شد که با شروع خلافتت، باز بر سر نفاق شدند، و کینه ها را در دل بجوش آوردند؟

- با مکر و دغل دست بیعت سپردند: دستها بر سینه و در زیر آن دلهای پر کینه.

- بدیهی است. از اینان هر که با برادرت احمد مرسل پیمان بست، عهد خود بگشت.

- آن یک که از ترس انقلاب، عجولانه کار بشوری گذاشت، نگوئی چرا از تو روی برگاشت.

- چه شد که زاده امیه تو را عقب راند و دیگران را برای دریافت عطا پیش خواند.

- در مسند خلافت کار بشیوه خسروان عجم کرد، آئین حق ضایع شد تا دولت او برقرار ماند.

- آن چند که عرصه بر همگان تنگ آورد، آنانکه بدست خود بر تواش مقدم کردند.

- و چون بر مسند نشستی و حقوق مسلمانان بمساوات بگذاشتی، بر آنان دشوار و ناگوار آمد.

فشحذت تلک الظبا و حفرت تلک الزبی و اضرمت تلک الشعل

مواقف فی الغدر یکفی سبه

منها و عارا لهم یوم الجمل

- از این رو، تیغها تیز شد، سنگرها مهیا، شعله ها برافروخته گشت.

- نیرنگها باختند، از جمله روز جمل را براه انداختند، کاری سزاوار عار و

ص: 58

دشنام.

- کاشی دانستمی: آن دستها که تیغ تیز و نیزه کین بر سرت آهیخت.

- هیزم آورد و شرار آتش برانگیخت. بروز رستاخیز چه خاکی بر سر بایدش ریخت؟

- فرامش کرد که دیروزش دست بر دستت بسود: پیمان بست که راه تبدیل و خلاف نخواهد پیمود.

- کاش دانستمی. آن دستها که حرم رسول را از حجاب برآورد.

- تا خون عثمان جوید: عجبا. آنها که بیاری برخاستند، هم آنها بودند که دریای او را از پا نشستند.

- ای مردم آزاده. بگردش روزگار بنگرید: اینک " تیم " خون خواه " امیه " آمد.

- خون را به دامن دیگران وابستند، قاتلین در میانه از کینه رستند.

- اما آسیای ستمشان بر سر چرخید، تیغ زبان معذرت برید.

- نقض بیعت کیفرشان را امروز و فردا کرد، باخر بر سر پیمان شد، پیمانه عذاب بر سرشان ریخت.

- باری به عفو کریمانه علی پناه جستند، آنکه با صبر و شکیبائی عذر خواه و عذر پدیر است.

- پیوند رحم به افغان، ناله الامان کشید، کسی بناله اش ننگرید. نائره خشم بالا گرفت، آتش دل خاموش نگشت.

- جمعی که عمری داشتند راه نجات جستند، ما بقی از دم شمشیر گذاشتند.

جمعی ازپی آمدند، در مقام جدل زبان احتجاج گشودند، جز رسوائی و عار نفزودند.

فقال: منهم من لوی ندامه

عنانه عن المصاع فاعتزل

- گفت: " آن یک (زبیر) راه ندامت گرفت، سرکشی وانهاد گوشه عزلت گرفت.

- سنان نیزه را بر کند، چون بملامتش در سپردند،خصمانه تاخت و حمله آورد ".

ص: 59

- اما شواهد ماجرا حاکی است که عزلت او از نا امیدی و سستی بود.

و منهم من تاب عند موته

و لیس عند الموت للمرء عمل

- و گفت: " آن دگر (طلحه) در کشاکش مرگ توبه کرد " اما از توبه هنگام مرگ چه سود؟

اما صاحب هودج (عایشه) اگر از خلافکاری دست کشید، بر غم انف راوی که گفت و احتجاج نمود.

- چه شد که در برابر جنازه حسن بکین برخاست؟ جز این بود که جراحت قلبش را شفا می خواست.

- اما آن دو پلید دگر، پسر هند و زاده او. گرچه بعد از علی کارشان بالا کشید.

- آنچند که کینه و شر آوردند، جای شگفت نبود، چون براه دگران رفتند.

- ای سرور من گر به کمالت حسد بردند، از ضعف و ناتوانی در مشکلات بود.

- همریشه رسول توئی. جانشین او توئی. وارث دانش توئی. و هم رفیق با اخلاص.

- خورنده مرغ بریان. کشنده اژدهای دمان. هم کلام با ثعبان.

- خاصف نعل رسول. بخشنده خاتم در حال رکوع. سقای لشکریان بر چاه " بدر ".

و فاصل القضیه العسراءفی

یوم الحنین و هو حکم ما فصل

- اما بازگشت خورشید، خود آیتی از عظمت تو است که خرد را حیران کرد.

-از این رو حاسدان را نکوهش نکنم که از خشم جانبت رها کردند، و نه آنها که گامشان لغزید.

- ای ساقی کوثر آنکه به ولایت عشق ورزد، از شراب کوثر محروم مباد.

- و نه شعله آتش گردن او بزیر آرد که در برابر مهرت خاضع است.

ص: 60

عادیت فیک الناس لم احفل بهم

حتی رمونی عن ید الا الاقل

- در راهت با دیگران دشمنی گرفتم، و نه ارجشان نهادم، تا آنجاکه جز معدودی - همگان مرا چون کف خاک از دست فشاندند.

- خلوت گزیده به غیبت نشستند، گوشت و استخوانم به نیش کشیدند، و من سرگرم ثنا و ستایشتان به آنان نپرداختم.

- رضایت با خشم جهانیان سنجیدم، و رضایت برگزیدم.

و لو یشق البحر ثم یلتقی

فلقاه فوقی فی هواک لم ابل

- اگر دریاچون دو پاره کوه بشکافد و مرا در کام کشیده سر بهم آرد، پروایم نباشد.

-مهر و پیوندم سابقه دیرین دارد، جونانکه سلمان محمدی را مجد و عظمت از شما بیادگار باشد.

ضاربه فی حبکم عروقه

ضرب فحول الشول فی النوق البزل

- نبض هایم از شور و اشتیاق چنان در تب و تاب است که شتر مست به هنگام لقاح.

- پیوند من حبل ولایت شما استوار است: با مهری دیرین و آئینی نوین.

- بدین پیوند بر پدرانم که شاهان بودند برتری جستم، برتری اسلام بر سایل ملل.

لذاکم ارسلها نوافذا

لام من لا یتقیهن الهبل

- از این رو چکامه ام را بسان تیر دلدوز، سوی مادرانی پر ان سازم که از مرک و و ماتم فرزندان پروا ندارند.

- ناوک آبدار از شست من رها شود، و دشمنانت از بیم جان کناری گیرند.

صوائبا اما رمیت عنکم

و ربما اخطا رام من ثعل

- پیکان تیرم به هدف نشیند، اگر از جانب شمارها سازم. چه بسا که تیرانداز پارتی هم خطا کند.

ص: 61

و در قصیده دگر استاد امت، ابن المعلم، شیخ مفید متوفی 413 را سوگ و ماتم سروده بدین مطلع:

ما بعد یومک سلوه لمعلل

منی و لا ظفرت بسمع معذل

(این قصیده در اصل کتاب 91 بیت است، و چون ترجمه آن باعث ملال خواننده بود، صرف نظر گردید. مترجم.

ص: 62

پیشه کردند.

- با فریاد " الرحیل " روان گشتند، سراپرده سفیدمان از سوز هجران رنگ خوف گرفت.

- هجران و فراق چه دردناک است؟ ساعتی بیش نگذشته، گمانم سالی است.

- درخشکزار وادی بامید کفی آب منزل گرفتند، سیلاب دیده ما از سوز هجران بدریا پیوست.

- راه خوف و خطر وانهاده از وادی وحشت بسلامت رستند، اما آشیانه دل از غم جدائی وحشتبار و ویران ماند.

- دیگر قلبم آرام و قرار نباید، از آنکه خاطره نگارم درتار و پود تن جاوید و پایدار است.

- بجستجوی تسلا و آرامش دل بر شدم، نصیبم نگشت، معذور آنکه در جستجو باشد و توفیق نیابد.

اهلا بطیف خیال مانعه لنا

یقظی و مفضله علینا فی الکری

- مرحبا بر رویای دوشین که خوب از چشم زدوده. وه که از خواب ناز هم شیرین ترم بود.

- چه لطفی گواراتر از این دیدار لطیف. اگر دمی بیش، بر سرم می پائید.

جزعت لوخطات المشیب و انما

بلغ الشباب مدی الکمال فنورا

- طره سپیدم نگریست، در جزع شده نالید، ندانست که شاخ جوانی بعد از کمال به گل نشیند.

- گرم از ورود پیری نگرانی، هر جوانی که زندگی یابد، ناچار بدین آبشخورش گذر باید.

- زلف سیاهش سپید گردد، اگر پیری به استقبال نیاید، خاک گورش باغوش نهان سازد.

- درود بر تو - ای روزگار جوانی، هماره از سیلاب بهاری سیراب بهاری سیراب باش.

- چه روزها که در سایه گسترده ات جامه کبر و ناز بر زمین کشیدم و شاخسار تنم سبز و بارور بود.

ص: 64

ایام یر مقنی الغزال اذ ارنا

شغفا و یطرقنی الخیال اذا سری

- آهووشان از شیفتگی دیده بدیدارم می دوختند و چون بخواب می شدم خیال و رویا حلقه بدرمی کوفت.

و مرنح فی الکور تحسب انه

اصطبح العفار و انما اغتبق السری

بطل صفاه للخداع مزله

فاذا مشی فیه الزماع تقشمرا

اما سالت به فلا تسال به

نایا یناغی فی البطاله مزمزا

و اسل به الجرد العتاق مغیره

یخبطن هاما او یطان سنورا

یحملن کل مدجج یقری الظبا

علقا و انفاس السوافی عثیرا

افتاده در میان انبوه، پنداری مست شراب صبحگاهی است و او خسته از تاخت شبانه.

- دیری که جلادتش چون صخره صما نیرنگ و فریب را بلغزاند، و چون دشمن، روباه صفت به سویش شتابد، ناگهان بر جهد و کارش بسازد.

- هر چه خواهی بخواه، اما مخواه که نی لبکی چون بوق و کرنا بتو بخشد.

- بخواه تکاور نجیبی که غارت بر دو سرهای دلیران بزیر پی در سپارد.

- بر پشت آن قهرمانی سلحشور که لب شمشیر از خون دشمن سیراب کند و کام طوفان از گرد و غبار.

قومی الذین و قد دجت سبل الهدی

ترکوا طریق الدین فینا مقمرا

غلبوا علی الشرف التلید وجاوزوا

ذاک التلید تطرفا و تخیرا

کم فیهم من قسور متخمط

یردی اذا شاء الهزبر القسورا

متنمر و الحرب ان هتف به

ادته بسام المحیا مسفرا

و ملوم فی بذله و لطالما

اضحی جدیرا فی العلا ان یشکرا

و مرفع فوق الرجال تخاله

یوم الخطابه قد تسنم منبرا

جمعوا الجمیل الی الجمال و انما

ضموا الی المرئی الممدح مخبرا

- پدران من اند که چون راه دین و آئین تیرگی و سیاهی گرفت، با پرتو خود تابناک و روشن ساختند.

- بر افتخارات کهن بر شدند و شرافت و معالی را بنیانی تازه و نو نهادند.

ص: 65

- جمعی شیر مرد ژیان که ببر بیان را بخاک هلاک افکندند.

- چون پلنگ دمان با کبریا، و اگر میدان نبردشان بسوی خود خود خواند، با روی خوش و خندان به استقبال شدند.

- جمعی دگر چنان دست عطا کشادند که حاسدان بنکوهش برخاستند، شایسته آن بود که ثنائی بایسته گزارند.

- جمعی دگر پای بر دوش مردان نهاده اند، پنداری روز خطابه است که به عرشه منبر بر آمده اند.

- آنان جمال و جلال را بهم آمیختند، سرشتی پاک و طلعتی تابناک.

- از " بدر " و " احد" پرس و آن پیکار دگر که جبین گمرهان بر خاک سیاه کشید.

- زهی بر ترک تازان خیبر که شومی آن را از ساحت اسلام بر تابیدند.

- چون صرصر بلا بر سلطان یهودیان تاختند و سوز و حسرت در جگرهایشان انباشتند.

- دلاوران را تار و مار کردند، خلع سلاح کرده هستی آنان بغارت بردند.

وبمرحب الوی فتی ذو جمره

لا تصطلی و بساله لا تقتری

ان حزحز مطبقا او قال قال مصدقا او رام رام مظهرا

(ان حزحز مطبقا او قد منصفا او رام رام مظهرا)

فثناه مصفر البنان کانما

لطخ الحمام علیه صبغا اصفرا

شهق العقاب بشوله و لقد هفت

زمنا به شم الذوائب و الذری

جوانمردی چون اخگر سوزان با صولت شیر ژیان تکاور به سوی مرحب راند.

- که اگر بر کمر زند دو نیم کند، اگر بر تارک زند دو شقه سازد، هر چه خواهد کند.

- سرد و بی رنگ از صدر زینش نگون کرد، هیولای مرگ غبار زرد گون بر جسدش افشاند.

- کرکس پاره های تنش باسمان برد، پیش از آن قله های افراشته بر قامت بلندش حسد می برد.

ص: 66

اما الرسول فقد ابان ولاءه

لو کان ینفع حایرا ان ینذرا

- رسول خدا اعلام کردکه او سالار امت است، اگر مردم سر گشته را اعلام خطر مفید افتد.

- سخن را بی پرده گفت، نه با کنایه. نامش با صدای رسا برد، با وجد و علاقه.

- برابر دیدگانشان بپاداشت، بر جاده رستگاری رهنما و رهبر ساخت.

و لقد شفی یوم الغدیر معاشرا

ثلجت نفوسهم و اودی معشرا

- بروز " غدیر " قلب مومنان شفا بخشید: آبی خنک بر دلها پاشید. جمعی دگر در گرداب بلا نگون ساخت.

قلعت به احقادهم فمرجع

نسا و مانع انه ان تجهرا

- از این رو کینه ها بجوش آمد: آن یک ناله را درسینه فرو خورد، رسوا نشود، آن دگر از نا امیدی می گفت: انا لله. -

یاراکبا رقصت به مهریه

اشبت لساحته الهموم فاصحرا

عج بالغری فان فیه ثاویا

جبلا تطاطا فاطمان به الثری

- ای سوار تیز تک که سمندت بزیر پا رقصان است، غمها در ویرانه دلش لانه ساخته، آرامش دل را به صحرا تاخته..

- در تپه های نجف مقر گیر، کوهی که چون جودی فروتن شد، از اینرو لنگر زمین گشت.

- با شور واشتیاق درودی نثار کن که تاریکی افق بزداید و روشنی صبح رخ نماید.

- اگر توانستی. گورستان تابناک آنرا خانه خود ساختمی، باشد که در آنجا بخاک روم.

این قصیده 48 بیت است و اولین قصیده دیوان شریف مرتضی است که در 6 جزء بترتیب سال مرتب شده، یک نسخه از این دیوان که بر خود ناظم شریف علم الهدی خوانده شده موجود است ابن شهر آشوب از شریف مرتضی

ص: 67

ابیات دیگری در جزء سوم از مناقب خود ص 32 ثبت کرده که درباره عید " غدیر " سروده شده، علاقمندان مراجعه کنند.

اینک فهرست آن کتب و رسائل:

1- شافی، در امامت، مطبوع.

2- ملخص، در اصول.

3- دخیره، در اصول.

4- جمل العلم و العمل.

5- غرر و درر، مطبوع.

6- تکمله غرر.

7 - المقنع، در غیبت.

8- خلاف، در فقه.

9- ناصریه. در فقه، مطبوع

10 - مسائل حلبیه، دفتر اول.

11- مسائل حلبیه، دفتر دوم.

12- مسائل جرجانیه.

13- مسائل طوسیه.

14- مسائل صباویه.

15- مسائل تبانیات.

16- مسائل سلاریه.

17- مسائل، در تفسیر چند آیه.

18- مسائل رازیه.

19- مسائل کلامیه.

20- مسائل صیداویه.

21 - مسائل دیلمیه، در فقه.

22 - کتاب البرق.

23- طیف الخیال.

24- شیب و شباب (پیری و جوانی) مطبوع.

25- مقمصه.

26- مصباح، در فقه.

27- نصر الروایه.

28- الذریعه، در اصول فقه.

29- شرح بائیه حمیری.

30- تنزیه الانبیاء، مطبوع.

31- ابطال القوال بالعدد.

32- محکم و متشابه.

33- النجوم و المنجمون.

34- متولی غسل الامام.

35- اصول اعتقادیه.

36- احکام اهل آخرت.

37- معنی عصمت.

38- وجیزه، در غیبت.

39- تقریب الاصول.

40- طبیعه المسلمین.

41- رساله در حقیقت علم الهی.

42- رساله در اراده.

43- رساله در اراده، دفتر دوم.

44- رساله، در توبه.

ص: 69

45- رساله، در تاکید.

46- رساله، در متعه.

47- دلیل خطاب.

48- طرق استدلال.

49- کتاب وعید.

50- شرح یکی از قصائد (سروده مولف).

51 - حدود و حقاق.

52 - مفردات، در اصول فقه.

53- موصلیه، (پاسخ سه پرسش).

54 - موصیله، دفتر دوم، نه پرسش.

55- موصیله دفتر سوم، 109 پرسش.

56- مسائل طرابلسیه، دفتر اول.

57- طرابلیسه، دفتر دوم، 13 پرسش.

58- مسائل میا فارقین، 65 پرسش.

59- مسائل رازیه، 14 پرسش.

60- مسائل محمدیات، 5 پرسش.

61- مسائل بادرات، 24 پرسش.

62 - مسائل مصریه، دفتر اول، 5 پرسش.

63- مصریات، دفتر دوم، 24 پرسش.

64- مسائل رملیات، 7 پرسش.

65- مسائل گوناگون، در حدود.

66 - مسائل رسیه، دفتر اول. صد پرسش.

67- مسائل رسیه، دفتر دوم.

68 - انتصار، منفردات امامیه. مطبوع.

69 - تفضیل انبیاء بر ملائکه.

70- نقض، بر ابن جنی، در حکایت و محکی.

71- دیوان شعر، بیش از 20000 بیت.

72- صرفه، در اعجاز قرآن.

73- رساله باهره، در عترت طاهره.

