ص:2

ص:3

قدردانی

از همکارانی که در تولید این اثر نقش داشته اند:

ویراستار: محمدصادق دهقان

نمونه خوانی: محمدرضا پورفلاحتی و علی روحانی بیدگلی

صفحه آرا: مجید مشایخی

طراح: سیدمهدی حسینی

پی گیری و هماهنگی: علی اکبر مینایی

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

اسفند / 1380

ص:4

ص:5

ب) آموزه های فرهنگی _ اخلاقی••• 36

ج) آموزه های فرهنگی _ عرفانی••• 40

آموزه های اجتماعی••• 42

آموزه های سیاسی••• 44

فصل پنجم: آسیب شناسی عزاداری••• 47

دسته بندی آسیب ها••• 48

1 _ آسیب های سنتی و تاریخی••• 48

2 _ آسیب شناسی حذف حقیقت••• 49

3 _ آسیب شناسی تحلیل مدرن••• 50

4 _ آسیب شناسی تحلیل روشن فکرانه••• 51

5 _ آسیب شناسی عوام••• 52

فصل ششم: آداب عزاداری••• 53

آداب و رسوم مردمی••• 54

سنت های غلط••• 61

بخش دوم: نامگذاری سنتی شب های محرم

نامگذاری شب های محرم و صفر••• 67

شب اوّل: حضرت مسلم بن عقیل••• 69

نامگذاری••• 69

پیش درآمد••• 69

جریان شهادت••• 70

الگوی محبت و وفا••• 74

الگوی جوان مردی••• 74

عاشقانه ها••• 75

گفتار گوینده••• 76

کرامت ها••• 76

گفت و گو••• 77

جبهه و جنگ••• 78

ص:6

پرسش••• 81

شعر••• 82

عاشورا در سخنان شهدا••• 83

شب دوم: ورود به کربلا••• 84

نامگذاری••• 84

جریان تاریخی واقعه••• 84

الگوی پایداری••• 88

آموزه های دنیاپرستی••• 89

عاشقانه ها••• 90

گفتار گوینده••• 91

کرامت ها••• 91

جبهه و جنگ••• 93

عاشورا در سخنان شهیدان••• 97

طرح پرسش••• 98

گفت و گو••• 99

شعر••• 101

شب سوم: حضرت رقیه••• 102

نامگذاری••• 102

جریان درگذشت رقیه••• 102

پژوهشی درباره ی حضرت رقیه••• 103

الگوی تربیت فرزند••• 106

عاشقانه••• 107

گفتار گوینده••• 108

کرامت ها••• 108

کرامتی دیگر••• 110

جبهه و جنگ••• 111

عاشورا در سخنان شهیدان••• 112

گفت و گو••• 112

ص:7

شعر••• 113

طرح پرسش••• 114

شب چهارم: حضرت حر••• 115

نامگذاری••• 115

جریان شهادت••• 116

الگوی توبه و حقیقت جویی••• 119

عاشقانه••• 120

گفتار گوینده••• 121

کرامت ها••• 122

جبهه و جنگ••• 123

عاشورا در سخنان شهیدان••• 124

گفت و گو••• 125

شعر••• 125

پرسش••• 126

شب پنجم: حضرت زهیر••• 127

نامگذاری••• 127

جریان شهادت••• 128

الگوی عاشقی••• 129

عاشقانه ها••• 130

گفتار گوینده••• 131

کرامت ها••• 131

جبهه و جنگ••• 133

عاشورا در سخنان شهیدان••• 134

گفت و گو••• 135

شعر••• 135

طرح پرسش••• 137

شب ششم: حضرت قاسم(ع)••• 138

ص:8

جریان شهادت••• 138

الگوی شهادت طلبی••• 140

عاشقانه••• 141

گفتار گوینده••• 142

کرامت ها••• 143

جبهه و جنگ••• 145

عاشورا در سخنان شهیدان••• 146

گفت و گو••• 146

شعر••• 147

پرسش••• 148

شب هفتم: حضرت علی اصغر(ع)••• 149

جریان شهادت••• 149

الگوی پایداری و رضا••• 150

عاشقانه••• 151

گفتار گوینده••• 152

جبهه و جنگ••• 152

عاشورا در سخنان شهیدان••• 153

گفت و گو••• 154

شعر••• 155

پرسش••• 156

شب هشتم: حضرت علی اکبر(ع)••• 157

جریان شهادت••• 157

الگوی پیشی گرفتن در شهادت••• 158

عاشقانه ها••• 159

گفتار گوینده••• 160

کرامت ها••• 160

کرامتی دیگر••• 162

جبهه و جنگ••• 164

ص:9

عاشورا در سخنان شهیدان••• 164

گفت و گو••• 165

شعر••• 166

پرسش••• 167

شب نهم: حضرت ابالفضل العباس(ع) (شب تاسوعا)••• 168

جریان شهادت••• 168

الگوی رشاد و وفاداری••• 170

عاشقانه ها••• 172

گفتار گوینده••• 173

کرامت ها••• 174

جبهه و جنگ••• 175

عاشورا در سخنان شهیدان••• 179

گفت و گو••• 179

شعر••• 180

پرسش••• 181

شب دهم: حضرت امام حسین(ع) (شب عاشورا)••• 183

جریان واقعه••• 183

الگوی آزادگان••• 187

عاشقانه ها••• 187

گفتار گوینده••• 189

کرامت ها••• 190

کرامتی دیگر••• 191

جبهه و جنگ••• 191

عاشورا در سخن شهید آوینی••• 193

گفت و گو••• 194

شعر••• 194

پرسش••• 196

ص:10

شب یازدهم: حضرت زینب (شام غریبان)••• 197

نامگذاری••• 197

جریان تاریخی••• 197

الگوی پیام رسانی••• 199

عاشقانه ها••• 200

گفتار گوینده••• 201

کرامت ها••• 202

جبهه و جنگ••• 203

عاشورا در کلام شهید آوینی••• 208

گفت و گو••• 209

شعر••• 210

پرسش••• 211

شب دوازدهم: شب شهادت امام سجاد(ع)••• 212

جریان تاریخی شهادت••• 212

الگوی عبادت و شهامت••• 217

عاشقانه••• 217

گفتار گوینده••• 219

کرامت ها••• 219

جبهه و جنگ••• 220

عاشورا در سخنان شهیدان••• 221

گفت و گو••• 221

شعر••• 222

پرسش••• 223

شب آخر: حضرت زهرا(س)••• 224

نامگذاری••• 224

الگوی زنان••• 224

گفتار گوینده••• 225

ص:11

کرامت ها••• 225

جبهه و جنگ••• 227

عاشوراییان در سخنان شهیدان••• 228

گفت و گو••• 229

شعر••• 231

پرسش••• 232

بخش سوم: رسالت رسانه در عزاداری ها به ویژه عاشورا

اصلاح رسانی••• 239

تعلقات و الگوسازی••• 243

پیشنهادهایی برای برنامه سازی••• 247

منابع و مأخذ••• 248

ص:12

ص:13

محمدی صلی الله علیه و آله است.

پژوهشگر ارجمند جناب حجت الاسلام ابوالفضل هادی منش کوشیده است تا ره توشه ی عاشوراییان فراهم آورد. امید که با همت برنامه ریزان و برنامه سازان، حسینیان اهلِ معرفت، حریمِ جان را با عشق مقدس پاکبازان عالَم عطرآگین سازند و آموزه های شقایق های خونین بال را در کلاس زندگی به کار بندند.

«انّه ولیّ التوفیق»

«مدیریت پژوهشی مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما»

ص:14

ص:15

سبدی پر شکوفه گرد آوریم. آن گاه با کاروان عاشوراییان هم نوا شویم و دل در گرو خورشیدمرد جبهه ی کربلا؛ حضرت حسین بن علی علیه السلام بگذاریم تا آنان را که بر چکاد عاشورا ایستاده اند، به تماشا نشینیم. در صددیم تا در فصولی هشتگانه، نگارینه ای دیگر بر اوراق درس های عاشورا بیافزاییم. در بخش های نخستین این اثر، با تعریفِ پیشینه ی عزاداری سالار شهیدان، به آداب و رسوم و آموزه های آن پرداخته شده است و سپس به نمونه سازی و ارایه ی راه کارهایی جهت اشاعه ی فرهنگ عزاداری، آسیب شناسی این موضوع و ارایه ی دیدگاه های گوناگون درباره ی آن ارایه شده است و در پایان نیز افزون بر انتقادها و پیشنهادهایی در باره ی این بحث، به نقش رسانه در این راستا توجه شده است.

ص:16

ص:17

ص:18

مرده ستایی، عزاداری، شرح محامد و اوصاف مرده، چکامه ای که در عزای از دست رفته ای سرایند، گریستن بر مرده و بر شمردن ذکر محاسن وی، سوگواری، روضه، مراسم عزایی که به یاد شهیدان راه دین به خصوص در ایام محرم و یاد واقعه کربلا برپا کنند، اشعاری که در ذکر مصیبت و شرح شهادت پیشوایان دین و به خصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند.

شعر سرایی: در سبک سنتی رویکرد بیشتری به این گونه عزاداری بوده که به گسترش آن انجامیده است. هم چنین ائمه ی معصومین علیهم السلام با طبع سرشار و ذوق نیرومند خویش، به نقادّی اشعار شاعران دینی می پرداختند با تشویق و انتقاد، می کوشیدند این رسم را بیشتر گسترش دهند. عامه ی مردم نیز از این گونه مجلس ها، استقبال می کردند. در این گونه عزاداری، رسم بر آن بود که شاعر با حضور شاعران معروف، سروده ی خود را در رثای شخص مورد نظر می خواند. البته با توجه به جایگاه شخص از دست رفته، اشعار نیز تغییر می کرد و مردم نیز با گریستن، شاعر را همراهی می کردند.

سیاه پوشی: یکی دیگر از جنبه های عزاداری، پوشیدن لباس سیاه در عزای افراد به نشانه ی غم و اندوه بازماندگان است. رگه هایی از چنین سنتی در تاریخ صدر اسلام دیده می شود که در جای خود بررسی می گردد.

ص:19

نوحه سرایی انجام می شد.

ب) برگزاری جلسه های سخنرانی و خطابه برای بر شمردن ویژگی های پیشوایان معصوم علیهم السلام و بیان رخدادهای تاریخی و ستم هایی که از سوی ستم مداران تاریخ بر رهروان پیام الهی رفته است.

ج) سیاه پوشی عمومی. این کار به نشانه ی اعلام هم دردی و ناراحتی از ستم هایی بود که ستم کاران بر ائمه ی اطهار علیهم السلام روا داشته اند.

د) شبیه خوانی. نمایشی است مدون که برای بهتر به تصویر کشیدن مظلومیت ائمه ی اطهار علیهم السلام صورت می گیرد تا درک عمق مصیبت های آنان برای بینندگان آسان تر باشد.

ه) حرکت همگانی دسته های سینه زنی و زنجیر زنی در کوچه ها و خیابان ها. این کار به نشانه ی اعلام آمادگی همگانی برای گسترش فرهنگ شهادت طلبی پیشوایان دین است.

و) نذر و خیرات. این کار در روزهای عزاداری برای پاس داشتن روز عزا و به قصد قربت صورت می گیرد.

ص:20

دست یابی به آرامش روانی را باید نخستین هدف در برپایی هر گونه عزاداری و سوگواری دانست. این آیین ها افزون بر برون افکنی روحی _ که جنبه ی فردی دارد _ هدف های دیگری را پی گیری می کنند که این مسأله در باره ی عزاداری حضرت سید الشهداء علیه السلام آشکارتر است. یکی از این هدف ها، افشاگری و نمایاندن چهره ی واقعی کسانی است که در حادثه ی کربلا بر اهل بیت اطهار علیهم السلام ستم روا داشته اند. با برپایی آیین عزاداری، شرکت کنندگان از زوایای گوناگون، ستم کاری گروه باطل و مظلومیت سپاه حق آگاه می شوند. بدین ترتیب، سرمشق گرفتن از نهضت آگاهی بخش امام حسین علیه السلام در جامعه، نهادینه می گردد. در این حالت، محفل های عزاداری به کلاسی برای آموختن درس پایداری و ستم ستیزی تبدیل می شود. هم زمان با آن، بینش دینی مردم، در باره ی مفهوم عدالت و آزادی در مسیر اصولی و ناب آن جهت خواهد یافت. امام خمینی قدس سرهبر اساس همین نگرش فرموده است:

این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است. و زنده نگه داشتن عاشورا یک مسأله ی بسیار مهم سیاسی _ عبادی است. عزاداری کردن برای شهیدی که همه چیز را در راه اسلام داده، یک مسأله سیاسی است. یک مسأله ای است که در پیشبرد انقلاب، اثر بسزا دارد. ما از این اجتماعات استفاده می کنیم، ما از آن الله اکبرها، ملت ما از آن الله اکبرها استفاده کرد. آن الله اکبرها را باید حفظ بکنیم(1).

الگوسازی منطقی از نهضت امام حسین علیه السلام در کربلا، مایه ی پویایی همه ی جنبش های مذهبی و اسلامی است؛ زیرا تنها در صورت بهره گیری و پیروی از پیام، این جریان ماندگار خواهد شد. انقلاب اسلامی ایران نمونه ی برجسته ی این ادعاست.

دیگر هدف آیین عزاداری، پیام رسانی مستقیم و غیر مستقیم به اجتماع

ص:21

است. در پرتو این سنت، بسیاری از آموزه های اسلام مانند: امر به معروف و نهی از منکر، تولّی و تبرّی زنده می شود. شرکت در محفل های عزاداری، افزون بر پاداش معنوی که برای هر فرد عزادار به ارمغان می آورد، بر علاقه مندی مردم به اهل بیت علیهم السلام می افزاید. همچنین پیام معنوی نهضت اسلامی عاشورا را به نسل های آینده انتقال می دهد.

ص:22

اشکش سرازیر گردد، خداوند متعال در بهشت به او جایگاه بلند مرتبه ای می دهد. هر مؤمنی در راه ما، به او آزار برسد و بگرید به گونه ای که اشک بر گونه هایش جاری شود خداوند ناراحتی را از او دور می گرداند و روز قیامت، وی را از آتش دوزخ در امان می دارد(1).

امام صادق علیه السلام در این باره فرموده است:

کسی که نام ما بر او برده شود و از چشمانش اشک بیاید، هر چند به اندازه ی بال پشه ای باشد، خداوند گناهانش را می آمرزد حتی اگر به اندازه ی بزرگی دریاها باشد(2).

هم چنین در حدیثی دیگر به «زراره» فرمود:

حضرت امام حسین علیه السلام روز قیامت به درگاه الهی عرضه می دارد: خداوندا! آنچه را به من وعده دادی، عطا فرما! پس به گریه کنندگان خود رو می کند و برای آنان آمرزش می جوید و از پدر بزرگوار خود نیز می خواهد که برای آنان استغفار کند. آن گاه به گریه کنندگان خود می فرماید: ای کسی که گریه می کنی؛ به یقین، اگر بدانی خداوند چه چیزهایی برایت آماده ساخته است، خوشحالی ات از اندوهت بیش تر می شود و به یقین، که خداوند گناهان تو را به پاس اشکی که ریخته ای، می آمرزد(3).

ص:23

ص:24

پنهان بماند. از این رو، به بندگان خود اجازه می دهد با افشاگری، ستم کار را رسوا کنند. خداوند نمی خواهد آه هیچ مظلومی در سینه اش خفه شود، بلکه می خواهد همه از مظلومیت او آگاه گردند و برای خشکاندن ریشه ستم و فساد به پا خیزند. این آیه به طور آشکار و مستقیم بر مشروعیت آیین عزاداری دلالت دارد.

هم چنین خداوند می فرماید:

«وَ مَن یُعَظِّم شَعائِرَ فَانَّها مِن تَقوَی القُلُوب»(1)

به یقین هر کس شعایر خدا را پاس دارد و بزرگ شمارد، کار او از پرهیزگاری است. این آیه، مردم را به بزرگداشت شعایر الهی تشویق می کند. در مصداق شعایر، اختلاف نظر وجود دارد. گروهی، آن را شامل مناسک و اعمال حج می دانند و مصداق آن را در قربانی یا جایگاه مناسک حج خلاصه می کنند. در مقابل، گروهی دیگر آن را به معنای نشانه های دین و پیروی پروردگار می دانند که این سخن با برخی روایات نیز هم آهنگی دارد. البته نظر اول و دوم با یکدیگر قابل جمع است. پس میان نشانه های خداوند و تقوا رابطه ی ویژه ای وجود دارد که خداوند، آن را بیان داشته است.

علامه طباطبایی رحمه الله در ذیل این آیه شریفه می نویسد:

شعایر عبارت است از نشانه هایی که انسان را به سوی خدا راهنمایی می کند و این منحصر در صفا و مروه و مانند آن نمی شود. بنابر این، هر نشانه ای که انسان را به یاد خدا بیاندازد، تعظیم آن موجب پرهیزگاری الهی شده و این تمام نشانه ها را در بر می گیرد(2).

فاضل فرزانه «ملا احمد نراقی» در این باره می نویسد:

برخی فقها و مفسران عقیده دارند که این آیه دلالت بر عموم و شمول دارد. چنان

ص:25

چه این نظر پذیرفته شود تعظیم همه ی شعایر اگر واجب نباشد استحباب و رجحان دارد؛ زیرا شعایر منسوب به خداوند بزرگ است(1).

بنابراین، کاری که به گونه ای یاد خداوند را به همراه داشته باشد، در شمار شعایر الهی است و بزرگداشت آن به پرهیزگاری خواهد انجامید. در این صورت برپایی مجالس عزا برای کسانی که جان خویش را در راه خدا از دست داده اند از شعایر الهی است؛ زیرا انسان را به یاد خدا می اندازد و به هم نوایی اجتماعی با جنبش آن شهیدان می انجامد. هم نوایی با فریاد جان باختگان راه حق، شرکت در حماسه ی آنان و زنده داشتن نام و یاد ایشان است که خشنودی خداوند را در پی دارد.

هم چنین آیات دیگری وجود دارد که پیشینه ی عزاداری را بیان می کند. برای نمونه، در سوره ی یوسف، از عزاداری و اندوه یعقوب در فراق یوسف، سخن به میان آمده است. در این سوره می خوانیم:

«وَابْیَضَّتْ عَینَاهُ مِنَ الحُزنِ»(2)

و چشمانش از شدت اندوه سفید شد.

در این آیه، گریستن بر فراق عزیزان از دست داده، پذیرفته شده است.

با نگاهی گذرا به آیات یاد شده به این نتیجه می رسیم که قرآن، این سنت را تأیید می کند و آن را در شمار پاس داشت شعایر الهی می داند. پرداختن به آن، مایه ی خشنودی خداوند است.

ص:26

آن را امری مستحب و پرفضیلت بر شمرده و برای آن اهمیت فراوانی قایل شده است.

در اینجا برخی روایات را می آوریم که در چهارچوب عزاداری و گریستن آمده است:

1. امام صادق علیه السلام فرمود:

هر گونه شیون و گریه در مصیبت کسی ناپسند است مگر گریستن بر حضرت حسین علیه السلام (1).

2. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت زهرا علیهاالسلام فرمود:

در روز قیامت هر چشمی گریان است مگر آن چشمی که بر حسین گریسته. چنین فردی همیشه خندان خواهد بود و به نعمت های بهشتی بشارت داده می شود(2).

3. حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام به «ابن شبیب» می فرماید:

ای پسر شبیب! محرم، ماهی است که مردم در دوران جاهلیت ستم و قتل را در آن حرام می دانستند، ولی گروهی از مسلمانان، این حرمت را نشناخته اند، فرزند پیامبر را به قتل رساندند و زنان و فرزندانش را به اسارت بردند. اگر خواستی بر کسی بگریی، برای حسین بن علی گریه کن؛ زیرا او را مانند گوسفند ذبح کردند. هم چنین هیجده تن از اهل بیت او را که در روی زمین، کسی شبیه آنان نبود، به شهادت رسانیدند. این مصیبت چنان بزرگ است که آسمان ها و زمین در شهادتش گریسته اند. روز عاشورا، چشم های ما را خون بار کرد، دل های ما را سوزاند، اشک ما را روان ساخت و عزیزان ما را خوار کرد. سرزمین کربلا تا روز قیامت برای ما سختی و بلا بر جای گذاشت پس بایستی گریه کنندگان بر کسی مانند حسین گریه کنند و بدانید که گریستن بر حسین، گناهان انسان را می ریزد و انسان را پاک می کند(3).

ص:27

4. امام رضا علیه السلام در حدیث دیگری فرموده است:

هر کس مصایبی را که بر ما روا داشته اند به یاد آورد و بر آن بگرید، در قیامت همراه با ما خواهد بود. هرکس به یاد مصایب ما بگرید و دیگران را بگریاند در روزی که همه ی چشم ها گریان است، چشمان او گریان نخواهد بود. هم چنین هر کس در جلسه ای بنشیند که در آن مجلس، امر ما برپا داشته می شود، در روزی که دل ها می میرد دل او زنده می شود(1).

5. امام صادق علیه السلام به فرزند بزرگوارشان فرمود:

فرزندم! 10 سال در ایام حج در سرزمین منی با وقف اموال و دارایی ام، مجلس عزا برای من برپا دار تا گریه کنندگان برای من بگریند(2).

6. هم چنین امام صادق علیه السلام به «عبدالله بن حمّاد» فرمود:

به من خبر رسیده است که گروه ها و دسته هایی از پیرامون کوفه و جاهای دیگر و گروهی از زنان در نیمه ی شعبان، به آرام گاه جدم، حسین بن علی می روند و بر او نوحه سرایی می کنند و قرآن می خوانند. همچنین گروهی به بیان داستان شهادت و بعضی دیگر نیز به مرثیه سرایی می پردازند آیا چنین است؟

حمّاد پاسخ داد:

آری، من خود شاهد چنین مجلسی بوده ام.

حضرت فرمود:

خدای را سپاس که گروهی از مردم را علاقه مند قرار داد تا به مدح و ستایش ما بپردازند و برای ما عزاداری کنند. دشمنان ما را مورد اعتراض و طعن قرار می دهند و کارهای زشت آن ستم کاران را آشکار می سازند.(3)

7. امام صادق علیه السلام در جایی دیگر به «مسمّع» فرمود:

ص:28

ای مسمع! تو که اهل عراق هستی آیا قبر جدم حسین را زیارت می کنی؟

عرض کردم:

خیر؛ زیرا من اهل بصره هستم و در همسایگی ما یکی از هواداران خلیفه زندگی می کند که پیرو هوا و هوس نفسانی اوست. هم چنین دشمنان ما از ناصبی و جز آن فراوان هستند. ترس آن دارم که به خلیفه اطلاع دهند و جان من در خطر افتد.

امام فرمود:

آیا مصایب کربلا را به یاد نمی آوری؟

عرض کردم:

چرا به یاد می آورم.

فرمود:

آیا شیون و ناراحتی نمی کنی؟

گفتم:

چرا، به خدا سوگند! گریه می کنم.

حضرت فرمود:

خدا گریه ات را بپذیرد! آگاه باش که تو از کسانی هستی که برای مصایب ما اظهار ناراحتی می کنند و تو از کسانی هستی که در شادی ما شاد و در اندوه ما، اندوهناک اند.

سپس فرمود:

سپاس خدایی را که ما اهل بیت را به رحمت ویژه اش نواخت و بر دیگران برتری بخشید. ای مسمع! از زمان کشته شدن امیر مؤمنان علی زمین و زمان می گرید و گریه ی فرشتگان هنوز ادامه دارد(1).

بی تردید، این سخنان، نشان دهنده ی جایگاه والای گریستن بر شهیدان کربلا

ص:29

مصایب اهل بیت علیهم السلام است. البته این گونه عزاداری به زمان و مکان ویژه ای محدود نمی گردد، بلکه امامان معصوم علیهم السلام هماره پیروان خود را به زنده نگه داشتن این سنت پسندیده، در هر شرایطی سفارش کرده اند تا فرهنگ مبارزه با ستم گران و یاد و خاطره ی جانبازی و رشادت، همه ی شهیدان اسلام جاوید بماند.

ص:30

در آن ریخت کربلای مکرر(1).

ایشان با الگوسازی مناسب و بجا از این نهضت خونین، بر ضد مفاسد اجتماعی دوران ستم شاهی شورید و نهضت مردمی خویش را با حرکت جاوید عاشورا پیوند زد. آن رهبر خستگی ناپذیر می فرمود:

سیدالشهداء وقتی می بیند که یک حاکم ظالمی، جایری، در بین مردم دارد حکومت می کند، تصریح می کند حضرت که اگر کسی ببیند که حاکم جایری در بین مردم حکومت می کند، ظلم دارد به مردم می کند، باید مقابلش بایستد و جلوگیری کند. هر قدر که می تواند با چند نفر، با چندین نفر که در مقابل آن لشگر هیچ نبود. لکن تکلیف بود آن جا که باید قیام بکند و خونش را بدهد تا این که این امت را اصلاح کند، تا این که این عَلم یزید را بخواباند و همین طور هم کرد و تمام شد... همه چیزهای خودش را داد برای اسلام. مگر ما، خون ما رنگین تر از خون سیدالشهداست؟ چرا بترسیم از این که خون بدهیم یا این که جان بدهیم(2).

باری، خمینی بزرگ، شور حسینی به دل ها بخشید تا مردم از تکلیف خود در برابر جامعه و مبارزه با طاغوت آگاه گردند. ایشان با سرلوحه قرار دادن منطق عاشورایی، مردم را به رویارویی با طاغوت فرا خواند:

[محرم] ماهی که خون بر شمشیر پیروز شد، ماهی که قدرت حق، باطل را تا ابد محکوم و داغِ باطله بر جبهه ی ستم کاران و حکومت های شیطانی زد. ماهی که به نسل ها در طول تاریخ، راه پیروزی بر سر نیزه را آموخت... ماهی که باید مشت گره ی کرده آزادی خواهان و استقلال طلبان و حق گویان بر تانک ها و مسلسل ها و جنود ابلیس

ص:31

غلبه کند و کلمه ی حق و باطل را محو نماید(1).

حضرت امام خمینی قدس سره با پیوند دادن دل ها به یکدیگر، مردم را بر محور وحدت بخش عاشورا، گرد آورد. ایشان موج فزاینده ی احساسات انقلابی جامعه را با یادکرد شهیدان نهضت خونین کربلا و برپایی مجلس های سوگواری جهت بخشید و با این پشتوانه ی بزرگ روحی، آنان را به میدان مبارزه کشانید تا حسینی بودن و حسینی رفتن را در صحنه ی کارزار نشان دهد. ایشان می فرمود:

هر مکتبی هیاهو می خواهد، باید پایش سینه بزنند. هر مکتبی تا پایش سینه زنی نباشد حفظ نمی شود... این نقش یک نقشی است که اسلام را همیشه زنده نگه داشته. آن گلی است که هی به آن آب می دهند. زنده نگه داشتن این گریه ها، زنده نگه داشته مکتب سیدالشهداء را(2)... این مجالس که در طول تاریخ برپا بوده و با دستور ائمه این مجالس بوده است... ائمه این قدر اصرار کردند به این که مجمع داشته باشید، گریه بکنید، چه بکنید؛ برای این که این حفظ می کند کیان مذهب ما را(3)... ما باید حافظ این سنت های اسلامی، این دسته جات مبارک اسلامی، که در عاشورا، در محرم و صفر و در مواقع مقتضی به راه می افتد، تأکید کنیم که بیشتر دنبالش باشند... زنده نگه داشتن عاشورا با همان وضع سنتی خودش از طرف روحانیون از طرف خطبا، با همان وضع سابق و از طرف توده های مردم با همان ترکیب سابق که دسته جات معظم و منظم، دسته جات عزاداری به عنوان عزاداری راه می افتاد. باید بدانید که اگر می خواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این سنت ها را حفظ کنید(4).

ص:32

امام خمینی قدس سره در گسترش و نهادینه شدن این سنت سهم بسزایی دارد و در واقع، محفل های یادبود حسینی، یادآور شکوه قیام مردمی ایشان که در برابر مستکبران و زورگویان زمانه بود، است.

ص:33

که چهره بنماید، با شهادت نامیده و خوانده می شد. به نظر می رسد که رازی در این جا وجود دارد و برای ما آموزنده هم هست. البته در باب شهادت حسین بن علی علیه السلام بسیار حرف های خوب و درست زده شده است و هر کس هم به قدر فهم خود، از این ماجرا چیز فهمیده است. بعضی او را به طلب حکومت محدود کرده اند. بعضی دیگر او را در قالب چیزهای دیگر کوچک کرده اند. بعضی هم ابعاد بزرگ تری از او شناختند و فهمیدند و گفته اند و نوشته اند. آن ها را نمی خواهم عرض بکنم. آن چیزی که در این جا وجود دارد، این است که در اسلام به عنوان یک پدیده ی عزیز، از قبل از پدید آمدنش و یا از آغاز پدید آمدنش از طرف پروردگار، پیش بینی خطراتی که او را تهدید می کند، شده است و وسیله ی مقابله با آن خطرات هم در اسلام، ملاحظه و در این مجموعه، کار گذاشته شده است. مثل یک بدن سالم که خدای متعال قدرت دفاعی اش را در خود او کار گذاشته است مثل یک دستگاه یا ماشین سالم که وسیله ی تعمیرش را مهندس و سازنده ی آن با خود آن، همراه کرده است. اسلام یک پدیده است و مثل همه ی پدیده ها خطراتی آن را تهدید می کند و وسیله ای برای مقابله، لازم دارد. این وسیله را خدای متعال در خود اسلام گذاشته است. دو خطر عمده، اسلام را تهدید می کند؛ یکی، خطر دشمنان خارجی، و دیگری خطر اضمحلال داخلی است... برای هر نظام، تشکیلات و پدیده ای، آفت برونی و آفت درونی، دو نوع دشمن است. اسلام برای مقابله با هر دو آفت، علاج معین کرده است و جهاد را گذاشته است. جهاد تنها مخصوص دشمنان خارجی نیست؛ «جَاهِدِ الکُفّارِ وَالمُنافِقِین». منافق عمدتا خودش را درون جامعه قرار می دهد. با همه ی این ها بایستی جهاد کرد...

ماجرای امام حسین علیه السلام تلفیق این دو بخش است. یعنی آن جایی که جهاد با دشمن و جهاد با نفس در اعلی مرتبه ی آن تجلی پیدا کرده است، ماجرای عاشورا است. یعنی خداوند متعال می داند که این حادثه پیش می آید و یک نمونه ی اعلایی

ص:34

باید ارایه شود و آن نمونه ی اعلی الگو بشود. مثل قهرمان هایی که در کشورها در یک رشته ای مطرح می شوند و مشوق دیگران به این حرکت و ورزش هستند. البته این یک مثال کوچک برای تقریب به ذهن است.

ماجرای عاشورا عبارت از یک حرکت عظیم مجاهدت آمیزی در هر دو جبهه است. هم در جبهه ی مبارزه با دشمن خارجی و برونی که همان دستگاه خلافت فاسد و آن دنیاطلبانی بود که به این دستگاه قدرت اسلامی چسبیده بودند و قدرتی را که پیغمبر برای نجات انسان ها آورده بود، استخدام و استثمار کرده بودند و در عکس مسیری که اسلام و نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله خواسته بودند و اراده کرده بودند، حرکت می کردند و هم در جبهه ی درونی آن روز که جامعه به طور عموم به سمت همان فساد درونی حرکت کرده بود. این نکته به نظر من مهم تر است... در چنین زمینه ای بود که این قیام عظیم به وجود آمد و هم با دشمن مبارزه کرد و هم با روحیه ی راحت طلبیِ فسادپذیرِ رو به تباهیِ میان مسلمانِ عادی و معمولی مبارزه کرد. این مهم است؛ یعنی حسین بن علی علیه السلام کاری کرد که وجدان مردم بیدار شد. از این روست که شما می بینید بعد از شهادت امام حسین علیه السلام قیام های اسلامی، یکی پس از دیگری به وجود آمد. البته بعضی از آن ها سرکوب هم شد. این مهم نیست که حرکتی از طرف دشمن سرکوب بشود. البته این حادثه بد و تلخ است، اما تلخ تر از آن این است که یک جامعه به جایی برسد که حال عکس العمل نشان دادن را در مقابل دشمن پیدا نکند. این خطر بزرگی است!

حسین بن علی علیه السلام کاری کرد که در همه ی دوران های حکومت طواغیت، کسانی پیدا شدند که علی رغم این که از دوران صدر اسلام دورتر بودند، ولی اراده ی آن ها از دوران امام حسن مجتبی علیه السلام برای مبارزه با دستگاه ظلم و فساد بیش تر بود. همه هم سرکوب شدند. از قضیه ی مردم مدینه که معروف به «حرّه» است شروع کنید تا

ص:35

قضایای بعدی، توابین، مختار و غیره تا دوران اواخر بنی امیه و بنی عباس که مرتب در داخل ملت ها قیام به وجود آمد. این حرکت ها را که کرد؟ حسین بن علی علیه السلام کرد. اما اگر امام حسین علیه السلام قیام نمی کردند، آن روحیه ی مسؤولیت پذیری که قبل از این قیام در مردم به کلی مرده بود و یا نیمه جان شده بود، دیگر ترمیم شدنی نبود. چرا می گوییم این روحیه مرده بود؟ به دلیل این که وقتی امام حسین علیه السلام از مدینه به مکه آمدند، مدینه مرکز بزرگ زادگان اسلام، هم چون فرزند عباس، فرزند زبیر، فرزند عمر و فرزند خلفای صدر اسلام بود. همه ی این ها در مدینه جمع بودند، ولی هیچ کس حاضر نشد به امام حسین علیه السلام در آن قیام خونین و تاریخی کمک بکند. پس تا قبل از قیام امام حسین علیه السلام خواص هم حاضر نبودند این کار را بکنند. اما بعد از قیام امام حسین علیه السلام، روحیه ی مسؤولیت پذیری زنده شد. این، آن درس بزرگی است که در ماجرای عاشورا در کنار درس های دیگر، ما بایستی بدانیم.