74- نقض گفتار ابن عدی در ما لایتناهی.

75- جواب ملاحده، در قدم عالم.

76- تتمه الاعراض، از جمع آوری ابی رشید.

77- ازدواج عمر با دختر امیر المومنین

ص: 70

78- انقاذ بشر، از قضا و قدر، مطبوع.

79- رد بر قائلین عدد، در ایام ماه رمضان.

80 - تفسیر سوره حمد و قسمتی از سوره بقره.

81- رد بر ابن عدی در حدوث اجسام.

82 - تفسیر آیه: قل تعالوا اتل ما حرم ربکم..

83- کتاب ثمانین.

84- سخنی با آنکس که به آیه " و لقد کرمنا بنی آدم و جملناهم فی البر و البحر " متشبث شده.

85- تفسیر آیه لیس علی الذین آمنوا و عملوا الصالحات جناح فیما طعموا.

86- تتبع ابیاتی از متنبی که ابن جنی درباره آن بحث کرده.

ستایشها:

ابو القاسم، مرتضی، از علوم اسلامی آن چند بهره ور گشت که هیچ کسی بپایه اش نرسید. احادیث فراوان شنیده، متکلم، شاعر، ادیب، در مقامات علم و دین و دنیا بزرگوار و با عظمت بود.

ابو القاسم، نقیب نقباء، فقیه صاحب نظر، مصنف، یادگار دانشمندان، یگانه فضلاء دوران، بشرف ملاقاتش رسیدم، خوش بیان بود، و هوش و ادارکش چون شعله آتش.

سید مرتضی، یگانه دوران، در علوم فراوان، مقام فضلش شناخته همگان در علم: کلام، فقه، اصول فقه، ادب، نحو، شعر، معانی شعر،لغت و غیر اینها پیشاپیش دانشمندان.کتابهای بسیاری تصنیف کرده و سوالات فراوانی از بلدان اسلامی به سویش گسیل شده که پاسخ آنها را در دفتر و یا رساله ای مرقوم داشته، باید به فهرست مولفاتش رجوع کرد.

ص: 71

و نیز شیخ طوسی، در رجال خود گوید: در علم ادب و علوم عربیت پیشرو همگان است، و هم متکلم، فقیه، جامع همه علوم. خدایش عمر دهاد.

ثعالبی در تتمیم یتیمه الدهر ج 1 ص 53 گوید: امروز ریاست و سیادت بغداد، در مجد و شرف و دانش و ادب و هم فضل و کرم به سید مرتضی منتهی گشته است، شعری در نهایت زیبائی دارد.

وابن خلکان گوید: در علم کلام، ادب، و هنر شعر، پیشوا بود، کتابهائی بر اساس مذهب شیعه تصنیف کرده، در اصول دین گفتاری ویژه دارد، ابن بسام در ذخیره اش نام برده و گفته: شریف مرتضی پیشوایی ائمه اهل عراق بود، دانشمندان به ساحتش پناه بردند، و بزرگان از خرمنش خوشه بر گرفتند، استاد علوم کهن، نکته سنج صاحب سخن، آوازه اش بهر جا پیچید، و اشعارش چون نوگل گلستان بر دمید. آثار وجودیش که بیادگار مانده پسندیده درگاه خداوندگار مجید. علاوه بر تالیفات مفیده در دین و تصنیفات رشیقه در احکام و آئین که بهترین گواه است بر اینکه از اصل و تباری با عظمت جدا گشته و از خاندان جلیل و با شخصیتی پای بدوران نهاده. باری نثر نمکین و اشعار نغز و شیرین او فراوان است.

- خطیب تبریزی حکایت آورده که ادیب، ابو الحسن علی بن احمد بن علی ابن سلک فالی نسخه ای در نهایت زیبائی از کتاب جمهره ابن درید داشت، نیازش بر آن داشت که آنرا بفروشد، سید مرتضی به شصت دینارش خریداری کرد، و چون اوراق آنرا وارسی کرد، چند بیت شعر، بخط فروشنده ابو الحسن نامبرده مسطور یافت باین شرح:

انست بها عشرین حولاو بعتها

فقد طال وجدی بعدها و حنینی

و ما کان ظنی اننی سابیعها

ولو خلدتنی فی السجون دیونی

و لکن لضعف و افتقار و صبیه

صغار علیهم تستهل شونی

فقلت و لم املک سوابق عبرتی

مقاله مکوی الفواد حزین:

و قد تخرج الحاجات یا ام مالک

کرائم من رب بهن ضنین

- بیست سال تمام با این کتاب مانوس بودم، اینک فروختم.از این پس

ص: 72

اندوهم دراز است وناله ام جانگذار.

نپنداشتمی که روزی آنرا از دست بدهم، گرچه در اثر دین، بزندان ابد گرفتار شوم.

- آخر الامر فروختم: بخاطر ناتوانی، فقر و دختران کوچکی که بر حال زارشان اشکبارم.

- نتوانم سیلاب دیده را بازگیرم و گویم، سخن داغدیده اندوهمند:

- ای مادر مالک شود که نیاز و درماندگی ببازار کشاند: کنیزان ماهرو را از خانه ارباب علاقمند.

شریف مرتضی با قرائت ابیات، نسخه را به او برگردانید و شصت دینار را باو بخشید.

ابن زهره در " غایه الاختصار " گوید: علم الهدی، فقیه صاحب نظر، سرور شیعه و امامشان، فقیه اهل بیت، دانشمند متکلم، شاعر پر هنر، صدقات و مبرات فراوان داشت و در پنهانی از درماندگان تفقد می کرد، که پس از مرگش باخبر شدند. خدایش رحمت کناد. از برادرش پر سال تر بود، و مانند این دو برادر، از حیث شرف، فضیل، کمال، جلالت، ریاست، خون گرمی و مهربانی یافت نشده. موقعی که سید رضی فوت کرد، شریف مرتضی در مراسم نماز و تدفین او حاضر نشد، چون طاقت نیاورد که جنازه بی روح برادر را مشاهده کند. سید مرتضی پنجاه هزار دینار طلا، و از متاع و ضیاع بیش ازاینها از خود بجای نهاد.

از شیخ عز الدین احمد بن مقبل حکایت شده که گفت: اگر کسی سوگند یاد کند که سید مرتضی در علم عربیت از تمام عرب دانشمند تر بود، سوگندش بجا و بموقع است. و نقل کردند که یکی از اساتید ادب مصر می گفت: بخدا سوگند، من از کتاب " غرر و درر " مطالبی استفاده کرده ام که در کتاب سیبویه و سایر نحویان یافت نشده. نصیر الدین طوسی که در ضمن بحث، نام شریف مرتضی را می برد، بر او صلوات می فرستاد ومی گفت " صلوات الله علیه " بعد رو به دانشمندان و استادان مجلس می کرد و می گفت: چگونه توان برسید مرتضی صلوات نفرستاد؟

در عمده الطالب ص 181 گوید: مقام علمی او در فقه، کلام، حدیث،

ص: 73

لغت و ادب، بسیار ارجمند بود، در فقه امامیه و علم کلام، پیشرو و پیشگام بود، از آنان دفاع و حمایت می کرد.

در " دمیه القصر " ص 75 گوید: سید مرتضی و برادرش دو میوه اند بر شاخسار سیادت و دو قمرند در آسمان ریاست، اگر ادب سید رضی با دانش سید مرتضی مقرون بشمار آیند، چونان جوهری است بر تیغه شمشیر آبدار.

در "لسان المیزان " ج 4 ص 223 از ابن طی نقل کرده: سید مرتضی اولین دانشمندی است که خانه اش را خانه علم و دانش قرار داد، و آماده برای بحث و مناظره، گویند:

هنوز بیست ساله نشده بود که به سروری رسید، ریاست دنیا را با علم و عمل توام داشت، بر تلاوت قرآن، و نماز شب و تدریس،مواظبت کامل می نمود و هیچ مقامی را بر مقام علم ترجیح نمی نهاد، با آن بیان رسا و فصاحت زبان.

از شیخ ابو اسحاق شیرازی حکایت کرده اند که گفت: شریف مرتضی با قلبی مطمئن و استوار، زبان به بیان حقائق می گشود، سخنی نافذ و محکم می گفت که چون ناوک دلدوز بر سینه هدف می نشست و اگر نه از کناره های هدف در نمی گذشت.

سید شیرازی در " درجات الرفیعه " گوید: شریف مرتضی از حیث فضل و دانش، کلام، حدیث، شعر، خطابه، عظمت و کرامت یگانه دوران بود، علاوه بر فضائل دگر.

در " شذرات الذهب " ج 3 ص 256 می نویسد: نقیب آل ابو طالب، سید مرتضی: استاد شیعیان و سرورشان در عراق بود، پیشوائی در علم کلام و شعر و فن بلاغت بشمار است، تصانیف فراوان دارد، در رشته های مختلف دانش متبحر و ماهر بود.

خواننده گرامی، نظیر این ستایشها رادر کنابها و فرهنگ های رجالی فراوان خواهد دید، از جمله:

تاریخ بغداد ج11 ص 402

منتظم ابن جوزی 120:8

معجم الادباء ج 5 ص 173

خلاصه علامه ص 46

رجال ابن داود

انساب ابو نصر بخاری

ص: 74

میزان الاعتدال ج 2 ص 223

غایه الاختصار ابن زهره

کامل ابن اثیر ج 9ص 181

تاریخ ابن کثیر ج 12 ص 53

مرآه الجنان ج 3 ص 55

لسان المیزن ج 5 ص 141

بغیه الوعاه ص 335

اتحاف الوری باخبار ام القری

صحاح الاخبار ص 61

جامع الاقوال - در رجال

مجالس المومنین 209

رجال ابن ابی جامع

تحفه الازهار، تالیف ابن شدقم

اجاز کبیره سماهیجی

اتقان المقال ص 93

ریاض العلماء - تالیف میرزا افندی

کشکول شیخ بهائی ج 2

مجمع البحرین - رض ی.

ملخص المقال ص 80

ریاض الجنه، تالیف زنوزی

درجات الرفیعه تالیف سید علیخان

وسائل شیخ حر عاملی، ج 3 ص 551

امل الامل شیح حر عاملی

منهج المقال- میزا ص 231

منتهی المقال ص 214

عقداللئالی، تالیف ابو علی رجالی

تتمیم الامل، تالیف شیخ کاظمی

کشکول بحرانی ص 216

مقابیس، تالیف تستری

مستدرک الوسائل نوری 515:3

نسمه السحر یمانی

تنقیح المقال ج 2 ص 284

الشیعه و فنون الاسلام 53

الاعلام زرکلی 667:2

تاریخ آداب اللغه 288:2

سفینه البحار ج 1 ص 525

الکنی و الالقاب ج 2 ص 439

هدایه الاحباب ص 203

وفیات الاعلام، تالیف رازی (محفوظ)

دائره المعارف بستانی 459:10

دائره المعارف فرید وجدی 260:4

معجم المطبوعات ص 1124

مجله العرفان، اجزاء جلد دوم، نوشته سرورمان سید محسن امینی جبل عاملی.

4- ابو الحسن، احمد بن علی بن سعید کوفی، سید مرتضی از او روایت می کند، شرح آن در اجازه سید، ابن ابی الرضا علوی شاگرد نجیب الدین یحیی ابن سعید حلی آمده است.

5- ابو عبد الله محمد بن عمران کاتب مرزبانی خراسانی بغدادی.

6- شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی، در گذشته 381.

7- ابویحیی، ابن نباته، عبد الرحیم بن فارقی، در گذشته 374، بر او قرائت داشته، (رک: الدرجات الرفیعه).

8- ابو الحسن علی بن محمد کاتب، درامالی خود از او روایت کرده.

9- ابو القاسم، عبید الله بن عثمان بن یحیی، در امالی از او روایت کرده.

10- احمد بن سهل دیباجی، در ریاض بنقل از جامع الاصول ابن اثیر نقل کرده که سید مرتضی از او روایت داشته، و در تاریخ خطیب بغدادی و میزان الاعتدال ذهبی و لسان المیزان ابن حجر نوشته: که سید مرتضی از سهل دیباجی روایت داشته است.

11- شیخ ابو عبدالله، جعفر بن محمد درویستی.

12- ابو الفضل، ثابت بن عبد الله بنانی.

13- شیخ احمد بن حسن بن احمد نیسابوری خزاعی، از بزرگان شاگردان اوست.

14- شیخ مفید ثانی، ابو محمد، عبد الرحمن بن احمد رازی.

15- شیخ ابو المعالی، احمد بن قدامه،شرح در اجازه شیخ فخر الدین حلی به سید مهنا (رک، بحار ج 107 ص 150 ط جدید) و نیز - افادات فخر الدین ابن علامه حلی مذکور (رک: بحار الانوارج 25 ص 53 طبع قدیم ج 107 ص 59 طبع جدید).

16- شیخ ابو عبد الله. محمد بن علی حلوانی، شرح در اجازه سید، ابن ابی - الرضا علوی شاگرد شیخ نجیب الدین حلی (رک بحار الانوار ج 25 ص 88 ط قدیم).

17- ابو زید بن کیانکی حسینی جرجانی (رک: اجازه مزبور در ج 25 بحار ص 108 ط قدیم).

18- شیخ ابو غانم عاصمی هروی شیعی (رک: بحار الانوار ج 25 ص 108 ط قدیم).

19- فقیه، داعی حسینی، شرح در اجازه صاحب معالم ج 25 بحار ط قدیم ج 109 ص 45 و 46 و 47.

20- سید حسین بن حسن بن زید جرجانی، از شریف مرتضی روایت داشته، شرح در تاریخ ابن عساکر ج 4 ص 290.

21- ابو الفرج یعقوب بن ابراهیم بیهقی، قسمت زیادی از دیوان سید شریف را بر او قرائت کرده و اجازه روایت تمام دیوان را دریافته، تاریخ ذی القعده سال 403.

22- ابو الحسن، محمد بن محمد بصری، در سال 417، شریف مرتضی بدو اجازه فرموده که تمامی کتب و تالیفات او را روایت کند.

ص: 77

قرآن مجید گرفته ای که فرماید " یا بنی لا تشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم " برخاست وبیرون شد، و شریف مرتضی فرمود: این مرد، بعد از این به مجلس ما حاضر نخواهد شد؟

از شریف مرتضی سوال شد که این رمز و اشارات چه بود؟ فرمود: کل در نظر آنان قدیم است لذا سوال کرد که عالم کبیر که قدیم است چه احتیاجی به خالق دارد؟ پاسخ دادم که در مورد جزء چگویی که آنرا عالم صغیر می دانید و جزئی از عالم کبیرش می شناسید؟ چون نمی توان گفت که اجزاء عالم حادث است و مجموع آن قدیم.

بعد، از ستاره شعری پرسید که جزء سیارات نیست که تحویل و تحول داشته باشد، پس قدیم است، پاسخ دادم که دوران فلک بطور کلی که شعری هم در آن میان است، گواه تحویل و تحول آن است، پس قدیم نخواهد بود.

بعد از عدم تناهی پرسید، که گواه قدمش شمارند، و پاسخ دادم که هر بعدی قابل تحیز و این گواه بر تناهی است علاوه بر آنکه گردش افلاک در بعدی که لا یتناهی می خوانید گواه برتناهی است.

سپس از ستارگان سبع سیاره پرید که صاحب احکام نجومش دانند، گفتم غیر از این هفت ستاره سیاره که زهره، مشتری، مریخ، عطارد، خورشید، ماه و زحل باشند، اختران دیگری هستند که صاحب احکام نجومی اند.

از چهار طبع مخالف پرسیدکه مایه حیات اند و من از طبع واحد واثنین پرسیدمش که از جمله، آتش طبیعت واحدی است که از آن جانوری زاید که در زیر دست نابود شود، و چون پوست آنرا در آتش نهی، چربی آن محترق و شعله ور شود، و پوست آن سالم باقی بماند. و این گواه است ه طبیعت جلد آتشین است که آتش آن را نسوزاند.

برف نیز طبیعت واحده دارد و در آن کرمها تولید شود. و آب دریاداری دو طبیعت است و اجناس ماهی، قورباغه، مار، سنگ پشت و غیر آن تولید کند، و دهریان پندارند که تا چهار طبع با هم ایتلاف نجویند، حیات تولید نشود.

و اما موثر واحد که منظورش زحل است، پاسخ دادم که سایر موثرات هم

ص: 79

در ردیف آن است، وبا وجود این موثرات عدیده، موقعیتی برای موثر قدیم نماند.

امانحسین که پندارد از اختران سیاره اندو چون با هم قران یابند و در یکجا گرد شوند، تولید نیکبختی کنند، من پاسخ گفتم که سعدین هم چون با هم گردآیند توانند تولید نحسی و بدبختی کنند؟ و این نقضی است که خداوند عزت احکام نجومی را بوسیله آن ابطال می کند، چه هر صاحب نظری مشاهده می کندکه از انگبین و شکر تلخی نتراود و ازاجتماع دو ماده تلخ " حنظل و صبر " شیرینی و شیره نزاید، و این دلیل بطلان عقیده آنان است.

و اما سخن من که هر ملحد کجمداری سیه کار است؟ منظورم آن بود که هر مشرکی ظالم و سیه کار است و ابو العلاء دانست که منظورم آیه قران بود که فرماید " یا بنی لا تشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم " و لذا آیه را تلاوت کرد تا بدانیم که از اشاره ما باخبر شده است

گویند: موقعی که ابو العلاء از عراق برون شد، از سید مرتضی پرسیدند؟ و او گفت:

یا سائلی عنه لما جئت اساله

الا هو الرجل العاری عن العار

لو جئته لرایت الناس فی رجل

و الدهر فی ساعه و الارض فی دار

- ای که از سید مرتضی پرسی: آگاه باش: مردی است که از هر عیب و عاری بری است.

- اگر خدمتش دریابی، بینی که بشریت دراین مرد مجسم شده و روزکار در یک لحظه خلاصه شده و جهانی در کنج خانه خانه ای جای گرفته.

سری مغربا بالعیس ینتجع الرکبا

یسائل عن بدر الدجی الشرق و الغربا

علی عذبات الجزع من ماء تغلب

غزال یری ماء القلوب له شربا

اذا لم تبلغنی الیک رکائبی

فلا وردت ماء و لا رعت العشبا

- شبانه با شتاب بر شتر نجیب رهوار راه مغرب گرفت تا مرغزاری جویدو در طلب آن ماه تابان شرق و غرب را زیر پانهد.