عظمت این ماجرا این است. این که قبل از ولادت آن بزرگوار آفرینش، حسین بن علی علیه السلام را در این عزای بزرگ مورد توجه قرار دادند و عزای او را گرامی داشتند و به تعبیر این دعا یا زیارت، بر او گریه کردند. این به خاطر این مسأله است که امروز وقتی شما نگاه می کنید، اسلام را زنده شده ی حسین بن علی علیه السلام می دانید(1).

ص:36

مقام معظم رهبری می فرماید:

مسأله ی عاشورا یک مسأله ی تمام نشدنی و همیشگی است. چرا این حادثه در تاریخ اسلام این قدر تأثیرات بزرگی داشته است؟ به نظر بنده، مسأله ی عاشورا از این جهت، کمال اهمیت را دارد که فداکاری و از خودگذشتگی که در این قضیه انجام گرفت، یک فداکاری و از خودگذشتگی استثنایی بود. جنگ ها، شهادت ها و گذشت ها از اول تاریخ اسلام تا امروز، همیشه بوده است و ما هم در زمان خودمان، مردم زیادی را دیده ایم که مجاهدت و از خودگذشتگی کرده اند و شرایط سختی را متحمل شده اند. این همه شهدا، جانبازان، اسرا، آزادگان، خانواده های آن ها و بقیه ی کسانی که در سال های اول انقلاب و سال های بعد، از خود، فداکاری کردند، جلوی چشم ما هستند. در گذشته هم حوادثی بوده است که در تاریخ ما خوانده اید، اما هیچ کدام از این حوادث حتی شهادت شهدای بدر و احد و جنگ های صدر اسلام با حادثه ی عاشورا قابل مقایسه نیست. وقتی انسان تدبّر می کند، می فهمد که چرا از زبان بعضی از ائمه ی ما علیهم السلام نقل شده است که خطاب به سیدالشهداء علیه السلام فرموده اند: «لا یَومَ کَیَومِکَ یَا اَبَاعَبدِاللّه»؛ یعنی هیچ حادثه ای مثل حادثه ی تو و هیچ روزی مثل روز تو نیست. چرا؟ چون حادثه ی عاشورا یک حادثه ی استثنایی بود(1).

ایشان می افزاید:

فرق است بین آن سرباز فداکار و انسان پرشوری که وقتی به میدان می رود، مردم برای او شعاری می دهند و از او تمجید می کنند و می داند که در میدان نبرد، انسان های پرشوری مثل خود او اطرافش را گرفته اند و اگر مجروح یا شهید بشود، مردم با چگونه شوری با او برخورد خواهند کرد، با انسانی که در آن چنان غربت و ظلمی قرار دارد و تنها و بدون یاور و هیچ گونه امید کمکی از طرف مردم، علی رغم تبلیغات وسیع دشمن

ص:37

می ایستد و مبارزه می کند و تن به قضای الهی می سپارد و آماده ی کشته شدن در راه خدا می شود. عظمت شهدای کربلا در این است. آن ها بر مبنای احساس تکلیف که همان جهاد در راه خدا و دین بود، از عظمت دشمن نترسیدند و از تنهایی خود وحشت نکردند. آن ها کم بودن عده ی خود را، مجوزی برای گریختن از مقابل دشمن قرار ندادند. همین نترسیدن از عظمت پوشالی دشمن است که به یک رهبر و یک ملت عظمت می بخشد(1).

ص:38

از این نعمت باید استفاده کرد. هم مردم و هم روحانیون باید از این نعمت استفاده کنند. استفاده ی مردم این است که به مجالس عزاداری دل ببندند و این مجالس را اقامه کنند. مردم مجلس عزاداری را هر چه می توانند در سطوح مختلف بیشتر کنند(1).

ضرورت عزاداری از دیدگاه اهل سنت

آن چه از کتاب های معتبر اهل سنت برداشت می شود، مباح دانستن عزاداری و گریستن بدون فریاد است. دانشمندان اهل سنت در باره ی فریاد زدن در گریه اختلاف نظر دارند. پیروان «شافعی» و «احمد حنبل» این کار را مباح می دانند، ولی پیروان «مالکی» و «ابو حنیفه» این گونه گریه و عزاداری را جایز نمی دانند.

«عبدالرحمن جزایری» در کتاب «الفقه علی المذاهب الاربعه» می نویسد:

از دید مالکیه و حنفیه، گریه ی صدادار و همراه با فریاد زدن حرام است، اما از نظر شافعیه و حنبلیه، این عمل مباح و روا است، چنان که اشک ریختن و گریه ی بدون بی تابی و فریاد به اتفاق جمیع علمای اهل سنت مباح است(2).

یکی دیگر از دانشمندان اهل سنت در این باره می نویسد:

اگر گریه برای دلسوزی بر میت و ترس از عذاب خداوند باشد، کراهت ندارد، اما اگر برای جزع و تسلیم نشدن در برابر قضای الهی باشد مکروه و یا حرام است. این حکم در صورتی است که گریه با صدا باشد، اما بدون صدا هیچ اشکالی ندارد. از روایات چنین به دست می آید که گریه ی پیش از مرگ جایز است، چنان که پس از مرگ نیز چنین است؛ زیرا پیامبر نزد قبر یکی از دختران شان گریه کردند و هم چنین

ص:39

در زیارت قبر مادر بزرگوارشان، آمنه همراه اصحاب گریستند(1).

البته در دیگر کتاب های اهل سنت مانند: «فتاوی الهندیة» و «فتاوی غیاثیة» نیز مطالبی مشابه آمده است که از آن ها چشم می پوشیم.

ص:40

گریه کرد، به قدری که از هوش رفت. سپس فرمود: ای عموی رسول خدا! ای شیر خدا! و ای شیر رسول خدا! ای حمزه! ای عمل کننده به کارهای ثواب! ای حمزه! ای زداینده ی غم ها و سختی ها از چهره ی رسول خدا(1).

همانند این مطلب در کتاب های دیگر اهل سنت مانند: «مستدرک حاکم نیشابوری» نیز به چشم می خورد. افزون بر آن، نمونه های دیگری از عزاداری پیامبر صلی الله علیه و آله در تاریخ آمده است که اینک نام می بریم: عزاداری پیامبر صلی الله علیه و آله در شهادت حضرت جعفر بن ابی طالب علیه السلام، عزادرای بر فرزند خردسال شان ابراهیم، عزاداری در کنار قبر مادر بزرگوارشان؛ آمنه، عزاداری در کنار مزار دخترشان که در مدینه از دنیا رفت، عزاداری بر «سعد بن خوله»، و گریستن در مرگ «عثمان بن مظعون» و... که شیعه و سنی این موارد را نقل کرده اند(2).

هم چنین گریه و عزاداری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر ماجراهایی که بعدها رخ داد، گواه دیگری است.

«حافظ بن علی بن بیهقی»، به نقل از امام زین العابدین علیه السلام و ایشان نیز از «اسماء بنت عمیس» این گونه نقل می کند:

من در ولادت حسن و حسین علیهماالسلام قابله ی جده ات، فاطمه علیهاالسلام بودم. چون حسین به دنیا آمد، رسول خدا به من فرمود: ای اسماء! فرزندم را بیاور! من نیز حسین را در پارچه ی سفیدی پیچیدم و نزد آن حضرت آوردم. ایشان در گوش راست او، اذان و در گوش چپش، اقامه گفت و آن را در دامن خود گذاشته و گریست. عرض کردم: پدر و مادرم به فدایت باد! برای چه گریه می کنید؟ فرمود: بر این پسرم می گریم. گفتم: او که هم اکنون به دنیا آمده (و باید شاد باشید). فرمود: ای اسماء! پسرم را گروهی ستم گر

ص:41

خواهند کشت. خدا شفاعتم را به ایشان نرساند. سپس به من فرمود: به فاطمه چیزی نگویی؛ چون تازه بچه دار شده است(1).

بدین ترتیب، نخستین مجلس عزاداری بر سالار شهیدان، ساعتی پس از ولادت او برپا شد. در مقتل «ابن جوزی» آمده است:

پیامبر صلی الله علیه و آله برای سفری آماده می شد و امام حسین علیه السلام در آن زمان دو سال بیشتر نداشت. حضرت در آغاز حرکت، ناگهان توقف کرد و فرمود: «اِنّا للّه وَ انّا اِلَیهِ رَاجِعوُن». آن گاه اشک از چشمان شان سرازیر گردید. اصحاب، دلیل گریه را جویا شدند و ایشان در پاسخ آنان فرمود: هم اکنون جبرئیل بر من نازل شد و مرا از سرزمینی خبر داد که در کنار رود فرات واقع شده و نامش کربلاست و حسین، فرزند فاطمه در آن سرزمین به شهادت می رسد. اصحاب پرسیدند: قاتل او چه کسی است؟ حضرت فرمود: مردی به نام یزید، فرزندم را خواهد کشت. هم اکنون محل دفن فرزندم را می نگرم. آن گاه با حالتی بسیار غمگین از سفر منصرف شد. سپس خطبه ای خواند و پس از پایان خطبه، دست راست خود را بر سر حسن و دست چپ خود را بر سر حسین گذاشت. بعد دستانش را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: خدایا! محمد، بنده و پیامبر توست و این دو، برگزیدگان خانواده ی من و اصل و ریشه ی من هستند. این دو را جانشین خود در میان امّتم می گذارم. خدایا! شهادت را برای حسین، مبارک گردان و او را سرور شهیدان امتم قرار ده و برای قاتل و خوار کننده اش، هیچ برکتی روا مدار!

چون سخن پیامبر صلی الله علیه و آله به این جا رسید، صدای حاضران در مسجد به گریه بلند شد. حضرت فرمود: آیا بر او گریه می کنید و او را یاری نمی دهید؟! سپس از مسجد بیرون رفت. پس از چند لحظه، با چشمان اشک بار به مسجد باز گشت و با چهره ای برافروخته فرمود: ای مردم! من دو گوهر گرانبها را در میان شما بر جای می گذارم؛

ص:42

کتاب خدا و عترتم که با آب حیاتم و ثمره ی وجودم آمیخته اند. این دو از هم جدا نخواهند شد تا هنگامی که در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند و من در باره ی اهل بیتم، چیزی جز دوستی آنان از شما نمی خواهم و این چیزی است که پروردگارم به من دستور فرموده است. پس به هوش باشید که در روز قیامت، در کنار حوض کوثر شما را در حالی که با اهل بیتم، دشمنی ورزیده و بر آنان ستم روا داشته باشید، دیدار نکنم(1).

گفتنی است گریه و سوگواری بر امام حسین علیه السلام در تاریخ پیامبران الهی نیز وجود دارد که از آن میان، به عزاداری حضرت آدم علیه السلام می توان اشاره کرد. با این حال، نخستین برپا کننده ی مجلس عزا برای امام حسین علیه السلام، حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله است.

ص:43

پیشوایان معصوم در زمینه ی عزاداری می پردازیم.

ص:44

ص:45

ص:46

به شما توهین کرد و انتقام شما را بگیرد! خدا لعنت کند کسانی را که پدران شما را به شهادت رساندند... همانا پیامبران، صدیقان، شهدا و فرشتگان الهی بر حسین علیه السلام بسیار گریستند. آن گاه خود حضرت نیز بسیار گریه کرد و فرمود: ای ابابصیر! هرگاه چشمم به یکی از فرزندان و نسل حسین می افتد به یاد آن چه برای پدرشان و یارانش رخ داده است، حالتی به من دست می دهد که نمی توانم تاب بیاورم. ای ابابصیر! حتی فاطمه نیز بر فرزندش می گرید(1).

ص:47

ایشان به شدت گریستند(1).

این سنت پس از حضرت رضا علیه السلام به صورت خانگی از سوی علویان، پی گرفته شد، ولی اندکی بعد با سرکوب عباسیان روبه رو گردید. با افزایش فشار حکومت عباسی بر شیعیان، مجلس های عزاداری به تعطیلی کشیده شد و این وضع تا پایان حکومت آنان ادامه داشت. ائمه ی اطهار علیهم السلام با وجود مشکلات بسیار، این فرهنگ را در فراز و نشیب تاریخ، زنده نگاه داشتند و از نسلی به نسل دیگر منتقل کردند.

بزرگان دینی و امام خمینی قدس سره

با آغاز غیبت کبرای صاحب العصر عج الله تعالی فرجه الشریف رهبری جامعه بر عهده ی علما و فقهای دین قرار گرفت، این روش به گونه ی دیگر ادامه یافت. این بزرگان با پیروی از شیوه ی رفتاری پیشوایان معصوم علیهم السلام در گسترش این فرهنگ کوشیده اند. آنان چنان رابطه ی تنگاتنگی با مجلس روضه داشته اند که همواره خود را مدیون روضه ی اباعبدالله علیه السلام می دانستند. به همین دلیل، به همراه دسته جات عزاداری در کوچه و بازار به راه می افتادند و مانند همه ی مردم بر سر و سینه می زدند. افزون بر آن، برخی از این بزرگان، مجلس درس و بحث خود را نیز با یاد و خاطره ی شهیدان کربلا آغاز می کردند یا به پایان می رساندند.

در این میان، حضرت امام خمینی قدس سره، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. ایشان هنگام اقامت در کربلا، در روزهای تاسوعا و عاشورا برای امام حسین علیه السلام، مجلس عزاداری برپا می کرد و خود از آغاز تا پایان مجلس، با حاضران همراه بود. هم چنین در روزهای عاشورا در حسینیه ی جماران، مجلس روضه برگزار می کرد و به احترام نام مقدس امام حسین علیه السلام بر روی زمین می نشست و با فروتنی

ص:48

تمام، اشک می ریخت. ایشان، به قدری دل باخته ی نام مقدس امام حسین علیه السلام بود که با شنیدن صدای مداح و روضه خوان، صدای هق هق گریه هایش بر می خاست.

خمینی بزرگ، کسی بود که در غم از دست دادن فرزند بزرگ خود «آیت الله سید مصطفی خمینی» قطره ای اشک نریخت، ولی به محض شنیدن روضه ی روضه خوان خود (حاج آقای کوثری) اشک از دیدگانش سرازیر می گشت.

در بعد از ظهر عاشورای سال 1342، او را در مدرسه ی فیضیه می بینند، در حالی که به حالت نماز، تحت الحَنَک عمامه ی خود را باز کرده و قدری گل به جلوی عمامه ی خویش مالیده بود. مردم و طلاب، بزرگ مرد انقلاب اسلامی را در حالی می دیدند که در پیش مقام قدسی حسین علیه السلام رخ بر خاک می ساید(1).

هم چنین در احوال «ملا آقای دربندی» _ از شاگردان مرحوم انصاری رحمه الله _ می نویسند:

در اقامه ی مصیبت حضرت سیدالشهداء علیه السلام اهتمامی فراوان داشت و بر آن مواظبت می کرد. در این امر به گونه ای بود که در بالای منبر از شدت گریه، غش کرد و در روزعاشورا لباس های خود را از بدن در می آورد و پارچه ای به خود می بست و خاک بر سر می ریخت. و گِل به بدن می مالید و با همان شکل و صورت بر منبر می رفت و روضه خوانی می کرد(2).

حضرت «آیة الله بروجردی رحمه الله » در شرح حال خود می فرماید:

دورانی که در بروجرد بودم، یک مدت چشمانم کم نور شده بود و به شدت درد می کرد، تا این که روز عاشورا هنگامی که دسته های عزاداری در شهر به راه افتاده

ص:49

بودند، مقداری گِل از سر یکی از بچه های عزادار دسته _ که به علامت عزاداری، گل به سر خود مالیده بود _ برداشتم و به چشم خود کشیدم. در نتیجه، چشمانم دید و نور خود را باز یافت و دردش تمام شد(1).

به همین دلیل، ایشان تا پایان عمر شریف خود، با وجود سن زیاد، به عینک و یا جراحی چشم نیاز پیدا نکرد.

در باره ی «علامه امینی رحمه الله » صاحب کتاب الغدیر نیز گفته اند:

او از محبین کامل و عاشق آل محمد علیهم السلام بود. می توان گفت کتاب او نیز اثری از آثار این عشق بی کران است. بسیار اتفاق می افتاد که اهل منبر و نوحه خوانان از مشاهده ی انقلاب حال او به هنگام ذکر مصیبت، منقلب می شدند و چونان خود او، از سرِ درد می گریستند. این حالت هنگامی بیشتر اوج گرفت که گوینده ی مصیبت به نام بانوی کبری صدیقه ی زهرا علیهاالسلام می رسید. این جا بود که خون در رگ های پیشانی او متراکم شد و گونه هایش برافروخته می گشت و چونان کسی که از ظلمی که بر ناموس او رفته است، در برابرش سخن گویند، از چشمانش همراه اشک بی امان، شعله ی آتش بیرون می زد(2).

باری، این سترگ مردان والای دین و دانش به مصداق همان سخن مقام معظم رهبری _ در بخش پیشین _ ارزش نعمت عزاداری برای امام حسین علیه السلام را درک می کردند. از این رو، برای پاس داشت و گسترش آن، تلاش فراوانی از خود نشان می دادند.

ص:50

ص:51

علیهم السلام برای گسترش آموزه های ناب اسلامی است. بنابراین هر یک از آنان با توجه به شرایط مکانی و زمانی، به گونه ای در این راه گام برداشته اند. در این جا نمونه هایی از این آموزه ها را بر می شماریم:

ص:52

پسرم! کمی درنگ کن تا از دست جدت رسول خدا سیراب شوی(1).

یاران وفادار امام حسین علیه السلام نیز در شب عاشورا، به شوق دیدار پروردگار، بی تابی می کردند و بی صبرانه در پی نوشیدن شراب وصل بودند.

ص:53

علیهم السلام رفته است، چهره ی پلید غاصبان حکومت بیش از پیش آشکار می شود.

شرکت کنندگان در آیین عزاداری با اندکی درنگ در هدف خود از حضور در این مراسم و گریستن بر مصیبت امامان معصوم علیهم السلام در می یابند که ستم کنندگان بر مقام ولایت و امامت، چه گروه هایی بوده اند. در این صورت می توانند با تطبیق آن جریان ها با اوضاع زمانه ی خود، از حق یا باطل بودن جریان های موجود آگاه گردند و برای قرار گرفتن در جاده ی رستگاری بکوشند. حضرت امام حسین علیه السلام در برخورد با «حرّ بن یزید ریاحی» همین نکته را گوشزد می کند، آن جا که می فرماید:

ای مردم! اگر تقوای خدا پیشه سازید و حق را برای صاحبانش بشناسید، خداوند شما بیش تر خشنود خواهد بود؛ زیرا ما از دودمان و خاندان پیامبر خدا هستیم و در به دست گرفتن حکومت و ولایت بر شما سزاوارتر از آنانی هستیم که به ناحق مدعی آن شدند و به ستم بر شما حکومت کردند(1).

یا در نامه ای به معاویه چهره ی غاصبان خلافت را این گونه برای مردم آشکار می سازد:

تو جوانی (یزید) را به امر ولایت مردم گمارده ای که شراب می خورد و با سگ بازی می کند. تو با این کار، دینت را تباه ساخته ای و مردم را هم به نابودی می کشانی(2).

پیام رویارویی با حکومت های ستم کار و نهراسیدن از خطرهای آن، تنها در عزاداری به معنای واقعی آن به دست می آید؛ زیرا هر گونه سوگواری و گریستنی نمی تواند به این هدف، جامه ی عمل بپوشاند.

ص:54

اخلاقی و فضایل انسانی است که جدش فرموده بود:

«انّی بُعِثتُ لاتَمِّمَ مَکارِمَ الاَخلاق»

او آمده بود تا خُلق و خوی محمدی را در دل مردم زنده کند و بذر اخلاق اسلامی را در دلها بیفشاند. و حتی لحظه ی شهادت آنها نیز زیباترین نگار را در اخلاق بر جای گذاشت و لحظات آخر زندگانی خود و یاران باوفایشان، شاهکاری در نگارخانه ی هنر اخلاق آنها به شمار می رود.

ص:55

ندیده باشی(1).

همچنین آن گاه که امام حسین علیه السلام با گذشت و آزاد منشی، اشتباه حرّ را بخشید، به او فرمود:

همانا تو آزاده هستی همان گونه که مادرت این نام را بر تو نهاد(2).

بدین وسیله، امام حسین علیه السلام با ستودن فداکاری حرّ، آزاده زیستی و ایثارگری او را تکریم کرد.

ص:56

تسلیم فرود می آورد.

حضرت امام خمینی قدس سرهنیز با الهام از این مکتب خونین، ندای توکل حسینی سر می دهد و می فرماید:

در همه ی کارها، اتکال به خدا کنید. قدرت ها در مقابل خدا هیچ است... اتکال به خدا بکنید، غلبه به هر چیزی می کنید. پیغمبر اسلام با آن که یک نفر بود، در مقابل همه ی دشمن ها با اتکال به خدا غلبه کرد بر همه... برای این که اتکالش به خدا بود. جبرییل امین پشت سرش بود. شما هم اتکال به خدا کنید تا جبرییل امین پشت سر شما، با شما همراه باشد، فرشتگان با شما همراه باشند(1).

ص:57

نتیجه ای نرسیده است و نخواهد رسید؛ زیرا هماره سرافرازانه ندا سر می دادند:

مَا رَأَیتُ اِلاّ جَمیلاً.

ص:58

سخن به میان می آید که بر نفس سرکش خویش، مهار زده اند، آن گاه با گام نهادن در جهاد اصغر رشادت و سربلندی برای اسلام آفریده اند. امام خمینی قدس سره در این باره می فرمایند:

باید خودتان را بسازید تا بتوانید قیام کنید. خود ساختن به این که تبعیّت از احکام خدا کنید(1)... تا در بند خویشتن خویش و هواهای نفسانی خود باشید، نمی توانید جهاد فی سبیل اللّه و دفاع از حریم اللّه نمایید(2).

ص:59

بر سرنیزه را آموخت(1).

ص:60

جلوه ی معنوی ربّانی، که جان ها را به سوی خود پرواز می دهد و آن قلب های ذوب شده در تجلیّات الهی را با چه قلم و چه هنر و بیانی می توان ترسیم کرد؟(1).

ص:61

خود را به دور از هر گونه ریا کاری، تنها به انگیزه ی خالص آغاز می کردند و به پایان می رسانیدند. به همین دلیل، حضرت امام حسین علیه السلام نهضت خود را این گونه معرفی می فرماید:

من هرگز برای شورش، تفریح، سر مستی، فساد انگیزی یا ستم بر نخاسته ام، بلکه برای اصلاح امت و امر به معروف و نهی از منکر قیام کرده ام(1).

بنابراین، عزاداری خالصانه نیز شرکت در این حماسه و تلاش الهی است؛ زیرا این تلاش، با خلوص آغاز شده است. اخلاص، رمز شرکت در عزاداری، مجلس گرفتن، گریستن، خواندن و سینه زدن است. بدین ترتیب، هر گاه دل از هوا و هوس تهی گردید، بنده به اوج می رسد و کمال را در می یابد. پس کمال در روح عاشورا و روحیه ی عاشورایی نهفته است.

ص:62

جامعه سایه انداخته باشد. جامعه ای که به آزادگی، بیش تر از آزادی بها می دهد و در راه آزادگی گام بر می دارد، آزادی را نیز برای اعضای خود به ارمغان می آورد. حتی اگر چنین جامعه ای در راه رسیدن به این هدف به کلی نابود گردد، هراسی نیست؛ زیرا بقای آن در رسیدن به همان هدف راستین است نه حیات ظاهری. بنابراین، رنگ جاودانگی به خود می گیرد و تاریخ نیز برگ های زرّین این آزادی و آزادگی را برای آیندگان به امانت می سپرد. شهادت طلبی یک ملت، همان حیات طیبه ای است که به جامعه اصالت می بخشد. در مقابل، سکوت ملت در برابر فساد اجتماعی، مرگ جامعه را نشان می دهد. آری، جامعه ای که در عین آزادی، آزادگی ندارد و مردمی که در برابر ستم، هیچ واکنشی از خود نشان نمی دهند پیش از مرگ، مرده اند. پیام عزاداری، پیام جاوید ماندن و پیوستن به کاروان ابدیّت است. این آیین، پیوستن به موج زنده ی فریاد و سیل فزاینده ی خون است. عزاداری مانند پادزهری است که همیشه در رگ های یک اجتماع جریان دارد و آماده ی رویارویی با فرهنگ های بیگانه است. عزاداری سرمشق سربلند زیستن و خود اتکایی اجتماعی است.

ص:63

مادران با اشک عزای حسین علیه السلام در کام کودکان ریخته نمی شد، دیگر کربلایی وجود نداشت تا آوای رسای آن از ورای قرن ها به گوش ما برسد. عزت هر جامعه در گرو سربلندی خانواده است و پدر و مادر وظیفه دارند فرهنگ شهادت طلبی و حسینی وار زیستن را به کودک بیاموزند. آنان باید این امانت فرهنگی را همان گونه که از پدران خویش فرا گرفته اند، به فرزندان شان به امانت بسپارند تا این فرهنگ همیشه پایدار بماند. پس به طور کلی باید این سخن امام باقر علیه السلام را آویزه ی گوش کرد که فرمود:

در روز عاشورا برای امام حسین علیه السلام مجلس عزا بر پا دارید و به همراه خانواده بر مصایب آن حضرت بگریید...(1).

یا این که فرمود:

خانواده را گرد آورید و مجلس عزا بر پا دارید و بر آن حضرت دسته جمع، بگریید(2).

ص:64

گاهی به صلاح دید اجتماعی، سکوت اختیار می کردند. ائمه ی اطهار علیهم السلام پاسخ ساده اندیشانی را که به کوشش های آنان اعتراض می کردند، چنین می فرمودند:

ما به زمانه ی خود آگاه تریم. نه تو مرد زمان من هستی و نه زمانه، زمانه ی من است(1).

اینک آموزه هایی را که از مکتب آل اللّه علیهم السلام و عزاداری می آموزیم، بر می شمریم.

ص:65

کربلا است. این قیام ها نشان داد که رهبری در اسلام بر پایه ی شایستگی است نه زور و زر. این مسأله در دو اصل «تولّی و تبرّی» منظور گشته و در همه ی زیارت نامه ها و دعاها تکرار می شود. بنابراین، گردن نهادن به ولایت حقّه ی امامان معصوم علیهم السلام، رستگاری اجتماع را تضمین می کند. اکنون این ولایت حقّه در دست فقیهان قرار دارد و همیشه در جریان است تا به دست صاحب اصلی آن؛ یعنی حضرت صاحب الزمان عج الله تعالی فرجه الشریف سپرده شود.

امام خمینی قدس سره در باره ی تداوم خط دوری از دشمنان ولایت می فرماید:

لعن و نفرین و فریاد از بیداد بنی امیه لعنة اللّه علیهم. با آن که آنان منقرض و به جهنم ره سپار شده اند، فریاد بر سر ستم کاران جهان و زنده نگه داشتن این فریاد، ستم شکن است(1).

ص:66

ملت عزیز ما در ایام محرم و صفر باید روح حماسه، روح عاشورایی، روح نترسیدن از دشمن، روح توکّل به خدا و روح مجاهدت فداکارانه در راه خدا را در خود تقویت بکنند، از حسین علیه السلام مدد بگیرند. مجالس عزاداری برای این است که ملت های ما را به حسین بن علی علیه السلام و اهداف آن بزرگوار نزدیک تر و آشناتر بکنند. در این ایام، ما باید راه آن ها را فرا بگیریم. یک عده ای کج فهم نگویند که امام حسین شکست خورد. یک عده ای کج فهم نگویند که راه امام حسین علیه السلام این است که همه ی ملّت ایران کشته بشوند. کدام انسان نادانی ممکن است چنین حرفی بزند؟ یک ملت باید از حسین بن علی علیه السلام درس بگیرد؛ یعنی از دشمن نترسد. به خود متکی باشد و به خدای خود توکّل بکند و بداند که دشمن شوکت دارد، اما این شوکت ناپایدار است. بداند اگر چه این دشمن، به ظاهر گسترده و قوی است، اما توان واقعی آن ها کم است. مگر نمی بینید که نزدیک به چهارده سال است که دشمنان خواسته اند جمهوری اسلامی را از بین ببرند و نتوانسته اند؟ آیا علّت آن غیر از ضعف آن ها و قدرت ماست؟ ما قوی هستیم و به برکت اسلام قدرت داریم. ما به خدای بزرگ، متوکّل و متکی هستیم. ما نیروی الهی را داریم و دنیا در مقابل چنین نیرویی نمی تواند بایستد(1).

مقام معظم رهبری این درس را در سخنی دیگر، این گونه تبیین کرده است:

عاشورا یک پدیده ای است در تاریخ اسلام که همواره به نفع مردم و به زیان ستم گران و قدرت های استکباری به کار رفته است. امروز هم نقش عاشورا را قدرت های استکباری درست ارزیابی می کنند که با آن مخالفت می نمایند. عاشورا یک حادثه ی بزرگ تاریخ اسلام است و بزرگداشت خاطره ی محرم و شهادت حسین بن علی علیه السلام و یاران و فرزندان آن حضرت، یک وظیفه ی اسلامی است و تنها کسانی با آن مخالفت می کنند که با حسین بن علی علیه السلام و بزرگان اسلام یا آشنایی ندارند و یا با

ص:67

آن ها مخالفند و استکبار از عاشورا بیم ناک است و لذا با آن مخالفت می کنند(1).

ص:68

روشن تر و واضح تری برای مردم به وجود بیاید. این جور نباشد که ما بیاییم در مجلس حسین بن علی علیه السلام یک سخنرانی بکنیم یا یک منبر برویم، طوری که اگر در داخل این مجلس، یک آدم اهل فکر و تأمل بود _ که امروز در جامعه ی ما کسانی که اهل فکر و تأملند، بسیارند و این از برکات انقلاب است _ با خود فکر کند که ما برای چه به این جا آمده ایم و قضیه چه بود؟ چرا باید برای امام حسین علیه السلام گریه کرد؟ چرا امام حسین علیه السلام اصلاً آمد کربلا و عاشورا را به وجود آورد؟ باید طوری باشد که اگر برای کسی چنین سؤالی به وجود آمد، شما پاسخ آن را داده باشید(1).

ص:69

ص:70

ص:71

اجتماعی راه می یابد. در این حالت، آموزه های راستین این سنت، مسخ می شود و کم کم با دگرگون شدن رسالت آن، کارکرد اجتماعی خود را از دست می دهد. در این میان، اندیشمندان اسلام وظیفه دارند این انحراف های اساطیری را که هم زمان با گسترش در اندیشه ی جامعه و برگزارکنندگان مراسم ها، در منابع تاریخی نیز رخ داده است، مهار کنند. هم چنین کسانی که عهده دار بررسی تاریخی و تعیین ضابطه های شرعی مراسم های عزاداری هستند، باید از این انحراف پیش گیری کنند، زیرا خطر نگاه اساطیری به مکتب عاشورا، مبادی غیبی را انکار نمی کند، بلکه آن را به گونه ای مخدوش می سازد که مردم، بدون انکار چهره ی آسمانی آن، میان حقایق آسمانی با آن اسطوره، پیوندی ذهنی برقرار می کنند. بنابراین، بنیان های اعتقادی آنان به صورت بسیار زیرکانه ای مورد هجوم قرار می گیرد و پس از مدتی به پوچی باورهای شان می انجامد.

ص:72

ابن خلدون می گوید که این جریان، ساخته و پرداخته ی عصبیّت عرب بوده و مقتضای عصبیّت اعراب، حاکمیت قریش و خلافت یزید است. معاویه نیز با آگاهی از این امر، یزید را به جانشینی خود برگزیده؛ زیرا می دانست که حاکمیت جز با یزید راست نمی آید. پس مصلحت آن بود که یزید را جانشین خود سازد. ابن خلدون بر این باور است که امام حسین علیه السلام برای امر به معروف به پا خاست، ولی به دلیل ناآگاهی از این قاعده، در کار خود اشتباه کرد. وی می گوید:

در آن زمان، حاکمیت سیاسی به طور طبیعی بر اساس عصبیتِ عرب شکل می گرفت که در بنی امیه متمرکز بود، از این رو، همه ی مردم بر ولایت عهدی یزید متفق گشتند.

او این کار را به سود جهان اسلام می داند؛ زیرا به گفته ی وی، بنی امیه خدایان قدرت در جزیرة العرب به شمار می رفتند. به همین دلیل، معاویه، پسر خود را شایسته ی خلافت دانست و از دیگر کسانی که شایستگی این مقام را داشتند، چشم پوشید. هر چند این تحلیل در باره ی اصل جنبش امام حسین علیه السلام است و به طور مستقیم به مراسم عزاداری مربوط نیست، ولی گسترش این دیدگاه در میان عزاداران امام حسین علیه السلام بسیار خطرناک و نابود کننده است. این نگاه مادّی، عاشورا را تا حادثه ای زمینی و شکست خورده پایین می آورد که پی آمد نامیمون آن، خشکاندن باطن و سرچشمه ی تکوینی فرهنگ عاشورا خواهد بود. این تحلیل هیچ گاه در میان مسلمانان رونق نگرفت و جایگاهی نیافت. با توجه به همه ی این مسایل هر چند این گفتار، پیوند این جریان را با جنبه ی آسمانی مسأله از هم نمی گسلد، ولی آسیبی زیان بار برای مراسم عزاداری به شمار می رود.

ص:73

بر می گردد. این دگرگونی شگرف به جامعه های اسلامی گسترش یافت و با اثر گذاردن بر فرهنگ دینی ملت های مسلمان، آن را به حرکت در موازات دگرگونی های ضد دینی در غرب، وادار ساخت. این روند در دوران مشروطه، به اوج خود رسید و شیوه ی تاریخ نویسی غربی، بر تاریخ اسلامی ما سایه افکند. دلیل آن نیز اقتدار یافتن نیروهای روشن فکری بود که از آموزه های ضد دینی غرب، تأثیر پذیرفته بودند. آنان با پشتیبانی فکری و مادی غرب، بر فرهنگ اسلامی این مرز و بوم هجوم آوردند و کوشیدند مبانی آیین عزاداری را در فرهنگ عاشورایی سست سازند. این پدیده با ظهور رضاخان، با شتاب بیش تری گسترش یافت.

فرهنگ پر شور عزاداری در ایران، بزرگ ترین مانع بر سر راه ماندگار شدن فرهنگ منحطّ غرب به شمار می رفت. از این رو، آنان در نخستین گام، با خشن ترین رفتار، به رویارویی با این فرهنگ پرداختند. نخستین پی آمد این اقدام، از بین بردن «تکیه دولت» و پیش گیری از بر پایی مجلس های عزاداری بود.

با وجود فشارهای فراوان رضاخان، مجلس های عزاداری به صورت حرکت های مردمی و به دور از حضور به اصطلاح، روشن فکرانه ی نیروهای یاد شده به کار خود ادامه داد. آنان، عاشورا را جریان سیّالی از پندارهای پوچ می دانستند که بر برخی واقعیت ها سایه انداخته است. هر چند این اندیشه به صورت یک شیوه ی انحرافی بر جا ماند، ولی قدرت اجتماعی مذهب و فرهنگ ریشه دار اسلامی در عاشورای سال 1342 خورشیدی، شور حسینی را به عنوان یک واقعیت اجتماعی و نیروی پرتوان سیاسی به نمایش گذارد. با این حال، این اندیشه ی انحرافی از تلاش باز نایستاد. از آن پس، بی توجهی روشن فکران به این واقعیت اجتماعی به پایان رسید، ولی با توجه به بخش هایی از این واقعیت، در قالب روشن فکری دینی، هم چنان به کار خود ادامه داد.

ص:74

دهه ی پنجاه به بعد، سالیان آغاز سیطره ی این اندیشه بر جامعه است.

ص:75

نمونه، شهید مرتضی مطهری رحمه الله با سخنرانی های روشن گرانه ی خود از هدر رفتن نیروهای مذهبی پیش گیری کرد و به پالایش مراسم مذهبی از انحراف هایی پرداخت که روشن فکران بدان دامن می زدند.

ص:76

آمده است، نه چیزهای من درآوردی. واقعه خوانی و روضه خوانی بشود در خلال روضه خوانی، مداحی، خواندن شعرهای مصیبت، خواندن نوحه ی سینه زنی، و در خلال سخنرانی های آموزنده، ماجرای عاشورا و هدف امام حسین علیه السلام بیان بشود، همان مطالبی که در کلمات خود آن بزرگوار است...(1).

ص:77

ص:78

بدهند(1).

در این فصل به برخی آداب و رسوم عزاداری می پردازیم که در جامعه، متعارف است.

ص:79

فاصله ی زمانی اندک به سینه می زنند. نوحه خوانی نیز بخش های گوناگونی دارد که عزاداران با شنیدن تغییر آهنگ از سوی مداح، فاصله ی زمانی آن را تغییر می دهند. این فاصله ی زمانی در استان های جنوبی به بالاترین درجه ی خود می رسد و نواخت سینه همراه با خواندن مداح، بسیار کند و آرام می شود.

روضه خوانی در این گونه مجلس ها رکن اصلی عزاداری به شمار می رود و ممکن است که تنها از همین یک بخش تشکیل شده باشد. چه بسا در بسیاری از مجلس های خانگی، تنها روضه خوانی انجام شود و از دیگر موارد چشم پوشی می کنند.

ص:80

ساله است.

بنیان گذار انقلاب اسلامی در تبیین این مطلب می فرماید:

ما باید حافظ این سنت های اسلامی، حافظ این دسته جات مبارک اسلامی که در عاشورا، در محرم و صفر، در مواقع مقتضی به راه می افتند، تأکید کنیم که بیش تر دنبالش بروند. محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است. فداکاری سیدالشهداء علیه السلام است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است. زنده نگه داشتن عاشورا با همان وضع سنتی خودش از طرف روحانیون، خطبا با همان وضع سابق و از طرف توده های مردم، با همان ترتیب سابق که دسته جات معظم و منظم، دسته جات عزاداری به عنوان عزاداری راه می افتادند. باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این سنت ها را حفظ کنید، البته اگر چنان چه یک چیزهای ناروایی بوده است سابق و دست اشخاص بی اطلاع از مسایل اسلام بوده، آن ها باید یک قدری تصفیه بشود، لکن عزاداری به همان وقت خودش باقی بماند و گویندگان پس از این که مسایل روز را گفتند، روضه را همان طور که سابق می خواندند و مرثیه را همان طور که سابق می خواندند، بخوانند و مردم را مهیّا کنند برای فداکاری(1).

حرکت دسته جات عزاداری از مکان های گوناگون آغاز می شود و در مقصدی مشخص پایان می یابد که پایانه ی همه ی دسته جات است، معمولاً زیارت گاه یکی از پیشوایان و بزرگان دینی آن منطقه، پایانه ی دسته جات عزاداری به شمار می رود.

ص:81

می بخشد. در این گونه عزاداری، نمایش گران با پوشیدن لباس های جنگی و سنتی زمان حادثه و خواندن اشعاری در قالب نمایش نامه، نمایش سنتی را ترتیب می دهند. عزاداران نیز در قالب تماشاچی، با دیدن صحنه های دلخراش این نمایش و شنیدن اشعار و گفت و گوهای آن، بر مصیبت های اهل بیت علیهم السلام می گریند.

این شیوه از اواخر دوره ی قاجاریه رونق یافت که تا کنون ادامه دارد. این روش به دلیل جذابیّت های هنری آن، با استقبال قشرهای گوناگون اجتماعی رو به رو می شود.

ص:82

رسیده است. در تاریخ نمونه هایی وجود دارد که آنان، خود، در ایام عزاداری، سیاه می پوشیده اند. در این مورد روایت هایی وارد شده است که اینک تعدادی از آنها را بر می شماریم:

5 _ 1. «ابن ابی الدنیا» در «مقتل الامام امیر المؤمنین علیه السلام » می نویسد:

پس از درگذشت امیر المؤمنین علی علیه السلام، فرزند او حسن علیه السلام بر بالای منبر کوفه رفت در حالی که لباس سیاه بر تن داشت(1).

و «مسعودی» این مطلب را این گونه نقل می کند:

پس از دفن علی علیه السلام، فرزند او حسن علیه السلام در مسجد کوفه خطبه ای خواند، در حالی که عمامه ی سیاهی بر سر داشت و قبایی مشکی بر تن داشت(2).

5 _ 2. «داود رقّی» می گوید:

شیعیان درباره ی پوشیدن لباس سیاه پرسیدند، در حالی که امام صادق علیه السلام نشسته بود و قبایی سیاه بر تن و کلاهی مشکی بر سر و هم چنین چکمه ای مشکی در پای داشت. ایشان، قسمتی از لباس خود را پاره کرد و مقداری از پنبه ی داخل آن را بیرون کشید و فرمود: بدان که پنبه ی آن سیاه است و فرمود: دل را سفید کن آن گاه هر چه خواستی بپوش(3).

5 _ 3. «سلیمان بن راشد» از پدرش نقل می کند:

علی بن الحسین علیه السلام را دیدم، در حالی که پیراهنی مشکی و قبایی سیاه بر تن داشت(4).

5 _ 4. «ابو نعیم اصفهانی» می گوید:

ص:83

زمانی که خبر شهادت حضرت امام حسین علیه السلام را به امّ سلمه دادند، در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله، خیمه ای سیاه بر پا ساخت و خود نیز جامه ی سیاهی بر تن کرد(1).

و هم چنین گفته اند:

پس از شهادت امام حسین علیه السلام، از یاران آن حضرت، کسی از زنان بنی هاشم و طایفه ی قریش نبود که برای امام حسین علیه السلام لباس سیاه نپوشیده باشد(2).

هم چنین نمونه های دیگری وجود دارد که از سیاه پوشی زنان انصار در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله، شهادت حضرت حمزه علیه السلام و حضرت جعفر طیّار علیه السلام حکایت می کند. این روایت ها بیان گر غنای این سنت در سیره ی عملی ائمه ی هدی علیهم السلام در خصوص عزاداری ها به ویژه عزای حضرت حسین علیه السلام است. اینک به بررسی برخی فتواهای فقهی در زمینه ی سیاه پوشی می پردازیم.

«صاحب حدائق» می گوید:

استثنای پوشیدن لباس مشکی در عزاداری امام حسین علیه السلام بعید نیست(3).

«محدث نوری رحمه الله » می فرماید:

از روایات و تاریخ نه تنها کراهت نداشتن لباس مشکی را می توان استنباط کرد، بلکه در بسیاری از موارد، رجحان آن نیز ثابت می گردد؛ زیرا لباس مشکی نشانه ی حزن و اندوه است چنان که در شهادت حضرت حسین علیه السلام و عزاداری آن حضرت، سیره های زیادی نیز نقل شده است که بر این مطلب اذعان دارد(4).

مرحوم «سید کاظم یزدی رحمه الله » نیز دراین زمینه می فرماید:

بعید نیست پوشیدن لباس سیاه در ماه محرم به قصد اظهار حزن و عزاداری، راجح

ص:84

باشد؛ چون تحزّن در آن ایام راجح است و به لباس سیاه محقق می شود. بنابراین، ممکن است ادعا شود که ادلّه ی کراهت پوشیدن لباس سیاه بر مواردی غیر از موارد مستثنا، دلالت داشته باشد. البته از بعضی اخبار خاصّه نیز کراهت آن مستفاد می شود چنان چه در بعضی روایات است که اهل بیت علیهم السلام سیاه پوش بوده اند تا آن که سر عبیدالله بن زیاد _ لعنة الله علیه _ را آوردند. و بر فرض عموم _ این مسأله _ تخصیص می خورد. حاصل، آن که کراهت پوشیدن لباس سیاه معلوم نیست ولی رجحان آن بعید نیست و اللّه عالمٌ(1).

هم چنین آیت الله «صافی گلپایگانی» می نویسد:

با توجه به این که پوشیدن لباس سیاه، شعار اهل مصیبت و علامت سوگواری و عزاست، پوشیدن آن در عزای حضرت سیدالشهداء علیه السلام و سایر حضرات معصومین علیهم السلام بی شبهه، راجح و تعظیم شعایر و اعلان برائت از اعدای آل محمد صلی الله علیه و آله، تجلیل از ایثار، فداکاری، شهادت در راه خدا، پاسداری از دین و مذهب و مصداق عناوین راجحه ی دیگر است. به طور یقین، این برنامه ها و سیاه پوشیدن و سیاه پوش کردن در و دیوار خانه ها، حسینیه ها، تکایا و مجالس که متضمّن درس های آموزنده و موجب تعالی افکار و اهداف، و تبلور و شعور مذهبی و انسانی است، همه راجح و سبب احیاء و بسط امر مذهب و تحکیم علایق و روابط با خاندان رسالت و تجدید میثاق تشیّع و پیروی از آن بزرگواران و محکوم کردن ظلم و استضعاف است. مسأله ی کراهت پوشیدن لباس سیاه، دلیلی ندارد؛ زیرا اخبار وارده، ضعیف و فاقد اعتبار است و دلالت روایات بر کراهت مطلقه مورد اشکال است؛ زیرا از خود آن ها استفاده می شود که حکم در این موضوع به عنوان اولویت برتر، مطرح نیست و بلکه به جهت تعنون آن به عنوان ثانویه و شعار و لباس بنی عباس بودن است که پوشیدن آن تشبّه به آن ها و موجب ارایه ی

ص:85

نفوذ و کثرت جمعیت پیروان آن هاست و در واقع، نهی از آن به ملاحظه ی این بوده که یکی از مصادیق تلبّس به لباس ظلمه و تشبّه به آن هاست و با نابودی آنان، این عنوان و شعاریت منتفی می شود و موضوع تغییر می کند(1).

از این گفته ها بر می آید که سیاه پوشی، عملی مورد تأیید اهل بیت علیهم السلام و مورد اتفاق فقهای اسلام است؛ یعنی از نظر شرعی هیچ گونه اشکالی ندارد، بلکه تعظیم شعایر به شمار می آید و دارای پاداش اخروی است. خوشبختانه این شیوه از فرهنگ عزاداری در ایران اسلامی و جهان تشیع به خوبی جا افتاده است.

ص:86

ص:87

است با نظارت دقیق تر فرهیختگان جامعه، از پیدایش چنین آسیب هایی در پیکر فرهنگ عاشورا پیش گیری گردد.

بدین ترتیب، هدف دشمنان دین و نظام در پراکنده ساختن مردم و دل زده ساختن آنان از جریان خروشان عاشورا، نقش بر آب خواهد شد. اینک که مکتب تشیّع پس از سال ها محدودیت، فشار و ارعاب به جایگاه نسبی خود برگشته است، باید کوشید سطحی نگری بعضی افراد به خدشه دار شدن این جایگاه و روی گردانی انسان های جویای حق و حقیقت از آیین تشیّع نیانجامد.

می دانیم که سنت عزاداری، در تداوم مکتب تشیع و نظام اسلامی، نقش فراوانی دارد. پس با پالایش سنت های عزاداری می توان خط سرخ شهادت طلبی، مبارزه و فداکاری را تداوم بخشید. این پالایش باید در اشعار، تاریخ نگاری، برداشت ها و اجرای سنت ها صورت گیرد تا از رخ دادن بدعت ها پیش گیری شود. با نظارت دقیق بر هیأت ها و دسته های عزاداری، تعزیه خوانی و پیش گیری از رفتارهای ناسازگار با موازین شرعی و اعتقادی مانند: قمه زنی، قفل و تیغ زدن بر بدن، سینه خیز رفتن به سوی حرم اهل بیت علیهم السلام و صورت به زمین خراشیدن، می توان این جریان را مهار کرد. این سنت های ناپسند و رفتارهای ناهنجار، با عقل و سیره ی رفتاری ائمه ی اطهار علیهم السلام و فقیهان مخالف است و در اخبار و روایات هیچ گونه تأییدی برای آن ها وجود ندارد. این رفتار از نگرش های ناروا و سلیقه های ناصواب افراد در مسأله ی عزاداری برخاسته است که گاهی در قالب بدعت های ناپسند، به فرهنگ عاشورا آسیب می رساند.

مقام معظم رهبری در این باره می فرماید:

یک کارهایی است که مردم را به خدا و دین نزدیک می کند. این عزاداری های سنتی، مردم را به دین نزدیک می کند و امام فرمودند: عزاداری های سنتی بکنید. در مجالس نشستن، روضه خواندن، گریه کردن، به سر و سینه زدن، مواکب عزا راه انداختن، دسته جات عزاداری همان چیزهایی است که عواطف را نسبت به خاندان

ص:88

پیغمبر صلی الله علیه و آله پر جوش می کند که بسیار خوب است. یک کارهایی هم هست که به عکس، کسانی را از دین بر می گرداند.

بنده خیلی متأسفم که بگویم در این سه چهار سال اخیر، کارهایی که به نظر من دست هایی آن ها را در جامعه ی ما ترویج می کنند، باب شده است که هر کس ببیند برای او سؤال به وجود می آید. در قدیم الایام در بین طبقه ی عوام الناس معمول بود که در روزهای عزاداری به بدن خودشان قفل می زدند. بزرگان علما علیه این کار سخن گفتند و بر افتاد. حالا باز هم مجددا شروع کرده اند و شنیده ام در گوشه و کنار بعضی ها قفل می زنند. این چه کاری است که بعضی ها انجام می دهند؟ قمه زدن هم همین جور است. قمه زدن هم از آن کارهای خلاف است. من می دانم که حالا یک عده خواهند گفت که حق این بود که فلانی، اسم قمه را نمی آورد. شما چه کار دارید؟ بگذار بزنند! نه اما نمی شود. این جور که در چهار پنج سال اخیر و بعد از جنگ، مسأله ی قمه زدن را دارند ترویج می کنند، در زمان حیات مبارک امام هم همین جور بود، قطعا ایشان در مقابل این قضیه می ایستادند...

دست علمای سلف بسته بود و نمی توانستند این حرف ها را بگویند اما امروز، روز حاکمیت اسلام و جلوه ی اسلام است. ما نباید کاری بکنیم که جامعه ی اسلامی برتر؛ یعنی جامعه ی محبّ اهل بیت علیهم السلام که مفتخر به نام مقدس ولی عصر (ارواحنا فداه) است، به نام حسین بن علی علیه السلام و به نام امیر المؤمنین علیه السلام در نظر مسلمانان عالم و غیر مسلمان ها به عنوان یک گروه آدم های خرافی و بی منطق معرفی بشود. من حقیقتا هر چه فکر کردم، دیدم نمی توانم این مطلب را که قطعا یک خلاف و بدعت است، به اطلاع مردم عزیزمان نرسانم. این کار را نکنید! بنده قلبا از این کارها راضی نیستم...

من نمی دانم این کارها از کجاست و کدام سلیقه ها این کارها را به داخل جوامع اسلامی و انقلابی ما می آورد؟ اخیرا یک بدعت عجیب و غریب و نامأنوسی در باب

ص:89

زیارت درست کرده اند. شما ببینید قبر مطهر پیغمبر و ائمه ی هدی علیهم السلام را همه زیارت می کردند. قبر مطهر پیغمبر صلی الله علیه و آله و امام حسین علیه السلام را ائمه ی ما، امام صادق، موسی بن جعفر و بقیه ی ائمه علیهم السلام، زیارت می کردند. قبور مطهره ی اهل بیت علیهم السلام را در عراق و ایران، علما و فقهای بزرگ، زیارت می کردند. شما هرگز شنیده اید که یک نفر از علماء یا ائمه علیهم السلام وقتی می خواستند زیارت کنند، از در صحن که وارد می شوند، روی زمین بخوابند و سینه خیز خودشان را به حرم برسانند؟! اگر این کار مستحسن و مستحب و خوب و مقبول بوده، بزرگان ما این کار را می کردند، ولی آن ها نکردند. حتی نقل شده است که آیت الله العظمی آقای بروجردی (رضوان الله تعالی علیه)، آن عالم بزرگ و مجتهد قوی، عمیق و روشن فکر از این که عتبه را ببوسند، منع می کردند، با این که این کار شاید مستحب باشد. احتمالاً در روایت بوسیدن عتبه وارد شده است و در کتاب دعا و به ذهنم می رسد که در روایات هم هست که عتبه را ببوسند. با این که این کار مستحب است، ایشان می گفتند: این کار را نکنید تا مبادا دیگران خیال کنند که ما بر قبور ائمه سجده می کنیم و دشمنان علیه شیعه تشکیکی درست نکنند. حالا ناگهان عدّه ای از در صحن مطهر علی بن موسی الرضا علیه السلام وارد که می شوند، می افتند و دویست متر را سینه خیز می روند. آیا این کار درست است؟ نه! این کار غلط است و اهانت به دین و زیارت است. چه کسی این چیزها را بین مردم باب می کند؟ نکند این ها کار دشمن باشد! دین و اسلام، منطقی است و منطقی ترین بخش اسلام، تفسیری است که شیعه از اسلام دارد(1).

ص:90

ص:91

می دانیم که هر شب از شب های ماه محرم به یکی از شهیدان یا شخصیت های مرتبط با جریان کربلا اختصاص دارد. شیوه ی بحث در این گفتار، پی گیری مطالب بر اساس نام گذاری شب های ماه محرم است. در این فصل، پس از پرداختن به اصل واقعه ی هر شب، با نمونه سازی شیوه های راهبردی در برنامه سازی، راه کارهایی برای تولید برنامه ی متناسب با ایام عزاداری دهه ی محرم به دست اندرکاران صدا و سیما ارایه شده است.

ص:92

شب پنجم _ عبدالله بن حسن علیه السلام، حضرت زهیر علیه السلام، حضرت حبیب بن مظاهر علیه السلام .

شب ششم _ قاسم بن الحسن علیه السلام .

شب هفتم _ حضرت علی اصغر علیه السلام .

شب هشتم _ حضرت علی اکبر علیه السلام .

شب نهم _ حضرت عباس علیه السلام (شب تاسوعا).

شب دهم _ حضرت امام حسین علیه السلام، وداع، (شب عاشورا).

شب یازدهم _ شام غریبان.

شب دوازدهم _ حضرت امام سجاد علیه السلام .

دیگر شب های محرم نیز نام گذاری و ترتیب دقیقی ندارد، ولی اجمال آن به قرار زیر است:

دروازه ی کوفه، تنور خولی، مجلس عبیدالله، دیر راهب نصرانی، دروازه ی شام، مجلس یزید، دو راهی کربلا، اربعین حسینی علیه السلام، بازگشت به مدینه، بشیر و... .

در ایام فاطمیه علیهاالسلام نیز نام گذاری های زیر وجود دارد که معمولاً در هر دو روایت شهادت، پنج شب عزاداری بر پا می شود و شب شهادت، واپسین شب عزاداری است.

عنوان های ایام فاطمیه این گونه است:

شب اول _ آتش زدن خانه، روضه ی در و دیوار.

شب دوم _ کوچه ی بنی هاشم.

شب سوم _ بستر.

شب چهارم _ شهادت.

شب پنجم _ شام غریبان.

هم چنین ترتیب ایام شهادت امیر المؤمنین علی علیه السلام به شرح زیر است:

شب اول _ ضربت خوردن.

ص:93

شب دوم _ بستر.

شب سوم _ شهادت.

معمولاً رسم بر این است که در پایان عزاداری دهه های فاطمیه و ماه رمضان، شب آخر را به حضرت عباس علیه السلام اختصاص می دهند یا این که در پایان مجلس آن شب، به پاس فداکاری ایشان در نبرد تاریخ ساز کربلا، توسلی به پیشگاه آن حضرت انجام می گیرد.

باید دانست اشعار، مراثی،نوحه ها و موضوع سخنرانی در هر شب بر محور همان نام گذاری است و بیش تر نذرها و هدیه های مردم نیز به تبرّک نام همان شب صورت می گیرد.

ص:94

در می آید.

عطر شهادت، شمیم کوچه را می نوازد

و چشم ها در انتظار طراوت اشک به تماشا می نشیند.

عقربه ی زمان روی نقطه ی پنجم «عشق» قفل می شود؛

سکوت در تاریکی، از صدای برخورد دست ها بر سینه ها می شکند،

خواب از چشم های خسته می گریزد و حسینیه ی سینه ها سیاه پوش می گردد.

پنجره ها به سوی سینه زنان محلّی نشانه می روند

و صبح از شرم حضور، سرخ گونه پدیدار می گردد.

آری، محرم شده و انتظار لباس های مشکی به سر آمده است.

ص:95

از بزرگان کوفه _ که شمر بن ذی الجوشن نیز در میان آن ها حضور داشت _ دستور داد پرچم هایی را به نشانه ی امان دادن به مردم در دست گیرند. با این ترفند، در مدت چند ساعت 4 هزار مرد جنگی از پیرامون مسلم پراکنده شدند و تنها 30 تن باقی ماندند.

هنگام غروب، مسلم به همراه آنان به مسجد کوفه می رود تا نماز بخواند. چون به در مسجد می رسد، جمعیت به 10 نفر کاهش می یابد و در پایان نماز، به تنهایی مسجد را ترک می کند و در کوچه ها سرگردان می شود(1). در این هنگام، صدای مردی، او را به خود می آورد:

ای مولای من! در این دل شب کجا می روی؟

او «سعید بن احنف» بود. مسلم گفت:

می خواهم جایی مطمئن بیابم و چند تن از یارانم را که با من بیعت کرده بودند، پیدا کنم و به مبارزه بپردازم.

سعید او را از عمق فاجعه آگاه می کند و می گوید که دروازه های شهر را بسته اند و هیچ کس جرأت یاری او را ندارد. سپس از او می خواهد به خانه ی «محمد بن کثیر» برود؛ زیرا آن جا امن است. مسلم و سعید به خانه ی محمد بن کثیر می روند، ولی جاسوسان عبید الله آگاه می شوند و سربازان حکومتی، محمد بن کثیر و پسرش را دستگیر می کنند، ولی مسلم را نمی یابند. عبید الله با تهدید و ارعاب از او می خواهد که مخفی گاه مسلم را نشان دهد، ولی محمد خودداری می ورزد.

عبیدالله با عصبانیت، شیشه ی دواتی را که پیش رویش بود، به سوی محمد پرتاب می کند و سر محمد را می شکند. محمد دست بر قبضه ی شمشیر برده و قصد جان عبید الله می کند، ولی سربازان مانع می شوند. محمد به زمین می افتد و

ص:96

جلاّدان دارالاماره، او و پسرش را طعمه ی شمشیرهای خود می سازند و به شهادت می رسانند. مسلم با شنیدن خبر شهادت محمد و پسرش، خانه ی او را ترک می کند و دوباره در تاریکی شب سرگردان می شود(1).

همین گونه، بی هدف در کوچه های کوفه پیش می رود تا به در خانه ی زنی می رسد که «طوعه» نام داشت. طوعه، کنیز آزاد شده ی «اشعث» بود که با تنها پسرش، «بلال» می زیست. پیرزن بر در خانه، چشم انتظار آمدن پسرش بود. مسلم از او آب می خواهد. طوعه برای مسلم آب می آورد. مسلم آب را می نوشد و کاسه را باز می گرداند. با این حال، مسلم هنوز بر درِ خانه ایستاده است. طوعه می گوید:

بر خیز و به خانه ات برو.

جوابی نمی شنود. طوعه این سخن را سه بار تکرار می کند، ولی پاسخی نمی شنود. طوعه می گوید:

ای مرد! راضی نیستم که این جا بر در خانه ی من بایستی!

مسلم از جایش بر خاست و گفت:

ای کنیز خدا! من در این شهر غریبم و کسی را ندارم. می توانی امشب مرا در خانه ی خود جای دهی؟ شاید در آینده بتوانم جبران کنم.

طوعه می پرسد:

تو کیستی؟

وی پاسخ داد:

من مسلم بن عقیل هستم که مردم کوفه به من دروغ گفتند و بی وفایی کردند.

طوعه چون مسلم را شناخت، شادمان گردید. او را به خانه برد و برایش، غذا آماده کرد. پس از مدتی، پسر طوعه به خانه می آید و تکاپوی مادر را می بیند. از

ص:97

او می پرسد که چه شده است؟ طوعه از گفتن حقیقت طفره می رود ولی پس از اصرار فرزند، او را سوگند می دهد که به کسی چیزی نگوید. آن گاه مهمان را معرفی می کند. پسر طوعه پس از مدتی از خانه بیرون می رود و جریان را به سربازان حکومتی خبر می دهد(1).

مسلم در خواب، امیر المؤمنین علیه السلام را می بیند که به او می فرماید:

پسرم! بشتاب نزد ما بیا!

مسلم از خواب بیدار می شود و در می یابد که پایان عمرش فرا رسیده است. بر می خیزد، وضو می گیرد و به نماز می پردازد. با شنیدن سر و صدای مأموران، نماز خود را با شتاب به پایان می رساند. شمشیر خود را حمایل می کند و با سپاس گزاری از پذیرایی طوعه، شفاعت رسول خدا صلی الله علیه و آله را به او وعده می دهد. سپس بیرون می آید و با لشکریان عبید الله به مبارزه می پردازد(2).

جنگ سختی در می گیرد. شماری با سلاح می جنگیدند و برخی سنگ پرتاب می کردند. گروهی دیگر نیز بر بام ها رفته بودند و دسته های نی را آتش می زدند و بر سر مسلم می افکندند. سرانجام پس از تلفات فراوان، مسلم با نیرنگ امان عبید الله، به چنگ دژخیمان اموی می افتد.

اهل کوفه همه پیمان شکنند

خود نمک خوار و نمکدان شکنند

صبح با من همگی پیوستند

شب دَرِ خانه به رویم بستند

ص:98

صبح من چون شمع و همه پروانه

شب بیگانه تر از بیگانه

صبح بر دامن من چنگ زدند

شام از بام به من سنگ زدند

هنگامی که مسلم ناامید شد و دست او را بستند. اشک از چشمانش جاری گشت. وی به گروهی که امان داده بودند، فرمود:

این آغاز مکر و پیمان شکنی شماست.

فضای کوفه دل گیر است و بوی مرگ می آید

نشان از غربت زینب، زمین و آسمان دارد

یکی از آنان با طعنه به مسلم گفت:

کسی که به چنین کاری دست می زند، نباید از فرجام آن بترسد.

مسلم در پاسخ فرمود:

ای بیچاره! من برای خود نمی گریم و از کشته شدن باکی ندارم. گریه ی من برای حسین علیه السلام و همراهان اوست که به نامه های شما اعتماد کرده اند و ره سپار این جا هستند.

سپس به «محمد بن اشعث» که به او امان داده بود، فرمود:

می بینم که از امان دادن و نگه داشتن آن ناتوانی؟ آیا می توانم از تو بخواهم که تا خبری برای مولایم حسین علیه السلام بفرستی و خبر اسارت مرا به او بدهی و بگویی که به این جا نیاید؟

ص:99

محمد بن اشعث قول می دهد که چنین کند(1). بعدها او یک قاصد به سوی امام حسین علیه السلام می فرستد. این قاصد در منزل گاه «زباله» به امام حسین علیه السلام می رسد و خبر شهادت مسلم را به ایشان می دهد(2).

عبید الله پس از دستگیری مسلم، امان نامه ی محمد بن اشعث را رد کرد و دستور قتل ایشان را صادر نمود. هنگامی که مسلم را به کاخ عبید الله آوردند، چشم مسلم به کوزه ی آبی آفتاد و آب خواست. با این حال، هر بار می خواست از آن بنوشد، قدح آب از خون دهان او رنگین می شد و نمی توانست آب بخورد. این کار، تا سه بار انجام شد و مسلم فهمید که باید با لب تشنه کشته شود.

«بکیر بن حمران» که در جنگ با مسلم، از او ضربه ای خورده بود، مأمور قتلش شد. عبید الله به او گفت:

او را بر بالای دارالاماره ببر و با دست خود، سر از تنش جدا کن تا کینه ای که از او داری، تسکین یابد.

بکیر نیز مسلم را بر بالای دارالاماره برد که به بازار، مشرف بود. آن گاه او را گردن زد و بدنش را به پایین افکند. پس از پایان کار، عبید الله پرسید:

مسلم در لحظه ی آخر چه می گفت؟

او پاسخ داد:

او تسبیح می گفت و خدا را یاد می کرد و من به او گفتم که اینک تو را در برابر ضربه ای که زدی، قصاص خواهم کرد. آن گاه ضربتی به او زدم، ولی کارگر نشد. او گفت: آیا این یک ضربه که زدی، قصاص آن ضربه نبود! اعتنایی نکردم و دوباره به او ضربه زدم و از بالای کاخ به زیر افکندم.

ص:100

در این هنگام، عبید الله ابن زیاد تأملی کرد و گفت:

شگفتا! هنگام مرگ هم فخر کردن(1)؟!

بدین ترتیب، نخستین عاشق حضرت حسین علیه السلام این چنین بر تیغ عشق او گردن نهاد.

ص:101

عروة» نیز به اثبات می رسد. گفته اند که عبیدالله بن زیاد برای عیادت از «شریک ابن اعور» که بیمار بود و در خانه ی هانی به سر می برد، به آن جا می رود. شریک نقشه ی قتل عبید الله را برای مسلم بیان می دارد و همه آماده ی این کار می شوند. در این هنگام، عبید الله به همراه غلام خویش وارد می گردد. مسلم پنهان می شود و عبید الله کنار بستر شریک می نشیند. شریک چند بار برای علامت دادن به مسلم، عمامه ی خود را بر می دارد و بر زمین می گذارد، ولی مسلم بیرون نمی آید. در این هنگام، شریک اشعاری را به این مضمون می خواند:

او را سیراب کنید اگر چه به مرگ من ختم شود(1).

مسلم هم چنان بیرون نمی آید. عبید الله از هانی می پرسد که شریک چه می گوید. هانی پاسخ می دهد که شریک به دلیل بیماری هذیان می گوید. شریک از مسلم خواسته بود هر گاه من آب خواستم، بیرون بیا و عبید الله را بکش و با این حال، نقشه اجرا نمی شود و کنیزی برای شریک، آب می آورد. کنیز نیز پنهان شدن مسلم را می بیند و شگفت زده می شود. شریک فریاد می زند:

ای وای بر شما! مرا سیراب کنید.