- بر چشمه زار قبیله تغلب غزال رعنائی مقام دارد که شراب خوشگوارش از دل عشاق مهیاست.

- اگر این مرکوبم براه درماند و از فیض حضورت محروم سازد، آبشخور و مرغزارش حرام باد.

منظور شریف مرتضی، همین بیت اخیر است.

ابن مطرز در پاسخ گفت: از آن هنگام که عطاو بخشش سرورمان شریف باین پایه رسیده که می فرماید:

یا خلیلی من ذوابه قیس

فی التصابی مکارم الاخلاق

غنیانی بذکرهم تطربانی

و اسقیانی دمعی بکاس دهاق

و خذ النوم من جفونی فانی

قد خلعت الکری علی العشاق

- ای دوستان مهربان، ای شریف زادگان قبیل قیس، عشق و دلدادگی خلق و خوی شریفان است.

- بیادشان سرود آغازید و دلم از طرب خرم سازید، جام شراب را هم از سیلاب دیده ام مالا مال کنید.

- خواب نوشین از دیدگانم بزدائید که من خواب ناز را بر سایر عشاق به خلعت و عطا بخشوده ام.

از آن هنگام که شریفمان سید مرتضی عطائی را به خلعت می بخشد که در اختیار او نیست و نه کسی آنرا پذیرا می شود، مرکوب زیر پایم به این بدبختی و بی نوائی دچار گشته است. با این جواب بموقع و زیبا، شریف دستور فرمود جائزه ای بدو عطا کردند.

ص: 81

و ما حزنی الاملاق و الثروه التی

یدل بها اهل الیسار ضلال

الیس یبقی المال الا ضنانه

و افقر اقواما ندی و نوال

اذا لم نل بالمال حاجه معسر

حصور عن الشکوی فمالی مال

- از تنگدستی و اعسار بیم نکنیم، چه دولت و ثروتی که صاحبان نعمت را پابند خواری کند، جز حیرت وسرگشتگی نفزاید.

- جز این است که فقیران از بخل و امساک به دولت رسند و دولتمندان از بخشش و عطا فقیر و تنگدست شوند.

- اگر من با این دولت و مکنت، نیاز دردمندان را برطرف نکنم، این مال و دولت چون سنگ و خاک، وبال است.

2- شرافت حسب که با مقام نبوت پیوندی اصیل دارد، و در اثر همین حسب و افتخار،بعد از مرگ برادرش شریف رضی، خلفای عصر مقام نقیب النقبائی آل ابی طالب را ویژه او ساختند، و شما خود می دانید که این منصب عظیم، در آن روزگاران تا چه حد عظیم و با اهمیت وبا شکوه بود، زیرا در سراسر اقطار عالم، بر عموم آل علی سلطنت و فرمانروائی داشت: قبض و بسط امور، تعلیم و تادیب، دادرسی و داد خواهی و نظارت بر امور اجتماعی آنان در تمام شئون فردی و اجتماعی به عهده نقیب هر خاندان بود، و او نقیب النقباء آل ابی طالب.

3- مقام ارجمند خاندانش از جانب پدر و مادر که تمامی تبارش از دو سو فرمانروایان و رهبران و بزرگ مردان اجتماعی و دینی بوده اند، علاوه بر آنچه در وجود شریفش از لیاقت و کفایت و درایت و دور اندیشی جمع بود و بحق شایستگی آنرا داشت که به عنوان امیر الحاج منصوب گردید و توانست در دوران تصدی مراقب سلامتی حجاج و رفع حوائج و نیازمندیهای آنان باشد، و همگان شاکر الطاف و تلاشهای کریمانه او بوده باشند.

4- ابهت و جلال و جمال و مکانت علمی و اجتماعی او از یک طرف، و توام بودن قدرت و سطوت او با تحقیق و درایت و موشکافی از طرف دیگر، موجب شد که کفالت امر مظالم و پژوهش امور دادرسی و دادخواهی باومحول گردد،

ص: 83

در نتیجه بیش از سی سال، در شرق و غرب عالم اسلامی، نقباء آل ابی طالب، تحت اراده شخص او انجام وظیفه می کردند، حجاج با سرپرستی و رهبری او عازم حج می شدند، و در حرمین شریفین مدینه و مکه از امر و منهی او خارج نبودند و دادرسی مظالم و قضاوت و داوری در مرافعات و مخاصمات بوسیله او اجرا و انجام می گرفت.

(اضافات چاپ دوم:)

" ابن جوزی در تاریخ منتظم ج 7 ص 276 می نویسد: روز شنبه سوم صفر سال406 هجری، شریف مرتضی ابو القاسم موسوی به منصب امیر الحاجی و مظالم ونقیب النقبائی آل آبی طالب و تمام مناصبی که برادرش شریف رضی عهده دار آن بود، منصوب گشت، تمام مردم برای شنیدم منشور ولایت و امارت او در کاخ خلافت گرد آمدند و فخر الملک وزیر بهمراه اشراف و قضاه و فقها، همگان حاضر بودند، منشور خلیفه بدین شرح بود:

این فرمان از مقام خلافت: ابوالعباس، احمد، امام، قادر بالله،امیر المومنین به علی ابن موسی علوی شرف صدور یافته است از آنجا که نسب تابناکش او را به مقام خلافت تقرب بخشیده و خدمات ذی قیمتش او را در سلک پیشوایان و پیشتازان این دربار منسلک ساخته است، علاوه بر خاندان کریمش که او را تشریف و عظمت داده و باحترامات فائقه ویژه و مخصوصش ساخته، از این رو به کفالت و سرپرستی امورحجاج و نقابت نقباء مفتخر می آید و به تقوی و پرهیزگاری توصیه می شود.."

بخاطر این جهات مذکوره، به لقب شریف مرتضی، اجل، طاهر، ذو المجدین نامور گشت و در سال 420 ه بالقب " علم الهدی " بافتخار ویژه ای دست یافت، از این رو که وزیر ابو سعید محمد بن الحسن بن عبد الرحیم، در این سال دچار بیماری گشت، در رویاسرورمان امیر المومنین را مشاهده کردکه فرمود: از علم الهدی درخواست کن، تعویذی بر تو بخواند تا از بیماری برهی پرسید یا

ص: 84

امیر المومنین. علم الهدی کیست؟ فرمود: علی بن حسین موسوی. وزیر، رقعه ای بدو برنگاشت و او را با لقب " علم الهدی " مخاطب ساخت، سید مرتضی گفت: خدا را. خدا را. از این لقب که مایه سخریه و سرزنش قرار می گیرم، معافم دار، وزیر بدو گفت: بخدا سوگند: من چنین نامه ای بخدمت ننگاشتم جز بفرمان مولایم امیر مومنان.

از جمله القاب شریف مرتضی، لقب " ثمانین " (هشتاد) است، از آنجا که در کتاب خانه شخصی او هشتاد هزار جلد کتاب نگهداری می شد، هشتاد آبادی در اختیار او بود که عائدی آنها را دریافت می کرد، و نیز از سایر متعلقات زندگی حتی سالهای عمر شریفش به هشتاد، پیوست، ضمنا کتابی دارد بنام " ثمانون ".

او است از متقدمین: مانند ابن حزم و ابن جوزی و ابن خلکان و ابن کثیر و ذهبی، و برخی ازمتاخرین هم بر قالب آنان خشت زده اند. و از آنجا که بر این سخنان واهی خود گواهی اقامه نکرده اند، و تالیفات شریف مرتضی باعتراف محققین و صاحب نظران بر خلاف این دعاوی صراحت کامل دارد، از بحث کردن در پیرامون آن خودداری کردیم، چنانچه در شرح حال شریف رضی، چگونگی. جمع آوری کتاب " نهج البلاغه " را بوسیله او باثبات رساندیم.

ابن کثیر، در " بدایه و نهایه " ج 53:12بهنگام ترجمه شریف مرتضی، نسبتهای ناروا و دشنامهای شرم آوری به ابن خلکان داده است که چرا شریف مرتضی رابا ثنا و ستایش یاد کرده، آنچنانکه سایر بزرگان شیعه را نیز به نیکی یادمی کرده است، البته " از کوزه همان برون تراود که در اوست " ما در اینجابه یاوه های او پاسخ دیگری نمی دهیم، جز آنچه قرآن مجید فرماید: (و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما).

- در خم این چمنزار قدری درنگ آرید، باشد که بوی معشوق بیابید، بسیار افتد که سلامی گره ازکارها بگشاید.

- اگر دیدگان من راه خیانت گرفت و سیلاب غم نبارید، چه توان کرد.

- چشمها برخی افسرده و بی نم، برخی از ژاله پرنم. چونان ابر آسمان برخی شاداب و ریزان و آن دگر سیاه و دژم.

دمن رضعت بهن اخلاف الصبی

لو لم یکن بعد الرضا فطامه

ولقد مررت علی العقیق فشفنی

ان لم تغن علی الغصون حمامه

و کانه دنف تجلد مونسا

عواده حتی استبان سقامه

من بعد ما فارقته فکانه

نشوان تمسح تربه آکامه

مرح یهز قناته لا یاتلی

اشر الصبا و غرامه و عرامه

تندی علی حر الهجیر ظلاله

و یضیی ء فی وقت العشی ظلامه

و کانما اطیاره و میاهه

للنازلیه قیانه و مدامه

و کان آرام النساء بارضه

للقانصی طرد الهوی آرامه

و کانما برد الصبا خوذانه

و کانما ورق الشباب بشامه

- در آن چمن که از طراوتش پستان جوانیم پر شیر شد، اگرم بعد از نوش نوبت نیش نباشد.

- بر تل عقیق گذشتم و ازینم بار اندوه بر دل نشست که قمریان بر شاخسارش خاموش بودند.

- چونان بیماری که از شوق عیادت یاران بپاخاسته و ناگهان از پا در افتاده است.

- آن روز که از کنارش بار سفر بستم مست و خرابش وانهادم، که سیلاب کوهسارش بر هامون روان بود.

- سر خوش و خرم نیزارش در رقص و نوسان است بادصبا را با آن صفا و شکوه بچیزی نشمارد.

- سایه اش آبی خنک بر گرمای نیمروز فشاند، مرغزارش بهنگام عصر پرتو تابان دارد.

ص: 87

- زمزمه مرغانش بر کنار چشمه آب، چون بزم مطربان است بر لب جوی شراب.

- لولیان بالا بلند در این تپه و هامون رهنمای صیادی است که صیدش از دام گربخته، چونان پرچم افراشته بر قله کوهستان رهنمای گمشدگان.

- باد صبایش خدمتگزاری جانفزا عهد شبابش خرم و طرب زا.

- این عطر دلاویز، تهمت انگیز است، از این رو به عتاب و ملامت برخاسته عذر ناپذیر.

- با کبر و ناز رخ برتابد، اما از نهاد جان ندای دوستی و صفا بر کشد.

- گویا بادی وزید و ریگ بیابان بر روی اعتراض پاشید، نامه شکوه آمیزش هبا ساخت.

- و آن تهمت و افترا که بهم می بافت، تار و پودش یاوه بود، در هم گسیخت.

و اذا الفتی قعدت به اخواله

فی المجلد لم تنهض به اعمامه

و اذا خصال السوء با عدن امرءا

عن قومه لم یدنه ارحامه

- جوانمردی که در مقام اعتلا بر آید، اگر خالوهایش از پا بنشینند، عموها زیر بال او نگیرند.

- و اگر خصال نکوهیده، کسی را از خاندانش مطرود سازد، نسبت خویشاوندی مقربش نسازند.

- پیش از این تهمت و افترا که تو آوردی حاسدان دگر هم آوردند و تیرشان به سنگ آمد.

- سخنی بمیان آورد، کاری از پیش نبرد، برگشت، خون وریم از جراحتش روان بود.

هیهات ان الفی و سیل مسافه

ینجو به یوم السباب لطامه

او ان اری فی معرک و سلاحه

بدل السیوف قذافه و عذامه

- هیهات، این سیلی که از لعاب دماغش روان است، کی تواند روز مخاصمه و دشنام، کشتی او را بساحل نجات رسان.

- بینم در معرکه نبرد بجای آنکه شمشیر و تیغ براند. پیشاب و گمیز براند.

ص: 88

- از ناهنجاری روزگار، گمنامی بعداوت برخیزد که نه در پیشینیان و نه در آیندگانش مجد و عظمت نباشد.

- اخلاق نکوهیده اش فراوان، بجای مدح و ثنا بهر مرز و بوم روان.

- حماقتی افزون تر از این که امرز دست بکاری یازد و فردا بدست خودش تباه سازد.

جدب الجناب فجاره فی ازمه

و الضیف موکول الیه طعامه

و اذا علقت بحبله مستعصما

فکفقع قرقره یکون زمامه

کار و بارش بی رونق، یارانش در تب و تاب،میهمانش خود بجستجوی طعام و شراب.

- اگر بدو پناه برده به حبل ولایش چنگ یازی، چنان ماند که در بیابانی پست، قارچ بی بهائی پشت و پناه خود سازی.

- اگر پیمان دگران بمثل شاخه تر باشد، عهد و پیمان او چون نی و بوریا بی ثمر باشد.

- آنها که چون کوه پای در قعر زمین و سر باسمان کشیده دارند، عظمت مرا در نیابند.

- آنها که محاسن اخلاق را همه در برداشتند، بارگاه عظمت بر سر راهها بر افراشتند.

- دشمنان از صولت و سطوتش در خوف و خطر، چون شیرژیان از نعره جانشکافش در بیم و حذر.

- در عین حال، اگر در چهره او بنگری، بدری تابان و درخشان در لمعان بینی.

- باخر رخش سرکش او چموشی از یاد برد، آرام تن، زمام اختیار، در کف من سپرد.

- در غیاب، درود و ثنایش ارمغان آید، در حضور، بال و پر محبت بر گشاید.

- از این رو، از گزندم در امان ماند، اینک چون توئی سمند مبارزه بمیدان راند.

- آنکه در پاسخ بد گویان بخواب خرگوشی اندر است، مرا بر انگیزد که

ص: 89

بهجو و دشنامش در سپارم و همینش درخواست است.

- آری. بمن پرداخته، و اگر من بدو پردازم، درکامش شرنک ریزم و در حلقش سنگ.

- خلوتی گزیده، خیالات خامی در دماغ پروریده، به سرابی فریبنده امید بسته.

اما الطریف من الفخار فعندنا

و لنا من المجد التلید سنامه

و لنامن البیت المحرم کلما

طافت به فی موسم اقدامه

و لنا الحطیم و زمزم و تراثها

نعم التراث عن الخلیل مقامه

و لنا المشاعر و المواقف و الذی

تهدی الیه من منی انعامه

و بجدنا و بصنوه دحیت عن البیت الحرام و زعزعت اصنامه

- افتخارات نوین ویژه ماست، عظمت کهن، برترین جایگاهش پایگاه ما:

- از حرم امن الهی، خانه او که مطاف جهانیان است. - با حطیم و زمزم یادگار جدمان ابراهیم خلیل است و " مقام " او که قبله طائفان است.

- و هم مشعر الحرام، با موقف عرفات، و صحرای منی که قربانگاه حاجیان است.

- جدام رسول بهمراه دامادش، بت های کعبه راشکست، خانه خدا را از آلودگی بتها بپرداخت.

- خورشید هدایت را باسمان بشریت بر کشیدند، حلال و حرام خدا را مبین آوردند.

- پدرم علی، بکوری چشم دشمنان با پرتوی درخشان و تاریخی درخشان.

- چون بدر تابان جامه سپید بر چهره شب کشید و بسان سپیده دم شعله خورشید بر دل تاریکی زد.

- در جولانگاه نبرد، بگرد او نرسد و از برابر خصم عقب ننشیند.

- کام مرگ رستگاری شناسد، در پشت سر هراسان باشند چونان که در برابرش ترسان و لرزان.

- جان خود برخی رسول کرده برفراش او خفت، آن شب که قریش قصد

ص: 90

جان او کرد.

در کارها جفت و همتای او بوده، در حوادث و بلایا پشت و پناه.

- خدا رابر این شیر مردی و جلادت که غبار میدان بر سر و دوش پهلوانان ببخت.

و کانما اجم العوالی غیله

و کانما هوبینها ضرغامه

و تری الصریع دماوه اکفانه

و حنوطه احجاره و رغامه

و الموت من ماء الترائب ورده

و من النفوس مزاده و مسامه

طلبوا مداه ففاتهم سبقا الی

امد یشق علی الرجال مرامه

فمتی اجالوا للفخار قداحهم

فالفائزات قداحه و سهامه

- بیشه نیزار مامن اوست، و از شیر شیران.

- آنکه را بخاک افکند، از خون کفن باشد و از گل ولای " حنوط ".

- غول مرگ سینه او را آبشخور کند،کاسه سر را جام شراب.

- تلاش کردند که پایگاهش دریابند، خسته و کوفته در نیمه راه در ماندند.

- و چون بمفاخرت برخیزند، برگهای زرین زندگیش، برنده جام افتخار باشد.

- آنجا که حق و باطل بهم درآمیزد و مشتبه ماند، اندیشه پاکش سیاهی باطل از چهره حق بزداید.

- مجلس داوران که برای فصل خصومت کمر بندد، مغزها بکار افتدو درماند.

- رمز حقیقت را با بیان شیرین بر دل نادان کوتاه بین الهام کند.

- در جامی خوشگوار که ساقیانش تاکنون بچرخ نیاوردند و دری شاهوار که هنوزش نسفته اند.

- و چون از تقوی و پارسائی سخن بمیان آری، نصیب او را از همه کسی فراوان تر بینی.

- شبها در محراب عبادت تلاوت قرآن کند و روز را بروزه بسر برد.

- سه روز تمام گرسنه ماند و دم بر نیاورد، قوت افطار به سائل داد.

- زبانش از دشنام و ناسزا عریان بود، کاری بانجام نبرد که مایه ملامت

ص: 91

گردد.

- آنجا که خدای خوشنود است حمله برد، و آنجا که ناخشنود، از پا بنشیند.

- پاک و پاک دامن از جهان رخت بربست، لکه عاری بر دامنش ننشست.

- با افتخاراتی که اگر بشمارآری، چون سیلی خروشان از دامن کهسارفرو ریزد.

- و هر که خواهد چون او بر قله افتخار بر شود، پی سپر خود سازد و در گرداب فنا در اندازد.