«مهران»، غلام زیرک عبید الله به رفتار مشکوک کنیز و چهره ی بهت زده ی او و سخنان شریک، مشکوک می شود و به عبید الله می گوید که هر چه زودتر بیرون برویم. او در بیرون خانه، جریان را به عبید الله می گوید، ولی عبید الله با ناباوری اظهار می دارد:

چگونه چنین چیزی ممکن است. من در حق هانی از هیچ محبتی فرو گذار نکرده ام(2).

پس از رفتن عبید الله، درباره ی درنگ مسلم در قتل عبید الله می پرسند.

ص:102

مسلم در پاسخ می گوید:

من به دو دلیل این کار را انجام ندادم. نخست این که، او مهمان خانه ی هانی بود و دوم آن که رسول خدا فرموده است: ایمان، مکر و حیله را مهار می کند و مؤمن اهل مکر و حیله نیست(1).

آری، جوان مردی حضرت مسلم علیه السلام به او اجازه نمی دهد حتی بزرگ ترین دشمن دین؛ یعنی عبیدالله بن زیاد را به نیرنگ و حیله از میان بردارد.

ص:103

ص:104

شفای بیماری خود را می کند. حضرت به او می فرماید که در فلان روز که برای عزاداری به منزل آیت الله بهبهانی می رود، پای او شفا خواهد یافت. در این لحظه با خوشحالی از خواب بیدار می شود و منتظر موعد مقرر می گردد.

روز موعود فرا می رسد و او با عصا به مجلس عزاداری می رود. خودش می گوید: پس از یک ساعت نشستن در مجلس حس کردم که پایم تیر می کشد. پایم را دراز کردم و آن را حرکت دادم. دیدم که قدرت حرکت دارد و شفا پیدا کرده است. این در حالی بود که روضه خوان، هنوز روضه را ختم نکرده بود. در این لحظه، من از جایم برخاستم و عصا را کنار انداختم و فریاد زدم: من شفا گرفتم و مجلس پر از عطر صلوات شد و همگی برای تبرّک جستن نزد من آمدند(1).

ص:105

خاطره ای بود که از مجالس عزاداری حضرت ابا عبد الله الحسین علیه السلام به یاد دارم».

ص:106

هم می بینم. زنده می ماند. خدا می خواهد و زنده می ماند. صدای ناله ی بی رمقی دیگر به گوشم می خورد. خاک، نیمی از بدن یکی از بچه ها را پوشانیده است. تیرآهنی از روی سنگر روی دستش افتاده و آن را قطع کرده است که به یک پوست بند است...

انفجار پشت انفجار. صحنه های مهیبی است. خاک و دود و آتش، فضا را پر کرده است. بچه ها مثل خوشه های گندم، درو می شوند. چهره های سوخته و خونی طاقتم را بریده اند. نمی دانم چه کنم. دوباره از این سو به آن سو می روم. حتی برای مجروح ها هم کاری نمی توانم بکنم... .

دو ساعت است که این وضع ادامه دارد. ناگهان صدای «علی اکبر» را می شنوم که گرد و خاک را پس می زند و جلو می آید:

_ اینجا کسی نیست؟

_ چرا! جلو بیا!

_ امدادگر تویی؟

_ بله، خودمم. آقای آهنگر هم هست.

به کنارمان می رسد. کسالت و خستگی و روحیه ی خرد، مرا مثل مرده کرده است.

_ خدایا! فقط شما دو نفر مانده اید؟

با بی حالی تمام می خواهم جوابش را بدهم که می بینم پشت سرش بچه های «قدر» می رسند. نور امید بر دلم می تابد و لبخندی برگوشه ی لبم می نشیند.

_ بهمن! بهمن آمد!

می خواهم بلند شوم و دنباش بگردم که صدای گرمش را می شنوم. تنها صدایی که می تواند لبخندی از صمیم قلب بر چهری خسته ی من بنشاند. با آن پیکر تنومند جلو می آید. شیشه های عینک، نور نگاهش را می شکند. لباس غواصی بر تن دارد؛ لباس اسفنجی و سیاه و سراسری و کوله ی امدادگری هم در

ص:107

دستش است. به سویش می دوم:

_ سلام بهمن! کجایی بابا؟!

برقی از شوق در نگاهش می دود. لحظه ای درنگ می کند. این شبانه روزی که از هم جدا بوده ایم، به اندازه ی یک سال طول کشیده است، ولی می خواهم از حالا به بعد با هم به جلو برویم. مدتی به هم خیره می شویم و او دستش را دراز می کند و من هم. اما دست مان به هم نمی رسد. غباری از دود و آتش، میان من و او فاصله می اندازد و فضا را پر می کند. مدتی هیچ چیز نمی بینم. گوش هایم که از صدای انفجار شدید خمپاره گرفته بود، باز می شود. صدای ناله ی خفیفی می شنوم.

وای خدایا! ترکش از بغل گوشم رد شده و دو جای گلوی بهمن را سوراخ کرده است. ترکشی دیگر هم شاهرگش را بریده... چند دقیقه دست و پا می زد. کم کم آرام می شود و آخرین رمق هایش را از دست می دهد. چشمانش هنوز باز است. ناگهان دست ناتوان و بی جانش، عینک را از چشمانش دور می کند. نگاهش چون پرنده ای زخمی و عاشق، روی کانال می نشیند. چین و شکن چهره اش هم چون غنچه می شکند. اشک هایم، خون چهره اش را می شوید و من غرق حرکات آرام و شگفت انگیز اویم. دست راستش را همراه عینک، کنارش می گذارد و دست چپ را روی سینه می نهد و نیم خیز می شود. صدای گریه ام در گلو خفه می شود. متحیّر مانده ام که چه می کند. همان طور که بالای کانال را نگاه می کند، لب های قفل شده اش را از هم می گشاید و با حنجره ای که پنج جایش سوراخ شده، صدا بر می آورد:

یا حسین!

بغضم منفجر می شود. فریاد می زنم و اشک می ریزم:

یا امام حسین! آقا! خودت کمکش کن.

تصور آن که دیدار امام چه شگفت آور، او را با چنین حنجره ای به کلام آورده

ص:108

است، مغزم را سوراخ می کند. ملتمسانه رو به روی کانال به خاک می افتم و فریاد می زنم:

یاحسین!

یا حسینِ دوم را تقریبا در حالی که بلند می شود، می گوید و ناگهان بی حس به روی من می افتد و گریه، امانم را می برد. گلویم از بغض دارد می ترکد. سرش را در آغوش می فشرم و فریاد می زنم:

یا حسین!

بچه ها که این صحنه ها را دیده اند، می آیند و زیر بغلم را می گیرند. چهره ی خون آلود بهمن را غرق بوسه می کنم. یک باره به یاد می آوردم که اکنون ملایک می آیند تا سرش را به بالین بگیرند. خود را عقب می کشم. سرش را روی زمین می گذارم و شروع می کنم به اشک ریختن.

اَلسَّلامُ عَلَی الحُسین و عَلی عَلِی بنِ الحُسین و عَلی اَولادِ الحُسین و عَلی اَصحابِ الحُسین...

از قاب عکس روی بر می گردانم و پنجره را می گشایم. نسیم گرمی، صورتم را می نوازد. هوا را با همه ی وجود به درون می کشم. شاید از آن، سوی خاک های شلمچه می آید و شاید هم از آن سوتر، از صحرای مقدس کربلا(1)

ص:109

دارد و ائمه ی اطهار علیهم السلام از این مسأله آگاه اند. نخستین اثر این یادبود، باز تاب یافتن مظلومیت حضرت امام حسین علیه السلام و رسوا گشتن ستم کاران اموی است. زنده کردن خاطره ی کربلا، ارزش دادن به همه ی خوبی هاست؛ زیرا مبارزه ی ایشان، الگوی بزرگ ایثار، مبارزه و ستم ستیزی است. در این صورت، یاد و نام امام حسین علیه السلام و یارانش در تاریخ جاودانه می ماند.

ب) چرا ابا عبدالله الحسین علیه السلام همانند پدر یا برادر بزرگوار خویش در مقابل طاغوت زمان سکوت نکرد؟

1_ طاغوت زمان او، انسانی متجاهر به فسق، آلوده، شراب خوار و زنا کار بود، در حالی که در زمان حضرت علی علیه السلام و یا امام حسن مجتبی علیه السلام، چنین وضعی وجود نداشت. کردارهای ناپسند یزید به عنوان زمام دار حکومت اسلامی پی آمد ناگواری برای جامعه ی اسلامی داشت. در این صورت، چنین رفتاری کم کم مشروعیت می یافت و همه ی ارزش های اسلامی زیر سؤال می رفت و مسلمانان نیز آلوده می شدند.

2_ حکومت اسلامی در زمان دو امام اول، نو بنیاد بود و هر گونه کشمکشی بر سر قدرت به تشویش اذهان عمومی می انجامید و با مخالفت مردم رو به رو می شد. بنابراین، مردم از باور خود به ائمه ی اطهار علیه السلام روی گردان می شدند.

3_ هم چنین کشمکش های درونی مسلمانان بر سر زمام داری، بهانه ی خوبی برای دشمنان خارجی مانند یهودیان بود تا آشکارا به تضعیف مسلمانان بپردازند و اساس اسلام را با خطری جدی رو به رو سازند.

باری، اوضاع زمان امام حسین علیه السلام با زمان خلفا و معاویه تفاوت داشت؛ زیرا حکومت اسلامی استقرار یافته بود، ولی انسانی فاسق بر جامعه حکم می راند. بنابراین امام واجب می دانست که با این بدعت خطرناک رویارو شود. ایشان در پاسخ به پیشنهاد بیعت با یزید می فرماید:

حال که فرمانروایی مسلمانان به یزید فاسق واگذار شده است، باید فاتحه ی اسلام را

ص:110

بخوانیم(1).

ص:111

پیش دشمن همه خندند، ولی من گریم

چه کنم عاشق و دلسوخته ی زار توام

تا دم مرگ به یاد تو لبم زمزمه داشت

همه دیدند که سرباز وفادار توام

غلام رضا سازگار(1)

دل باخته

گو غیر کشد زارم، من یار پسندیدم

زاری نکنم هرگز کآزار پسندیدم

مبهوت به هر سویم، آواره به هر کویم

تا یوسف خود جویم، بازار پسندیدم

هر کوچه که شد جایم، بر غربت مولایم

رخسار غریبی بر دیوار پسندیدم

با من همه بستیزید، آتش به سرم ریزید

او سوختنم خواهد، من نار پسندیدم

مست نگه یارم، دل باخته ی دارم

در دار غمش تنها من دار پسندیدم

ص:112

آن دختر دلبندم، این خون دو فرزندم

من در ره محبوبم، ایثار پسندیدم

کوبید به سر سنگم، سازید به خون رنگم

من یار پسندیدم، من یار پسندیدم

زخمم به بدن نیکوست، این گونه پسند اوست

یک بار که تیغ آمد، صد بار پسندیدم

غلام رضا سازگار(1)

ص:113

می سپارند و به عشق این که بر خاک زیر پایت بوسه زنند، جان خود را برای زیارت تو و معبودشان هدیه می کنند».

شهید سلیمان عبدی

ص:114

رو کرده و فرمود:

اکنون که مسلم کشته شده است، شما چه می کنید؟

منظور حضرت از این سخن، آن بود که من، دیْن خود را از دوش شما برداشته ام و اگر بخواهید، می توانید باز گردید. آنان در پاسخ گفتند:

به خدا سوگند! ما باز نمی گردیم تا این که انتقام مسلم را بگیریم یا مانند او شربت شهادت بنوشیم.

سپس امام حسین علیه السلام فرمود:

من نیز پس از اینان در زندگانی این دنیا خیری نمی بینم.

در این هنگام یاران عرض کردند که اگر ایشان به کوفه برود، وضع ایشان فرق می کند؛ زیرا مردم از او پشتیبانی خواهند کرد. امام حسین علیه السلام هیچ پاسخی نفرمود(1).

حضرت مسلم علیه السلام دختری داشت که در میان دختران امام حسین علیه السلام بود. چون امام حسین علیه السلام خبر شهادت مسلم را شنید، به خیمه ی خود رفت، آن دختر را صدا زد و با او مهربانی کرد. این دختر فهمیده عرض کرد:

یا بن رسول الله! با من مانند یتیمان رفتار می کنی! مگر من یتیم شده ام؟

حضرت گریست و فرمود:

دخترم! غصه مخور. اگر مسلم شهید شده است، من از امروز پدر تو خواهم بود و خواهرم، مادر تو و دخترانم، خواهران تو خواهند بود و پسرانم در حکم برادران تو هستند(2).

امام حسین علیه السلام پس از رسیدن به کربلا درباره ی نام آن سرزمین از یاران

ص:115

خویش پرسیدند. آنان گفتند:

این جا طفّ نام دارد.

حضرت پرسید:

آیا نام دیگری نیز دارد؟

پاسخ گفتند:

آری! این جا کربلاست.

حضرت گریست و فرمود:

این زمین، سرزمین سختی و بلاست.

آن گاه مشتی خاک برداشت و بویید. سپس اندکی خاک از جیب قبای خود بیرون آورد و فرمود:

این خاکی است که جبرییل از سوی پروردگار برای جدّم، رسول خدا آورد و گفت که این خاک از تربت حسین است.

سپس آن خاک ها را کنار هم نهاد و فرمود:

هر دوی این ها یک عطر دارند(1).

آن گاه افزود:

توقف کنید. این جا محل بار افکندن ماست و جایی است که خون ما در آن ریخته خواهد شد. به خدا سوگند! حرمت ما را در این مکان می شکنند و کودکان مان را می کشند. این جا زیارت گاه قبرهای ما خواهد شد که جدّم رسول اللّه به آن وعده داده است و او در وعده ی خود تخلف نمی کند(2).

امام حسین علیه السلام پس از ورود به کربلا در خطبه ای چنین فرمود:

ص:116

مردم بنده ی دنیا هستند و دین را مانند چیزی که طعم کمی دارد، در دهان می گردانند و لقلقه ی زبان خود می کنند. تا هنگامی که به دهان شان مزّه ای می کند، آن را نگه می دارند، ولی پس از مدتی که مورد امتحان الهی قرار می گیرند، تعداد افراد پای بند به آن بسیار کم می شود(1).

«امّ کلثوم» یکی از خواهران ایشان، با شنیدن این سخنان، نگران شده و به برادر بزرگوارش گفت که نسبت به این سرزمین، احساس بدی دارد ولی امام، او را دلداری داد(2). آن گاه قلم و کاغذ خواست و نامه ای به بزرگان کوفه نوشت. نامه را به «قیس بن مسهّر صیداوی» داد تا به دست آنان برساند. پس از مدتی، خبر شهادت قیس نیز به حضرت رسید که ایشان را بسیار اندوهگین ساخت.

در همین زمان، نامه ای از سوی عبید الله به امام حسین علیه السلام رسید که در آن چنین نوشته شده بود:

به من خبر رسیده است که در کربلا توقف کرده ای .امیرالمؤمنین؛ یزید، به من نوشته است که سر بر بالین ننهم و نان سیر نخورم، تا تو را به خداوند ملحق سازم یا به حکم یزید بن معاویه باز آورم. والسلام .

حضرت پس از خواندن نامه، آن را به دور افکند و فرمود:

خداوند نیامرزد کسانی را که خشنودی آفریده را بر خشنودی آفریدگار می پسندند.

نامه رسان گفت:

ای ابا عبدالله! پاسخ نامه چه می شود؟

حضرت فرمود:

ص:117

این نامه پاسخی ندارد. پاسخ آن عذاب الهی است.

قاصد، خبر را به عبیدالله رسانید. وی بسیار عصبانی شد و به «عمر بن سعد» فرمان داد به سوی کربلا حرکت کند. عمر سعد که هوای فرمان روایی بر «ری» را در سر می پروراند برای تصمیم گیری، یک روز مهلت خواست. وی آن شب را تا صبح نخوابید و اشعاری با این مضامین سرود:

آیا حکومت ری را رها کنم و حال آن که آرزوی من است یا باز گردم و با کشتن حسین، خود را در معرض سرزنش خلق خدا قرار دهم؟ می دانم که در کشتن حسین، آتشی است که خاموش نخواهد شد و حکومت ری نیز نور چشم من است!(1)

او فردای آن روز با گروهی از بزرگان شهر مشورت کرد که همه، او را از جنگ باز داشتند. او نزد عبید الله رفت و گفت:

مرا به این کار گماردی و ولایت ری را در برابر آن، به من پیشنهاد کردی. مردم هم از این معامله آگاهند، ولی من نیز پیشنهادی دارم و آن، این که به همراهی بزرگان کوفه در انجام این کار نیازمندم.

و نام برخی از آنان را بیان کرد، ولی عبید الله که از شیفتگی او نسبت به ولایت ری آگاه بود، با تندی به او گفت:

ما در باره ی این که چه کسی را همراهت بفرستیم، از تو نظر خواهی نکردیم. اگر با آنانی که همراه تو هستند، می روی که هیچ و گر نه حکم ولایت ری را تحویل بده تا آن را به دیگری سپارم.

عمر سعد که پافشاری عبید الله را دید، تسلیم شد و گفت:

خواهم رفت(2).

ص:118

ص:119

می گویند: چرا امام حسین علیه السلام با آن نیروی اندک، این چنین خود را به کشتن داد؟ در واقع، پایداری حسین علیه السلام و یاران جوان مردش، رمز پیروزی جاوید کربلا و ندای رسای عاشورا در طول تاریخ است که هرگز خاموش نخواهد شد.

ص:120

خویش را به چیزی فرومایه و بی ارزش فروختند و آخرت خود را به بهای ناچیز و اندک معامله کردند و از روی تکبّر در هواپرستی خود غوطه خوردند(1).

باری، کار به جایی می رسد که عمر سعد در صحنه ای از جنگ، چون با امام رو به رو می شود و امام به او می فرماید:

به خدا سوگند به گندم ری نخواهی رسید!

او با غروری پوشالی و با شماتت چنین پاسخ می دهد:

به جوِ آن که می رسم!

می بینید که این عناد و نافرمانی در دنیاگرایی و پرداختن به لذت های زودگذر آن ریشه دارد.

ص:121

کاروان بار افکند و نگاه ها در هم، تکرار شد.

مادرِ صحرا بود که آغوش به سوی آن ها باز کرده بود

و عشق بود که در آن صحرا زمین گیر می شد؛

آن جا کربلا بود!

ص:122

ص:123

«خیر، چیزی از غذای دیروز نمانده. باید همان دیروز برای صرف غذا می آمدید».

دیدم آن زن مقداری به سر و صورت خود زد و اشک ریزان با صدای گره خورده گفت: «دیروز از تهران برای دیدار فامیلم به یزد آمدم. ماشین ما از این کوچه می گذشت. جمعیت فشرده بود. گفتم برای چه این مشکل به وجود آمده؟ گفتند: در حسینیه ناهار می دهند. من هم از روی نادانی و غرور، حرف های ناروایی زدم، ولی شب در عالم خواب دیدم که هوا بسیار گرم است، گلویم از شدت تشنگی می سوزد و چشم هایم فضا را تیره می بیند و می خواهم از جوار همین حسینیه بگذرم. در عالم رؤیا دیدم در حسینیه باز است و سیّد بزرگواری در کنار چهارچوب در ایستاده و هر کسی که عازم حسینیه است، از آن آقا، اجازه نامه ای می گیرد و داخل می شود. هم چنین رو به روی آن آقا، بانویی مجلل با همان کیفیت، نوشته ای به زنان می دهد تا وارد شوند. من پیش رفتم و به آن خانم گفتم: نوشته ای هم به من بدهید تا وارد شوم. ایشان با حالی متأثر فرمود: شما به مهمان های ما اهانت کرده ای، چطور انتظار دست خط ما را داری؟ من از شدت شرمندگی و عطش از خواب بیدار شدم و تا صبح خواب به چشمم راه نیافت. با خود فکر می کردم که در چه محلی به عزادارن اهانت کرده ام، تا این که ماجرای روز گذشته در نظرم آمد. حالا اگر غذایی وجود دارد به من بدهید».

باز گفتم که هیچ غذایی وجود ندارد، ولی دیدم تکه های نانی را که آلوده بود، به دست گرفت و خورد. او با گریه در و دیوار حسینیه را می بوسید، به طوری که مرا سخت منقلب و گریان ساخت و می گفت: «ای خاندان عصمت و طهارت و ای عزیز زهرا مرا ببخش»(1).

ص:124

ص:125

یه سره تو حسینه اس؟

گفتم:

والاّ این چیزاشو نمی دونم.

گفت:

این بنده ی خدا، یا دایم داره نماز می خونه یا قرآن یا مفاتیح. خدا وکیلی خیلی کارش درسته...

بی خود نبود تا دیدمش، یاد سید مصطفی افتادم. بهش می گفتم «مسجد سیّار». آخه همیشه این قرآن و مفاتیح همراهش بود؛ تو راه هیأت، تو ماشین، حتی تو دبیرستان، خلاصه به هر بهانه ای تا وقت آزاد پیدا می کرد، مشغول می شد.

نشستم و حسابی تماشاش کردم! انگار خدا رو با چشماش می دید. سیر که اشکش رو ریخت و نمازش تموم شد، رفتم جلو تا دوباره شروع نکرده، خودی نشون بدم. سلام و احوال پرسی گرمی کردیم. آخه خیلی وقت بود که همدیگه رو ندیده بودیم. درست بعد از شهادت سید مصطفی، که من از تهران اومده بودم منطقه، تا حالا علی آقا رو که برادر ایمانی سید هم بود، ندیده بودم. برای این که فضا رو عوض کنم، گفتم:

مشتی! مگه نماز جماعت ندارین؟ (یعنی ما از هیچی خبر نداریم).

با تعجب گفت:

چرا!

گفتم:

پس تو قبل از به دنیا اومدن، نماز قضا داشتی؟

با خنده ی شیرین و زودگذرش ساکتم کرد. گفت:

می دونی چیه؟ الان یه مدتیه قرار گذاشتم هر روز عصر دو رکعت نماز بخونم و هدیه کنم به امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف .

ص:126

آهی کشید و زیر لب گفت:

روحت شاد داداش مصطفی.

شب عملیات بیت المقدس علیه السلام بود که گردان ما مأمور شد. شب عجیبی بود. تو یه گودی بزرگی کنار رود کارون، اگر اشتباه نکنم همه ی لشکر یا حداقل اونایی که قرار بود شب اول به خط بزنن، جمع بودن. صدای گرم حاج صادق آهنگران، نیمه شب، خاموشی مطلق، صدای هق هق بچه ها، فریاد یا زهرا و یا حسین، همه ی این ها فقط و فقط، یاد شب عاشورا رو زنده می کرد، اما من چون نمی تونم هیچ جوری اون شب رو توصیف کنم، لال می شم. فقط بگم بزمی بود بهتر و عالی تر از هزار بهشت...

بعد از عزاداری و توجیه عملیات، پیش خودم گفتم:

نکنه رفیق ما دلش بگیره یا فیلش یاد هندستون کنه و سختش باشه یا نمی دونم... اصلاً چیزی خورده یا نه؟ شاید مجبور شیم دو سه روزی راه پیمایی کنیم یا اصلاً غذا بهمون برسه یا نه و یا...

وقتی که همه متفرق شدن رفتم پیش علی. مات مات بود. حواسش جای دیگه ای بود. انگار اصلاً تو این دنیا نیست. مثل ماه شب چهارده می درخشید. آهسته پرسیدم:

علی جان شام خوردی؟

جوابی نداد. خیره شده بود به آسمون و لام تا کام حرف نمی زد. نمی دونم چی شد یاد هیأت افتادم وقت های بعد از عزاداری. باز هم صدا زدم:

علی! علی! هیچ معلومه کجایی؟

تکانی بهش دادم و گفتم:

مشتی! باور کن تمومه دیگه، پاشو بریم.

کسی نبود اون جا به من بگه آخه بچه! جُل و پلاست رو جمع کن برو جای دیگه. دلم طاقت نیاورد. نتونستم تنهاش بذارم. دستش رو گرفتم. آخر زانوهاش

ص:127

طاقت نداشت. آهسته آهسته رفتیم چادر تبلیغات. همین طور که روی یکی از جعبه ی مهمات ها نشوندمش، گفتم:

بیا علی جان! برات لقمه درست کردم. اگر بدونی از کجا این نون و پنیر رو برات پیدا کردم! آش جو تموم شده، بچه ها ظرفاشم شستن. آهای!... آهای!...

که یه دفعه به خودش اومد.

_ هان چیه؟... چیه؟...

گفتم:

هیچی بابا! ما رو باش کار و زندگی مون رو ول کردیم، شدیم ننه. خوب این دو تا لقمه رو بخور، لا اقل جون داشته باشی! عملیات که شوخی نیست مگه نخوندی: قَوَّ عَلی خِدمَتِک جَوَارِحِی؟(1) قربونت برم امیر المؤمنین! نون جوی شما کجا آش جوی ما کجا؟

خلاصه با کمی شوخی و خوشمزگی دو سه لقمه ای خورد. من که دیدم این کار من نیست، گفتم:

علی جان! پاشو، پاشو، برو دو ساعتی مونده یه چرتی بزن تا سر حال باشی.

... بعد از عملیات، از هر کس می پرسیدم، می گفت: «حالش خوبه». شک بَرَم داشته بود. آخه نپرسیده می گفتن: «خوبه، نگران نباش». ولی چه عملیاتی بود، جای همه تون خالی! عین صحرای کربلا، تشنگی بیداد می کرد. بحمد الله کار تموم شد و برگشتیم.

دو کوهه بود. به گمانم طبقه ی سوم ساختمون «عمّار». با بچه ها گرم صحبت بودم، یه دفعه یکی از اون پایین (محوطه ی مقابل ساختمون) داد زد:

پناهی! می دونی یا نه؟

داد زدم:

ص:128

چی رو؟

سر و صدای نوار مارش و شلوغی نقل و انتقال نیروها نمی ذاشت خوب صداش رو بشنوم. دوباره داد زد:

علی رو می گم علی!

گفتم:

کدوم علی؟ چی شده مگه؟

گفت:

بابا! تخریب چیه! رفیقت رو می گم. خودم دیدم خورد تو سرش. تا حالا باید پریده باشه. گمانم اولین شهید عملیات شد. شنیدی؟ شنیدی؟

زانوهام دیگه طاقت نداشت. چشمام سیاهی رفت و انگار همه ساکت شده بودن. دیگه نفهمیدم چی شد. یکی دو روز گذشت فرمانده ی علی رو دیدم. با تعجب پرسیدم:

آخر اون کی آموزش دید؟ کی قرار شد بره، اونم این سری با اولین گردان. با دسته ی اول خط شکن؟

همین طور که اشکش رو پاک می کرد، می گفت:

خدا وکیلی وقتی گفتم: تو باید بمونی، با یه جذبه ی خاصی گفت: حاجی! من می رم. نمی دونم چطور، ولی می رم. شما هم نمی تونید مانع بشید. من هم وقتی حرفاش تموم شد، دیگه جرأت نکردم حرفی بزنم. نمی دونم چطور شد، گفتم: اختیار با خودتونه. هر جا که در نظر دارید، برید. اون هم تشکر کرد و رفت...

وقتی بقیه ی همراهاشو دیدم، پرسیدم:

ساعت های آخر چطور بود؟

یکی گفت:

تو سوله بودیم و همه استراحت می کردن. دیدم علی همین طور نشسته و مفاتیح

ص:129

کوچکش رو ورق می زنه و اشک می ریزه. گاهی هم سربلند می کنه و عمیق به فکر فرو می ره. یه دفعه سؤال کرد، آقای صالحی! شما که طلبه اید، می دونید معنی این جمله چیه؟ گفتم کدوم جمله؟ دیدم مناجات شعبانیه رو نشونم داد. جمله این بود: «اِلهی هَب لِی کَمالَ الإِنقِطاعِ اِلَیک؛ خدایا! بریدن از همه را به سوی خودت به من عطا کن».

اون رفیق مصطفی بود(1)».

ص:130

«بدون شک، حرکت این روز (عاشورا) سبب نجات اسلام از چنگال معاویه شد. اگر این روز اتفاق نمی افتاد و اگر امام حسین علیه السلام با عده ی اندک خود به مسلخ نمی رفت و به دیار معشوق نمی شتافت، چه بر سر اسلام می آمد؟».

سردار شهید حاج محمد ابراهیم همّت

«زمانی در میان مکتب های مختلف سرگردان بودم، اما قلبی در سینه داشتم سرشار از محبت به علی علیه السلام و خاندان او و عشقی داشتم به حسین علیه السلام و عاشورای او که سفینه ی نجاتی بود برای نجاتم از میان افکار به هم ریخته».

شهید سید علی راشدی

ص:131

ب. انگیزه ی اصلی یزید در سرکوبی قیام کربلا چه بود؟

یزید می خواست تا به وصیت پدرش در باره ی امام حسین علیه السلام جامه ی عمل بپوشاند. معاویه به او وصیت کرده بود که از حسین بن علی علیه السلام، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر بیعت بگیرد تا پایه های حکومتش استحکام یابد. از این رو، او قصد کشتن امام را نداشت. به همین دلیل، به فرماندار مدینه نوشت که از امام حسین علیه السلام بیعت بگیرد. امام از بیعت با یزید شانه خالی کرد و از مدینه بیرون رفت. این سر پیچی، یزید را به فشار و خشونت بیشتر وادار ساخت. شاید اگر امام حسین علیه السلام با یزید بیعت می کرد، دیگر یزید دست به شمشیر نمی برد و با ایشان وارد جنگ نمی شد. با این حال، امام حسین علیه السلام با دیدگاه ژرف خویش و آگاهی از عملکرد امویان و وضع اجتماعی، به بیعت با یزید گردن ننهاد و صلاح جامعه ی اسلامی را در مبارزه ی مسلحانه با حکومت وقت دید.

یزید نیز از این مسأله آگاه بود که هر گونه فشار آوردن بر امام حسین علیه السلام در چنین موقعیت حساسی، برای او خطرناک است. قاطعیت امام در نپذیرفتن بیعت او، یزید را به سرکوبی وحشیانه ی قیام امام حسین علیه السلام وا داشت. البته همین واقعه، پس از مدتی به تزلزل و فرو پاشی حکومت اموی انجامید.

ص:132

می شد. گفتند: می خواهم یک مقدار بخونی. شعرت را برام بخون. شعری بود که من می خوندم:

دلم می خواد کبوتر بام حسین بشم من

فدای صحن و حرم و نام حسین بشم من

گفتم: این شعر رو دو نفر از من خواستند که تو فلان عملیات براشون بخونم. هر دوشون شهید شدن. می ترسم الان برات بخونم، شهید بشی. حاج احمد گفت: من دنبال همین می گشتم، حالا که این جور شد باید حتماً برام بخونی. گفتم: آقای کریمی! شما فرمانده ی گردانی! حالا باهات کار داریم. خلاصه شوخی کردیم و گفتیم و خندیدیم اما هر کار کردیم راضی نشد. می گفت: حالا که این جور شد، باید بخونی. اگه نخونی به تو امر می کنم. من دیدم اون فرمانده ی گردانم هست و من فرمانده ی گروهانش. اگر امر بکنه، دیگر نمی تونم اطاعت نکنم. خلاصه به جایی رسیدیم که گفت باید بخونی. گفتم: چشم! خدا شاهد است موقعی که من می خواستم این شعر رو بخونم، با خود گفتم: نکنه این شعر رو برای اون بخونم و شهید بشه! حالا اون دوتا شاید اتفاقی بوده. خلاصه در همین حال، ما رو وادار کرد به خوندن:

دلم می خواد کبوتر بام حسین بشم من

فدای صحن و حرم و نام حسین بشم من

دلم می خواد پر بزنم تو صحن و بارگاهش

دلم می خواد فدا بشم میون قتل گاهش

دلم می خواد پروانه وار پر بزنم به سویش

بسوزم از شراره ی شمع وصال کویش

ص:133

این شعر چند بیت دیگر هم دارد که یادم نیست...

دلم می خواد حسین فاطمه بیاد در برم

سر بذارم به دامنش اون لحظه ی آخرم...

این چند بیت را برای اون خوندم. کل برنامه شاید 5 دقیقه طول نکشید. این قدر شهید کریمی گریه کرد، گریه کرد، گریه کرد و بعد از گریه، خنده و قهقهه ای زد که من اصلاً موندم که چی شد. پرسیدم: چی شد تُو گریه خندیدی؟ گفت: اون چیزی را که می خواستم گرفتم. حالا بلند شو برو سر کارت. من هم بلند شدم، آمدم تو سنگر خودمون. بعد از مدتی موقعیت طوری شد که باید حرکت می کردیم به طرف منطقه و ایشان به من گفتند: پشت سر من نیروهات رو حرکت بده.

پشت سر ایشان رفتیم توی خاکریزی که تازه داشتند می زدند. عراق آتیش زیادی می ریخت. همه نشستن اون جا. از شروع حرکت به طرف منطقه تا مستقر شدن پشت خاک ریز، یک ساعت طول نکشید که ایشان به همراه چهار شهید دیگر، شهیدان علی آزاد فلاح، مهدی گل محمدی، ابوالقاسم یکّه و پشت سر این ها شهید سید احمد نیازخانی، این 5 نفر شهید به خیل شهیدان پیوستند.

از اون نشست ما تا لحظه ی شهادت شاید یک ساعت طول نکشید. من خودم را خیلی سخت توانستم قانع کنم که در اثر این شعری که من خوندم شهید شدند یا نه... ولی نه این حرف ها نبود، این ها مقدمه ای داشتند برای خودشان...».

ص:134

ص:135

بده به دست دلم از وصال، پیمانه(1)

بستر عطش

بردار ای شکسته! سر از بستر عطش

رؤیای آب مانده به بغض تر عطش

بالاتر از نگاه کویرت نفس بکش

چرخی بزن به وسعت بال و پر عطش

از پیچ و تاب صاعقه، سر تا سر فرات

تن داده موج موج به خاکستر عطش

دستان تو اجازه ی سرخی ست تا خدا

لب های تو شراره سرودند در عطش

بر خیز در قیامت این تیغ ها برقص!

در این سکوت سوخته و این محشر عطش

در ارتفاع تیغه ی شمشیر مانده اند

سرهای خاک خورده ی بی پیکر عطش

زانو بزن به خاک در این دشت خفته اند

مردان بی تکلف نام آور عطش

بهزاد پور حاجیان

ص:136

ص:137

پدرم کجاست؟ من او را دیدم(1).

زنان اهل بیت به ویژه حضرت زینب علیهاالسلام با دیدن پریشانی کودک، گریستند و او را دلداری دادند. صدای گریه و شیون اهل خرابه به گوش یزید رسید. وی از خواب پرید. سرآسیمه پرسید:

این صدای گریه از کجاست؟

به او خبر دادند که یکی از دختران حسین علیه السلام، بهانه ی پدرش را گرفته است. یزید دستور داد سر حضرت را برایش ببرند. خدمت کاران، سر مقدس امام حسین علیه السلام را در طبقی نهادند و روی آن روپوشی انداختند. سپس آن را به خرابه بردند و در برابر کودک گذاشتند. رقیه علیهاالسلام پرسید:

این چیست؟

گفتند:

سر پدرت است!

رقیه علیهاالسلام، روپوش را کنار زد و با دیدن سر بریده ی پدر، ناله و بی تابی آغاز کرد. وی با آوایی جان سوز می گفت:

چه کسی سرت را به خونت رنگین کرد؟ چه کسی رگ های گلویت را برید؟ چه کسی مرا در کودکی یتیم کرد! ای پدر! بعد از تو به چه کسی دل ببندم؟ چه کسی یتیم تو را بزرگ خواهد کرد؟ ای پدر! انیس این زنان و اسیران کیست؟ ای کاش من فدایت شده بودم! ای کاش من نابینا شده بودم! ای کاش من در خاک آرمیده بودم و محاسن به خون رنگین شده ات را نمی دیدم!

آن گاه لب های کوچک خود را بر صورت پدر نهاد و آن قدر گریست که از هوش

ص:138

رفت. زنان هر قدر کوشیدند، نتوانستند او را به هوش آورند. بنابراین، دریافتند که رقیه علیهاالسلام از دنیا رفته است(1).

ص:139

سعد گزارش دادند که این کودکان از تشنگی در آستانه ی مرگ هستند. عمر سعد اجازه داد که به آنان آب بدهند. چون نوبت به رقیه علیهاالسلام رسید، وی ظرف آب را گرفت و دوان دوان به سوی قتل گاه حرکت کرد. یکی از سپاهیان دشمن پرسید:

کجا می روی؟

رقیه علیهاالسلام فرمود:

بابایم تشنه بود، می خواهم برای او آب ببرم.

او گفت:

ای دختر! آب را خودت بخور که پدرت را با لب تشنه کشتند.

حضرت رقیه علیهاالسلام با شنیدن این سخن با گریه گفت:

پس من هم آب نمی خورم(1).

ص:140

رخ رقیه علیهاالسلام زد که عرش الهی به لرزه در آمد»(1).

ص:141

پاسخ داد:

آن قدر او را صدا زدم و گریستم که ناگاه صدای پدرم را شنیدم که به من می گفت: بیا اینجا! من این جا هستم(1).

ص:142

بی خانمان شدن و آوارگی اهل حرم را می پرسد و ستمی را که بر او و خانواده اش روا داشته اند، به خوبی درک می کند. این معرفت والا، زاییده ی تربیت مناسب در مکتب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام بوده و از سر چشمه ی زلال معرفت؛ حضرت حسین علیه السلام ریشه گرفته است. دختری که تا چند لحظه پیش، حتی از شهادت پدر خبر نداشته است با دیدن سر بریده ی او، به زیبایی و رسایی بسیار، آن سخنان را بر زبان می راند.

باری، رقیه علیهاالسلام بهترین آموزه ی تربیتی و الگوی پرورشی را برای خانواده ها به تصویر می کشد تا پدر و مادر از همان اوان کودکی، برای پرورش فرزند خود اهمیت قایل شوند و او را برای زندگی آینده و رسیدن به هدف نهایی حیات آماده سازند.

ص:143

شهر نامهربانی ها شده بود. دستانش توان بغل کردن زانوان سنگین غم را نداشت و تنها گرمای شعاع خورشید می توانست بلور سرد غصه اش را ذوب کند.

در شبی از شب ها، آتش خرابه گلستان شد و خورشید در ناامیدی خرابه تابید و رؤیای شیرین دیدار، واقعیت نور را در میان طبقی از خورشید جست و سماعی غریبانه، نور را در میان خود گرفت.

کوچک ترین دل عاشق، خورشیدی ترین عشق آسمانی را در آغوش خود کشید.

نور حسین علیه السلام التیام بخش همه ی دردهای دلش شد و سوزش ردّ سیاه ستم را بر اندام کوچک و لطیف خود فراموش کرد.

کودک بر مهمان خود می بالید و زیباترین گل بوسه ی باغ آرزو را تحفه ی خورشید می کرد.

او با هر ناز غریبانه، پرتویی از بی منتهای خورشید را در دل کوچک خود می کشاند تا آن جا که از نور، سرشار شد و چهره ی زردش به سان خورشید درخشید،

آن قدر که در خورشید محو شد. سلام بر رقیه!

ص:144

سوگ زهراست که در بهار به خزان نشست. روی نیلی شده ی تو خبر از فاجعه ی بی رحمی دارد و هم رنگ یاس مدینه شده است. سلام بر غم های بی انتهایت یا رقیه!

ص:145

قرار دارد. سید هاشم پایین رفت و دست برد و زیر بدن آن را بیرون آورد. تا 3 روز کار تعمیر قبر طول کشید و به جای آب، با گلاب گِل درست می کردند و قبر را می ساختند. سید هاشم یک تکه پارچه ی سفید آورد، بدن را داخل آن قرار داد و درون قبر گذاشت. علمای شیعه می گویند:

در این 3 روز همه گریه می کردند، اما سید هاشم وقتی بدن را داخل قبر گذاشت، دیگر از شدت گریه داد می زد و فریاد می کشید. یکی گفت: چی شده؟ چرا فریاد می زنید؟ جواب داد: به خدا دیدم آن چه شنیده بودم. گفتیم: چه دیدی؟ گفت: به خدا وقتی این بدن را بردم در قبر و دستم را از زیر کفن کشیدم یک مقدار از بدن حضرت نمایان شد و دیدم که بدن او هنوز سیاه و کبود است و جای تازیانه ها بر روی بدن او باقی است(1).

ص:146

می خواستم استراحت کنم، صدای گریه و شیون شنیدم. چون آن صداها ادامه داشت و قطع نمی شد، پرسیدم: این گریه از کجاست؟ در جواب گفتند: این گریه ها از جوار قبر دختری است که در این نزدیکی مدفون است. من خیال می کردم که آن دختر امروز مرده و امشب دفن شده است و پدر و مادر و سایر بستگان او نوحه سرایی می کنند ولی می گفتند: الان متجاوز از هزار سال است که از مرگ او می گذرد. بر شگفتی من افزوده شد که چرا مردم بعد از هزار سال این گونه ارادت به خرج می دهند. بعد معلوم شد این دختر با دختران عادی فرق دارد. او دختر امام است که پدرش را مخالفین و دشمنان کشته اند و فرزندانش را به این جا که پایتخت یزید بوده است، به اسیری آورده اند و این دختر در همین جا از فراق پدر جان سپرده و مدفون گشته است. بعد از این ماجرا، به این جا روی آوردم. دیدم مردم از هر سو عاشقانه می آیند و نذرها می کنند و هدیه ها می آورند و متوسل می شوند.

محبت او، چنان در دلم جای گرفت که علاقه ی زیادی به وی پیدا کردم. پس از مدتی برای زایمان مرا به بیمارستان بردند. پس از معاینه به من گفتند که کودک شما غیر طبیعی به دنیا می آید و ما ناچار به عمل جراحی هستیم. من همین که نام عمل جراحی را شنیدم، دانستم که در آستانه ی مرگ قرار گرفته ام؛ خدایا چه کنم؟! خدایا! ناراحتم، گرفتارم، چه کنم؟! چاره چیست؟ چاره ای جز توسل ندارم. به ناچار دست توسل به سوی این دختر دراز کردم و گفتم: خدایا! به حق این دختری که در اسارت کتک خورده و به حق پدرش که امام بر حق بوده و او را ظالمانه کشته اند، قسم می دهم که مرا از این ورطه ی هلاکت نجات دهی! آن گاه خود این دختر را مخاطب قرار دادم و گفتم: اگر از هلاکت نجات یابم، دو قالیچه ی قیمتی به آستانه ات هدیه می کنم. خدا شاهد است پس از نذر کردن و متوسل شدن، طولی نکشید که بر خلاف نظر پزشکان، بچه، به طور طبیعی

ص:147

متولد شد و از هلاکت نجات پیدا کردم و الان آمده ام که به نذرم عمل کنم(1)».

ص:148

بعد لب هایش را جمع کرد، ولی صدایی از لب هایش بیرون نزد. باز گفت:

یا...

و باز لب هایش را جمع کرد. تا شهید شدنش پنج شش بار این ذکر خاموش را گفت. نفهمیدم چه ذکری می گفت(1).

ص:149

ص:150

ص:151

ص:152

است که اصل دین در خطر سقوط قرار نگرفته و اجرای آن منکر از محدوده ی فرد و یا یک اجتماع کوچک فراتر نرفته باشد، ولی اگر اصل آن با خطر رو به رو شود، دفاع از آن حتی بر زنان واجب می شود. حضرت امام حسین علیه السلام در همین زمینه فرموده است:

اِنْ کانَ دینِ مُحمّدٍ لَمْ یَستَقِمْ الاّ بِقَتلی فَیاسُیُوفْ خُذینی؛ اگر دین جدّم جز با شهادت من استوار نمی گردد، پس ای شمشیرها! مرا در آغوش گیرید!

هم چنین ایشان در نامه ای به معاویه می نویسد:

ای معاویه! فتنه ای بزرگ تر از حاکمیت تو بر این جامعه وجود ندارد(1).

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز سال ها پیش از جور و ستم امویان بر کیان اسلام سخن رانده و فرموده بود:

زمانی بر امت من پیش خواهد آمد که از اسلام، جز نام آن و از قرآن، جز نقش کلمات بر صفحه باقی نخواهد ماند(2).

ص:153

است؛ یعنی تنها هدف از آن، گرامی داشتن یاد و نام همه ی شهیدان این واقعه ی بزرگ است که به تناسب جایگاه هر شهید، عزاداری وی نیز در شب های حساس تری برگزار می گردد. این حساسیت در شب های پایانی دهه ی اول (تاسوعا و عاشورا) افزون تر می شود. نام گذاری شب ها، پس از شب چهارم بر اساس این ترتیب تا شب تاسوعا ادامه دارد.

ص:154

من از این نامه ها آگاه نیستم و در شمار نویسندگان نامه ها نبودم. من تنها مأمورم که هر جا شما را یافتم به ابن زیاد در کوفه تسلیم کنم.

حضرت از پاسخ حرّ ناراحت شد و فرمود:

مرگ از این اندیشه به تو نزدیک تر است.

حرّ چیزی نگفت. حضرت به یاران خود دستور حرکت داد، ولی حرّ مانع حرکت کاروان شد. حضرت به او فرمود:

مادرت به عزایت بنشیند، از ما چه می خواهی؟

حرّ گفت:

اگر از عرب کسی جز تو، نام مادرم را این گونه بر زبان می آورد من نیز نام مادرش را می بردم، ولی به خدا سوگند! جز این که نام مادرت را با احترام یاد کنم، راهی ندارم. من دستور جنگ با شما را ندارم و فقط مأمورم که از شما جدا نگردم تا به کوفه برسیم. امیدوارم که میان من و شما حادثه ی بدی رخ ندهد. ای حسین! به خاطر خدا! جانت را حفظ کن و از این جنگ چشم بپوش؛ زیرا حتماً کشته خواهی شد.

حضرت فرمود:

آیا مرا از مرگ می ترسانی؟ آیا با کشتن من، کار شما سامان می یابد؟

سپس راه خود را به سوی کربلا ادامه داد. حرّ جریان را به ابن زیاد اطلاع داد. هنگامی که خبر به ابن زیاد رسید، کاروان به کربلا رسیده بود. ابن زیاد به حرّ نوشت:

به محض رسیدن نامه، حسین و همراهانش را در بیابانی خشک و بی آب و علف از حرکت باز دار(1).

حرّ نیز چنان کرد و به امام گفت:

ص:155

نمی توانم اجازه دهم جلوتر بروید؛ چون ابن زیاد برایم جاسوسی گمارده است تا ببیند که به دستورش عمل می کنم یا نه.

کسی به امام پیشنهاد کرد که با حرّ بجنگند اما حضرت پیشنهاد او را رد کرد و فرمود:

ما هرگز آغازگر جنگ نخواهیم بود.

این قضیه به طول انجامید؛ تا آن که فرماندهی لشگر به دست عمر بن سعد افتاد. صبح عاشورا سپاهیان در برابر همدیگر صف آرایی کردند. حرّ به کناری رفت و به یکی از همراهانش گفت:

آیا امروز اسب خود را آب داده ای؟ نمی خواهی آن را آب دهی؟

قصد او این بود که آرام آرام به سوی لشگر امام حسین علیه السلام برود. یکی از سربازان که «مهاجر» نام داشت به حرّ گفت:

می خواهی چه کار کنی؟ آیا می خواهی به حسین حمله ور شوی؟

در این لحظه لرزه بر اندام حرّ افتاد. مهاجر گفت:

به خدا سوگند! در هیچ جنگی ندیده ام که این گونه بلرزی. تا امروز اگر از من می پرسیدند که دلیرترین مرد کوفه کیست، تو را معرفی می کردم، ولی اکنون این چه حالتی است که در تو می بینم؟

حرّ پاسخ داد:

به خدا سوگند! خود را میان دوزخ و بهشت می نگرم. به خدا سوگند! هیچ چیز را جز بهشت بر نمی گزینم، اگر چه تنم پاره پاره شود و مرا بسوزانند.

این سخن را گفت و به سوی اردوگاه امام حسین علیه السلام تاختن گرفت. چون نزد حسین علیه السلام رسید، با شرمندگی عرضه داشت:

ای پسر رسول خدا، فدایت گردم! من همان کسی هستم که راه را بر تو بستم و تو را در بیابان باز داشتم. گمان نمی کردم که پیشنهاد تو را نپذیرند و با تو قصد جنگ داشته

ص:156

باشند. اکنون با شرمندگی به سوی تو آمده ام آیا توبه ام پذیرفته است؟

دارم از لطف ازل منظر فردوس طمع

گر چه دربانی میخانه ی دونان کردم

سایه ای بر دل ریشم فکن ای گنج مراد

که من این خانه به سودای تو ویران کردم

حضرت با مهربانی گفت:

آری! خداوند توبه را می پذیرد. از اسبت پیاده شو!

حرّ عرض کرد:

سواره باشم بهتر است (بیش از این شرمنده ام مکن). می خواهم اکنون با دشمن بجنگم و پایان کارم به پیاده شدن بیانجامد.

حضرت فرمود:

خداوند تو را رحمت کند! هر چه می خواهی انجام بده.

او با شجاعتی وصف ناپذیر با دشمن جنگید و سرانجام از اسب خود بر زمین افتاد. اصحاب، پیکر نیمه جان او را نزد امام آوردند. حضرت خون از چهره ی او پاک کرد و فرمود:

تو آزاده (حرّ) هستی همان گونه که مادرت، تو را حرّ نامید(1).

هم چنین حرّ پسر خود را روانه ی میدان ساخت که او نیز شربت شهادت نوشید.

ص:157

ص:158

دست رد بر سینه ام مزن!

بگذار سرخی خونم، زردی رویم را فرو شوید و عرق شرم را از پیشانی ام بزداید.

بگذار از مرکبم پیاده نشوم و با شتاب، مرگ را به عشق تو در بر گیرم.

همه ی اعضایم، زخمه ی تیغ عشق تو را می جویند و بغض غریبی تو می خواهد با واپسین فریاد «یاحسین»، از حنجره رها گردد.

تپش های قلبم، بر طبل انتقام از دشمن تو می کوبد و نفس هایم در شمارش لحظه ها، بی تابی می کند.

نفس آخر، بی صبرانه مانند مرغی در کنج قفس سینه ام، سر به زیر پر برده است و آزادی را انتظار می کشد.

دستم با قبضه ی شمشیر، پیوند برادری خوانده است تا دستان زینب را در بند نبیند.

گوشم، صدای چکاچک شمشیرها و شیهه ی اسبان لجام گسیخته ی دشمن را می کاود تا صدایی جز فرود آمدن شمشیرهای گرسنه و صدای پرواز تیرهای تشنه ی خون را نشنوند.

چه شیرین است طعم شمشیری که عاشق در برابر معشوق بدان گردن می نهد و حسرت آهی را بر دل خون آشام و برهنه ی شمشیر می گذارد.

اما افسوس! افسوس که نمی دانم آیا این همه تاوان یک آه دخترکان تو می شود یا نه؟!

دریغ! که جان با ضربه ای چند، خود را از قفس سینه جدا می کند و ای کاش! هزار جان داشتم تا هر کدام را تاوان آه کودکان تو می کردم.

سینه تنگی می کند. دل در تلاطم است و دیده در انتظار فرشته ی مرگ است تا بر غایله ی شرمساری پایان دهد.

می خواهم نامم را آزادگی بخشم و آزاد و آزاده در هیاهوی تیغ و نیزه ها به پایان برسم.

ص:159

بگذار بروم و مردمک چشمت مرا خونین در قاب بگیرد.

می خواهم بروم اما این بار با قد علم کرده و سینه ای ستبر در برابرت نایستم.

بگذار بروم تا مادرم مرا «حرّ» بنامد.

بگذار در همین دو حرف خلاصه شوم!

... سرم را به دامن می گیری، ولی من هنوز از نگاهت شرم دارم:

«آیا توبه ی من پذیرفته است؟ آیا از شرمندگی تو و کودکانت بیرون آمدم! آیا توانستم بار خجالت را از دوش بردارم».

مرا ببخش اگر توان ایستادن ندارم! مرا ببخش! ای مولای بخشنده!

ص:160

ص:161

امیرالمؤمنین و آن زن مجلله نیز فاطمه ی زهرا است. گفتم: چرا لباس های سیاه پوشیده اند و می گریند؟ گفت: مگر نمی دانی که امروز عاشورا و روز شهادت سیدالشهدا ابا عبداللّه الحسین است؟ من جلو رفتم.

وقتی نزدیک حضرت فاطمه علیهاالسلام رسیدم، گفتم: ای بی بی جان! ای دختر رسول اللّه! تشنه ام. آن حضرت از روی غضب به من نظر کرد و فرمود: تو آن کسی نیستی که فضیلت گریه کردن بر فرزند دلبندم، نور عینم حسین را انکار کردی؟

با وحشت از خواب بیدار شدم و از گفته ی خود پشیمان هستم. اکنون از شما معذرت می خواهم(1).

ص:162

خوب که دقت کردیم دریافتیم که هر چه به جمعیت نزدیک می شویم، چهره ی عباس برافروخته تر می شود. در حال پیش رفتن بودیم که لحظه ای سرم را برگرداندم دیدم عباس کنارم نیست. وقتی برگشتم، دیدم مشغول درآوردن پوتین هایش است. ایستادم و نگاهش کردم. او پوتین و جورابش را از پا در آورد. آن گاه بند پوتین ها را به هم گره زده و آن را به گردن آویخت. سپس با بی اعتنایی از کنار من گذشت. با دیدن این صحنه بی اختیار به یاد «حرّ بن یزید ریاحی» افتادم که به حضور امام علیه السلام شرفیاب می شود. او در حالی که به دسته ی عزادار نزدیک می شد، دست هایش را از آستین درآورد و بالا تنه ی لباس پروازش را دور کمر گره زد و با گام های تندتری از من فاصله گرفت. من بی اختیار محو تماشای او بودم. نگاهم، هم چنان به عباس بود که سعی داشت به میان جمعیت برود.

او حالا چند لحظه بود [که] در میان انبوه عزاداران بود. با صدای زیبایش، نوحه می خواند و جمعیت سینه زنان و زنجیر زنان به سوی مسجد پایگاه می رفتند. من تا آن روز، گاهی در ایام محرم دیده بودم که بعضی پابرهنه عزاداری می کنند، ولی ندیده بودم که فرمانده ی پایگاهی با پای برهنه در میان سربازان و پرسنل، عزاداری و نوحه خوانی کند(1).

ص:163

«اگر من شهید شدم و جنازه ام به دست شما نیامد، بدانید در خاک کربلا گم شده ام و در پیش حسین علیه السلام هستم».

شهید رضا حسن زاده

«اگر روزی چشم از جهان فرو بستم، چشمانم را باز بگذارید تا همه بدانند چشم به راه بودم. چشم به راه ظهور مهدی موعود عج الله تعالی فرجه الشریف تا بیاید و از یاران او باشم... می خواستم ضریح امام حسین علیه السلام و سقای باوفایش را در آغوش بفشارم و خاک تربتش را توتیای چشم بنمایم».

شهید حسین گلولانی مهاجران

ص:164

قرآن، سخنرانی، عزاداری و ذکر توسل به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام می توان دانست.

البته هیأت و هیأتی بودن، یک فرهنگ و یک زندگی است و مجموعه ای از فضایل، به وسیله ای هیأتی بودن به دست می آید که به نظر من، درباره ی تبیین این سنت ارزش مند، باید کارهای علمی گسترده ای انجام داد. برخی اندیشمندان و فضلا باید روی موضوع هیأت با این عظمت و ارزش و سابقه و این همه آثار وسیع کار کنند و جای کار هم بسیار است. موضوعی مثل هیأت و ابعاد آن را در این مختصر نمی توان تبیین کرد و باید در جای خودش به گونه ای مفصل بررسی شود(1).

ص:165

به دست و پای تو بار چه قفل ها که نبود

حسین آمد و سرشار از کلیدت کرد

نه پیشوند و نه پسوند، حرِّ حری تو

حسین آمد و آزاد از یزیدت کرد(1)

مرتضی امیری اسفندقه

ص:166

تو برای جلوگیری از نقض احکام الهی، از جان خود گذشته ای. سوم آن که «عبد اللّه بن عامر» معلم قرآن من گفت: هر گاه میان دو اصل و عقیده مردد شدی و نتوانستی حق را تشخیص بدهی ببین که از کدام یک از آن ها استفاده نمی کنی. اگر فهمیدی که برای الحاق به آن عقیده، چیزی به تو نمی دهند، بلکه متضرّر می شوی، بدان که آن برحق است و به آن ملحق شو. من هم دیدم بین عقیده ی تو و یزید، اگر به تو ملحق شوم، چیزی به من نمی دهند و جان مرا می گیرند و این است که به تو ملحق شدم و آخر این که دیدم تو تنها هستی و کسی برای مادیّات دور تو جمع نشده است. اگر به خاطر مادیات قیام می کردی، سپاه تو هم به اندازه ی سپاه عمر سعد می شد(1).

2. چرا حضرت امام حسین علیه السلام قیام خود را در زمان معاویه آغاز نکرد؟

الف _ ایشان در زمان معاویه، امام نبود و پیروی از امام حسن علیه السلام صلح به عنوان امام زمان، بر ایشان واجب بود و اگر هم چنین کاری لازم بود باید از سوی امام مجتبی علیه السلام صورت می گرفت. و چون امام حسن علیه السلام صلح فرمود، ایشان نیز باید از آن پیروی می کرد؛ زیرا به مصلحت همه ی مسلمانان بود.

ب _ امام حسین علیه السلام در پی فرصتی بود تا افکار عمومی، با ایشان همراه شود. صلح امام حسن علیه السلام خود، زمینه ساز این مسأله بود. ایشان نیز از این آرامش بهره برد تا جامعه را برای انقلاب آماده سازد. ایشان با اعتراض به حکومت وقت (معاویه) و نوشتن نامه هایی به بزرگان و سران شهرهای دیگر و تجمع در منا، برای گوشزد کردن وضع نابسامان دستگاه حکومتی، بستر را برای آغاز انقلاب خود فراهم می کرد.

ج _ سیاست معاویه با یزید بسیار تفاوت داشت و دلیل آن نیز فسق و فجور یزید بود. همین مسأله سبب شده بود امام حسین علیه السلام در زمان یزید، نسبت به

ص:167

کیان اسلام، خطر جدی تری احساس کند. افزون بر آن، معاویه فرد بانفوذی بود و از نظر اجتماعی و سیاسی به دلیل قدرت، جوسازی و عوام فریبی در میان عوام و خواص، جایگاه ویژه ای داشت. این مسأله، باورهای عمومی را برای دفاع از معاویه در برابر هر گونه حرکتی قوام بخشیده بود.

ص:168

بدهد. پس ترجیح داد از دور ناظر جریان باشد. از قضا، کاروان زهیر در محلی سرگرم استراحت بود که کاروان امام حسین علیه السلام نیز در نزدیکی آن جا بار افکنده بود. زهیر و همراهانش در حال خوردن غذا بودند که ناگهان مردی از سوی امام حسین علیه السلام نزد آنان آمد و به زهیر گفت:

ای زهیر بن قیس! ابا عبداللّه الحسین مرا به سوی تو فرستاده است که بگویم به نزد او بروی.

سکوتی مبهم بر حاضران حاکم گردید. هر کس لقمه ای را که در دست داشت، بر زمین گذاشت. در این میان «دُلهم»، همسر زهیر برخاست و به زهیر گفت:

سبحان اللّه! پسر پیامبر به سوی تو پیغام فرستاده است و تو به سوی او نمی روی؟! چه شده است که نزد او نمی روی و سخنش را نمی شنوی؟

زهیر از سخن غیورانه ی همسر خود تکانی خورد. بر خود نهیب زد و به سوی خیمه گاه امام به راه افتاد. چیزی نگذشت که با شادمانی به خیمه بازگشت و صورتش می درخشید. دستور داد خیمه ی او را جمع کنند و به اردوگاه حضرت انتقال دهند. سپس به همسرش گفت:

ای زن! اکنون تو را طلاق دادم و تو آزادی که هر جا می خواهی بروی؛ زیرا نمی خواهم به خاطر من گرفتار شوی.

به همرهان خود نیز گفت:

این آخرین دیدار من و شماست. هر کس می خواهد، با من بیاید. من برای شما حدیثی نقل می کنم. ما در دریا با دشمن می جنگیدیم. در آن جنگ پیروز شدیم و غنیمت هایی به دست ما آمد. حضرت سلمان فارسی در آن جنگ با ما بود. او به ما گفت: آیا به این پیروزی و آن چه به دست آورده اید، خوشحالید؟ گفتیم: آری. فرمود: هنگامی که آقای جوانان آل محمد (امام حسین علیه السلام ) را دیدار کنید، آن گاه در جنگ کردن همراه او شادتر هستید از شادی این غنایم.

ص:169

این سخنان را گفت و به امام حسین علیه السلام پیوست. وفاداری و ایثار او به گونه ای بود که در شب عاشورا، پس از پایان خطبه ی امام حسین علیه السلام از جا برخاست و گفت:

اگر هزار بار کشته شویم و دوباره زنده گردیم، از تو دست بر نخواهیم داشت.

زهیر چنان مقامی نزد امام حسین علیه السلام یافت که حضرت در بسیاری موارد با وی مشورت می کرد. هم چنین گاهی به نمایندگی از سپاه امام، سخن می گفت. در شب عاشورا که نگهبانی خیمه ها بر عهده ی حضرت عباس علیه السلام بود، زهیر نزد او رفت و سفارش پدر بزرگوارش امیر المؤمنین علی علیه السلام را به یاد عباس علیه السلام آورد. زهیر به ایشان عرض کرد:

پدرت هنگامی که می خواست با مادرت امّ البنین ازدواج کند، به برادرش عقیل فرمود: زن شجاعی برایم پیدا کن تا فرزند شجاعی برایم به دنیا بیاورد که حامی و مدافع برادرش حسین علیه السلام باشد. پس ای عباس! پدرت تو را به چنین روزی خواسته است. مبادا کوتاهی کنی!.

ص:170

ص:171

رگ هایم جاری است.

نگاه سرکش تو، درد تیغ و نیزه را به تمسخر می گیرد و آن قدر درون قلبم را ملتهب ساخته است که خراشی کوچک می تواند همه ی مستی آن را بیرون افکند.

اینک آمده ام تا بگویم رگ هایم آماده و بی قرار در پی شاهراهی می گردند تا زلال سرخی را بر تنم بیارایند.

پس بگذار رقص مستی ام را در صفایی «سرخ» کامل کنم.

ص:172

ص:173

خریداری کند. چون دوستم قصد خرید نداشت، من با آنان وارد معامله شدم، ولی وقتی جواهرات مذکور را که در یک جعبه ی بزرگ قرار داشت، به دقت نگاه کردم، متوجه شدم جواهراتی است که از مغازه ام به سرقت برده اند. بلافاصله جعبه را برداشتم و از مغازه بیرون رفتم تا پلیس را خبر کنم، ولی آن دو نفر قبل از آن که به دام پلیس بیافتند، فرار را بر قرار ترجیح دادند و متواری شدند. به این ترتیب همان طور که در خواب به ذهنم خطور کرده بود، جواهرات مسروقه را پیدا کردم و من و همسرم و فرزندانم به دین مقدس اسلام مشرف شدیم.

این مرد اضافه کرد، پیش تر نامم «سالم الیاهو» بود و همسرم «هیلا» نام داشت، ولی اکنون نام من، «محمد» و نام همسرم، «زهرا» است(1).

ص:174

و خود، شروع کرد. هر کدام گفتیم، تا نوبت به «قهرمان» رسید. گفت:

من آرزویی دارم که از امام حسین علیه السلام می خواهم آن را بر آورده کند!

همه یک صدا گفتند:

خوب بگو!

_ همین که گفتم.

آن گاه که خماری را در چین و چروک چهره ها خواند، به آرامی به سخن در آمد و گفت:

من دوست دارم در عملیات شرکت کرده، نهایت تلاشم را در پیروزی لشگر اسلام به کار بگیرم و دست آخر، مثل امام حسین علیه السلام به شهادت برسم؛ به گونه ای که بدنم توی آفتاب داغ بماند و پاره هایش را کسی نتواند جمع کند مگر خود آقا!»

ناخواسته تنم لرزید. این گذشت. «قهرمان» و تنی چند به جبهه ای اعزام شدند و من هم به جبهه ای دیگر. چند روزی از آغاز عملیات «کربلای 5» نگذشته بود که خبر شهادت و مفقود الجسد شدن «قهرمان» به من رسید. خودم در ادامه ی همین عملیات، بر اثر بمباران دشمن، مجروح و راهی بیمارستان شدم.

چند سال بعد جنازه ی «قهرمان» نیز پیدا شد. گلوله ی توپی بالا تنه اش را به کلی برده بود و باقیمانده ی جسدش را از روی پلاکی که به کمر بسته بود و مهر و تسبیحی که در جیب داشت و بند پوتینی که همیشه سفید انتخاب می کرد شناختند. خبرش را که شنیدم بی اختیار به یاد حرف های آن روزش افتادم که گفته بود:

دوست دارم... دست آخر مثل امام حسین علیه السلام به شهادت برسم؛ به گونه ای که بدنم توی آفتاب داغ بماند و پاره هایش را کسی نتواند جمع کند مگر خود آقا!

و او به راستی که به آرزویش رسیده بود(1)».

ص:175

راوی: رضا گریوانی

ص:176

خیر، هر یک از وسایل ارتباط جمعی و ابزارهای نوین فرهنگی و هنری، کارآیی خاص خود را دارند و هیچ یک جای یکدیگر را یا دست کم جای هیأت را نمی توانند بگیرند. هیأتی بودن، سازندگی ویژه ای دارد که پای هیچ فیلم و سریال عالی دینی آن را نمی توان به دست آورد. تنفس در فضای نورانی هیأت های مذهبی و حضور در جمع مؤمنین و گفت و گوی مستقیم و خطابه را چگونه می توان با ابزار و وسایل دیگر تأمین کرد؟

در هیأت، فعالیت مذهبی خود شرکت کنندگان هم مطرح است. همان حرکتی که از خانه تا محل هیأت دارند، سازنده است، چه رسد به دیگر ویژگی های عالی این گونه مجالس. البته ممکن است بعضی اوقات ما خوب رفتار نکنیم و خوب هیأت داری نکنیم یا خوب سخنرانی نکنیم و این باعث دل زدگی مردم بشود؛ آن حرف دیگری است. ما در این وضعیت، نقایص خود را در اجرای این روش های سنتی باید مرتفع کنیم نه این که این روش ها را به طور کلی ترک کنیم(1).