شریف مرتضی، قصائد چندی در سوک سید الشهدا سروده است از جمله در عاشورای سال 427 قصیده ای دارد که درجلد چهارم دیوانش ثبت است:

اما تری الربع الذی اقفرا

عراه من ریب البلی ما عرا

لو لم اکن صبا لسکانه

لم یجر من دمعی له ما جری

- نه بینی صحنه راغ دستخوش فنا گشته چسان خشک وبی گیاه است؟

- اگر شیفته اهل این دیار نبودم، چنین اشکم بدامن نمی رفت.

- معمور و آبادش دیدم، اینک سامانش زیر و زبربینم.

- بر دیوار شکسته و طاق فرو ریخته اش اسرار بر گذشته را می خوانم.

- ناقه های لاغر میان را بر عرصه آن متوقف ساختم، رنج شبروی ازاندام آنها برتافتم.

- من از عشق و شیدائی دل بپرداختم، اینک از سرنوشت خاندان و خویشانم نالان و گریانم.

- به سرزمین " طف " لختی فرو بنگر که چه راد مردانی از خاک و خون جامه بر تن دارند؟

- دست ستم، گروهی گرگ صفت خونخوار بر سر آنان گسیل داشت.

- اینک از درخش اجسادشان شب تار بیابان روشن و تابان است.

- به خاک در غلتیدند، اما از آن پس که دلیران و یلان را از زین بخاک هلاک کشیدند.

ص: 92

- خفتان آهنین لایق خود نشناختند، از آن رو خفتان گلگون بر تن آراستند.

- اندرون از طعام تهی،لاغر میان بر گرده سمند عربی تازان.

- زادگان " حرب " را بر گو: و سخن های گفتنی بس فراوان است.

- از راه حق یاوه گشتید، گویا رسول خدای بر شما مبعوث نگشت.

- و شما را بر خوان رهبری و هدایت خود فرا نخواند.

- و شما از دین و آئین نصیبی نبردید، همانسان از حق و حقیقت عاری و عریان ماندید.

- و نه جبه خلافت او بر تن آراستید، و نه اهل دروغ و فریب بوده اید.

و قلتم عنصرنا واحد

هیهات لاقربی و لا عنصرا

گفتید: اصل و ریشه ما با رسول یکی است، هیهات، شما را نه قرابتی است و نه اصل و تبار.

ما قدم الاصل امرءا فی الوری

اخره فی الفرع ما اخرا

طرحتم الامر الذی یجتنی

و بعتم الشی ء الذی یشتری

- آنکه را آلودگی و لئامت عقب راند، اصل و تبار به پیش نراند.

- میوه این شاخسار نچیده بر زمین ریختید، آنچه را همگان خریداراند، شما رایگان بفروختند.

- مهلت چند روزه شما را بفریفت، آری فریبکاران بجهالت مفتون دنیا شوند.

- در بیابان " طف " شهیدان را از شربت آبی محروم کردید، از این رو آب کوثر بر شما حرام گشت.

- اگر آنان از دست دشما جام شهادت نوشیدند، بفردای قیامت از دستشان جام شرنگ نوشید.

- آن روز که جدشان سالار و فرمانروا باشد، چونانکه بدنیا سرور مومنان بود.

- فروختید دین خود را با دنیای دون، دنیائی بدین حد پست و زبون.

- اگر نه فرمان مقدر مقدار حق بود، لیاقت و کاردانیتان بدین حد نبود.

- فتنه روزگارتان بسر در آورد، هر که تند تازد، روزی بسر درآید.

ص: 93

- شما را چه یارای افتخار، که ازخود نام نیکی بجا ننهادید.

و نلتموها بیعه فلته

حتی تری العین الذی قذرا

کاننی بالخیل مثل الدبی

هبت له نکائه صرصرا

و فوقها کل شدید القوی

تخاله من حنق قسورا

لا یمطر السمر غداه الوغا

الا برش الدم ان امطرا

فیرجع الحق الی اهله

و یقبل الامر الذی ادبرا

- با دوز وکلک به مسند خلافت بر شدید، باشد که بچشم، فرمان مقدر حق را ببینید.

- گویا این خیل ستور است که چون سیل سیل ملخ روان است و از صولت آن باد صرصر وزان.

- بر فراز زین یلان زورمند، که از کینه چون شیر ژیان پرخروشند.

- از نوک سنان جز خون بر دشت و هامون نبارند. - تا زمام حق به دست اهلش سپرده آید، و آب رفته باز بجوی آرد.

یا حجج الله علی خلقه

ومن بهم ابصر من ابصرا

انتم علی الله نزول و ان

خال اناس انکم فی الثری

ای نشانه های حقیقت که بر خلق خدا حجتید، و هم مشعل هدایت و بصیرت.

- زنده و جاوید بر عرش خدا مهمانید، جمعی پندارند که شما در خاک نهانید.

- خداوند، سالاری حشر و نشر بشما وانهاد، و شما بهتر دانید.

- گرم گناهی در نامه عمل بینید، درخواست مغفرت نمائید که شفاعت شما پذیرا است.

- چون صادقانه در راه ولایتان گام زده باشم، با کردار ناپسند، مورد مرحمت باشم.

- با زبان بیاری شما برخاستم، آرزومندم که روزی با شمشیر در رکابتان

ص: 94

بتازم.

- سری در سویدای دل نهان ساخته ام، از فاش کردن آن هراس و حاشا دارم.

- بامید آن روز که گویند: پرده از راز نهان بردار، آری حقیقت در پس پرده نماند.

- سالها خون دل خوردم، صبر و تحمل پیشه کردم، دیگر آرام و توانم نماند.

- آری کدام دل با غم و اندوه شما در سینه طپید، که باخر تار و پودش در هم نپاشید.

- بعد از شما لذت زندگی حرام باد، و کسی را عمر دراز میاد.

- گام هیچکس بر قرار زمین آرام نگیرد، چه در حضر باشد و یا راه بادیه گیرد.

- تشنه کامی از آب گوارا سیراب مباد، از آن پس که میان شما و آب فرات حائل افتاد.

- و نه دیگران بر فراز منبر جای گیرند، با آنکه گام شما را از فراز آن بریدند.

قصیده دیگری هم در افتخارات و امتیازات خود سروده که در جزء چهارم دیوانش ثبت آمده است، اینک برخی از آن ابیات:

مالک فی - ربه الغلائل

و الشیب ضیف لمتی - من طائل

اما ترین فی شواتی نازلا

لا متعه لی بعده بنازل

محا غرامی بالغوانی صبغه

و اجتث من اضالعی بلابلی

و لاح فی راسی منه قنص

یدل ایامی علی مقاتلی

کان شبابی فی الدمی وسیله

ثم انقضت لما انقضت وسائلی

یاعائبی بباطل الفته

خذ بیدیک من تمن باطل

لا تعذلنی بعدها علی الهوی

فقدکفانی شیب راسی عاذلی

و قل لقوم فاخرونا ضله

این الحصیات من الجراول

و این قامات لکم دمیمه

من الرجال الشمخ الاطاول

ص: 95

- ایکه در جامه حریر خرامانی، با این خضاب سپیدی که بر گیسوی من مهمان است، دگر با منت کاری نیست.

- نه بینی که فرقم از مو تهی است؟ دگرم امید لذت و کامیابی نیست.

- هوای مه جبینان با خضاب گیسوان از سر برفت. سوز و گذاز عشق هم از سینه رخت بر بست.

- تارک سپیدم نمایان گشت، تا صیاد روزگار را نشانه تیر بلا باشد.

- بارونق جوانی دل زیبا چهرگان صید کردمی، اینک عهد شباب گذشت، عشق و جوانی هم نماند.

- ایکه با یاوه سرائی خود گرفته ای، از اینرو بملامت من برخاسته ای، از تمنای باطل دست بردار.

- دگرم بر عشق و شیدائی نکوهش مکن، سپیدی گیسوان، خود ناصح مشفقی است.

- بانان که جامه مفاخرت بر تن کرده اند بر گو: سنگ ریزه کجا؟ صخره خار را کجا؟

- شما با آن قد و قامت ناموزن، ما چون قله کوهساران مشرف بر هامون.

(این قصیده 69 بیت است که تغزل آن ترجمه شد، سایر ابیات در مفاخرت و ثنا گستری و شرح افتخارات و کمالات شاعر است که نمونه آن قبلا ترجمه شد، از این رو تکرار آن معانی دیگر مناسب نیست. علاقمندان به اصل کتاب مراجعه کنند).

باز هم قصیده دیگری در شرح مکارم و معارف محاسن خود دارد که در جزء چهارم دیوانش ثبت آمده، اینک قسمتی از آن ابیات:

ماذا جنته لیله التعریف

شغفت فوادا لیس بالمشغوف

و لو اننی ادری بما حملته

عند الوقوف، حذرت یوم وقوفی

ما زال حتی حن حب قلوبنا

بجماله سرب الظباء الهیف

و ارتک مکتتم المحاسن بعد ما

القی تقی الاحرام کل نصیف

و قنعت منها بالسلام لو انه

اروی صدی او بل لهف لهیف

ص: 96

و الحب یرضی بالطفیف معاشرا

لم یرتضوا من قبله بطفیف

و یخفف من کان البطیی ء عن الهوی

فکانه ما کان غیر خفیف

یا حبها رفقا بقلب طالما

عرفته ما لیس بالمعروف

- آن شب که به صحرای عرفات منزل گزیدم، دل فارغ ازسودای عشق در گرو جانان نهادم.

- اگر می دانستم چه بلائی در کمین است، دربادیه عرفات چنین غافل و بی پروا نبودم.

- وقوف عرفاتم پایان نگرفت، که آن آهوی باریک میان دل زارم بیغما گرفت.

- اندام زیبایش را بر ملا ساخت، چون جامه احرام از تن بپرداخت.

- من شید او سر خوشم که سلامم را پاسخ آورد، ولی کاش از شراب وصلم سیراب می کرد.

- عشاق شوریده اش با گوشه چشمی دلخوش کنند،و از آن پیش، چنین قانع نبودند.

- آنکه را در عشق و اشتیاق، صبر و قراری بود. اینک سپند آسا در تب و تاب است.

- ای یار جانی. لختی با دل شیدایم مدارا کن که سالها با مهر و عطوفتت خو گرفته است.

قد کان یرضی ان تکون محکما

فی لبه لو کنت غیر عنیف

- اگر سنگدل و نامهربان نباشی،ترا بر جان و دل خود امیر و فرمانرواسازم.

اطرحت یا ظمیاء ثقلک کله

یوم الوداع علی فقار ضعیف

یقتاده للحب کل محبب

و یروعه بالبین کل الیف

و کاننی لما رجعت عن النوی

ابکی، رجعت بناظر مطروف

و بزفره شهدالعذول بانها

من حامل ثقل الهدی ملهوف

و متی جحدتم الغرام تصنعا

ظهروا علیه بدمعی المذروف

و علی منی غرر رمین نفوسنا

قبل الجمار من الهوی بحتوف

ص: 97

یسحبن اذیال الشفوف غوانیا

بالحسن عن حسن بکل شفوف

و عدلن عن لبس الشنوف و انما

هن الشنوف محاسنا لشنوف

- ای نگار رعنا که روز وداع، سنگینی بار فراقت پشت ناتوانم خست.

- باری که عاشق صادق بیاد دوست بر دوش کشد و دگران از سوز هجران بناله و افغان در آیند.

- آنروز که گریان و نالان از سفر باز گشتم، دیده ام غرق در خون بود.

- چنان آه جگر سوزی از دل برکشیدم که رقیب را هم دل بر من بسوخت.

- خواستم اسرار عشق و شوریدگی پنهان کنم، سیلاب اشکم راو دل بر ملا کرد.

- در " منا " که حرام امن الهی است، پیش از آنکه شیطان پلید را " رجم " کنند، یا تیز نگاهمان رجم کردند.

- دامن کشان در جامه حریر ناز گذشتند، کی حسن عالم آرایشان را نیازی به حریر بود.

- گوشواره زرین بر گوش نکردند، از آنرو که خود نگین هر گوشواراند.

و تعجبت للشیب و هی جنایه

لدلال غانیه و صد صدوف

و اناطت الحسناء بی تبعاته

فکانما تفویفه تفویفی

هو منزل بدلته من غیره

و هو الفتی فی المنزل المالوف

لا تنکریه فهو ابعد لبسه

عن قذف قاذفه و قرف قروف

و بعیده الاقطار طامسه الطوی

من طول تطواف الریاح الهوف

لا صوت فیها للانیس و انما

لعصائب الجنان جرس عزیف

و کانما خرق النعام بدوها

ذودشردن لزاجر هنیف

- طره سپیدم دید و نگران در من نگریست، آری گرد پیری مایه ناز و عتاب است یا انگیزه جفا و اعراض.

- آیات ضعف و ناتوانی در چهره ام خواند، تا رهای سپیدم را نشانی از رگهای ناتوان شمرده.

- این سر منزل پیری است که بتازگی پیراستم، وه که جوانمردان را چه

ص: 98

منزل دلپسند و مالوفی است.

نگران مباش. این جامه ای که بر تن آراستم، دامنش از هر گونه تهمت و ناروا بری است.

- بادیه ای دور و دراز، قله هایش پست و هموار، بسکه طوفان بلایش بر سر چمید.

- در این وادی، صدای آشنا بگوش نیاید، جز آوای جنیان که گروهان گروه صفیر و زوزه بر آرند.

- گویا رمه اشتران از بادیه سر رسیدند. پیشتازان رمه از هیبت ساربان مهار خود بر گسیختند.

قطعت رکابی و هی غیر طلائح

مع طول ایضاعی و فرط و جیفی

ابغی الذی کل الوری عن بغیه

من بین مصدود و من مصدوف

و العز فی کلف الرجال و لم ینل

عز بلا نصب و لا تکلیف

و الجدب مغنی للاعزه داره

و الذل بیت فی مکان ردیف

و لقد تعرفت النوائب صعدتی

و اجار صرف الدهر من تثقیفی

و حللت من ذل الانام بنجوه

لا لومتی فیها و لا تعنیفی

فبدار اندیه الفخار اقامتی

و علی الفضائل مربعی و مصیفی

و سری سری النجم الملحق فی العلی

نظمی و ما الفت من تصنیفی

و رایت من غدر الزمان باهله

من بعد ان امنوه کل طریف

و عجبت من حید القوی عن الغنی

طول الزمان و حظوه المضعوف

- پای افزارم با آنکه فرسوده نبود در هم گسیخت، بسکه تندراندم و شتاب آوردم.

- در طلب آنم که جهانیان از طلبش واماندند: برخی محروم و برخی دگر خسته و رنجور.

- عزت در سایه تلاش و کوشش آرمیده، گنجی بدون رنج نصیب نیفتد.

- عزتمندان با کبریا بر بساط خشک منزل و ماوی گیرند، فرومایگان خیمه به مرغزار کشند.

ص: 99

- حوادث زندگی براه استقامتم کشید، گردش روزگارم حق ادب آموخت.

- بر قله مناعت بر شدم،بار ذلت کس بر دوش نبردم، دیگر چه جای نکوهش و عتاب است.

- اینک فخر وشرافتم پایگاه است، سرا پرده فضل و کرم ییلاق و قشلاق.

- سرود و نشیدم چون ستاره پروین به کهکشان جا کرده، خامه تصنیفم صفحه آسمان را در سپرده.

- از فریب روزگار که بر سر اهلس برچمید، دیدگانم چه شگفت ها که ندید؟

- قدرتمندان، دامن از مال دنیا بپرداختند، فرومایگان بی مایه بنگر سمند کامیابی به کجا تاختند؟

(این قصیده 59 بیت است که 34 بیت آن ترجمه شد، ما بقی در افتخارات شخصی و ملامت بد خواهان است که بمانند قصیده قبلی ترجمه آن خالی از تکرار نخواهد بود، علاقمندان به اصل کتاب مراجعه نمایند).

قصیده دیگری در جزء پنجم دیوانش ثبت است که در سوگ سید الشهدا سروده است:

یا دار دار الصوم القوم

کیف خلا افقک من انجم

عهدی بها یرتع سکانها

فی ظل عیش بیتها انعم

لم یصبحوا فیها و لم یغبقوا

الا بکاس خمره الانعم

بکیتها مع ادمع لوابت

بکیتها واقعه من دم

- ای خانه پارسایان، ای دیار شب زنده داران و روزه داران از چه آسمانت بی ستاره گشت؟

- نه دیری است که ساکنان این سامان در سایه عیش و نشاط، خرم و شادان بودند.

- بهنگام چاشت و شام از شراب بهشتی سر خوش و شیرین کام.

- سیلاب اشک از رخسار ببارم، وگرنه جوی خون از دیده روان سازم.

و عجت فیها رائیا اهلها

سواهم الاوصال و الملطم

نحلن حتی خالهن السری

بعض بقایا شطن مبرم

ص: 100

لم یدع الاساد هاماتها

الا سقیطات علی المنسم

- اینک نگرانم ساکنان این دیار پوستشان بر استخوان خشکیده.

- چنان زار و نزار که پنداری اعضائی چون ریسمان پوسیده بهم آویخته.

- دادن و جانوران گوشت و استخوانشان بردند، جمجمه ها را درکنار سم وانهاند.

یا صاحبی یوم ازال الجوی

لحمی بخدی عن الاعظم

واریت ما انت به عالم

و دائی المعضل لم تعلم

و لست فیما انا صب به

من قرن السالی بالمغرم؟

و جدی بغیر الظعن سیاره

من محزم ناء الی محزم

و لا بلفاء هضیم الحشا

و لا بذات الجعد و المعصم

- ای یار جانی. آنروز که از سوز فراقم گوشتی بر استخوان نماند.

- حال زارم دیدی و دانستی برو نیاوردی اما به درد بی درمانم راه نبردی.

- از سوز درونم بی خبری، عاشق شیدا کجا بی خبران وادی عشق کجا؟

- سوز و گدازم بر آن هودج زرین نیست که منزل به منزل روان است.

- و نه آن فربی لاغر میان با ساق سیمین، گردن بلورین، ساعد مرمرین.

- ناله جانگدازم بیاد عزیزانی است در بیابان " طف " در پنجه کرکسان و ددان.

- بخاک در غلتیدند،با سینه درهم کوفته از سنان، سر جدا در خاک و خون طپان.

- اعضای پیکرشان به اطراف هامون پراکنده، گویا عقد ثریا است که درهم گسیخته.

- و یا صفحه زمین از سوی گنبد خضرا با اختران تابان تیر باران گشته.

دعوا فجاوا کرما منهم

کم غر قوما قسم المقسم

حتی راوها اخریات الدجی

طوالعا من رهج اقتم

کانهم بالصم مطروره

لمنجد الارض علی متهم

و فوقها کل مغیظ الحشا

مکتحل الطرف بلون الدم

ص: 101

کانه من حنق اجدل

ارشده الحرص الی مطعم

- از کرم دعوت کوفیان پذیرفتند، چه سوگندها خوردند که وفا نکردند.

- آنگاه که طلیعه کاروان، پایان شب درمیان گرد و غبار افق طالع گشت.

- گویا سواران بر پشت زین با نیزه آهنین میخکوبند، چونان پرچمی که بر قله کوهساران بر فرازند.

- با دلی آکنده از کین، چشمانی سرخ از خون خشمگین.

- گویا باز شکاری است، صید خود را در کمین.

فاستقبلوا الطعن الی فتیه

خواض بحر الحذر المفعم

من کل نهاض بثقل الاذی

موکل الکاهل بالمعصم

ماض لما ام فلو جاد فی الهیجا بالهوجا لم یندم

و کالف بالحرب لو انه

اطعم یوم السلم لم یطعم

مثلم السیف و من دونه

عرض صحیح الحد لم یثلم

- کوفیان با طعن سنان به استقبال جوانمردی شتافتند، که یک تنه بر دریای لشکر می تاختند.

- از جراحت تیر و شمشیر پروا نکنند،شانه از زیر بار نتابند.

- اراده اش خلل نپذیرد، در پهنه پیکار، از طعن و ضرب آرام نگیرد.

- چنان تشنه نبرداست که روز صلح و آشتی کامش شیرین نگردد.

- دم شمشیرش از ضرب پیکار شکسته، شمشیر دیگران سالم و بی خلل.

فلم یزالوا یکرعون الظبا

بین تراقی الفارس المعلم

فمثخن یحمل شهاقه

یحکی لراء فغره الاعلم

کانماالورس بها سائل

او انبتت من قضیب العندم

و مستزل بالقنا عن قری

عبل الشوی او عن مطا ادهم

- هماره تیغ تیز را در شانه یلان فرو بردند و از خونشان آب دادند.

- آن یک بر خاک فتاده، خون از چاک سرش درفوران است.

- گویا، سرخ توت، بر سرش افتاده یا برگ ارغوان بر تنش روئیده.

- آن دگر با طعن سنان از پشت زین نگون گشته، سمند ابلقش بی صاحب

ص: 102

مانده.

- اگر کوفیان راه مکر و دغل نمی پیمودند، ننگ عارو فرار بر جان خود می خریدند.

- باخر، غبار کین بر آسمان برشد، روان آن پاک مردان بجانان پیوست.

- مصیبتی فرود آمد، احمد و خاندانش در ملا اعلی بماتم نشست.

- غمی که از آن جانکاه تر نباشد، دردی که مغز جان را بسوزاند.

- تیری که خطا نکرد، دست تیر اندازش شکسته باد.

- زادگان " حرب " را بر گو، و آن کوران و گمراهان که بر گرد خود جمع کردند.

- آنها که خودخواهی و خود کامی بر سرشان لجام افکند، به خوب خرگوشی فرو رفتند:

- مپندارید که ازجام پیروزی کامروا گشتید، فرجام کار، تلخ ترا از " صبر " است.

- اینان به استقبال مرگ شتافتند، پیشتازان همیشه جان بکف باشند.

- در میان شماجز مردم بد کار نبینم، مردمی سرا پاننگ و عار.

- آنها که از خوف فقر، دست عطا نگشایند، از صولت مرگ پیش نتازند.

- ای آل یاسین. ولایتان رهبر آئین استوار است.

- فرشتگان در خانه شما فرود آیند، آیات قرآن در دل و جانتان نزول گیرد.

- خدای گیتی را جحت و برهانید، ازعرب تا عجم، سپید و سیاه.

- جز با مهر و ولایتان، کجا قرب و منزلتی به سوی پروردگار جهان حاصل آید؟

- بخداسوگند نظم و نثرم از یاد شما خالی نماند، و نه دل یا زبانم.

- هرگز.و نه دشمنانتان از زخم زبانم در امان مانند، و یا از تیر جان ستانم.

- ونه در روز ماتمتان، لب به خنده و شادی برگشایم.

- اگر بروزگار پیشین نبودم که با تیغ تیز نصرت و یاری کنم، اینک با زبان بمقابله برخیزم.

ص: 103

- درود خداوند نثارتان باد، مزارتان از ژاله بهاری سیراب کناد.

- ابری پر باران، باری عدی خروشان،که زهره شیر ژیان بر شکافد.

- خدا را. چگونه بر شما رحمت آرم، که شما خود رحمت همگانید.

رثای دیگری درباره سید الشهدا سروده که در جلد اول دیوانش ثبت است:

ء اسقی نمیر الماء ثم یلذلی

و دورکم آل الرسول خلاء

- چسان از شهد زلال کامیاب گردم، با اینکه سرا پرده رسول خالی و ویران است.

- روزگار ازجدائی و آوارگی شما کامیاب شد و شما از عیش و زندگی کامیاب نگشتید.

- از آب فرات شما را راندند، با آنکه گاوو گوسفند بر کنار آن سیراب است.

- بروز عاشورا چشمها خون گریست، دردی بر دلها نشست که دوا نپذیرد.

- مصیبت بدنیا فراوان است اما این مصیبت فراموشی نگیرد.

- سیاهی و تاریکی فضا را گرفت، صبح روشن کو؟ درد بالای درد فزود، شفا کو؟

- دلهای بریان در سینه می طپد، گویا عزم پرواز دارد.

- ای که زبان ملامتا باز کرده ای و بر اشک سوزانم نکوهش آوری.

- از من پاسخی نیابی، جز حسرت و آه، ناله های جانکاه.

- چسان داغ دل را فراموش کنم با آنکه خاندان محمد آواره گشت و بی - پناه ماند.

- مرکوبشان از رفتار ماند، حقوق آنان پایمال شد.

- گویا نژاد از رسول خدا ندارند، از خاندان او بیگانه اند.

- ای ستارگان رخشان که پرتو انوارتان آسمانها را در نور دیده، مردم گول و احمق بی خبراند.

- اگر جمعی رهبر دوزخ اند، شما خود رهبران بهشت عدن باشید.

- بگذارید که این قلب فکارم بر خروشد، بام و شام بر شما ناله زند

ص: 104

- این سیلاب اشک نیست که از دیدگانم روان است، خونابه دل از رخسارم چکان است.

- بی وجود شما، زندگی برایم مرگ است، خیری در عیش وبقا نیست.

- اگر شهد زندگی در کام شما شرنگ بود، عیش و نعمت در کام من جز تلخی نفزود.

- خدا آن قوم را تباه کند که حرمت شما را پاس نداشتند، نیکی را با بدی مکافات کردند.

- به هنگام سختی و افتادگی، دستگیری نیابند، روز پاداش بهره یاب نگردند.

- مزارتان از باران رحمت سیراب، همواره سر سبز و خرم باد.

- ابر بهاری سوی بارگاهتان پوید، رعد و برقی باران زا در پی آن خیزد.

- گویا شتران آبستن بار خود فرو نهاده اند که فریاد و غوغا بر هواست.

و در قصیده دیگری بروز عاشورا، سال 413، جدش سید الشهدا را، مرثیه گوید، که در جزء سوم دیوانش ثبت است:

لک اللیل بعد الذاهبین طویلا

و وفد هموم لم یردن رحیلا

و دمع اذا حبسته عن سبیله

یعود هتوفافی الجفون هطولا

فیا لیت اسراب الدموع التی جرت

اسون کلیما اوشفین غلیلا

اخال صحیحا کل یوم و لیله

و یابی الجوی، الا اکون علیلا

کانی و ما احببت اهوی ممنعا

و ارجو ضنینا بالوصال بخیلا

فقال للذی یبکی نویا ودمنه

و یندب رسما بالعراء محیلا

عدانی دم لی طل بالطف ان اری

شجیا ابکی اربعا و طلولا

مصاب اذا قابلت بالصبر غربه

وجدت کثیری فی العزاء قلیلا

ورزء حملت الثقل منه کاننی

مدی الدهر لم احمل سواه ثقیلا

- کاروان رفت، این تو و این شبهای دراز با رنجی که فرو نخواهد کشید.

- با قطرات اشکی که اگر در دیده حبس کنی، چون سیل از گوشه چشم روان گردد.

- کاش این سیلاب اشکی که بر رخسار می دود، جراحت دل را مداوا

ص: 105

می کرد و یا آتش آن را فرو می نشاند.

- هر بام و شام که آید، گویم: اینک از رنج درون رستم، اما سوز دل نگذارد که راه سلامت گیرم.

- دستم بدامن معشوق نمی رسد، آرزوی وصل دارم، اما چه بخیل و پر جفاست.

- با رقیب بر گو که بر کاشانه معشوق می گرید و می نالد.

- من از ناله و زاری بر این لانه و کاشانه معذورم، زیرا که خون عزیزانم در کربلا پامال ستم گشت.

- داغی بر این دل نشست که هر چند در برابر آن صبر وتحمل ورزم، قرار و آرام نیابم.

- بار گران این مصیبت پشتم شکست، تا کنون باری چنین گران بر دوش نکشیده ام.

- و شما ای دشمنان حقیقت، بعد از رسول حق فرصتی یافتید و کین خود را از خاندان او باز گرفتید.

- نه این بود که در سایه آئین محمد بن دولت رسیدید، پیش از آن خوار و مهین بودید.

- خاندان امیه، فرزندان حرب را بر گو، اگر توانی زبان از کام برکشی:

- با شمشیر محمد چندان بر سر خاندانش نواختید، تا دست و شمشیر کندی گرفت.

- با کسی راه مکر و فسوس گرفتید که جدش رهبر نجات بخش شما بود.

- پردگیان رسول در میان کوچه و بازارتان گرفتار ماندند، و جز شیون و افغان پناهی نداشتند.

- طوفان کربلا فرو نشست، جام مرگ نصیب عزیزان این خاندان بود.

- چونان گلستان ارم که طوفان بلا از چپ و راست بر آن بتازد، و گلهای آنرا پرپر کند.

- و یا چون اختران تابان که طلوه نکرده راه افول گیرند.

- چه بدرهای تابان که تاریک نشد؟ و چه سروهای آزاده که فرو نیفتاد؟

ص: 106

- از آن پس که با شتاب عهد و پیمان خود استوار کردید.

- به پشت برگشتیدو از راه حق کنار گرفتید.

- چندان نامه نوشتید پاسخ شنیدید، و چندان اصرار کردید تا دعوت شما را پذیرفت.

- و چون راهی بلاد شما گشت با انبوه دشمن به قتال او بر خاستید.

- برخی پیمان شکستید، جمعی از یاری او دریغ کردید، هیچیک پاس حرمت او روا نداشتید.

- کینه های دیرین بجوش آمد، دلهای پر خروش در تلاطم انتقام.

- تیغهای آبدار از نیام بر آمد، با نیزه های تابدار.

- شما، نه دشمن را از سر راهش بدور کردید، و نه برای ورود، منزل و ماوائی مهیا نمودید.

- بر خفته مدینه سخت ناگواراست که پاره های تنش در صحرای کربلا بخاک و خون در غلتید.

- از آب فراتشان را ندند و از شربت شهادت سیرابشان کردند.

- از آنجا که در گمان نبود، جام بلا بر سرشان ریخت، دوستان فریبکار و غدار.

- ای روز عاشور. چه فاجعه ها که بر " آل الله " فرود نیاوردی.

- جام مرگ بدست گرفتی و در خانه و کاشانه آل عبا مهمان گشتی، ای ناخجسته مهمان

- سرور شهیدان را از میان ما بردی، دستها بریدی، سرها از تن جدا کردی.

- شهیدی که با فرو افتادن قامتش دین احمد فرو افتاد، عزت مسلمین پامال شد.

- ای خاندان رسول. شما را دوستارم، ملامت مردم را بچیزی نخرم.

- بآنها که در شما سرکوفت زنند، وچه بسیارنکوهشگران که خیر - خواه نباشند.

- گفتم: آرام گیرید، و ازسرگشتگی خود مرا معاف دارید، این دل من

ص: 107

رام شدنی نیست

- درود خدابر شما خاندان باد. در مرگ و زندگی، در حضر و سفر.

و قصیده هم در پند و اندرز و عبرت آموزی سروده که در جزء ششم دیوانش دیده می شود:

لا تقربن عضیهه

ان العضایه مخزیات

و اجعل صلاحک سرمدا

فالصالحات الباقیات

- پیراموان افتراو دوزغ مگرد، افترا و دروغ مایه رسوائی است.

- هماره باهنگ رشد و صلاح باش، آنچه پایدار است، نیکی وصلاح است.

- زندگی سراسر عبرت است،از مردم گیتی پند بیاموز.

- امروز خوشی و کامیابی، فردا نکبت و ادبار.

- روزگار از این دست می دهد و از آن دست باز می گیرد.

- برای مردم آزاده خواری در حکم مرگ است، زندگی، تنها در سایه عزت و اقتدار.

- ذخیره دنیا و آخرت، طاعت و عبادت است، یا کسب افتخارات.

- وای از آن فتنه که آدمی را بدست هلاکت و دمار بسپارد.

- جلوه می کند و می فریبد تاآنجا که نیکبختی را به بدبختی می کشاند.

- عبرتها می گذرد وچشم بصیرت ما باز نمی شود.

- کجا رفتند آنان که در کنار ما بودند و اینک جایشان خالی است.

- آنها که منافع دجله و فرات را یکسر بخزانه خودمی ریختند.

- آوازه قدرت و دولتشان بر نخاسته، صلای مرگشان برخاست.

- غول مرگ که چنگال و دندان خود را تیزکرد.

- نه بحق سوگند، هیچ قدرتی مانع آن نبود، نه شمشیر آبدار و نه نیزه تابدار.

- صباحی چند فریاد و خروش بر کشیدند، سپس بوادی خاموشان غنودند.

- گویا در خواب نازند، اماخوابی جاودانه پایدار.

ص: 108

- ازپس آنکه بر سریر دولت تکیه زدند، باخاک مغاک در آمیختند.

- جمعی سر با دم شمشیر و سینه با نیزه بران آشنا کرده، جام مرگ بر سر کشیدند.

- از غم زندگی رستند، از آن پس که گفتند: راه رستگاری پیدا نیست.

- در آن پهنه پیکار که حکومت با شمشیر و نیزه و ساز و برگ یلان است.

- از مرگ نهراسیدند، با آغوش باز به استقبالش شتافتند.

- سر به تیره خاک بردند، چونان که سر بجامه خواب در پیچند.

- از خاک و سنگ بالش کردند،دیگر کبر و نازی بسر نیست.

- بانها که فریاد و خروششان بر شماست. گویا آوای مرگ در گوش آنها طنین نیفکنده.

- قصرهای ویران و خراب پند و عرتی بآنها نیاموختند.

- پردگیان قصر که دیروز هلهله شادی می زدند، اینک شیون و افغان دارند. بآنها بر گو:

- تا کی و تا چند در خواب غفلت غنوده اید. - پند و عبرت فراوان است، اگر دلها پند پذیر باشند.

- دلها وارونه است، چشمها کور و نابیناست.

- بر درگاه دولتمندان صلا درده: کو آن یلان کوه پیکر؟

- کجایند حامیان مکرمت و فضائل، کجایند فدا کاران عزتمند.

- از یکسو، از چنگالشان مرگ می بارید، از سوی دیگر بذل و نوال.

- روز پیکار که بایلان درگیر شدند، دشمن را بخاک و خون کشیدند.

- چرخ روزگاردر دستشان چون موم، سرور و سالار جهانیان بودند.

- دولت و قدرت در اختیارشان نهاد، روز دیگر باز پس گرفت.

- اسباب عیش و نوش فراهم بود، جدائی و پراکندگی حاکم گشت.

- دستها اینک از هر گونه دولت و نعمت خالی است.

- شمشیر آبدار و نیزه تابدار بیکسو، اسبهای لاغر میان بی صاحب.

- بامید صبحدم در خواب ناز شدند، از گردش نیم شب بی خبر ماندند.

ص: 109

- خدنگی از شست روزگار رها شد، این درد را دوائی نیست.

- تیر مرگ از کمان جست، هدف را بر هم درید.

- با گذشت آنان بساط فضائل و نیکیها برچیده شد، و هم اساس مکرمت درهم ریخت.

قصیده دیگری در سوگواری بر استاد بزرگمان شیخ مفید: محمد بن محمد بن نعمان، در گذشته سال 413 سروده اتس که در جزء سوم دیوانش ثبت آمده، با این مطلع:

من علی هذه الدیار اقاما؟

او ضفا ملبس علیه و داما؟

عج بنا نندب الذی تولوا

باقتیاد المنون عاما فعاما

فارقونا کهلا و شیخا و هما

و ولیداو ناشئا و غلاما

و شحیحا جعد الیدین بخیلا

و جوادا مخولا مطعاما

- آن کیست که در گیتی جاوید زیست؟ کدام جامه فاخر جاودانه ماند؟

- لختی مهلت تا بر دوستانم و در گذشتگان بگرییم.

- برخی پیر و زمین گیر، جمعی جوان نورس، و ان دگر نوسال.

- آن یک بخیل و ممسک، و ان دگر بخشنده، مهماندار و مهمان نواز.

- بر قله کوهساران نشیمن داشتند، اینک در دل خاک جای کردند.

- مرگ باد بر آن مردمهمل که پندارد دیده روزگار بر او ننگرد، از این رو در خواب غفلت است.

- گویا مردم روزگار از خواب خرگوشی هرگز برنخیزند.

- ای غول مرگ چند بزرگمردان عالیرتبه را بر خاک کشی، تارک یلان درهم شکافی.

- هر گاه از پشت سر در آئی، پندارند که رستند، ناگهان از پیش رو در آئی.

- ابلهان را در کنار زیرکان جای دهی، پست فرومایه را در کنار ارجمند.

- از آن پیش که چنگ و دندان بسوی فرزندان باز کنی، پدران و مادران رادر ربودی.

- اینک حادثه نو پدید گشت که خواب از چشمم ربود، زمام عقل از کف

ص: 110

گرفت.

- از دیدارش رخ برتافتم، فرار مایه چیرگی او گشت.

- از آنگاه که بار این مصیبت بر دوش کشیدم، گویا کوه " یذیل " بر دوش دارم.

- اینک هر چند خواهی از چشمان خونبارم اشک ریزانم، دیروزم چنین نبود.

- پیر اسلام و دین، پرچمدار دانش در گذشت، اسلام بزانو در آمد.

- آنکه در تاریکی روزگار، خورشید رخشان بود، درگذشت. زندگی وحشتبار شد.

- بسا زنگار شبهه و تردید از نص خلافت زدودی، امیر مومنان را نصرت کردی.

- منکران بد کنشت را خوار و زبون ساختی، دیگرشان یارای سخن نماند.

- تیر افکنی چیره دست که گلوگاه باطل بشکافد و بر خاک کشد.

- یلی مرد افکن که سینه باطل بر درد، و هر یلی مردافکن نباشد.

- هر گاه اساس دین کاستی و کجی گرفت، با دو دست خود راست برافراشت.

- هر که را از جاده حق منحرف دید، براه حق هدایت و رهبری کرد.

- کیست که حقائق پنهان را آشکار کند، مهر سکوت را بشکند؟

- کیست که نیکی را از پلیدی بزداید حلال از حرام جدا سازد؟

- کیست که بافکار بشر نیرو بخشد، زنجیر اوهام بگسلد.

- کیست که یاران خود را با سلاح علم مجهز کند تا چون شمشیر تیز در بحث و جدل نفوذ یابند.

- پاک و منزه بملاقات حق بشتاب نه چون دیگران با آلودگی و نقص.

- مرغزار علم و دانش که سر سبزو خرم ساختی پژمرده شد، صبح روشن تاریکی گرفت.

- زلال یقین و معرفت آلوده شد، درد و آلام بجانها بازگشت.

لن ترانی و انت من عدد الاموات الا محملا بساما

- با آنکه غم مرگت بدل دارم، جز با بشاشت و آراستگی نباشم.

ص: 111

- بعد از آنکه ترا از دست دادم، مرگ دیگران بر من سهل و هموار است.

- اگرت بار گناهی بر دوش باشد - و نباشد - باکی نیست،دوستدار قومی باشی که بارت را از دوش فرو نهند.

- برستاخیز چنان صاحب جاه اند که اگر خواهند، همگان را از آتش برهانند.

- از مکافات محشر باک مدار- گرچه دیگران باک دارند - برات آزادی در کفت تو است.

- هماره تربتت از انعام و اکرام الهی سیراب باد..

- و هم آکنده از رحمت الهی و امن و امان.

- گورستانها از باران رحمت سیراب باد، و مزار تو از مژده سلام و سلامت.

خداوند، در گذشتگانرا بیامرزاد. و السلام علی من اتبع الهدی

ص: 112

- نوالت روزی مقدر، شمشیرت اجل معلق.

انت الهمام بل البدر التمام بل السیف الحسام بل الصارم الذکر

- توئی و الامقام چو نان ماه تمام، و یا چون شمشیر خونبار و یا تیغ آبدار.

- درماندگان را پناه و ملجا، بروزگار تنگی و طوفان بلا. و در تغزل سروده:

اریا شمال؟ ام نسیم من الصبا

اتانا طروقا؟ ام خیال لزینبا؟

ام الطالع المسعود طالع ارضنا

فاطلع فیها للسعاده کوکبا؟

- شمیم جان پرور سحری بود که شبانه حلقه بر در کوفت؟ یا نسیم روح بخش صبا. یا رویای نگار.

- یا بخت مسعود بر این دیار گذر کرد که اختر اقبالم بدرخشید.

شاعر گرانمایه ما ابو علی گوید: ابن هودار پس از مرگ در رویا بر من آشکار شد، بدو گفتم:

لقد تحولت من دار الی دار

فهل رایت قرارا یا ابن هودار

- از دار فانی به خانه باقی شتافتی، آیا قرار و آرامشی یافتی؟ پاسخ داد:

لابل وجدت عذابا لا انقطاع له

مدی اللیالی و ربا غیر غفار

- نه، آرامشی نیافتم، بلکه شکنجه دردناک برای همیشه،، پروردگارم با نظر آمرزش ننگریست.

- خانه ای تاریک در ته دوزخ، با ناسپاسان بدکار در غل و زنجیر.

- به خاندانم بر گو: راه گیرید که ناسپاسان کافر، جز باتش سوزان ماوا نگیرند.

فرزند شاعر،ابو حفص عمر، فقیهی فاضل و ادیب بود، در شعبان سال 532 دار فانی را وداع گفت.

ص: 115

- فراوان بینم سر گشته ای راه تشیع پوید، از این رو که بلاد قم منزل و ماوای ای اوست.

پیرامون شعر:

این ابیات گزیده ای است از قصیده ابو العلاء معری که در " لزوم ما لا یلزم " ج 318:2 آورده، شارح مصری این کتاب گوید: غدیر خم، مکانی است بین مدینه و مکه سمت راست جاده در سه میلی جحفه، ابو العلاء به این شطر بیت (و لا اضحی و لا بغدیر خم) به مذهب تشیع اشاره می کند، در این غدیر خم بود که رسول خدا دربازگشت از حجه الوداع، به علی فرمود" هر که را من مولا و سرورم، علی مولا و سرور اوست، بار خدایا دوستدارش را دوست بدار و دشمنش را دشمن باش " شیعه به زیارت آن مکان روند و از این راه شاعر آنان گفته است:

و یوما بالغدیر غدیر خم

ابان له الولایه لو اطیعا

- روز بر پائی جهاز شتران، همان روز غدیر خم که رسول خدا سروری او را بر ملا ساخت، اگر راه اطاعت می گرفتند.

شایسته آن بود که در جزء اول کتاب، مبحث عید غدیر، این ابیات را درج می کردیم و در طبقات راویان حدیث غدیر، سخن این شارح مصری را یاد می نمودیم، اینک که به این اشعار و شرح آن دست یافتیم، در اینجا استدراک نمودیم.

تولد، تربیت، ضایعه کوری ص 104 - 101

اشتغالات علمی، مشایخ و اساتید " 106 - 104

راویان، شاگردان، دبیران و نویسندگان " 113 - 106

- تالیفات، منشات، در حدود 65 رساله " 125 - 113

- سفر بغداد، و بازگشت به معره " 132 - 125

تیز هوشی و تیز فهمی " 144 - 132

منزلت او در پیشگاه ملوک وخلفا و امیران " 151 - 144

جود و فتوت با تنگدستی " 153 - 151

عفت و مناعت " 154 - 153

یک فصل از کتاب " فصول و غایات " 158 - 154

ابو العلاءدر پیشگاه سلاطین " 163 - 158

سخن آنان که عقیده او را فاسد دانند، و دلائل آنان " 166 - 163

سخن آنان که عقیده او را درست دانند " 166

وفات او، و مراثی شعرا در سوک او " 169- 166

آخرین سخن در حسن عقیده او، و شواهد آن " 180 - 169

ص: 118

- گفتم: آنچه خواری و حرمان دیدم، مرا بس. دیگرم آرزوی خواری و حرمان نیست.

- هوس عشق و شیدائی از سرم رفت، لشکر پیری بر سرم شبیخون آورد.

- اینک یاد رستاخیز بخودم مشغول دارد، دیگرم هوائی در سر نیست.

- بسیاری به دریای حیرت اندر اند، آنان که با چراغ اند چه اندک اند

- گویند: پایان زندگی نیستی و نابودی است. جمعی راه تعطیل گرفته گویند حقیقت روشن نیست.

- برخی دیگر مدعی نسخ و فسخ ارواح اند، سخن بی اساسشان طولانی است.

- از پس این زندگی، دار آخرت را منکر شدند، که جهانیان زندگی تازه از سر گیرند.

- نه پاداش و ثوابی شناسند و نه آتش و عقابی در کمین خود دانند.

- دولتمندان را صاحب پاداش بینند، درماندگان را در خور عذاب و بیل.

قال قوم و هم ذوو العدد الجم لنا الزنجبیل و السلسبیل

و لنا بعد هذه الدار دار

طاب فیها المشروب و الماکول

و لکل من المقالات سوق

و امام و رایه و رعیل

- جمهور و فرزانگان گویند: ما را بهشتی است با شراب زنجبیل از جوی سلسیل.

- بعداز مرگ، حیات جاوید است، با بهترین شراب و کباب.

- این مقالات گوناگون را هر یک بازاری است رواج با پیشوائی و پرچمی و انبوهی.

- ولی در پیشگاه عقل، سخنی شایان توجه ندارند، و نه اندیشه ای قابل قبول.

- امتی که پیشوایشان، حق امانت را ضایع کرد، همان گمنام سیه کار جهول.

- بد گوهری از زمره آدمیان، با یاری شیطان صفت، فریبکار و رسوا.

- گمراهان و سرگشتگان که رشته دین و رهبری را از هم گسیختند.

- وای بر آنها. که در نینوا، اساس دین را باژگون نمودند، این مجملی

ص: 120

است گواه بر حدیث مفصل.

- زمام دین را بدست زنان وزن صفتان سپردند، ناتوانی که قدرت رهبری نداشت.

تا آنجاکه گوید:

- اگر جویای حقیقت بودند،جویای کسی می شدند که رسولش بپا داشت.

- نص قرآن به تبلیغ ولایتش وارد شد، در غدیر خم که جبرئیل امین نازل گشت.

- همان مرتضی علی صاحب حق ولایت، آیات قرآن بر این گواه است.

- حجت خدا است بر جهانیان، شمشیر آخته بر فرق دشمنان

فاضاعوا جحدا اولی الامر منهم

و لهم فی الخلائق التفضیل

- از عناد و انکار، صاحب راضایع گذاشتند، با آنکه از همه جهانیان برتر بودند.

- خاندانی که قرآن بر آنان فرود شد، با احکام حلال و حرام.

- درمان کوری و جهالت اند، و راه راست، سایه گسترده الهی بر سر همگان.

قصیده 67 بیت است

- قصیده دیگری دارد با ده بیت که در ص 245 دیوان او ثبت است، با این مطلع:

نسیم الصبا المم بفارس غادیا

و ابلغ سلامی اهل ودی الازاکیا

- ای نسیم جان پرور صبا، راه فارس گیر و صبحگاهان درود مرا به دوستان پاکم برسان.

در این قصیده گوید:

فلهفی علی اهلی الضعاف فقد غدوا

لحد شفار النائبات اضاحیا

- آوخ بر این یاران ناتوانم که دستخوش حوادث و پی سپر بلا گشتند.

- کاش دانستمی دادرس اینان کیست؟ روزی که از دست حوادث شکوه بر آرند؟

- کاش دانستمی چگونه دشمن بآرزوی خود رسید. و جمع ما را بپراکند؟

ص: 121

- ای یاران عزیز. صبر شکیبائی پیش گیرید و چون من برضای حق راضی شوید.

و فی آل طه ان نفیت فاننی

لاعدائهم ما زلت و الله نافیا

فما کنت بدعا فی الاولی فیهم نفوا

الا فخران اغدوا لجندب ثانیا

- اگر درراه خاندان طه آواره گشتم، چه پاک است. هماره دشمنانشانرا بخاک نشاندم.

- اولین آواره دیار نه من باشم، اقتدایم به ابوذر باشد و این خود جای افتخار است.

- اگر رنج آوارگی جان مرا خست، خرسندم که هوای جانان بحقیقت پیوست.

- بارگاه مجد و عظمت را در کوفه پابوس گشتم که دین و دنیا در آن جمع است.

- بارگاه انور، قبه حیدر، وصی رسول خدا هادی و رهبر.

- وصی مصطفی، یعنی علی مرتضی، پسر عمش که بروز " غدیر " سالار و سرور گشت.

- سروری که چون مسیح پاک، جمعی به خدائی او گردن نهادند.

- چه خوش است طواف بر گرد تربتش؟ نماز در قبه انورش؟

- از آن خوشتر، سائیدن جبین بر خاک درش، مناجات با حضرتش.

- راز و نیاز با کردگار، شکوه از دشمن سیه کار، سیلاب اشکم از رخ روان.

- توفیقی دگر که در خاک کربلاتربت پاک حسین در بر گرفتم، جانم فدای آن شهید تشنه لب باد.

تا آخر قصیده

- قصیده دیگری در 60 بیت که در ص 256 دیوانش ثبت است:36 بیت آن را ملاحظه کنید، با این مطلع:

الا ما لهذی السماء لا تمور؟

و ما للجبال تری لا تسیر؟

و للشمس ما کورت و النجوم

تضیی ء و تحت الثری لا تغور

- خدا را. آسمان از چه درهم نریزد؟ کوهها از چه درهم نلرزد؟

ص: 122

- چرا خورشید بر خود نپیچد؟ اختران بر خاک نیفتند؟

- چرا زمین در هم نپاشد؟ دریاها بجوش و خروش نیاید؟

- چرا خونها جوی نکشد،آن چنانکه اشکها سیلاب کشد؟

- رواست که دلها درهم شکافد، گرچه از سنگ خارا باشد.

لیوم ببغداد ما مثله

عبوس یراه امرء قمطریر

و قد قام دجالها اعور

یحف من بنی الزور عور

فلا حدب منه لا ینسلون

و لا بقعه لیس فیها نفیر

یرومون آل نبی الهدی

لیردی الصغیر و یفنی الکبیر

لتنهب انفس احیائهم

و تنبش للمیتین القبور

و من نجل صادق آل العباء

ینال الذی لم ینله الکفور

فموسی یشق له قبره

و لما اتی حشره و النشور

ویسعر بالنار منه حریم

حرام علی زائریه السعیر

- آنروز کریه و شوم که در بغداد گذشت، روزی بدان شومی و نحوست در جهان چهر نگشود.

- دجال خوئی یک چشم بپا خاست، کوران دگر بر گرد او حمله آوردند.

- یاجوج صفت از در و بام فرو ریختند، بهر کوی و برزن نفیری برانگیختند.

- تا رهبران هدایت را پی سپر سازند، کودک و پیرشان را در خاک نهان سازند.

- جان زندگان بیغما برند، مردگان را از گور بر آرند.

- بر زاده صادق آل محمد آن روا دارند که کافران روا ندارند.

- تربت " موسی " در هم شکافتند. محشر کبری بپا کردند.

- در حریم طورش آتش کین بر افروختند، آنجا که آتش دوزخ بر زائرانش حرام گردد.

- از عناد و کین، پیروان آل رسول را کشتند، پرده حرمتشان بر دریدند.

- آوخ بر آن خونهای پاک که سیلاب کشید، صد وای بر آن سرها که با تیغ کین از تن پرید.

ص: 123

و ما نقموا منهم غیر ان وصی النبی علیهم امیر

کما العذر فی غدرهم بغضهم لمن فرض الحب فیه الغدیر

- جرمی ندیدند، جز آنکه وصی رسول را بسالاری خود برگزیدند.

- آنسان که دشمنی قریش را بهانه کردند، و فرمان ولایت غدیر را زیر پا نهادند.

- ای امت نگوسار که با دست شقاوت راه سعادت را بستید، چهره آفتاب هدایت را تیره و تار کردید.

- شفیع محشرتان خصم داد خواه است، وای بر شما امت از خدای عدالت صد وای.

- حسین را در کربلا بخون کشیدند، و گفتید: مردم عراق را بر آشوفت.

- جرم " موسی " چه بود که دست ستم تربت و بارگاهش را در هم نور دید.

- از چه این جنایت روا شمردید؟ بخدا سوگند که شیطانتان بافسون بفریفت.

ایا شیعه الحق. طالب الممات

فیاقوم. قوموا سراعا نثور

فاما حیاه لنا فی القصاص

و اما الی حیث صاروانصیر

- ای پیروان حق. اینک شرنگ مرگ گواراست. ای دوستان با شتاب بپا خیزید.

- یا زندگی با افتخار در سایه انتقام، یا به دوستان شهید خود ملحق گردیم.

- ای خاندان " مسیب " شما که هماره دوستار ولایت بودید.

ای خاندان " عوف " ای پناه سختی زدکان. ای شیران و رزمندگان.

- ای فرزانگان. ای جوانمردان. ای نیزه داران. ای گردن فرازان!

- بر این خواری و خفت چگونه صبوری کنید، همت شما نه پست بود. دست قدرت شما نه کوتاه.

- خاندان رسول را پرده حرمت بر درند و در پهنه زمین دیاری از شما باقی بماند؟

- رواست که شما حاضر و ناظر باشید و تربت زاده رسول را در هم نوردند؟

ص: 124

- شما آرام گرفته در گرداب بلافرو نروید. در وادی انتقام راه پست و بالا نگیرید؟

لقد کان یوم الحسین المنی

فتفدی نفوس و تشفی صدور

فهذالکم عاد یوم الحسین

فماذا القصور؟ و ماذا الفتور؟

- شما که روز حسین را آرزو می کردید، تا جانها فدا سازید و دلها شفا بخشید.

- اینک روز حسین است که باز آمد. این کوتاهی از چه باشد؟ این توانی از چیست.

- بازوهابرکشید و سخت بر سر دشمنان کوبید روز ناصبیان از صولت شما چون شب تار است.

- بگذارید فرجام " ابن دمنه " هلاک و دمار باشد، آن چنان که دام مکرش.

- بکشیدش که کشت. بعزا بنشانید که بعزایتان نشاند. بگذاریدزنانش مویه کنند، و موی از سر بر کنند.

تا آخر قصیده.

که سابق بر این بردر مساجد می نوشتیم. خلیفه قائم به امر الله. ابو تمام نقیب عباسیین رابا عدنان فرزند رضی نقیب علویین مامور نمود تا حقیقت مکشوف شود، پس از وارسی در پاسخ خلیفه نوشتند که سخن اهل کرخ درست است. و از عادت دیرین خود فراتر ننوشته اند، خلیفه دستور داد و نیز کارگزاران الملک الرحیم که دست از قتال بداراند، ولی فرمان نبردند.

ضمنا ابن مذهب قاضی وزهیری و غیر این دو از حنبلیان که اصحاب عبد الصمد بودند، مردم عامه را به آشوب و فتنه برانگیختند، نواب و کارگزاران الملک الرحیم هم، بخاطرخشم و کینی که از رئیس الروساء حامی حنبلیان داشتند، مانع آشوب و بلوا نشدند.

از طرف دیگر، اهل سنت مانع شدند که شیعیان کرخ از آب دجله استفاده کنند، با آنکه نهر عیسی بخاطر شکستن سد بی آب بود، در نتیجه کار بر شیعیان دشوار شد، جماعتی همت کردند و مشک های فراوانی از آب دجله حمل کرده در بشکه های ریختند. بعد گلاب بر آن پاشیده فریاد زدند: سبیل الله سبیل. سنیان از این کار برفروختند و رئیس الروساءبر شیعیان سخت گرفت تا کلمه " خیر البشر = بهترین جهانیان " را محو کرده بجای آن " علیهما السلام " نوشتند، باز هم سنیان قانع

ص: 126

نشده گفتند: ما خاموش نشویم جز اینکه نام محمد و علی را از کتیبه بردارند و در اذان " حی علی خیر العمل " نگویند.

شیعیان امتناع کردند، خونریری و آشوب تا سوم ربیع الاول ادامه یافت، در این اثنا مردی هاشمی از اهل سنت گشته شد، کسانش نعش او را برداشته در کوی حربیه و دروازه بصره و سایر بر زنها طواف دادند و مردم رجاله را برانگیختند، و چون جسد او را در بقعه احمد بن حنبل دفن کردند، انبوه کثیری گرد آمده بودند. این جماعت انبوه، از آن پس راهی مشهد " تبن " گشتند، دربان در را بست، و آنان درصدد نقبت برآمدند، ضمنا تهدید کردند، تا دربان در را گشود. سنیان وارد شدند و آنچه قندیل، و پرده و زینت آلات طلا و نقره بود، همه را بیغما بردند، و مقابر خصوصی را در اطراف حرم غارت کرده در تاریکی شب دست از کار بر گرفتند.

صبح دیگر، باز انبوه رجاله گرد آمده وارد زیارتگاه شدند،تمام گورستانها را با در و پیکر سوختند، ضریح موسی بن جعفر و ضریح فرزند زاده اش محمد بن علی را با در و دیوار و قبه های ساج آتش زدند، و از مقابر پادشاهان بنی بویه: مقبره معز الدوله و جلال الدوله و از مقابروزراء و روساء مقبره جعفر فرزند ابی جعفر منصور عباسی، مقبره امین فرزندرشید، مقبره مادرش زبیده سراسر سوخت، فجایع و رسوائی چندان بالا گرفت که در دنیا سابقه نداشت.

- فردای آن روز که پنجم ماه ربیع بود،مجددا به بارگاه آن سرور تاختند، تربت موسی بن جعفر و محمد بن علی را شکافتند تا جسد آن دو بزرگوار را به مقبره ابن حنبل منتقل سازند، خرابی و ویرانی چندان فراوان بود که موضوع قبر، ناپیدا بود، و خاک برداری از کنار تربت او سر بر آورد.

در این میان ابو تمام نقیب عباسیین هاشمیین و اهل سنت باخبر

ص: 127

گشتند، همگان حاضر شده مانع این جنایت شدند.

از آن طرف، اهل کرخ به خان فقهاء صنفی هجوم بردند و آنرا غارت کردند، و ابو سعد سرخسی مدرس آنانرا کشتند، مدرسه را با تمامی حجرات باتش کشیدند.

فتنه از جانب غربی به قسمت شرق راه یافت،اهالی دروازه طاق و بازار " بج " و کفشگران بجان هم افتادند.

خبر آتش سوزری در قبه موسی، به نور الدوله:دبیس بن مزید رسید، بر او دشوار و سخت آمد، و عظیم ناگوار شمرد، چون او و کسانش با تمام کارگزاران خطه نیل، و اهالی آن سامان شیعه بودند،بدین جهت، هنگام خطبه که نام قائم بامر الله برده شد، مردم یکصدا اعتراض کردند تا نام او از خطبه بر اندازد، و چنان کرد.

در این کار بدو پیام دادند و ملامت کردند، عذر آورد که مردم این سامان شیعه باشند،و بر این کار متفق و یکعنان گشته اندکه باید نام خلیفه از خطبه ساقط شود، و من نتوانستم بر آنان سخت بگیرم،چونان که خلیفه نتوانست شر سفله گان را از مشهد موسی برتابد. ولی بعد ازچندی خطبه به حال اول بازگشت.

ابن جوزی در تاریخ منتظم ج 8 ص 150،چنین اضافه می کند: عیار نام، طقطقی، از اهالی در زیجان، خروج کرده و پس از آنکه بدیوانش آوردند، توبه کرد، در این میان نقضی داشت، هماره با اهل کرخ در می آویخت و در کوی و بر زن تعقیب می کرد و آنانرا می کشت تا آنجا که بلوی عظیم گشت.

اهالی کرخ به هنگام ظهر مجتمع شدند ودیوار دروازه قلائین (= کباب فروشان) را فرو ریختند، و نجاست بر در و دیوارش پرت کردند، عیار طقطقی دو نفر را گرفت و بر همان دروازه بدار آویخت، بعد از آنکه سه نفر دیگر را کشته و سرهایشان را به داخل کرخ پرتاب کرده گفت: صبحانه خوبی است.

بعد به دروازه زعفرانی رفت و از ساکنان آن صد هزار دینار مطالبه کرد، و تهدید نمود که اگر نپردازند، آنرا آتش زند، ساکنان محل با او به مدارا و مهربانی پرداختند تا بازگشت، اما فردا مجددا باز آمد و بهم در آویختند، از میانه

ص: 128

مردی هاشمی از سنیان کشته شد، جنازه او را به مقابر قریش بردند.

تمام مردم،بر آشوفتند، دیوار قبه موسی را نقب زدند، آنچه در مقبره بود، بغارت بردند. جسد جماعتی را از گور بر آورده آتش زدند، مانند عونی، ناشی، جذوعی، جسد جمعی دیگر را به سایر گورستانها منتقل کردند، در مقابر تازه و کهنه آتش افکندند، دو ضریح ودو قبه ساج (ضریح موسی و جواد) سراسر سوخت، یکی از آن دو ضریح را شکافتند که جسد را به گورستان ابن حنبل منتقل کنند، نقیب و سایرین خودرابموقع رساندند و مانع شدند - الخ -این قضیه را با اختصار، ابن عماد حنبلی در شذرات الذهب 270:3 نقل کرده و نیز ابن کثیر در تاریخ خود ج 12 ص 62.

آن بود که میان او با سلطان ابو کالیجار کدورتی حاصل شده و با اینکه قصیده ای مسمط بالغ بر 53 بیت، در ستایش و ثنایش سرود (رک: سیره الموید 54 - 48 (نتوانست رضایت خاطرش را جلب کند، و ناچار با ترس واضطراب، به اهواز رفت، در آنجا هم خود را از شر سلطان در امان ندهد، ناچار به شهر حله (حله منصور ابن حسین اسدی فرمانروای جزیره دبیسیه) که در جوار خوزستان بود، پناه برد،و هفت ماه در آنجا پائید، سپس بامیدنصرت و یاری، خدمت قرواش ابو منیع ابن مقلد، فرمانروای موصل و کوفه و انبار رسید، ولی قرواش از دعوت مرام و مسلک او حمایت نکرد، و لذا شاعر میان سالهای 436 تا 439 راهی مصر گشته و در آنجا منزل گزید، بعد از آنکه نفوذ کلامی در سایر بلاد بهم رساند، به پیشنهاد وزیر عبد الله بن یحیی ابن المدبر، جانب شام گرفت تا دعوت خود را پراکنده سازد، پس از مدتی درنگ به مصر باز آمد و تا آخر عمر در آنجا زیست، وفات او بسال 470 هجری است.

شاعر ما، چند اثر علمی از خود بجای نهاده که گواه قدرت او در بحث و مناظره، وفوراطلاعات او در مسائل و احکام، عمق دانش و بینش او در معرفت نکته ها و اسرار کتاب و سنت است، از جمله: رسائلی انشاء کرده که در آن با ابو العلاء معری در مسئله " جواز گوشتخواری " به بحث و تحقیق پرداخته. این رساله در مجله " جمعیت سلطنتی آسیائی " سال 1902 میلادی منتشر شده است.

دیگر مجلس مناظره ای است که باعلماء شیراز در محضر سلطان ابو کالیجار بپای برده، و گواه دانش و اطلاعات سرشار اوست، این مناظره، در سیره الموید ص 30 - 16 بقلم خودش مشروح است.

و مناظره دیگری با دانشمندی از اهل خراسان داشته که آن را هم در سیره خود 43 - 30 بشرح آورده و از قدرت علمی او حکایت می کند.

- به نام الموید فی الدین، تالیفاتی یاد شده است:

1 - مجالس مویدیه.

2- مجالس مستنصریه.

3- دیوان " الموید ".

4- سیره " الموید ".

5- شرح " العماد ".

6- ایضاح و تبصیر، در فضیلت روز غدیر.

ص: 130

7- ابتداء و انتهاء.

8- جامع الحقائق در مسئله تحریم گوشت و شیر.

9- قصیده اسکندریه، که بنام "ذات الدوحه " یاد می شود.

10- تاویل الارواح.

11 - نهج العباره.

12- پاسخ و پرسش.

13- اساس التاویل.

انتساب تمام این رساله ها و کتابها به شاعر ما " الموید " قطعی نیست.

شرح حال شاعر،به خامه خودش در کتابی بنام " سیره "میان سالهای 429 تا 450 نوشته شده، و تنها مدرک مورخین است، این کتاب 184 صفحه و در مصر بچاپ رسیده است. محمد کامل حسین مصری استاد دانشکده آداب، بحثی مفصل درباره زندگی شاعر دارد، که از تمام جوانب شخصیت شاعر را مورد توجه و بررسی قرار داده و در186 صفحه به عنوان مقدمه دیوان شاعر در مصر بطبع رسیده.

در این دو کتاب به حد کافی دیدگاه زندگی شاعر برای جویندگان روشن است، و نیازی به شرح و بسط نخواهد بود.

ص: 131

- برو بام درهم ریخته ات سیلاب اشکم فنا کرد، چونان که روز وداع بتان گلعذارت خون مرا هبا کردند.

- کشته راهت را خون بها نجویند، مژگان پریوشانت. خنجر آبدار است.

هیجت لی اذعجت ساکن لوعه

بالساکنیک تشبها ذکراک

لما وقفت مسلما. و کانما

ریا الاحبه سقت من ریاک

و کفت علیک سماء عینی صیبا

لو کف صوب المزن عنک کفاک

سقیا لعهدی. و الهوی مقضیه

اوطاره قبل احتکام نواک

و العیش غض و الشباب مطیه

للهو غیر بطیئه الادراک

ایام لاواش یطاع و لاهوی

یعضی فنقصی عنک اذز رناک

و شفیعنا شرخ الشبیه کلما

رمنا القصاص من اقتناص مهاک

- آن دم که به خاک درت پا نهادم، خاطرات وصلم زنده شد، سوز اشتیاقم شعله ور گشت.

- بپا ایستادم و سلام راندم. گویا نکهت جان پرور دوست از بر و بامت و زان است.

- ز آسمان دیدگانم سیلاب حسرت روان است، دیگرت با ابر بهاران چه کار است؟

- خوشا دوران وصل که کامم روا بود و هجران نامراد.

- زندگی شاداب و خرم. تو سن مراد، در بساط عیش و کامرانی تازان، کس به گردش نرسید.

- دهان سخن چین بسته، سلطان عشق فرمانروا،کام دل به هنگام زیارت روا بود.

- وچون از زیبار خان وحشی جویای وصال می گشتیم، شور جوانی شفیع درگاهشان بود.

و لئن اصارتک الخطوب الی بلی

و لحاک ریب صروفها فمحاک

فلطالما قضیت فیک ماربی

و ابحت ریعان الشباب حماک

ما بین حور کالنجوم تزینت

منها القلائد للبدور حواکی

ص: 133

هیف الحضور من القصور بدت لنا

منها الاهله لا من الافلاک

یجمعن من مرح الشبیه خفه المتعزلین و عفه النساک

و یصدن صادیه القلوب باعین

نجل کصید الطیر بالاشراک

من کل مخطفه الحشا تحکی الرشا

جیدا و غصن البان لین حراک

هیفاء ناطقه النطاق تشکیا

من ظلم صامته البرین ضناک

و کان ما من ثغرها من نحرها

در تباکره بعوداراک

عذب الرضاب کان حشو لثاتها

مسکا یعل به ذری المسواک

تلک التی ملکت علی بدلها

قلبی فکانت اعنف الملاک

- اگر حوادث روزگارت بنابودی کشانده، گردش زمانه بنیانت درهم کوفته.

- بخدا که روزگاری درازبا عیش و عشرت سر کردم، مرغزار باصفایت را بزیر پا در سپردم.

- در میان لولیان سیم تن که بسان اختران گردن بند زرین بر سینه افشانده.

- لاغر اندام، چون هلال تابان از کاخها سر بر آورده.

- شور و شیدائی عشاق را با عفت پارسایان بهم آمیخته.

- دلهای شیدا زده را با دیدگان شهلا صید کرده چونان که صیاد، مرغ را با دام.

- باریک میان، گردن بلورین، با اندامی نرم و کشیده چون شاخ ارغوان.

- کمر بند زرین، مزین به یاقوت و نگین، شکوه آرد از ستم خلخال سیمین بر ساق و ساعد مرمرین.

- دندان چون در غلطان، مسواکی از چوب اراک بر کنار دهان.

- لعابش چون کب حیات آویزان، مشک و عبیر از کناره دندان با مسواک ریزان.

- همان پریچهری که با کرشمه و ناز، دل از کفم ربود، اما مهری نفزود.

ان الصبی یا نفس عز طلابه

و نهتک عنه و اعظات نهاک

ص: 134

و الشیب ضیف لامحاله موذن

برداک فاتبعی سبیل هداک

و تزودی من حب آل محمد

زادا متی اخلصته نجاک

- ای جان عزیز - دیگرت شور و شیدائی خریداری ندارد، عقل و خرد ناصح مشفقی است.

- پیری بر آستانه در پیک مرگ است، از راه هدایت پا وامگیر.

- از مهر آل رسول توشه برگیر، اخلاص در دوستی مایه نجات است.

- بهترین توشه معادت همین بس، و هم ذخیره آخرت، گرت حاصل آید.

- سامان کارت به " وصی " واگذار، تا بر کرسی آرزها برآئی.

- با یاد او به استقبال حوادث شتاب، شکوه روزگار خدمت او بر.

- به دستاویز مهرش چنگ بر زن تا از گمراهی و سر گشتگی بر کنار مانی.

- راه جهالت مپوی. هوای او از سر منه. با دشمنانش ره آشتی مجوی.

- آنکه از راه مهرش بدر شد، با مشرک کافر بر ابر شد.

- دوزخ سوزان شعله ور است،" تولا و تبری " برات آزادی است.

- بر حذر باش که بر خاک هلاک نیفتی: چون زاده " سلمی " و " صهاک " با سالاری مومنان در افتی.

- چون حق و باطل مشتبه ماند، بر حلال مشکلات علی اعتماد کن.

- والاترین مردم. جفت والاترین زنان، اصل و فرعی پاک، طیب و طاهر.

- به دامن نسل پاکش پناه گیر، از شر دروغبافان گمراه در امان باش.

- از در این خاندان سوی دیگر مپوی، دیگران را انباز و همتا مگیر، خسارت دنیا و دین همین است.

- چراغهای تاریکی، هر که خواهد راه یابد. دستاویز محکم، هر که خواهد چنگ یا زد.

- رهبرانند، و چون هلال تابان راه گمگشتگان وانمایند.

- راه راست و درست، با مهر و ولایشان بینی دشمن بخاک برکش.

- پیشوایان، پیشوائی جزآنان نیست، بگذار تیم و عدی هر چه خواهند گویند.

ص: 135

- ای امت سرگشته گمراه، مرشد خامت براه ضلالت کشید.

- خائنی که امین مردم شناختی، حق امانت ضایع و مهمل گذاشت.

- از آن دم که زین بر پشتت نهاد، براه کجت برد، با لگام نیرنک و فریب مهارت کرد.

- دنبالش گرفتی، دین پوشالیت را فروختی، درهمی ناچیز ازدنیای دون برگرفتی.

- فرمانش بردی،فرمان محمد پس پشت نهادی، سفارش او درباره وصی از خاطر سپردی.

- آنرا که رسول حق، صالح نشناخت، برهبری برگزیدی، دنبال هوای نفست گرفتی.

- پنداشتی انتخابت براه صواب کشاند، اما بخاک راهت نشاند.

- جرمی عظیم مرتکب گشتی، دوزخ سوزان را جایگاه خود ساختی.

- فرمان رسول را شکستی،بعد از رحلتش، پدر روحانیت را از خود راندی.

و غدرت بالعهد الموکد عقده

یوم " الغدیر " له فما عذراک

- بروز غدیر که پیمان استوار کرد، راه خیانت گرفتی، ندانم در پاسخ چه داری؟

- پشت به حق دادی، با شتاب بسوی باطل تاختی، بزودی سزای خود در کنار بینی.

- خدارا. از وصی رسول رخ برتافتی، کسی را همتای او گرفتی که با کفش او هم برابر نبود.

- بخدا سوگند، مهر حیدر همان نعیم است که بروز جزا باز پرسند، اما شقاوتت از در این خاندان راند.

- آنرا که در همه علوم بینا ودر همه معضلات حلال مشکل بود،

- با کسی مقیاس گرفتی که باعتراف او شیطان بر سر دوشش سوار بود.

- آنرا که روز نبرد، تیغ بر فرق هر کس نهادی تا کمر بر دریدی.

ص: 136

- جبریل از صولت و سطوتش با شگفت فریادبر کشیدی: -

- تیغی چون ذو الفقار نباشد، جوانمردی چون علی، دلیر دلیران.

- با ترسوی بزدلی مقیاس گرفتی، همان که در غوغای جنگ هماره عار فرار بجان خریدی.

- آنرا که در دل شبها به تهجد برخاستی، با قلبی لرزان و چشمی گریان نماز و نیاز بپای بردی.

- با کسی همتا گرفتی که در خلوت نماز فریضه را ترک گفتی، و چه بسیارش آزمون کردی.

- اف باد بر این قیاس فاسد، که هیچ ملتی چنین بیمایه رسوائی ببار نیاورد.

او ما شهدت له مواقف اذهبت

عنک اعتراک الشک حین عراک؟

من معجزات لا یقوم بمثلها

الا نبی او وصی زاکی

- آیا موقعیت و مقامش نشناختی تا زنگار شک و ریبت بشوید؟

- آن معجزاتی که جز بر دست پیامبران و اوصیاء پاکشان جاری نگردد:

- نه خورشید در سرزمین بابل بازگشت تا نماز عصرش بموقع ادا باشد؟

- بادی برخاست، فرمودش: بشتاب و کارگزار حق را بریال خود سوار کن.

- باد، هموار و نرم، بساط خیبری بر دوش گرفت، سریع و شتابان فرمان حق را مطیع شد.

- علی با همرهان، کنار کهف رقیم پا بر زمین نهاد، تا شک و ریب از دلها بزداید.

- فرمود: درود بر شما باد. اصحاب کهف، بلاد رنگ پاسخ باز گفتند، با آنکه از پاسخ دیگران خموشی گرفتند.

- از اینجا بود که کینه ها در سینه ها شعله ورشد، از نفاق باطن پرده بر کشیدند.

- باد صرصر که روح و روان نداشت، فرمانش بجان خرید، و تو امت ناپاک راه عصیان سپردی.

- دعوی ایمان مکن که گاه امتحان از دعوی خود پشیمان گردی.

- داستان موزه و مار خود، آیت حقی است. وای بر تو از خواب خرگوشی

ص: 137

بیدار شود.

- سطل و مندیل که جبریل امین برای وضو آورد.به به از این خدمتکار والا مقام.

- در معرکه هیجا با شمشیرش بدفاع برخاست، غبار غم از چهرها بشست.

- از پایداری و استقامتش در خیبر یاد کن، آنروز که از هراس راه فرار گرفتی.

- آنروز که دراز قلعه خیبر بر کند، هفتاد گز بدور افکند.

- " مرغ بریان " شاهد صدقی است، اگر حقائق مشهود را منکر نباشی.

- در راه صفین صخره کوه پیکر یک تنه از خاک بر کند، چشمه آب گوارایت نوشاند.

- نهر فرات سر بطغیان بر کشید، زن و مرد، گریان و نالان به خدمت دوید.

- کای پسر عم رسول. خلق را دریاب که بر آستانه هلاکت اندریم.

- نزدیک فرات شد و فرمود: آب سرکشی را بکام در کش، فرمان خدا را مطیع شو!

- نهر فرات، آب خود در کام کشید، ریگها نمایان شد، ماهیان رویهم انباشته ماند.

- دوباره اش فرمان داد تا به حالت عادی بازگشت. تردیدت در کجاست؟

- سرور سالار تو اوست. چه خوشنود باشی و یا خشمناک، رضا و خشم تو در برش یکسان است.

یا تیم تیمک الهوی فاطعته

و عن البصیره یا عدی عداک

و منعت ارث المصطفی و تراثه

و ولیته ظلما. فمن ولاک

و بسطت ایدی عبد شمس فاغتدت

بالظلم جاریه علی مغناک

لا تحسبیک بریئه مماجری

و الله ما قتل الحسین سواک

یا آل احمدکم یکابد فیکم

کبدی خطوبا للقلوب نواکی

کبدی بکم مقروحه و مدامعی

مسفوحه و جوی فوادی ذاکی

و اذا ذکرت مصابکم قال الاسی

لجفونی: اجتنبی لذیذ کرام

و ابکی قتیلا بالطفوف لاجله

بکت السماء دما فحق بکاک

ص: 138

- ای " تیم " هوای نفست خوش آمد، طاعتش بردی. ای" عدی " از راه حق بدر رفتی.

- ارث مصطفی را منکر شدی، با سیه کاری بر مسندش جا کردی. بر گو فرمان خلافتت که نوشت؟

- زادگان " عبد شمس " را بر کرسی امارت نشاندی، در سیه کاری راه و رسمت پیش گرفتند.

- مپندار که از جرم و جنایتشان بری باشی. بحق سوگند حسین را تو کشتی.

- ای خاندان احمد، تا چند جگر داغدارم در ماتم جانگدازتان در تب و تاب است.

- قلبم خونچکان. سیلاب اشکم ریزان. آتش دل در اشتعال است.

- هر گاه از ماتم شما یاد کنم، حسرت و اندوه بر دیده ام فریاد کشد: دیگرت خواب نوشین حرام است.

- بر کشته کربلا سیلاب ماتم روان کن که آسمان هم بر او خون گریست.

- اگر امروز در سوک آنان اشک ماتم بریزی، فردای قیامت با چهره خرم بپا خیری.

- ای خدای من. این مهری که بدل دارم، سپر بلایم ساز تا از سیه کاری و شرک در امان مانم.

- شکست " جبری " را ترمیم کن. از هر سیه کاری که خون آنان ریخت، بری گردان.

- از برکاتشان ز آتش نیرانم نجات بخش، کن روز که دشمنان در غل و زنجیر باشند.

ص: 139

در مناقب ابن شهر آشوب 540:1 و مجالس المومنین 234و نیز در " ریاض العلماء " این ابیات دیگر را هم یاد کرده اند:

یوم الغدیر سوی العیدین لی عید

یوم یسربه السادات و الصید

روز " غدیر " هم چون روز اضحی و فطر عید است، روزی که سادات و ملوک شاد و مسروراند.

- مرتضی علی، آن روز مسندامامت و سالاری دریافت، با تشریفی از خدای مجید.

بقول (" احمد " خیر المرسلین ضحی

فی مجمع حضرته البیض و السود

- با نص احمد بهترین رسولان، به نیمروز، در میان جمعی انبوه ازسیاه و سپید

- سپاس خدای را سپاسی بی کران، بر این جود و احسان و الطاف بی پایان.

شاعر، چنانکه در شرح حال او یاد می شود، از پیشوایان لغت عربی است که بر حقائق معانی و نکته ها و دقیقه های آن واقف و مطلع و با کنایات و تعبیرات و زیر و بم سخن آشنائی کامل دارد، و چنانکه دیدیم،از لفظ مولی، معنی امامت و مرجعیت در احکام دین، دریافت کرده و آنرا در شعر تابناکش بنظم کشیده، و این خود یکی از شواهد ادبی است که در معنای حدیث شریف جویای آن هستیم.

و جز او قرائت کرده است.

مردی عفیف، بی تکلف، خوش بیان، حق شناس، خوش کردار بود، در پیری دردی بر او عارض شد که از پا افتاد و خانه نشین گشت، و دیگر نتوانست بدیدار دوستان و دانشمندان شتابد، از اینروبا علم و دانش خود از آنان تفقد می کرد.

از قاضی ناصحی حدیث فرا گرفته،و اجازه تمام احادیث و کتبی را که ازاساتید خود شنیده ضمن نامه ای بمن مرحمت فرموده ضمنا بتوسط جماعتی از اساتید و مشایخ که نزد او قرائت کرده اند، اجازه روایت دارم.

وفات او درسال 513، شب جمعه 13 ماه مبارک رمضان اتفاق افتاد، در جامه کهنه براو نماز خواندند و در حیره مقبره نوح دفن شد 739.

حموی در معجم الادباء ج 5 ص 103 می نویسد: ادیب فاضلی بود، میدانی در خطبه کتابش السامی فی الاسامی یادش کرده و بسیارثنا گفته است. وفاتش در سال 512 به سن 80 سالگی بود، بیهقی هم در " الوشاح " از او یاد کرده و گفته: الامام، علی بن احمد فنجکردی، ملقب به شیخ الافاضل، اعجوبه زمان، و سرآمد اقران، استاد فن، نکته پرداز شیرین سخن. عبد الغفار فارسی هم گوید: علی بن احمد فنجکردی، ادیب توانا، صاحب شعری سیلس و نثری روان بود، لغت را نزد یعفوب ابن احمد ادیب و دیگران فرا گرفت و در رشته استاد شد. در آخر عمر، دردی مزمن عارض او گشت، و در نیسابور سال 513، سیزدهم ماه مبارک رمضان درگذشت.

کاتب، ابو ابراهیم، اسعد بن مسعود عتبی که معاصر شاعر است، چنانکه در ج 2 ص 242 معجم الادبا آمده، او را چنین ثنا گفته است:

یا اوحد البلغاءو الادباء

یا سید الفضلاء و العلماء

ص: 143

یا من کان عطاردا فی قلبه

یملی علیه حقائق الاشیاء

- ای یکتای سخنورای و ادیبان. ای سرور فضلا و دانشمندان.

- گویا کوکب " عطارد " در سینه تو جا دارد که حقائق معانی از زبانت می تراود.

سیوطی هم در " بغیه الوعاه " ص 329 بمانند حموی او را ستوده و از " وشاح" نقل کرده که وفات شاعر در سال 513 بسن 80 سالگی بوده و این بیت را از او یاد کرده:

- دوران ما، بدترین دوران است، نه خیری بینم نه رشد و صلاحی در میان است.

- شود که مسلمانان از پس این شبهای تار پر غم صبح روشنی دریابند؟

- همگان در رنج و زحمت، خوشا بر حال آن کسی که مرد و از غم رها گشت.

دانشمند معاصرش استادمان فتال نیشابوری در " روضه الواعظین " گاهی به عنوان " استاد پیشوا " و گاهی به عنوان " استاد ادیب " از او نام می برد، قاضی، درکتاب " مجالس المومنین " 234 به شرح حال او پرداخته و ستایش و ثنایش گفته و همچنین صاحب " ریاض العلماء " و " روضات الجنات " ص 485، و " شیعه و فنون اسلام " ص 36 با ثنا و ستایش ازاو یاد کرده اند.

ابن شهر آشوب در "معالم العلماء " کتابی بنام " تاج الاشعار و سلوه الشیعه " بنام او ثبت کرده و گوید: حاوی اشعار امیر المومنین است و در کتاب " مناقب آل ابی طالب " از آن نقل کرده است، چنانکه استادمان قطب الدین کیدری در کتابش " انوار العقول من اشعار وصی الرسول " از آن کتاب استفاده کرده و صریحا می گوید: فنجکردی در کتابش "تاج الاشعار " 200 بیت از شعر امیر المومنین (ع) را جمع -

ص: 144

آوری کرده است.

سرورمان صاحب " ریاض الجنه " در روضه چهارم بشرح حال او پرداخته و این دو بیت را از او یاد می کند:

اذا ذکرت الغر من هاشم

تنافرت عنک الکلاب الشارده

فقل لمن لامک فی حبه

خانتک فی مولودک الوالده

- زادگان تابناک هاشم را که نام بری، سگهای و لگرد از نام آنان رم کنند.

- هر که در مهر و ولایش زبان بنکوهش بر آرد، انگیزه کارش خیانت مادر است.

امینی گوید: شاعر با این دو بیت، به این حدیث مشهور اشاره می کند که " جز زنازادگان علی را دشمن ندارند ". اینک مصادر حدیث:

1- از ابو سعید خدری،گوید: ما گروه انصار، فرزندان خود را با مهر علی آزمون می کردیم:

هرگاه فرزندی متولد می شد و دل در مهر علی نمی بست، می دانستیم که فرزند ما نیست.

2- از عباده بن صامت: ما فرزندانمان را با مهر علی می آزمودیم، و اگر می دیدیم یکی از آنان علی را دوست نمی دارد در می یافتیم که فرزند ما نیست بلکه زنا زاده است.

حافظ جزری در آسنی المطالب بعد از این حدیث گوید: این معنی از قدیم تاکنون مشهور است که جز زنا زاده علی را دشمن ندارد.

3- حافظ، حسن بن علی عدوی گوید: احمد بن عبده ضبی از ابو عیینه از ابی الزبیر از جابر حدیث آورده که رسول خدا تا فرزندان خود رابر مهر علی ابن ابی طالب عرضه بداریم. رجال این حدیث رجال صحیح و مسلم بخاری است، همه ثقه و معتمد باشند.

ص: 145

4- حافظ ابن مردویه از احمدبن محمد نیسابوری از عبد الله بن احمد بن حنبل از پدرش احمد که گفت: از شافعی شنیدم و او از مالک بن انس شنیده که انس بن مالک گفت: ناپاکی نسب افراد را با کین علی می شناختیم.

5- ابن مردویه از انس در حدیث دیگری آورده که: بعد از روز خیبر، می دیدیم که مردی فرزند خود را بر شانه اش نشانده و بر سر راه علی ایستاده، و چون علی نمایان می شد، می گفت: پسر جان: این مرد را دوست داری؟ اگر می گفت: آری. او را می بوسید. و اگر می گفت: نه. او را بر زمین می افکند و می گفت: برو که تو فرزند مادرت هستی.

6- حافظ طبری در کتاب " ولایت " با اسناد خود از علی حدیث آورده که فرمود: سه تن مرا دوست نمی دارد: زنا زاده، منافق، فرزند حیض.

7- حافظ دار قطنی و شیخ الاسلام حمویئی درفرائد هر یک با سند مرفوع از انس آورده اند که گفت: چون روز قیامت شود، منبری برای من بر پا گردد، منادی از درون عرش ندا بر آرد: محمد کجاست؟ من پاسخ گویم، گویندم: بر شو. بر منبر بالا شوم. باز ندا بر آید: علی کجاست؟ او نیز پائین تر از من بر منبر بر آید، و جهانیان دانند که محمد سرور رسولان است و علی سرور مومنان.

انس گوید: مردی بپاشد و عرض کرد: ای رسول خدا، کیست که علی را بعد از این دشمن بدارد، فرمود: ای برادر انصاری، از قریش جز زنا زادگان، و از انصار مدینه جزیهودان، و از عرب جز بی پدران، و از سایر مردم جز بد کاران علی را دشمن ندارند.

این حدیث را سیوطی به خاطر اینکه در سندش اسماعیل بن موسی فزاری یاد شده، ضعیف شمرده، اما ابن حبان در زمره ثقاتش شناخته، مطین راستگویش دانسته، و نسائی گوید: عیبی بر او نیست، و از ابی داود حکایت شده که مردی راستگو است. بخاری در کتاب خلق افعال عباد از او روایت کرده، و هم ابو داود، ترمذی، ابن ماجه، ابن خزیمه، ساجی، ابو یعلی و جز آنان از او روایت کرده اند و بر او خرده نگرفته اند، آری جرمش این است که شیعه ای علوی مذهب است.

ص: 146

8-از ابو بکر صدیق: گوید رسول خدا را در زیر خیمه مشاهده کردم که بر کمان عربی تکیه کرده، علی و فاطمه و حسن و حسین در حضور اویند، رسول خدا فرمود: گروه مسلمانان. من صلح و صفایم با آنکه با آنکه بااین خیمگیان در صلح و صفا باشد، در جنگ و ستیزم با هر کس که دشمن خونخواهشان باشد، دوستم با هر که دوستشان دارد، دوست نمی داردشان جز خوشبخت پاک نژاد، دشمن نمی داردشان جز بدبخت بد گهر.

9- ابی مریم انصاری از علی علیه السلام که فرمود: کافر و زنا زاده مرا دوست نگیرد.

10- ابن عدی، بیهقی، ابو الشیخ، دیلمی از رسول خدا آورده اند که فرمود: آنکس که عترت مرا، و انصار مرا، و عرب را نشناسد، یکی از سه طائفه خواهد بود: یا منافق است، یا زنا زاده، یا در حال ناپاکی مادر نطفه اش منعقد گشته.

11- مسعودی در مروج الذهب 51:2 از کتاب اخبار ابو الحسن علی بن محمد بن سلیمان نوفلی با اسناد از عباس بن عبد المطلب آورده " من خدمت رسول بودم که علی بن ابی طالب بر آمد، رسول خدا که او را دید، چهره اش خرم گشت، گفتم: ای رسول خدا، در چهره این پسر می نگری و شادان می شوی؟ فرمود: بخدا سوگند، محبت ذات احدیث باو بیش از من است. هیچ پیامبری مبعوث نشد، جز اینکه نسل اواز صلب او پا بجهان نهاد جز من که ذریه ام از صلب این جوان است. چون رستاخیز قیام گیرد، همگان را بنام ونسب مادرشان نام برند، جز این جوان و شیعیانش که با نام و نشان پدرانشان یاد شوند، چون نژاد آنان پاک است.

12- از ابن عباس که گفت: علی فرمود: رسول خدا را بر کوه صفا دیدم کسی را لعنت می کند که صورت او چون صورت فیل است، گفتم: این کیست یا رسول الله؟ فرمود: شیطان رجیم است. من رو بدو آوردم و گفتم: ای دشمن خدا،

ص: 147

بحق سوگند که اینک ترا می کشم و امت را از کیدت نجات می بخشم، گفت: بخدا سوگند پاداش من جز این است، گفتم: کدام پاداش ای دشمن خدا؟ گفت: هیچکس ترادشمن نگرفت جز اینکه من با پدرش در رحم مادر شریک بودم.

خطیب بغدادی درتاریخ خود 290:2، گنجی شافعی درکفایه 21 بنقل از چهار نفر استادان حدیثش!

شیخ الاسلام حمویئی در فرائد باب 22، از طریق ابو الحسن واحدی با اسناد او، و زرندی در " نظم درر السمطین " از ربیع بن سلمان که به شافعی گفتند: جمعی تحمل ندارند که فضائل اهل بیت را بشنوند، اگر کسی نام آنان را ببرد، گویند: رافضی است. گوید: شافعی بانشاء این اشعار مبادرت کرد:

- اگر نام علی و دو فرزندش بمیان آمد و هم نام فاطمه پاک گوهر.

- هر آنکس که آوازه دگران سمر سازد، یقین دان که زاده زن بدکار است.

- که هر گاه بیاد علی و فرزندانش سخن ساز کنند به نقل روایات بی اعتبار پردازد.

- و گوید: از این سخن بگذرید که حدیث رافضیان است.

- من به خدای مهمین بیزاری جویم از آن مردم که مهر فاطمیان را رفض خوانند.

- درود خداوند بر خاندان رسول باد و لعنت و نفرین بر این مرام جاهلیت.

این موضوع را جمع کثیری از سرایندگان، از قدیم و جدید، بنظم کشیده اند که مجال ذکر آن نیست، از جمله قطعه صاحب ابن عباد است:

- با مهر علی شک و ریب برطرف گردد، دلهابیارامد و پاکی نژادت بر ملا.

- دوستان او را بینی، یکسره با مجد و عظمت و افتخار.

- دشمنان او را با نسبی ناپاک و مستعار.

- کین و عداوت انگیزه ای دارد: دیوار خانه پدرش کوتاه و بی اعتبار!

و همو سروده است:

- دوستی علی بر حاضر و غائب فرض و واجب است.

- هر آنکه مهرش بدل ندارد، مادرش بد کاره فاسق است.

ص: 148