ص:177

که از خون تو پا بر جای شد محراب و منبرها

بنازم همرهانت را که افتادند چون از پا

طریق عشق را مردانه طی کردند با سرها

نمی دانم چه آیینی ست دنیای محبت را

که خواهرها نمی گریند بر مرگ برادرها

پدرها شسته دست از جان به آب دیده ی طفلان

خضاب از خون فرزندان خود کردند مادرها

فدای پرچم سرخ تو ای سردار مظلومان

که می لرزد ز بیمش تا ابد کاخ ستم گرها(1)

ذبیح الله صاحب کار

برکه ی گلاب

روحم اسیر آه تب آلود می شود

بی تو تمام هستی من دود می شود

ابری که اشک می شود از چشمه مثل من

در سوگ می نشیند و نابود می شود

جغرافیای هستی ام از مشرق نگاه

تا مغرب دو پلک تو محدود می شود

زیر غبار آه چه سرخ است گریه ات

این برکه ی گلاب، گل آلود می شود

ص:178

وقتی که قاب دیده به هم می نهی به ناز

دروازه های معجزه مسدود می شود

تاریخ می خورد تن این ایل دشنه را

خاک تو قلب قبله ی معبود می شود

چشمی که در هوای تو اشکی فرو نریخت

در امتحان عشق تو مردود می شود

چون آفتاب هر که به خاک تو سر نهاد

بختش قرین طالع مسعود می شود

قصه تمام می کنم ای شاهد شهید!

این جا که خون سرخ تو مشهود می شود(1)

غلام رضا شکوهی

ص:179

علاقه مندی به اسلام یا ترس، از این کار باز می داشتند. آنان از عمق واقعیت نهضت امام حسین علیه السلام آگاه نبودند. بنابراین، اگر امام حسین علیه السلام به پیشنهاد آنان جامه ی عملی می پوشاند، کار به سود دشمنان واقعی اسلام پایان می یافت. برخی از دوست داران امام حسین علیه السلام مانند: فرزدق، طرماح بن عدی و اشخاصی مانند: عبد اللّه بن عمر و عبداللّه بن زبیر که با حکومت یزید مخالف بودند، ایشان را از بر پا داشتن قیام بر ضد یزید بر حذر می داشتند. با این حال، امام حسین علیه السلام با تکیه بر جایگاه امامت خویش به سخن هیچ یک از آنان توجه نکرد.

2. چرا امام حسین علیه السلام درآغاز حرکت، مکه را به عنوان مقصد اصلی خود برگزید؟ با این حال، به چه دلیل تغییر مسیر داد؟

ایشان به دلیل های زیر، مکه را به عنوان مقصد اول برگزید:

الف _ مکه، پایتخت مسلمانان بود و امام حسین علیه السلام با حضور در آن شهر می توانست با جهان اسلام در ارتباط باشد و ندای حقّانیت خود را به گوش همه ی مسلمانان برساند.

ب _ به گفته ی شهید مطهری در کتاب حماسه ی حسینی، امام حسین علیه السلام با حضور در مکه به عنوان پناه گاه، پناهندگی و امنیت نداشتن خود را اعلام کرد؛ زیرا هر کس به مکه پناه می آورد، بی دفاع بودن خود را در حرم امن الهی اعلام می داشت تا از چنگ دشمنان در امان بماند. با این حال امام حسین علیه السلام در هنگام طواف دریافت که مأموران حکومتی در زیر لباس احرام خویش، شمشیر بسته اند و قصد جان ایشان را دارند. آن حضرت نیز برای حفظ حرمت خانه ی خدا و پیش گیری از خون ریزی، حج خود را به عمره تبدیل کرد و به سوی کوفه به راه افتاد. البته ایشان، به بی راهه نرفت و فراری نگردید تا مبادا دشمنان بر قیام ایشان برچسب ترس بزنند. به همین دلیل، امام حسین علیه السلام مسیر خود را تغییر داد.

ص:180

ص:181

قاسم علیه السلام به سوی میدان شتافت و شروع به رجز خوانی کرد؛

اگر مرا نمی شناسید، من پسر حسن، سبط اکبر پیامبر، برگزیده و امین خدا هستم. این حسین است که مانند اسیر میان شما گرفتار شده است. خدا، شما مردم را از باران رحمتش سیراب نسازد.

سپس به سوی دشمن تاخت و موفق شد چند تن از دشمنان را هلاک گرداند. «حمید بن مسلم» (از سربازان) نقل می کند:

از خیام حسین، نوجوانی به سوی میدان آمد که چهره اش مانند نیمه ی قرص ماه می درخشید. شمشیری به دست داشت و پیراهن بلندی پوشیده بود. «عمر سعد اَزدی» گفت: به خدا سوگند آن چنان سخت بر این نوجوان حمله کنم. گفتم: عجبا! تو به این نوجوان چه کار داری؟ به خدا سوگند اگر او مرا بزند، به سوی او دست دراز نمی کنم. بگذار همان ها که او را احاطه کرده اند، کار او را تمام سازند. عمر سعد گفت: به خدا سوگند! من باید به او یورش برم و جهان را بر او سخت گیرم. او سرگرم پیکار بود و عمر سعد در کمین او. هنگامی که قاسم به او رسید، با شمشیر چنان بر فرقش زد که سرش شکافت. قاسم با صورت به زمین افتاد و فریاد زد: عمو جان! به فریادم برس.

چون صدای قاسم علیه السلام به گوش حسین علیه السلام رسید، با شتاب بر اسب سوار شد و به سوی میدان رفت. حسین علیه السلام، صفوف دشمن را می شکافت تا این که به عمر بن سعد ازدی رسید. شمشیری بر دست عمر زد که آن را برید. آن ملعون نعره ای زد. لشگر دشمن برای نجات عمر سعد به سوی او شتافتند. در میان این تاخت و تاز، پیکر نازنین قاسم علیه السلام، طعمه ی سمّ ستوران شد. هنگامی که گرد و غبار فرو نشست، همه دیدند که حسین علیه السلام بر بالین قاسم نشسته و سر او را به دامن خود گرفته است و آن نوجوان مشغول جان کندن بود و پای خود را مدام بر زمین می کشید تا این که کم کم، روح از بدن خون آلودش پرواز کرد. حضرت در این لحظه فرمود:

ص:182

به خدا سوگند! برای عمویت سخت است که او را صدا بزنی و او پاسخت را ندهد یا اگر پاسخ دهد، دیگر به حال تو سودی نداشته باشد.

حسین علیه السلام جنازه ی بی جان قاسم علیه السلام را بغل کرد و به خیمه ها برد، در حالی که پاهای قاسم علیه السلام بر زمین کشیده می شد. او را در کنار نعش بی جان علی اکبر علیه السلام خوابانید. با ناله فریاد زد:

ای پسر عموهایم و ای بستگانم! بردباری پیشه سازید! به خدا سوگند! پس از امروز هرگز ناگواری نخواهید چشید(1).

برخی می گویند امام حسین علیه السلام هنگام به میدان رفتن قاسم علیه السلام، عمامه ی خود را از سر برداشت و آن را دو نیم کرد. نیمی از آن را مانند کفن بر تن قاسم پوشاند و نیمی دیگر را بر سر قاسم علیه السلام بست(2).

شاید برای این که پارچه ی عمامه، نیمی از صورت او را پوشانیده بود، چهره ی ایشان را به ماه، مانند کرده اند.

ص:183

مرگ را از عسل شیرین تر می یابد. از این رو، از مولای خود اجازه می گیرد تا به میدان نبرد و شهادت، گام نهد. این شهادت طلبی حضرت قاسم علیه السلام و پافشاری او برای رسیدن به مقصود، زیباترین الگوی شهادت طلبی را برای رهروان خط سرخ شهادت رقم زده است که به سادگی از جلوه های دنیایی می گذرند و جان بر سر سودای خود ارزانی می دارند.

ص:184

همه ی مرزها گذاشته اند.

این را وقتی دریافتم که گفتم:

آمده ام تا انتقام مدینه را بگیرم؛

انتقام چادر خاکی و تابوت تیر باران شده را...

نگذاشتند سخنم پایان گیرد.

عقل می گفت:

زیادست عدو، ولی عشق می گفت: غریب است عمو.

من از میان این دو، سخن عشق را برگزیده ام تا نشان عاشقی را به گردن آویزم و بر بلندترین قله ی عاشقی بایستم.

هر چه پا به زمین می کشم، توان ایستادن در برابرت را ندارم.

تنها آرزو دارم تا این استخوان شکسته ها را در سینه ات بفشاری و بدنم را کنار بدن بی سر علی اکبر گذاری تا بگویم:

«من فدایی حسینم!»

گفتار گوینده

سلام بر تو ای عاشورایی ترین جوان! سلام بر تو و عشق بی منتهایت به کعبه ی عشاق! سلام بر تو هنگامی که در لباسی از پاکی رفتی و در جامه ای از خون، معشوقت را صدا زدی!

جوان بودی و شور از نگاهت می چکید. آمده بودی تا از حقّانیت پیشوایت دفاع کنی! سلام بر تو ای یادگار مدینه و کربلا! سلام بر عشق مطهرت و لبان خشکیده ات! سلام بر دفاع خونین ات و عروج عاشق گونه ات!

گوی سبقت را از همگان ربود و نام خود را بر صحیفه ی شهادت نقش کرد. او به جوانان امروز و فردا، درس استواری آموخت و با شهادت، بر شور جوانی، مهر قبولی می زد.

ص:185

جوان بود و از معرفت ناب لبریز! شور جوانی داشت و شعور را رنگ جنون می زد! سینه اش مالامال از مردانگی و وفا بود و پای عقل را در جاده ی مستی شور خود وا می گذاشت. بر توسن انتقام می تازید و صف دشمن را از هم می درید.

آرزو بر جوانان عیب نیست و آرزویی جز شهادت نداشت. هماره بی تابی می کرد تا به آرزوی خویش برسد و جوانه های جوانی خویش را در شهادت بارور سازد.

شهادت این اسوه ی جوان را به رهروان خط سرخ شهادت تبریک و تسلیت می گوییم.

ص:186

امام حسین علیه السلام از خدا خواستم. وقتی به منزل رسیدم، دیدم که بچه ها اطراف منتقل آتش نشسته و مختصر نانی که از روز قبل و شب باقی مانده است، روی آتش گرم می کنند و با اشتهای کامل مشغول خوردن آن نان ها هستند. از دیدن این منظره عصبانی شدم؛ زیرا خوردن نان آن هم نانی که از روز و شب گذشته باقی مانده، برای مبتلا به مرض حصبه مضر است. دختر بزرگم که حالت عصبانیت مرا دید، گفت: ما همه خوب شده ایم و از خواب برخاستیم و گرسنه ایم، نان و چای می خوریم.

گفتم: خوردن نان برای مرض حصبه خوب نیست. گفت: پدر! بنشین تا من خواب خودم را تعریف کنم. ما همه خوب شده ایم. گفتم: خوابت را بگو! گفت: در خواب دیدم که اتاق روشنی زیادی دارد. مردی آمد در اتاق ما. فرش سیاهی در این قسمت از اتاق پهن کردو پهلوی در اتاق، باادب ایستاد. آن وقت 5 نفر با نهایت جلالت و بزرگواری وارد شدند که یک نفر از آنها، زن مجلله ای بود. اول به تاقچه های اتاق و به کتیبه هایی که به دیوار زده شده بود و اسم چهارده معصوم علیهم السلام روی آن نوشته شده بود، خوب نگاه کردند. پس از آن، اطراف آن فرش سیاه نشسته و قرآن های کوچکی از بغل خود بیرون آوردند و قدری خواندند. پس از آن یک نفر از آن ها روضه ی حضرت قاسم علیه السلام را به عربی خواند. من از اسم حضرت قاسم علیه السلام که مکرر می گفتند، فهمیدم روضه ی حضرت قاسم علیه السلام را می خوانند. همگی به شدت گریه می کردند. به ویژه آن زن، خیلی سوزناک گریه می کرد. پس از آن، همان مردی که قبل از همه آمده بود در ظرف های کوچکی چیزی مثل قهوه، آورد و جلوی آنها گذاشت.

من تعجب کردم که اشخاصی با این جلالت چرا پاهای شان برهنه است. جلو رفتم و گفتم: شما را به خدا قسم می دهم کدام یک از شما حضرت علی علیه السلام هستید؟ یکی از آن ها فرمود: منم. خیلی با محبت بود. گفتم شما را به خدا چرا پاهای شما برهنه است؟ _ فقط پای آن زن در همان لباس سیاه پوشیده شده بود _ گفتم: ما بچه ها همه مریضیم. مادر

ص:187

ما هم مریض است. خاله ی ما هم مریض است. آن وقت حضرت علی علیه السلام از جای خود برخاستند و دست مبارک را بر سر و صورت یکایک ما کشیدند و نشستند. فرمودند: خوب شدید. گفتم: مادرم هم مریض است. فرمودند: مادرت باید برود. از شنیدن این حرف، گریستم و التماس کردم. پس در اثر عجز و لابه ی من برخاستند و دستی هم روی لحاف مادرم کشیدند. آن وقت خواستند از اتاق بیرون بروند، رو به من کردند. فرمودند: بر شما باد به نماز که تا شخص، مژه ی چشمش بر هم می خورد، باید نماز بخواند.

تا در کوچه پشت سرشان رفتم. دیدم مرکب های سواری که برای آنان آورنده اند، روپوش های سیاه دارد. آن ها رفتند و من برگشتم. در این وقت از خواب بیدار شدم. صدای اذان صبح را شنیدم. دست بر دست خودم، برادرانم، خاله ام و مادرم گذاشتم. دیدم هیچ کدام تب نداریم. همه برخاستیم و نماز صبح را خواندیم. چون زیاد احساس گرسنگی می کردیم، چای درست کردیم و با نانی که بود، مشغول خوردن شدیم تا شما بیایید و صبحانه تهیه کنید. بالجمله تمام 7 نفر سالم شدند و به دکتر و دوا احتیاجی پیدا نکردند(1).

ص:188

آره!

پرسید:

تو چی شدی؟

گفتم:

منم یه چیزایی گیرم اومده. راه نمی تونم برم.

گفت:

یادته! می خوندی، سینه می زدیم؟

روی یک چاله افتاده بود. توی چاله، پر از خون لخته شده بود. دستش را می زد زیر خون ها و بالا می آورد. و می گفت:

اینا خون منه!

می گفت:

یا حسین! یا زهرا!

به جای سینه زدن، دست توی خون می زد. احوال عجیبی بود. البته زیاد طول نکشید. شاید نیم ساعت سه ربع؛ کم تر یا بیش تر.

هر چی می خواند، آخرش این را می گفت:

امام حسین وقتی شهید شد، سر نداشت، ما می خواهیم سر داشته باشیم و فردای محشر ادعای پیرو حسین بودن بکنیم؟

وقتش که رسید، سرش با آر.پی.جی رفت!

ص:189

بود و آن چنان تنهایی ات در آن تفتیده دشت برهوت، دل مان را به آتش کشید که اکنون در لبیک به تو ای وارث رسولان! همه ی سختی ها را با لذت ایثار بر دوش خواهیم کشید».

شهید مجتبی طیرانی

«عاشورا، روزی که ظهرش نه هم چون ظهرهای دیگر بود و آفتاب تابانش نه هم چون روزهای دیگر. خوشید، اشعه ی سوزانش را هم چون شعله های آتش بر زمین می تابانید. در صحرای نینوا، در کنار شط فرات، خیمه گاه امام حسین علیه السلام در مقابل خرگاه یزید و یاران امام حسین علیه السلام در مقابل لشگریان یزید صف آرایی کرده اند و لحظه ی انتخاب فرارسیده است».

شهید زین العابدین عابدنیا

ص:190

از این جهت که ممکن است افرادی که در آن حضور دارند، به نوعی اهل فعالیت های سیاسی باشند، سیاسی شود. البته در نهایت به نظر می رسد، باید هیأت را از یک کانون فعالیت های سیاسی به معنای حزبی و جناحی جدا دانست و این ها را از هم تفکیک کرد. سخنرانی های هیأت های مذهبی باید در جهت تقویت ایمان و عمل صالح باشد. در کشور ما چند مسأله ی سیاسی هم وجود دارد که این ها در اوج مناجات های نیمه شب و عبادت های فردی ما هم قرار می گیرند؛ چه رسد به مجالس دسته جمعی مؤمنان. این ها را دیگر نمی توان به عنوان کار سیاسی جدا از فعالیت های عبادی در نظر گرفت، مانند: حفظ اصل نظام و مسأله ی ولایت و رهبری که به نظر ما این دو مدام باید در اوج فعالیت های دینی، فردی و اجتماعی در نظر قرار داشته باشند و به این دو پرداخته شود. طرف داری از اصل نظام و حمایت و دعا برای مسؤولان نظام به ویژه مقام معظم رهبری (حفظه اللّه) و یاد آن و تقویت و حمایت از آن در هیأت های مذهبی یک اصل لازم است(1).

ص:191

در این سینه به خنجر زخم بگذاشت

غبار به اندامش نشسته

گمانم استخوان هایش شکسته

صدا زد از ته دل ای عمو جان!

بیا بر دستگیری از یتیمان

عمو! عهد شهادت با تو بستم

علیّ اکبر دوم من استم

که گفته گل به باغت جا ندارد؟

که گفته قاسمت بابا ندارد؟

دلم خواهد ز سر هوشم بگیری

پدر گونه در آغوشم بگیری

عمو جانم! بیا چشم انتظارم

که سر بر روی زانویت گذارم

ص:192

و خون ریزی ندارد. هدف ایشان این بود که نشان دهد وی هیچ گاه آغازگر جنگ نیست.

ب _ به کار بستن تاکتیک نظامی برای پیش گیری از تبلیغات مسموم امویان. آنان می خواستند قیام حضرت را مخدوش سازند و به او نسبت شورشی دهند. در واقع، راه کار امام، حرکتی تبلیغاتی بر ضد یزید به شمار می رفت و در رسوایی یزیدیان مؤثر بود. ایشان با این کار به همگان فهماند که او هیچ گونه امنیتی نداشته است؛ زیرا پیشنهاد مصالحه ی ایشان را رد کردند و بر کشتن ایشان پافشاری ورزیدند.

2. آیا کسی از لشگر امام حسین علیه السلام به دشمن پیوست؟

در هیچ منبع تاریخی چنین مطلبی نیامده است. البته در شب عاشورا آن گاه که امام حسین علیه السلام دستور داد تا چراغ ها را خاموش کنند و هر کس می خواهد برود، شماری از کسانی که با انگیزه های گوناگون به حضرت پیوسته بودند، لشگر را ترک کردند. هم چنین آن هنگام که خبر شهادت مسلم علیه السلام به حضرت رسید، شماری از یاران حضرت جدا شدند، ولی کسی به لشکر مقابل نپیوست. آنان خود را از مهلکه ی نبرد نحات دادند و گریختند. شهید مطهری می فرماید:

کسی از اصحاب و یاران امام حسین علیه السلام با توجه به گرفتاری که داشتند، به لشگر دشمن ملحق نشدند(1).

کسانی که روز عاشورا در برابر دشمن صف آرایی کردند، همگی شهید شدند. البته شخصی به نام «هرثمه بن سیلم» در روز عاشورا از لشگر امام حسین علیه السلام جدا شد و از منطقه گریخت. او نخستین کسی بود که هنگام بازگشت علی علیه السلام از جنگ صفین، خبر شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش را در سرزمین کربلا از حضرت علی علیه السلام شنید. او هم چنین آخرین کسی بود که از جمع یاران امام

ص:193

حسین علیه السلام جدا شد.

ص:194

کودک را برید(1). مصیبت علی اصغر علیه السلام چنان برای حسین علیه السلام توان فرسا بود که گریست و به خداوند عرضه داشت:

خدایا! خودت میان ما و این قوم داوری کن. آنان ما را فرا خواندند تا یاری کنند، ولی برای کشتن ما کمر بسته اند.

در این لحظه ندایی از آسمان رسید که؛

ای حسین! در اندیشه ی اصغر مباش؛ زیرا هم اکنون دایه ای در بهشت برای شیر دادن به او آماده است(2).

هم چنین گفته اند:

حضرت سکینه علیهاالسلام در روز یازدهم محرم نزد پیکرهای شهیدان آمد و چنان گریست که بی هوش شد. در این هنگام امام حسین علیه السلام اشعاری را به سکینه آموخت و ایشان در آن اشعار، مصیبت علی اصغر علیه السلام را برای خود بسیار دشوار خواند و فرمود:

ای کاش همه ی شما در روز عاشورا بودید و می دیدید که چگونه برای کودکم آب خواستم، ولی این قوم به من رحم نکردند و به جای آب گوارا، کودکم را با تیر ستم سیراب نمودند(3).

در روایتی دیگر آمده است هنگامی که علی اصغر علیه السلام در آغوش پدر، بال و پر می زد، یکی از ستم کاران لشگر یزید، تیری به سوی امام افکند که به گلوی علی اصغر علیه السلام فرود آمد. حضرت، کودک بی جان را به دست زینب علیهاالسلام داد سپس دست خود را از خون گلوی علی علیه السلام پر کرد و به آسمان پاشید. و آن گاه عرضه داشت:

ص:195

چون خدا، این منظره را می بیند، آن چه مصیبت بر من وارد شده است، برایم آسان می شود.

سپس علی را به پشت خیمه گاه برد. در آن جا با غلاف شمشیر قبر کوچکی کند و کودکش را درون قبر گذاشت(1).

ص:196

شکوفه ی احساس را می پژمُرد.

همای مرگ آمده بود تا قنداقه ی زیبایت را به آسمان ها برد ولی بدون هیچ خداحافظی!

گهواره ات منتظر بود تا تو را سیراب در آغوش بگیرد.

نسیم از حرکت باز ایستاده بود و منتظر بود که در گوش ات لالایی بخواند و آرام آرام خوابت کند.

همه در انتظار بودند تا لبخند سیراب شدنت را تماشا کنند و برای لحظه ای، ترس از صدای لشگر گرسنه، آزادشان گذارد،

ولی اینک، خواب شیرین بر پرده ی نازک چشمانت سایه انداخته است و دیگر تشنه نیستی.

دستان خونی پدر را که دیدم، فهمیدم که سیرابت کرده اند؛

آری، آب حیات را از نوک پیکان تیر نوشیدی.

منتظر نشسته بودم تا باز آیی و گهواره ات را تکان دهم، ولی وقتی صدای گریه پدر را شنیدم، فهمیدم که دیگر گهواره نمی خواهی.

پدر می خواهد تو را در گهواره ی جاودانه ات، به دست خواب بسپارد.

می خواستم هم بازی دوران بچگی ات شوم ولی حال خواهرت را تنها می گذاری و صورت معصومت را با خاک پنهان می کنی.

دیگر انتظار نمی کشم و برای همیشه با تو خداحافظی می کنم.

خداحافظ! برادر کوچکم، علی!

ص:197

سلام بر آخرین سرباز حسین! سلام بر شیر خوار وفادار حسین! سلام بر شش ماهه ی بی تاب کربلا!

قنداقه ی زیبای تو در برابر آن لشگر سراسر بغض و کینه، مُهر مظلومیتی دیگر بر غربت حسین علیه السلام کوبید و بر مظلومیت شما خاندان شکیبایی معنایی دیگر بخشید. تو آمده بودی تا این ندای مظلومیت را از حنجره ی کوچکت به گوش تاریخ برسانی.

از امشب آب بر حرم رسول خدا می بندند و قلب مطهر حسین علیه السلام را می شکنند. کودکان در حسرت جرعه ای آب بی تابی می کنند امشب که همه ی هستی، اندوه بار تشنگی کودکان تواند یک صدا می گوییم:

سلام بر کودکان لب تشنه ات یا ابا عبداللّه!

بیایید به هم دردی با حسین علیه السلام بشتابیم و او را در غم شهادت علی اصغرش، تسلی دهیم و بگوییم سر و جان ما فدای یک لحظه تشنگی اصغر!

ای سرباز فداکار حسین! ای باب نجات الهی! ای مایه ی رستگاری! با دستان کوچکت گره از مشکلات مان بگشای!

ص:198

فقط دعا کن برام. دعا کن خدا ببخشه.

همیشه دعا می کنم براش.

اسمش «بابا زادگان» بود. صداش می زدند «بابا»، دیگر حوصله «زادگان»اش را نداشتند. گاهی نیز برای سر به سر گذاشتن اش، صدا می زدند: «بابا...»، ولی وقتی بر می گشت سینه می زدند و می گفتند:«... قربان نعش بی سرت» می خندید و سر تکان می داد. با بی سیم چی، دوتایی آمده بودند بیرون پتوها را بتکانند. دور و برشان خاک بلند شد و همه چیز به هم ریخت. وقتی خاک نشست، دیدیم موج پرت شان کرده توی سنگر. رفتم توی سنگر هر دو شهید شده بودند. سر بی سیم چی روی شانه ی بابا بود، مثل وقتی که یکی سرش را می گذارد روی شانه ی دیگری و می خوابد. بابا هم سر نداشت. «بابا! قربان نعش بی سرت»(1).

ص:199

را به ما رهروان حق آموخت.

شهید سیف اللّه روستا زاده

حسین جان! ای معنی انسانیت در زمین و زمان! ای که به ما درس دادی؛ درس خوب زیستن و خوب مردن. ای نور! ای روشنی! ای چراغ فروزان بر مناره ی تاریخ در همه ی عصرها و همه ی نسل ها! امت تو و شاگردان مکتب تو از نزدیک به تو لبیک می گویند. مگر نه این است که تو با راه حرکت کمالی خود، درس انسان بودن و انسان زیستن و انسان مُردن آموختی!.

شهید محمد دوست محمدی

ص:200

از عطر ذکر اهل بیت علیهم السلام و ارتباط با اهل بیت علیهم السلام آکنده کردند.

ص:201

به روح زرد بیابان قسم که این خون ها

فکنده بر دل شان جنگ اضطراب، بخواب!(1)

غلام رضا شکوهی

ص:202

سراغ ندارم. خداوند به همه ی شما جزای خیر دهد.

به راستی، چرا یاران امام حسین علیه السلام برترین یاران هستند؟ در پاسخ باید گفت حجت بر همه ی آنان تمام بود و آنان می دانستند که فردا کشته خواهند شد. با این حال، رهبر خویش را رها نکردند و تا آخرین لحظه بر پیمان خود باقی ماندند. شهید مطهری در این باره می فرماید:

وضع اصحاب ابا عبداللّه علیه السلام طوری بود که بر همه ی اصحاب و شهدای پیشین، سبقت گرفتند؛ چون اصحاب ابا عبداللّه علیه السلام هم از طرف دوست آزاد بودند و هم از طرف دشمن. اما از طرف دوست به علت این که ابا عبداللّه علیه السلام فرمود: آن ها به غیر از من کاری ندارند و شما می توانید از تاریکی شب استفاده کنید و بروید... و از طرف دشمن هم در تنگنا نبودند... پس اصحاب امام حسین علیه السلام بر «بدریّون» پیغمبر صلی الله علیه و آله و «صفّیون» علی علیه السلام ترجیح داشتند(1).

ص:203

آسمان گرفت و فرمود:

ای خدا! خودت شاهد باش که جوانی را به سوی این قوم می فرستم که از نظر جمال و کمال و سخن گفتن، شبیه ترین مردم به رسول اللّه است و ما هر گاه مشتاق دیدار پیامبرت می شدیم، به چهره ی او می نگریستیم(1).

آن گاه با علی اکبر علیه السلام وداع کرد و او را به جانب میدان فرستاد. علی اکبر علیه السلام در کارزار با لشکر دشمن، 120 تن از آنان را هلاک کرد. در این میان تشنگی بر وی چیره گردید. از این رو، نزد حضرت برگشت و عرضه داشت:

پدر جان! شدت تشنگی و سنگینی سلاح، توان مرا ربوده است.

حضرت از او خواست که زبانش را بیرون آورد. سپس زبان علی اکبر علیه السلام را در دهان خود گذاشت(2). آن گاه انگشتری خود را به وی داد تا زیر زبانش بگذارد و اندکی از تشنگی او کاسته شود. سپس به علی اکبر علیه السلام فرمود:

عزیز دلم! صبر پیشه کن؛ زیرا به زودی از دست رسول خدا سیراب می شوی.

علی اکبر علیه السلام دوباره به میدان بازگشت و به جنگ پرداخت. در گیر و دار نبرد، تیری به گلوی وی خورد که او را نقش بر زمین ساخت. علی اکبر علیه السلام فریاد زد:

ای پدر! سلام خدا بر تو باد که هم اکنون این جدم رسول خداست که به تو سلام می رساند و می فرماید به سوی ما بشتاب!... و مرا از جام خود سیراب کرد به گونه ای که پس از آن هرگز تشنه نخواهم شد(3).

در روایت دیگری آمده است که علی اکبر علیه السلام خم شد و روی یال اسب افتاد. اسب نیز جلوی خود را ندید و بدن علی اکبر علیه السلام را به میان دشمنان برد و دشمنان، بدن او را قطعه قطعه نمودند. حضرت امام حسین علیه السلام خود را بر بالین

ص:204

علی اکبر علیه السلام رسانید. چون پیکر او را دید، اشک از دیدگانش سرازیر شد. فرمود:

پس از تو خاک بر سر این دنیا!

حضرت خم شد و صورت خود را بر روی صورت علی اکبر علیه السلام گذاشت و به قدری گریه کرد که تا آن روز کسی آن گونه گریستن را از ایشان ندیده بود. سپس بدن او را در آغوش گرفت و فرمود:

پسرم! از غم و اندوه دنیا راحت شدی، ولی پدرت غریب و تنها باقی ماند(1).

آن گاه صدا زد:

جوانان بنی هاشم! بیایید و برادرتان را به خیمه گاه ببرید.

جوانان آمدند و نعش علی اکبر علیه السلام را به خیمه گاه بردند. در این هنگام، صدای گریه زنان بلند شد و حضرت فرمود:

اِنّا لِلّه وَ اِنّا اِلَیهِ راجِعوُن(2).

ص:205

شهادت را در دل یاران حسین علیه السلام قوت بخشید.

ص:206

برخیز و به نگاهی، غنچه ی خشکیده ی لبم را شکوفا کن!

تیغ کدامین ستم کار این قدر میان اعضای پیکرت جدایی انداخته است که مانند برگ خزان زده ی پاییز از هم جدا افتاده اند.

در سرخی کدامین جوی این گونه غسل شهادت کرده ای و با خاک کدامین عزا این گونه تیمم «غریبی» کرده ای؟

هر قطره از اشکم با قطره های خون تو پیمان پدر و فرزندی می خواند و بر سرزمین بلاها می چکد.

زانوانم می لرزد و توان ایستادن ندارد.

برخیز پسرم! برخیز!

ص:207

ص:208

ملاعباس گفت:

رفقا! اثاثیه ها را رها کنید باید تا صبح نشده، برویم حرم آقا امام حسین.

راه افتادند و به حرم رسیدند. همه آمدند داخل صحن، دورش را گرفتد و گفتند:

ملا عباس! نوحه ای بخوان، سینه بزنیم!

ملا عباس می گوید:

با خودم گفتم می رویم توی حرم آقا و برای شان زیارت می خوانیم. بعد می روم بالاسر امام و دفترچه ی نوحه ام را باز می کنم و هر نوحه ای که آمد، همان را می خوانم. بالای سر امام حسین علیه السلام رسیدم و دفترچه ام را باز کردم، نوحه ی حضرت علی اکبر علیه السلام آمد. فهمیدم که این اشاره ی خود آقا بوده است. بعد از سینه زنی باز گشتیم و چون همگی خسته بودیم. خواب مان برد. در عالم رؤیا دیدم که یکی دارد در می زند. بلند شدم و آمدم ببینم که کیست، دیدم غلام سیاهی است و به من سلام می کند. بعد به من گفت :ملا عباس چاوش شمایی؟ گفتم: بله! گفت: آقا فرمودند به رفقا بگویید که آماده باشند ما می خواهیم به دیدن شما بیاییم. گفتم: آقا کیست؟ گفت: آقا همان کسی است که این همه راه را به عشق او آمده اید. گفتم: امام حسین می خواهد بیاید اینجا؟ گفت: آری، گفتم کجاست تا به پابوس اش برویم؟ گفت: خود آقا فرموده که من می آیم.

در عالم خواب رفقا را بیدار کردم و مؤدب نشستیم. طولی نکشید که نوری ظاهر شد. ما خواستیم از جای مان بلند شویم که آقا فرمود: شما را به جان حسین بنشینید. شما خسته اید و تازه از راه رسیده اید. بعد یک یک احوال ما را پرسید. سپس از من سؤال کرد: می دانی چرا من امشب خودم به اینجا آمدم؟ گفتم: نه آقا جان! فرمود: به خاطر سه چیز؛ اول این که هر کسی به زیارت من بیاید، من نیز به دیدار او می روم. دوم این که سلام مرا به آن پیرمردی که دم در هیأت شما در ده تان می نشیند و کفش ها را جفت می کند، برسانی. سوم این که بگویم اگر دوباره

ص:209

به حرم آمدی نوحه ی علی اکبر را نخوانی. من تعجب کردم و عرضه داشتم: چرا قربانت شوم؟ فرمود: چون شب های جمعه مادرم فاطمه در کربلاست و این مصیبت برای او سنگین است(1).

ص:210

نشسته است و قرآن می خواند. رفتم و به او سلام کردم. دلیل ماندنم را در حرم به او گفتم. او گفت:

هر چه می خواهی از این آقا بگیر!

و اشاره به قبر کرد. نگاه کردم، دیدم حضرت سیدالشهداء علیه السلام روی ضریح نشسته است. آمدم نزدیک ضریح و حاجتم را با گریه خدمت آقا عرض کردم. حضرت، میوه ای به من داد و من، آن میوه را خوردم. یک وقت دیدم صبح شده است و صدای اذان از گل دسته های حرم حضرت شنیده می شود. در حرم باز شد و مردم وارد حرم شدند. مردم به نماز جماعت ایستادند و من هم اقتدا کردم و نماز صبح را به جماعت خواندم. سپس آن شخصی که مرا سرزنش می کرد، دیدم. او با من مصافحه کرد و به من گفت:

دیشب در فکر این بودم که اگر شما درس بخوانید، بهتراست.

بعد به حجره آمدم و کتابم را برداشتم و مشغول مطالعه شدم. دیدم هر چه را که می خوانم، به خوبی می فهمم و در حافظه ام ضبط می شود. آن گاه فهمیدم که حضرت، حاجت مرا روا کرده است(1).

ص:211

پنجاه روز بعد جنازه اش را آوردند. تیر توی پیشانی اش خورده بود. به حالت سجده بود. یا حسین اش را هم لابد گفته بود(1).

چهل صبح بعد از نماز، زیارت عاشورا می خواند تا خدا دعایش را اجابت کند و شهید شود. به شوخی بهش گفتم:

این عملیاتی که من تدارکش رو دیدم، این قدر فشارش بالاس که اگر نخوای هم شهید می شی. به نذر و نیاز حاجت نیست.

گفت:

اگه شهید نشم، باز از فردا می خونم. این قدر چهل روز چهل روز می خونم که شهید بشم.

روز چهلم کار فیصله پیدا کرد. به دور دوم نکشید(2).

ص:212

نرسید و ندای تو را لبیک نگفت، ما پیروان ات در فضای گرم و خونین ایران زمین، دست مردانگی مشت کرده و به ندای غریبی و تنهایی ات لبیک می گوییم».

شهید محمد رستگاری

«ای حسین! اکنون شهیدان بر ما شاهدند و تو ای سید شهیدان! قافله سالار این کاروان هستی. راه عشق نما و به این کاروان متصل فرما! ای بزرگ آموزگار شهادت! و ای سوخته ی شعله های سرکش عشق! به تو اقتدا کردم. تو شاهد باش که هم چون یاران تو به یاری ات برخاستم و ندای پرصلابت «هل من ناصر ینصرنی» تو را لبیک گفتم».

شهید زین العابدین عابد نیا

ص:213

که رونق ذکر اهل بیت علیهم السلام در جامعه ی ما و حتی جامعه ی جهانی به صورت یک امر جا افتاده و مطلوب می بینیم، مدیون ذکر اهل بیت علیهم السلام است که در دوران جنگ توسط انسان هایی که در آستانه ی شهادت بودند، اقامه می شد. اگر نبود آن دوران و خاطره ی شیرین ارتباط عمیق جوانان با ذکر اهل بیت علیهم السلام شاید الان در اثر تهاجم مختلف فرهنگی و مسایلی که جهان علیه اسلام به کار می برد، وضع ما از این که هست، بسیار بدتر بود(1).

ص:214

چون زنگ کاروان عطش جاری است

فریاد به کوه و کمر این جا

هر سو ستاره ای ز پی خورشید

وا کرد چشم و گوش به در این جا

موجی ز خون و سرعت آتش بود

در امتداد چشم پدر این جا

می سوخت چون قناری در اندوه

جان پدر کنار پسر این جا

از پیکری فراتر از خورشید

شب سرخ شد به خون جگر این جا

پا در رکاب سرخ و عطش در مشت

ماندند تا همیشه ی دگر این جا

در مقتل غروب اگر خفتند

هستند بازتاب سحر این جا

سر می دهد ترانه ی باران را

ابری شود نگاه اگر این جا(1)

غلام رضا شکوهی

ص:215

ص:216

ج _ حضرت عباس، عبداللّه، جعفر، عثمان، و محمد پسران ام البنین و برادران امام حسین علیه السلام

د _ عون و محمد فرزندان حضرت زینب علیهاالسلام

ه _ عبداللّه بن مسلم، محمد بن مسلم، جعفر بن عقیل، عبد الرحمان بن عقیل و محمد بن ابی سعید بن عقیل (فرزندان مسلم و عقیل)(1).

ص:217

عباس علیه السلام صاحب فضایل و مقام والایی بود به گونه ای که امام سجاد علیه السلام در باره ی ایشان چنین فرمود:

خدا رحمت کند عمویم عباس را که جان خود را نثار کرد و دشمنان دو دست او را بریدند. در عوض خداوند به او دو بال مرحمت فرمود که با فرشتگان در بهشت پرواز کند چنان که به جعفر بن ابی طالب دو بال عطا فرمود(1).

ایشان القابی مانند: ابوالفضل (صاحب فضایل) ابوالقِربَه (صاحب مشک)، قمر بنی هاشم، عبد صالح، المواسی (ایثارگر)، الفادی (فداکار) الحامی (پشتیبان)، الواقی (محافظ)، السّاعی (تلاشگر) باب الحوائج (وسیله ی برآمدن حاجات) و حامل اللواء (علمدار) بودند. این القاب در زیارت ناحیه ی مقدسه ی امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف آمده است.

در روز عاشورا، حضرت عباس علیه السلام، سه برادر خود را فرا خواند و به آنان فرمود:

ای پسران مادرم! به پیش بتازید تا خلوص و خیر خواهی شما را در راه خدا و رسولش بنگرم.

آنان روانه ی میدان شدند و هر سه به شهادت رسیدند. سپس خود نیز به سمت امام حسین علیه السلام آمد و اجازه ی میدان رفتن خواست. او خطاب به امام عرض کرد:

ای مولای من سینه ام تنگ شده است و از زندگی بی زار شده ام. دلم می خواهد که انتقام خون شهدا را از دشمن بگیرم.

امام گریست و فرمود:

حال که می خواهی به میدان بروی آبی برای این کودکان تشنه بیاور.

عباس علیه السلام به سوی دشمن حمله ور شد. شمشیرش مانند صاعقه ای که در

ص:218

شاخه های خشکیده افتد، دشمن را به خاک هلاکت می افکند. یکی از پهلوانان دشمن به نام «مارد بن صُدَیف» به عباس علیه السلام حمله کرد. حضرت نیز با او درگیر شد. عباس علیه السلام، نیزه ی مارد را از دستش در آورد و او را با نیزه ی خودش به هلاکت رساند. در این درگیری نیز شماری از افراد دشمن هلاک شدند(1).

سپس عباس به سوی نهر فرات تاخت. در آن جا 4 هزار یا 5 هزار تیر انداز نگهبانی می دادند تا کسی از سپاه امام حسین علیه السلام آب بر ندارد. عباس علیه السلام نیز 80 تن از آنان را کشت و خود را به نهر رسانید. دشمن چندین بار برای پیش گیری از آب برداشتن، به او حمله کرد، ولی نتوانست مانع گردد. عباس علیه السلام کفی از آب برداشت تا بنوشد ولی به یاد لب تشنه ی حسین علیه السلام و فرزندان اش افتاد از این رو آب را ریخت(2).

کفی از آب چو آورد به نزدیک لبان

عکس شش ماهه در آن آب تماشا می کرد

مشک را پر از آب کرد و به شانه ی راست انداخت. سپس به سوی خیمه گاه جولان داد. دشمن در کمین او نشسته بود. یکی از افراد دشمن با ضربه ای دست راست ایشان را جدا کرد. حضرت مشک را به دوش چپ انداخت. دست چپ ایشان را نیز جدا کردند. عباس علیه السلام مشک را به دندان گرفت و می کوشید مشک آب را به خیمه گاه برساند. ناگاه باران تیر، عباس علیه السلام را در آغوش فشرد. مشک آب پاره گشت. تیری نیز به سینه و چشمش برخورد کرد(3).

ص:219

در این هنگام یکی از دشمنان، عمودی آهنین به فرق عباس علیه السلام کوفت که از بالای زین بر زمین افتاد. در این حالت صدا زد:

ای برادر! برادرت را دریاب.

حضرت امام حسین علیه السلام، خود را به بالین سر او رسانید. چون پیکر تیر باران شده و دستان بریده ی برادرش را دید، گریست و فرمود:

اکنون پشتم شکست و رشته ی تدبیرم پاره شد و دشمن به من خیره سر گردید(1).

وقتی حضرت عباس علیه السلام، برادر را بر بالین خود حاضر دید، عرض کرد:

مرا به خیمه ها مبر؛ زیرا به سکینه وعده ی آب داده ام و اگر اهل حرم مرا ببینند، بی صبری می کنند.

امام حسین علیه السلام جنازه ی او را همان جا گذاشت و به سوی خیمه گاه برگشت. سکینه علیهاالسلام نزد ایشان آمد و پرسید:

پدر! عمویم عباس کجاست؟ او به ما وعده ی آب داده است و او خلف وعده نمی کند.

حضرت گریست و فرمود:

دخترم! عمویت عباس کشته شد و روحش به سوی بهشت پر کشید.

اهل حرم با شنیدن خبر شهادت عباس گریه کنان گفتند:

وای برادر! وای عباسم! وای از بی یاوری! وای از مصیبت های بعد از تو!(2).

ص:220

هرگز برادر خود را به نام، صدا نزده است. همیشه او را با لفظ «سیدی» و «مولای» صدا می زد و هماره در مقابل برادر و امام خویش، فروتن بود. عباس علیه السلام این ادب و فروتنی را تا لحظه ی آخر بر خود واجب دانست. او بهترین الگوی رشادت و وفاداری است؛ زیرا پرچم دار سپاه بود و همیشه در نبردهای نظامی، پرچم را به دست رشیدترین و شجاع ترین افراد لشگر می سپارند. ایشان یک تنه به جنگ هزاران تیرانداز رفت که از شریعه ی فرات نگاه بانی می کردند. وی با شجاعت توانست بر آب دست یابد ولی دشمن، او را با نیرنگ از پای در آورد.

ام البنین علیهاالسلام هنگام شنیدن خبر شهادت او در مدینه می فرماید:

اگر شمشیر در دست هایت بود، کسی جرأت نزدیک شدن به شمشیرت را به خود نمی داد(1).

هم چنین روایت شده در میان وسایل غارت شده ی شهیدان کربلا که به شام نزد یزید می بردند، پرچم بزرگی وجود داشت که از آن حضرت عباس علیه السلام بود. همه جای این پرچم از شدت ضربه های دشمن تکه تکه شده بود ولی دستگیره ی آن سالم بود. یزید می پرسد:

این پرچم در دست چه کسی بوده است؟

گفتند:

عباس بن علی.

یزید از روی احترام سه بار از جای خود برخاست و نشست و گفت:

به این پرچم بنگرید که در اثر صدمه های جنگ هیچ جای آن سالم نیست جز دستگیره ی آن که پرچم دارش آن را در دست خود نگاه داشته است.

این سخن کنایه از آن است پرچم دار، ضربه هایی را که بر دستش وارد شده است تحمل کرده ولی پرچم را رها نساخته است. سپس گفت:

ص:221

نفرین از تو دور باد ای عباس! این است معنای وفاداری برادر نسبت به برادر(1).

در شب عاشورا، نگهبانی خیمه گاه بر عهده ی عباس علیه السلام قرار می گرفت. زهیر سفارش پدر بزرگوارش علی علیه السلام و جریان خواستگاری ایشان از ام البنین علیهاالسلام رابه عباس علیه السلام یاد آوری می کند و می گوید که مبادا در دفاع از برادرش امام حسین علیه السلام کوتاهی کند. در روایت آمده است که عباس علیه السلام با شنیدن این حرف از شدت غیرت و حیا آن قدر پایش را در رکاب اسب فشار می دهد که رکاب اسب پاره می شود. وی به زهیر می گوید:

به خدا سوگند! فردا چیزی به این لشگر نشان خواهم داد که هرگز ندیده باشی(2).

در مقابل، دشمن نیز از غیرت و شجاعت عباس علیه السلام آگاه است و می داند که کسی توان رویارویی با او را ندارد. از این رو می کوشد به گونه ای عباس علیه السلام را از صفوف لشگر حسین علیه السلام جدا کند تا بتواند پیروزی را به آسانی برای خود رقم بزند. دشمن در شب تاسوعا برای عباس علیه السلام، امان نامه می فرستد تا به خیال شوم خود جامه ی عمل بپوشاند عباس علیه السلام در پاسخ می گوید:

خدا شما و امان تان را لعنت کند! آیا به من امان می دهید در حالی که فرزند رسول خدا امان ندارد(3).

بدین گونه عباس علیه السلام زیباترین الگوی وفاداری را به نام خود رقم می زند. او به اندازه ای محو یار شده است که بر امواج بستر دل انگیز آب روان، لبان خشکیده ی محبوب خود را در نظر می آورد و داغ تشنگی را از یاد می برد. رشادت، وفاداری و فروتنی عباس علیه السلام یکی دیگر از برگ های زرین عاشورا است که همه را به شگفتی وا داشته است.

ص:222

ص:223

از دستانش، بوی سیراب شدن به مشام می رسید. نگاهش به همه، امید را نوید می داد.

همه ی دیدگان به ضریح به دستان آب آور او دخیل بسته بودند و او خوب می دانست که از او چه می خواهند.

این چنین بود که علم دار به پیشگاه امیر آمد و اذن خواست تا «ساقی» باشد،

ولی امر آمد که «سقا» باش!

و این گونه شد که سنگینی مشک بر دوش علم دار افتاد و به سوی آب شتافت. ساعتی نگذشته بود که شقاوت، مشک را درید و آب از شرمندگی مشک چکید. خیال سبز سیراب شدن کودکان، در پیش چشمان خون گرفته ی علم دار دود شد و به هوا برخاست. اینک سقا بود که در خون و خجالت، غوطه می خورد و پایان این شرمندگی را از دست فرشته ی مرگ می طلبید.

ص:224

تاسوعا، قصه ی بی صبری سقاست برای انتقام از گرگان گرسنه ی شامی و کوفی. تاسوعا، پیش درآمد عاشورای خون است و بستری از رشادت است که بر پهنه ی دشت گسترانده اند تا عاشورا در آن تکنوازی کند. سلام بر تاسوعای عباس!

ص:225

افراد کاروان به خصوص روحانی متوجه او می شوند. روحانی گفت:

من چند شب پیش خواب دیدم که حضرت بقیة اللّه به من فرمود که روز، عرفه روضه ی حضرت اباالفضل علیه السلام را بخوانم و من هم می آیم.

آن مرد از میان جمعیت بر می خیزد و می خواهد که از در خیمه بیرون برود که زن او را صدا می زند و به پای مفلوج خود اشاره می کند. مرد نیز به او اشاره ای می کند که خوب می شوی. دوست ما می گفت:

این زن همان ساعت شفا یافت و توانست همه ی مناسک خود را خودش انجام دهد(1).

ص:226

حالا بیا سوار شو جلو!

گفتم:

جلو؟ عراقی ها مرا می زنند.

گفت:

اشکالی ندارد عقب بنشین.

سوار شدم. از کنار ساحل گذشتیم و ایشان مرا تا در شرقی پایگاه بردند. در آن جا هیچ صدایی نبود. انگار نه انگار که جنگ است. دفعه های قبل همیشه این جا صدای شلیک شنیده می شد، ولی این بار نه. سید چون ناراحتی مرا دید، گفت:

فرزندم چرا ناراحتی؟

گفتم:

پاهایم ناراحت است فلج هستم.

گفت:

تو که راه می رفتی فلج نبودی!

گفتم:

چرا آقا من فلج هستم.

گفت:

من دیدم تو راه می رفتی. پس وقتی که صدایت کردم، چطور آمدی؟

نتوانستم جواب بدهم.

گفت:

کدام پایت است؟

گفتم:

هر دو پا.

گفت:

ص:227

پایت را بیاور بالا!

پایم را بالا آوردم. دستی به پایم کشید و من همان طور او را نگاه می کردم. گفت:

الان که از اسب پیاده می شوی، برو آن طرف. پشت آن جا ماشینی هست. سوار شو و برو خانه ات. من هم همین جا هستم.

گفتم:

آقا! این جا منطقه ی جنگی است.

گفت:

تو برو سوار شو. راننده منتظرت هست. بگو آقا مرا فرستاده.

گفتم:

چشم!

آرام آرام و با رعایت این که عراقی ها مرا از آن طرف هدف نگیرند، آمدم. دیدم راننده ای پشت یکی از بنزهای قدیمی مشکی نشسته است. گفتم:

آقا مرا فرستاده تا به خانه برسانی.

گفت:

بله، دستور داده اند!

سوار شدم. راننده به طرف آبادان حرکت کرد. آن جا که رسیدیم تمام چراغ ها روشن بود. آنگار نه انگار که جنگی وجود دارد. در را زدم. زنم آمد و در را باز کرد. خیلی تعجب کردم. گفتم:

چه خبر شده؟

گفت:

هیچی، جنگ تمام شده.

برایم چای آوردند و من هنوز از همه چیز در تعجب بودم. احساس کردم دستی روی شانه هایم قرار گرفته و مرا تکان می دهد. چشم هایم را باز کردم؛ بهیار

ص:228

بیمارستان بود. حالا فهمیدم تمام این ها خواب بوده است. گفت:

با کی صحبت می کردی؟

گفتم:

هیچ کس!

گفت:

چیزی لازم نداری؟

گفتم:

نه!

به فکر فرو رفتم. فاصله ی خواب با واقعیت خیلی کم بود، ولی با واقعیت هم تفاوتی نداشت. اول از همه، چهره ی آن آقا در نظرم مجسم شد؛ او که بود؟ جواب فورا به ذهنم آمد؛ حضرت اباالفضل علیه السلام . ما از بچگی به حضرت اباالفضل علیه السلام خیلی علاقه داشتیم؛ تمام خانواده مان. در معاملات، اسم ابوالفضل علیه السلام که می آمد، بدنم می لرزید و صنّار آن را هم حساب می کردم. ناگهان به یاد حرف آقا افتادم؛

_ کدام پایت است؟

_ هر دو پا.

_ پایت را بالا بیاور!

و گرمای دست های آقا را دوباره روی پاهایم احساس کردم. دلم می خواست، بلند شوم و راه بروم، ولی در این مدتی که بستری شده بودم، هیچ گاه قدرت این کار را پیدا نکرده بودم. دکتر گفته بود؛ نخاعم قطع شده و خطرناک است. من هم گفته بودم: ما عمرمان را کرده ایم و وجدان مان هم راحت است. از آن شب که دکتر این حرف را زده بود، خیلی با خدا راز و نیاز کرده بودم. خواستم تکان بخورم. باز هم ترسیدم، ولی سر انجام پاهایم از تخت سرازیر شدند. انگار عجله ی بیشتری داشتند. آن ها جان گرفته بودند، ولی زمین شان نگذاشتم. ساعت، کم کم

ص:229

به 2 بعد از ظهر نزدیک می شد و بیمارستان نیروی دریایی تهران به زودی مملو از جمعیت ملاقات کنندگان می گردید. خواهرم و همسرم به بیمارستان آمدند. خواهرم را که دیدم، آرام، خواب دیشب را برایش تعریف کردم. گفت:

برادر! من نذر کرده ام و شفای تو را از حضرت اباالفضل خواسته ام، حالا می گویی چکار کنیم؟

گفتم:

دو تا عصا برام بیاور!

رفت و زود آمد. گفت:

می گویند از تخت نباید پایین بیایی چون نمی توانی روی پایت بایستی.

گفتم:

می توانم!

عصا را آوردند. زیر بغلم گذاشتم و شروع کردم به راه رفتن. یک دور رفتم و برگشتم. تمام بخش به من نگاه می کردند. دور بعدی را بدون عصا رفتم. کم کم همهمه در بیمارستان آغاز شد. دکتر «نیشابوری» فورا آمد و گفت:

چی شده؟

جریان را برایش تعریف کردم. چشم هایش از خوشحالی می درخشید. خیلی خوشحال شد. فردا صبح هم که دکتر فیزیوتراپ آمد، خیلی تعجب کرد. من شفا یافته بودم و این امر را مرهون نذر خواهرم می دانستم. یا اباالفضل!(1)

ص:230

ص:231

صورت طبیعی رخ داده و خیلی هم قیمت دارد. گروهی از رزمنده هایی که مدت ها در کنار هم جنگیده اند و در کنار هم انتظار شهادت داشتند، الان هم می خواهند هویت جمعی خودشان را حفظ کنند و آن میراث گران بها را پاس بدارند و حتی ارزش ها را در جامعه توسعه بدهند. این ها در قالب تشکل های جدیدی از قبیل هیأت رزمندگان، هیأت گردان ها و لشگرها و یا هیأت های عاشورایی، آن اهداف را دنبال کردند. هیأت هایی که تشکیل دهنده ی مرکزی آن هیأت ها جمعی از رزمندگان بودند(1).

ص:232

دست عباس تو از این همه اسباب تهی است

مشک هم اشک به بی دستی من می ریزد

بی سبب نیست اگر مشک من از آب تهی است(1)

نماز بی رکوع

بر لب آبم و از داغ غمت می میرم

هر دم از غصه ی جانسوز تو آتش گیرم

اکبرت کشته شد و نوبتم آخر نرسید

سینه ام تنگ شده بس که بود تأخیرم

کربلا کعبه ی عشق است و منم در احرام

شد در این کعبه ی عشاق، دو تا تقصیرم

دست من خورد به آبی که نصیب تو نشد

چشم من داد از آن آب روان تصویرم

باید این دیده و این دست کنم قربانی

تا که تکمیل شود حج من و تقصیرم

زین جهت، دست به پای تو فشاندم بر خاک

تا کنم دیده فدا، چشم به راه تیرم

ای قد و قامت تو معنی «قَد قامَت» من

ای که الهام عبادت ز وجودت گیرم

ص:233

وصل شد حال قیام ام ز عمودی به سجود

بی رکوع است نماز من و این تکبیرم

جسدم را به سوی خیمه ی اصغر مبرید

که خجالت زده زان تشنه لب بی شیرم(1)

حسان

ص:234

3. داستان ازدواج حضرت قاسم علیه السلام در کربلا تا چه اندازه مستند است؟

اصل این قضیه مورد تردید است. بیش تر احتمال می رود که در ردیف تحریف های عاشورا باشد؛ زیرا در گیر و دار آن جنگ، برپایی مراسم عروسی، خردمندانه به نظر نمی رسد و بیش تر جنبه ی خرافی دارد. شهید مطهری رحمه الله در بحث تحریف های عاشورا می گوید:

می گویند امام حسین علیه السلام فرمود: من در همین جا می خواهم دخترم را برای پسر برادرم عقد بکنم و یک شکل از عروسی هم که شده است، در این جا راه بیاندازم. یکی از چیزهایی که از تعزیه خوانی های قدیم، هرگز جدا نمی شد، عروسی قاسم علیه السلام نو کدخدا؛ یعنی نو داماد بود. در صورتی که این در هیچ کتابی از کتابه های تاریخ معتبر وجود ندارد. حاجی نوری می گوید: ملا حسین کاشفی، اولین کسی است که این مطلب را در کتابی به نام «روضة الشهدا» نوشته است و اصل قضیه صد در صد دروغ است(1).

«محدث قمی» نیز این مطلب را در کتاب «منتهی الامال» تکذیب کرده است و در «نفس المهموم» می نویسد:

قضیه ی خواستگاری که در تاریخ عاشورا مطرح است، مربوط به حسن بن حسن است که در هنگام خروج از مدینه یا در راه مدینه تا کربلا، یکی از دو دختر امام حسین علیه السلام را خواستگاری کرد و این جریان برای برخی به اشتباه، قاسم علیه السلام مطرح شده و عروسی قاسم علیه السلام را مطرح کرده اند(2).

هم چنان که پیش تر گذشت، حضرت قاسم علیه السلام در آن زمان هنوز به سن

ص:235

بلوغ نیز نرسیده بود. پس این داستان جعلی است.

ص:236

آن گاه چند تن از یاران امام حسین علیه السلام مانند: «مسلم بن عوسجه» و «زهیر بن قین» از جای برخاستند و با سخنانی رسا و شیوا، با حضرت تجدید میثاق کردند. چون امام حسین علیه السلام یک شب از دشمن مهلت خواسته بود، یاران حضرت پس از سخنان ایشان، به راز و نیاز پرداختند و برای دیدار دوست آماده گشتند. امام سجاد علیه السلام می فرمایند:

من در شب عاشورا نشسته بودم و عمه ام زینب، نیز نزد من بود و از من پرستاری می کرد. در آن هنگام، پدرم به خیمه ی خود رفت و غلام ایشان «جَون» به تیز کردن شمشیر حضرت پرداخت. پدرم، اشعاری را می خواند که بیان گر بی اعتباری دنیا بود. من، اشعار ایشان را شنیدم و از هدف ایشان آگاه گشتم. بغض گلویم را فشرد، ولی خود را نگه داشتم و خاموش ماندم. با این حال، زینب تا اشعار را شنید، مقصود را دریافت و نتوانست خودداری کند. با بی تابی گریست و گفت: وای از این مصیبت! ای کاش مرده بودم و چنین روزی را نمی دیدم. امام به او نگریست و گفت: خواهرم! شیطان، صبر و شکیبایی را از تو نگیرد! این را گفت و اشک از چشمان مبارکش سرازیر شد. سپس فرمود: اگر پرنده را آزاد می گذاشتند، در خانه ی خود آرام می گرفت».

حضرت زینب علیهاالسلام با شنیدن این جمله بیشتر بی تاب شد. بر صورت خود سیلی زد و از هوش رفت. امام حسین برخاست. آب بر روی او پاشید، او را به هوش آورد و دلداری داد(1).

یکی دیگر از حادثه های شب عاشورا، آب رسانی امام حسین علیه السلام به همراه برادرش عباس علیه السلام بود. آنان به قلب دشمن زدند و مشک ها را پر از آب کردند و به خیمه گاه بازگشتند. هم چنین ایشان دستور داد که خیمه ها را نزدیک هم بر

ص:237

پا کنند. در پشت آنها نیز، خندقی کند و در آن آتش ریخت تا دشمن نتواند از پشت، به آنان حمله آورد. این کار، یک تاکتیک نظامی بود تا حضرت با آن نیروی اندک بتواند بیش تر در برابر دشمن دون، مقاومت کند(1).

شب رو به پایان می رفت و کم کم سپیده رخ می نمود. رخساره ی یاران نیز برافروخته تر می گشت. «بُرَیر» که انسان جدی و متینی بود، به شوخی و بذله گویی با دیگران می پرداخت. «عبد الرحمن» به او گفت:

امشب، شب شوخی نیست!

بریر گفت:

همه می دانند که من در جوانی و پیری، اهل شوخی نبوده ام و اکنون برای آن شادی می کنم که قرار است فردا به جرگه ی شهیدان بپیوندم(2).

در سپیده دم عاشورا، حضرت امام حسین علیه السلام با یاران خویش به نماز ایستاد. سپس لشگر خویش را آراست. جمع سپاهیان امام حسین 40 نفر پیاده و 32 نفر سواره بودند.

زهیر در سمت راست و حبیب بن مظاهر در سمت چپ لشگر، صف آرایی کردند. پرچم نیز در دست عباس علیه السلام بود. شماری از سواران دشمن خواستند تا از پشت خیمه گاه به حضرت حمله کنند، ولی با خندق آتش روبه رو شدند.

در این میان، شمر بن ذی الجوشن با بی ادبی هر چه تمام تر با امام حسین علیه السلام سخن گفت. مسلم بن عوسجه می خواست پاسخ این گستاخی را بدهد، ولی امام، او را از این کار باز داشت و فرمود:

نمی خواهم آغازگر جنگ باشم.

در این لحظه، عمر سعد پرچم دار خود را فراخواند که نزدیک او بایستد.

ص:238

سپس تیری بر چله ی کمان نهاد و به سوی لشگر امام پرتاب کرد و گفت:

شهادت دهید که من، جنگ را آغاز کردم.

جنگ در گرفت. یاران امام حسین علیه السلام یکی پس از دیگری، در راه عقیده ی آزادی بخش خود، جان باختند.

روز از نیمه گذشته بود. دشت کربلا پر بود از بدن های پاره پاره و صد چاک. حسین علیه السلام تنهای تنها، بر نیزه ی غریبی خود تکیه داد و خطاب به لشگر فرمود:

آیا مرا می شناسید؟

همه گفتند:

آری! تو حسین پسر رسول خدا هستی.

آن گاه آه سردی کشید و پرسید:

پس چرا خون مرا حلال کردید؟

سپاه جواب داد:

ما همه این ها را می دانیم، ولی تو را رها نمی کنیم تا لب تشنه بکشیم(1).

حضرت از عمر سعد خواست که جنگ تن به تن باشد. عمر سعد این پیشنهاد را پذیرفت. به دستور عمر سعد چند نفر برای جنگ تن به تن به میدان رفتند که حضرت همه ی آنان را کشت. عمر سعد دریافت که اگر این گونه پیش رود، حسین علیه السلام همه ی لشگر را به هلاکت می رساند. بنابراین، پیمان خود را شکست و دستور داد همه ی لشگر یک باره حمله کنند. در این گیر و دار، بسیاری از آنان کشته شدند. به ناچار، لشگر باز گشت و هزار تیر انداز به زانو نشستند تا حسین علیه السلام را تیرباران کنند(2).

ص:239

در این لحظه، شمر با شماری از سواران به سوی خیمه گاه حمله کرد. خون حضرت به جوش آمد و فریاد زد:

اگر دین ندارید و از روز قیامت نمی ترسید، دست کم در دنیای خود آزاده باشید. شما با من جنگ دارید، زنان که تقصیری ندارند(1).

آنان با شمشیر و نیزه به سوی حسین علیه السلام یورش بردند تا این که حضرت به زمین افتاد. با این حال، برخاست و پیاده با آنان مبارزه کرد. چون حضرت زینب علیهاالسلام این صحنه را دید، به عمر سعد گفت:

آیا می بینی که حسین را می کشند و تماشا می کنی؟ آیا در میان شما، یک نفر مسلمان نیست؟

در این گیر و دار، سنگی به پیشانی امام حسین علیه السلام خورد. ایشان، پیراهن خود را بالا زد تا خون از پیشانی پاک کند که حرمله، تیر زهر آلودی به قلب حضرت زد(2). این تیر بر بدن حضرت کارگر افتاد و ایشان را نقش بر زمین ساخت. با این حال، هیچ کس برای وارد کردن ضربه ی نهایی، داوطلب نمی شد. عمر سعد به شخصی گفت:

برو حسین را راحت کن!

به نقلی، «خولی» برای این کار پیش آمد، اما لرزه بر اندامش افتاد و برگشت. نفر دوم «سنان» بود که او نیز نتوانست. سر انجام، شمر ملعون پیش رفت و سر از تن حسین علیه السلام جدا کرد.

ص:240

ص:241

ص:242

انگشتان خسته اش بالا آمد تا سرچشمه ی آن را ببندد.

دست بالا رفت ولی به پیشانی نرسید و در راه خشکید.

در سینه اش احساس سوزش و رهایی کرد.

تیری سه شعبه آمده بود و جایی برای آزادی پرنده ی جان در سینه اش گشوده بود، ولی راه خروج را بر پرنده بسته بود.

دست از نیمه ی راه، مقصدش را تغییر داد و چوبه ی تیر را در محاصره ی انگشتان خود درآورد.

تیر نمی خواست خود را خلاص کند و با طمع به سینه ی او چسبیده بود.

خم شد و از پشت، آن را بیرون کشید و راهی را برای جویبار شهادت گشود.

فواره ای از سرخی بیرون زد.

از روی زین بر زمین افتاد و مادر کویر، او را در آغوش گرفت.

آسمان کم کم تیره می شد و قصد داشت از شرمندگی، ظلمت دشمنان را در تاریکی خود فرو برد، که ندایی برخاست:

ای نفس مطمئن! به سوی پروردگارت باز گرد در حالی که راضی و خشنود هستی.

ص:243

سنگ غصه، شیشه ی دل هر عاشقی را در هم می شکند و باقی مانده های ناله را از تنگی گلو آزاد می کند و می گوید: یا حسین!

ای کشتی نجات بشر! در این لحظه ها بر تو و یاران با وفایت چه می گذرد؟ در غم کدامین مظلومیت، دلت آتش می گیرد؛ در غم هجران یارانی یا اسیری کودکان؟ به سودای تیغ های برهنه و بدن های عریان می اندیشی یا در تب و تاب تکاپوی تازیانه ای بر اندام کوچک کودکان؟

کرّوبیان آسمان نیز دل در گرو تو سپرده اند و تو را انتظار می کشند. آسمان، چشم فرو بسته است تا آن همه شقاوت را نبیند. زمین، چهره در هم کشیده است تا «پلیدی» را بر گرده ی خود حس نکند. کربلا عروس خونین تاریخ می شود، ولی شرمنده از بی کسی و بی یاوری توست! سلام بر حنجر خونین ات! سلام بر ندای مظلومیت ات! و سلام بر لحظه ی عروج ات!

ص:244

پس او را ببرید داخل حسینیه.

گفتند:

اگر به حسینیه برود، نظم و آرامش جلسه را بر هم می زند و مردم را پریشان می کند.

ساعتی نگذشت که مجلس رسمیت پیدا کرد و آرامشی روحانی بر مجلس حاکم شد. در آن زمان، یکی از منبری های معروف، منبر رفت. او با روح ولایتی مخصوص به خود، به مردم شور و هیجان می داد و جامعه را به معارف اسلامی و ولایت و محبت ائمه هدی به ویژه امام حسین علیه السلام آشنا می ساخت. ناگاه در گرماگرم مصیبت و حالت عزا و توسل، جوان معلول از چرخ خود پایین آمد و با تعجب و حیرت می گفت:

چرا مرا با چرخ آورده اید؟ این چه حسینیه ای است؟

یک مرتبه صدای هم آهنگ صلوات در میان مردم برخاست. همه هجوم آوردند و لباس هایش را برای تبرّک می بردند. هم اکنون آن جوان فردی برومند است و مقابل حسینیه سلمان فارسی در یک مغازه ی خیاطی سرگرم کار است(1).

ص:245

داخل چشمان مان رفت. وقتی از حرم حضرت برگشتم، دیدم چشمانم دید خود را باز یافته است و از آن روز تا کنون هرگز درد چشم نگرفته ام(1).

ص:246

عباس علیه السلام کجاست؟ آب را از کجا می شود تهیه کرد؟ کودکان از عطش چگونه اند و صحرای بی آب و علف را چگونه می بینند؟»

این حرف ها را ناصر می زد و هر کس در فکری بود. ناصر، برای لحظاتی حرف هایش را قطع کرد. قیافه اش طور دیگری شده بود، انگار کسی با او حرف می زد. آن هم نه حرف های معمولی! ولی ما که نمی شنیدیم. برای لحظاتی، گویی تمام وجودش گوش بود. شاید صدای سوت خمپاره ای در راه را می شنید و در انتظار انفجار آن بود یا شاید هم صدای هواپیماهایی را که می خواستند بمب های خود را بر سر ما بریزند، ولی ما چیزی نمی شنیدیم.

_ علی! گنجشک ها را می بینی؟

صدای ناصر بود که با من صحبت می کرد؟ ولی هم چنان سراپا گوش.

_ کدام گنجشک ها؟

_ اوناهان؟

_ و با دست درختی را نشان داد که پر از گنجشک بود. منظورش را نفهمیدم.

گفت:

ببین گنجشک ها چه می گویند؟

گوش کردم: جیک جیک، جیک جیک؟ همه با هم جیک جیک می کردند. خیلی تحویلش نگرفتم ولی او می خواست به هدفش برسد و مرا هم سراپا گوش کند. با قیافه ای هیجان آمیز به گونه ای التماس هم می کرد، گفت:

علی گنجشک ها حرف می زنند!

گفتم:

حرف؟!

گفت:

آره بابا! گوش کن، خوب گوش کن!

و این بار من هم مانند ناصر سراپا گوش شدم. با دهانی باز و چشمانی مات و

ص:247

مبهوت گوش کردم و... و صدای آنان را شنیدم که همه می گفتند:

وای حسین کشته شد! وای حسین کشته شد!

و این نغمه هم چنان ادامه داشت. هنگامی که به خود آمدم، صدایی جز جیک جیک و انفجار نمی شنیدم ناصر گفت:

شنیدی!؟

و در حالی که بغض گلویم را گرفته بود، تنها سرم را تکان دادم که شنیدم. آری شنیدم. ناصر گفت:

روز عاشورا، همه ی موجودات برای حسین گریه می کنند...

و من هم گریه کردم(1).

ص:248

رازی است که بر اغیار فاش شود»(1).

«اکنون امام در برابر تاریخ ایستاده است و به صفوف لشگریان دشمن که هم چون سیل مواج شب تا افق گسترده است می نگرد. به عمر سعد در حلقه ی «صنادید» کوفه چه باید گفت؟ وا اسفاه! که کلام را از حقیقت جز اندکی نصیب نیست و از آن برتر، سیمرغِ بلند پرواز دل را بگو که اسیر این قفس تنگ و بال های شکسته است»(2).

ص:249

ص:250

که می دوباره چنان تاک در سبو گل کرد(1)

غلام رضا شکوهی

پیمان اندوه

می آید اما در دلش طوفان اندوه!

در پیش چشم انتظارش خوانِ اندوه!

از هر شیار چهره اش در هرم خورشید

بر یال اسبش می چکد باران اندوه!

حجم نگاهش چون شفق در خون شناور

آغوش بی سامان او سامان اندوه!

ای آن که در هنگامه ی پاییز بیعت

می روید از اندام تو دستان اندوه!

ای مرد! ای کوه! ای بلند قامت عشق!

ای خفته در آغوش دشتستان اندوه!

ای باغ! ای در برگ ریزت، بارش عمر!

ای خفته روی سینه ات، دامان اندوه!

روزی چنان روزِ تو، در تقویم دل نیست

ای سرگذشت کربلایت، جان اندوه!

از نینوایت، صد بیابان ناله بر خاست

ص:251

ما کیستیم این جا! تب سوزان اندوه!

ما چارده قرن است در ماتم نشستیم

بستیم با چشمان خود پیمان اندوه!(1)

غلام رضا شکوهی

ص:252

دو روایت وجود دارد؛ یکی این که، حضرت سجاد علیه السلام آنها را از یزید گرفت و به بدن ها ملحق نمود. دیگر این که آنها را در قبرستان شام دفن کردند که معروف به «رؤوس الشهداء» است. در باره ی محل دفن سر امام حسین علیه السلام چند قول است که محل دفن آن را قبرستان بقیع، بالای سر امیر المؤمنین علی علیه السلام در نجف، الحاق آن در کربلا به پیکر ایشان و در شام در محلی به نام «رأس الحسین علیه السلام » گفته اند.

ص:253

آنها نرسد. همه به او پناه می بردند و از ستم دشمنان شکایت می کردند. در این گیر و دار، زینب علیهاالسلام دریافت که دو کودک از کودکان امام حسین علیه السلام گم شده اند. خواهرش، ام کلثوم علیهاالسلام را آگاه کرد و سراسیمه به جست و جو پرداختند. هر کدام به سویی می دویدند. پس از مدتی، آن دو کودک را زیر بوته ی خاری یافتند که در آغوش هم آرمیده بودند. زینب علیهاالسلام خود را به آنان رساند ولی هر چه آنان را صدا زد، دید بیدار نمی شوند. آری، آن دو کودک بی گناه، از شدت مصیبت های وارده و ترس از غارت گری دشمن، جان باخته بودند(1).

غارت گران برای چپاول خیمه ها، از هر سو حمله می کردند و هر که را در میانه ی راه می دیدند، با تازیانه و کعب نیزه ها می زدند. آنان بر سر به چنگ آوردن غنیمت بیشتر، به رقابت برخاسته بودند و می خواستند خسران اخروی را با اموال مادّی جبران کنند. می خواستند حال که دست به خون بهترین انسان های روی زمین آغشته اند، از کربلا، دست خالی بیرون نروند.

فاطمه ی بنت الحسین علیهاالسلام فرموده است:

من در کربلا خردسال بوده ام و در پایم خلخال طلا بود. با بانوان، در خیمه ها بودیم که ناگهان حمله به خیمه گاه آغاز شد. مردی به من هجوم آورد و کوشید خلخال را از پای من بیرون آورد، ولی دیدم که گریه می کند. به او گفتم: ای دشمن خدا! چرا گریه می کنی؟ گفت: چرا نگریم در حالی که زیور دختر رسول خدا را غارت می کنم! گفتم: پس مرا رها کن و زیور مرا مگیر. گفت: اگر من این کار را نکنم، این زیور نصیب دیگری می شود. آنان، هر آنچه را در خیمه بود، دزدیدند(2).

حضرت فاطمه ی صغری علیهاالسلام، یکی دیگر از دختران امام حسین علیه السلام، می فرماید:

ص:254

کنار خیمه ایستاده بودم و به بدن های پاره پاره ی پدر و اصحاب می نگریستم که سواران با اسب، بر آن جنازه ها می تاختند و در این فکر بودم که بر سر ما چه خواهد آمد. ناگاه دیدم سواری به سوی زنان آمد و با چوبه ی نیزه، آن ها را زد و چادر و روسری هایشان را ربود. بدنم از ترس می لرزید. به عمه ام زینب پناه بردم که ستم کاری به سوی من آمد. وقتی به من رسید، با کعب نیزه برشانه ام زد، به گونه که با صورت بر زمین افتادم. سپس گوشواره و مقنعه ام را کشید و گوشم پاره شد. خون از گوشم جاری شد و بی هوش شدم. وقتی به هوش آمدم، زینب بالای سرم بود و می گفت: بلند شو به خیمه برویم. به او گفتم: ای عمه! آیا پارچه ای هست که سرم را بپوشانم؟ عمه گفت: دخترم! عمه نیز مانند توست. به خیمه گاه رفتیم. همه چیز را دزدیده بودند. برادرم سجاد، با صورت روی زمین افتاده بود و توان برخاستن نداشت(1).

در این لحظه خیمه ها را آتش زدند که کودکان به دستور امام سجاد علیه السلام، به سوی بیابان گریختند.

یکی دیگر از جنایت های این شب، جنایت «ساربان» است که به طمع انگشتر و کمربند قیمتی امام حسین علیه السلام، شبانه به گودال قتله گاه آمد و دست حضرت را برید. امام صادق علیه السلام در باره ی او می فرماید:

او سال ها پیش در کنار خانه ی خدا طواف می کرد. در آن حال چشمش به زنی افتاد که در حال طواف، پرده ی کعبه را گرفته بود. او نیز آمد و دستش را روی دست زن نهاد. غضب خداوند او را گرفتار ساخت و دست او بر دست زن چسبید. خبر به قاضی مکه رسید. وی دستور داد که دست او باید بریده شود. او به التماس افتاد. گفتند: ببینید امسال کسی از بنی هاشم به حج آمده است یا نه؟ گفتند: آری، حسین بن علی در مکه است. نزد ایشان رفتند. جوان به التماس افتاد و پوزش خواست. حضرت پس از نصیحت او، از خدا خواست که

ص:255

گناهش را ببخشد. به اذن خداوند دست جوان از دست زن جدا گردید. او خوشحال شد و عرض کرد امیدوارم این محبت شما را جبران کنم!(1)

باری، او در شام غریبان، دست شفاعت گر خویش را از بدن برید و این گونه جبران کرد.

در این شب، حضرت زینب علیهاالسلام به دلیل فشار روحی فراوان، توان ایستادن نداشت و نماز شب خود را نشسته خواند.

ص:256

سنگینی می کند. با این حال دلش، سبک بال به درگاه الهی پر می گشاید و حماسه ای دیگر بر حماسه های کربلا می افزاید.

او خدا را فراموش نکرده است و می داند که او حاضر و ناظر است. پس شکایت برای چه و اندوه برای که؟ آری! نماز در چنین شبی، دلی عاشورایی می طلبد و هر رکعت این نماز با آن وضعیت _ که نه خیمه ای مانده و نه چادری بر سر _ خشت دیگری بر بنیان فرهنگ سرای عاشورا می نهد و این بردباری حسینی و پایداری زینبی است که قیام سرخ عاشورا را از دیگر قیام ها جدا می کند. حسینی رفتند و زینبی ماندن، تنها از عهده ی کسانی بر می آید که در آموزشگاه کربلا، نام نویسی کرده باشند.

ص:257

هفتاد و دو لاله را به همراه دارد.

گویی عقربه های زمان نیز در این آتش سوزی، سوخته است.

گویی عمری است در این بیابان سرگردانم.

پیکر کودکان خردسال در شعله هایی می سوزد که از تازیانه ها زبان می کشد و حصاری فولادین از غصه، مرا در بر گرفته است.

قانونِ ماندن شکسته و شکوفه های مروت، پای مال شده است و تنها یاد توست که در این شب تنهایی به من آرامش می دهد.

به نماز می ایستم. زانوانم به من التماس می کنند که بار سنگین غصه را از دوش شان بر دارم و بر زمین بنشینم.

نماز شبم با یاد تو، سفره ای بر پهنه ی بیابان گسترانده و به یاد استخوان های شکسته ات، شکسته است.

تو شهید اهل ظلمی و من در اسارت اهل کینه ام!

چه قدر در لابه لای شمشیر شکسته ها، جستجویت کردم و دم آخر، این تو بودی که از حلقوم رها از بغض و تشنگی ات، صدایم کردی.

کتاب شیرازه شده ات را چه سان نظاره کنم که اگر عدویت می گذاشت تا صبح قیامت می نشستم و سطر سطر آن را با نم دیده تازه می کردم.

باز چشمانم به یاد تو می سوزد و به من التماس می کند تا دوباره گلو را از سنگینی بغض خلاص کنم.

ص:258

داده و لب به شکوه نگشوده است!

سلام بر تو ای دختر زهرا و علی! تو دخت شیرزن مدینه، زهرایی و بشریت در نطق آتشین ات خود را یافته است. تو قهرمان دخت شیرمرد عرصه های بدر و خیبر و حُنَینی! ای که چون کوه ایستاده ای و در پیش دشمن عجز را به تمسخر گرفته ای.

سلام بر زینب و غم های دلش! سلام بر استواری پیمان و عقیده اش که کوه در پیش صبرش، پر کاهی بیش نیست! تو چهره ی خورشیدیِ عاشورا را با گلاب اشک شستی! تو کوه یقینی که «امامت» به سایه ی صبرت پناه آورده و آسمان بر شانه ی استواری تو ایستاده است.

با پیام آور فتح و رسول ایستادگی کربلا، حضرت زینب کبری علیهاالسلام هم نوا می شویم و این غم عظمی را به همه ی کرّوبیان آسمان تسلیت می گوییم.

ای یادگار گریه های زهرا علیهاالسلام ! ای یادآور مظلومیت و غربت علی علیه السلام ! ای تکمیل کننده ی قیام سرخ حسین علیه السلام ! غم جان کاه هجران عاشوراییان را بر قلب خسته ات تسلیت می گوییم.

ص:259

خانه نشین شد تا این که روز عاشورایی فرا رسید. او از برادران و خواهران خود خواست که او را به حرم حضرت زینب علیهاالسلام ببرند تا به ایشان توسل پیدا کند و شفای خود را از ایشان بطلبد. آنان نپذیرفتند و گفتند:

اگر قرار است شفا بگیری همین جا در خانه ات هم می شود.

فوزیه اصرار کرد اما آنها قبول نکردند تا این که در یکی از روزهای محرم در خانه ی همسایه اش مجلس عزاداری بر پا شده بود. او به خانه ی همسایه رفت و زیاد گریه کرد. بعد از عزاداری به خانه ی خود برگشت و با حالت گریه و توسل به خواب رفت قبل از طلوع آفتاب بیدار شد و متوجه شد کسی دستش را گرفته است و می گوید:

فوزیه بلند شو!

او با شنیدن آن بر می خیزد و روی پاهای خود می ایستد. اطرافش را نگاه می کند، اما کسی را نمی بیند. او از خوشحالی تکبیر می گوید. مادرش از خواب بیدار می شود و با دیدن وضعیت او به کوچه می دود وبلند «اللّه اکبر» و «لااله الااللّه» می گوید. برادران به خانه ی او می آیند و همسایگان با خبر می شوند. سلام و صلوات، فضا را عطرآگین می کند. خبر، کم کم به شهرها و روستاهای مجاور می رسد و مردم دسته دسته برای تبرّک، به خانه ی او می آیند. سلام و درود بی پایان خدا بر حضرت زینب علیهاالسلام (1)

ص:260

_ شریف! تنها نشسته ای؟

_ داشتم به فردا فکر می کردم و به سرنوشت که در کدام صفحه اش رقم می خوریم.

«حسنوند» صدای گرمی داشت و نگاهش سریع تر از برق، بر روزنه های تاریک دل می تابید. با صدایی صمیمی و شوخ پرسید:

چیه! نکنه ترس برت داشته؟

_ نه بابا! دلم شور رفتن دارد. می خواهم تا آخرین لحظه ی پیروزی عملیات زنده بمانم وبعد... چه می دانم هر چه خدا بخواهد.

دستش را گرفتم و پهلوی خودم نشاندم.

_ خدا کند باز هم باشیم. توی این مدت خیلی بهت عادت کردم. احساس می کنم اگر یک روز صدایت را نشنوم، انگار چیزی را گم کرده ام.

می خندد. به یاد نخستین روزهای آشنایی می افتم که برای عملیات «والفجر 4» به جبهه ی غرب اعزام شده بودیم. مهر ماه سال 62 بود که ما را از 45 روز آموزشی، از پادگان امام حسین علیه السلام، با کل تجهیزات به کردستان _ منطقه ی پنجوین _ اعزام کردند. من و حسنوند و «کاری»، هر سه در گروهان «الغدیر» از گردان علی اکبر، لشگر 10 سیدالشهداء، با هم آشنا شدیم و کم کم خواب و خوراک مان با هم شد تا حالا که برای عملیاتی دیگر آماده می شویم.

حسنوند، کارگر کارخانه ی سایپا بود. یک روز نشسته بود و درباره ی کارش با بچه ها صحبت می کرد. کلامش شیرین بود و حتی وقتی که حرف های عادی می زد، همه را مجذوب خود می کرد. من وآقای کاری، آن سوی سنگر نشسته بودیم. باد مهر می وزید و غبار پاییز را در اطراف مان می پراکند. گاهی سر بلند می کردیم و به صحبت هایش گوش می دادیم. بعد از مدتی، من هم به جمع آنها پیوستم. کاری هم آمد. مدتی مشغول صحبت شدیم تا کم کم بچه ها پراکنده شدند و ما را تنها گذاشتند. از فرصت استفاده کردم و با او به گپ نشستم.

_ چند سال تان است، آقای حسنوند؟

ص:261

_ 37 سال.

خورشید رو به سوی غروب داشت و دشت دلگیر بود.

_ آقا شریف! می خواهم چند روزی بروم ملایر!

_ چطور حالا؟ لشگر تازه عازم منطقه است.

_ می دانم. اما خدا بعد از چند سال انتظار، به من فرزندی عطا کرده که هنوز ندیدمش.

_ به به! مبارک باشد، ان شاء اللّه! چی هست؟

اشک در چشم هایش جمع شد. لب هایش لرزیدند. گفت:

دختر است؛ زینب. دلم می خواهد هر چه زودتر بروم و روی نازنین اش را ببینم و برگردم.

_ حالا که این طور است برو بیش تر بمان.

_ درست است، اما اگر زود برنگردم، انگار که راه را فدای امانتی موقت کرده ام. می ترسم دیر بشود و وقتی خودم بیایم که دیگر قافله رفته باشد. عملیات نزدیک است. دلم آرام و قرار ندارد.

حسنوند وقتی از خدا می گفت چون زورقی، دریای دل را می شکافت و گوهرهای مدفون حیات را از اعماق قلب بیرون می کشید و با درخشش، اشک شوق در نگاه ها می ریخت. از منزلت شهید می گفت و چنان مرا غرق مستی عشق می کرد که بیابان های منطقه را، دریایی از نور و حیات می دیدم. چشم بر نخستین ستاره های شب دوخت و نگاه نمناکش را بر من چرخاند:

_ آقا شریف! وقت نماز است.

به طرف تانکر آب راه افتادیم.

_ آقای کاری شما از همه ی ما بزرگتری. بیا امشب پیش نمازی کن!

کاری سری تکان داد و گفت:

ص:262

من چکاره ام آقای حسنوند؟ اگر ما لایق چنین چیزی بودیم که دیگر غمی نداشتیم.

به نماز، به ویژه نماز جماعت خیلی اهمیت می داد. معتقد بود، تنها راه نجات آدمی در همین جماعت هاست. آن شب دقایقی بسیار طولانی به عبادت نشست و سجده های طولانی کرد. بلندی محاسن اش به چهره ی زیبایش جذبه ی خاصی می بخشید. قامت رشیدی داشت. وقتی دست به قنوت برمی داشت، بی اراده مجذوب چهره ی باوقارش می شدم. صبح زود حوالی ساعت 5 قرار بود به طرف جزیره ی مجنون حرکت کنیم.

اکنون ساعت هاست که در نزدیکی های جزیره ی مجنون، سنگر گرفته ایم. ستاره های آسمان کم کم هویدا می شوند. صدای توپ و خمپاره های دشمن لحظه ای قطع نمی شود. فرمانده ی گروهان، نفرات را تقسیم بندی می کند:

_ بچه ها همه چیز آماده است؟ حرکت می کنیم.

در هر قایقی 10 _ 15 نفر می نشینیم. رو به روی حسنوند نشسته ام. قایق بر سطح باتلاقی منطقه، آرام پیش می رود. نور سرخ غروب از نیزارها بر صورت مان می تابد و چهره ها رنگ خون به خود می گیرند. در میان دیده های منتظر و در این غروب خونین، نگاه آرام و شاد حسنوند درخشش طلوع آفتاب را دارد. حالا با عشق دیدار فرزندش؛ زینب، از میان نیزارها نظاره گر غروب است و ساکت و تنها، بی انتها را می نگرد. لختی بعد رو به من می کند. سرش را نزدیک می آورد و به آرامی می گوید:

شریف! یک زحمتی برایت داشتم.

_ امر بفرما!

_ می خواستم یک پیغام برایم ببری.

_ چی هست؟ کِی؟ برای کی؟

ص:263

_ برای خانمم. اگر شهید شدم به او بگو که دوست دارم که زینبم را زینب گونه بار بیاوری. دوست دارم بداند پدرش چه راهی را رفته است.

بغض گلویم را فشرد.

_ این حرف ها چیه آقای حسنوند! ان شاء الله همه با سلامتی و پیروزی بر می گردیم پیش زن و بچه های مان.

_ هر چی خدا بخواهد همان می شود. فقط باید دعا کرد قبل از شهادت، سرکوبی دشمن را شاهد باشیم.

قایق ها در حال حرکت اند و هواپیماهای دشمن، گاهی بالای سرمان ظاهر می شوند و ما مجبور می شویم با قایق در نیزارها پنهان شویم و این خود، حرکت را کند می کند.

از نیمه های شب گذشته بود که در خط مستقر شدیم. تا آن وقت که دیگر خورشید می رفت در وسط آسمان جای بگیرد، آتش پی گیر توپ خانه ی دشمن، لحظه ای قطع نشده بود. با انفجار شدید خمپاره ای، سرها را دزدیدیم و به داخل سنگر خزیدیم... در سنگر جا نبود. سه نفری هم به زور جا شده بودیم. دلم می خواست او (حسنوند) هم در کنارمان باشد، اما چنین تجمعی در آن موقعیت خطرناک بود. گفتم:

آقای حسنوند! خطرناکه! اگر خدای نکرده یک خمپاره این جا بخورد هر چهار تا شهید می شویم.

حسنوند، دیگر حرفی نزد و به سرعت برگشت، اما هنوز چند لحظه از رفتن اش نگذشته بود که صدای مهیب انفجار خمپاره ای دیگر به شدت تکان مان داد... صدای ناله برخاست. کیسه های شن را با عجله بلند کرده و کنار انداختیم. از چهره ی غرق در خاک و خونش، تنها چشمانش به سختی تکان می خورد. سرش را بلند کردم و او را در آغوش گرفتم.

ص:264

_ شریف! دیدی؟ قسمت بود که برگردم.

حسنوند، چهره ی درهم اش را کمی گشود و با لب های لرزانش ناله ای کرد. کلماتی را بریده بریده ادا کرد:

_ بچه ها! مرا چند قدم ببرید آن طرف تر.

و به خط اشاره کرد، به طرف عراقی ها.

_ نمی توانیم حرکت ات بدهیم. یک کمی صبر کن، الان امدادگر می رسد. چیز مهمی نیست، زود خوب می شوی.

خنده ای بر لبانش نشست. گویا این دلداری به نظرش مسخره آمده بود. چیزی نگذشت که دوباره چهره در هم کشید. نفس هایش چون مرغ در قفس، پر و بال می زد.

_ شریف! شما را به خدا مرا ببرید جلو.

_ با این وضع نمی شود. بگذار امدادگر برسد.

در حالی که دست هایم به شدت می لرزید، خون چهره اش را پاک کردم.

_ شریف! خواهش می کنم.

_ حسنوند! فقط یک خورده تحمل کن. ما نمی دانیم چطور باید حرکت ات بدهیم.

چشمانش را غم گرفت و چهره اش را با حالتی محزون از روی ما برگرداند. لحظه ای را به یاد آوردم که بالای سنگر، ایستاده بود ولی می خواست جایی برایش باز کنیم. بغض، گلویم را به درد آورد. گفتیم: «نه نمی شود». و او مثل پرنده ای به سوی حادثه پرواز کرد، آن قدر سریع که باورمان نمی شد. از کاری پرسیدم:

چه کار کنیم؟

اشک در چشمان حسنوند حلقه زده بود. ملتمسانه گفت:

شما را به خدا! این دم آخری دلم را نشکنید.

دیگر طاقت نیاوردم، به کاری گفتم:

ص:265

زود باش بلندش کن!

بلندش کردیم و از سنگر بیرون آوردیم. حس می کردم از فشار بغض، راه نفسم بسته می شود و ضربان شدید قلبم نمی گذارد صدای ضعیف اش را درست بشنوم. روی زمین گذاشتیم اش؛ همان جا که می خواست.

_ شریف جان! صورتت را پایین بیاور.

خم شدم. مرا بوسید. در اوج گریه هایی شکسته و ناله هایی ضعیف، تنها صدای «یا مهدی» و «یا حسین» گفتن اش مفهوم بود. دیگر نتوانستم جلوی خودم را بگیرم. بغضم ترکید و زدم زیر گریه.

_ حسنوند! چرا خواستی بیاوریم ات بیرون؟

لبخندی بر لبش نشست.

_ من که می دانم رفتنی ام. خواستم دم آخری تو این وضعیت، چند قدم دیگر به کربلا نزدیک تر بشوم.

سرم را گذاشتم روی سینه اش و با تمام توان ضجه زدم. قوایش را جمع کرد. لب هایش دوباره لرزید.

_ هر چه می خواهی بگو! هر چه باشد انجام می دهم.

_ مرا رو به قبله کنید.

با کمک کاری رو به قبله اش کردیم. چنان سخت در آغوش اش گرفته بودم که تمام بدنم از خونش رنگین شده بود. در حالی که آتش دشمن هم چنان بی دریغ، بر سرمان می بارید، صدای گریه و ضجه ی ما، خود سنگری شده بود در برابر نعره ی خمپاره های دشمن. لب هایش را به سختی تکان داد:

_ شریف! سرم را بلند کن.

دستم را زیر سرش گذاشتم و به آرامی بلندش کردم. با آهنگی که تا ابد در عمق جانم نقش بست، آخرین جمله را گفت:

_ السلام علیک یا ابا عبد الله.

ص:266

و روی دست های من افتاد.(1)

ص:267

ص:268

شما بروید لبنان، می بینید که این حرکت، بسیار ج_ا افت_اده است. آن حرکت در آن روز، ک_ار خود را به نظر من انجام داد. اشاعه ی عزاداری برای ابا عبدالله الحسین علیه السلام و فرهنگ زنده نگه داشتن نام اهل بیت علیهم السلام در میان انقلابیون، الان یک عنصر انقلابی جدای از اهل بیت نیست. از همان اول که این ارتباط انقلابی بین ایران و لبنان برقرار شده، ارتباط فرهنگی و معنوی بر محور ذکر اهل بیت علیهم السلام هم برقرار شد. طبیعتا خیلی هم مؤثر بود که ما با هم احساس هم دردی، هم فکری، هم صحبتی یا حتی هم کاری بکنیم در جهت دفاع از کیان اسلام(1).

ص:269

به جز تو ای ز جام گریه سر مست!

که قربانی گرفته بر سر دست؟

تو در دریای خون، خورشید جستی

تو گل را با گلاب اشک شستی

تو آیات صبوری آفریدی

ز قرآن پاره ها، گل بوسه چیدی

تو که قلبت ز خون، بحری دگر بود

ز قرآن پاره هایت پاره تر بود

حسین، آماده بهر جان فشانی

تو را فرمود: ای زهرای ثانی!

که ای از خود تهی، از عشق سرشار

مرا هم در نماز شب به یاد آر!

صلوة الیل را بنشسته خواندی

خدا را از درون خسته خواندی

به وقت راه رفتن پای تا سر

تو زهرا بودی و زهرا پیمبر(1)

غلام رضا سازگار

ص:270

ص:271

حسین علیه السلام، کشتن مادر وهب در کربلا، گذراندن اسیران از کنار گودال قتل گاه برای آزار روحی آنان، آتش زدن خیمه گاه، غذا ندادن به اسیران(1).

ص:272

محاسن نورانی و چهره ی غم بارشان بود.

حضرت سجاد علیه السلام در ماجرای کربلا، به بیماری شدیدی دچار شده بود. البته این تقدیر الهی بود تا بدین وسیله از خطر کشته شدن به دست دشمن در امان بماند. در این صورت، تکلیف جهاد نیز از دوش ایشان برداشته می شد؛ زیرا اگر کسی ندای استغاثه ی امام زمان خویش را بشنود و از هم یاری دریغ ورزد، از دین اسلام بیرون می رود و مسلمان نیست. با این حال، هر چند حضرت سجاد علیه السلام بیمار بود، ولی با شنیدن ندای کمک خواهی امام حسین علیه السلام، از بستر برخاست و شمشیر خود را برداشت و کوشید از خیمه به در آید. شدت بیماری ایشان به گونه ای بود که به سختی می توانست شمشیر را حمایل کند. حضرت ام کلثوم علیهاالسلام به سوی ایشان دوید تا وی را از رفتن به میدان باز دارد حضرت به او فرمود:

ای عمه! رهایم کن تا در رکاب پسر رسول خدا با دشمن بجنگم.

در این هنگام امام حسین علیه السلام ماجرا را دریافت. از میدان فریاد بر آورد:

خواهرم! او را نگهدار تا زمین از جهت خدا تهی نگردد.

با این حال حضرت سجاد علیه السلام برای به میدان رفتن، پافشاری می کرد. امام حسین علیه السلام خود را به خیمه رسانید و فرمود:

پسرم! می خواهی چه کنی؟

عرض کرد:

ندای مظلومیت تو، رگ های قلبم را از هم گسیخت. می خواهم به میدان بیایم و جانم را فدای تو سازم.

امام فرمود:

عزیزم! تو بیمار هستی و جهاد بر تو واجب نیست. تو حجت خدا بر شیعیانی! تو پدر یتیمان و بیوه زنانی! تو باید آنان را به مدینه برسانی!

حضرت سجاد علیه السلام عرض کرد:

ص:273

آیا بمانم و کشته شدن تو را بنگرم؟ ای کاش نبودم و جانم نثار تو شده بود!

در این هنگام، امام حسین علیه السلام او را در آغوش گرفت و با هم گریستند(1). حضرت سجاد علیه السلام از پدر، سراغ عمویش عباس علیه السلام، برادرش علی اکبر، حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه و زهیر بن قین را گرفت. امام، آه سردی کشید و فرمود:

پسرم! بدان که در خیمه ها مردی جز من و تو باقی نمانده است.

پس از شهادت امام و یاران باوفایش، اسیران را از کنار بدن های پاره پاره گذر دادند. در این میان، حضرت سجاد علیه السلام، را بر شتری برهنه سوار کرده بودند و غل و زنجیر به دست و پا و گردن ایشان بسته بودند. از آن جا که ایشان توان نشستن بر آن شتر را نداشت، پاهای ایشان را از زیر شکم شتر، به هم محکم بسته بودند. اهل بیت علیهم السلام با دیدن بدن های پاره پاره، همگی خود را از فراز مرکب ها به زمین می انداختند و شیون می کردند. حضرت سجاد علیه السلام چون نمی توانست از شتر پیاده شود، همان جا بر شتر نشسته بود و می گریست. حضرت زینب علیهاالسلام نزد وی آمد و او را دلداری داد. حضرت سجاد علیه السلام فرمود:

چگونه بی تاب نباشم در حالی که بدن های بی سر و عریان و غرقه به خون عزیزانم را می بینم.

آن گاه اهل حرم را به سوی کوفه بردند. به دلیل سنگینی زنجیرها، خون از پاهای حضرت سجاد علیه السلام سرازیر بود. در دارالاماره ی کوفه، حضرت سجاد علیه السلام با دلیری فراوان با ابن زیاد سخن گفت، به گونه ای که آن ملعون به خشم آمد و دستور داد گردن ایشان را بزنند. با این حال، حضرت زینب علیهاالسلام پیش آمد و دست در گردن آن حضرت انداخت و فرمود:

اگر می خواهید او را بکشید، مرا نیز باید بکشید.

ص:274

بدین ترتیب، ابن زیاد از کشتن آن حضرت چشم پوشید. البته حضرت سجاد علیه السلام از پا ننشست و دوباره به ابن زیاد فرمود: