شهیدان راه فضیلت

ص :2

اثر علامه فقیه مجاهد

حضرت شیخ عبدالحسین امینی نجفی

شهیدان را فضیلت

شرح حال مختصر علمای شهیدمان از قرن چهارم هجری تا کنون،

مشتمل بر یکصد و سی شهید دانشمند بلند آوازه.

ص :3

زندگینامه ی 130 شهید عالم شیعه

از قرن 4 تا 14 هجری

ص :4

شایسته ترین شخصی که باید به حکم خدا و رسول، رهبر و زمامدار جامعه شود و انسانیت را به سر منزل سعادت و رستگاری برساند، کنار زده شد مردم هوی پرست دور از حق، بر آن امام معصوم که مع الحق(1) بود، پیشی گرفتند و به امامتش گردن ننهادند و سفارش های مکرر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را درباره اش ناشنیده گرفتندو چهره ی حکومت عدالت گستر اسلام را سیاه کردند، و حق را وارونه جلوه دادند، تا جائی که به نام اسلام و مسلمین به آبروی پیامبر گرامی اسلام لطمه زدند.

این رویدادهای ننگین، سبب شد که علامه ی امینی دامن همت به کمر زد و دلیرانه وارد میدان جهاد شد و با شمشیر بران، به نبرد پرداخت و با کمال اخلاص و اشتیاق جسم سالم و جان پاکش را در این راه فدا کرد و سرانجام ناله ی مظلومیت حق را به گوش جهان رسانید.

این شد که کتاب نفیس «الغدیر» همانند خورشید در افق مطبوعات درخشید، و جلوه اش روشنی بخش دیده ی حق گرایان ( دوستان علی ) شد و چشم مخالفان حق را کور ساخت.

عشق او به علی و عنایت خاص آن بزرگوار به وی با زحمت های طاقت فرسایش سبب پیدایی «الغدیر» شد چنانکه خودش می فرمود: « هرگاه پشت میز می نشستم که الغدیر را بنویسم مثل اینکه علی (علیه السلام )را در کنار میزم می دیدم که مطالب را به من دیکته می فرمود».

« وقتی که به اصفهان منزل آیة الله خادمی وارد می شوند، یکی از روحانیان محترم در شب قبل اش خواب می بیند که حضرت امیر المؤمنین علی (علیه السلام) در منزل آقای خادمی تشریف آورده اند صبح که به آنجا می رود

ص :6

می بیند علامه ی امینی به آنجا وارد شده است»

«او چنان شیفته ی بارگاه ولایت بود که هستی خود را یک باره در کوره عشق علی ریخت و پروانه وار سوخت و لبخند مردانه اش نشانی از پیروزیش بود.»

محضرش همیشه یادآور مظلومیت های علی بود و چشمانش به خاطر علی گوهر اشک به دامن می افشاند.

هنگامی که به حرم مولایش مشرف می شد، گویا در جهان دیگر و با غیر این جهانیان بود. چهره اش دگرگون می شد و در هاله ای از ابهت و جلال فرو می رفت. فروغ روحانیت، و جلوه معنویت از سیمای بهشتی اش نمودار می شد . گاهی سکوت اسرار آمیز و گاهی زمزمه ی عشق انگیز او با گریه توأم می شد و برای اهل نظر جهانی از لطف و صفا می آفرید که هم لذت بخش بود و هم انسان ساز.

علامه ی امینی، برای خود تاریخی آفرید که برای همیشه زنده و جاوید خواهد ماند. راستی که وی در عصر خود یگانه و بی نظیر بود. او می توانست به آسانی به ریاست ها برسد و راحت زندگی کند و از کثرت کار خود را بیمار و دچار مرگ زود رس نسازد، ولی عشق به حق او را از هر راهی گرفت و به راه علی سوق داد، خاکسار آن درگاهش کرد تا از نظر کیمیا اثر آن حضرت مس وجودش را طلا ساخت و استغاثه مظلومیت و غربت علی را هم خودش لبیک گفت و هم به گوش جهانیان رسانید و انسان ها را بیدار کرد و خائن هایی را که در ماسک تقدس بودند رسوا نمود و رسالتی بس بزرگ را ایفا کرد و سرانجام با سرافرازی از این جهان فانی به سرای جاوید رخت بر بست . و به ما این درس را داد که

ص :7

همه چیز خود را در راه معرفی علی و مکتب علی که همان حق و مکتب حق است، فدا کنیم تا خود و دیگران را از سعادت دو جهان برخودار سازیم.

کتابی که اکنون از نظر شما خوانندگان محترم می گذرد « شهیدان راه فضیلت» زندگی نامه ی آزاد مردانی است که در این راه مقدس فدا شده اند و شربت شهادت نوشیده اند .

به راستی که اگر علامه ی امینی دست به نگارش این کتاب نمی زد جایش خالی بود و به خاطر همین کتاب هم که شده، می بایست وی را نویسنده ی «بکر نگار» نامید. درود خدا به روان پاکش باد که مردانه زندگی کرد و مردانه سوخت و فدا شد و به حق پیوست.

ناشر

ص :8

و انصاف و دقت به پی جوئی حوادث برخیزد، و تا امکان و جان دارد در کشف حقیقت بکوشد و با واقعیت تاریخی راه آید ، عنان به هوای دل سپرده و در بیان و روایت حوادث تاریخی، از پی گمراهگری و پرده پوشی و ناراستی برآمده بی اعتنا به اینکه مورخ بایستی جز حقیقت نجوید و جز راست نگوید و داند که فرزندان آینده حرف و روایت و شرحش را راست می پندارند و حجت و برهان می گیرند. هوای دل و تعصبی که در مذهب پدری داشته، او را به هنگام نقل و شرح حوادث به بیراهه و غرض ورزی و تیره کردن چهره ی حقیقت کشانده تا هر حادثه ای را بر خلاف عقیده اش و نا متجانس با هوای نفسش دیده بگونه ای دیگر در آورده است.

بدین سبب امروزه دانشمندان پژوهشگر، درباره ی نوشته های تاریخی دچار شک و تردیدند و چون گفته ی تاریخ نویسان را آلوده به نظریات خصوصی بی بنیاد یا تمایلات سیاسی می بینند، آن را به بوته ی تحقیق و بررسی می اندازند. برخی را تصدیق می نمایند و از دیگرها رو می گردانند. بویژه که می بینند، درباره ی یک شخصیت تاریخی، چند جور روایت هست. و پاره ای از آنها سست و بی معنی که به یاوه بیشتر می ماند تا به روایت. همین یاوه و سست گوئی آنجا به رسوائی پیدا می شود که تاریخ نویس دارد درباره ی کسی چیزی می نویسد و روایت می آورد که مخالف عقیده و دلخواه او است. در اینجا می بینی از سر و ته روایت می زند و شلوغ بازی در می آورد و ناقص بیان می کند . نگاهی به پاره ای نوشته های تاریخی که به جریانات تاریخ اسلام و رجال و افراد آن پرداخته اند این حقیقت را روشن می سازد.

این سبک تاریخ نویسی، که مغرضانه و گمراهگرانه است باعث

ص :2

شده جوانان ما امروز کمتر به تاریخ هائی اعتنا نمایند که توسط مورخان ما نوشته شده است و واداشته شان تا رو به نوشته ی مستشرقان آورند به این بهانه که اگر بخواهیم تاریخ عرب و اسلام را به دقت و با ژرفی نظر دریابیم چاره ای نداریم جز مطالعه ی مصادر اصلی تاریخ؛ و این کاری است دشوار و وقتگیر و حوصله خواه که از عهده ی آن عاجزیم.

حال که می بینیم تحصیلکرده های ما به علت نگارش های مغرضانه و کم حوصلگی و این بیماری که حقیقت را از راه پیش پا افتاده و هموار و آسان باید جست و سعی و صرف وقت نکرد، روی از تاریخ گردانده و به مستشرقان آورده اند به طوری که هر چه آنها درباره ی اسلام و مسلمانان بگویند باور می کنند، وظیفه ی ما سنگین تر گشته است . باید برنامه ای متین برای تاریخ نویسی ترتیب دهیم و سخت در اجرایش بکوشیم تا با بیان ساده و روشن، و اسلوبی محققانه و عبرت آور و آموزنده، جریانات تاریخی جامعه ی اسلامی را از نخست تا کنون برای همه مخصوصاً جوانان و تحصیلکرده هامان بیان دارد و فرهنگ گذشته را برایشان باز نماید و تاریخ افتخار آمیزمان را به برنامه ی ترقی خواهانه ی امروز و آینده ی درخشان فردا بپیوندد.

همچنین روشن سازد که بسیار مورخان بوده اند که در تحقیقات خویش جزره انصاف و دقت و حقیقت یابی نپیموده، و جز راست نگفته اند و سبک پژوهش و نگارششان دلیلی است قاطع بر مقام بلندشان و بر تحول شگرفی که اندیشه و تحقیق در اعصار پیشین یافته بوده است.

شاید کتاب ارزنده ی « شهیدان راه فضیلت» طلیعه ی همین مجاهدت باشد که ازآن به عنوان یک وظیفه خطیر و فوری یاد کردم . چه با اینکه

ص :3

جز گوشه و جنبه ای از تاریخ اسلام را در بر نمی گیرد درس ها به مؤلفان و مورخان می دهد همه ارجدار و آموزنده که چگونه در روایت و نقل و نگارش راستی جویند وانصاف دارند که دلیری نمایند و دیگر درس های اخلاقی و فلسفی و علمی و اجتماعی.

نگارنده اش علامه ی امینی با ابتکار و ابداعی که بخرج داده ، گوی سبقت از همگنان ربوده و بر گذشتگان و معاصران جملگی فائق آمده است. در موضوعی نوشته است که هیچ کس ننوشته و چنان که هیچ نویسنده فراهم نکرده است تا در پیشدستی و ابتکار- هر که – سر آمد گشته است. بدین کار دو خدمت کرده است، یکی به امت اسلامی و دیگری به مردم عرب.

خدمتش به اسلام این که تألیف گرانبهایی به شیوه ای بدیع پرداخته است. و از کتاب های قدیمی – که در معرض نابودی و فراموشی بود- گزارشاتی درباره ی علمای گذشته و قریب العهد فراهم آورده و به جاودانگی پیوسته است. بدین منظور بار سفر بسته و کشورها پیموده تا به رنج بسیار – که برای هرکس تحمل پذیر نیست- این مجموعه از شرح حال گرد آورده است. کتابخانه های ایران و عراق را زیر پا گذاشته و در کتاب های خطی نادر به دنبال مردانی گشته که به راه حق شهید گشته اند، تا پس از صرف سال ها و مال ها این مهم به انجام آورده است.

اگر بگوییم علامه ی امینی به خاطر این تألیف، برون از حد متعارف وقت و مال صرف کرده سخنی به گزاف نگفته باشیم. و خواننده از مطالعه ی آن به این حقیقت پی خواهد برد.

در نخستین برخورد، به ذهن نمی رسد که« شهیدان را فضیلت» از بیست بیشتر باشند. خودم چون با علامه ی امینی به صحبت نشستم، گمان

ص :4

نمی بردم که شهیدانمان بدین شمار باشند، زیرا تصور عادی این است که شهیدان همیشه سردارد و نظامی بوده اند و دانشمندان کاری به مبارزه و دفاع مسلحانه نداشته و شمشیر و تفنگ بر نگرفته اند، بلکه برای واداشتن توده ها به اصول و عقید خویش، از قلم کار می گرفته اند و قلمزنی بر خلاف شمشیر زنی به شهادت نمی انجامد.

اما غیرت علامه ی امینی و عشقی که به هم سلکانش می ورزیده، او را واداشته تا پی دانشمندانی را بگیرد که برای دفاع از فضیلت و راستی، و در میدان نبرد اعتقادی و فکری به خون کشیده اند .

کتاب بی همتایش، شرح حال بزرگترین دانشمندان و نویسندگان شیعه را در بر گرفته است. آن دانشمندان که افکار عمومی را زیر بال تربیت داشته اند و سرنوشت میلیون ها انسان را در پهنه ی جهان اسلام به دست علمائی که شرح حالشان در این جا آمده پیشوایان مذهب شیعه اند و نمایندگان عقیده و رأی تشیع و تعیین کنندگان سرنوشت این واحد بزرگ اجتماعی، و حاملان اخبار و عقاید خاندان پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم)، همانان که با جهاد و مقاومتشان علوم و معارف شکوفان گشت، و خورشید دانش و دین بر مدار وجودشان می گردد.

خدمتش به مردم عرب، این که زندگانی علمای شهیدمان را از همه جهت به بحث کشیده ، از دوره ی درس خواندنشان گرفته تا دوره ی تدریس، و به این قناعت ننموده، بلکه از پدر و فرزندان و نوادگانشان نام آورده و رجال برجسته ی خانواده شان، همه با دقت و توجه، چنانکه خواننده بگاه مطالعه ی شرح حال شهید پی می برد که چه مایه کار و کوشش دراین زمینه انجام گرفته است.

ص :5

بسیاری به نگارش شرح احوال علمای ما دست برده بودند، ولی بحث شان ناقص بود و دانش پژوهان را قانع نمی کرد و در اشتیاق شرح حال کاملی از شخصیت های علمی وامی گذاشت، تا اینک که وصال این کتاب فراهم آمد.

علامه ی امینی به مردم عرب خدمتی بزرگ کرده است که کتاب بی نظیرش را به زبان عربی نگاشته و ما را که چنین کتابی نداشتیم و سخت نیازمند آن بودیم بی نیاز گردانیده است و به فرهنگ عرب، عنصری تازه بخشیده فرآورده ی ذوق و قریحه ای سرشار و تحقیق و پژوهشی گرانبار، گرانبارترین تحفه ای محققی پاک وجدان و کنجکاو تواند آفرید.

قدرت علمی شگرفی که در خدمت به شخصیت های عربی و اسلامی به خرج داده، ما را به شگفتی و تقدیر برانگیخته و به تعظیم در برابر پاکدلی و انصاف و دانش پروری وی تا به نام مردم و فرهنگ عرب، او را که چنین شاهکاری به عربی پدیده آورده سپاس بریم و شکر گوییم و خدمتش را گرامی داریم بویژه در این هنگام که جنجال نژاد پرستی و قومیگری بر پاست و شعارهایش بازار را پر کرده و ذهن ها را آلوده است. ما از این که چنین مرد بزرگی در میان علمای تبریزبه ظهور پیوسته، به آنان رشک می بریم.

گمان نمی بردم شخصیتی غیر عربی و دور از نژاد عرب از عهده ی چنین کار مهم و سنگینی برآید. وقتی می بینم با چنین کنجکاوی و دقتی به تحلیل روحیه ی یک شخصیت علمی می پردازد و چنان مکنونات روحی او را باز می نماید که پنداری با او زیسته و زیر و بم حرکاتش را به چشم دیده است نمی توانم دستخوش هراس و شگفتی نشوم! یا چون امانت را

ص :6

می بینم که در نقل روایت به نهایت می رساند.

علامه ی امینی، فرهنگ ترکی و ایرانی و اسلامی عربی را در وجودش فراهم آورد و بدین فرهنگ ها ، جملگی در مدتی کوتاه هم نائل آمد. بر فرهنگ دینی وی آن گواهینامه و اجازه ها گواه بس که رؤسای مذهب و مراجع عالیقدر معصر رقم زده اند، و همه بخط و امضا و مهر آنان نزد وی موجود است.

این مراجع عبارتند از آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی، سید میرزا علی آقا شیرازی، میرزا محمد حسین کاشف الغطاء، و شیخ علی قمی نجفی دامت برکاتهم.

علامه ی امینی پرچمدار علم، مظهر راستی، مرد تبلیغات اسلامی، و نابغه ی خاندانی بزرگ و مشهور است. نامش میرزا عبدالحسین فرزند میرزا احمد پسر مولی نجفعلی است و شهرتش امینی(1). به سال 1320 هجری قمری در تبریز به دنیا آمد و تحت سرپرستی پدر دانشمندش رشد کرد و در مدارس تبریز به تحصیل مقدمات پرداخت. از همان کودکی استعداد و نبوغی به ظهور رساند آنگاه به محضر درس سه عالم معروف حاج

ص :7

سید محمد مشهور به مولانا(1) و حاج سید مرتضی خسرو شاهی(2) و شیخ حسین مؤلف « هدای? الانام » راه یافت.

همت والایش او را به نجف رهسپار کرد تا در« مدرسه ی بزرگ شیعه » از درس بعضی از استادان بپرداخت و سپس به شاگردی دو استاد عالی مقام سید ابوتراب خونساری- متوفای 1346 ه – و سید محمد فیروز آبادی متوفای 1345ه- نشست و پس از وفاتشان به درس دیگر مدرسان ممتاز حاضر گشت. پس از اتمام تحصیلات به تبریز باز آمد. اما هنوز مدتی چند نگذشته بود که دلش هوای مزار امیر المؤمنین ( علیه السلام) کرد و برای اقامت در جوار حضرتش آهنگ آن دیار نمود.

پدرش از علمای عالی مقام تبریز است و معروف به پاکدلی و حسن سیرت که در 1287 ه در ده « سردها » از توابع تبریز به دنیا آمد و در سال 1304ه برای تحصیل علم به تبریز رفت و پس از تکمیل مقدمات به درس علامه ی عالیقدر حاج میرزا اسدلله(3) حاضر گشت و مرجع بزرگی چون میرزا علی آقا شیرازی و فقیه بلند پایه ای چون حاج میرزا علی ایرونی(4) گواهینامه ای در دانش و فضیلت و پارسائی و پرهیزگاریش رقم

ص :8

زدند. من کتاب « صفات الشیعه» اثر پیشوای مذهبمان شیخ صدوق قمی را به خط وی دیده ام و نیز شرحی(1) بر قصیده ی « المفجع » و تعلیقاتی که خود بر مکاتب شیخ انصاری نوشته است.

این چند کلمه که درباره ی مؤلف « شهیدان راه فضیلت » گفته شد، بدان منظور بود تا مقام علمی و ادبی وی تا حدی شناخته باشد و احاطه ای که به سه فرهنگ عربی و ایرونی و ترکی دارد و توانایی که با نگارش این کتاب در ادب عربی بروز داده است. یقین دارم که مردم عرب قدر وی و زحماتش را خواهند دانست و او را بر این خدمت گرانقدر سپاس خواهند برد و مدد خواهند کرد مخصوصاً که می بینند علاوه بر گرد آوری زندگینامه ی علمای شهیدمان، و عرضه ی چهره ی راست و حقیقی آنان آثارش(2) را بیشتر به زبان عربی نگاشته است چه در فقه و اصول و چه در کلام و تفسیر و حدیث و ادب، که در آن نگارش ادیبانه و زیبا دست در دست

ص :9

دلائل متین و استوار نهاده است. از خداوند متعال می خواهیم بر امثال علامه ی امینی در میان علما بیفزاید، از آن پاسداران غیرتمند اسلام و عرب و از آن قهرمانان اصلاحگر، و به مؤلف توانا توفیق عنایت فرماید تا دیگر آثار پر ارجش را به اتمام رساند و به زیور طبع بیاراید.

محمد خلیل الرین العاملی

ص :10

اخلاقی بودیعت نهاده است. وانگهی بیان را خوش آورده و تغییر را نیکو و اسلوب نگارش را نو و دقت تحقیق را تمام و امانت در نقل را به کمال، و به همین روی نیایش به درگاه خدا می برم که یاریش کند و بازویش را در نشر آنچه مایه ی صلاح امت است و در شرح افتخارات شیعه و احیای بالیده هایش بگیرد و قوی دارد و توفیق دهد تا در راه شریعت و شیعه پیوسته گام زند.

ابوالحسن موسوی اصفهانی

ص :12

بی شرح حال و بی یاد بود مانده بودند و می رفت که مجاهداتشان براه مصالح دین و مسلمین بباد فراموشی سپرده شود، تا مؤلف فرزانه بدین کتاب آن خاطره ی فراموش گشته را از نیستی برهانید و از دل کتاب های پراکنده بدر کشید و بر صفحه ی سپید کارنامه ی رادمردان رنگین جامه بنگاشت و چنین درخشان کارنامه ای به دست فرخنده ی راست فرا آورد آکنده از افتخارات و مجد و عظمت. خدایش بدین خدمت که به امتش کرده پاداشی فراخور دهد.

خوش بیانی و حسن ترتیب آن، خود در صفحاتش نمایان و بی نیاز به بیان است که گویائی منطق و رسائی تعبیر و زیبایی پرداختش را همتایی نیست. انشایش آمیزه ای است از اسلوب قدیم و سبک جدید، چنانکه سجع بندی بی معنا نتوانسته راه بیان حقیقتش زند و نه دلباختگی به تازه توانسته به بیراهه ی پرگویی اش کشاند. پیوسته بر روش میانه و پسندیده رفته و جز بیان حقیقت و شرح واقعی تاریخی نجسته است. طبع خلاقش هرگاه مجال سجعی زیبا و پر معنا دیده رخ از آن بر نتابیده و وقتی نیافته بیهوده نبافته است.

این هر دو، دو برهانند بر نبوغ امینی در زمینه ی هنر نویسندگی و فضیلت راستگویی و راستجویی، و بر چیره دستی وی در ساخت و پرداخت سخن، سخنی که آوای اندیشه ی تابان باشد و احساس دل با وجدان. من بی اختیار زبان به ثنایش می گشایم که در فراهم کردن گزارشات تاریخی ای پراکنده، چنین سخت کوشیده و در زنده کردن نام و یاد مجاهدان دانشمندی که خون خویش به پای نهال فضیلت نثار کرده اند، احساسات گرم نشان

ص :15

داده و غیرت و همت نموده است.

در پایان دیگر بار پروردگار مردم جهان را می ستایم و سپاس می برم و بر محمد و دودمان پاکش درود فراوان می فرستم.

محمد حسین غروری اصفهانی

ص :16

تن هموار نیافتند و زندگی جاویدان بر دنیای ننگین ترجیح نهادند و شکوه پایدار بر ماندن خوار برگزیدند و کفن شهادت در بر و عروس سعادت ببر در گذشتند.

بر عاطفه ی پاک و احساس تابناکش آفرین. بر استاد گرانمایه ی هنرمندی هزار آفرین که مظهر راستین دین است و جمال آئین و مردی پر یقین ، به خاطر شاهکاری که برای امتش پدید آورده و جهدی که نموده و هنری که به خرج داده است.

پروردگار آمرزنده، از طرف شهیدان نیکبخت چنان پاداشی در باز پسین زندگی دهدش که وی آنان را بدین کار داده است.

محمد محسن ملقب به آقا بزرگ تهرانی

عید غدیر1353ه.ق

دانشمند عالیمقام حجة الاسلام حجة الاسلام میرزا محمد علی نجفی اردو باری چون در سال 1352 ه. ق به تبریز در آمد، تقریظی به سرود بر این کتاب به عربی.

ص :18

ص :20

ص :22

فرو نهادند.

شمشیر زن بود و قلم زن. دانش در سر پرورد و پرچم نبرد به اهتزاز داشت. جایش در صدر مجلس تاریخی فقیهان ما است و خودش در شمار فرمانروایان و شهریاران انگشت شمار ما. علاوه بر اینها، ادیبی توانا و شاعری سخن سرا بود.

ابن ابی الحدید، در بیان نسب سید رضی چون نام شخصیت مورد بحث ما را می آورد می گوید : وی ریش سفید دودمان ابیطالب است و عالمشان و زاهدشان و ادیب و شاعرشان. بر بلاد دیلم و کوهستان حکومت راند و « الناصر للحق» لقب یلفت. و جنگ های سهمگین با سامانیان کرد.

وی کارنامه ای درخشنده در تاریخ دارد. هر که کتاب های شرح حال را جست وجو کند ، بدین کارنامه ی سپید دست خواهد یافت. مؤلف « ریاض العلماء»(1) درباره ی زندگی و شهادت و دانش وی، بحث های مفصل کرده و به تحلیل و نقد ورد و اثبات نظریات و روایاتی که در حق وی هست پرداخته که از آن جمله این نتیجه به دست می آید که وی از فقها و علمای عالی مقام امامیه است. گرچه پیروان مذهب زیدی در طبرستان ایمانی راسخ به وی داشته اند، اما او از این مذهب ، پاک دامن بوده است . این حقیقت را شیخ بهائی در رساله ی « اثبات وجود حجت» خاطر نشان ساخته و آن را از نظر علمای محقق شیعه دانسته است.

وانگهی کتابی که وی در نسب ائمه و تاریخ ولادتشان نگاشته و تا اخرین امام نام آورده، دلیل است بر این حقیقت. نجاشی می گوید :

ص :24

« معتقد به امامت بود و در این موضوع کتاب ها پرداخت» و همین عبارت در قاموس علمای رجال اصطلاح است برای عقیده به امامت ائمه دوازده گانه . کتاب های دیگری هم که در مسأله ی امامت نوشته، دلیلند بر همین عقیده ی وی. بنابراین معنی عبارت نجاشی همین است که گفتیم نه آنچه برخی پنداشته و گفته اند که وی عقیده به امامت خویش داشته است. معنی ای که از سیاق عبارت به دور است. و می دانیم نجاشی بر وی رحمت فرستاده است.

علامه ی مجلسی در « وجیزه » می گوید: در حق وی تجلیل شده است. و می افزاید : می گویند وی همان ناصر الحقی است که زیدیه او را امام خویش گرفته اند.

ملاحظه می شود که مجلسی به آن پندار و گفته اعتنایی ننموده و تصریح کرده که « در حق وی تجلیل شده است»، چون او را درست عقیده و دوازده امامی می دانسته و این برایش ثابت بوده است. این که زیدیان او را امام بدانند با این که خودش از آن پاکدامن باشد منافاتی هم ندارد، بلکه نظائر بسیار دارد. یکی از نظائرش جدش امیر المؤمنین علی ( علیه السلام) که عبدالله بن سبا(1) و دار و دسته و امثالش که تا امروز هستند و از جمله ی آنها نصیریه وی را خدا می دانند و او از این کار و ادعا بری و پاکدامن

ص :25

است، و از آن منعشان فرمود و دست برنداشتند تا عبدالله بن سبا(1) و هم مسلکانش را به بدترین وجهی کشت.

قیام های وی هم، جملگی به خاطر گسترش ائین راستین اسلام و تبلیغ عقاید آن به صورت پاک و بی شائبه به مردم بوده است. ابن اثیر (2) در تاریخ الکامل می نویسد: « حسن بن علی اطروش پس از آمدن محمد بن زید به دیلم در آمد و در میان مردم آن سامان سیزده سال اقامت کرد . پیوسته به اسلام می خواندشان و تبلیغ می نمود و از آنان به گرفتن عشریه قناعت می ورزید وسلطه ی پادشاهان ابن حسان را از سرشان رفع می کرد. جمعی کثیر از آنان مسلمان گشتند و به دورش گردآمدند و در سرزمینشان مسجدها ساخت. مسلمانان در همسایگی ایشان در مرز بانی های قزوین و چالوس و دیگر استحکامات مرزی بودند.

در شهر چالوس دژی تسخیر ناپذیر و کهن بود که چون مردم دیلم و کوهستان مسلمان شدند، اطروش آن را ویران کرد. سپس آنان را دعوت کرد که با وی همراه گشته قیام کنند و به طبرستان روانه شوند، اما دعوتش را اجابت ننمودند؛ زیرا پسر نوح ( حاکم طبرستان) با آنان نیک رفتاری می کرد . بعدها چنین اتفاق افتاد که امیر احمد پسر نوح را از فرمانروائی طبرستان بر کنار ساخته، سلام را به فرماندهی آن جا، نصب کرد و او نسبت به مردم سیاست بدی پیش گرفت تا دیلمیان بر او شوریدند و او با آنان جنگیدو پراکندشان و از ولایت آن منطقه استعفا داد و امیر احمد استعفایش را پذیرفته بر کنارش کرد و پسر نوح را بازگردانید و

ص :26

آن خطه در سایه ی وی، به صلاح آمد. آن گاه وی بمُرد و ابوالعباس محمد بن ابراهیم بن صعلوک، استاندار گشت و شیوه ی پسر نوح رها کرد و بد رفتاری پیشه ساخت و هدایائی را که پسر نوح به رؤسای دیلم تقدیم می داشت، قطع کرد.

در این هنگام حسن بن علی از فرصت استفاده کرده مردم دیلم را بر آن حاکم بشورانید و به قیام خواندشان و موافقت نموده همراهش شدند و صعلوک با سپاهش آهنگ ایشان کرد تا در محلی به نام « نوروز» بر ساحل دریا به فاصله ی یک روز از چالوس به هم برخوردند و نبرد کردند. صعلوک شکست خورد و چهار هزار نفر از سپاهیانش کشته شدند، و اطروش و بقیه ی شکست خوردگان را به محاصره انداخت و سپس جان و مال و خانواده شان را تأمین داد تا نزد وی آمدند و امان گرفتند. و او دست از ایشان بداشته به آمل برگشت. بعد، « حسن بن قسم» مبلغ علوی که داماد اطروش بود لشکر به دیار ایشان کشید و همه را تا آخرین نفر کشت، زیرا شخصاً به آنان امان نداده و پیمان با ایشان نبسته بود. بدینسان اطروش در سال 301 ه بر طبرستان استیلا یافت، و صعلوک راهی ری شد و از آنجا بغداد. همه ی دیلمیانی که در پشت « اسپید رود» تا به ناحیه ی آمل می زیستند، به دست اطروش مسلمان گشتند، و ایشان مذهب شیعه دارند و اطروش زیدی بود(1) و شاعری توانا و نکته دانی علامه و دین شناسی سترگ و بذله گوئی شوخ و نکته پرداز بود. »

ص :27

کتاب ها و تألیفاتی که بر اساس عقیده و اصول تشیع نوشته است، عبارتند از : یک کتاب در اصول دین. دو کتاب درباره ی امامت – یکی کوچک و دیگری بزرگ. کتاب خمس. کتاب طلاق. فدک. « شهیدان و افتخار سرآمدانشان». فصاحت ابوطالب. دلائل توجیه کننده ی بنی هاشم در مورد انتقادات بدخواهانه ی دیگران.

اینها را نجاشی در فهرستش آورده است . کتاب دیگری دارد به نام «مسترشد » که شیخ بهائی در رساله ای که نام بردیم از آن یاد کرده و شاید یکی از دو کتابی باشد که درباره ی امامت نوشته و شاید هم کتابی غیر از آن دو. همچنین کتاب « الفاظ» که « عمری» نسبت شناس از آن نام آورده است. وی اشعاری هم دارد. این ابیات از اوست:

لهفان جم بلابل الصدر بین الریاض فساحل البحر

یدعو العباد لرشدهم و هم ضربوا الآذان بالوقر

فخشیت ان القی الاله وما ابلیت فی اعدائه العذری

فی فتیة باعوا نفوسهم بالله بالمعلی من الاجر

ناطوا امورهم بر أی فتی مقدامة ذی حرة شزر

از ماجرای شهادتش فخر الدین بناکتی(1) در «روضة اولی الالباب» یاد کرده است. می گوید : « در دوره ی مقتدر در سرزمین دیلم قیام کرد و کشته شد». نویسنده ی « ریاض العلماء»- در جلد دوم آن(2)– شهید شدن وی را بدون تردید ثبت می کند، اما به هنگام نوشتن شرح حالش آن را مورد بحث قرار می دهد. گمان می رود بعدها برای او مسلم شده باشد که وی شهید گشته است که بر اثر آن شهید شدن وی را ثبت کرده است.

ص :28

چنانکه محقق بزرگ خاندان کاشف الغطاء در کتاب « الحصون المنیع?» وی را شهید دانسته است. تردیدی که نویسنده ی « ریاض العلماء» راجع به شهید بودن وی در ابتدا نموده باعث گشته که علامه ی نوری هم به تردید افتد و در « مستدرک» بنویسد که « وی در گذشته یا شهید گشته است». چنین به نظر می رسد که علامه ی نوری گفته ی اخیر نویسنده ی « ریاض العلماء » را ندیده یا بدان التفاتی ننموده است.

وی به سال 304 ه ق در شهر آمل طبرستان در 79 سالگی به شهادت رسیده است. مزارش هم آنجا و گنبدی مشهور بر آن برپا است.

ده فرزند به جا نهاده است : پنج پسر و پنج دختر . دخترانش عبارتند از : میمونه،مبارکه، زینب، ام محمد، ام الحسن. پسرانش : زید، محمد، جعفر، علی، احمد.

زید فرزندی از خود بجا ننهاد. محمد که ابوعلی لقب داشت فرزند به جا گذاشت و ابوالحسن علی که در اهواز درس حدیث می گفت پسر وی است. جعفر ملقب به ابوالقسم در شیراز وفارس و بغداد فرزندانی پرورد. علی که ابوالحسن اعور و شاعر لقب یافت و در طبرستان مشهور بود، از کنیزی به دنیا آمده بود و از همین علی شاعر فرزند پدید شد به نام ابوالحسن محمد که ابو عبدالله بن طباطبا نسب شناس شهیر او را ابوالحسین دانسته است و فرزندانی داشته که بعضی از آنان در بلخ زیسته اند. دیگر احمد ملقب به ابوالحسن است که فرماندهی سپاه پدر را به عهده داشت و مردی معتبر بود، و چندین فرزند از او مانده است: فاطمه ی بزرگ، فاطمه ی کوچک، علی – که بازماندگانی داشت – و محمد ملقب به رضا و موسوم به ابو علی و همان که بر اثر آواز طرب انگیزش

ص :29

اسبش بلغزید و در غلتانیدش و بمُرد در طبرستان، و از او فرزندان باقی ماند. و ابوجعفر محمد معروف به « صاحب القلنسوه» و ملقب به « ناصر کوچک » که بر دیلم و طبرستان حکم راند و هم او است که در 305 ه و هنگامی که حسن بن زید در ساحل طبرستان بود آهنگ تسخیر آن کرد و او را به ری فراری داد.

از محمد فرزندانی در خطه ی اهواز پراکنده اند از آن جمله ابوجعفر محمد خوزستانی ، پسر خاله ی سید مرتضی و شوهر خواهر عصمت الدین. از محمد ملقب به « ناصر کوچک » پسر احمد پسر ناصر بزرگ ، ذریه ای باقی مانده است، از جمله : شریف سید ابواحمد محمد ابن الحسین بن محمد بن احمد بن الناصر که جز دختر از وی نمانده است و ابو محمد الحسن الناصر الصغیر نقیب بغداد و معروف به « ناصرک» که در سال 368 ه در شهر بغدا بمُرد و فرزندانی چند به جا گذاشت، از نوادگانش یکی حسین ابن احمد است ملقب به « کیابن الناصر الصغیر بن محمد»، همچنین فاطمه دختر حسن بن احمد که با ابو احمد موسوی- فرمانده ی نقیبان(1) - ازدواج کرد و از این زناشوئی فرخنده سید مرتضی و سید رضی به دنیا آمدند(2).

ص :30

استاد حدیثدانان

الاقوال »(1) ، «منهج المقال »(2) ، « ایجاز المقال»(3) ، « جامع الاقوال »(4) ، « خاتم?الوسائل»(5) ، «تلخیص المقال»(6) ، «ریاض العلماء»(7) ، «لؤلؤ? البحرین»(8) ، «توضیح المقال»(9) ، «منتهی المقال»«31) ، «روضات الجنات»(10) ، «اتقان المقال»(11) ، « تنقیح المقال»(12) ، و « وفیات الاعلام(35») آمده است.

ص :32

در همه ی این کتاب ها از وی ، به عنوان یک راوی کاملا مورد اطمینان یعنی «ثقه» یادشده و بسیاری از آنها وی را شهید خوانده اند. مورد اطمینان بودنش در نقل حدیث مانند شهید بودنش مورد اتفاق علمای رجال است.این هم که در آن سال به حج رفته بر خلاف دستور امام( علیه السلام) نبوده چنانکه علامه ی قهپانی در حاشیه ی رجالش گوشزد کرده است.

به گمانم « علان» لقب خانوادگی اش باشد و خانواده شریف و بلند آوازه اش را بدین شهرت می خوانده اند. زیرا می بینیم رجال نویسان بزرگ در شرح حال احمد بن ابراهیم رازی کلینی همین کلمه را آورده اند و به نظر می رسد که وی پدر شخصیت مورد بحث ما باشد، همچنین در شرح حال احمد بن ابراهیم رازی کلینی، و به نظر می آید برادرش باشد و این دو برادر به «علان» مشهور بوده اند و ظاهراً لقب خاص وی نیست، بلکه شهرت رجال خانواده و بستگان وی است.

ص :33

علامه بلند پایه

قرآن دان عظیم الشأن

وی به مذهب تشیع پایبند بود، و خود بدان اعتراف نموده و تصریح کرده است، چنانکه در مناظره ای با خوارزمی می گوید: من اگر دیگران با دو پا به راه تشیع می روند، با دو بال در آسمانش پرواز گرفته ام، اگر دیگران نشانی از دوستی خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) داشته باشند، من نشانه ای تابناک از عشقشان بر پیشانی دارم ... وانگهی قصائدی در حقشان سروده ام که در صحرا و دریا روان است و زبانزد عام وخاص و نقل هر محفل و تابیده به هر دل و پریده به آفاق و طنین انداخته در هر رواق. و من نه آن قصائد را در میان شما زمزمه می کنم یا پنهان می دارم . بلکه بر سر هر کوی و برزن آواز می دهم و چون سرودش می خوانم و آن را برای آخرت سروده ام، نه برای این زندگی کوتاه مدت، و توشه ی عقبی ساخته ام نه بهره ی دنیا. از من خواستند تا یکی از آنها را بر خوانم . چنین خواندم :

ای روزگار تو را به خدا این شکوفه ها را،

که در گلزار تازه رسته است برچین!

به خاطر مصیبت سهمناکی که قیامتی از ماتم بر پا کرده است.

به خاطر آنکه به خون- خون دودمان پیامبر- غلتیده،

و با وی به امامت بیعت گشته است.

با دم شمشیر تنش را پاره پاره کرده اند.

تا شربت شهادت نوشیده است.

نگذاشته اند دست به آبی یابد که نزدیکش،

بر کنار بوته های صحرائی روان بوده است.

پسر « هند» با چوب خیزران بر لب هایش نواخته است.

و در حالی که جامش را از شراب می آکنده،

ص :36

زیر آواز زده و شعر انتقام جویانه خوانده است.

دین روشن و درخشان است.

و عدالت راه و رسمی روشن دارد.

وای به حال کسی که روی از قرآن بتابد و به دنیا آرد.

که قطعاً روزی که ندامت سود ندهد،

سخت پشیمانی خواهد خورد.

و کیفر جنایتش را خواهد دید.

و کیفر جنایت دیدن بدفرجامی است.

بنی امیه حرمت حریم خاندان پیامبر نداشتند.

و آن حرمت گرامی را هتک نمودند.

و انتقام خون های « بدر» را کشیدند.

و مستبدانه به حکومت چسبیدند.

امیرالمؤمنین را علناً لعنت فرستادند.

درست مثل خواندن اقامه.

هان! ای آسمان! چرا فرو نمی ریزی.

و تو ای ابر چرا بزاری نمی گریی!

و تو ای کوهستان چگونه از میان نمی روی!

وای جان چرا نمی میری!

چه لعنتی بر گردن امویان بازگشت!؟

که چون طوق کبوتر ابدی است.

سروری آن فرومایگان را نمی زیبد.

نوه ی«هند» و پسرش را،

ص :37

یا آنکه به جای فرزند فاطمه امامت نمایند.

ای دیده! ببار بر مزار بقیع و با خونی

که بر خاک و شنش می باری لاله ها برویان!

اشک های ذخیره ات را سیل آسا بریز!

و آن گوهران را یکسره نثار کن:

نثار شهادت گاه کربلا کن و ،

از جانب من هر چه تمام تر احترام ورز.

هر چه گوهر اشک نهفته داری بریز

و ببار ای دیده ی من !

مؤلف « نسمة السحر » نیز به صراحت می گوید که وی شیعی دوازده امامی بوده است و می افزاید که بدیع الزمان شیعی بود و بر مذهب صاحب، و در این زمینه این ابیات را گفته است:

به من می گویند : تو وصی را دوست نمی داری

گفتم : خاک بر دهان دروغگو!

من به وصی و خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عشق می ورزم،

و عشقم خاص دودمان ابوطالب است.

نویسنده ی « امل الآمل»(1) ضمن تثبیت این معنا می گوید : دانشمندی گرانقدر و امامی مذهب بود و قرآن دانی ادیب و نویسنده که مقاله های شگفت انگیز دارد . همچنین آیة الله سید حسن عاملی کاظمی(2) در کتاب « الشیعه و فنون الاسلام» می نویسد: « وی از ارکان روزگار خویش بود و

ص :38

شهرتش به حدی است که از نقل آنچه دانشمندان در شرح حالش نوشته اند بی نیاز می سازد. شیخ ابو علی صریحاً نوشته که وی شیعی دوازده امامی است».

شیعی دوازده امامی بودن وی را دیگر علمای دیگر رجال هم نوشته اند. خونساری در « روضات الجنات »، ابوعلی در « منتهی المقال»، خوئی در « ملخص المقال» و می افزاید که وی از راویان نیکو است، مامقانی در « تنقیح المقال » و می گوید که وی از دوازده امامی ها مورد تجلیل است، رازی در « الدر النفیس»، و قمی در «هدیة الاحباب» و « سفینة النجاة».

شرح زندگانی وی به طور تفصیلی در « یتیمة الدهر»(1) ، «معجم الادباء»(2) و «وفیات الاعیان»(3) آمده است و به اختصار در « تاریخ آداب اللغة العربیة »(4) نوشته ی جرجی زیدان، در « خزانة الادب »(5) ، « تاریخ الخلفا»(6) ، «کشف الظنون»(7) فهرست کتابخانه ی آستان قدس رضوی(8) ، و « جواهر الادب ».

نام بیشتر رساله های بدیعش در موضوعات مختلف همراه قسمتی از اشعارش در کتاب « یتیمة الدهر » آمده و رساله هایش در حاشیه ی «خزانة

ص :39

الادب » به چاپ رسیده است. به آوردن قطعه ای که در وصف دانش نوشته قناعت می ورزیم . می نویسد:

دانش چیزی است که به دشواری به دست می آید، با تیر نمی توان شکارش کرد و نه در بساط قمار به چنگش آورد. به خواب نمی آید و با لجام گرفتار نمی شود و در پرده نمی ماند و از پدر و عمو به ارث نمی رسد. کشته ای است که حاصل نمی آید مگر در خاک پاک قاطعیت بکاریش و باران ریزان توفیق بر آن ببارد و هوای پاکیزه و بی گرد طبعی مساعد بر آن بورزد و روح کوشش پیوسته در آن بدمد و هر چند گاه با شکیبائی و پایمردی آبیاری شود. مقصدی است که به آن نتوان رسید مگر با راه هموار کردن و طریق کوبیدن و موانع فکری را برطرف کردن و مخاطرات را به جان خریدن و بیدار خوابی کشیدن و بار سفر برداشتن و بسیار نگریستن و نظر کردن و اندیشه را بکار بستن.

در « یتیمة الدهر» درباره ی وی مطالبی آمده که مختصرش چنین است وی خصوصیات شگفت انگیز و نادری داشته است. از جمله این که قصیده ی طولانی را نشنیده بود و برای اولین بار برایش می خواندند از بر می شد به تمامی و بدون این که کلمه ای را کم کند یا نکته ای را از زبان بیندازد از بر می خواند . چهار پنج صفحه از کتابی را به سرعت از نظر می گذراند آنگاه از ابتدا تا به انتها از بر می خواند . گاه نامه ای را که به او پیشنهاد می شد بنویسد از آخرین سطر شروع به نوشتن می کرد تا می رسید به اولین سطرش و آن هم به بهترین و زیباترین شکل.

بدیع الزمان در 353 ه در همدان به دنیا آمد و در 380 ه به نیشابور هجرت کرد و در آنجا چهار مقاله را نوشت و با صاحب بن عباد ملاقات

ص :40

کرد و از دوستان خاصش شد، و لغت شناسی را از احمد بن قارس آموخت . آنگاه رهسپار هرات گشت و در آنجا بود تا در 398 ه به وسیله ی زهر مسموم وشهید شد. ثعالبی می گوید: با مرگش ادب به عزا نشست و قلم دو پاره گشت. فضل نور دیده از دست داد و پیشانی روزگار نشانه ی درخشانش را. فاضلان همراه فضائل بر او اشک افشاندند و کریمان به آهنگ مکارم بر وی گریستند.

به واقعه شهادتش در چندین کتاب از آنها که مأخذ شرح ما از احوال اوست – و نام بردیم – اشاره رفته است.

ص :41

عقیده شناسان شیعه است – آموخت و چنانکه ابن شهر آشوب در « معالم العلماء » می گوید آشکارا در مدح خاندان رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) شعر می سرود و می خواند. نجاشی می گوید که وی کتابی در موضوع امامت دارد. شیخ طوسی در فهرست می گوید : کتاب ها تألیف کرده است. ابن خلکان می نویسد : تألیف بسیار داشته است و از شاعران نیک رفتار بوده و در حق خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قصائد فراوان سروده و عقیده شناسی زبر دست بوده است. بنابر«الوافی بالوفیات» وی از مبرد و ابن معتز حدیث روایت می کرده و ابن فارس لغوی و عبدالله بن احمد بن محمد بن روزبه همدانی و دیگران از او روایت می کرده اند. شعرش تدوین گشته و او را « شاعر خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)» لقب داده اند . در 271 ه دیده به دنیا گشوده و در 366 ه دنیا را وداع گفته است.

در دو کتاب «نسمة السحر» و «الشیعة و فنون الاسلام» تجلیل بسیار از وی شده است. ابن خلکان می نویسد وی به سال 325 ه به کوفه رفته در مسجد آن به نوشته اشعارش پرداخت، و متنبی که در آن وقت بچه بود به محل کار وی در مسجد حاضر می شد و از اشعارش می نوشت . چنانکه قصیده ای از وی بنوشت که این ابیات در آن است:

کأن سنان ذابله ضمیر فلیس عن القلوب له ذهاب

و صارمه کبیعته بخم معاقده من الناس الرقاب

بنوشت و با الهام از آن چنین سرود:.

کأن الهام فی الهیجا عیون وقد طبعت سیوفک من رقاد

و قد صغت الاسنة من هموم فما یخطرن الا فی فؤاد

شرح حال «ناشی» شهید در کتاب های زیر آمده است:

ص :43

فهرست شیخ طوسی(1) ، معالم العلماء(2) ، رجال ابن داود(3) ، رجال نجاشی، یتیمة الدهر، انساب سمعانی(4) ، وفیات الاعیان، خلاصه، نقد الرجال، مجالس المؤمنین(5) ، جامع الرواة، تخلیص الاقوال، منتهی المقال، نسمة السحر، امل الآمل، خاتمظ الوسائل، ریاض العلماء، ملخص المقال- که وی را در شمار راویان نیکو نهاده است- الحصون المنیعه، الشیعة و فنون الاسلام، تلخیص المقال، تأسیس الشیعه، روضات الجنات، تنقیح المقال، هدیة الاحباب، وفیات الاعلام، الطلیعة فی شعراء الشیعه(6) ، بغیة الطالب(7).

راجع به ماجرای شهادتش در «معالم العلماء» و چندین کتاب از اینها که نام بردیم آمده که وی را در سال 366 ه به آتش سوزاندند.

ص :44

بخش مهمی از اشعارش نغزش در فرهنگ های رجال و ادبی گنجانده است مخصوصاً در «مناقب» ابن شهر آشوب، از آن جمله قصیده ای که متنبی در مدح سیف الدوله از آن اقتباس کرده است. و اینک برخی ابیاتش :

به وسیله ی خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) کار و فکر درست شناخته شد.

آیات قرآن در خانه ی ایشان فرود آمد

آنان حجت خدا در برابر بندگان وی اند

در ایشان و در جدشان تردید نشاید کرد

بویژه ابوالحسن علی

که وضعش در هنگامه ی نبرد لرزاننده است.

خوراک شمشیرش قلب دشمنان است

و خون گردنشان شراب آن

نوک نیزه اش گوئی ضمیر است که

که به سرعت راه به دلهای دشمن می برد.

و تیغش چون عهد بیعتش در غدیر خم

بر گردن مردم آخته است.

شب هنگام در محراب گریان است

و به هنگامه ی نبرد و شمشیر زنی خندان

او آن«خبر سهمگین(54») است و کشتی نوح

و دروازه ی خدا (شناسی) پس از قطع جریان وحی.

ص :45

آن شهر- جعفر بن یحیی و بردارش – مقدم وی را گرامی داشتند و بسی نواختندش. بعد، المعزلدین الله از وی دعوت کرد و چون نزد او رفت به گرمی استقبال شد و همراهش به مصر رفت. پس از مدتی از او اجازه خواست تا به مغرب بازگردد و خانواده ی خویش را همراه آورد. چون بدین منظور راهی مغرب شد در « برقه» چندی روزی در خانه ی مردی از آن شهر بزیست. می گویند: در آنجا بر سر او ریخته کشتندش. و می گویند او را در یکی از آبروهای برقه خفه یافتند در سپیده ی چهارشنبه 23 رجب 362ه.

محمد بن هانی چندان در ادب عربی و شعر سنجی مشهور است و نبوغش در این زمینه چنان بلند آوازه که جای هیچ تعریف یا تجلیلی نمی گذارد. اساتید ادب یک ریز از او ثنا گفته و زبان به شرح نبوغش گشوده اند تا جایی که گفته اند:

اگر می خواهی جنگی سوارباش چون علی شو

وگر خواهی شاعر باشی چون این هانی شو.(1)

دیوان اشعارش از نفیس ترین آثار ادبی است.

وی آشکارا دم از تشیع می زد و بدان اعتراف داشت. چنان که ابن شهر آشوب از او یاد کرده و از شاعران خاندان پیامبرش شمرده است. نویسنده ی «امل الآمل» می گوید: وی فاضلی ادیب و شاعر و درست عقیده بود. علامه صدر در «تأسیس الشیعه» دامن وی را از نسبت هایی چون غلو و زیاده روی در حق ائمه ( علیه السلام) پاک دانسته و می گوید: وی از آیات و

ص :47

نادره های ایام است و به خاطر شیعه بودن و عشق بی آلایش به ائمه ورزیدن به شهادت رسیده است.

این چند بیت از او است:

من شخصیت آدم را در خلاصه ی کارش می دانم،

بنابراین هر که کوشاتر پر افتخار تر

با همت بلند به مقام بلند توان رسید،

بنابراین هر که بلند همت تر والامقام تر.

هر که تصمیم به پیشرفت و ترقی بگیرد عقب نخواهد ماند

و هر که تصمیم به عقب ماندن بگیرد پیش نخواهد رفت.

چون دیوان و اشعارش مشهور است از ذکر آن و شرح بیشتر حالش چشم پوشیدیم.

ص :48

تتمه

برتری دارد و زبر دست تر است، و از برخوردش هراسان بود و هیچ به کشمکش با او نپرداخت و نه ادعای همسری و رقابت کرد، حتی زبان به مدح وی نگشود،اما کسانی از خاندان حمدان را که دون مرتبه ی وی بودند مدح گفت، نه آنکه به وی التفاتی ننموده یا تحقیر کرده باشد، بلکه از ترس وی به تجلیل وی بدان جهت که وی را بزرگتر و شکوهمندتر از حد مدح خویش می دیده است...

ابن شهرآشوب در «معالم العلماء» وی را از شاعران خاندان رسالت ( علیه السلام) شمرده و ابن خالکان تجلیل فراوان نموده و نویسندگان «امل الآمل»، «ریاض العلماء»، «الشیع? و فنون الاسلام» و دیگران از او یاد کرده و گفته اند که دو بار به اسارت رومیان در آمد و بار دوم که در نبردی بود میان وی و موالی خانواده اش پس از اسارت کشته شد. به سال 357 ه پدرش سعید نیز در رجب 323 ه به دست برادر زاده اش ناصر الدوله در موصل کشته شده بود. ثعالبی از شعرش فراوان ثبت کرده است و ما چون دیوانش به چاپ رسیده از آن صرف نظر کردیم و فقط ابیاتی چند که در حق خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سروده می آوریم:

روز از روزگار را از یاد نخواهم برد

و همه روزگارم را به خاطرش خواهم سپرد

روزی که در آن با رادمردانی آشنا گشتم

که زمانه رونق از نور رویشان یافته است

گوئی زمانه را پرتو روز، چهر ایشان است

و ستاره های شبانگاهش روی آنان

حسن بالایش چو شاخه ی بهاران

ص :50

و چشم جاویدش غزال نگران

جامی از او بگرفتم که پرتوش

در تیرگی شب به نور روی او میمانست.

در شبی که دیدار وی به ما ارزانی داشت

و شام ما بدین نکوئی بسرآورد

ثریا چون رخ نمود گفتی دستی است

بر آمده و به معشوقش اشاره می نماید

ماه شب چهارده نیم تاب بود

گفتی لبخند زده و با دست لبخندش را پوشانده است

غزالی که اگر ماه تمام یک لحظه بر گونه اش بتابد

آن را می خراشد و خونین می گرداند

اگر به او عشق نمی ورزیدم و می خواستم مثل دیگران

با عشق ورزیدن به غیر وی به انحطاط در غلتم

از وصال وی محروم می ماندم درست همانگونه

که حسین از آب – آبی که به چشم می دید- محروم ماند

آن هنگام که گفت: آب به من بدهید

و به جای آشامیدن آب گوارا شمشیرش زدند

تا سرش – سری که دست های جدش بسیار

به آغوشش می کشید و می فشرد – از تنش پرید

تا آنجا که:

روز مصیبتش خورشید نیم روز به خاطر حادثه ی سهمگینی

که زیر آسمانش اتفاق افتاد، خون گریست

ص :51

دلی را که از این مصیبت نشکافد

و آدمی را سیل اشک نبارد، هیچ عذری تبرئه نخواهد کرد

مرگ بر جماعتی که از پی دلخواه رفتند

و چنین جنایت بدفرجامی مرتکب گشتند.

از اشعار پر رونق ومشهورش قصیده ای است که در جواب قصیده ی محمد بن سکر? الهاشمی و تفاخری که در برابر خاندان ابوطالب کرده سروده است به این مطلع:

حق را خورده و دین را پامال نموده اند

و خالصه ی خاندان پیامبر خدا را میان خود قسمت کرده اند.

قصیده اش در کتاب های ادبی هست و بر ان شرحها کرده اند و مشهور و رایج است و نیازی به ذکرش نمی بینیم.

دیگر از رجال سیاسی شیعه که در قرن چهارم شهید شده اند ابوالحسن علی بن فرات است. نویسنده ی «الشیعه و فنون الاسلام» وی را از رجال نویسنده شمرده و می گویدک سه بار به وزارت المقتدر رسید. صولی می گوید: بازماندگان فرات در فضل و کرم و بزرگواری و وفا و جوانمردی از مردان بزرگ بودند، و در روزگار وزارت وی مردم روز خوشی داشتند و بار می یافتند. همچنان به وزارت می رسید تا بار سوم که دستگیر و اعدام شد به سال 312 ه.

نویسنده ی «اعیان الشیعه» هم از وی یاد کرده است.

ص :52

ص :54

ادیبش را ادا کنیم.

نویسنده ی «امل الآمل» می گوید: عالمی پر فضل و شاعری ادیب و نویسنده ای شیوا گو بود، و از او دیوان شعری زیبا هست.

ابن خلکان می نویسد: «ابن بسام در حقش گفته است: آثارش زیبا بود و زبانش برا. با توانایی هر چه تمام تر به فنون بیان می پرداخت. شعرش خود بر زبردستی و پیش دستی وی گواه است بدانسان که نسیم خنک گواه دمیدن صبح، چنانکه بر بلندی مقام علمی وی شاهد است، چنان گواهی ای که اشک از عشق نهان می دهد.

دیوان شعر کوچکی دارد که برگزیده ی اشعار اوست. از سرودهای لطیف و نغزش ابیاتی چند است از قصیده ای که در مدح وزیر ابوالقاسم بن مغربی سروده است:

از دوستم که دندان های پیش و دندان های نیش یار

روبرویش به خنده نمایان بود پرسیدم:

کدامیک از آنها زیباتر و خوش نماترند؟

گفت: نمی دانم، همه شان صدفند!

تهامی، در روزهای آخر عمر، پنهان به مصر رفت. کتاب ها و نوشته های بسیار از حسان بن مفرج بن ذغفل بدوی همراه داشت. چون از منطقه ی قبیله ی بنی قره خواست بگذرد او را گرفتند. گفت: من از قبیله ی بنی تمیم هستم. پس از بررسی معلوم شد که او تهامی است. بازداشت شد و به زندان قاهره به نام «خزان? البنود» افتاد در 26 ربیع الخر 416 ه، و بعد در 9 جمادی الاول همان سال پنهانی در همان زندان اعدام شد. خدا بیامرزدش. یکی از دوستانش او را به خواب دید و پرسید: خدا با تو

ص :56

چه کرد؟ گفت: آمرزیدم. پرسید: به خاطر چه کاری؟ گفت: به خاطر سخنم در مرثیه ای که برای بچه ی کوچکم سرودم و گفتم:

به جوار دشمنانم در آمدم و او به جوار پروردگارش،

میان جوارم و جوارش تفاوت از زمین تا آسمان است(1).

نویسنده ی «دمیة القصر» می گوید: گرچه با انتسابش به «تهامه» تاج افتخار بر سرآن سرزمین نهاده و با پرداختن استادانه به صنعت شعر این فن را بیاراست نشیمنش در شام بود تا از جوار اهلش به جوار پروردگار کریم رخت کشید. ریزه کارهای هنرمندانه اش در شعر، تر دستی طراران را به یاد می آورد، و لطافت و تازگی تعبیراتش اشک عاشقانه را. روانی بیانش به پرش روح می ماند و برداشت کلی اش به سیطره و شمول قوانین هستی. و بدین امتیازات شگرف، شعر و سخنش به کمال پسندیدگی رسیده و آرزو گشته است... سرانجام بر اثر خیانت یکی از رفقایش گرفتار گشت و به زندان افتاد در محلی به نام « منفی» تا درگذشت.

این ابیات از او است:

خدای بخشاینده تو را در میان موجودات مقامی بلند بخشیده است

بدان بلندی که مقام شب قدر در میان دیگر شبهاست.

گرچه از جنس آدمیانی و بر آنان برتری یافته ای،

مشک را بوی خوش است که دیگر عطرها را نیست

و اینها نیز:

سبک سرانه بر سر دارائی دنیا به رقابت برخاسته است،

ص :57

نهایت دارائیش این است که به حال فقر باز آید.

ما، در دنیا به سر نشینان کشتی می مانیم

که خود را ایستاده می پنداریم، حال آنکه زمان ما را می برد.

این هم قصیده ای شیوا و استوار و گرانبار از معنی و خوش بیانش که در رثای پسر کوچکش سروده است:

قانون مردن بر همه ی موجودات حکم فرماست،

این دنیا جای آرمیدن و اقامت گزیدن نیست

در حالی که آدمی دنیا را جای خبرگیری می پندارد،

چیزی نمی پاید که خود به خبر و به گذشته تبدیل گردد

سرشته دنیا آمیخته به تیرگی و پلیدی است،

و تو می خواهی از پلیدی و تبهکاری پاک باشد

آن که می خواهد سرشت روزگار را به زور بگرداند،

در اعماق دریا به گرد شراره می گردد

و هر که در پی کار محال بگردد،

امید به هیچ و پوچ بسته باشد.

زندگی خواب است و مرگ بیداری،

و آدمی میان این دو عالم چون خیال روان

بنابراین با شتاب هدف ها تان را تحقق بخشید،

زیرا عمرتان صفحه ای از کتابی بیش نیست

اسب جوانی بداونید و همت نمایید،

تا مگر گوی مقصود در این میدان بربائید

روزگار با آرزوها که پیش می آورد فریب می دهد،

ص :58

و هرچه را ساخته اند ویران می سازد

زمانه هر چه کنی صلح جو نخواهد شد،

طبعش دشمنی با آزادی خواهان است

من با شمشیر برانی که برای گرفتن حقم،

آماده کرده بودم داغدار شدم

از این پشامد چه راضی باشم و چه ناراضی،

بی فایده است چون محکوم مقدراتم

ای ستاره ی حیاتم! چه عمر کوتاهی داشتی،

عمر همه ی ستاره های سحر چنین است

ای هلال! روزهای گذشته ام که بدرنا شده ماندی

و مهلت تمام و تابان شدن نیافتی!

ترا خسوف نابهنگام به زیر پرده کشید،

تا پیش از آنکه بدر شوی محو شدی

تو را از میان هم سن و سالانت بربود،

چنانکه مردمک دیده را از درونش بدر کشند

گفتی قلبم قبر اوست و او

در اندرونش یکی از اسرار

اگر به خاطر کم سالیش کوچک شمرده شود

بسا بزرگ که بدیده ناچیز می نماید

چنان که ستارگان با همه ی بلندی مقامشان،

کوچک به نظر می آیند حال آنکه بسی بزرگ اند

بر او می گریم و آنگاه پوزش طلبانه به او می گویم:

ص :59

موفق باشی که پست ترین جایگاه را ترک گفتی

من به جوار دشمنانم در آمدم و او به جوار پروردگارش

میان جوارم و جوارش تفاوت از زمین تا آسمان است

با خویشتن از دوری تو شکوه می کنم و تو در گور

اگر نه مرده بودی آوای زاریم را می شنیدی

شرق و غرب به یکدیگر نزدیک ترند

از دو لبه ی آن گور چند وجبی

آوخ که چنگال مرگ گلویت را فشرد،

و رهزن عمر عمرت را ترور کرد

تو به سوی همان سر منزل رهسپر بودی که من،

اما تو رسیدی و پدرت هنوز در راه است

اگر لب به سخن بگشایم نخستین سخنم توئی

و هرگاه دم فروبندم تو در اندرون منی و آویخته به احساسم

آه هایم را که پیاپی بر می آیند در سینه خفه می کنم

و اشک هایم را که روانند از ریزش باز می دارم

شرارآتش غم را اگر همراهی کنم

می سوزاندم و اگر از آن بگریزم، در می گیردم

شعله های سوز دل را جلو می گیرم،

اما بسیار گاه دژ شکیبائیم را درهم می شکند و بر وجودم می زند

جامه ی ریا آنچه را به زیرش پنهان است باز می نماید،

اما اگر هم خویش بدان پیچم تو عریان می مانی

نمی دانم پلک هایم کوتاه شده یا چشمانم گود افتاده

ص :60

که پلک هایم بر هم نمی آیند، یا اصلاً چشمم بی پلک است

خواب به چشمم نمی آید و کمترین چرت

وقتی چشم بر هم می نهم چون ضربه ی شمشیری مرا از جا می پراند

یا اگر آرامشی به سراغم آید، طومارش را

سیل اشکی که از دیده ام می دود در می پیچد

شب را به بیداری به سر می آورم واین،

مرا می کشد همانگونه که آن را سرزدن سپیده می میراند

تا می بینم صبح با دست درخشانش

خیمه قیرگون را می درد

و پرتو اش ستارگان را فرا می گیرد

چنان سیلی که برخورشد و چراغ ها را درغلتاند

اگر می شد از تو دفاع کرد می دیدی که جوانمردانی

از ما برای دفاع از تو به دریاها فرو می رفتند و بر می آمدند

و روی زمین از خون گلگون می ساختند و به آسمان

می غلتاندند تا آسمانی تیره گون به پا کنند

گروهی که وقتی زره بپوشند پنداری

چنگی چون دریا آهنی را به لرزه در انداخته است

و اگر دست های راستشان را بر آرند

آن را به جای نیزه ی نیزه گذاران توانا به کار می گیرند

شیرند، اما شیری که دارائی خویش ایثار کند

نه شیر بیشه که آئین ایثار نداند

انجمن به شخصیت نیکوشان می آراید

ص :61

چنان که قرص ماه سر را بیاراید

با هر که به جوار و تحت حمایتشان در آید مهربانند

و گرانبهاترین دارائی شان را به او می بخشند و او را دلسوز تر از مادرند

در شام جوانیم ستارگانی دمیدند

که پس از مدتی همه جا را سپیند خواهند کرد

دو چیز است که دیر نمی پاید

دوره ی نوجوانی؛ و دوستی تبهکاران با یکدیگر

دور باد پیری با همه ی وفایش

خوشا جوانی با همه ی عهد شکنی و بی وفائیش

آرزویم از همه دنیا جوانی است و شادکامیش

که اگر سپری گشت آرزو و تمنائی نخواهد ماند

دوره اش کوتاه است و زیبائی هایش

و گمراهی های کامرانیش بی پایان

هر چه بر دارائی مادی ما بیفزاید غصه دارتر می شویم

فقر و نیاز تمام در بسیار داری

هر آنچه زائد بر مصرف باشد باز مانده ای است

که بر اثر حادثه ای یا به دست میراث خواری یا در ننگ و عاری از بین خواهد رفت.

دلم به حال آنها که به من حسد می برند می سوزد،

به خاطر شعله ی کینه ی سوزانی که در دل می پرورند

نگاه می کنند که خدا به من چه داده است،

چشمشان به بهشت دوخته است و دلشان در آتش می سوزد

ص :62

مرا متهم کرده اند که فضائل خویش پنهان داشته ام،

گناهی نکرده ام پوشیه بر چهره ی روز آویخته ام

و با فروتنی خویش مایه های افتخارم را پوشانده ام

اما آنها از بالای پرده گردن کشیده اند

مردان دو گونه اند: معروف، و ناشناخته،

چنانکه ستارگان بر دو گونه اند: پنهان و درخشان

مردم به هنگام تولد شبیه یکدیگرند

تنها به هنگام مردن امتیازات و تفاوتشان بروز می نماید

به جان خودم من راه کمال برویشان هموار ساخته ام

اما چه کنم که کور شدند و گام از پی ام ننهادند

اگر با دیده ی دل نگریسته بودند روشن گشته و راه یافته بودند

و کوری دل نتیجه ی کور دلی است

چرا مردانه نکوشیدند تا به کمال رسند

یا در برابر واقعیت برتری دیگران سر تسلیم فرود آرند

رادمردی و وفا از عالم بشر رخت بر بسته

و یکسره برفته است به طوری که جز در شعر و حرف باقی نیست

خیانت، به افراد قابل اطمینان و دیگران چنان

سرایت کرد که باور کردنی نیست و می گوییم عوض می بینیم

بسیار می شود که مرد بردبار دانا از نادان کمک می گیرد

دست راستی که از دست چپ محروم باشد بی خیر خواهد بود.

چند تن از شاعران با « تهامی» همآوا گشته و قصائدی به آهنگ این قصیده اش سروده اند از جمله نویسنده ی «نسمة السحر» که این قصیده را در شرح حال وی آورده است.

ص :63

گوی سبقت از بیشتر اقران ربوده بود. مؤلف« التدوین» در وصف وی می گوید: بزرگ مردی دانشمند و صاحب مقام بود. امامت جامع قزوین را به عهده داشت. حدیث از ابو منصور مقومی آموخت به سال 469 ه نیکبخت زیست و شهید از دنیا رفت. ملحدان در 498 ه او را کشتند. هبة الله بن الحسن نویسنده ی زبر دست ابیاتی بسیار در رثای وی بسرود که چند بیت زیر از آن است:

آن پیشوا درگذشت و کاش جانم

گرچه مرا سخت عزیز است فدایش می شد

خونی به زمین ریخته شد که در خوشبوئی

نافه ی آهوی ختن به گردش نمی رسد

دل در عزایش شراره می زند

و دیده سیلاب اشک می بارد.

ص :66

حدیثدان و راوی مورد اطمینان

بود که یکی از کارهای زشت آن شخص را نکوهش و تقبیح کرده بود. کتابی دارد به نام «ایمان ابوطالب».

در کتاب های تلخیص المقال، نقد الرجال، جامع الاقوال، منتهی المقال، ایجاز المقال، تنقیح المقال و دیگر کتاب ها از او به عنوان «ثقه» و صحیح السماع و شهید یاد شده است.

ص :68

ص :70

ص :72

آنگاه مطالبی نوشته که خلاصه اش این است: از علمای حلب بود. تقیه می کرد، در نتیجه گمان بردند شافعی است. در آغاز فعالیت با طنیان زبان به انتقاد و حمله به آنان گشود، به همین سبب او را کشتند. وی از مشایخ و استادان سید فضل الله راوندی و هم طرازان وی بود. برخی فاضلان گفته اند که شیخ ابو المحاسن نخستین کسی بود که فتوای الحاد فرقه ی باطنیه را صادر کرد، زیرا می گفتند: چاره ای نیست جز وجود معلمی که راه خداشناسی به خلق بیاموزد. و آن معلم می گفت: شما وظیفه ای جز فرمانبری من ندارید. دیگر تکالیف و واجبات را خواستید عمل کنید خواستید نه. تا آنکه این شیخ به قزوین آمد و فتوا داد که آنها ملحدند، و به مردم دستور داد از باطنیان دوری کنند حال آنکه با ایشان معاشرت و معامله داشتند. و گفت: اگر با آنها رفت و آمد و معاشرت کنید چون بعضی از آنها حیله پردازند شما را خواهند فریفت و اگر فریب خوردید میانتان اختلاف و آشوب خواهد افتاد. و چنان شد که وی می گفت. همچنین گفت: اگر از سوی منطقه آنها پرنده ای آمد بکشیدش. چون شیخ به دهکده ی رویان آمد باطنیان چنانکه شیوه شان بود یکی از جانبازانشان را فرستادند تا او را غافلگیرانه کشت. نیکبخت زیست و خوشنام در گذشت.

نویسنده در پنج جای « ریاض العلماء» گوشزد می نماید که وی از علمای شیعه بود که به خاطر پایبندیش به تقیه منسوب به شافعیان گشت.

خونساری در شرح حال فضل الله راوندی می گوید: وی استادانی بزرگ داشت بیش از بیست تن از علمای عالی مقام شیعه ی امامیه. و از آن میان نام علامه ابو المحاسن رویانی را می آورد و بر همه ی آن عده

ص :74

رحمت می فرستد.

علامه ی نوری در بیان اساتید سید فضل الله راوندی می نویسد: این سید جلیل القدر از جمع کثیری از مشایخ بزرگ حدیث روایت می کرد که نام آنهایی که شناخته ایم می بریم، نخست پیشوای شهید ابوالمحاسن عبدالواحد... امام راوندی در آغاز کتاب «النوادر» می گوید: پیشوای شهید ابوالمحاسن عبد الواحد رویانی بنابر شنیده و اجازه ی نقل خویش چنین روایت کرد...

این سخنان و اظهار نظرهای صریح علمای رجال است که وی پیشوائی شیعی مذهب و دوازده امامی است. با وجود این دیگر اعتنائی به حرف دیگران که وی شافعی مذهب است نمی کنیم، و می دانیم که این نسبت نتیجه ی تقیه ی وی بوده است.

راجع به شهادتش چندین مورخ نوشته اند. سمعانی(1) در «انساب» می نویسد: وی از برجسته ترین پیشوایان دینی و از سخنوران بود و در منطقه ی طبرستان از نفوذ وسیع سیاسی و طرفداری مردم برخودار بود رفتاری پسندیده داشت و آثاری ارجمند بجا گذاشت. به مذهبش سخت پایبندی نشان می داد و در کشورها آوازه اش پچیده بود. کسانی را که به خدمتش می آمدند سخت می نواخت ... در ذیحجه ی 416 ه به دنیا آمد و ظهر جمعه 11 محرم 502 ه در مسجد جامع شهر آمل شهید شد.

یاقوت حموی می نویسد: به «رویان» جمعی از دانشمندان منسوب اند از جمله ابو المحاسن عبد الواحد رویان طبری که قاضی و پیشوای مذهبی بود و از پیشوایان شافعی است و درخشانترین چهره های زمانش و از

ص :75

فقیهان طرازاول عصرش به لحاظ استادی و دقت فقهی و حسن بیان...میلادش به سال 415 ه بود و در محرم 501 ه – یا به گفته ای 502 ه – در مسجد جامع آمل در طبرستان به دست عنصر متعصبی شهید شد.

ابن خلکان می نویسد : درآن دیار – یعنی طبرستان – مقامی شامخ و نفوذ و احترامی فوق العاده داشت. نظام الملک وزیر او را به خاطر کمال و فضل و دانشش بسی بزرگ می دانست و احترام می نمود.

وی به بخارا سفر کرد و مدتی در آنجا بماند و به غزنه و نیشابور رفت و به دیدار دانشمندان، و به محضر درس ناصر مروزی حضور یافت، و حدیث آموخت و در آمل طبرستان مدرسه ای ساخت. سپس به ری رفت و در آنجا تدریس کرد، و به اصفهان رفته در مسجد جامع آن به تقریر و نگارش پرداخت. کتاب های سودمند تألیف کرد که از جمله «بحر المذهب» که مفصل ترین کتاب شافعیان است، کتاب« مناصیص الامام الشافعی»، «کافی»، و « حلیة المؤمن». در اصول فقه، و مسائل خلافی هم کتاب نوشت می گویند گفته است: اگر همه ی کتاب های شافعی بسوزد آنها را از بر خواهم نوشت.

قاضی ابو محمد عبدالله بن یوسف- که از حافظان قرآن است – نام وی را در طبقات پیشوایان شافعی آورده و می گوید: ابوالمحاسن رویانی نادره ی روزگار و استاد مسلم فقه بود. حافظ ابو زکریا یحیی بن منده هم از او یاد کرده است. وی از جمع کثیری از حدیثدانان کشورهای مختلف حدیث روایت کرده است. در ذیحجه ی 415 ه به دنیا آمد، و به گفته ی « سلفی» در محرم 502 ه در شهر آمل کشته شد. رافعی می گوید: کتاب« جمع الجوامع» و « التلخیص» از تألیفات او است و در روز عاشورا شهید شده است.

ص :76

کتابی به فارسی دارد به نام «تکمة السعادات فی تکمة العبادات المسنونات».(1)

ابن شهر آشوب می نویسد: ابو المحاسن شهید در باب احکام می گوید: در زمان خلیفه ی دوم دو بچه ی متصل به هم به دنیا آمد یکی مرده بود و دیگری زنده. عمر چنین رأی داد که باید با آهن از هم جداشان کرد. اما امیرالمؤمنان رایش این بود که ومرده به خاک سپرده شود و زنده را شیر دهند. چنین کردند، بر اثر آن، پس از چند روز مرده از زنده بگسست و جدا گشت. یک بار عمر تصمیم گرفت زیورهای کعبه را تصرف کند علی ( علیه السلام) گفتش: وقتی قرآن بر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نازل می گشت اموال بر چهار نعو بود: یکی اموال خصوصی مسلمانان که آنها را به موجب احکام میان میراث بران تقسیم می کردند، دوم اموال دوباره بدست آمده ی عمومی(2) که میان مستحقانش تقسیم می شد، سوم خمس که خدا موارد مصرفش را مشخص گردانیده است، چهارم صدقات که خدا مواردش را روشن ساخته است. زیورهای کعبه در آن هنگام موجود بود و (خدا و پیامبر) آن را به حال خود گذاشت نه بدان سبب که یاد برده یا از او پنهان مانده باشد. بنابراین آن را به همان حال که خدا و پیامبرش واگذاشته اند واگذار. عمر به او گفت: اگر تو نبودی رسوا شده بودیم. و آن زیورها را به حال خود واگذاشت.(3)

ص :77

استاد والا مقام

از سخنش به نظر می رسد که این دو نام، از آن یک تن باشد، چنانکه خونساری هم در«روضات» می گوید. و از سخن ابن شهر آشوب در مقدمات کتاب «مناقب» همین بر می آید آنجا که می گوید: فتال برایم کتاب «التنویر فی معانی التفسیر» و کتاب« روضة الواعظین» را بر خواند و بیاموخت. ابن داود در کتاب«رجال» از او بدین عبارت یاد می کند : محمد بن احمد بن علی فتال نیشابوری معروف به ابن الفارسی عقیده شناسی جلیل القدر و فقیهی دانشمند و زاهد و پارسا بود که ابوالمحاسن عبدالرزاق ملقب به شهاب الاسلام رئیس نیشابور او را بکشت.

مشعری، علامه ی مجلسی، نوری و دیگر نویسندگان از او به عنوان شهید یاد کرده و تجلیل نموده اند، اما من ماجرای شهادتش را در کتابی ندیدم جز در فهرست کتابخانه ی رضوی که می گوید: به خاطر شیعی بودن به قتل رسید.

«فتال» از نام هایی است که به بلبل داده اند و به معنی چهچه زن است.شاید این لقب را بدان سبب یافته باشد که در وعظ و خطابه شیوا گو بوده و نغمه سرا، و بیانی شیرین داشته و کلماتی زیبا و لطیف می آورده است. جز او تنی چند دیگر از علمای ما بدین لقب خوانده شده اند: دانشمند نامی جمال الدین حسن بن عبدالکریم فتال، استاد ابن ابی جمهوراحسائی دانشمند توانا سید حسن بن عبدالله فتال حسینی نجفی در قرن دهم.فقیه تفسیردان شاگرد شهید ثانی سید رحمة الله فتال نجفی که شیخ بهائی در سال 1001ه از قزوین برایش قصیده ی رائیه خویش را فرستاد.

ص :79

دانشمند بلند پایه

پرچمدار دانش و استاد ادب

در نهایت زیبایی است از جمله قصیده ی لامیه اش که مشتمل بر مضامین ادبی و حکیمانه است و معروف تر از آنکه سخنی درباره اش بگوییم.

دیوان شعر نغزی دارد، و از اشعارش یکی این است:

اگر پادشاهی که از تو اطاعت کنند نیستی

بنده ی آفریدگار او باش و مطیع خدا

اگر همه ی دنیا مال تو نیست چنانکه دلت

می خواهد مال تو باشد همه ی دنیا را رها کن

این دو روش پارسایانه و دلیرانه

به مرد مقامی بلند و افتخاری ارجمند می بخشد

در «ریاض العلماء» از او چنین یاد می شود: وزیر، شیخ مؤید الدین ابواسماعیل حسین بن علی اصفهانی که افتخار منیشان و سر آمد ایشان است و مشهور به طغرائی است. شیعی بود و او را ستمگرانه به قتل رسانده شهید کردند.

شاعری فاضل و بزرگوار و مشهور است. سراینده ی قصیده ی لامیه ای است که «صفدی» بر آن شرح مفصل معروفی نگاشته است. شهرت داشت که در علم کیمیا – شیمی – دست دارد و معتقد به صحت و امکان تحقق آن است و در این زمینه کتابی تألیف کرده است. از آن جهت «طغرائی» لقب یافت که منشی رسمی بود و در دیوان حکومت به نگارش «طغرا» یا فرمان های رسمی حکومتی می پرداخت چنانکه امروز در کشور دوم متداول است.

مؤلف«المصباح فی علم المفتاح» می گوید که وی در علم اکسیر و کیمیا و امثال آن کتابی به عنوان «مفاتیح الحکمة و مصابیح الرحمة» دارد.

ص :82

ابن خلکان می گوید: دانشی سرشار و طبعی لطیف و گهربار داشت و در دفن شعر و نثر بر همه ی شاعران و نویسندگان عصرش پیشی جست. ابو سعید سمعانی در کتاب« انساب» در نسبت منشی، از او نامبرده و تجلیل کرده و قطعه شعری از وی در وصف شمع است آورده و می گوید: در سال 515 ه کشته شد. و دیوان شعری نغز دارد و از زیباترین اشعارش قصیده ای است معروف به « لامی? العجم» که در 505 ه در بغداد ساخته و به وصف حال خویش و شکایت از روزگار پرداخته است ... عماد کاتب در کتاب « نصر? الفطر? و عصر? القطر? »- که تاریخ دولت سلجوقی است – می نویسد : این طغرائی که او را استاد می خواندند وزیر سلطان مسعود بن محمد سلجوقی بود در موصل. چون میان سلطان مسعود با برادرش سلطان محمود در نزدیکی همدان جنگ در گرفت و سلطان محموئ پیروز گشت اولین کسی که به اسارت گرفته شد استاد ابواسماعیل طغرائی وزیر مسعود بود. خبر دستگیری او را به وزیر سلطان محمود دادند که نامش کمال سمیرمی بود. شهاب اسد که در آنوقت طغرائی بود و به جای نصیر کاتب فرمان حکومتی می نوشت گفت: این مرد- یعنی استاد ابواسماعیل طغرائی – ملحد است.

وزیر سلطان محمود گفت: هر که ملحد بود بکشیدش. در نتیجه، او را ظالمانه و به ناحق کشتند. و در حقیقت از آن جهت که سلطان محمود به خاطر فضل وی به او نظر داشت نگران بودند و او را عمداً کشتند به بهانه ی الحاد. این واقعه در 513 ه اتفاق افتاد، و گفته اند که در 514 و518 ه عمرش در هنگام شهادت بالای شصت بود، و از شعرش چنین بر می آید که (1)

ص :83

به پنجاه و هفت سالگی رسیده بود است، زیرا وقتی خدا به او پسری می دهد چنین می سراید:

این کودک که به هنگام پیری در رسید

چشمم را روشن گردانید و اندیشه ام بیفزود

پنجاه و هفت سال اگر بر سنگ بگذرد

بر صفحه اش اثر می گذارد تا چه رسد به انسان

خدا می داند که پس از سرودن این ابیات چقدر زیسته. خدا بیامرزدش. کمال سمیرمی این وزیر دانشمند را در سه شنبه ای از ماه صفر 516 ه در بازار بغداد و کنار مدرسه ی نظامیه به قتل رسانید. گفته اند: او را برده ی سیاهی که متعلق به وی بود به خاطر این که وی استاد او را کشته بود به قتل رسانید.

از اشعار زیبایش این است:

با دشمنت تا می توانی چرب زبانی کن

زیرا با نرمش می توان امید بست که فاسد اصلاح شود

از حسود تا می توان بر حذر باش

زیرا اگر تو به او کار نداشته باشی و نیندیشی او راحت نخواهد نشست

حسود اگر بخواهد محبتی کند محبتش

از دشمنی دشمن کینه توز خطرناک تر خواهد بود

دشمن هرگاه از تو احسان و نیکی می بیند

خیلی احتمال می رود که دست از دشمنی بردارد و خشنود گردد.

اما حسود تا همه ی نعمت های تازه و قدیمی است

-سرمایه و در آمدت- از بین نرود راضی نخواهد گشت

ص :84

کینه ورزی حسود را تحمل کن چون آتش حسدش

درونش را تا ابد می سوزاند

مگر ندیده ای که آتش خودش را آنقدر می خورد

تا به خاکستری سرد تبدیل شود؟

هر چه بیشتر بر انسان حسد برند خدا بر نعمتش خواهد افزود

و هر چه حسود بیشتر حسد برد دلش بیشتر آب خواهد شد.

درباره ی دانش چنین می سراید:

کسی که دانش را با دارائی مقایسه کند

با مقایسه و قضاوتش کور دلی خود را ثابت کرده است

دانش را تو همیشه خود می پروری و به خدمت می گیری

حال آنکه مالت را دیگری می تواند به خدمت گیرد

دارائی را می دزدند یا در حادثه ای از بین می رود

اما دانش دزد بردنی و از بین رفتنی نیست

دانش در دلت نقش می بندد نقشی ابدی

دارائی سایه وار از کنارت می گذرد و می رود

این با بکار بستن و مصرف بیشتر و سر شارتر می شود

آن تا مصرفش کردی تمام می شود

معین الملک که در بدبختی در افتاده چنین دلداری می دهد:

چون پیشامدی ناگوار رخ داد شکیبا باش معین الملک

که شکیب نیکو ورزیدن نیکو عاقبت است

مگر نمی بینی شب چون قیرگون گردد،

نشانه ی دمیدن سپیده ی صبح است

ص :85

مگر ندیدی خورشید پس از کسوف

چون صفحه ی درخشندهای رخ می نماید

و هلال نازک کم سوی رنگ پریده

دیری نمی گذرد که ماه شب چهارده می گردد

روزگار سرکش ناراهوار گاهی

مهربان می شود و بیمار شفا می یابد و تشنه سیراب می گردد

و پرنده ای که بال هایش را قیچی کرده اند

پس از ریختن پرهایش پر و بال در می آورد

تو آن قدر به روزگار بد گفتی و با او ستیزه نمودی

که به انتقام گیری کشاندیش و کینه ورزی با خودت

با حوادث روزگار به کشمکش برخاستی و آن را

جلو گرفتی و اگر غیر تو بود روزگار بر او خروشیده و چیره گشته بود

تو شمشیری را می مانی که در نیام جا گرفته باشد

تا روز نبرد دمار از روزگار خصم بر آرد

مگر یوسف صدیق سرمشق و امام تو نیست

که پیشامدهای سخت و سنگین روزگار را بردبارانه تحمل کرد؟

زندان در حالی که نام تو و آوازه ات

در جهان روان و طنین انداز است- چیزی از تو نمی کاهد

و می سراید:

از علم گوناگون به اندازه ی کفایت و مطلوب

بهره گرفتم و محتاج این نیستم که کسی به من بیاموزد

سر از اسرار حقیقت به تمامی در آوردم

ص :86

و دانای ام شام تاریک زندگی را برایم روشن ساخت

و طلوع خورشید را همراه غروب ماه تمام چنین وصف می کند:

خورشید تابان چون به گاهی دمید

که ماه تمام می رفت غروب کند و غروب نکرده بود

پنداشتی دو جنگجو با هم روبرو گشته اند

این سپری سیمین دارد و آن سپری زرین

ص :87

زاهد و دانشمند

امین الاسلام

النحو، النور المبین.

کسانی که از وی حدیث روایت می کنند عبارتند از: پسرش رضی الدین، ابن شهر آشوب، شیخ منتخب الدین، قطب راوندی، شاذان بن جبرئیل، و شیخ عبدالله الدوریستی و برخی دیگر. وی از شیخ ابو علی پس شیخ طوسی، و شیخ عبدالجبار مقری رازی فقیه بزرگ شیعه درری ، نقل حدیث می کند.

شرح حالش در کتابهای معالم العلماء، رجال سید مصطفی، اللؤلؤ?، ریاض العلما، امل الآمل، روضات الجنات، المقابیس تألیف شیخ اسدالله کاظمی، مستدرک، الحصون المنیعه، و دیگر کتابها آمده است و همگی وی را ستوده و جلیل فراوان کرده اند. مؤلفان روضات الجناتو ریاض العلماء گفته اند که وی شهید گشته است. مؤلف کتاب اخیر می گوید که نسخه ای از مجمع البیان را به خط شیخ قطب الدین کیدری دیده که آن را نزد نصیر الدین طوسی خوانده است و بر پشت آن به خطش چنین نوشته بوده است:تألیف شیخ فاضل و امام سعید شهید....

علامه ی نوری در «مستدرک» پس از اظهار این که وی شهید گشته، می افزاید که در نوشته ی دانشمندان نیامده که وی چگونه به شهادت رسیده شاید مسمومش کرده باشند که شهادتش شهرت نیافته است. بهر حال درگذشتش درسبزوار شب نهم ذیحجه 548 ه اتفاق افتاده است و جنازه اش را به مشهد علی بن موسی الرضا ( علیه السلام) برده در محل غسل حضرتش به خاک سپرده اند و مزارش اینک مشهور است.

نویسنده ی«ریاض العلماء» برای درگذشت شیخ طبرسی داستانی آورده منسوب به ملا فتح الله کاشانی مفسر- متوفای 988ه- اما چون

ص :90

مسلم نگشت که او چنین داستانی گفته باشد از نوشتنش چشم پوشیدیم.

«طبرسی» منسوب به طبرستان است که برای نسبت به آن«طبری» هم می آورند. یاقوت حموی می گوید: نسبت به طبری? می شود «طبرانی» که بر خلاف قیاس است، زیرا چنین می نماید که چون نسبت طبری برای کسانی که از طبرستان بوده اند بکار رفته و زیاد هم بکار رفته است خواسته اند میان نسبت طبریه با آن فرقی بگذارند و از این رو منسوبان به طبریه را طبرانی خوانده اند. و طبرستان سرزمین پهناوری است با شهرها و ده های بسیار که از آن دانشمندانی بیشمار برخاسته اند. نمی دانم چه وقت آن خطه را مازندران نامیده اند، زیرا این نام را در کتب قدیمی نیافتم، ولی شک نیست که این دو نام از آن یک سرزمین است.

ص :91

و صدر علمای عراق، مقتدای بزرگان، یاور دین، حجت خدا بر خلق، مردی که دو افتخار نسبی را یک جا برده و نسب از جانب پدر و مادر هر دو عالی داشته است، برترین همه ی اشراف، و سرور امیران سادات در شرق و غرب گیتی، قوام ذریه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ابوالقاسم یحیی بن شرف الدین محمد ... (تا آخر سلسه ی نسبش)، که خدا بر مفاخرش بیفزاید و دشمنانش را نابود گرداند، رادمردی که سرور سادات است و سر چشمه ی سعادت و پناه امت، مشعل دینداری، دریای دانش و هوشمندی، مظهر فضیلت و فیض بخشی، مقتدای عترت، ذریه ای از معدن نبوت، شاخه ای از درخت مروت، عضوی از پیکر رسالت، و پاره ای از تن علی و فاطمه( علیه السلام)....

و در حرف یاء از او چنین یاد می کند: سید بزرگوار «المرتضی» عز الدین یحیی بن محمد بن علی بن المطهر ابوالقاسم که « نقیب» و بزرگ خاندان ابوطالب در عراق است دانشمندی سرشناس و فاضلی سترگ که قطب شیعه محسوب می شود و امورشان بر مدار وجود وی می گردد خدا بر عمرش بیفزاید تا به اسلام و مسلمانان بیشتر خدمت کند و مقدساتشان را پاس دارد. وی از پدرش «المرتضی» سید شرف الدین محمد از استادان حدیثش- آن شادروانان – روایت می کند.

در همین کتاب می گوید که آن را برای وی تألیف کرده است.

نویسنده ی «امل الآمل» نیز از وی یاد می کند. مؤلف«الحصون المنیعه» پس از ستودن وی می گوید: سید عزالدین علی بن السید الامام ضیاء الدین فضل الله حسینی راوندی «الحسیب و النسیب» را به نام پر افتخار وی به نظم در آورده است. بخت همچنان یار وی بود و اقبال

ص :94

مددکار وی پیوسته از مرابت عزت و اقتدار فرا می رفت تا آن که روزگار چنانکه عادت او است حال بگردانید و کارش به شهادت انجامید. بدینسان خیر دنیا و آخرت نصیب برد و نیکبختی این جهان با رستگاری باز پسین روزگاران قرین داشت. سپس شهادتش آن بود که سلطان خوارزمشاه تکش بر ری و خطه ی مجاور آن استیلا یافت و هر چه از اشراف و بزرگان و شخصیت های برجسته دید بکشت و این بزرگوار از آنان بود که طعمه ی شمشیر او شدند و بیدادگرانه به خون آرمیدند در سال 589 ه .

پسرش محمد به بغداد رفت سید ناصر بن مهدی حسینی همراه وی بود، و در شعبان 592ه به آن شهر در آمد و توسط خلیفه ناصرلدین الله بگرمی استقبال شد. سر پرستی و بزرگی دودمان ابوطالب در بغدا به ناصر بن مهدی حسینی سپرده شد. اما بعدها که او به مقام وزارت رسید مقام سر پرستی و بزرگی دودمان ابوطالب به محمد بن سید عزالدین واگذار گشت و او چنان که رسم اجداد پاکش بود نقیب طالبیان- یعنی سرپرست و بزرگ دودمان ابوطالب – شد. آنگاه به حج مشرف گشت و سپس به دیار خویش باز آمد، خدا همه شان را بیامرزد.

سید حسن صدرالدین در «تأسیس الشیعه» می نویسد: در یکی از کتاب های نسب شناسی دیدم که سید شرف الدین پدر شخصیت مورد بحث ما چند دختر داشت و هیچ پسر نداشت. چون همسرش باردار گشت و یحیی عزالدین را حامله بود، شرف الدین می گوید: پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را به خواب دیدم. به حضرتش عرض کردم: تو را ذریه ای به دنیا خواهد آمد نامش را چه بگذارم؟ فرمود: نامش را یحیی بگذار.

وقتی از خواب برخاستم دانستم که فرزندم پسر خواهد بود، و

ص :95

بعداو را یحیی نامیدم- با وجود این که در سلسله ی نسبشان کسی به نام یحیی نبود- بعدها که خوارزمشاه پسرم را کشت متوجه شدم که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بدان سبب او را یحیی نام داد که بدانیم شهید خواهد گشت همانسان که یحیی توسط شاه کشته شد.

ص :96

حدیثدان توانا

دانشمند نیک رفتار

فاضل توانا

فقیه پارسا

گذرانده و سرانجام تاج شهادت بر فرق سر نهاده است. به احتمال قوی، او را هم مثل بیشتر علمای فضیلت پرور قرن ششم همان اسماعیلیان تبهکار کشته باشند.

نویسندگان «الفهرست» امل الآمل، مستدرک، تنقیح المقال، سخن از فقه و صلاح و پاکیش گفته و شهیدش خوانده اند.

ص :101

قاضی ادیب

حافظ ابو طاهر سلفی در یکی از شرح هایش از او یاد کرده می گوید: در سال 559 ه به ناچار در اسکندریه به شغل دیوانی پرداخت، سپس در محرم 563 ه ستمگرانه به قتل رسید. «عماد» نیز در کتاب« السیل و الذیل» - که حاشیه ای بر کتاب «الخریده» است- به شرح حال وی پرداخته می گوید: دریای بی پایان و خروشانی بود و در کتاب «الخریده» از او و برادرش نام آوردم. او را «شاور» در 563 ه بیدادگرانه کشت چون هوادار اسدالدین شیرکوه شده بود. شیر مردی بود و سروری زبده و یگانه ی روزگارش در همه ی رشته های علمی: در هندسه و ریاضیات و علوم فقهی و اخلاق اسلامی . این شعر او را امیر عضدالدین ابوالفوارس مرهف بن اسام? بن منقذ برایم خواند و گفت خودش از او شنیده است:

مصیبتهای سهمگین بر سرم آمد، اما به جای فرسودنم اراده ام را صیقل داد و قاطع تر ساخت.

صیقل، شمشیر پولادین خوش نهاد را چه زیان!

دیگران و غیر مرا دگرگونی های روزگار

و تغییر حال از جا به در می کند تا خصال نیکشان را از دست می دهند

اگر آتش یاقوت را می سوزانید

یاقوت و سنگ از هم باز شناخته نمی شدند

جامه ی کهنه ام و کم ارزشی اش تو را نفریبد

که آن پوسته ی صدفی بیش نیست که گوهری در بر دارد

کم سویی ستاره را دلیل کوچکی آن مگیر،

خطای این تصور از دیده ی تو است

یاقوت حموی در « معجم الأدباء» می نویسد: کنیه اش ابوالحسن بود.

ص :103

در 562 ه در گذشت و چنین به یادم هست که به دار آویخته شده است. نویسنده ای زبردست و شاعر و فقیه و نحوی و لغت شناس و چیره در فنون شعر و عروضدان و مورخ و منطقدان و مهندس بود و بهره مند از علم طب و موسیقی و نجوم، و در علوم گوناگون دست داشت.« سلفی» می گوید: قاضی ابوالحسین احمدبن علی بن ابراهیم غسانی آسوانی در منطقه ی کناره (شاید اسکندریه) این ابیات را که خود سروده بود برایم خواند:

به دنیای خویش چیزها که از ما دریغ داشته است

ارزانی داشتیم و به بیشتر کارها و پیشامدهایش، اعتنائی نداریم

ای کاش وقتی از شادی هایش محروم گشتیم

از آفت ها و حادثه های بدش هم در امان می ماندیم

.... تألیفاتی هم دارد. اشعار و نوشته هایی به نثر، که در هر دو زمینه به پای شاعران پر افتخار نویسندگان گهر بار دوره ی قدیم و عصر طلائی ادب رسیده است و به پایه ی آنان. در محرم 652 ه ظالمانه کشتندش. آثاری دارد که در خارج مصر مشهور است، از آن میان کتاب« منیه الالمعی و بلغة المدعی» حاوی علوم فراوان، «المقامات»، «جنان الجنان و روضة الاذهان» در چهار جلد مشتمل بر شعر شاعران مصری و شاعرانی که در مصر زیسته اند، «الهدایا و الطرف»، «شفاء الغلة فی سمت القبلة»، کتابی شامل رسائلش در پنجاه صفحه، دیوان شعرش در یک صد صفحه. وی در آسوان که منطقه ای در فلات جنوبی مصر واقع است به دنیا آمد و به مصر(مقصود بخش ساحلی آن است) هجرت کرد و در آنجا اقامت گزید... علت قتلش این بود که وقتی به مصر آمد هوا خواه اسد الدین شیر کوه گشته و بنای مکاتبه با وی را گذاشته بود تا گزارش به «شاور» وزیر العاضد- حکمران مصر-

ص :104

رسید و او را احضار کرد، وی در اسکندریه پنهان گشت. بعدها، سلطان صلاح الدین یوسف بن ایوب به اسکندریه آمد و آن را به محاصره در آورد. قاضی رشید- که در آن شهر پنهان بود- از فرصت استفاده کرده شمشیر به کمر بست و بر اسب نشست و زیر پرچم سلطان صلاح الدین جنگید و تا وی در اسکندریه بود با او همراه بود. وقتی سلطان صلاح الدین از اسکندریه برفت «شاور» سخت به تکاپو افتاد تا وی را دستگیر کند و سرانجام دستگیرش کرد به طرزی که بر ما پوشیده است. آنگاه دستور داد تا کلاه زنانه بر سرش نهاده بر شتر نشانده در شهر گرداندند در حالی که پلیسی پشت سر وی نشسته بود.و او را می زد و شکنجه می داد.

الشریف الادریسی از زبان ابوالفضل بن ابی الفضل برایم حکایت کرد که او وی را به چشم خود در آن حال زننده دیده که این بیت را بر زبان داشته است:

ای روزگار! اگر باز هم چیزی برای اهانت به

بزرگ مردان داری پیش آر!

و آنگاه به خواندن آیات قرآن پرداخته است. پس از این که او را در مصر و در شهر قاهره بدان وضع گرداندند دستور داد به دار بیاویزندش. در پای دار به افسر مأمور اعدام گفت:زود باش! که انسان بزرگ بعد از این وضع رغبتی به ادامه زندگی نخواهد داشت. او را به دار آویختند. همین شریف که نام بردم به من گفت که قاضی الرشید را در همان جا به دار آویختند دفن کردند، و چند روزی بیش نگذشت که «شاور» به قتل رسید و نعشش را در خیابان ها کشیدند و آورده چاله ای کندند تا دفنش کنند

ص :105

دیدند قاضی رشید در آن مدفون است. او را با وی یک جا نهادند. بعدها هر یک را برده در گوری خاص در «قرافه ی» مصر وقاهره دفن کردند.

این بیت از او است:

گلزار را چه می شود که مستانه در خرامیدن است،

مگر ابر بر آن شراب باریده است؟

و این بیت:

آیا کربلائی در عراق است، و کربلائی دیگر در مصر؟

و این ابیات:

ای خاندان محمد! سپیده ی فردای رستخیز

که پاها ی همه می لغزد دستم را بگیرید.

دلم جز به عشق و علاقه ی شما نگروید

و این گرایشش از پاکزادی من است.

ص :106

فرهنگ و دین و دانش همت گماشتند. پدر شخصیت مورد بحث، امام ناصرالدین حسین بن محمدبن حمدان بن محمد قزوینی است که فقیه و حدیثدانی موثوق بود. جد وی، امام ناصرالدین ابواسماعیل محمد بن حمدان بن محمد قزوینی است که واعظی دانشمند بود و کتاب «الفصول فی ذم اعداء الاصول» را نوشته ومناظره هایی با ملحدان اسماعیلی داشته است. برادر وی امام ناصر الدین محمدبن الحسین بن محمدبن محمد بن حمدان، دانشمندی پارسا و پرهیزکار بود که از امام سید راوندی روایت می نمود.

برادر دیگرش نجم الدین ابو خلیفة الحسن بن الحسین بن محمد بن حمدان، مردی صالح و راست رو بود. عمویش شیخ وجیه الدین ابوطالب علی بن ناصرالدین محمد بن حمدان، فقیهی پرهیزگار بود. عموی دیگرش امام عزالدین عماد بن ناصرالدین محمد بن حمدان، فقیهی پارسا بود. امام الدین علی بن ناصرالدین ابی طالب علی بن محمد بن حمدان، فقیه دانشمند از همین خاندان بلند پایه ی پر برکت است، همچنین شیخ نظام الدین ابو المعالی ناصر بن ابی طالب علی بن محمد بن حمدان، آن فقیه و راوی موثوق، و امام ابوالبرکات هب? الله بن حمدان بن محمد، فقیه نیکرو، و شیخ مظفر بن هب? الله بن حمدان بن محمد، فقیه دیندار، و شیخ ناصح الدین ابوجعفر محمد بن المظفر بن هب? الله بن حمدان، فقیه صالح. همه ی ایشان نامشان در بسیاری از فرهنگ های رجال هست، و ما به نوشته ی «الفهرست» اثر شیخ منتجب الدین اکتفا نمودیم.

ص :108

شهریار نیک رفتار و جنگی سوار اسلام

امام را در خواب دید که به اومی فرماید: امشب هیئتی از درویشان شیعه ی ما به مهمانی تو آمده است که در میانش مردی به نام طلایع بن رزیک هست از بزرگترین دوستداران ما. به او بگو: برو که ما تو را والی مصر گردانیدیم. صبحگاهان دستور داد تا بانگ زدند چه کسی در میان شما نامش طلایع بن رزیک است. طلایع پیش سید ابواحسن آمده سلام کرد. او ماجرای خوابش را برای وی داستان کرد. طلایع بن رزیک به مصر رفت، و کارش رفته رفته بالا گرفت.وقتی نصر بن العباس، خلیفه اسماعیل الظافر را بکشت زنان دربار با فرستادن نامه ای به طلایع که موی خویش در آن پیچیده بودند او را به خون خواهی خلیفه برانگیختند.

طلایع مردم را گرد آورد تا وزیر قاتل را به کیفر رساند . چون به نزدیک قاهره رسید وزیر بگریخت، و او بی جنگ و با آرامش تمام وارد شهر شد و خلعت وزارت بر او پوشیدند و « شهریار صالح جنگی سوار اسلام نصیر الدین» لقب یافت. امنیت و آرامش برقرار کرد و خوشرفتاری نمود، و چون خلیفه الفائز کوچک بود به تنهایی عهده دار امور حکومت گشت و العاضد لدین الله بن محمد که نابالغ بود به ظاهرفرمان می راند. اقتدار طلایع افزون گشت و شکوهش بلندی یافت و دولت در قبضه ی وی شد. درباریان که از آن حال ناراضی بودند بر آشفتند و تنی چند از آنها در دهلیز کاخ به کمین نشستند و او را به شمشیر زدند تا بر وی در غلتید و مجروح به خانه اش بردند تا در دوشنبه 19 رمضان سال 556 ه در گذشت و در قاهره در ساختمان وزارت به خاک سپرده شد، بعد پسرش عادل او را از آنجا به «قرافه ی» بزرگ منتقل ساخت.

آورده اند: در شبی که صبح فردایش به قتل رسید، گفت: در چنین

ص :110

شبی امام امیرالمؤمنین ( علیه السلام) را به شمشیر زدند. آنگاه دستور داد داستان ضربت خوردن امام( علیه السلام) را خواندند. سپس غسل کرد و یکصد و بیست رکعت نماز گزارد و شب را به عبادت به سر آورد. صبح برخاست تا سوار اسب شود بلغزید و عمامه اش بر افتاد، و از آن پیشامد به تشویش افتاد، و در دهلیز ساختمان وزارت بنشست. ابن الصیف را که عمامه ی خلیفه ها و وزیران را می پیچید و مواجبی برای این کار داشت احضار کرد تا عمامه اش را درست کند. او به وی می گفت: این پیشامد بد شگونی است. اگر سرورمان صلاح می داند سوار شدنش را به تأخیر اندازد. گفت: فال بد زدن و عقیده به بد شگونی از شیطان است. ودلیلی برای تأخیر انداختن نیست. این بگفت و سوار اسب شد. و آن حادثه برایش اتفاق افتاد.

این خلاصه داستانی است که مقریزی در چگونگی کشته شدنش نوشته است.

ابن خلکان می نویسد: چون به وزارت العاضد رسید همه ی امور را به قبضه ی خود در آورد و اداره ی حکومت به اراده ی وی تعلق گرفت، و العاضد با وجود وی به منزله ی اسیری بود. به همین سبب به توطئه ی قتل وی پرداخت و با عده ای از سربازان دولتی که با چوپانیان موسوم بودند، همدست شد و در کاخ جایی برای آنها معین ساخت تا در آن پنهان شوند و وقتی « شهریار صالح» از آنجا گذشت بر سر او ریخته او را بکشند.

شبی در آنجا به کمین نشستند، اما فرصت این کار را نیافتند، زیرا یکی از آنها خواست درب را بگشاید ببست. دیگر روز به کمین وی نشستند و همین که به کاخ در آمد، بر او ریخته ضرباتی بر پیکرش و یکی بر سرش وارد ساختند، یاران وی در رسیدند و آن عده را کشتند و طلایع

ص :111

را که مجروح بود به خانه اش بردند، تا پاره ای از روز زنده بود و بعد در گذشت(1).

فقیه ابو محمد عماره ی یمنی(2) ، در رثای وی قصیده ای سروده است،

می گوید:

آیا در آن انجمن آرام مطلبی هست تا از او بپرسم،

زیرا من از این غم مدهوشم و عقل از سرم پریده است

خبری شنیده ام که کاش کر بودم و نشنیده بودم

خبری که هوش از سرم می پراند و آورنده اش لال باد!

آنچه مرا بیشتر نگران و حیران گردانیده این است که

به چشم دیدم تخت وی برپا است و کسی بر آن نشسته نیست

مگر از آن برخاسته و فرزندش را به جایش نشانده

یا به سفری رفته که امید بازگشتش نیست؟

من بر آن چهره ها غبار غم می بینم

که نشان می دهد بر او عزا دارند

دست بردارید که این آغاز گریه تان نیست

هنگام اشک افشاندن و سیل سرشک روان کردن خواهد آمد

ص :112

عیبم مکنید که چرا بر مرگش اندوهبارم،

زیرا باران خیر آفرینی از دست داده ام که آرزوها به او بسته بودم

چرا در عزایش نگرییم و برفقدانش نوحه ننمائیم،

حال آنکه فرزندانمان یتیمان و بیوه زنان اویند

کاش می دانستم پس از درگذشتش و آن خوبی ها

که به ما می کرد خدا برای ما چه پیش خواهد آورد.

کتاب «الاعتماد فی الرد علی اهل العناد» از او است و در آن امامت امیرالمؤمنین ( علیه السلام) را ثابت نموده و احادیثی را که در امامت حضرتش هست به بحث در آورده است. دیوان شعرش در دو جلد است و حاوی انواع شعر. شب ها انجمنی داشت که ادیبان از هر سو در آن گرد می آمدند و اشعارش را می نوشتند. دانشمندان از هر دیار به میهمانی وی می آمدند و هیچ یک بی نوازش و نومید برنمی گشتند. هر ساله مبالغ هنگفتی برای سادات علوی ای که در عتبات مقدسه بودند می فرستاد و برای ساداتی که در مکه و مدینه می زیستند هر چه از جامه و دیگر چیزها که مورد احتیاجشان بود، هر ساله می فرستاد حتی برای کودکانشان لوح برای نوشتن و قلم و کاغذ و وسائل نوشتن روانه می کرد.

مسجد جامعی را که در «قرافه ی » بزرگ- قاهره- بود تجدید بنا کرد و دهکده ی«المقس» را وقف کرد که ثلث آن را برای سادات حسنی و حسینی و نه قیراط آن را به سادات مدینه و یک قیراط را به مسجد امین الدوله اختصاص داد. در طول عمرش هرگز حملات نظامی به فرنگستان را ترک نکرد و از دریا و صحرا برای جنگشان لشکر کشید،

ص :113

و هر ساله دسته های جنگی روانه می کرد(1).

این ابیات از سروده های اوست:

ای قومی که راه گمراهی آشکار پیمودید،

تا در حق ناشناسی ثابت قدم شدید!

می گوئید: هر گناهی که مرتکب می شویم

به تقدیر الهی صورت می گیرد و به خواست خدا به وقوع می پیوندد

اگر این حرف راست باشد معنایش این است

اگر خدا نمی خواهد احکام شریعت به عمل در آید

هرگز چنین نیست و خدا برتر از آن است

که از فحشاء و زشتی منع نماید و بعد خود آن را اراده نماید

و اینها :

پیری رنگ و رونق جوانی ببرد

و باز در لانه ی کلاغ نشیمن گزیند

چگونه انتظار دوام عمر می بری

حال آنکه عمرت گنج است و تو بی حساب صرفش می کنی

تو می خوابی ولی دیده ی شب و روز بیدار است

و حوادث روزگار وجودت را می فرساید

ص :114

ص :116

تألیف شیخ طوسی دارم که در حاشیه اش به خط یکی از دانشمندان دعاها و اعمال عبادی ای نوشته است همه به نقل از همان کتاب میکالی.

نویسنده در جای دیگر کتابش هم از او نام می برد و می گوید: وی از علمای شهید ما است.

خاندان میکالی از خاندان های معروف خراسان است و در آن خطه شهرتی بسزا دارند. رجال آن در فضل و ادب شهره اند و دانشمندان و فرماندهان و ادیبانی از میانشان برخاسته که نامشان در گنجینه های ادبی ثبت است؛ در یتیم? الدهر، دمی? القصر، و دیگر کتاب ها. ابونصر، احمد بن علی میکالی، و پسرش امیر ابو ابراهیم نصر بن احمد میکالی، و امیر عبیدالله بن احمد میکالی- متوفای 436 ه- از همین خاندانند. شخصیت اخیر، تألیفات و رساله های بسیار دارد و اشعاری زیبا.

این ابیات از او است:

آز واگذار و به ثروتی بقدر کفایت قانع شو،

روزی مرد تا زنده است، به دست آمدنی است

گاه ثروت هنگفت انسان را به مرگ و گمراهی می کشاند،

چنانکه طاووس را به خاط پر دل فریبش سر می برند

درباره ی معجزه ی رد الشمس امیرالمؤمنین ( علیه السلام) می گوید:

کیست آن که خورشید پس از تابش روزانه

و غروب کردن، برگشت و تابید

تا او نمازش را در وقتش خواند

و سپس غروب کرد و ستارگان نیمه شب نمودار گشتند

ص :118

کاری کمتر از این برای مردم روشندل

کافی است که پی به عظمت و افتخاراتش برند و سر سپارند.

دیگر، امیر ابو محمد عبدالله بن اسماعیل، و امیر عبدالرحمن بن احمد تألیفات و اشعار نیکویی دارد. چ

ص :119

علامه ی قرآن دان

زمین هامان سبزه زار است و ضربه هامان خونین.

در راه دست یافتن به مقصود و تحقیق آرمان خویش، ناتوانی از ما سر نمی زند

گر چه مرگ را در راه آرمان بچشم ببینم.

در مرثیه ی دیگرش چنین می گوید:

او هنوز هم صدر نشین انجمن حکومت است و تخت نشین

و فرمانده ی سپاه وبالاترین مقام حکومت

اگر باز ماندگانش بخواهند حق وی را چنانکه بایست

و به انصاف بگذارند، باید بگاه راه رفتن سر بجای پای فرود آوردند .

و در قصیده ای به این مطلع:

از مردم بعد از اینکه راجع به خودتان پرسیدید، درباره من سؤال کنید

آیا آنچه از شما ندیده اند از من دیده اند؟

چنین می گوید:

در ظلمت شب همدمی جز تیغ بران ندارم

تیغی نازک با لبه ای تیز و راست بی انحنا

که رنگ بدنه ی پولادینش تیره و مات است

و مردم بزرگ زاده ی بخشنده را روگردان از دشمن و فراری ندیده اند.

نویسنده ی «ریاض العلماء» همین مطالب را نوشته است، و ما داستان شهادتش را در جایی ندیدیم.

این صفی الدین شاعر، از استادان علم و ادب است و شرح حالش در بیشتر فرهنگ ها مذکور است و شعرش بر سر زبان ها، چنانکه کمتر

ص :122

کسی که با شعر و ادب سر و کار دارد و ابیاتی از وی از بر ندارد. دیوانش به چاپ رسیده است و در حق ائمه ی اطهار( علیه السلام) شعرهای زیبا و آبدار دارد.

می گوید:

ای خاندان برگزیده! ای که هر پرستنده ی دوستارتان

به وسیله ی شما رستگار خواهد گشت

من بگاه رستاخیز که مردمان از چهره شان باز شناخته می شوند

به نشانه ی عشقی که به شما دارم باز شناخته خواهم شد.

درباره امیرالمؤمنین ( علیه السلام) چنین سروده است:

امیرالمؤمنان! می بینم هرگاه پیش آدم با اصل و نسبی

از تو یاد و تجلیل می نمایم با من دوست می شود و ره صفا می پوید

و چون نامت را پیش عنصر بی خانواده ای می برم

روی درهم می کشد و می خواهد مرا بکشد

از این تجربه استفاده مردم و هر وقت در اصل و نسب کسی شک می برم

در حضورش ثنای تو می گویم

و می دانم که اگر پاک نژاد و پاک زاد

و خوش سیرت نیست تاب شنیدنش را نمی آرد.

اینک من به وسیله ی تو افراد بشر را می آزمایم،

زیرا تو میزان آدم شناسی و محک حلال زاده شناسی هستی.

***

دیگر از کسانی که در قرن هفتم شهید گشتند کمال الدین اسماعیل ابن جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی متخلص به «کمال» است. نویسنده ی « الحصون المنیعه» می گوید: از شاعران و ادیبان بزرگ و از شیوا گویان

ص :123

سترگ بود و از مشهورترین رسا گویان اصفهان که «خلاق المعانی» لقب گرفته بود. بلند پایگی و استواری سخن و معانی تازه آوردن او را در میان شاعران مقامی ارجمند بخشیده است. دیوان بزرگی دارد که در آن همه گونه شعر هست در همه ی فنون شعر. و من سابقاً دیوانش را داشتم، اما به یکی از دوستانم که وزیران بغداد بود هدیه نمودم. اگر مضامین ابتکاری دیوانش گلچین شود خود دیوانی بی نظیر تشکیل خواهد داد.

اینها از خرمن شعر وی است:

ای روی تو همچو مشک و زلف تو چون خون

می گویم و می آیمش از عهده برون

مشک است، ولی نرفته در نافه هنوز

خونست، ولی آمده از نافه برون

وقت است که باز بلبل آشوب کند

فراش، چمن زباد جاروب کند

گل پیرهن دریده ی خون آلود

از دست رخ تو بر سر چوب کند

تو را در دیده ی من جاست گفتم

که جویست و تو سروری راست گفتم

در یورش دیوانه وار مغول همراه مردم اصفهان در 635 ه کشته شد و همان جا به خاک آرمید.

نویسنده در جای دیگر می گوید:از مشاهیر شاعران عصر خویش

ص :124

بود. در اواسط عمر، دست از وابستگی ها و دل بستگی ها بشست و عزلت اختیار کرد، و بر طریقه ی شیخ شهاب الدین سهروردی بود. در بیرون شهر اصفهان به چنگ سپاهیان مغول افتاد، پس از شکنجه ی بسیار به دست آنها به شهادت رسید به سال 635ه اینها سروده ی او است:

جائی که نشان بی نشانست آنجا

انگشت خیال بر دهانست آنجا

از غمزه خدنگ بر کمانست آنجا

زنهار مرو که بیم جانست آنجا

شد دیده به عشق رهنمون دل من

تا کرد پر از غصه درون دل من

زنهار که گر دلم نماند روزی

از دیده طلب کنید خون دل من

در دیده ی روزگارانم بایستی

یا با غم او صبر بهم بایستی

یا مایه ی غم چو عمر کم بایستی

یا عمر به اندازه ی غم بایستی

ص :125

ص :126

ص :128

سید تاج الدین محمد آوی از شخصیت های بارز این خاندان است، مردی دیندار و پیشوای مذهبی و ادیبی دانشمند بود. در عصر خویش مقتدا و زعیم شیعه به شمار می رفت و در منطقه ی خویش احترام و اقتدار کامل داشت. علاوه بر نسب پاک و نژاد والایش دانش فراوان اندوخته و در فقه استاد گشت و در زمینه های مختلف علم و ادب پیش رفت و مقام پیشوایی و امامت و نقابت یافت و گوهرپارسائی و پرهیزگاری را بر آن جمله افتخارات افزود، و سرانجام تاج شکوهمند و با عظمت شهادت بر سر نهاد.

نویسنده ی «ریاض العلماء» وی را از علمای عظیم الشأن شیعه ی امامیه می شمارد . نویسنده ی « تاریخ گزیده» مطالبی درباره اش آورده بدین مضمون: سید تاج الدین آوی که مقتدا و رهبر شیعه بود و بدین مذهب جلوه می آراست، در سوم ذیحجه ی سال 711 ه کشته شد. او را با پسرش و جمعی دیگر کشتند بدان سبب که با خواجه سعدالدین همرأی بود و مخالف رشید الدین وزیر.

نویسنده ی(1) « عمدة الطالب»(2) می گوید: از اولاد زید بن الداعی، یکی سید بزرگوار و شهید تاج الدین ابوالفضل محمد بن مجدالدین الحسین بن علی بن زید بن الداعی است. در آغاز کارش واعظ بود، سلطان محمد اولجایتو به او عقیده بست و مقام ریاست نقیبان همه ی کشورها را از عراق

ص :130

وری و خراسان و فارس گرفته تا دیگر بلاد به وی سپرد. رشید الدین الطیب وزیر به دشمنی وی برخاست، و سببش این بود که مزار و مشهد « ذی الکفل» نبی در دهی بر شط تاجیه میان حله و کوفه است، و یهودیان به زیارت آن می روند و بدآنجا رفت و آمد دارند و نذر و نیاز می برند. سید تاج الدین، یهودیان را از رفتن به آن ده منع کرد، و صبحگاهان گفت تا منبری در آن ده بپا داشتند و نماز جمعه و جماعت بگزارد. رشید الدین الطبیب با آنکه می دانست وی مقامی بلند دارد و از نزدیکان سلطان محمد است، کینه ی وی را به دل گرفت.

اتفاقاً سید شمس الدین حسین پسر سید تاج الدین، سر پرست و متولی سادات عراق بود و در کارش ستم می نمود و خشونت به خرج می داد و سادات عراق بود و در کارش ستم می نمود و خشونت به خرج می داد و سادات عراق بد خواهش شده بودند. رشید طبیب این حال را فرصت جست و به نوازش عده ای از آن سادات پرداخت تا با وی همراه گشتند ونزد سلطان محمد از سید تاج الدین بدگوئی ها کردند. وقتی شیطانی ها و بدگوئ ها بسیار گشت، سلطان محمد درباره ی کار او با رشید طبیب که از نزدیکانش بود به مشورت پرداخت، رشید پیشنهاد کرد که مقام نقابت و سر پرستی سادات عراق را به علویان واگذارد، چه در آن صورت دهانشان بسته خواهد شد و نمی توانند شکایت یا بدگوئی نمایند، ضمناً سید تاج الدین چندان ضرری نخواهد کرد. آنگاه رشید وزیر، طاهر جلال الدین بن فقیه را- که آدم خونخوار و گستاخی بود- احضار کرد به او پیشنهاد کرد اگر سید تاج الدین و دو پسرش را بکشد حکمرانی عراق را اعم ازسر پرستی سادات و مقام قضا و صدرات به او خواهد داد. وی نپذیرفت و گفت: من هرگز یک سید علوی را نخواهم کشت. .

ص :131

این بگفت و شبانه به شهر حله رفت. رشید همان شب سید بن ابی الفائز موسوی حائری را بخواست و او را تطمیع کرده گفت اگر سید تاج الدین و دو پسرش را بکشد مقام سر پرستی سادات عراق را به وی خواهد سپرد. نپذیرفت و شبانه به حرم گریخت. تنها کسی که به دام رشید وزیر افتاد سید جلال الدین ابراهیم بن مختار بود که رشید وی را پس از درگذشت پدرش –نقیب عمید الدین- به خود نزدیک کرده و گرامی می داشت و به او خوبی ها می کرد به طوری که شایع بود رشید هر کاری بخواهد انجام دهد به وسیله ی سید جلال الدین انجام می دهد. رشید او را با مقام سرپرستی سادات عراق به طمع انداخت، و سید تاج الدین و دو پسرش – شمس الدین حسین، و شرف الدین علی- را تسلیم او کرد تا آنان را به کناره ی دجله برد و به همدستانشان دستور داد تا ایشان را بکشتند. و برای تبعیت از فرمان رشید وزیر- که اثری از رشد و خردمندی در او نبود – گفت تا ناجوان مردانه و بیرحمانه دو پسر وی را پیش از او بکشند.

این واقعه در ذیقعده ی 711ه اتفاق افتاد. حنبلیان عامی بغداد از قتل سید تاج الدین شادی کردند و گوشت و خونش را مایه ی شفای خویش شمردند و پیکرش را پاره پاره کرده از گوشتش خوردند و موهای سر و ریشش را بر کندند و هر قطعه ی موی ریشش تا یک دینار به فروش رفت.

سلطان محمد از این تظاهرات به شدت خشمگین شد و بر قتل سید تاج الدین و دو پسرش اندوه خورد و پشیمانی برد. رشید وزیر او را چنین گمراه کرد که سادات عراق در کشتن وی همدست شدند، سلطان محمد فرمان داد قاضی حنبلیان را بدار آویزند، اما عده ای از مقامات دولتی

ص :133

به شفاعت برخاستند تا از اعدامش درگذشت، اما گفت تا او را چپه بر خر کوری نشانده در بازار بغداد و خیابان هایش گرداندند و منصب قضای حنبلیان را برچید. (1)

خلاصه ی آنچه در «مجالس المؤمنین» آمده این است: سیدی دانشمند و با فضل و بلند همت و با اقتدار بود. وقتی سلطان محمد خدا بنده به مذهب تشیع در آمد، این سید را به دربار خواست و او را از مقربان خاص خویش خواست. وی دست به کارهای سهمگین زد که آثار عشق مفرط به تشیع از آن هویدا بود و همین عده ای از رجال دولت را که مخالف وی و تشیع بودند ناراحت کرد تا چون سلطان محمد در گذشت فرصت را غنیمت شمرده و سید را متهم به مخالفت با دولت و همدستی با مخالفانش نمودند و او را شهید کردند.

علامه ی نوری هم از او یاد و تجلیل فراوان می کند و شهیدش می خواند.

«آوی» منسوب به «آوه» – بر وزن ساوه- است که به آن «آبه» هم گفته اند، و به نام اخیرش شیخ فقیه موفق الدین الحسن بن محمد بن الحسن آبی- مشهور به خواجه- و برخی دیگر منسوبند. «آوه» یا «آبه» شهرکی است در عراق عجم که مثل ساوه از توابع قم شمرده می شود. اهالی آوه در قرن های متمادی شیعه بودند و مردم ساوه سنی، و به همین جهت بینشان خصومت و کشمکش بود. در همین زمینه است که یکی چنین سروده:

یکی گفت، تو دشمن اهل آبه ای

ص :133

در حالی که همگی استاد شعرند و نگارش؟

گفتم: گمشو که من و امثالم

هر که را دشمن اصحاب پیامبرم باشد دشمنیم.

اکنون اهالی این دو شهرک همگی شیعه اند.

ص :134

سید دانشمند

سید بزرگوار

آن میان، سید عالی مقام ابوالمحاسن زهرة بن الحسن بن زهرة، محدث بزرگ سید علی بن ابی المحاسن، فقیه عالی قدر ابو المکارم حمزة بن علی بن الحسن زهرة – مؤلف « قبس الانوار فی نصرة العترة الاطهار» و دیگر کتاب ها- متوفای 585 ه، سید ابوالقاسم عبدالله بن علی نویسنده ی «التجرید» و کتاب های دیگر، امام محی الدین ابو حامد سید محمد بن عبدالله بن علی که استاد« محقق» بوده و شاگرد پدر «محقق» و ابن شهرآشوب و دیگر بزرگان وکتاب «اربعین» را نوشته است، علامه عظیم الشأن علاء الدین ابوالحسن سید علی بن ابراهیم بن محمد بن علی بن الحسن بن زهره که در هفتاد و چند سالگی در سال 775 ه در گذشته و همان است که «علامه» اجازه ی بزرگ و معروفی را به اجازه ی «بنی زهره» موسوم است برای او و پسرش سید شرف الدین ابو عبدالله الحسین و برادر بزرگش سید بدر الدین ابو عبدالله محمد- متوفای 733ه در شصت وچند سالگی- صادر کرده است، سید بزرگوار ابوطالب شهاب الدین احمد بن محمد بن ابراهیم بن محمد بن علی بن الحسن بن زهره از مشایخ و استادان «شهید اول» و متوفای 795 ه که اجازه نامه ای از «علامه» داشته است، سید عزالدین ابومحمد الحسن ابن السید بدر الدین ابی عبدالله محمد بن ابراهیم که او نیز اجازه نامه ای از «علامه» را داشته است، بالاخره شخصیت مورد بحث ما که عالمی بزرگ و از معاریف عصرش و از مشایخ و استادان حدیث بود و شاگردانی در علم حدیث تربیت کرده است از جمله نواده اش شمس الدین الحسن بن محمد چنانکه عسقلانی در «الدرر الکامنة» نوشته است.(1) وی در میان رجال

ص :137

خانواده اش امتیاز نائل آمدن به افتخار شهادت را یافته است. عسقلانی در همان کتاب می گوید: وی بدر الدین رئیس و نقیب سادات در حلب است و ناظر بیمارستان آن شهر در محرم 732ه در همان شهر غافلگیرانه کشته شد.

در «ریاض العلماء» و کتاب های دیگر از وی تجلیل گشته و به نام شهید یاد شده است.

ص :138

شیخ بزرگوار

امثال اینها. بر اثر آن حکم زندیق بودنش و حکم گردن زدنش را صادر کرد تا در یازدهم جمادی الاول 744 ه او را در بازار اسب فروشان گردن زدند.

مؤلف «ریاض العلماء» می نویسد: از علمای بزرگ شیعه بود و به خاطر شیعه بودنش شهید گشت. در «المستدرک» مورد ستایش قرار گرفته و شهید خوانده شده است.

اتهام وی به اینکه فرشته وحی را خطاکار می دانسته از افترائات کسانی است که علیه او شهادت داده اند، و این را مؤلفان در «ریاض العلماء» و «المستدرک» تذکر داده اند. همچنین تکفیر ابوبکر و عمر و متهم کردن دو دختر آنان از همین گونه است و خیلی اشخاص را به همین چیزها متهم کرده و افترا زده و محکوم کرده اند.

ص :140

بود که به مقام وزارت رسید و او و پسرش فخر الدین یعقوب روزی که شاه وقت منصور بن المظفر یزدی در جنگ کشته شد آن دو نیز که ملازمش بودند بکشتن رفتند.

در «عمدة الطالب» بزرگ که به چاپ رسیده، در ذکر اولاد علی العریضی، می گوید: از جمله سید بزرگواری که سر پرست و رئیس آن خاندان بود تاج الدین نصرة بن کمال الدین صادق... و پسرش قوام الدین المجتبی و پسر او فخر الدین یعقوب المجتبی، که او و پدرش در همان جنگ که شاه منصور بن المظفر یزدی کشته شد کشته شدند. از تاج الدین جز دختر به جا نماند. وی در «ابرقوه»(1) به دست غلام سیاهش به نام ظفر کشته شد. کمال الدین بعد از آمدن به «ابر قوه» در حادثه ی الملک الاشرف به قتل رسید.

تاج الدین برادری داشت به نام مبارک شاه و ملقب به جلال الدین که مرد خوبی بود و دو پسر داشت: حسین، و حسن کمال الدین.

ص :142

محقق توانا

تاخته خواستند جامه از تنش برکنند مقاومت کرد، یکی از آنها او را شمشیر زده کشت.(1)

علامه ی نوری این ماجرای شهادت را که مربوط به غیاث الدین عبدالکریم بن شمس الدین اس

علامه ی نوری این ماجرای شهادت را که مربوط به غیاث الدین عبدالکریم بن شمس الدین است به اشتباه در شرح حال عموی وی غیاث الدین علی بن عبدالحمید الاول آورده و او را شهید خوانده است.(2) چند تن از معاصران به پیروی از او همین ماجرا را برای مرگ غیاث الدین علی بن عبدالحمید الاول آورده اند و حال آن که این شخص به شهادت نرسیده و تنها شهید این خاندان دو نفرند: یکی همین شخصیت مورد بحث ما، و دیگری سید لطف الله بن عبدالرحیم بن غیاث الیدن عبدالکریم بن تاج الدین علی بن مجد الدین محمد بن ابی الفتح علی بن عبد الحمید الاول که مؤلف «عمدة الطالب»(3) پس از ذکر نامش می گوید: او را سلطان احمد بن السلطان اویس در بغداد کشت.

صفی الدین حلی ابیاتی در رثای شخصیت مورد بحث ما می سراید و در آن «نقیب» الطاهر شمس الدین آوی را به خون خواهی وی بر می انگیزد، می گوید:

روزگار است که تحریک می کند تا مرد بزرگ را بکشند و لخت کنند

اگر در این شک داری از روزگار بپرس

روزگاری که به ما نشان داد چگونه کمر انسانی واجد عالیترین کمالات می شکند

ص :145

و چگونه از میان همه ی روشنان آسمان فقط ماه افول می نماید

پس از مرگ «غیاث الدین» روزگار انتظار دارد

مردم زبان از بد گوئی وی و حوادثش بر بندند؟

از ما که مرگش را به «عبدالکریم» تسلیت می گوییم

می خواهد که از گناهش در گذریم

ذریه ی پیامبر برگزیده، و پسر عموی وی

پس وصی هاشمی پسری از نسل مستقیم وی

رادمردی که ازآسیبش چون آسیب باران ریزان نگران بودند

و آنان که در جست وجوی قطره ی شبنمی می گشتند امید ریزش و بخشش رحمت بی کرانش را داشتند

بروز آشتی خان نعمتش برای همگان گسترده بود

و به روز نبرد سپاهی انبوه به گردش می جنگید

با ضربه عای دشمن نه با سپر بلکه با رویش روبرو می شد

و با میهمانان با قلبش و آغوش گشاده

به اشیاء و امور به دیده ی خرد می نگریست

و خبرها را به گوش جان می شنید و به تحلیل در می آورد

چون به میدان نبرد جلوه می آراست هماورد می طلبید

آیا پس از آنکه ماه کمالاتش به در و تمام گشت

و جنگجویی اش بر همگان روشن گشت

مرگ- که خود زاده ی تیغ بران بود –

باید گریبان گیرش شود و روزگارش به سر آید؟

ص :146

پنداری این همان ناطق زبر دست نبود که گوش شنوندگان را می لرزاند

یا آن سلحشور نبود که ضربات سهمناکش را بر زمین نبرد ثبت کرد

یا آن نیست که در انجمن حکام به صدر می نشست

و به روز معرکه در مرکز قلب سپاه جا می گرفت

آیا باید او را به روز بازی، دشمن برباید؟

این دشمنان چرا به روز نبردش به صورت قافله ای جنگجو نیامدند؟

من تا کنون ندیده بودم شیر میدان نبرد را

سگش گاز بگیرد و بکشد

اگر او را در میان چکا چاک شمشیر ونیزه

و سوار بر اسب کشته بودند

کشنده اش بدین کار نامی نیک می داشت

و تا حدودی از مصیبت مرگ وی می کاست

مرد ذلت ناپذیر و خویشتن پائی که مرگ را ترجیح داد

و هرگز پهلوی عریان به دشمن ننمود

مردان عشیره اش از فقدانش

کوهی را می مانند که صخره هایش شکسته یکباره در هم ریخته باشد

آیا می شود که دشمن او را از میان همراهانش برباید

و روزگار او را در میان یارانش غافلگیرانه بکشد

آن هم در سایه ی دولت ظاهریه ای که در آن

گرگ در میان گله بدون آزار و با وقار راه می رود

ص :147

در حکومت پادشاهی که شیر از قدرتش خشم می خورد

و هر که با آن روبرو شود از ترس قالب تهی می کند

اگر « شمس الدین» که به حق خورشید اسلام و دین است

می دید که آن ابر مرد چگونه می میرد

بر او با شمشیر و نیزه می گریست

و به جای اشک، دل و سر بر محل شهادتش می ریخت

.و چنان حمله ای بر اعراب آن منطقه می برد

که عرصه ی روزگار بر ایشان تنگ آید

و بوته های صحرائی از ضربه هایش انگشت به دهان گیرند

و سرهای مدفعان چون تگرگ بریزد

نقطه ای جز زخم نیزه ی وی نباشد

و خطی جز شکاف حاصل از ضربه ی تیغ وی نماند

هان ای جنگ آفرین! به جنگ انتقام جویانه ای برخیز

که نکوهش مردم را در حق خانواده ات به ستایش بدل کند

می دانی « غیاث الدین» چه حق بزرگی بر گردن دوستانش دارد

حق نعمتهایی که چون طوق بر گردن آنان نهاده است

در حالی که مرد نامش به نکویی یاد می شود و جاودانه است

و نام نیکویش هرگز نمرده است

وقتی دخترانش پس از دفنش به خانه برگشتند

رحمت پروردگارش او را ببر گرفت

و بارانی ریزان از ستایش و تمجید و بخشندگیش

ص :148

بر مزارش بارید که خرمی آفرید و سبزه دمانید

شگفتا که ابر رحمت بر خاک آرمیده است

و خاکش را سیل باران فرا گرفته است

ص :149

سید نصیر الدین حسن

کوفه در شب دسته ای راهزن راه را بر او گرفته او را به تیر زدند که از آن تیری به او اصابت کرد و مجروح به نجف برده شد، در آنجا بدرود زندگی گفت. از او جز دو دختر باقی نماند.

از وصف وی بر می آید که این شخصیت از مقام رفیعی برخوردار گشته است، در طراز پیشوایی و زعامت و کرامت و علم سرشار و فضل بسیار.

ص :151

حکیم دریا دل

من آندم دم از زندگی می زدم که درنفس مریم مسیحا نبود

سخن گفت موسای ما با خدا زمانی که گوینده پیدا نمود

چرا دیده ام نقش اشیاء در او چو در ذات او نقش اشیاء نبود

خدا را از آن می پرستد خدا که علم پرستیدن از ما نبود

ص :153

شیخ عالی مقام

ملجأ شیعه و پرچمدار شریعت بود، و هنوز نظریات فقهی وی سر چشمه ی آراء فقهی دانشمندان ما است و کتاب هایش مرجع فقیهان ما، و آراء علمی او نقطه ی استناد آرائشان. آوازه اش در زمینه ی فقه و اصول و سهم بزرگش در پیشرفت علوم روشن تر از آن است که نیازی به شرح و بیان داشته باشد و ستودن وی به ستودن خورشید می ماند که خود مایه ی ستایش و اصل آن است.

در «المقابیس» از او چنین ستایش می شود: استاد با اراده ی پر کار و گوهر یگانه ی روزگار، مقتدای سترگ و علامه ی دانشمند بزرگ، مفتی مسلمانان و پناه پر مایه ترین ادیبان، مرد میدان تحقیق و صاحب نظری دقیق، فقیهی که هدف های نظام حقوقی اسلام باز شناخت، و عارفی که در پهنه ی پهناور الهیات پرواز گرفت تا بلندترین قله های دین شناسی و خدا شناسی را فتح کرد و عالی ترین مرتبه ی فقیهان دانشمند متبحر را بگرفت و به برترین منزل شهیدان نیکبخت بر کام آمد، شیخ شمس الدین ابو عبدالله محمد بن مکی عاملی- که خدا بهترین جایگاههای قدسی را جایش گرداند و با اولیائش همنشین و همدم سازد. آثاری درخشان و تألیفاتی فاخر دارد که بیشترش در فقه است.

در «اللؤلؤه» چنین: دانش و فضلش مشهورتر از آن است که به بیان در آوریم و سرشارتر از آن که نشناخته ماند. دانشمندی توانا و چیره دست بود و فقیهی دریا آسا و کوشا و صاحب نظر در علوم عقلانی و روائی، زاهدی پارسا و پرستنده که در روزگاران کمتر نظیری یافته است. پدرش شیخ مکی بن محمد بن حامد نیز مردی فاضل بود.

و در «المستدرک» چنین: « تاج شریعت و مایه ی افتخار شیعه خورشید

ص :156

دین و آئین ابو عبدالله محمد بن الشیخ جمال الدین مکی، به عقیده ی جمعی از اساتید فن دانشمند ترین فقیه است، جامع رشته های گوناگون علم و ادب، و دارای انواع فضائل و مکارم، و صاحب روحی پاک و نیرومند و ملکوتی که آنچه سید بزرگوار سید حسین قزوینی در مقدمه ی شرحش بر کتاب «شرایع» گفته از آن حکایت می کند. می گوید: من به خط سید عالی قدر مؤلف «حدائق الابرار» - از نواده های شرح نویس دانشمند « شهید ثانی» – دیدم که نوشته است من به خط شیخ ناصر بویهی- که از علمای پرهیزگار و فقهای متبحر است- چنین نوشته دیدم: من در سال 955 به خواب دیدم در قریه ی «جزین» هستم همان ده شیخ شمس الدین محمد بن مکی مشهور به « شهید اول»، به در خانه ی شیخ رفتم و در کوفتم، شیخ به دم درب آمد، از او خواستم کتابی را که شیخ جمال الدین بن المطهر درباره ی اجتهاد تؤلیف کرده برایم بیاورد. به درون رفته آن کتاب را با کتاب دیگری- که به گمانم در زمینه ی روایات بود- آورده به من داد. چون از خواب برخاستم دیدم آن دو کتاب در کنار من است.

وی در 734ه دیده به دنیا گشود و در 786ه به سن پنجاه و دو سالگی شهید شد. در کتاب «اربعین» می گوید که فخر المحققیق به سال 751ه در خانه اش در «حله» به او اجازه نامه داده است همچنین سید عمید الدین در حرم مطهر امیرالمؤمنین( علیه السلام) – یا در نجف اشرف، و یک سال بعد «ابن نما» به وی اجازه نامه داده و یک سال پس از او «ابن معیه» و یک سال پس از وی «مطار آبادی». از این نوشته بر می آید که وی در اوایل بلوغ به عراق سفر کرده و به درس شاگردان «علامه» – که جمعی کثیرند- نشسته است.

ص :157

در اجازه نامه ای که برای ابن خازن نوشته می گوید: در مورد تألیفات حدیثی و روایات اهل سنت باید بگویم که من از تقریباً چهل تن از اساتید و مشایخ علم حدیث ایشان روایت می کنم از علمایی که مکه و مدینه و بغداد و مصر و دمشق و بیت المقدس و مقام الخلیل ابراهیم – علیه السلام – دارند.

با توجه به مدت زندگانی وی و مسافرت هایی که در طول عمر خویش کرده به کشورعای مختلف و تألیفات ارزنده ای که در رشته های علوم دینی به وجود آورده و آراء دقیق و نظریات صائبش و تبحری که در رشته های ادب عربی و شعر و داستان های آموزنده ای که در لابلای مجموعه هایش نهاده پی توان برد که شخصیت های نادری است که خدا برای تکامل بندگان و ترقی جهان پدید آورده است، و هر چه در حقش گفته شود باز حقش بجا آورده نشده و هر چه ستایش گردد به گرد مقام و مرتبه اش نرسیده باشد».

چگونگی شهادتش

خونساری در « روضات الجنات» می نویسد: پسر « شهید» بر اجازه نامه ای « شهید» برای ابن خازن نوشته به خط خود چنین نوشته است: پدرم، امام علامه که این خط مبارک وی است، شمس الدین ابو عبدالله محمد بن مکی روز پنجشنبه نهم جمادی الاول سال 786ه در داخل قلعه ی دمشق(1) اعدام و سپس همان جا آتش زده شد.

ص :158

مؤلف «اللؤلؤه» می گوید: در دوره ی سلطنت برقوق(1) به فتوای برهان الدین مالکی و عبادبن جماعه ی شافعی و تعصب ورزیدن جمعیت کثیری نخست یک سال در قلعه ی دمشق زندانی شد. سپس او را به ضرب شمشیر اعدام کردند آنگاه به دار آویختند و بعد سنگسار کردند و بالاخره آتش زدند. علت زندانی شدنش این بود که تقی الدین جبلی و یوسف بن یحیی گزارشاتی علیه او دادند و یوسف بن یحیی صورت جلسه ای تهیه کرد که در آن تهمت های ناروایی دائر بر داشتن عقاید ناپسند و سخن های زشت به این دانشمند عالی مقام زده شده بود و هفتاد نفر از اهالی کوهستان از طوائفی که نسبت به وی کینه داشتند در آن جلسه علیه وی شهادت دادند، و در همین زمینه حدود هزار نفر از اهالی سواحل از عوام و عناصر چیز نفهم مطالبی نوشته و در محضر قاضی بیروت و قاضی صیدا به شهادت گذراندند ؛ و آن صورت جلسه و شهادت نامه را به دمشق پیش قاضی عباد ابن جماعه بردند. او آن را نزد قاضی مالکی فرستاده گفت: در این قضیه به موجب مذهبت حکم بده و گرنه تو را بر کنار خواهم کرد. شاه از فرماندهان و والیان و قضات و مشایخ انجمنی تشکیل داده و پیشوایمان را احضار کرد تا آن صورت جلسه و شهادت نامه را برایش خواندند. آن را تکذیب کرد. تکذیبش را نپذیرفت و گفت: این برای ما ثابت شده و حکم قاضی را نمی توان نقض کرد. پیشوا گفت: شخصی که در غیابش علیه وی شهادتی دهند هرگاه دلایلی بیاورد که مستوجب نقض حکم باشد حکم

ص :159

را باید نقض کرد، و در صورتی که نتوانست چنان دلایلی ارائه دهد نه. و اینک من با دلایل ردی و خدشه وارد آوردن بر شهادت شهود آنها را ابطال می نمایم و علیه هر یک از آنها برهانی قاطع دارم. شاه سخنش را نشنید و دلایلش را نپذیرفت و حکم را به قاضی مالکی ارجاع کرد، و او برخاسته وضو ساخت و دو رکعت نماز خواند و بعد گفت: حکم من این است که خونش باید ریخته شود. او را لباس اعدام بپوشانید. آنگاه او را چنانکه گفتیم کشتند و بدار آویختند و سنگسار کردند و آتش زدند. از جمله کسانی که برای آتش زدنش تعصب نشان داده و تلاش کردند تاجری به نام محمد ترمذی که به پیشوای شهیدمان خیلی کینه داشت(1).

مؤرخ، ابو الفلاح عبدالحی بن عماد خلیلی- که در 1089 ه مرده- در «شذرات الذهب» (2) حرف های شگفت انگیزی دارد که «ممکن است آسمان از شنیدنش بشکافد و زمین دوپاره گردد و کوه در هم شکند و فرو ریزد.» می گوید: در آن سال (یعنی سال 786ه) محمد بن مکی عراقی رافضی اعدام شد. در اصول و علوم عربی دستی داشت. در دمشق علیه او شهادت دادند که فاسد العقیده است و معتقد به مذهب نصیریه(3) ، و شراب را مطلقاً حلال می داند و از این گونه کارهای زشت. بر اثر آن در جمادی الاول 786ه او را در دمشق گردن زدند و گردن رفیقش «عرفه»

ص :161

را که با او هم عقیده بود در طرابلس زدند.

خدا شاهد است و حقیقت گواه و کتاب های آن فقید شهید عالی مقام گواهی زنده و گویا بر این که از آن نسبت های ناروا و آن تهمت های ناجوان مردانه و نابخردانه منزه است و پاک است و بسی دورو بیزار از آن، اما این تاریخ نویس می خواهد برای جنایت بی رحمانه و خائنانه ی پیشینیانش عذر و بهانه ای بتراشد چنین حرف هایی سرهم بندی می کند.

این خلاصه ی این تبهکاری ها که در کشتن وی مرتکب شدند و بهانه های مسخره که همدستانشان در ادوار بعد ساخته و پرداخته اند. اما واقعیت این است که «ابن جماعه» بعد از مناظره ای که با «شهید» داشت کینه ی او را به دل گرفت و آن معرکه گیری ها را درست کرد و عوام را شورانید و شاه را به کار کشید تا انتقام گرفت. خونساری در «روضات الجنات» می گوید: در یکی از تألیفات نویسنده ی «مقامع الفضل»(1) خواندم که روزی میان شهید اول و ابن جماعه بر سر مسأله ی بحثی در گرفت. روبروی هم نشسته بودند و در برابر شهید دواتی بر میز نهاده بود. و ابن جماعه تنومند و چاق بود، اما شهید جثه ای کوچک داشت. در اثنای مناظره و بحث ، ابن جماعه به قصد تحقیر به او گفت: من فقط صدایی از پشت دوات می شنوم که معنای آن را نمی فهمم! شهید بی درنگ گفت: آری «ابن الواحد»(2)– فرزند یک نفر – بزرگتر از این نمی تواند باشد! ابن جماعه از این سخن خیلی خجالت زده شد و از خشم و کینه پر گشت تا آن که آن توطئه را

ص :161

چید و آن بساط را راه انداخت(1).

شرح حال نویسان در این موضوع مطالب مفصلی آورده اند که ما به همین قدر اکتفا نمودیم. آثار علمی وی که تا ابد بر جبین تاریخ دانش و فرهنگ خواهد درخشید بسیارند. از میان کتاب« الذکری»، کتاب «الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه»، «غایه المراد فی شرح نکت الارشاد»، «جامع العین من الفواید الشرحین» که در آن دو شرحی را که سید عمید الدین و سید ضیاء الدین بر « تهذیب الاصول» نگاشته اند، تلفیق داده است، «البیان» در فقه، رساله فی الباقیات الصالحات، «اللمعه الدمشقیه» در فقه، «اربعین» در حدیث، رساله ی «الفیه» در فقه نمازهای یومیه، «رساله التقلید» «رساله فی قصر من سافر لقصد الافطار و التقصیر»، خلاصه الاعتبار فی الحج و الاعمار»، «القواعد»، «رساله التکلیف»، «المزار».

وی حدیث از سید تاج الدین بن معیه- متوفای 776ه – روایت می کند و از شیخ رضی الدین علی بن احمد حلی – متوفای 757ه – و شیخ زین الدین علی بن احمد مکارآبادی- متوفای 762ه- و سید علاء الدین علی بن زهره ی حبلی- در گذشته ی 775ه –و سید ابوطالب احمد بن زهره ی حبلی- متوفای 795ه- و سید شمس الدین محمد بن احمد- متوفای 796ه-و شیخ قطب الدین محمد بن محمد رازی بویهی – متوفای 754ه – و شیخ فخرالدین محمد بن الامام علامه ی حلی- در گذشته ی 771ه . اشعاری نیکو و آبدار سروده است.

بنابرنقل مؤلف «خزاین الدرر»(2) و

ص :162

«المجموع الرائق»(1) از قول یکی از نواده های «شهید»، ابیاتی چند از قصیده ی «هذلی» - شاعر توانای جاهلی- را تضمین کرده است. ابیات «هذلی» این است:

هان! سوگند به آنکه به گریه می اندازد و به خنده می آورد

و آن که می میراند و زندگی می بخشد و فرمان او راست

که وقتی دیدم حیوانات وحشی با او انس دارند

و از او نمی رمند به آنها رشک بردم

آه! ای عشقش! هر شب بر شیدایی و سوز دل بیفزا

و ای روزهای آرامش! جز به قیامت نخواهم دید

از گردش ایام در مورد رابطه ام با او در شگفتم

که تا کار من و او پایان یافت روزگار هم از گردش باز ماند

یادت چنان لرزش و تپشی بر من می آورد

که گنجشک باران دیده ای خود را بتکاند

و تضمین وی چنین:

بر ما گذشت در حالی که پرده ی شب میان ما حایل بود.

در حالیکه ماه چهارده برآسمان بود خورشیدی تابید

گفتمش: کیستی ؟ با تعجب گفت:

از ماه چهارده می پرسند: تو ای ماه تمام کیستی؟

من آن سیم درخشنده ام که به وجود آمده است

من ستاره ی رخشانم، من دوشیزه ای نوخاسته ام.

آنگاه به کوری چشم حسود شب را به کنار هم گذراندیم

ص :163

و از هر در سخن راندیم مشک آسای باده آلود

سخن ها که اگر به گوش مرده ی در گور خفته

می رسید جان می یافت و بر می خاست

دست زیر سرش نهادم و تن به آغوشش سپردم

و شب را گفتم دیر پای که ماه تمام آرمیده است

سپیده صبح چون سر زد میان ما بر هم زد

و کدام نعمت خرمی است که روزگار بر هم نزده است؟!

ابیات زیرهم از اواست:

از میان خلق، مصیبت بنده ی بیچاره ات

بیش از همه شده است

خدا دوستان در ظلمت شب با پرستش

و ورد و ذکر و خشوع کام از تو بر گرفتند

اما از آن میان تو مرا از در خانه ات راندی

آیا به خاطره سگینی گناهانم از من پیش افتادند؟

یا چون دیدیدی گناه نمی کنند به آغوش رحمت گرفتیشان؟

یا گناه می کردند، اما آنها و نه مرا آمرزیدی؟

اگر به درگاته برای گنهکاران جای عفوی نیست،

پس این خوش گمانی های من در حقت چه می شود؟!

این ابیات را نیز به او نسبت می دهند:

با خویشتن توانگریم و بی نیاز از هر که دوستمان نمی دارد

اگرچه القاب و اوصافش دراز باشد

هرکه راه حقمان ببست همان رهبندی و کینه اش برایش کافی است

ص :164

و هر که ما را از دست داد همین از دست دادن ما او را بس

علامه ی مجلسی از روی نوشته ی محمد بن علی جباعی- جد شیخ بهائی – نقل می کند که وی چنین نوشته است: استاد، امام، علامه محمد بن مکی می گوید: سید ابو محمد عبدالله بن محمد حسینی این ابیات را که سروده ی ابن جوزی است برایم بر خواند:

بخدا سوگند می خورم و به نعمت هایش

سوگندی که مسئولیتش را در قیامت در برابر پروردگارم تحمل می نمایم

سوگند بر اینکه علی بن ابی طالب

امام مردم شرق و غرب گیتی است

هر که مذهب مرا ندارد

از سگ نجس تر است

و من آن را چنین تکمیل کردم:

زیرا او برادر پیامبر هدایتگر است

و مردی که در جنگ شمشیری بران و تعیین کننده داشت

و او را با جان خویش در شرایط

سخت و آسان از همه ی گزنده ها حمایت کرد

و آیه های صریح قرآن و این آیت که

«در واقع، سرپرست شما...»(1) برای خردمندکافی است

هر که این مذهب ندارد

از سگ نجس تر است

ص :165

به گفته ی سید محمد حسینی عاملی در کتاب «الاثنی عشریه» این ابیات از او است:

به مدد شوق و ذوق و شکوه برتری و شرافت نائل آمدند

نه با پاورچین راه رفتن و نه با خود بینی و خود خواهی

شیوه و مذهب ایشان خوی و کردار پاکیزه است

خوی و کرداری که از هنگام نطفه بودن در خویش پرورانده

پایمردی، سپاسگزاری ، ایثار و گرسنگی خوردن

و آه های اندوهگسارانه ای که رگ جان می برد

و زهد و چشم پوشیدن از هر چه پایدار نیست

درست به شیوه ی نیکان و نیکوکاران پیشین

جمعی که در راه پیراستن و تعالی روان کوشیدند

و چیزهای نمایاندنی را به توفان فنا سپردند

کهنگی و پارگی جامه زیانی ندهدشان

چو مروارید که صدفی چرکین و سنگین پوشانده اش

به خلاق ستوده شان باز می شناسیمشان

نه با چیزهای تصنعی و بافته های زورکی

دریغا که آنان برفتند و جایشان کسانی

پیدا شدند که بسیار عقب مانده و منحط اند

اوهام و خرافاتی را با دروغ و بهتان و

گمراهگری و مبالغه های اسرافکارانه آب و رنگ حقیقت می زنند

تصوف تبر زین و تسبیح نیست

هرگز، و نه فقر به خواب دیدن آن افتخار است

ص :166

یا این که لباس پینه زده ای راه بیفتی و بگردی

در حالی که زیرش منجلابی از خود پسندی و افراط نهان کرده باشی

خود را در مورد ثروت و دنیا زاهد بنمائی

و در همان حال به آن چنان چسبیده باشی که سگ به لاشه

«فقر» رازی است که نفس تو از تو پوشیده می دارد

حجاب نفس بدران تا گمراهی سیاهت را ببینی

ترک شهوت گوی و جان به دم بربند

و از دایره ی حس بدر آی واشک پر سوز افشان

قرآن بخوان، و چون آهنگ یاد معشوق کردی

تنهایی و توحید گزین و او را به وصف در آورهم به وصف او درآی

و چون به دعا می خوانی اش در برابرش خاضع شو و خواری نما

و مقام خویش در برابر پدرانت بشناس و حقشان بگزار و به زبان آر

بر «عرفات» خاکساری سر شکسته بایست

و به گرد کعبه با چنان عرفان و معرفتی که «صفا» به کعبه دارد باش و سپس طواف کن

به «خلوت» افکار به حال ابتکار و ابداع درآی

و به سراچه ی ذکر و ورد در حالی که قرآن به دست داری

اگر پیر مکیده با دست خویش از جام «تجلی»

نوشانیدت جام از او بستان و پیاپی باده بر گیر

و بنوش و بنوشان و از هیچ تشنه ای دریغ مورز

که اگر ننوشیده و ننوشانده باز آمدی مایه ی تأسف خواهد بود

از دل انگیزترین ابیاتش این است:

ص :167

دنیا به تمامی را اگر با یک منت همراه باشد نمی خواهم

و نعمت های گران را با ذلت نمی خرم

به دلبری که سیه چشم به دنیا آمده باشد عشق می ورزم

از ترس آنکه در چشم نگارم منت سورمه نبینم

به گفته ی نویسنده ی «العرفان» سلطان علی بن مؤید

که در عصر شهید اول بر خراسان حکمرانی می کرد نامه ای از خراسان برایش نوشته به متن زیر:

سلامی چون عطرفشانی عنبری عطرفشان

که به هر جا گذرد بوی خوشش به جا گذارد

سلامی که با ماه شب چهارده در هر حال و منزل همچشمی نماید

سلامی که با خورشید در هر بامداد برابری نماید

بر خورشید دین راستین تا هر زمان که با کوشش نیکبختانه اش

از نعمت دانش پژوهی و دانش آموزی برخودار است

محضر مبارک مولای ما آن پیشوای بلند همت با اراده، دانشمند وظیفه گزار، فاضل کامل، رهرو پارسا، ستوده خصال، پاک دوده، علامه ی روزگار، رهبر ملت ها، سر مشق دانشمندان ژرف بین(1) ، مقتدای محققان فاضل، روشنگر فرقه ها و فرق ها، فیصله گر راستینی که با موازین اسلام حل و فصل می نماید و رأی می دهد، دارنده ی انواع فضائل و دانش ها و هنرها، پیشبرده از همه ی بزرگان، میراث برده ی پیامبران، احیاء کننده ی رسم امامان، راز نهاده ی خدا در زمین، پیشوای ما خورشید راستی و دین و آئین که خدا سایه اش را بر دولتی خوش بینان و بر نعمتی بی کران بی پایان بگستراند

ص :168

بحق محمد و دودمانش .

من، دوستدار شیفته ی شما به دیدارتان بی نهایت مشتاقم و در آرزوی این که پس از دوری به زیارتتان مشرف می گردم.

به عرض آن جناب که پیوسته قبله ی صاحب نظران است می رسانیم که شیعه ی خراسان- که خدا در پناه خویش قرار گیرد- تشنه ی دیدار شمایند و فیض بردن از دریای فضل و دانشتان. بزرگان علمی این دیدار، از بد روزگار پراکنده گشته و بیشتر یا همه شان تار و مار شده اند، و امیرالمؤمنان- سلام الله علیه- می فرماید:شکست برداشتن دین مرگ دانشمندان است. ما در میان خویش کسی را که به فتوایش به لحاظ علمی بتوان اعتماد کرد، یا مردم بتوانند عقاید درست را از وی فرا گیرند نمی یابیم، و از خدای متعال مسئلت چنین داریم که حضرتت به ما افتخار حضور و افشاندن نور بخشد، تا از علمش پیروی کنیم و از راه و رسمش رفتار آموزیم.

و چون ایمان داریم که بزرگواری و بخشندگیش عالمگیر است و کرمش دامنگستر، امیداوریم که خواهش مان به جای آرد و آرزومان بر آرد که خواهش چون خیر خواهانه به درگاه کریم برده شود بی اجابت نماند به حکم فرموده ی الهی که «کسانی که پاس بستگی آن چه را که خدا دستور داده بستگیش را پاس دارند می دارند» و شک نیست که ما با هم بستگی خویشاوندی داریم و آن بستگی معنوی اسلایم است و واجب ترین پاسداری های بستگی، پاسداری بستگی و نزدیکی ایمانی است و بعد از آن پسداری بستگی جسمانی و خویشاوندی جسمانی می آید، و این دو پیوند و بستگی را، گردش روزگار و تحولات آن نمی گسلد و دو صخره اند که وزش توفان را بر سینه هموار می دارند.

ص :169

ما از این نگرانیم که سرزمین ما به خاطر رهبر نداشتن و راهنمایی نشدن، دستخوش خشم الهی گردد. هرگاه لطف فرمایید و با توکل به خدا و پرهیز از عذر آوردن به این جا تشریف بیاورید، مزید احسان خواهد بود، زیرا اما الحمدلله قدرتان را می دانیم و ان شاالله حقتان را می شناسیمو بزرگتان می داریم. از خصال پسندیده و طینت پاکت چنین امید می بریم که اصرار ورزیدن ما قلم عفو بکشد و سخن درازی ما را ببخشاید. و سلا بر ملت اسلام.

دوستدار شیفته ات علی بن مؤید

انجام این تقضا و بر آوردن خواهش ایشان برای وی میسر نگشت، از رفتن به خراسان عذر خواست و کتاب «اللمعة الدمشقیه» را در دمشق برایش تألیف کرده همراه نماینده ای بفرستاد.

فرزندان و نوادگان وی

از او چهار فرزند به جا ماند که در فرهنگ های رجال به نیکی و ستایش بسیار یاد می شوند. بزرگ ترینشان شیخ رضی الدین ابوطالب محمد است که از پدرش حدیث روایت می کند. دومی شیخ ضیاء الدین ابوالقاسم- یا ابوالحسن- علی است که استاد حدیث پسر عموی پدرش شمس الدین محمد بن محمد بن داود مشهور به «ابن مؤذن» است. سومی شیخ جمال الدین ابوالمنصور الحسن است. و چهارمی فاطمه که زنی دینشناس و فقیه و فاضل و عابد بود و او را خانم استاد حدیث می خوانند و حدیث از پدرش و به استناد و اجازه نامه ای که از سید تاج الدین بن معیه دارد از وی روایت می کند، و پدرش بسیار او را می ستود و به زنان دستور

ص :170

می داد در مسائل فقهی به او رجوع کنند. فاطمه در دین شناسی و فضل همتای مادرش «ام علی» بود. نویسنده ی امل الآمل» در حقش می گوید: زنی فاضل و پرهیزگار و فقیه و عابد بود.، و «شهید» او را می ستود و به زنان دستور می داد برای دریافت تکالیف شرعی به وی مراجعه کنند.

از نسل «شهید اول» دانشمندان و بزرگان و ادیبانی پاکیزه خوی برخاسته است که نام آنهایی را که مطلبی درباره شان دیده ایم می آوریم: شیخ فخر الدین احمد بن شمس الدین علی بن جمال الدین الحسن بن زین الدین بن محمد بن علی بن شهاب الدین محمد بن احمد بن محمد بن شمس الدین محمد بن بهاء الدین علی بن ضیاء الدین بن الشهید محمد بن مکی. برادرش شیخ محمد مکی در اجازه نامه ای او را چنین وصف می کند:« استاد و پیشوای بزرگ و مرد بلند همت با اراده ی معظم پرچم دین و ابر رحمت آفرین نجاتبخش پیروان آئین ...»

دیگر، شیخ ابراهیم بن ضیاء الدین محمد بن شمس الدین علی بن جمال الدین حسن بن زین الدین از دانشمندان برجسته ی ما است که برادرش شیخ محمد مکی از او حدیث روایت می کند.

شیخ شرف الدین محمد مکی بن ضیاء الدین محمد بن شمس الدین علی بن جمال الدین الحسن بن زین الدین ... که از برادرش شیخ ابراهیم نامبرده و از شیخ حسین ما حوزی حدیث روایت می کند و کتاب «سفینه نوح» تألیف او است که گلچین مطالب نیکو است، و «الروضه – العلیه» و «الدره المضیئه» که کتاب دعا است. بعضی از علمای معاصرش به او اجازه نامه داه اند.

از جمله علامه شیخ محمدرضا و دو برادر دانشمندش شیخ محمد

ص :171

ابراهیم و شیخ محمد اسماعیل فرزندان علامه ملا عبد المطلب تبریزی مؤلف « الشفا فی اخبار آل مصطفی» که برای آنان در سال 1178 ه اجازه نامه صادر کرده است.

دیگر، شیخ احمد شرف الدین محمد مکی- که نامش آمد- ابن ضیاء الدین محمد که «امل الآمل» درباره اش می نویسد: دانشمندی ادیب و شاعری زبردست بود. مدتی در هند اقامت کرد، سپس چند سالی در مکه مقیم گشت، و از معاصران است ...

دیگر شیخ جواد بن شرف الدین محمد مکی بن ضیاء الدین محمد که فاضل بزرگوار محمد بن فلاح کاظمی او را ستوده و می گوید: دانشمندی فاضل و کامل بود و سر آمد اقرانش. هم به فنون شعر وارد بود و هم در علوم دینی. عالمی ربانی و «محقق » ثانی. چون قصیده ی «کراریه»(1) را برایش که در نجف اشرف بود فرستادم در جواب چنین برایم سرود:

(نامه یا قصیده) در رسید و ظلمت قیر گون ببرد

رخ نمود و همه ی پرتوهای روشنی را به خاموشی سپرد

بوی عطرش برآمد و از هنرمندی سرشاری خبر داد

و راز استادی و تر دستی و زبر دستی تو را برایم فاش کرد

زبانم نیارد که مدح واقعیت آن کنم

ص :172

گوهر کلمات فرهنگ برای سرودن تمجیدش کم می آید

گوئی کاغذ جام باده است

و کلمه، ساقی ای که معانی هست کننده به کاممان می ریزد

آن باده را زدم و از نکته ها و معانی بدیع

که در آن بود سر مست شدم و به وجد آمدم

تا حیات دوباره در تنم سراسر دوید

و قلب آزرده ام را موج شادی فراگرفت

خدای را! سراینده اش در این سروده

بر همه ی سرایندگان قدیم و جدید فائق آمده است

سلامت باد و تندرست بیارمد از این دم که

عطر آخرین سروده آن مشک ختامینش بر آمده تا ابد

دیگر از نسل وی، شیخ ابوالمعالی بهاء الدین محمد – برادر شیخ جواد نام برده- بن الشیخ شرف الدین محمد مکی است از علمای عالی مقام معاصر سید بحر العلوم، که به هند مهاجرت کرد و در آنجا در گذشت و مزارش مشهور است.

شیخ محسن بن الشیخ زین العابدین بن الشیخ ابی المعالی بهاء الدین محمد- که شرح حالش گذشت- بن الشیخ شرف الدین محمد مکی، که دانشمندی فاضل بود.

شیخ بهاء الدین محمد بن الشیخ محسن- نامبرده- بن الشیخ زین العابدین بن بهاء الدین بن محمد مکی، از عالمای برزگ عصر خویش.

شیخ رضا بن الشیخ زین العابدین بن الشیخ بهاء الدین بن الشیخ محمد مکی، نواده ی مؤلف «مفتاح الکرامه» و استاد حدیث حاج ملا علی

ص :173

خلیلی رازی نجفی، و شرحی بر «الشرایع» نوشته است.

شیخ جواد بن الشیخ رضا بن الشیخ زین العابدین بن شیخ بهاء الدین بن الشیخ محمد مکی که درس از پدرش و از آیة الله مؤلف «جواهر» آموخته است.

شیخ علی بن الشیخ جواد- نامبرده – بن الشیخ رضا بن زین العابدین شیخ محمد بن الشیخ جواد بن شیخ رضا.

شیخ خیر الدین بن الشیخ عبدالرزاق عاملی مقیم شیراز، از معاصرین شیخ بهائی که وی کتاب «حبل المتین» خود را پس از تألیف نزد او فرستاد، و مؤلف«ریاض العلماء» از او نام برده و تمجید کرده است.

شیخ خیر الدین نواده ی شیخ خیر الدین نام برده، از معاصرین مؤلف «ریاض العلماء» که در همین کتاب از او یاد نموده می گوید: مؤنی نیک رفتار و دانشمندی نیکوکار بود و کتاب ها در فقه و ریاصیات و دیگر رشته ها نوشت... سید علامه در «التکمله» می نویسد که «سلسله ی دودمان ایشان تا کنون در تهران ادامه دارد و دانشمندان و فاضلانی دارند با مقام شیخ الاسلامی».

دیگر شیخ شمس الدین محمد علی بن تقی الدین عاملی مقیم «فوعه» از توابع حلب که از مشاهیر دانشمندان سالخورده و در کمال عظمت و شکوه بود و در حدود 1333 ه از دنیا رفت.

شیخ محمد امین بن العلامه الشیخ محمد علی- نامبرده- که وی نیز در «فوعه» می زیست و از فاضلان برجسته بود و در سال هزار و سیصد و چند درگذشت.

علامه ی دانشمند شیخ مهدی بن الشیخ علی آل شمس الدین عاملی

ص :174

مقیم «مجدل سلیم» (1) که فقیهی جامع و یگانه عصرش و نابغه ی روزگارش بود و رهبری سیاسی و دینی مردم را در جبل عامل به عهده داشت. ادیب و شاعر بود و علوم دینی را نزد شیخ عبدالله آل نعمه ی جباعی آموخت. تألیفاتی دارد از جمله«الرد علی صاحب المنار المصری» و « البستان و الحدیق?». در اثنای جنگ جهانی در سن بیش از هشتاد سالگی در گذشت.

استاد و دانشمند شهیر شیخ جواد برادرزاده ی شیخ مهدی نامبرده، که 22 سال نزد علمای نجف درس خواند و کتاب های مفید نوشته است، و در حدود جنگ جهانی در گذشت.

شیخ محمد حسین مقیم«مجدل سلیم» که فاضلی ادیب و شاعر بود و اشعار خوش بسیاری دارد، و اخیراً در همان شهرک در سن شصت سالگی در گذشت. قصیده ای درباره ی «غدیر» و در ستایش زبده ی موجودات دارد که در «صیدا» به چاپ رسیده این ابیت در مطلع آن است:

الیوم اکلمت فیه دینکم نزلت و نعمة الله فی الاسلام قد کملت

و السن الشکر ایت الثناء تلت اذ حجة المرتضی بالنص فیه علت

یوم الغدیر فاضحی للوری عیدا

یوم به المصطفی من فوق منبره علاو ادنی الیه صنو عنصره

و ظل یتاو علیهم طیب مخبره و حیاً تنزل فیه من مطهره

فیا له من مقام کان مشهودا

یوم به قد اقام المرتضی علما اذکان من ذاقه العلیا یداً و فما

و قال من کنت مولاه فلاجرما فالمرتضی هو مولاه الامین کما

اوحی الی به الرحمن تأییدا

از نسل شهید اول، اکنون دانشمندان و ادیبان و شاعرانی هستند که در حلب و جبل عامل( در لبنان) بسر می برند و معروف به خانواده

ص :175

«شمس الدین» اند یا القاب خانوادگی ای جز این دارند. از آن جمله، استاد شیخ حسن بن سلیم بن محمد بن محسن بن ابراهیم بن حامد آل شمس الدین مقیم «حنویه» از دهات تابع «صور»(1) که هفده سال در نجف زیست و از علمای آن درس آموخت و از کسانی که نزد وی درس خوانده اند حاج میرزا حسین نائینی است. همچنین دانشمند کار کشته شیخ امین مقیم « مرکبه» از ده های جبل عامل. و شیخ امین بن الشیخ محمد علی بن تقی الدین حلبی- که قبلا از او یاد شد- وی از علمای نجف درس آموخت و سال ها در آن شهر اقامت داشت، سپس به «فوعه» رفت، و مجاهدت ها و کوششهای قابل تحسین در راه مصالح عمومی مسلمانان به خرج داده که نامش را زنده نگه داشته است. شیخ ابراهیم- برادر شیخ امین حلبی – نامبرده- که دانشمندی فاضل و شاعر است و در پیشبرد تعالیم مذهب شیعه و انجام مناظره هایی با مخالفین موفقیت ها داشته است. فاضل ارجمند شیخ زین العابدین بن شیخ سلیم مقیم نجف اشرف، برادر شیخ حسن نامبرده. شیخ علی فرزند شیخ مهدی نامبرده که مقیم «مجدل سلیم» است و شاعری توانا و ادیب که اشعاری بسیار و رسا و زیبا سروده و هوش و حافظه اش فوق العاده و مشهور است.

همچنین از این خاندان گرامی و عالی قدر، جمع کثیری پیشاهنگ علوم اسلامی در نجف اشرف هست.

ص :176

دادگاهی برایش تشکیل داد. قاضی مالکی حکم کرد او را تازیانه زدند، اما او بر لعنت و دشنام افزوده و دشنام و لعن آشکار می گفت. در این هنگام قاضی مالکی حکم کشتنش را صادر کرد. روز 19 جمادی الاول 755ه، او را اعدام کردند و آتش زدند تا بیشتر تنش بسوخت، و سرش را به نمایش گرداندند. .

عسقلانی در جای دیگر کتابش چنین می گوید: علی بن الحسن بن ابی الفضل بن ابی جعفر بن محمد بن کثیر حلبی رافضی، به دمشق آمد و چند سالی در آن اقامت کرد. روزی صفوفی مردم را که در مسجد بر جنازه ای نماز می گذارند بشکافت و در همان حال بانگ به لعنت و دشنام بر کسانی برداشت که به آل محمد ستم روا داشتند، عماد الدین بن کثیر به او پرخاش کرد و عوام را بر او شوراند و گفت این اصحاب را دشنام می دهد. پس او را نزد قاضی تقی السبکی بردند، آنجا اعتراف کرد که به ابوبکر و عمر دشنام می دهد. دادگاهی برایش تشکیل دادند. قاضی مالکی پس از آن که سه روز پیاپی به او پیشنهاد توبه داد و نپذیرفت حکم کرد گردنش را بزنند. گردنش را در بازار اسب فروشان زدند و عوام نعش او را به آتش کشیدند. این واقعه در جمادی الاول 755 ه اتفاق افتاد.

ص :178

ص :180

چه مجلس است و چه بزم این که ازمی توحید

محیط، قطه شد آنجا و قطره دریا شد

*

از مشرق دیدارش آن را که بود دیده

انوار تجلی را پیوسته چوما بیند

ای چشم نسیمی را از روی تو بینایی

آن را که تو منظوری غیر از تو را که بیند

*

در دائره وجود، موجود علی است

و اندر دو جهان مقصد و مقصود علی است

گر خانه ی اعتقاد ویران نشد ی

من فاش بگفتمی که معبود علی است

*

خواهی که شوی کسی زهستی کم کن

ناخورده شراب وصل مستی کم کن

با زلف بتان دراز دستی کم کن

بت را چه گنه تو بت پرستی کم کن

نویسنده ی «ریاض العارفین» ازاو این اشعار را نقل کرده است:

من گنج لامکانم اندر مکان نگنجم

برتر ز جسم و جانم در جسم و جان نگنجم

وهم و خیال انسان رو سوی من ندارد

در وهم از آن نیایم در عقل از آن نگنجم

ص :182

ص :184

توحید آموز که همت بلندش جز نیل به برترین کمال و احراز شامخ ترین مرتبه را نپذیرفته تا با نبوغ و جلوه ی تابان فضلش، نمونه ی بارز گذشتگان پاک نهادش گشته است. و این از چنان ابر مردی نستوه به دور نباشد. از نابغه ای که ارباب دانش و خرد در برابرش سر تعظیم فرود آورده اند و فضلان سترگ در برابر فضلش کرنش نموده اند.

قاضی نورالله شهید در «مجالس المؤمنین» می گوید: (1) کنیه اش ابوالمعالی بود و لقبش «صدر العلما» و «صدر الحقیقه»: نیاکانش همگی در شمار حافظان حدیث و سنت و پرچمداران دانش بودند، لیکن بیشتر از هر چیز پاییبند «تقیه» و پنهان کاری بودند و به همین روی در تألیفاتشان به نقل احادیث اهل سنت قناعت می ورزیدند. اما از آن میان این مرد بزرگ ترک آن رسم گفت و بنا کرد به بیان آشکارای عقیده اش و تظاهر دلیرانه به عشق ائمه ی خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم).

شیفته ی فلسفه بود و در آن تبحر یافت و از همگنان پیش افتاد، و علوم دینی را نزد پدرش و پسر عمویش امیر نظام الدین احمد که عقیده شناس و فقیه بود بیاموخت، و علوم ادبی را از پسر عمه اش امیر حبیب الله مشهور فرا گرفت، و علوم عقلی را نزد سید دانشمند مسلم فارسی آموخت. با قوام الدین کرمانی که از بزرگترین شاگردان سید شریف جرجانی است، مباحثات و مناظره هایی داشته که در آن بطلان سخنان استاد وی- سید شریف جرجانی- را بر ملا ساخته است. قدرت وی در رد منطقی و آوردن براهین قاطع و دلائل کوبنده به حدی بود که هیچ کس به پای او نرسیده است. به همین سبب هر که با او به مناظره می نشست شکست

ص :186

می خورد و بر هر که به میدان بحث استدلالی با وی می آمد فائق می گشت تا جائی که دانشمندان با موهبت و نوابغ عصر از روبرویی وی نگران بودند و با او به بحث نمی نشستند، چنانکه محقق دوانی با همه ی علم سرشارش در خود تاب کشمکش استدلالی با او را نمی دید.

امیر غیاث الدین منصور- فرزند شخصیت مورد بحث ما(1) در شرحی که بر کتاب «اثبات الواجب» اثر پدرش نوشته می گوید: پدرش بامداد سه شنبه 2 شعبان 828 ه به دنیا آمده و در بامداد 12 رمضان 903 ه به دست ترکمان ها شهید گشته است. ازآنچه بر جا نهاده یکی مدرسه ی منصوریه در شیراز است.

کتاب«حاشیه القدیم و الجدید علی الشرح التجرید» از او است که تا اواسط مباحث اعراض را در بر گرفته، و «حاشیه القدیم» نوشته ی علامه ی دوانی است. دیگر کتاب «حاشیه علی شرح الشمسیه »، حاشیه علی الحواشی الشریفیه، حاشیه علی شرح مختصر الاصول اثر ابن حاجب، حاشیه بر تفسیر کاشف، رساله ای در علم کشاورزی، رساله ای به زبان فارسی در «معرفه الجواهر و خواصها و قیمتها»، رساله ی دیگری به فارسی در بیان کیفیت پیدایش قوس و قزح، و کتاب های حاشیه دار دیگر.

نویسندگان«ایجاز المقال» و تاریخ«حبیب السیر»(2) از او تجلیل بسیار کرده و شهیدش خوانده اند. مزارش در شیراز مشهور است و در کنارش پسرش امیر غیاث الدین منصور مدفون است. مؤلف «مجالس المؤمنین» پس از تمجید وی می گوید: بیست ساله نشده بود که از تحصیل

ص :187

علوم فارغ گشت و در چهاره سالگی به مناظره با علامه دوانی برخاست.

در دستگاه سلطان شاه طهماسب صفوی موسوی مقام صدرات داشت.

دو پسر عالیقدر از او به جا ماند. بزرگترین، امیر شرف الدین علی در عصر خویش به پارسائی و فرزانگی شهرت داشت، و دومی امیر محمد معروف به صدر الدین دوم است که فیض علمی و اجازه نامه های دینی و سفر ها و داستان توبه ی نصوحش و اثار گرانقدرش در «مجالس المؤمنین» به شرح آمده همچنین در«روضات الجنات».

ص :188

دانشمند عالی قدر

غزلیاتی به فارسی دارد. مراتب کمالات اکتسابی را بر شرافت دودمانی افزوده بود. در اشعارش به «باقی» تخلص می نمود... شهرت وی به حدی است که احتیاج به تعریف و توصیفش نیست.

با بلندی مرتبه و مقام سیاسی و اقتدارش در دستگیری از بینوایان و رعایت حال بیچارگان بسی می کوشد و همت می نمود. در اوائل ترقی دولت سلطان شاه اسماعیل صفوی به مقام صدارت وی رسید، و بعد ترقی کرده وکیل الدوله گشت و حل و عقد امور دولتی به اختییار او در آمد تا جائی که هیچ فرمانی در هیچ امر حکومتی و اقتصادی و مالی در پهنه ی قلمرو فرمانروایی آن سلطان، بی رأی وی صادر نمی شد ودرهمین حال ومقام بود تا تا در جنگی که اوایل رجب 920 ه میان شاه اسماعیل صفوی و پادشاه روم در گرفت به شهادت رسید.»(1)

وی در جنگی که میان شاه اسماعیل صفوی و سلطان سلیم خان عثمانی در آذربایجان و محل موسوم به «چالدران»- از توابع خوی- به فاصله ی بیست فرسنگی نبریز رویداد شهید گشت. در همین جنگ بود که جمع کثیری از اشراف و امیران کشته شدند.

ص :190

سید دانشمند

بلند مرتبه ذاتی که رأی روشن او

چو روح در همه ماهیتی بود داخل

سیادت از نسب سر بلند او عالی

سعادت از سبب پایبوس او عاجل

خلاصه ی بدن خاکی خراسان او است

که سینه است خراسان و ذات او چون دل

آنگاه می افزاید: اصلا اهل ری است. پدرش در ایام سلطان حسین میرزا به هرات رفت و او را در آن شهر بزرگ شد و به تحصیل علوم متداول نزد ملاحسین هروی و شیخ الاسلام تفتازانی پرداخت. در زمان سلطان صاحب قرآن به صدرات و امارت خراسان رسید، تا آنکه امیرخان ترکمان بر اثر سخن چینی بعضی از فتنه انگیزان حکم قتلش را رقم زد، و چهارشنبه 8 رجب 927 ه به شهادت رسید. از ابیاتی که در آن روزها، برای امیرخان- همانکه حکم قتلش را صادر کرده بود- نوشت این است:

بناحق ارچه مرا می کشی و لیک ببین

که عاقبت چه کند با تو خون ناحق من

«ریاض العلماء» می گوید: سید دانشمند بلند پایه امیرغیاث الدین محمد بن یوسف رازی در خراسان مقام صدارت شاه طهماسب را داشت، و امیر جمال الدین عطاء الله که در هرات محدث بود برای شفاعت و آزادیش به درگاه خان رفت، خواهش و تمنای او سود نداد، و امیر غیاث الدین اعدام شد.

ص :193

«روضه الصفا» می گوید که « بر اثر قتل وی، امیرخان از حکومت خراسان بر کنار گشت» و وقایع را به شرح آورده است. خلاصه ی مطالبی که در «حبیب السیر» درباره ی وی آمده این است که خود به خطش در حاشیه ی کتاب «عمده المطالب» نسب خویش را نوشته است:

محمد بن یوسف ... در کودکی نزد عمویش امیر فخرالدین بن شمس الدین در س آموخت، و پس از وفات او نزد ملا کمال الدین مسعود شروانی و شیخ الاسلام ملا سیف الدین احمد تفتازانی به تکمیل علوم پرداخت و در مدتی کوتاه سر آمد دانشمندان گشت و به آموزش و تألیف همت گماشت.

در دستگاه سلطان حسین میرزا مقام و احترامی فراوان داشت و در مقبره ی وی به تدریس می نشست. در نشر علم و فضل کوشش بی دریغ به خرج داد. در هرات همه کاره بود و جمله ی امور شرعی به دست او می گشت. نفوذ و اقتدار بی حدی که در آن خطه به هم بسته بود، آتش حسود و کینه بر دل امیر خان افروخت تا آنگاه که هرات توسط عبیدالله خان به محاصره در افتاد. سید غیاث الدین با خود عهد کرد که اگر مهاجمان از دور هرات برفتند به دربار سلطان رفته از امیر خان به وی شکایت نمایند. امیر خان از قصد وی خبر دار شد و تصمیم به قتلش گرفت. سه شنبه 6 رجب عده ای از نزدیکانش را همراه پیر احمد بیک و قاسم مهردار و اسحاق بیک به خانه ی سید فرستاد تا او را گرفته به قلعه ی «اختیار الدوله» بردند و خانه اش را تاراج نمودند و بر یاران و ملازمانش ریخته جمعی از آنان را دستگیر ساختند. سید غیاث الدین بقیه ی آن روز و شب چهارشنبه را در آن قلعه

ص :194

زندانی بود و شعری سروده به امیر خان نوشت که این بیت از آن است:

بتیغ ظلم مرا می کشی و خواهی دید

که عاقبت چه کند با تو خون ناحق من

اثری در او ننمود. امیر عطاء الله برای شفاعت به درگاه خان رفت شفاعتش مفید نیفتاد. چهارشنبه7 رجب، قاسم مهردار را به قلعه فرستاد برای قتلش، و همان روز به شهادت رسید.

دریغ آن نقابت قبابی که بود

دلش کان علم و کفش بحر جود

دریغ آن صدارت پناهی که مهر

به خاک ره او، همی سود چهر

دریغ آن که بود از علو نسب

سر دودمان رسول عرب

دریغ آن که از فیض انعام عام

دل خلق را شاد کردی مدام

دریغ آن که بود از وفور کمال

عطا بخش اصحاب جاه و جلال

دریغ آن که بودی زخلق حسن

نوازنده ی وافقان سخن

دریغ آن که بهر فکر صواب

عیان ساختی سلک درّ خوشاب

دریغ آن که در زیر چرخ کبود

ص :195

به فضل و هنر مثل او کس نبود

دریغ آن که چشم فلک بعد از این

نبیند نظیرش بروی زمین

در فاجعه ی مرگ وی این ابیات سروده شده است:

گفتم که ز قصه مشکلی بنویسم

وز درد فراق حاصلی بنویسم

کودل که از آن حال غمی شرح دهم

کو دست کز آن درد دلی بنویسم

خواجه شاه حسین خیابانی و گروهی از مسلمانان پس گرفتن اجازه از امیر خان، او را شب پنجشنبه در مقبر ه ی نیاکان بزرگوارش در کوهستان «مختار» به خاک سپردند.

سر و بالای تو در خاک دریغ است دریغ

زیر خاک آن بدن پاک دریغ است دریغ

دامن پیرهن عمر توای یوسف عهد

شده چون دامن گل چاک دریغ است دریغ

پنجاه و شش سال عمر کرد . خواجه ضیاء الدین تاریخ شهادتش را چنین تثبیت کرد:

چون میر محمد خلف آل عبا

زین دیرفنا رفت سوی داربقا

تاریخ شهادتش رقم کرد ضیا

والله شهید هو یحیی الموتی

ص :196

و ملا شهاب الدین احمد حقیری چنین سروده است:

چون کرد به تیغ جانستان چرخ فلک

از لوح زمانه نام میرک راحک

گفتم که حساب سال این واقعه چیست

دل گفت که قتل بندگان میرک(1)

ص :197

مروج مذهب، و احیاء کننده راه و رسم شریعت

رسانده و کارهایی که تا آن زمان هیچ کس از عهده اش بر نیامده بود. آن شهریار، وی را بر همه ی علمای عصرش مقدم می داشت و شایسته ی آن هم بود، خدا هر دوشان را غرق رحمت فرماید.

حسن بیک رملو که معاصر محقق کرکی بوده در تاریخش چنین می نویسد: پس از خواجه نصیر الدین طوسی هیچ عالمی آن موفقیت را که این استاد بزرگ در خدمت اسلامی کسب کرد نتوانست کسب کند خدماتی چون حاکمیت بخشیدن به تعالیم و احکام دین، اسلام بر همه ی عقاید و مذاهب فائق آوردن، راه و رسم تشیع را برقرار ساختن، زیر پا گذارنده های قوانین اسلام را دهانه زدن و آنها را از زشتکاری بر حذر داشتن و مانع شدن، بدعت ها و زشتی ها را از بین بردن، انحرافات را زدودن، سنن و واجبات اسلامی را برقرار کردن، نماز جماعت و جمعه بپاداشتن، به وضع پیش نمازان و مؤذنان رسیدن، احکام دین را گستردن، و دشمنان و بدخواهان را سر کوبیدن.(1)

در «نقد الرجال» چنین می خوانیم: پیشوای شیعه و علامه ی زمان، محققی دقیق و موشکاف، دانشمندی پر معلومات و پاکیزه بیان و خوش تألیف از بزرگترین عالمان شیعه. از تألیفاتش یکی شرح «قواعد» حلی است.

و در «امل الآمل» چنین: موثوق بودن وی در حدیث و روایت، و علم و فضل و عالی قدری و عظمت شأن و کثرت تحقیقاتش چندان مشهور است که نیازی به تعریف ندارد. تألیفاتش هم بسیار و معروف است.

و در «لؤلؤه البحرین» بدین مفاد: در فضل و تحقیق و حسن تعبیر و

ص :200

دقت نظر معروفیت تمام دارد. همین قدر کافی است بدانیم به «محقق ثانی» مشهور است. مجتهدی اصولی بود پایبند مطلق اصول و اجتهاد. «شهید ثانی» در اجازه نامه ی بزرگش از او به عنوان امام محقق و نادره ی روزگار و نور دیده ی زمان یاد می کند. وی از علمای دوره ی شاه طهماسب صفوی است که امور کشور را به وی سپرد و فرمان نوشت و به همه ی ایالات فرستاد که از دستورات او پیروی نمایند و اعلان کرد که سلطنت و فرمانروایی اساساً و اصلاً متعلق به وی است که نایب امام ( علیه السلام) می باشد. شیخ دستورها و فرمان های متبی صادر می کرد و به ایالات می فرستاد. در مورد مالیات بر اراضی (خراج) و چگونگی اداره ی امور مردم. حتی قبله را در بسیاری از شهرهای ایران از آن جهت که مغایر معلومات شخصی وی بود تغییر داد. سید جزائری در شرحش بر «غوالی اللئالی» می گوید که چون وی به اصفهان و قزوین در آمد شهریار صفوی فرمانروائی به وی سپرد و گفت: تو برای سلطنت کردن سزاوارتر از منی چون نایب امام علیه السلامی. من فقط یکی از والیان و کار گزاران تو خواهم بود که به دستور عمل می کنم. من خود فرمان ها و نوشته های او را با والیان مناطق قلمرو صفوی دیده ام که در آن قوانین عادلانه و کیفیت رفتار والیان با مردم در هنگام گرفتن مالیات بر اراضی و مقدار و مدت آن را بیان داشته است و دستور داده در هر شهر و دهی عالم مسئولی برای مردم معین شود تا ضمن پیش نمازی به آنان درس دین بگوید و احکام شریعت را بیاموزد. شهریار صفوی به همین والیان و استانداران فرمان نوشته بود که از دستورات و فرمان های شیخ پیروی نمایند زیرا که سلطه ی امر و نهی در مورد امور حکومتی در دست وی است و او اصل و اساس حکومت است.

ص :201

متن فرمان شهریار طهماسب صفوی در کتاب های «ریاض العلماء» و «مستدرک» هست که چون مفادش اهمیت بسزا دارد قسمتهایی از آن را که مربوط به استاد بزرگ و شخصیت مورد بحث ما است می آوریم:

بسم الله الرحمن الرحیم

یا محمد. یا علی

فرمان همایون، شرف نفاذ یافت. آن که چون از بدو طلوع تباشیر صبح دولت ابد پیوند و ظهور آیات سعادت آیات شوکت ارجمند که بدون توافق آن رقم سعادتمندی دست قضا بر صحیفه ی احوال سعداء نمی کشید اعلاء اعلام شریعت غرای نبوی را که آثار ظلام جهالت از فضای عالم و عالمیان از ظهور خورشید تأثیر آن زوال پذیر شود از مستمدات ارکان سلطنت و قواعد کامکاری می دانیم و احیای مراسم شرع سید المرسلین و اظهار طریقه ی حقه ی ائمه ی معصومین- صلوات الله علیهم- که چون صبح صادق غبار ظلمت آثار بدع مخالفان مرتفع گرداند از جمله ی مقدمات ظهور آفتاب معدلت گستری و دین پروری صاحب الامر ( علیه السلام) می شماریم و بی شائبه منشأ حصول این امنیت و مناط وصول بدین نیت متابعت و انقیاد و پیروی علماء دین است که به دستیاری دانشوری و دین گستری صیانت و حفظ شرع سید المرسلین نموده به واسطه ی هدایت وار شادشان کافه ی انام از مضیق ضلالت و گمراهی به ساحت اهتدا توانند رسید و از یمن افادات کثیر البرکاتشان کدورت و تیرگی و جهل از صحایف خواطر اهل تقلید زدوده شود سیما در این زمان کثیر الفیضان عالی شأنی که به رتبه ی ائمه ی هدی- علیهم السلام و الثناء- احتضان دارد و متعالی رتبت خاتم المجتهدین، وارث علوم سید المرسلین، حارث دین امیر المؤمنین، قبله الاتقیاء المخلصین، قدوه العلماء

ص :202

الراسخین، حجه الاسلام و المسلمین، هادی الخلایق الی الطریق المبین، ناصب اعلام الشرع المتین، متبوع اعاظم الولاه فی الاوان، مقتدی کافه اهل الزمان، مبین الحلال و الحرام، نایب الامام علیه السلام، لازال کاسمه العالی علیاً عالیاً که به قوه ی قدسیه ایضاح مشکلات قواعد ملت و شرایع حقه نموده علمای رفیع المکان اقطار و امصار روی عجز بر آستانه ی علومش نهاده به استفاده ی علوم از مقتبسات انوار مشکوه فیض آثارش سر افرازند و اکابر و اشراف روزگار سر اطاعت و انقیاد از اوامر و نواهی آن هدایت پناه نپیچیده پیروی احکامش را موجب نجات می دانند، همگی همت بلند و نیت ارجمند مصروف اعتلاء شان و ارتقاء مکان و ازدیاد مراتب آن عالی شأن است مقرر فرمودیم که سادات عظام و اکابر و اشراف فخام و امراء و وزراء و سایر ارکان دولت قدسی صفات مومی الیه را مقتدا و پیشوای خود دانسته در جمیع امور اطاعت و انقیاد به تقدیم رسانیده آنچه امر نماید بدان مأمور و آنچه نهی نماید منهی نموده هر کس را از متصدیان امور شرعیه ی ممالک محروسه و عساکر منصوره عزل نماید معزول، و هر که را نصب نماید منصوب دانسته، در عزل و نصب مذکورین به سند دیگری محتاج ندانند، و هر کس را عزل نماید مادام که از جانب آن متعالی منقبت، منصوب نشود نصب نکنند.

و همچنین مقرر فرمودیم که چون مزرعه ی کبیسه و دوالیب که در اراضی آنجا واقع است در نهر نجف اشرف و نهر جدید موسوم به راقبه از شتوی و صیفی و مزرعه ی شویحیات ولرم زیب از اعمال دار الزبید بحدودها المحدوده فی الوثقیه الملیه مع اراضی مزرعه ی ام الغرمات و اراضی کاهن الوعدرماحیه که احیا کرده ی مومی الیه است بر مشار الیه وقف صحیح شرعی

ص :203

فرمودیم، و بعد از او بر اولاد او ما تعاقبوا و تناسلوا به موجبی که در و قفیه مسطور است ...

(تا آنجا که می نویسد:)

چون هدایت پناه مومی الیه جهت خلایق احیاناً از نجف اشرف متوجه بعضی از ممالک محروسه می شوند سیما«رماحیه» و جوایز در ذهاب و ایاب کمال تعظیم به تقدیم رسانند و سر کار مومی الیه و متعلقان او را در غیبت به دست حضور برقرار دانسته از حوالات و مطالبات مستثنی شناسند و چون در پایه ی سریر فلک مصیر که مجمع اکابر و اشراف و امراء و حکام و اعیان ممالک محروسه است کائناً من کان ملازمت مقتدی الانام مومی الیه نموده مشار الیه به دیدن احدی نرفته، حکام عراق عرب حفظ این قاعده مرعی داشته وظائف ملازمت به تقدیم رسانیده طمع استقبال و رفتن شیخ الاسلام مومی الیه بدیدن ننمایند فکیف که تکلیف مجلس خود نمایند، و در جمیع ابواب به نوعی رعایت ادب نمایند که، مزیدی بر آن متصور نباشد، و مقرراست آنچه از مقرری سنوات سابقه از دار الضرب باقی مانده باشد، بلا تعلل رسانیده و سکه ی مدینه المؤمنین «حله» را نزد و کلاء عالی رتبت مومی الیه سپرده بی حضور ایشان سکه ننمایند و از مخالفت محترز باشند...

تاریخ این فرمان 16 ذیحجه 939ه است، و شهریار طهماسب صفوی در حاشیه ی آن به خط خود چنین نوشته است: احکام مسطوره را و جمیع احکام که درباره مقتدی الانام مومی الیه صادر شده ممضی و منفذ دانسته خلاف کننده را ملعون و مطرود دانند.

(کتبه طهماسب)

ص :204

محقق کرکی، تألیفاتی دارد، از آنجمله «جامع المقاصد فی شرح القواعد» نفحات اللاهوت فی لعن الجبت و الطاغوت، رساله جعفریه، رساله الرضاع، رساله فی الخراج، رساله فی اقسام الارضین، رساله صیغ القعود و الایقاعات، شرح الشرایع، رساله الجمعه، شرح الالفیه، حاشیه الارشاد، حاشیه المختلف، رساله السجود علی التربه ، رساله السجده، رساله الجنائز، رساله احکام السلام، رساله النجمیه، رساله المنصوریه، رساله فی تعریف الطهاره، رساله فی العداله، رساله فی الغیبه، حاشیه علی تحریر العلامه، رساله فی الحج، حاشیه علی الدروس، حاشیه علی الذکری، رساله فی الکر، رساله فی التعقیبات.

وی حدیث از شیخ شمس الدین محمد بن داود، شیخ علی بن هلال جزائری، شیخ شمس الدین محمد بن خاتون عاملی روایت می کند، و جمعی کثیر از وی، از آن میان شیخ زین الدین الفقعانی، شیخ احمد بن محمد مشهور به ابن ابی جامع، شیخ نعمه الله بن احمد عاملی، شیخ برهان الدین ابو اسحاق ابراهیم بن علی اصفهانی، و شیخ عبد النبی جزائری. شاگردانش عبارتند از شیخ علی منشار عاملی، شیخ کمال الدین درویش محمد بن شیخ حسن عاملی، سید امیر محمد بن ابی طالب استر آبادی موسوی که برخی از کتاب های استادش را شرح نوشته است، سید شرف الدین علی حسنی استر آبادی نجفی مؤلف «الفوائد الغرویه» در شرح « رساله الجعفریه» نوشته ی استادش.

ص :205

شهادتش :

ابن العودی که معاصر وی بوده است در رساله ای می نویسد: این شیخ علی بن عبد العالی کرکی که استاد حدیث ما بدون واسطه از وی روایت می کند در 12 ذیحجه 945 ه در نجف اشرف بر اثر مسموم شدن در گذشت.

مؤلف«ریاض العلماء» نیز در چندین جای کتابش به نقل از شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی- پدر شیخ بهائی- سخن از شهادت وی می گوید. به شهادتش همچنین در دو جای «روضات الجنات»، و به وسیله ی علامه ی نوری در «نفس الرحمان» و«مستدرک» اشاره رفته است. شهید شدن وی را شرایط آن روز که در تاریخ به شرح آمده تأیید می کند، چه حکایت از این دارد که بعضی از رجال دولت با این استاد ارجمند دشمنی داشته در پی فرصت کشتنش می گشتند و توطئه می نمودند.

لقب وی «کرکی» منسوب به «کرک» است به فتح کاف و راء، و آن قلعه ی مستحکمی است در اطراف شام و از توابع بلقاء و در کوهستان آن، و قریه ای نزدیک به بعلبک هست به نام «کرک نوح» و این نام را به خاطر آن گرفته که اهالی آن منطقه می پندارند قبر نوح علیه السلام در آنجا است، و تا امروز زیارتگاه مردم است و از هر گوشه برای زیارت می آیند، و تولیت آن با متوالی حرم حضرت زینب- سلام الله علیها- سید عباس آل مرتضی الموسوی است.

مؤلف «ریاض العلماء» پنداشته این همان شهرکی است که امیر شرف الدین شولستانی آن را «کرک» - بسکون راء- ضبط کرده، حال آن که این یک غیر از آن است، و «کرک» دهی در «جبل لبنان» است که

ص :206

جمعی از فضلای اهل سنت بدان منسوبند، اما این که محقق کرکی و جمعی از علمای شیعه بدان منسوبند «کرک» به فتح کاف و راء است. (1)

از آن جمله، فرزند همین استاد بزرگ به نام شیخ عبدالعالی بن الشیخ علی بن عبد العالی که فقیه و محدث و محقق و عقیده شناس عابد بوده است و از مشایخ عالی قدر که از پدر و دیگر معاصرانش حدیث روایت می کند و از او بنابر اجازه اش امیر محمد باقر حسینی داماد روایت می نماید و رساله ای در مورد قبله مخصوصاً قبله ی خراسان دارد. فرزند دیگر محقق کرکی شیخ حسن بن علی بن عبدالعالی مؤلف کتاب های ارزنده، سید حسن بن ایوب مشهور به ابن نجم الدین اعرج حسینی که دانشمندی فاضل و نیک رفتار بود و از شهید اول روایت می کند و از مشایخ بزرگی چون شیخ زین الدین جعفر بن حسام عیناتی(2) از وی روایت می نمایند.

همچنین سید جعفر بن فخرالدین بن السید حسن- نامبرده- بن ایوب الحسینی از سادات بزرگوار و علمای ممتاز دین. سید بدر الدین الحسن بن السید جعفر- نامبرده- بن فخر الدین که دانشمندی عالی قدر و از مشایخ شهید ثانی بود و در «کرک» نزد وی درس آموخت. کتاب«العمده الجلیه فی الاصول الفقیهه» تألیف او است. و پسر خاله ی شیخ علی بن عبدالعالی – شخصیت مورد

ص :207

بحث ما- است و از وی و از شیخ علی المیسی حدیث روایت می کند، و شهید ثانی در اجازه نامه ی بزرگش از وی تجلیل فراوان کرده است. وی در سال 933 ه وفات یافته است. (1)

دیگر، سید حسین بن السید بدر الدین الحسن- نام برده- بن السید جعفر بن فخرالدین که دانشمندی فاضل و عالی مقام بود و کتابی دارد، و در اصفهان می زیست تا در گذشت.

سید میرزا حبیب الله بن الحسین- که از او نام بردیم- بن بدرالدین الحسن الحسینی معاصر شیخ بهائی که عالمی عظیم الشأن و پر دانش و پر کار بود و به اصفهان سفر کرد و مقرب شهر یاران گشت تا جایی که به مقام صدارت دانشمندان و امیران رسید.

سید احمد بن السید حسین- نامبرده- بن بدرالدین الحسن- برادر میرزا حبیب الله- که دانشمندی فاضل و فقیهی صالح بود و از معاصران شیخ بهائی که نزدش درس خوانده و از او حدیث روایت می کند.

سید محمد بن الحسین بن بدر الدین الحسن- برادر سید احمد و میرزا حبیب الله که نام بردیم- دانشمندی بزرگ و فقیهی فاضل که در اصفهان می زیست.

ص :208

سید میرزا محمد معصوم بن میرزا حبیب الله بن الحسین بن بدرالدین که دانشمندی فاضل و ارجمند بود و در اصفهان می زیست.

سید میرزا محمد معصوم بن میرزا محمد مهدی- نامبرده- بن میرزا حبیب الله که عالمی فاضل و محققی توانا و در اصفهان شیخ الاسلام بود و در همان جا به سال 1095 ه_ در گذشت.

سید حسین بن السید ضیاء الدین ابی تراب حسن بن السید جعفر بن محمد- معروف به امیر-السید حسین المجتهد – پسر محقق کرکی – علی بن عبدالعالی که بر اثر طاعون سهمگینی که قزوین را در سال 1001 ه فرا گرفت در گذشت و جنازه اش را به عتبات بردند، تألیفات و رساله های گرانقدری در زمینه ی فقه و کلام، و بیان اصول تشیع و رد عقاید و رسوم بدعت آمیز دارد.

سید محمد بن ناصر الدین که فقیهی فاضل و صالح و از شاگردان شهید ثانی بود.

سید بدر الدین بن محمد- نامبرده- بن ناصرالدین، فقیه دانائی از شاگردان شیخ حسن فرزند شهید ثانی. سید ابوعبدالله حسین بن حیدر بن قمر الحسینی، معروف به «مجتهد» و «محقق» و «مفتی»، مؤلف کتاب «الاجازات» و رساله هایی در علوم مختلف. مؤلف «الذخیره » و مجلسی اول از او حدیث روایت می کنند، و او نواده ی دختری شخصیت مورد بحث ما «محقق ثانی» است.

سید نورالدین عبدالحمید، فاضل عالیقدری که از شهید ثانی روایت می کند، و از او شیخ محمد بن مکی بن عیسی بن الحسن عاملی.

دیگر، شیخ محمد بن علی بن محمد حرفوشی حریری که در «امل الآمل» درباره اش چنین نوشته است: عالمی فاضل، و ادیبی ماهر، و محققی کنجکاو، و شاعری کار کشته، و پر حافظه ای که در علوم عربی

ص :209

ازهمه ی معاصرانش واردتر بود و در مکه نزد سید نورالدین علی بن علی بن الحسن موسوی عاملی کتاب هایی از شیعه و اهل سنت آموخت. تألیفاتش بسی ارزنده و مفیدند از جمله کتاب« اللالی السنیه فی شرح الاجرومیه» در دو جلد، کتاب «مختلف النجاه» که ناتمام ماند، شرح الزبده، شرح التهذیب فی النحو، شرح الصمدیه فی النحو، شرح شرح القطر للفاکهی، شرح شرح الکافیجی علی قواعد الاعراب، کتاب«طرائف النظام و لطائف الانسجام فی محاسن الاشعار»، شرح فواعد شهید، و رساله الخال، دیوان شعری هم دارد، و رساله هایی. او را در شهر خویش دیدم و مدتی آن جا بود، بعد به اصفهان رفت. چون در گذشت قصیده ای طولانی در رثایش سرودم که این ابیات از آن است:

برای شکوه سوگواری ای به پا کرد که شکوه در گذشت

و دلم را به آتش غم و درد و ماتم بسوخت

خوبی به تمامی از دنیا برفت

و تاریکی روی او را بپوشاند

و می پرسد: چه مصیبتی پیش آمد که چنین

هراسان گشتی و کوهها نزدیک است که فرو بپاشد؟

دریا چرا به تلاطم در آمده و با دست موج خویش

بر سینه ی ساحل می زند و می کوبد؟

گفتم: خبر مرگ «محمد» را برای ما آوردند

خبری که صخره ی سخت از غمش آب گشت

برجسته خصال بلند پایه ای در گذشت

که در علوم آسمانی یگانه و بی همتا بود

ص :210

چه قلم ها که از غم مرگش زبان بسته اند

و او در جوابشان خاموش است

چه دانش جویانی که شیفته ی او بودند

و وجودش را مغتنم می شمردند و اینک با غیابش روبرویند

طریق تحقیق و بحث که پرتو وجودش

چون شب چهارده روشن بود تاریک گشت

دانش پژوهان و فرزانگان بر صورت می زنند

و کمتر کسی است که در ماتمش بر صورت بزنند

بر ماتم «حریری» آسمان به غم نشسته است

چنان غم سگینی که کمتر به خود دیده است

در«سلافه العصر» درباره اش چنین می خوانیم: پرچم بلند دانش، آن که در کعبه ی فضل معتکف بود و رکن شامی آن به شمار می رفت، چراغ فضائل و شمع ادب که صبح و شامش به پرتو وی روشن بود، خاتم ادیبان شرق و غرب، شیر میدان سخن، حلال مسائل دشوار علمی، رام کننده ی مسائل پیچیده و سر کش دانش که بند از پای اندیشه بر گرفت و مجهولات را باز نمود، دریای معلوماتش بر خورشید و هزاران هزار گوهر از دل صدف ها به ساحل ریخت تا همه ی دانش پژوهان از آن خرمن خرمن بر گرفتند، در گنجینه ی تألیفات گرانبارش از هر رشته ای علمی گوهرانی گرد آورده و در آثارش خوشه های در شاهور سفته است، زهدش با خشوع و خاکساری ای که داشت سر آمد زهدها گشته و وقارش را هیچ متانتی تاب رقابت نیاورده است، در خداشناسی«ابن ادهم» به گردش نمی رسد و در تقدس«سری» را آن مقدرت نبوده است.

ص :211

او استاد استادان من است برکت انفاسش را بر من ارزانی داشته است و از پرتو مشعل فروزانش به واسطه ی ایشان راه جسته ام. زیرا که وی از شام به بلاد عجم رخت کشید و در آنجا بود تا عمرش به سر آمد و در ربیع الثانی 1059 ه از دنیا برفت... آثار ادبی وی گلزار خرمی است و میوه های بوستان ادبش کام هر کامجویی را شیرین می سازد و عطر دل انگیزش ذوق و قریحه هر ادب پروری را بارور می گرداند. از سروده های دلکش و نغزش شعری است که در تمجید شیخ شرف الدین دمشقی گفته به سال 1026 ه بدین مطلع:

اذا ما منحت جفونی القرارا فمر طارق الطیف یدنی المزارا

نویسنده ی «سلافه العصر» آنگاه تمام این قصیده و چند قصیده ی دیگر را از وی می آورد.

دیگر علمایی که از «کرک» برخاسته و به آن منسوبند شیخ عالی مقام ابراهیم بن محمد- مشار الیه- بن علی حرفوشی است که فاضلی پاکیزه خوی بود و نزد پدرش و دیگر علمای معاصرش درس آموخت و در حدود 1080 ه در «توس» در گذشت.

شیخ ابراهیم بن جعفر بن عبدالصمد که عالمی فاضل و فقیهی حدیث شناس و محققی موثوق و عابد بود و کتاب ها و رساله ها در زمینه های علمی مختلف از خود به یادگار نهاده است. در هرات (1) از شهرهای معتبر خراسان می زیست و از معاصران مؤلف «وسائل الشیعه». شیخ عز الدین

ص :212

حسین بن محمد بن هلال که فقیه و عالمی بزرگ بود.

شیخ یحیی بن جعفر بن عبدالصمد عاملی که از برجسته ترین فقیهان عصر مؤلف «امل الآمل» بود و در خراسان می زیست.

شیخ حسین بن شهاب الدین بن الحسین بن محمد بن حیدر که نویسنده ی «امل الآمل» در حقش می گوید: « عالمی فرزانه و زبر دست و ادیب و شاعری کار کشته و از معاصران است. از تألیفاتش یکی شرح مفصلی بر نهج البلاغه است، و دیگر عقود الدرر فی حل ابیات المطول و المختصر، حاشیه المطول، کتابی بزرگ در طب، کتابی مختصر در طب، حاشیه البیضاوی، چند رساله در علم پزشکی و دیگر موضوعات، هدایه الابرار در اصول الدین، مختصر الاغانی، کتاب الاسعاف، رساله ای در طریقت، دیوان شعر، ارجوزه فی النحو، ارجوزه فی المنطق، اشعارش زیبا و عالی است مخصوصاً آن ها که در ستایش و مدح خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) سروده است. مدتی در اصفهان می زیست، چند سالی در حیدر آباد(هند) و در همان جا از دنیا رفت. بیانی شیوا داشت و حاضر الذهن بود و حکیمی عقیده شناس و خوش فکر و پر حافظه. در 67 سالگی در سال 1079 ه از دنیا رفت.» نویسنده ی «سلافه العصر» نیز از او یاد کرده و بسیار ستوده است و می گوید. در سال 1076 ه در سن تقریباً 64 سالگی از دنیا رفت... از بهترین قصائدش قصیده ای است که در تمجید پدرم سروده است:

در ظلمت شب، رخ نمود

گفتم: خورشید روز سر زد یا ماه تابید

مژده آوری آمد که خورشید شب هنگام سر برزد.

واقعیت این خبر را همه به چشم دیدیم

ص :213

به آنکه از سر نادانی مرا به خاطر عشق ورزیدن به او سرزنش می کرد بگو:

دست از من بدار که من هرگز زبان به معذرت نخواهم گشود.

او معشوق من است خواه لطف نماید و خواه بخل ورزد

هر گناهی که عشق مرتکب شود بخشودنی است

تا مهر او دارم برایم تفاوتی نمی کند که

عیب گویان زیاد حرف بزنند یا کم

تا زنده ام مهر او خواهم ورزید

و مرا خوشبختی عاشق خواهد بود و سرزنشگر را سنگ

ای امید جان! تا وصالمان بر قرار است

بود ونبود خلق برایم اهمیتی ندارد

زندگانی لذتی جز آنچه تو به من می دهی ندارد

تو زندگانی منی، تو شنوایی و بینایی من

هیچ مطلوب و خواسته ای مرا از تو به خود سر گرم نخواهد کرد

حتی وطن و همنشین، حتی جام و انتقام

تو از همه ی نیکویان برتر آمدی و من از همه ی عاشقان

اگر بکوشند به من برسند هرگز موفق نخواهد گشت

اگر مرا نکوهش می کنند حق دارند

چون چنین عشقی را نه دیده و نه شنیده اند

این عجب حالی است که با آن دختر محله دارم

دختری که همه ی همسالانش روی از من بتافتند و او دلم بربود

کمر باریک خوش اندامی

ص :214

با قامتی موزون و به اندازه

سیم بری با دو گونه گلی که گفتی

شراب ناب سرخ از آن می چکد

دیگر برایم صبر و طاقت نمانده است

دیگر دل و دیده و نشانی از من نیست

اگر دلم را ببرد شگفت نیست

اگر سرم در عشقش سپید گشت روزگار چنین است

ای آرزوی من! از این که مرا چنین لاغر و نزار می بینی تعجب مکن

آتش عشقت خاکستر می سازد و بر باد می دهد

از لاغریم مهراس و همت و اراده ام را ببین

بسا کارها سوزن می کند که شمشیر از عهده اش بر نتواند آمد

حال که دیدارت نزدیک گشته چون گیاه بیابانی

مباش که نه سایه دارد و نه میوه

نه پیری عیب است و نه چیز دیگری مایه ی شماتت در من

مپندار که پیری گناهی نا آمرزیدنی است!

اگراز من دوری کنی من به لذتهای زندگی

به آب و سبزه و درخت سر گرم خواهم گشت

و در سایه ی کسی خواهم زیست که

فرمانش با حکم قطعی ابدیت هماهنگ است

تا آنجا که می گوید:

نه آنکه از سر نادانی مرا سرزنش کرد بگو:

ص :215

چون بنای افتخار و برتری نمایی شود کسی هم پای «معصوم زاده» خواهد بود

همپای آن که از خاندانی است پر از مردان بزرگ

و پر از مردانی که در معرکه ی مباهات فائق آمده اند؟

مردانی که دست از بخشش و احسان نمی کشند

و چون بر تجاوز کار دست یابند از او در می گذرند

دوست و طرفدارشان در امنیت و آرامش است

و بدخواهشان دلش از ترس و نگرانی آکنده است

مردم تا هستند خدمتشان را فراموش نخواهند کرد

و هر که در افتخارجویی به مجادله با آنان بر خیزد شکست می خورد

چه رادمردان بخشنده ای که دنیایی را یکباره با

معذرتخواهی می بخشند و بخشش های گران با پوزش می کنند

عید را و سال نو را با هم به تو تبریک می گویم

زندگانیت به کام باد و روزگارت رام

جاودان باش به جاودانگی بهشت

و همچنان فرمانروا و کامکار بی رنج و بی مانع

آنگاه اشعار بسیاری از وی حکایت می کند و می افزاید: این ابیات هم از او است:

درباره ی زمانه و مردم این زمان اندیشه و تأمل نمودم

و دیدم مشعل فضل و دانش خموده است

آشوب ها و انحراف ها برپاست و دولتی که

در قبضه ی مشتی فرومایه و بد اندیش است

ص :216

دلشان مثل سنگ سخت است

و دستشان مثل کلوخ بسته است

پس چنین نتیجه گرفتم که به گوشه ی سلامت

بنشینم و بی طرفی برگزینم

ص :217

عارف دانشمند

سر برداشته بود که سرانجام به شمشیر شهریار اسماعیل صفوی از میان رفت. (1)

شرح حال مبسوط وی را می توان در «مجالس المؤمنین» و « الحصون المنیعه» دید. نویسنده ی «وفیات الاعیان» هم از او یاد کرده است.

ص :219

سید دانشمند

دانشمند عالی مقام

ی شهریاری اسماعیل صفوی اتفاق افتاد.

شرح حال مبسوط وی را کتاب های«مصائب النواصب» (1)، حبیب السیر، ریاض العلماء الروضه الصفویه نوشته ی مورخ میرزا بیک منشی جنابذی، می توان یافت.

دیوان اشعار وی مشهور است. از سروده هایش یکی در تمجید شیخ شمس الدین محمد بن یحیی گیلانی است:

ای بی گمان نهاده بر اعیان داد و دین

هر خشت آستان تو آئینه ی یقین

بر سمت اقتدار تو اقطاب راهبر

با خیمه ی جلال تو اوتاد همنشین

غوث زمانه شیخ محمد که ذات او

همچون محد آمده بهر امان امین

تا دیده ام چو مردم چشمت سیاهپوش

النور فی السواد یقین شد مرا یقین

آنکو محال داشت به شب نور آفتاب

در خلعت سیاه بیا کوترا ببین

ندهد نشان زملک ولایت جز آنکه او

شد در ارادت تو سیه پوش چون نگین

خصمت چو نافه ارچه کند جامعه را سفید

کامد سیاه دل ز خطا همچو مشک چین

قصر جهان ز حوزه ی علم تو با صدا

ص :222

گوش فلک ز حلقه ی ذکر تو پر طنین

تصدیق منطق تو بحدی معین است

کز قول او حقائق اشیاست مستبین

نطقت معرفی که بود قول شارحش

قولت قضیه ای که بود صدق او یقین

ماه مسافر از سر خوان تو توشه خواه

وز خرمن عطای تو خورشید خوشه چین

منکر نشد ز شکر نطق تو کامجوی

تلخ است در مذاق جعل طعم انگبین

گردون برای دانه ی تسبیحت از نجوم

در رشته ی شهاب کشد گوهر ثمین

پیش رخ تو سجده بوجهی بود که هست

در وی ظهور جبهه ی مجموع عابدین

سلطان تویی که ملکت فقرت میسر است

خاقان تویی که ملک پو گردید ملک دین

روز سفید چهره تو را چاکر مطیع

شام سیاه چرده ترا هند وی کمین

بر حاصل دو کون زنی پشت دست را

گاهی که بر سماع بر افشانی آستین

شعر تو در لباس خط آن کس که دید گفت:

آب حیات بین که به ظلمت شده قرین

خلد است خانقاه تو گر خوانمش به خلق

ص :223

ان شاء ادخلوا به سلام و آمنین

شد طرفه تر ز خلد برین خانقاه تو

وین طرفه تر که خلد برین است هم برین

رضوان برای روفتن خاک درگهت

جاروب بسته است ز مژگان حور عین

. . . . . . . . . . . . . . (1)

ص :224

شاه اسماعیل او را به عنوان سفیر نزد سلطان سلیم عثمانی فرستاد. سلطان سلیم او را گرامی داشت، اما اجازه ی بازگشت نداد، و در آنجا می زیست نومید از امکان بازگشتش به وطن. اما چنانکه شایع است و در «ریاض العلماء» هم آمده شاه عثمانی نخست او را عزت و احترام کرد، اما بعد به زندان افکند تا در زندان شهید شد. تفسیر شرح حالش را در «ریاض العلماء» و حبیب السیر و دیگر کتاب ها می خوانید.

ص :226

محقق زبر دست

همت گماشت. از آثارش رساله ای است در «تحقیق الفاروق» که در آن مسائل طبی و ریاضی بسیاری را مورد بررسی و تحقیق قرار داده است. رساله ای در اخلاق، رساله ای به نام «خلاصه الحیاه فی تاریخ حیاه الحکماء» رساله ی دیگری درباره ی اسرار حروف و رموز اعداد نظیر کتاب«المفاحص»، مؤلف «ریاض العلماء» سیزده رساله بخط وی دیده است. همچنین کتاب «الفی فی التاریخ» که در کتاب خانه ی آستان رضوی هست و تاریخ اسلام را از هجرت تا سال 994ه به رشته ی تحریر در آورده است.

وی همچنان به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان مبرز مشغول بود تا اجلش در لاهور در رسید و شهید گشت، و در مقبره ی امیر حبیب الله مدفون است. از شرح احوال استادانش که نامبردیم چنین بر می آید که وی از علمای شهید قرن دهم است. (1)

ص :228

سید فاضل

توصیف بی نیاز سازد. خاصه آنکه هر تمجید که از وی به زبان آید کوچکتر از مقام او است و هر توصیف نارساتر از حد وی. خدا به خاطره خدمات ارزنده ای که به امتش نموده و خرمن های علمی که ارزانی داشته به او پاداش نیکو دهد. درود فراوان بر او.

در سیزدهم شوال 911 ه دیده به دنیا گشود. مقدمات علوم را از پدرش فرا گرفت و بعد از درگذشت او به سال 925 ه به «میس» (1) هجرت کرد و پس ار مدتی به «کرک نوح» رفت به سال 933ه، و در 934 ه به «جباع» برگشت. در 937 ه به دمشق رفت و سال بعد به «جباع» باز آمد و در آنجا بود تا در 942 ه به مصر رفت و در 944 ه به «جباع» برگشت. در 948 ه به بیت المقدس رفت و تا 951 ه در فلسطین می گشت و در این سال به جبل عامل باز آمد.

استادانش:

در هجرت علمی و به دنبال گمشده و مطلوبش و در راه احیای بشریت به درس دانشمندان بسیار نشست و از هر گلزاری خرمنی چید، و در این راه به دانشمندان شیعه اکتفا نورزید، بلکه از علمای سنت هم استفاده برد که نام عده ای از آنها را که نواده اش شیخ علی در کتاب« الدر المنثور» نام برده می آوریم:

در دهکده ی «میس» از درس شیخ علی بن عبدالعالی میسی- متوفای 938 ه – فارغ التحصیل گشت. در «کرک نوح» از درس سید بدرالدین حسن ابن السید جعفر اعرجی- متوفای 933ه که از او یاد شد. در دمشق از

ص :231

درس فیلسوف محقق شمس الدین محمد بن مکی. در همان شهر علم قرائت را نزد شیخ احمد بن جابر الشاطبیه آموخت، و علم حدیث از شیخ شمس الدین بن طولون دمشقی حنفی. در مصر نزد استادان متعددی از جمله شیخ شهاب الدین احمد رملی شافعی که چندین رشته ی علمی را نزد او تحصیل کرد و در 943 هجری از او اجازه نامه گرفت. همچنین ملا حسین جرجانی که هیئت و هندسه و دیگر علوم را نزد وی آموخت. ملا محمد استرآبادی که نزدش نحو و ادب فرا گرفت. ملا محمد علی گیلانی که دو علم معانی و منطق از او آموخت. شیخ شهاب الدین بن نجار حنبلی که حدیث و چیزهای دیگر آموخت و از او اجازه نامه دریافت داشت.

شیخ ابوالحسن بکری که از او تفسیر و فقه آموخت. شیخ زین الدین حری مالکی که «الفیه ی ابن مالک» را نزد او فرا گرفت. شیخ محقق ناصر الدین لقانی مالکی که از او تفسیر و دیگر چیزها آموخت. شیخ نصرالدین طلاوی شافعی که علم قرائت نزد خودش خواند. شیخ شمس الدین محمد بن ابی النحاس که هم علم قرائت از وی آموخت. شیخ عبد الحمید سمنهوری که چندین رشته ی علمی را نزدش خواند. شیخ شمس الدین محمد بن عبد القادر فرضی شافعی که علم حساب از او آموخت. شیخ عمیره، شیخ شهاب الدین بن عبدالحق، شیخ شهاب الدین تلفنی، و شیخ شمس الدین دیروطی، هم از استادان مصری اویند. در بیت المقدس از شیخ شمس الدین بن اللطف مقدسی علم حدیث آموخت.

ستایش دانشمندان در حق وی :

در «امل الآمل» می خوانیم: مقامش در وثوق و دانش و فضیلت و

ص :232

زهد و عبادت و پارسائی و تحقیق و تبحر علمی، چندان و الا است و بزرگی قدر و عظمت منزلت بدان پایه که به وصف در نمی آید و اوصاف ستوده اش چندان بسیار که شمرده نمی شود، و آثارش فراوان و مشهور ... فقیه بود و حدیثدان و نحوی و معلم قرآن و عقیده شناس و فیلسوف و جامع رشته های مختلف علمی، و نخستین شیعی ای است که در حدیث شناسی و «درایت حدیث» کتاب نوشت.

در«المقابس» (1) می خوانیم: وی برجسته ترین شخصیت علمی در میان متأخران است و کاملترین متبحران، ادامه ی علمای پیشین، و نادره ی دانشمندان باز پسین، مجتهد اعظم و پیروان همه ی مذاهب اسلامی، راهبری که به پسندیده ترین مذهب می خواند، مقتدای شیعه و مشعل شریعت، رادمردی که فرزانگان دهر از عهده ی شرح مکارمش بر نیایند و فاضلان گیتی در شمارش فضائلش در مانند، ابر مردی که در علم و عمل – هر دو- توانا و کوشا بود و نسب و دوره ی بزرگ را با رفتار بزرگ مردانه و افتخار شهادت یک جا نصیب خویش گردانید، و تا بود با لطف آشکار و نهان الهی تأیید می شد.

در « روضات الجنات» چنین می خوانیم:تا این زمان که سال 1263 ه است از دانشمندان بزرگ کسی را به عظمت شأن و علو مقام و ظرفیت اخلاقی و خوش فهمی و قدرت اراده و حسن سلیقه و راست روی و نظم تحصیلی و کثرت استاد و ظرافت طبع و لطافت هنر و معنویت سخن و کمال تألیف وی نیافته ام، حتی در تخلق به اخلاق الهی چیزی نمانده که به پای معصومان برسد...

ص :233

شرح حال نویسان در ستایش وی و بیان مقامات بلند و علوم عالی و فضائل و کمالاتش سخن گفته و داستانها آورده اند که مجال شرح آن نیست، و از آن همه به داستان شهادت وی که شاه بیت کتاب ما است قنائت می نماییم.

داستان شهادتش:

«امل الآمل»: چنانکه از بعضی استادان شنیده و به خطشان خوانده ام دو نفر با هم اختلاف پیدا کرده برای حل و فصل نزد وی می آیند. حکم به نفع یکی و علیه دیگری صادر می شود. آن که رأی علیه وی بوده به خشم می آید و پیش قاضی صیدا- که نامش معلوم است- می رود. وی در آن ایام سرگرم نوشتن شرح لمعه بوده است و هر روز جزوه ای از آن می نوشته، و از نسخه ی اصلی چنین برمی آید که آن را در شش ماه و شش روز به پایان برده است. قاضی صیدا کسی را برای احضار وی به جباع می فرستد، چه در آن روزها خارج از شهرک در تاکستان خودش یکسره به تألیف مشغول بوده است. اهالی شهرک جباع به فرستاده ی قاضی می گویند مدتی است از پیش ما رفته. شیخ بر اثر آن تصمیم می گیرد با این که چند بار به حج رفته دیگر بار به قصد پنهان شدن به حج برود، و به همین منظور بر محملی پوشیده نشسته به سفر می رود. قاضی صیدا به شاه عثمانی گزارش می دهد: در منطقه ی شام مردی بدعتگزار پیدا شده که به هیچ یک از مذاهب چهار گانه پایبند نیست.

شاه یکی را مأمور دستگیری شیخ کرد و به او گفت: وی را زنده می آوری تا او را در انجمنی از علمای کشور به بحث و گفتگو

ص :234

بنشانم و در جریان آن از ماهیت مذهب و عقیده ی وی مطلع شوم و در پرتو آن حکم خویش در حقش صادر نمایم. آن مأمور به جباع آمد. به او گفتند: شیخ به مکه رفته است. از پی او به مکه رفت. در راه مکه به وی برخورد شیخ به او گفت: با من باش تا حج را به پایان بریم، آنگاه مأموریت خود را انجام بده. پذیرفت. پس از برگزاری حج با او به کشور عثمانی رفت. در آنجا مردی از مأمور راجع به شیخ پرسید که کیست. گفت: از علمای شیعه ی امامیه است. می خواهم او را به شاه برسانم. گفت: از این نمی ترسی که از تو، به شاه شکایت برده و بگوید که در خدمت به وی کوتاهی نموده و آزارش رسانده ای. و چون دوستانی در دربار دارد به وی کمک کرده تو را بکشند؟ به مصلحت تو این است که او را کشته سرش را نزد شاه ببری. مأمور شیخ را به محلی در ساحل دریا برد و او را کشت. در آن محل جماعتی از ترکمن ها ساکن بودند. آن شب دیدند ستون هایی نور از آسمان فرو می تابد و فرا می رود.

او را همانجا به خاک سپردند و بر مزارش گنبدی به پا داشتند. مأمور سرش را به دربار شاه برد. شاه عثمانی کار او را قبیح کرده گفت: به تو دستور دادم وی را زنده بیاوری. تو او را کشتی؟! سید عبدالرحیم عباسی(1) همت نمود و کوشید تا شاه عثمانی آن مأمور را اعدام کرد.

«الؤلؤة البحرین»: در یکی از مآخذ تاریخی مورد اعتماد دیدم که در ماجرای قتل وی چنین نوشته است: شهید ثانی به حکم سلطان

ص :235

سلیم دوم (1) روز پنجم ربیع الاول 965 ه در مکه ی معظمه دستگیر شد، او را پس از خواندن نماز عصر در مسجد الحرام گرفته به یکی از خانه های مکه برده محبوس ساختند و یک ماه و ده روز در آن جا زندانی بود، بعد او را از راه دریا به قسطنطنیه برده همان سال او را کشتند، و جنازه اش سه روز افتاده بود، آنگاه آن را به دریا انداختند. خدا روحش را پاک دارد چنانکه پایانش را پر افتخار گردانید. این مطلب از نوشته ای است که از روی نوشته ای به خط استاد عالی قدر محمد عاملی نقل شده است.

شگفتی ها که از وی به ظهور رسیده است:

وی را حالات عجیب و شگفتی های خاص بوده است، از آن میان پدیده ی خارق العاده که در « رساله ی سید بدر الدین» (2)آمده است که من از شیخ حسین بن عبدالصمد- پدر شیخ بهائی – پرسیدم: پیشوای ما درباره ی این داستان که درباره ی شهید ثانی هست چه می گوید که وی با حضر تعالی در استانبول از جایی می گذشتید. وی به حضر تعالی گفت: در همین جا کسی کشته خواهد شد که مقامی دارد- یا سخنی نزدیک به همین معنی. و بعد خودش همانجا شهید شد؟ و این بدون شک از کرامات وی است. شیخ حسن بن عبدالصمد در جوابم فرمود: آری،

ص :236

همین گونه اتفاق افتاد. و آن شادروان به من چنین گفت. بعد اطلاع پیدا کردیم که وی در همان محل به شهادت رسیده است. او آن واقعه را پیش از وقوع در روح پاکش بدید و درک کرد، خدایش با ائمه پاک نهاد بر انگیزد.

نویسنده ی «الدر المنثور» می گوید: این واقعه در منطقه ی ما و دیگر بلاد شهرت دارد و همه از آن پیش گویی شگفت انگیز باخبرند.

شیخ بهائی در یکی از تألیفاتش می گوید: پدرم به من اطلاع داد که صبح روزی به خانه ی شهید ثانی رفت و دید سر به گریبان تفکر فرو برده است. پرسید: به چه و چرا می اندیشی؟ گفت: برادر گمان می کنم من شهید دوم باشم « یا به روایتی: دومین پیشوای شهید باشم»، زیرا دیشب به خواب دیدم سید مرتضی علم الهدی میهمانی بر پا کرده و همه ی علمای شیعه را در خانه ای گرد آورده است. وقتی من وارد خانه شدم سید مرتضی برخاست و به من خوش آمد گفت و افزود که فلانی، پهلوی شیخ «شهید» بنشین. من پهلوی شهید نشستم. چون مجلس قرار یافت از خواب برجستم. این خواب دلیل روشنی است بر این که من به لحاظ شهادت پس از وی خواهم بود.

آثار شهید ثانی

آثار و تألیفات پرارزشش از هفتاد بیشتر است. نویسنده ی «امل الآمل» به نقل از یک شخص مورد اعتماد می گوید که وی دو هزار کتاب از خود به یادگار نهاد که دویست کتاب از مؤلفات خودش و دیگران به خط مبارکش بود.

ص :237

از آثارش اینهاست:

1-رسالة فی عشرة مباحث مشکلة من عشرة علوم.

2-منار القاصدین فی اسرار معالم احکام الدین.

3-رسالة فی الولایة و ان الصلاة لا تقبل الابها.

4-روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان.

5-رسالة الاسطنبولیه فی الواجبات العینیه.

6-رسالة فی دعوی الاجماع فی مسائل من الشیخ و مخالفة نفسه.

7-التنبیهات العلیه فی وظائف الصلوة القلبیه.

8-جواهر الکلمات فی صیغ العقود و الایقاعات.

9-رسالة فی نجاسة البئر بالملاقات و عدمها.

10- المسالک(در هفت جلد).

11- جواب المسائل الشامیه.

12-رسالة اعمال یوم الجمعه.

13-جواب المسائل الخراسانیه.

14-مختصر منیة المرید.

15-جواب المسائل النجفیه.

16-رسالة فی الطلاق الغائب.

17-جواب المسائل الهندیة.

18-رسالة فی آداب الجمعه.

19-البدایة فی سبیل الهدایة.

20-منسک الحج الکبیر.

21-اجازة الشیخ حسین( پدر شیخ بهائی).

ص :238

22-منسک الحج الصغیر.

23- رسالة فی وجوب صلوة الجمعه.

24- رسالة فی الاجتهاد.

25- حاشیة علی خلافیات الشرایع.

26- الرجال و النسب.

27- حاشیة القواعد و تمهید القواعد.

28- رسالة فی النیة.

29- رسالة فی الحج و العمره.

30- الدرایة و شرحها.

31- رسالة فی احکام الحبوة.

32- رسالة فی الاجماع.

33- رسالة فی میراث الزوجه.

34- شرح النفلیه.

35- العقود فی اسرار معالم الدین.

36- رسالة فی البسمله.

37- تحقیق الاسلام و الایمان.

38- رسالة فی العداله.

39- حاشیة علی عقود الارشاد.

40- رسالة فی احواله.

41- منظومة فی النحو و شرحها.

42- الروضة البهیة.

43- فتاوی الشرایع و الارشاد.

ص :239

44- حاشیة علی الشرایع.

45- فوائد خلاصة الرجال.

46- شرح الالفیه.

47- تفسیر قوله تعالی « السابقون الاولون...»

48- اسرار الصلورة.

49- غایة المراد فی شرح الارشاد.

50- مسکن الفؤاد.

51-رسالة فی من احدث فی اثناء الغسل.

52- رسالة الغیبه.

53- رسالة فی فتوی الخلاف من اللمعه.

54- تمهید القواعد.

55- رسالة فی عدم جواز تقلید المیت.

56- شرح اللمعه.

57- عیبة القاصدین فی اصطلاحات المحدثین.

58- مختصر الخلاصه.

59- شرح حدیث« الدنیا مزرعة الاخرة».

60- فتاوی المختصر.

61- مبر الاکباد فی مختصر مسکن الفؤاد.

62- المنیة المرید.

63- رسالة فی حکم المقیمین فی الاسفار.

64- الاجازات.

65- سؤالات الشیخ احمد واجوبتها.

ص :240

66- رسالة فی تیقن الطهارة و الحدث و الشک فی السابق منهما.

67- رسالة فی تحریم طلاق الحایض الحاضر زوجها المدخول لها.

وی حدیث از جمع کثیری از علمای شیعه و سنت روایت می کند، و از شاگردان شیخ احمد بن محمد بن خاتون عاملی، و سید بدرالدین حسن بن جعفر اعرجی حسینی کرکی، و شیخ علی بن عبدالعالی میسی. و گروهی از بزرگان از وی حدیث روایت می کنند، از جمله سید نورالدین علی بن الحسین بن ابی الحسن موسوی- پدر مؤلف «المدارک»- و سید علی ابن الحسن موسوی جباعی، و سید علی بن الحسین بن محمد- معروف به صائغ – عاملی جزینی که بر«شرایع» و «ارشاد» شرح نوشته است، و شیخ حسن بن عبد الصمد الحارثی- پدر شیخ بهائی- و شیخ علی بن زهره ی جباعی- پسر عموی شیخ حسین حارثی- و شیخ محمد بن الحسین الحر عاملی – مشغری (1) که پدر زن او است، و سید نور الدین بن السید فخرالدین عبد الحمید کرکی، و شیخ بهاء الدین محمد بن علی عودی جزینی که رساله ای در احوال استاد خویش نوشته به نام «بغیة المرید فی الاحوال الشیخ زین الدین الشهید».

شهید ثانی اشعار زیبا و دلکشی هم سروده است. ابن عودی در رساله اش می نویسد: وی در مصر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به خواب دید که به او مژده می دهد – و من اکنون داستان آن خواب را درست به یاد ندارم – چون به زیارت حرم پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) رفت (یعنی در سفر حجش به سال 943 ه) و چشمش به آن افتاد خطاب به حضرتش چنین سرود:

سلام و درود بر برترین انسان

ص :241

همان که افتخارات و امتیازاتش برتر از حد شمارش و حساب است

آن که پا بر هفت گنبد گردون نهاد

و خدا به جای اسب «براق» به او داد

و خدای بلند پایه با او سخن گفت

و هیچ کس تا کنون بدان افتخار نائل نیامده است

از شمردن افتخاراتت همان به که دست کشم.

زیرا زبانم از بیانش چه به شعر و چه نثر عاجز است

آدمی در مدح و ستایش کسی که ستایشش

در قرآن مجید آمده، چه تواند گفت؟

بار گران گناه بر دوش، به سویش روانه شدم

عاجزانه و لنگ لنگان

با وجود ناتوانی روحی و بینوائی ام، نسیم شوقش

و روح امید اراده ام را به تکاپو در آورد تا روانه ی کویش شد

اعراب میهمان نواز عادتشان چنین است

که هر که را به میهمانیشان در آید، مژده ی نعمت می دهند

اگر میهمان ناخوانده را بنوازد مرا که

در مصر مژده ی نعمت و نوازش دادی چگونه خواهی نواخت؟

سرور من! اینک که به دیدار و میهمانی ات شتافته ام،

امیدم بر آر این امید را که در رستاخیز شفیعم باشی.

پس ازاین زیارت و حج در 14 صفر 944 ه به دیار خویش بازگشت و رسیدنش به منزله ی باران رحمتی بود و ابری پر برکت که با دانشش جان هایی را که کشته بود زنده گردانید و مردگان را جان تازه بخشید.

ص :242

فاضلان و دانشمندان به گردش جمع شدند... و در همین ایام بود که خانه اش را در «جباع» بنیان نهاد و بساخت. و من در تمجید دولت سرایش چنین سرودم:

به! چه بارگهی که آبادان گشت

و خدایش افتخار چنین ساکنان بخشید

تا «زین الدین» در برت نشست

زبان به مباهات گشودی

چرا مباهات ننمایی حال آن که

جامی گشته ای که چشمه ی دانش در دهانش نهاده است

و همه ی تشنه لبان در آرزوی این اند

که بر جای یک خشت تو جا گیرند

تا شگفتی های رشته ی علمی را بر گیرند

از هر گوشه و کنار گرد آمده اند

شادمانی هر روز به آیندگان

درگاهت سلام گوید و سلامتی آرد

مرثیه هایی که در درگذشتش سروده اند:

در ماتمش مرثیه های نغز سرودند. شاگردش، علامه ابن عودی چنین سرود:

این خانه ها خرابه ها و تپه ها

حکایت از این می کنند که آن جماعت رخت کشیده اند

رفته اند و جایی دور خانه گرفته اند

ص :243

و اینک هیچ کس نیست که جایشان را بگیرد و نظیرشان باشد

از پی آنان به شرق و غرب گیتی سفر کردم

به هر جا رسیدم به من گفتند: رخت بر بسته و رفته اند

وقتی یقین کردم که هیچ کس خبر از آنان ندارد

وردشان گم گشت دانستم که امیدی به یافتنشان نیست

پس با دیده ی گریان و دل سوزان بر گشتم

اندوهگین و بی شکیب و بی قرار

تا چشمم به یارانم افتاد دیدم غمزده اند

وبر دیده سرمه ای از شام ماتم دارند

پرسیدم: چه تان شده است. بد حالیتان به دور!

روزتان سیاه می بینم و مصیبت را همه گیر

آیا پس از آرمیدن بر پهنه ی وطن، آواره گشته اید؟

گفتند: چه می گویی! به ماتم «زین الدین» نشسته ایم

از ترکیه اجل برگشته ای آمده خبر داد

که او در گذشته است. و آتش غم در دلمان شعله کشید

از آندم همدم اندوهم و نشسته در دریای اشک

و پیوسته نوحه می کنم و از دیده سیلاب روان می سازم

آه! دریغا! که او دور از وطن

بر خاک افتاده و غبار آلود است

با خدای خویش از مصیبتی می نالم که

مانندی جز مصیبت شهدای کربلا ندارد

علامه سید رحمت الله نجفی معروف به «فتال» از شاگردان وی که

ص :244

از او نام بردیم نیزاین مرثیه را سرود:

خبری به گوش رسید که هرگز نرسد

خبری که دل از شنیدنش به درد می آید

و روح، تاب شنیدنش نیاورده از تن پرواز می گیرد

و جگر از شنیدنش پاره پاره می شود

خبر شهادت امامی عالم و علامه ای سترگ

که آیین اسلام از دانشش زنده گشت

خداوند پرهیزگاری و گنج خرد و پرچم

رهنمونی برای هر رهرو دین خواه، و سر مشق هر پارسا.

تا آنجا که می گوید:

آه از این درد که تو را به بند کشیدند

و بر بستند و هیچ کس نبود که از تو حمایت یا شفاعت نماید

تو را که نزد خردمندان شکوهمندترین

و برترین شهریاری باخواری می کشیدند و می بردند

از کوهستان عجب این که از سر خشم

بر زمین نمی غرد و نمی لرزد و از ستارگان که فرو نمی پاشند!

بر در گذشت«زین الدین» عجبی نیست اگر

کوه ها بلرزه در آیند، بلکه عجیب آرامش آنها است

ای دانای بزرگ! ای آن که دریای دهشت

بی کران است و نوازشت بی پایان

ای پرچمی که در سایه ی اهتزازت

دانش پژوهان و خردمندان راه می جویند و پیروی می نمایند!

ص :245

و می گوید:

شاد زی که تو به لطف خدا در نعمتی و شادی

و زنده و بر خوردار از الطافش

نمی دانم از این که به فضیلت شهادت نائل آمدی

شادی نمایم یا بر این که تو را از دست داده ایم بی تابی نمایم

خدای را! که چه بزرگی را حقیر شمردند و خوار داشتند

و چه گرانقدری را ضایع نمودند و از دست دادند

من گمان نمی بردم – و گمان بسیار است-

که به این زودی مرگ گریبانت را بگیرد

چقدر از پیشامد مرگت نگران و در هراس بودم،

ام اینک دلم آرام و بی دغدغه است

در این امید بسر می بردم که روزگار پس از سرکشی رام شود

و آرزو بر کام و بدورت متحد گردیم

ولی اینک امیدمان به یأس بدل شد

و با از دست رفتن آن آرزو، زندگی بی لذت گشت

و می گوید:

اگر مقبره ای داشتی که می توان به زیارت آن رفت

گرچه موانع و خطرها در راهش بود

حتماً آهنگ آن می کردم و غبار ضریحش بر سر و رویم می افشاندم

و بیابان های ناپیمودنی را برای رسیدنش می پیمودم.

و این کار از پروردگان عشقت اندکی بیش نیست.

و آزاد مردی چون تو به هدیه ای اندک خشنود و قانع است

ص :246

سید عید نجفی در قصیده ای چنین سرود:

ستاره ی رهنمون از آسمان حکمت و دانایی فرو غلتید

دیگر در تیرگی های شب راه از چه توان جست؟!

پیشوایی رخ در پرده ی خاک کشید که دانش بدانگونه می افشاند

که بروز بخشندگی و دهش نعمت می پراکند

او کعبه ی فضل بود و دانش پژوهان چنان بگردش گردان

که حاجیان به گرد حرم کعبه در طواف

بگاه رزم چون دل به مرگ می سپرد

می دیدی که شیران بیشه چگونه به لانه می خزند

آن سرخی که در جنگ بر سر نیزه می بینی

از شرمساری آن در برابر قلم روان و چالاک او است

هان! ای روزگار پست! چه مردان جاویدان که از میان بردی

و چه بناهای ویران ناشدنی که ویران کردی!

چه فرومایگان خوار که بلندی و عزت دادی

و در همان حال هر خردمند یگانه ی بلند آوازه دیدی به خواری کشتی.

تاریخ شهادتش را شیخ بهائی بدین بیت رقم زده است:

تاریخ وفات ذلک الاواه الجنة مستقره و الله

بازماندگانش:

از شهید ثانی فرزندانی نیکرو و پاکنهادی به جا ماند که دودمانی گرامی و عالی قدر و دانشمندانی نامی از پی شان آمد. فرزندانش عبارتند از : علامه ابو منصور جمال الدین حسن بن زین الدین نویسنده ی «معالم»

ص :247

آن کتاب عظیم و معروف. پایه ی دانش و فضل و تبحر و دقت نظرش تا بدانجا ست که همه می شناسند و نیازی به بیانش نیست. مؤلف «سلافة العصر» از او بدین عبارت یاد می نماید:

استاد مشایخ بزرگ، رئیس مذهب و دین، دارای شیوه ی متین، روشنگر راه آیین، دریای علمی که فیض می بخشد و سر شاری می نماید، چشمه ی فضلی که خشکیدن نمی شناسد، محققی که هیچ محقق به پایه اش نمی رسد، پژوهشگری دقیق که تا و پود هر مطلبی باز می نماید، دانایی که در هر رشته ی علمی دست دارد، نیکان و هم بازماندگانش به وجودش افتخار می کنند، به جای پدر نشست و به تحکیم مبانی شریعت ادامه داد، با آثارش دل ها را زنده کرد و هنر و دانش را به جلوه گری آورد، و دانشجویان را غرق احسان و بخشندگی ساخت و حقوق و مستمریشان را برقرار گردانید...

تألیفاتش گرانبهاست، از آن جمله:«منتقی الجمان فی احادیث الصحاح و الحسان»، کتاب « المعالم»، حاشیه بر «مختلف» اثر علامه، مشکوة العقول السدید فی تحقیق معنی الاجتهاد و التقلید، الاجازات، التحریر الطاووسی فی الرجال، الاثنی عشریة فی الطهارة و الصلوة. دیوان شعری هم دارد، و این از او است:

دوری طولانی از وطنم و فرط اشتیاقم به آن تنم را بکاست

فراق وطن و سوختن در عشقش

ای آنکه از سوی یار و دیارم می آیی و رخ می نمایی

از من دور شو که آتش به خرمن هستی ام زدی

تا چشمم از آن دور و در کرانه ی آسمان به تو افتاد

ص :248

یاد یار و خویشاوندان و میهنم کردم

هرگاه نوای سوز ناک قمری را بر شاخساران

می شنوم آتش عشق وطنم در دلم شعله می کشد

چه شب ها که در دوریش بسر آوردم و

تا صبح به ستارگان نگریستم و ستارگان به من

گویی تا دیده از وطن دور ساخته ام

خواب از آن پریده است

هان! ای نسیمی که سحرگاهان از سوی یار و دیارم می وزی

و با خود از عطر آن گیاهان و درختان عطر بیزمی آری

مرده ای را که جان و دلش در شام است

و پیکر تنش در عراق زنده می گردانی

چه مرده ها که تو زنده کردی و چه سوز و وجدها

به دل آوردی و این اولین بار نیست که جان می بخشی

موی دو طرف سرم سپید گشت از سوز عشق و غم جدایی

آه! دریغا جوانیم! پیش از وقت پیر گشتم

ای ملامتگر من! که با ملامتت مرا می آزاری

دست بردار که به خدا هرچه ملامتم کنی مرا شیفته تر می گردانی

تا از آن دورم در سوز و گداز خواهم بود

و تا به لبنان نرسیده ام آب خوش از گلویم فرو نخواهد رفت

به آن سرزمین که مکان انس من است

و نور چشم هایم و یارانم و دوستانم آنجایند

در مدرسه هایش به چه دوستانی آشنا گشتم

ص :249

چه دوستان باوفایی به جان خودم

چه روزهای خوشی با آنها بسر آوردم

در باغ ها و در تاکستان ها

از حال دوری از وطن هیچ خبر نداشتم تا گرفتارش شدم

پیش از آن که بدانم دوری از وطن یعنی چه مبتلایش شدم

ای روزگار! تا به کی مرا به بند خواری نگه می داری

آیا نمی شود مرا از ره احسان رها کنی

سوگند می خورم که اگر امید بازگشتم نبود و این امید

هر بار که می میردم مرا با شوقش زنده نمی ساخت

از غم دوریش جان می سپردم و شگفت نیست،

زیرا سوز غم و اشتیاق بسا پیران و جوانان را کشته است

آری همسایگان و یاران هم میهن! دلم پس از

جدائیتان میان بیماری و اندوه و افسردگی در تک و تا است

هر چه زمان بگذرد همچنان پایبند می مانم

و دلبسته ی عشقتان و وفادارتان

بر عهد خویش پایدارم

و هرگز روزی آن را به فراموشی نمی سپارم

اگر بیماری ها مرا از پا در آورد یا هوش از سرم برفت

یا سوز عشق یار و دیار مرا به خاک نشاند

و اگر در فراغتان دیده ام خون گریست

آی هموطنان! ای بهترین یاران! چه کسی به شما خبر خواهد آورد!

ص :250

او که در عراق می زیست چون قافله ای را دید روانه ی شام – و وطنش لبنان که جزئی از شام است- چنین سرود:

دلم از پی این شتران روان است

در حالی که تنم مقیم عراق است

از عجایب روزگار یکی این که آدمی

که قسمتی از وجودش رفته و قسمتی دیگر باقی است زنده می ماند

بیمار گشتم و شبم در فراق وطن

تا گشت و ظلمانی چون شب های آخر ماه

از شدت سوز دلم و از شعله ی اشیاقی

که در آن زبانه می کشد چیزی نمانده که صبر از کف بدهم

سوز غم هجران در من جا گرفته

و نمی خواهد مرا واگذارد

کاه آتش ته جانم می زند

و مرا به لب پرتگاه مرگ می کشاند

دوری، مرا تشنه می گرداند و اشک از دیده ام روان می سازد

نه اشک هایم تشنگی مرا می زداید و نه خود پایان می گیرد

مرا در بند حالی سخت گرفتار آورده

که هیچ وسیله ای بلا گردان آن نیست

خدای قهار چنین اراده فرموده است

که مردم مرا رها از بند نبینند

پیوسته از آتش سوز هجران

بر آتشکده ای بسر می برم که بر سوزم می افزاید

ص :251

زندگی آدمی که در دریای غم بسر می برد و

بدبختی اش به گرفتاری چهار پایان می ماند چه ارزشی دارد !

آدمی که در آرزوی روزی بسر می برد

که در سایه اش رنج های گذشته را از یاد ببرد

ساقی دهر از کوزه ی هجران شرابی تلخ

به جامم ریخته که کام آدم را می گدازد

من از فرط نادانی هرگز

بخیالم نرسیده بود که دهر ساقی است

پس از دوریم از وطن جانم را چندان پر کرد

که به جان خودم چیزی نمانده قالب از آن تهی کنم

دردی که من می کشم دائی ندارد

که درمانش کند جز یکی و آن هم وصال است

قصیده «لامیه» ای دارد در نهایت استواری و شیوایی که شیخ بهائی در «کشکول» آورده است:

هر دم که برقی از ظلمت شب می زند

لشکر غمی در دلم بر می انگیزد و دردم را تشدید می نماید

آنگاه که زندگی خوشی را که سال های گذشته داشتم

بیاد می آورم، آتش سوز دلم زبانه می کشد

آن سال ها که از بد روزگار در امان بودم

و شاید آرزو در آغوش می فشردم

خدای را! چه شب ها گذراندم که در سایه اش

زندگیم شیرین تر و با صفاتر از شهد بود

ص :252

شب ها که می دیدم چشم روزگار از من پوشیده است

و تحولات ایام در غفلت بسر می برد و مرا نمی بیند

و دنیا بر کام من است، اما دیری نپایید که

روزگار از غفلت بدر آمد و به من چشم غره رفت

و تیر خیانت بسویم پرتاب کرد

تا حالم بگردانید و خوشی هایم بر باد داد

روزهایش ریشه ام بر کند

و تیرگی آورد و خرابی پراکند

تا در امواج ناراحتی فرو رفتم

و هر چه می زدم که بدر آیم نمی توانستم

چون شب در می آید آتش اندوه در دلم شعله می کشد

و یکدم خاموش نمی شود و فکرم را به خود مشغول می دارد

چه چاره آورم که روزگارم از سر نادانی

قدر و قیمت آزادگان را نمی شناسد

از بد روزگار نگران و بر حذر بودم،

اما بر حذر بودن فایده ای نبخشید و تدبیرم بی نتیجه ماند

هوشیار با اراده آن است در یک لحظه عشرت

هرگز از تغییر وضع خویشتن را در امان نپندارد

و مغرور آن که در طول روزگار

از بد ایام ترسان نباشد

زمانه سایه ای است گسترده بر سر مردم

و ما تا به حال سایه ی پایدار ندیده ایم

ص :253

چه مردمان را تا کنون فریفته است و به غفلت در انداخته

تا ناگهان دیده اند اجلشان در رسید

بارها دولت آزاد مردان را از سر دیوانگی

به خطر و لرزه در انداخته و سر نگون ساخته است

و با تلاش بی دریغ به تبهکاران کمک کرده

تا دولتی قوی تر از دولت ها بر پا کرده اند

چنین است خوی و سنت دنیا

از قدیم دوستداران و پشیبان فرومایگان و پست ها است

برتن آزاده لباس های بلا و گرفتاری

و بیماری و رد و رنج می پوشاند

تا شب و روز در رنجوری به سر برد

و عمر را نامرد بسر آرد و چاره ای نداشته باشد

بر تلخی پیشامدها شکیبایی ورز و در همان حال

از حملات ناجوانمردانه و ناگهانی دنیا بر حذر باش که سخت فریبکار است

در دنیا به سلاح پرهیزکاری مجهز شو

که آدمی را جز کار پسندیده سود ندهد

جان و روانت را به دقت مواظبت کن

و مگذار روانت با سرگردان ها و بی راه ها بگردد

شمشیر اراده ی قوی را بر کش و به جان تنبلی و خمودی بیافت.

تا روانت از پستی نقص و کاهش بر آید و تعالی پذیرد

برای رسیدن به عظمت و تعالی باید خود را به امواج دریای

ص :254

تعالی و کارهای بزرگ در اندازی نه اینکه به تر کردن تن قناعت ورزی

زیرا به نظرمن هیچ کس به قله ی عظمت نمی رسد

مگر آن که از پیچ و خم های گردن های دشوار بالا رود و در گذرد

ذلت ناپذیر و تسلیم نشدنی باش،

زیرا همت مردانه تن به ذلت و تسلیم نمی سپارد

اگر در کشوری رنج و خواری و تحقیر دیدی

بی درنگ آن را ترک کن و رخت به کشوری دیگر کش

تا در آنجا عروس آرزو به برکشی که روشن است

که با حرکت و جنبش و سیر و سفر، توان به مقصود رسید

از جایی که نتوانستی در آن خوشبخت باشی

چشم بپوش که خوشبختی؛ همواره با اندیشه و تدبیر و کار به دست نمی آید

این سرزمین که در آنیم از قدیم

هوشمندان و دانشمندان را به خاک تیره روزی نشانده است

بنابراین از مردمش تا می توانی کناره بگیر

که آرامش جان، به سراغ گوشه گیر می رود

هر گاه مردم را بیازمایی خواهی دید که بیشترشان

راه ناراست را دوست می دارند و ترجیح می دهند

اگر پیمان ببندند به آن وفا نخواهند کرد

و اگر وعده ای بدهند، احتمال انجامش کم است

برای اینکه به دیگران محبتی نمایند اراده شان سستی می نماید

ص :255

اما برای پیروی هوای نفس هیچ سستی به خرج نمی دهند

در ستایش پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان پاکش چنین سروده است:

ای بلند آوا! بر خیز بر فراز سر دوستانم

و خبرشان بده که من بر سر وعده ی خویشم

بگو: آن که در هجرانتان اندوهگین است

وقتی از نزدش آمدم مثل مرده ای در میان انجمن افتاده بود

بر پلک هایش پس از جدائیتان

سورمه ی بی خوابی کشیده بود

و از شدت تشنگی هی داد می زد:

جگرم سوخت، آخر کی جام وصالتان را به کام می ریزم

از دیار یارانم خیلی دور گشته ام

و دوریشان هر دم اخگر به جگرم می زند

نذر کرده ایم روزی را که به دیدارشان نائل گردیم

روزه بگیریم با این که بزرگترین عیدها است

جانم فدای آن یاران که روزگار به سر آمد

و من هنوز به آرزوی وصالشان نرسیده ام

از زمانه و مردمش چنان در شکوه ام

که پنداری زمانه و مردمش برای دشمنی من آفریده شده اند

اما من در برابر آن دشمنی ها چنگ به عقیده و عشقم

به فرخندگان «نشسته در آن چادر(1) » آویخته ام

ص :256

خاندان پیامبری و رسالت، خاندانی که مردم مشرک و بی دین را راه راست نمود.

منظورم آن پیامبر برگزید ه ای است که

از مکه همراه دین راستین برای ارشاد خلق بر انگیخته شد

و آن دانای پاک آن امام ستوده

همسر فاطمه و برادر پیامبر راهنما

و پاره ی جگر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمه ی زهرا و حسن و حسین

که سرور خلقند و به واسطه ی ایشان و امام سجاد

و محمد باقر و جعفر صادق و کاظم

و رضا و محمد تقی و علی نقی

و امام عسگری و فرزندش مهدی

که هر کس ظهورش را امید برد روحش سیراب می گردد

آنگاه که دیوان محاسبه برقرار گردد

و دارائی و ثروت و اولاد سودی ندهد ، نجات توانیم یافت

ای خاندان احمد! عشقتان شیوه ی من است،

شیوه ای که از پدران و نیاکانم به ارث برده ام

این عشق آن دم که به گور درمی آیم

همدم و مایه ی آرامشم خواهد بود و شما، ذخیره ی آخرتم.

دیگر از سرودهایش شعری است که در رثای پسر دخترش – مؤلف «مدارک»- سروده و بر مزارش نوشته است:

بر بندی ضریحی گریانم که مظهر بخشندگی

و شکوه و نیکوکاری و جوانمردی گشت

ص :257

دین را خورشید تابانی بود که از او نور می گرفتند

«محمد» آن برجسته خصال پاکیزه خوی

آفریدگار بر مزارش رحمت

و گل و شکوفه بارد و گرامیش دارد.

نویسنده ی «امل الآمل» این ابیات را از سروده های وی نقل کرده است:

در شگفتم از آدمی که دیده به راحتی بر هم نهاده است

در حالی که دوره ی سهمگین را در پیش دارد که در آن باطن و کارنامه ی پنهانش بر ملا خواهد گشت

اگر آدمیزاد بداند که در گور چه بر سرش خواهد آمد

از وحشت آن تمام مدت کوتاه عمرش را خون خواهد گریست

بنابراین برای رستگاری و نجات خویش بکوش که در غیر این صورت وضع دشواری برایت پیش خواهد آمد.

شعر زیبایی هم در رثای علامه شیخ محمد پسر شیخ محمد حر عاملی- متوفای 980ه- سروده که در «امل الآمل» آمده و مطلع آن چنین است:

بجان خودم بر تو گرید بیان

چو بودی مر او را بدیع الزمان

بر کتاب« فرقد الغرباء و سراج الادباء» نوشته ی شیخ حسن عاملی حانینی(1) تقریظی به نثر نوشته(2) که نمودار نثر نویسی او است. می نویسد:

ص :258

سپاس تنها خدای یگانه راست. معانی نهفته در این صفحات را دریافتم آنچه را که جز به مهارت نتوان به حقیقتش رسید، و دیدم در جویبار عبارت هایش زیباترین مضامین ادبی روان است و در گلزار معانیش عطر فضلی شگفت آور پراکنده است، گنجینه ی فوائدش هر خردمندی را که در این فن دستی داشته باشد توانگر می سازد، و تعبیرات رمز گونه اش نشان می دهد که هنرمند سازنده اش به مرتبه ی بلند در میان نویسندگان و ادیبان رسیده است. خدای متعال به برکت پدید آرنده اش آنچه از آثار فضل مرده و از میان رفته بود احیا کند و وی را از خزانه ی بیکران نعمت و دریای پهناور و رحمتش نیکو ترین دستمزدها را ارزانی دارد.

وی به سال 959 ه دیده به دنیا گشود و در 1011 ه در «جباع» در گذشت و مزارش آن جا معروف است. (1)

ص :259

از شیخ حسن بن زین الدین پسری دانشمند به جا ماند که فقیه عالیقدر شیخ فخر الدین محمد بن الحسن است. مؤلف«لؤلؤة البحرین» در وصفش می گوید: فاضلی محقق و کنجکاو و پارسا و فقیهی دریا آسا. نخست نزد پدرش و سید محمد مؤلف «مدارک» درس خواند و حدیث و علم اصول و دیگر علوم را آموخت و تألیفات ایشان را به صورت درس فرا گرفت یعنی کتاب های«منتقی» و «معالم» و «مدارک» و آن چه را آن سید عالیقدر به صورت حاشیه بر «مختصر النافع» نوشته بود. و چون این بزرگوار از دنیا رفت. وی مدتی را به مطالعه گذراند و سپس به مکه مشرف شد و آنجا با میرزا محمد استر آبادی مؤلف کتاب«رجال» دمساز گشت و از او علم حدیث آموخت. آنگاه به دیار خویش بر گشت و پس از مدتی اقامت در آن جا رهسپار عراق گشت و در کربلا به تدریس پرداخت.

دیگر بار به مکه مشرف شد و برگشت به عراق و مدتی بود تا به عللی ترک آن خطه گفت و به مکه رفت و در آنجا بود تا درگذشت.

تألیفاتی دارد که فرزند شیخ علی در «الدر المنثور» نام برده است. شرح استبصار که سه جلدش تمام شده است، حاشیه بر شرح لمعه

ص :260

در دو جلد که به کتاب صلح رسیده است، حاشیه ای بر اصول معالم الدین اثر پدرش در یک جلد متوسط، حاشیه بر عبادات «من لا یحضره الفقیه»، شرح «اثنی عشریه» اثر پدرش، حاشیه بر «مختلف الشیعه»، حاشیه بر «مدارک» و این غیر از تعلیقاتی است که بر آن نوشته، حاشیه بر مطول، کتاب «روضة الخواطر و نزهة النواضر» که شامل مطالب و مسائل و اشعار خودش و دیگران و کلمات حکیمانه و دیگر چیزها است گرد آورده از کتاب های رنگارنگ، رساله ای در افتخار جوئی توانگرو بینوا، رساله ای در «تزکیة الراوی»، رساله ای در سلام نماز که در آن پس از بررسی نظر خویش را ارائه داده است، رساله ای درباره ی این که در رکعت های سوم و چهارم نماز باید سوره ی فاتحه را خواند یا سبحان الله ... گفت، و باز نموده که سبحان الله گفتن به صواب نزدیک تر است، کتابی حاوی اشعار خودش و دیگران و مکاتباتی که با معاصرانش داشته است، کتابی حاوی بیشتر اشعارش مشتمل بر اندرز و نصیحت و موعظه و مرثیه و مدیحه و مراسله ی شعری که با شعرای معاصرش داشته و جواب هایی که فرستاده اند، کتاب شرح «تهذیب الاحکام» که از آن نسخه ای داشتم، رساله ای در طهارت.

در کتاب «امل الآمل» از او تمجید شده است. از اشعارش مرثیه ای است برای سید الشهداء ( علیه السلام) می گوید:

در حالی که «حسین» در کربلا شهید شده است

چگونه ممکن است عاشقان و دوستان خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از گریه دست بردارند

نیایش مصطفی است خاتم پیامبران

آنکه از طرف خدا امین وحی بود

ص :261

و پدرش برادر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است علی

آن آیت الهی و سرور اوصیاء

و مادرش فاطمه ی زهرا جگر گوشه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

و برادری زبده ی اولیاء و برگزیدگان الهی

آه از این مصیبت که بر اثرش

دین به خاک ذلت و تیره روزی نشست

نمی دانم آن بنده ی دوستداری که نه می گرید

و نه دلش می سوزد چه عذر تواند آورد؟

حال آنکه می بیند پسر دختر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را

سر بریده و خون آلوده بر خاک رها کرده اند

و زنان خاندان علی اسیر و خوارند

و پدر و فرزند از دست داده اند

و علی آن بهترین خدا پرست عبادتگر اسیر است

و در بند دشمن و در رنج و عذاب

سزای خیر خواهی و ارشاد پیامبری که

زبان در ثانیش زبون است همین است؟!

پیشینیان اساس بیعت خیانت را نهادند

و آیندگان بر آن اساس بنای تبهکاری بالا بردند

تفسیر انحرافی و نادرست کردند و سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را تغییر دادند

دین را تباه گردانیدند و از سر کینه و بدخواهی بدعت ها بر قرار ساختند

دیگر از اشعارش مرثیه ای است که برای پسر عمه اش علامه ی بزرگ

ص :262

سید محمد مؤلف «مدارک»- متوفای 1009 ه در جباع- سروده است و پسرش در «الدر المنثور» آورده :

تا زنده ام همدم غم خواهم بود

روزها و شب های خوش را از دست داده ام

تیغ اندو، پیوند شکیبائیم ببرید

شادی ام بسر آمد و آرزویم جز مردن نیست

زندگی خوش از من دور گشت

و ابرها با من مسابقه ی گریستن گذاشتند

خواب از چشمم از آندم که شروع

به باریدن اشک کرد پرید

بیماری و بد حالی جز نفسی برایم باقی نگذاشت

که آن را هم پیشامدهای ناگوار قطع خواهد کرد

من بد حالی ایوب و غم های آدم را یک جا دارم

و سوز دلی که تنم بفرسوده است

نیش های اندیشه هایم بر دلم

آن را جریحه دار کرده جریحه ای که درمانش نمی یابم

اینک ماتم رادمردی که

دین و دانش را عزادار ساخته قلبم را می فشارد

مرد بزرگی که آقایی و فضیلتش به جائی رسید

که به فراز آسمان تعالی یافت

بردبار بخشنده ای که خورشید وجودش

گیتی را روشن ساخت

ص :263

سید و مولائی که ماه شخصیتش تمام گشت

و به شیوه کرامات رهنمون شد

او درگذشت و شب های عشرتمان را

به سیاهی اندوه در پیچید

خورشید بر مرگش گریبان درید و زاری گرفت

و ماه چین بر پیشانی آورد و رخ در پرده کشید

کو ه ها چیزی نمانده بود که در هم بشکنند

و دریا از سر شکوه و درد خروشیدن گرفت

«معانی» تا دیدند جلگه ها و گلزارهاشان

خشکیده چه عزائی گرفتند!

«فقه» چنان نوحه می کند که دل سنگ آب می شود

و حقیقت اشک می ریزد و از بدبختی می نالد

وای بر مرگ که قدرش نشناخت

دست پیشامد قطع باد که تیر اجل به سویش افکند

خدای را! این چه مصیبت سهمگینی است

که هر غم زده ای غم و درد خویش فراموش کرد

به مرگش مشعلی را از کف دادیم

که فراراه خلق افروخته بود

پیشوایی که ابر چون دید برادر و همتایش در رحمت پراکنی به خاک آرمید گریستن گرفت و دریا خشکیدن

او براستی شمس الدین بود و ماه تمام آئین

و چشمه ای که فضل و دانایی گوارایی از آن می جوشید

ص :264

ملکوتیان را که تسلیت خواهد گفت بر فقدان

بزرگمردی که به تنهایی هر تنگ دستی را سر پرستی می کرد

پس از او چه کسی از یتیمان دستگیری خواهد کرد

چه کسی از زشتی بر حذر خواهد داشت

دنیا فایده ای ندارد اگر شادی نماند

و اگر گذشته باز نیاید

تا روزگار مصیبت هایی پیش می آورد که موی سر سپید می شود

هیچ کس زندگی با صفا و راحتی نخواهد دید

و تنها چیزی که برای انسان سودمند و مایه ی تسلی تواند بود

راضی بودن از حوادث قهری و حتمی ای است که بشر محکوم آن است

تولدش دوشنبه 12 شعبان 980 ه بود و در گذشتش 1030ه در مکه معظمه، و به هنگام مردن پنجاه سال و سه ماه داشت، و همان جا به خاک سپرده شد.

از وی دانشمندی عالیمقام به جا ماند، شیخ زین الدین بن محمد استاد مؤلف «وسائل». در «امل الآمل» درباره اش چنین می خوانیم: این استاد و پیشوای یگانه، دانشمندی پر فضل و متبحر بود و محققی کنجکاو، و موثوق، و صالح و عابد، و شاعری کار کشته، و ادیبی جامع، و حافظ علوم معقول و منقول، جلیل القدر، عظیم الشأن، که در روزگار خویش همتا نداشت. نزد پدرش و شیخ بهاء الدین عاملی، و پیشوای ما محمد امین استر آبادی و جمعی از علمای عرب و ایرانی درس خواند، در مکه اقامت گزید و همان جا در گذشت و به کنار حضرت خدیجه ی کبری دفن شد. من

ص :265

پاره ای از کتاب های عربی و ریاضیات و حدیث و فقه و دیگر رشته ها را نزد وی خواندم. شعری دلکش و روان داشت. حاشیه ها نوشت.

دیوان شعر کوچکی دارد که من به خط خودش دیدم. از شدت احتیاط و از ترس شهرت یافتن کتابی تألیف نکرد.

در «الدر المنثور» از او تجلیل فراوان شده و شعرهای بسیاری از او آمده است. نویسنده ی «سلاف? العصر» در حقش می گوید: وی زیور پیشوایان بود و با فضل ترین شخصیت امت اسلام. خدا به او استعداد پذیرش دانش های گوناگون بخشیده بود و آوازه اش بلند گردانید. بنای پارسائیش بر پرهیزگاری نهاده بود. در صلاح و نیکروی پا بر جا بود. ادبیات زیبایش گل را از شرمساری غرق عرق می ساخت. کمالات اخلاقیش پیچیده ترین مکارم را باز می نمود و نمونه به دست می داد. او را در مکه زیارت کردم و دیدم که چهره اش از رستگاری می درخشد و عطر پاکنهادی از وجودش می پراکند. مجاورتش در مکه دیر نپائید و دست اجل او را از جوار حرم خدا به جوار رحمتش برد، و در 1062ه در گذشت، خدایش بیامرزد . شعری سحر انگیز دارد که عقل و هوش به شیدائی می کشاند و دم نسیم سحر را به رشک می شوراند.

برادرش در «الدر المنثور»(1) بسیاری از اشعار وی را آورده، از آن میان قصیده ای طولانی است در رثای امام حسین ( علیه السلام) که به یکصد و سی بیت می رسد بدین مطلع:

سلخت لوعتی لذیذ الرقاد و کستنی ثوب الضنا و السهاد

ص :266

ورمانی دهری بسهم العناد و غرامی ما ان له من نفاد

کل یوم و لیلة فی ازدیاد

شیخ زین الدین، دو پسر دانشمند دارد یکی شیخ علی که در اصفهان می زیست و از برجسته ترین فضلای عصر مؤلف«وسائل الشیعه» بود، و حاشیه ای بر «تمهید القواعد» نوشته و حاشیه ای بر فصل توحید از کتاب کافی، و اجازه نامه ای از علامه شیخ حسن بن عباس بلاغی نویسنده ی «تنقیح المقال» دارد. به تاریخ 1102ه. دیگری شیخ حسن که هم در اصفهان می زیست و نزد عمویش و دیگر استادان درس خواند و در «امل الآمل» از او تمجید به عمل آمده و صاحب علم و فضل و صلاح خوانده شده است. وی در سال 1104 ه در گذشته، و از او پسری دانشمند بر جا مانده است به نام شیخ محمد بن الشیخ حسن بن الشیخ زین الدین بن محمد بن الحسن الشهید الثانی.

شیخ زین الدین که به او اشارت رفت برادری داشت که در فضائل و دانش همتایش بود به نام شیخ علی بن محمد که در اصفهان می زیست و متولد 1013ه یا 1014ه است(1) و متوفای 1103 ه در اصفهان. دانش و بلند پایگی او در علم فقه به حدی است که احتیاج به معرفی ندارد. نزد برادرش شیخ زین الدین، و شیخ نجیب الدین و سید نور الدین و شیخ محمد حرفوشی درس خواند. تألیفات گرانبها و سود مندی دارد: حاشیه ای بر «شرح لمعه» در چند جلد، شرحی بر کتاب«کافی» که فصل عقل و علم را به پایان برده، کتاب «الدر المنثور»، رساله ای در رد صوفیان به نام «السهام

ص :267

المارقة من اغراض الزنادقه»، رویه ای بر کسانی که آوازه خوانی را روا می دانند، چند حاشیه بر کتاب«معالم» اثر جدش، حاشیه بر «من لا یحضره الفقیه»، کتابی در موضوعات گوناگون که چهل هزار بیت است. شعرش بس نیکو است. ابیات زیر را در رثای برادرش شیخ زین الدین سروده است:

هان! ای نسیمی که بر سرزمین لبنان می گذری

خدا نگهدارت باشد پاره ای از درد و دل هایم را همراه ببر

و میان قوم و خویشان و هموطنانم بایست

میان برادران و همسر و سالان و دوستانم

و سوزهای دل و اندوه و غم هایم را

به حضورشان نثار کن و به هر که نور دیده ام بود و مرا از یاد ببرد

به آنها بگو: آن دو برادر غریب

بزرگ تری مرد و دومی به اسارت غم در افتاد

تنها و اندوهگین مانده است و هیچ یار غم گساری ندارد

که دانه ی اشکی سوزان بر حال زارش بریزد

به دیاری که خشکیده است و به خانه هایی

که بهترین مقیمانش را از دست داده و خالی شده است بگو:

صاحب آن دریای علم و فضل و پرهیز در گذشت

آن پایه ی خانه ی ایمان در هم شکست و بریخت

رادمردی که خدا را در آشکار و نهان می هراسید

و او را از روی دانایی و عرفان می پرستید

ص :268

قصیده ای در رثای پسر خردسالش محمد اول(1) که در چهار سالگی مرد سروده است بدین مطلع:

عرفت اللیالی غثها و سمینها فسیان عندی سهلها و حزونها

قوافل احزان فؤادی مناخها وانهار اشجان عیونی عیونها

از شیخ علی دو فرزند عالیمقام به وجود آمد یکی شیخ حسین بن علی که فاضلی نیکرو بود و نزد پدرش درس خواند، متولد 1056 ه و متوفای 1078ه در اصفهان که در مشهد مدفون است و پدرش در «الدر المنثور» از او نام برده و ستوده است. دیگری شیخ زین الدین بن علی که نویسنده ی «امل الآمل» از او چنین یاد می کند: دانشمندی فاضل و نیکرو و از معاصران است. در اصفهان و زمان اقامت پدرش در آن سامان به دنیا آمد و نزد پدرش و دیگر استادان وقت درس خواند. علامه سید صدر در «تکمله» می نویسد: این شیخ علی پسری دیگر دارد به نام شیخ محی الدین که از علمای پرهیزگار بود و از شیخ محی الدین پسری به نام شیخ علی برجا ماند که داماد علامه سید صالح بن السید محمد بن ابراهیم شرف الدین عاملی شد و از این ازدواج فرخنده دو عالم نامدار پدید آمد:

یکی سید صدرالدین مقیم اصفهان و متوفای 1263ه در نجف اشرف، و دیگری سید محمد علی مقیم کاظمین که در سال 1237 ه به زیارت امام علی بن موسی الرضا( علیه السلام) رفت و در اصفهان بدرود زندگی گفت و جنازه اش را به نجف بردند. او جد آیت الله صدر مؤلف «تکمله» است.

ص :269

بنابراین، جمعی از خاندان شرف الدین – و نه همه ی آنان- از ذریه ی شهید ثانی هستند از طرف مادر. و در همین حال از ذریه ی علامه ی کبیر شیخ حر عاملی مؤلف«وسائل الشیعه»، زیرا مادر سید صالح سابق الذکر دختر شیخ حر عاملی بوده است.

گروهی از خاندان حر عاملی هم از ذریه ی شهید ثانی هستند، زیرا استاد شیخ علی بن محمد حر پدر بزرگ مؤلف«امل الآمل» دختر شیخ حسن مؤلف« معالم» را به همسری گرفته بود.

ذریه شهید ثانی همگی از خاندان حر هستند، زیرا زین الدین شهید ثانی دختر شیخ محمد بن الحسین حر- که شرح حالشان در فصل علمای شهید قرن یازدهم خواهد آمد- را به همسری داشت.

فقیه بزرگ مؤلف« مدارک» و ذریه ی وی همگی نواده های شهید ثانی اند، زیرا دختر فاضله ی شهید ثانی همسر علامه ی سادات هاشمی سید نور الدین علی بن الحسین موسوی عاملی جباعی- پدر بزرگ مؤلف « مدارک» - بود و از همین ازدواج با میمنت مؤلف «مدارک» به سال 946ه به دنیا آمد.

بازماندگان شهید ثانی امروز در سوریه به خاندان «ظاهر» موسومند و در میانشان مردانی قابل اهمیت از لحاظ علم و ادب یافت می شود مانند شیخ سلیمان ظاهر که در «نبطیه» - قسمت پایین آن- بسر می برد و دانشمندی مصلح و شاعری توانا و ادیبی پر کار است و زندگینامه اش درخشان دارد که پرتوش را در صفحات مجله ی«العرفان» و کتابش «الذخیرة» - چاپ صیدا- توان دید و همین کتاب گویا ترین شاهد است برای مقام بلندش در علم و ادب عربی. وی خدمات پر ارزشی به جامعه

ص :270

مسلمانان آن سامان کرده و مجاهداتی در راه نشر فرهنگ تشیع نموده است. در محرم 1290 ه در «النبطیة التحتا» به دنیا آمد و بیشتر تحصیلاتش نزد علامه سید حسن یوسف عاملی- متوفای 1324 ه بود. از نگارشهای ارجمندش یکی تاریخ جبل عامل است و دیگری دیوان «الشعر العاملی المنسی». از اشعارش قصیده ی شیوایی است تحت عنوان «انسان در کشاکش عقل و نفس و دین» بالغ بر هفتاد بیت.

شهید ثانی برادری داشت که در علوم و فضائل همتا و همطرازش بود به نام شیخ عبدالنبی بن علی بن احمد، فقیه نیکرفتار و پارسائی، ادیب و شاعر توانایی که حدیث از برادرش شهید و از شیخ علی بن عبدالعالی میسی روایت می کند و از او پسرش علامه ی فقیه ی شیخ حسن شاگرد پسر عمویش شیخ حسن مؤلف «معالم».

ص :271

سید دانشمند،

فقیه پاکدل

و جلوه ها نموده اند. همواره در این کشورها پرچمدار دین و راستی و فضیلت بوده اند، چنانکه هیچ گاه رشته ی علم و دانایی فرو نگذاشته و از نسلی به دیگر نسل منتقل کرده اند. خاطرات و سر گذشتشان را در کتاب «بغیة الراغبین فی احوال آل شرف الدین» اثر علامه ی سادات هاشمی حجظ الاسلام سید عبدالحسین شرف الدین عاملی(1) می توان دید.

سید عز الدین نخستین دانشمند و فقیهی است که از این خاندان شهید می شود. در «بغی? الراغبین» می خوانیم: آن مرحوم از خردمندترین مردان و بزرگ ترین شخصیت ها بود، فقیهی اصولی و محققی که به معارف الهی کاملا وارد بود و استادی که در جمیع رشته های مطالعات اسلامی دست داشت، مرد بزرگی که از هر چه خدا نمی پسندد رو برتافته و همه ی وجود و نیرو و کارش را به خدا سپرده بود. به سال 906 ه در «جباع» دیده به دنیا گشود. نخست به درس پدر شهید ثانی می رفت، بعد به «میس» رفته و نزد شیخ بزرگوار علی بن عبدالعالی میسی درس خواند و در «کرک نوح» نزد سید حسن بن السید جعفر کرکی موسوی و شیخ شمس الدین محمد بن

ص :274

مکی عاملی شامی از اساتید شهید ثانی، همچنین از محضر جمیع دیگری از فقیهان و علمای اصول استفاده برد. او معاصر شهید ثانی و داماد وی بود و شهید او را مقدم می داشت و احترام می کرد . شب نهم رجب سال 963 ه در شهر صیدا بر اثر مسمومیت شهید شد و در «جباع» به خاک سپرده گشت.

ص :275

دانشمند پارسا

فاجعه ی یورش ازبکان در سال 997ه به مشهد مقدس و خطه ی خراسان بنا بنوشته ی تاریخ های معتبر و به اختصار چنین است: عبد المؤمن خان رئیس ازبکان در سال 997 ه به خراسان حمله ور می شود و مشهد مقدس را چهار ماه محاصره می کند . مردم محاصره شده چون از پیروزی و دفع محاصره نومید می شوند و ازبکان بر آن شهر مقدس استیلا می یابند به حرم مطهر پناه می برند. خان فرمان می دهد مردم را قتل عام کنند. سادات، علما، زاهدان، پرهیزگاران، خادمان حرم، حافظان قرآن و زائران جملگی را از دم تیغ می گذارنند و به هیچ کس رحم نمی آرند حتی بر سالخورده و کودک. از هیچ بی حرمتی و زشت کاری فرو گذار نمی کنند، احترام امام ( علیه السلام) و حرمت حرفش را نگاه نمی دارند و هیچ از مقامات مؤمن و حقوقش پایمال ناشده نمی گذارند. حافظان، قرآن به دست به تلاوت آیات می پردازند، اما ازبکان قرآن از دستشان ربوده آنها را کشان کشان از«دارالسیاد?» و «دار الحافظ» بیرون می آورند و در مسجد جامع به خون می کشند. از جمله کسانی که به حرم مطهر پناه می برند سید عالیمقام امیر محمد حسین است که چنگ به ضریح می آویزد، ولی آن تبهکاران دستش را به ضرب شمشیر قطع کرده و او را از حرم بیرون می کشند و می کُشند. دیگر از شهیدان دانشمند و پرهیزگار آن واقعه همین شخصیت مورد بحث ما است.

وقتی از کشتن و خونریزی فراغت پیدا می کنند دست به غارت می برند، گنجینه های حرم و جواهرات و قندیل ها و ظرف ها و بلور ها و قالی ها و هر چیز با ارزش و موقوفات قابل حمل را چپاول می کنند حتی کتاب ها و قرآن ها ی خطی را که به خط ائمه علیهم السلام بوده به یغما

ص :277

می برند. چند صباحی بیش نمی گذرد که شاه عباس صفوی خراسان را از چنگ ازبکان بیرون می آورد و به تلافی جنایاتشان در این خطه ی پاک و غارتگریشان گوشمالی تمام می دهد و بسیاری از اموال چپاول شده را از آنها می ستاند و باز می آورد. شرح این واقعه در تواریخ عهد صفوی مانند تاریخ عالم آرای عباسی(1) آمده است.

ص :278

فقیه عالی مقام

بسر برد. سال ها در آن خطه به تدریس و تعلیم و هدایت و ارشاد خلق سرگرم بود همچنان نیک رفتار و و پسندیده خصال، و ستوده کردار، و در اوائل هر چند گاه یکبار از همان دیار مقدس به نصیحت و اندرز شهریار صفوی می پرداخت و مورد عنایت و احترام وی بود. تا آنکه در سال 997ه ازبکان بر مشهد مقدس چیره گشتند و او را گرفته به ماوراء النهر بردند تا میان وی و علمای سنی آن منطقه مناظره ها ترتیب یافت که منجر به قتل وی گشت، او را به خاطره شیعی بودن و دوستی با خاندان ولایت با کارد و خنجر کشتند و جسد پاکش را در میان بخارا به آتش کشیدند.

به گفته ی «الروضة الصفویه» چون عبد المؤمن خان پسر عبدالله خان، شاه ازبکان رو به مشهد مقدس رضوی نهاد و آن شهر را به زور تصرف کرد و هر که را در آن سرزمین مقدس بود بکشت فرمان داد تا درب حرم را شکستند و هر که را در حرم پناهنده بود از دم تیغ گذراندند. ازبکان در اطراف حرم به دانشمند بزرگوار و خاتم مجتهدان عبدالله تستری دست یافتند و او را نزد عبدالمؤمن خان برده گفتند: این رئیس رافضیان است. خان او را امان داد و پیش پدرش عبدالله خان به بخارا فرستاد. چون به آن شهر رسید با علمای آنجا به بحث پرداخت، و از مقابله با او در ماندند، و به عبدالله خان گفتند: شما که در دوستی و صحت مذهبتان شک ندارید چرا به مناظره با این مرد بر می انگیزید، و هر که مخالف مذهب ما باشد چاره ای جز کشتنش نیست و باید از مباحثه و گفتگو با او دوری کرد مبادا عامه ی مردم فریب خورند و بر شورند، بر اثر آن، - رضی الله عنه- بکشتند... همچنین بنا به گفته ی وی از

ص :280

مناظره با آنها خودداری نمود و با وجود این از مرگ نجات نیافت و کشته و سوزانده شد.

شهاب الدین خراسانی حدیث از شیخ ابراهیم بن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی میسی روایت می کند، و از او امیر سید حسین بن حیدر کرکی حدیث روایت می کند. کتابی دارد در موضوع «امامت» که به شیوه ی شیعه تألیف کرده و برای علمای ماوراء النهر فرستاده است، کتاب دیگری به نام «اربعین» در فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام.

شرح حال مفصل وی در تاریخ عالم آرای عباسی، الروضة الصفویه، روضات الجنات، و نجوم السماء، هست.

ص :281

استاد عالیقدر

ص :284

مشعل دین بود و دریای دانش، پرچمدار تشیع بود و شمشیر آخته و زبان شیوایش. مبلغ توانا و دلیری که خدا برای رهبری و ارشاد خلق برانگیخته بود و چندان به جهاد پیگیر و سر سختانه اش ادامه داد تا جان در راهش بباخت و خونش سرزمین هند را گلگون ساخت. او در آن خطه به جنبشی دامنه دار دست زد و به برقراری نظم و احکام اسلام همت گماشت و جهل سیاهی را که مردم آن سامان را آلوده بود بزدود و نور معرفت پراکند تا از غفلت و گمراهی بدر آمدند و چهره ی حقیقی اسلام را در مبادی و شیوه ی تشیع بدیدند. شاید وی از نخستین مبلغان بزرگی باشد که در هند به نشر و توضیح تشیع و عشق پاک به خاندان رسالت برخاسته اند. در کتاب های امل الآمل، ریاض العلماء، روضات الجنات، اجازه نامه ی بزرگ متعلق به نوه ی سید جزائری، نجوم السماء، مستدرک، الحصون المنیعه، و دیگر فرهنگهای رجال تمجید های بسیار از او به عمل آمده است.

وی از علمای عظیم الشأن دوره ی صفوی به شمار می آید و معاصر شیخ بهائی است. در «تستر» شاگرد مولی عبدالوحید تستری بوده است. از اساتید دیگرش اطلاعی نداریم. از آثار گرانبهایش همین قدر توان فهمید که دریای علمی بوده است و نابغه ای زبر دست در تمام رشته های علمی.

فهرست کتابهایش را ملاحظه کنید: (1)

1-احقاق الحق که باعث قتلش شد. کتاب بزرگی است که گوهر دانایی و خرد و هوش از آن می جوشد و بر می ریزد. ردی را که قاضی فضل بن روزبهان بر علامه ی حلی در کتاب «نهج الحق و کشف الصدق» نوشته به باد حمله ی انتقادی گرفته است و با بیانی شیوا و همه کس فهم

ص :286

حرف هایش را رد منطقی نموده است. 2- مجالس المؤمنین، شرح حال رجال نامدار شیعه از دانشمندان، پادشاهان، شاعران، و عارفان. 3- شرح حال دعای صباح و مساء متعلق به علی ( علیه السلام)، به زبان فارسی. 4- النظر السلیم5- انس الوحید در تفسیر آیه ی عدل و توحید 6- خیرات الحسان7- شرح مبحث حدوث عالم از انموذج دوانی 8- شرح الجواهر 9- حاشیه بر مبحث اعراض کتاب «شرح التجرید» 10- نورالعین 11- حاشیه بر حاشیه ی تهذیب المنطق اثر جلال دوانی 12- ذکر الالقمی 13- شرح بر اثبات الواجب قدیم اثر جلال دوانی 14- کشف العوار 15- حاشیه بر اثبات الواجب جدید اثر جلال دوانی 16- دافعة الشقاق 17- رسالة فی ان الوجود لا مسئلة له (به همین صورت نوشته است) 18- نهایة الاقدام 19- رساله در اثبات تشیع سید محمد نور بخش 20- دفع القدر 21- رساله در رد مقدمات ترجمه کتاب «الصواعق المحرقه» 22- حل العقال 23- حاشیه ی بحث عذاب قبر از کتاب «شرح القواعد» 24- البحر الغزیز 25- رساله در رد رساله ای که برای اثبات صحت ایمان فرعون نوشته اند 26- عدة الامراء27- حاشیة علی شرح خطبة المواقف 28- تحفة العقول 29- شرحی بر رباعی شیخ ابوسعید ابی الخیر 30- موائد الانعام 31 – رسالة در رد شبهه ی تحقیق علم الهی 32- حاشیة علی رسالة 33- رسالة فی المسح علی الرحلین و غسلهما 34- اجوبظ فاخرة 35- الصوارم المهرقة فی نقد «الصواعق المحرقة» 36- عشرة کاملة 37- حاشیة بر شرح الشمسیه در منطق 38- سبعة سیارة 39- حاشیه بر شرح تهذیب الاصول 40- رسالة فی الادعیه 41- حاشیه بر جواهر شرح التجرید 42- الرسالة الجلالیة 43- رسالة فی الاسطر لاب 44- دیوان القصائد 45- حاشیه بر

ص :287

شرح الهدایة در حکمت 46- سحاب المطر 47- ردی بر حاشیه ی چلبی بر شرح تجرید اثر اصفهانی 48- کتابی حاوی نگارشاتش 49- رساله ای به زبان فارسی 50- شرحی بر تهذیب الحدیث 51- حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی 52- حاشیه ای دیگر بر تفسیر بیضاوی 53- حاشیه ای بر کتاب مطول 54- حاشیه ای بر الهیات شرح التجرید 55- حاشیه ای بر حاشیه ی قدیم 56- حاشیه ای بر حاشیه ی شرح تجرید 57- تفسیر آیه ی «رؤیا» 58- حاشیه ای بر شرح چغمینی 59- حاشیه بر «قواعد» علامه 60- حاشیه بر « مختلف» علامه 61- اللمعة فی صلوة الجمعه 62- تفسیر آیه ی« انما المشرکون نجس ...» 63- رسالة فی بحث التجدید 64- رسالة فی بیان انواع کم 65- رسالة فی امر العصمة 66- جواب اسئلة السید حسن 67- رسالة فی رد الشیطان 68- حاشیه بر تحریر اقلیدس 69- شرح خطبه ی عضدی قزوینی 70- رسالة فی رد ایرادات 71- حاشیه ای بر حاشیه ی خطائی 72- گوهر شاهوار (به فارسی) 73- رسالة فی نجاسة الخمر 74- رسالة فی مسئلة الفارة 75- رسالة فی غسل الجمعة 76- رسالة شرح مختصر العضدی 77- رسالة فی رکنیة السجدتین 78- رسالة فی تعریف الماضی 79- مصائب النواصب 80- رسالة فی مسئلة لبس الحریر 81- رساله ی گل و سنبل 82- تراجم و ضاعی الحدیث 83- رسالة الانموذج 84- حاشیة علی« الخلاصه»(که ممکن است کتاب رجال علامه باشد یا خلاصة الحساب شیخ بهائی ) 85- مجموعه ای که شبیه دایرة المعارف است و نویسنده ی «ریاض العلماء» آن را به خط وی دیده است. 86- حاشیه ی قدیم 87- حاشیه بر شرح جامی بر کافیه ی ابن حاجب 88- دیوان شعر 89- حاشیه بر تحقیق کلام بدخشی.

ص :288

90- «النور الانور فی مسألة القضاء و القدر»، یکی از هندیهای معاصرش ردیه ای بر رساله ی «استقصاء النظر» اثر علامه ی حلی نوشته بود، وی این را در رد آن ردیه نگاشت.

91- حاشیه ای بر تهذیب (که تهذیب شیخ طوسی باشد یا تهذیب علامه)

92- رد ما الف تلمیذ ابن همام فی اقتداء الجمعه بالشفعویه (که ممکن است کلمه ی اخیر به معنی الشافعیه آمده باشد)

93- رساله ای درباره ی گفته ی علامه ی حلی در آخر فصل «شهادت» از کتاب «قواعد» وی بدین عبادت: « اذا زاد الشاهد فی شهادته او نقص قبل حکم»

94- رساله در تفسیر فرمایش الهی «فمن یرد الله ان یهدیه یشرح صدره الاسلام» که در آن سخن نیشابوری را در تفسیرش رد می نماید.

95- رساله ای در رد آنچه بعضی نوشته و پیامبران ( علیه السلام) را غیر معصوم دانسته اند.

96- شرحی بر حاشیه ی تشکیک که از حمله ی حواشی قدیم است.

97- رساله ای در رد رساله ی کاشی (شاید رساله ای بوده باشد که یکی از علمای سنی کاشانی در رد شیعه نوشته است) وی در عهد شهریاری اکبر شاه به هند رفت و فضل و کاردانی او اکبر شاه را به شگفت آورد تا مقام قضاوت را به وی پیشنهاد نموده او را قاضی القضاة کشور ساخت. سید نورالله آن مقام بلند را بدین شرط پذیرفت که در کار قضاة بنابراجتهاد خویش رأی دهد و عمل نماید منتهی از دائره ی مذاهب چهار گانه ی سنت بیرون نرود. البته او جز طبق استنباط و اجتهاد خویش رأی نمی داد زیرا به

ص :289

مسدود بودن باب اجتهاد عقیده نداشت و خود از بزرگترین مجتهدان و دارای استعداد استنباط و صاحب رأی بود، فقط برای این که در آن شرایط و محیط اختلافی و تشتتی پیش نیاید و ظواهر امور حفظ شود رضایت داد تا در محدوده ی مذاهب چهارگانه عمل نماید، ولی در عمل به رأی خویش که آن را با آنچه در یکی از مذاهب چهار گانه می یافت تطابق می داد. بدین ترتیب، کارش استوار گشت و جریان قضاوتش برقرار بود تا آن شهریار در گذشت و پسرش جهانگیر شاه به مقام پدر نشست. بدخواهان بنای سخن چینی و گزارشات مغرضانه را گذاشتند تا موقعیت سید را نزد شاه تازه بلرزانند، و گفتند که او به یک مذهب پایبند نمی ماند. جواب بداد که وی این ناپایبندی به یک مذهب و عمل کردن در حدود چهار مذهب را آن روز که منصب قضا را عهده دار گشته شرط کرده است، و این دلیل شیعه بودن وی نتواند شد.

بداندیشان حیله ای ترتیب دادند تا شیعه بودنش را ثابت نموده حکم قتلش را از شاه بگیرند. پس کسی را نزدش به شاگردی فرستادند تا راز وی را کشف و بر ملا نماید. شاگرد تا مدتی به کارش ادامه داد و ملازم وی بود تا پی برد کتابی به نام «مجالس المؤمنین» دارد، پس آن را با اصرار از وی بگرفت و نسخه ای از رویش برداشت و به همدستانش نمود تا به شاه گزارش کردند. هر روز گزارشی به شاه می دادند تا وجهه ی او را خراب کنند و سرانجام شاه را بر او به خشم آوردند و به دروغ و افترا چنین نمودند که مستوجب حد است و باید ضربه ای چند تازیانه بخورد. شاه به آنها اجازه داد تا تعداد معینی تازیانه بر او بزنند. علمای زشتکار بر او چندان تازیانه زدند که شهید گشت در راه تشیع، به راه فضیلت در

ص :290

«اکبرآباد» از شهرهای معتبر هند. نیز آورده اند که آن بدخواهان کینه ورز او را در راه عریان ساخته با چوب های شاخه دار چندان زدند تا گوشت های تنش پاره پاره گشت و خونش بریخت و به نیایش پیامبر امین (صلی الله علیه و آله و سلم) پیوست گلگون بدن مزارش در اکبر آباد هند از زیارتگاههای معروف است که بدان تبرک می جویند و در سال های اخیر تجدید بنا شده است. شعری زیبا و دل انگیز دارد و به شیوه ی شاعران پارسی «نوری» تخلص می ورزد. در رد قصیده سید حسن غزنوی به فارسی چنین می سراید:

شکر خدا که نور الهی است رهبرم

و زنار شوق اوست فروزنده گوهرم

اندر حسب خلاصه ی معنی و صورتم

واندر نسب سلاله ی زهرا و حیدرم

دارای دهر، سبط رسولم پدر بود

بانوی شهر دختر کسری مادرم

هان ای فلک چون این پدرانم یکی بیار

یا سر به بندگی نه و از آذری برم

شکر خدا چون حسن غزنوی نی ام

یعنی نه عاق والد و نه ننگ مادرم

با دم زبان بریده چون آن ناخلف اگر

مدح مخالفان علی بر زبان برم

داند جهان که او بدروغش گواه ساخت

در آنکه گفت قره ی عین پیمبرم

شایسته نیست آن هم از آن ناخلف که گفت

ص :291

شایسته میوه ی دل زهرا و حیدرم

فرزند را که طبع پدر در نهاد نیست

پاکی ذیل مادر او نیست باورم

ابیات زیر دو نمونه ی دیگر از شعر او است:

عشق تو نهالی است که خاری ثمر اوست

من خاری از آن بادیه ام کاین شجر او است

بر مائده ی عشق اگر روزه گشائی

هشدار که صد گونه بلا ماحضر اوست

وه کاین شب هجران تو بر ما چه دراز است

گوئی که مگر صبح قیامت سحر اوست

فرهاد صفت این همه جان کندن «نوری»

در کوه ملامت بهوای کمر اوست

*

ای در سر زلف تو صد فتنه به خواب اندر

در شرع محبت زان فضل است تیمم را

کز دامن پاکان هست گردی بتراب اندر

«مرعشی» منسوب به «مرعش» است. یاقوت در «معجم البلدان» می نویسد: مرعش شهری است در مرز شام و سرزمین روم (یعنی ترکیه) که دو دیوار و یک خندق دارد و در وسط آن قلعه ای است با دیواره ای که «مروانی» می خوانند چون مروان بن محمد معروف به «مروان حمار» آن را ساخته است و بعدها هارون الرشید دیگر قسمت های شهر را بنا

ص :292

کرده است و در آن محله ای است به نام «هارونیه» ... راجع به این شهر در این زمان اطلاعی یافته ام که از آن خوشم آمده و در این جا می نگارم و آن این است که سلطان قلج ارسلان بن سلجوقی آشپزی داشت به نام ابراهیم که از نوجوانی سالها به او خدمت می کرد و فعال بود و مورد احترامش. روزی او را که داشت سفره می گسترد دید جامه ای آراسته بر تن کرده و کمربندی بسته است، به او گفت: ابراهیم! تا پایت به لب گور برسد تو آشپز خواهی بود! گفت: این بدست شهریار است. شاه رو به وزیرش کرد گفت: فرمان حکومت مرعش را برایش بنویس، و قاضی و شهود را احضار کن تا گواه باشند که من آن شهر را به تصرف او و بازماندگانش می دهم. وزیر آن را تربیت داد. ابراهیم رفته آن شهر را تحویل گرفت و در آن مدتی بزیست، بعد به بیماری سختی مبتلا شد و برای معالجه به حلب آمد و در این شهر بمرد و حکومت بر آن شهر پس از وی به پسرش رسید، و تا امروز به دست ایشان است.

ممکن است « مرعشی» به عنوان نسبت به آن شهرک شام بکار رود یا نسبت به سید علی ملقب به «المرعش» نواده ی امام زین العابدین علیه السلام. و هر که چنین نسبتی دارد و او را «مرعشی» می خوانند سید علوی است. شخصیت مورد بحث ما همین نسبت را دارد. گاه نیز معلوم نیست که منسوب به کدامیک است . مردان این خاندان عالی مقام که به سید علی المرعش منسوبند چهار شاخه اند:

1-سادات مرعشی مازندران

2-شادات مرعشی تستر.

3-سادات مرعشی اصفهان

ص :293

4-سادات مرعشی قزوین، که سید عالی قدر پدر قاضی نور الله از جمله ی ایشان است و از علمای بزرگ و صاحب تألیفات است و در کتاب هایش گاه از تألیفات همین فرزند شهیدش نقل می کند. خدا هر دوشان را قرین رحمت بدارد.

دیگر از سادات مرعشی، سید ابو محمد الحسن بن حمزة بن علی المرعش است. از علمای عالی مقام شیعه در قرن چهارم، متوفای 358 ه و نویسنده ی کتاب «الغیبة». علامه ی پارسا سید محمد بن حمزه ی حسینی که حدیث از ابو عبدالله حسین بن بابویه برادر شیخ صدوق روایت می کند و از او شیخ بزرگوار ابراهیم بن ابی نصر جرجانی. دیگر، علامه سید سلطان حسین بن محمد بن محمود حسینی آملی اصفهانی مشهور به العلماء که در 1064 ه در مازندران در گذشت و جنازه اش را به نجف اشرف بردند و کتاب های سودمند بسیار دارد. سید بدرالدین الحسن بن ابی الرضا عبدالله بن الحسین بن علی. فقیه عالی قدر سید میر محمد حسین شهرستانی حائری. سید رضی الدین ابو عبدالله الحسین بن ابی الرضا حسینی فقیه نیکرو. سید شمس الدین ابو محمد الحسن بن علی حسینی معروف همدانی و مقیم خوارزم. سید ضیاء الدین ابو الرضا فضل بن الحسین بن ابی الرضا عبدالله بن الحسین فقیه و واعظ نیکرو. علامه سید منتهی بن الحسین بن علی حسینی دانشمند زاهد. سید عزالدین حسین بن المنتهی- نامبرده- بن الحسین فقیه نیک رفتار. سید کمال الدین المرتضی بن المنتهی- نامبرده- دانشمندی که در فن مناظره استاد بود و خطیبی توانا و بر کتاب«الذریعه» شرحی نگاشته است. سید عماد الدین الرضی بن المرتضی بن المنتهی. سید ابوالرضا عبدالله بن الحسین بن علی حسینی دانشمندی پارسا که از میان شرح حال

ص :294

نویسان فقط مؤلف «ایجاز المقال» او را شهیددانسته است. سید تاج الدین المنتهی بن المرتضی- که نامش بارها آمد- از برجسته ترین علمای عصرش که مناظره های اصولی با سدید الدین محمود حمصی داشته است. سید احمد بن ابی محمد بن المنتهی حسینی عالم نیکخو. سید رضا بن امیر کیا حسینی دانشمند زاهدی که تحصیلاتش نزد فقیه عالیقدر شیخ امیر کیا بن اللجیم و علامه شیخ عبد الجبار رازی (1)بود. سید قوام الدین علی بن سیف النبی بن المنتهی از علمای پاک و صالح. سید نظام الدین محمد بن سیف النبی المنتهی مرد و خوشرفتار و دیندار. سید مجد الدین محمد بن الحسن حسینی دانشمند نیکخو. سید احمد بن الحسن حسینی مقیم جبل. سید جلال الدین محمد بن حیدر بن مرعش حسینی از علمای دوره ی شاه طهماسب صفوی.

همه ی این مردان در شمار علمای برجسته ی شیعه و رجال آنند، و شرح حالشان را در کتاب های «فهرست» شیخ منتخب الدین، جامع ألاقوال، ایجاز المقال، امل الامل، اللؤلؤة، ریاض العلماء، روضات الجنات، مستدرک وفیات الاعلام، و غیر آن توان دید.

ص :295

امین استر آبادی- دانشمند علم و رجال- و شیخ محمد نواده ی شهید ثانی دفن شد.

علم حدیث از مولی محمد امین استر آبادی آموخت و از وی حدیث روایت می کند و سید شهید محمد مؤمن پسر دوست محمد- که از او یاد خواهیم کرد- و به واسطه ی این شخص علامه ی مجلسی از او حدیث روایت می کند. در ریاض العلماء مستدرک، نجوم السماء و دارالسلام شرح حال های کاملی از او نوشته است و از به عنوان شهید راه دوستی خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یاد می شود.

اما داستان شرکت وی در تعمیر و تجدید بنای خانه ی کعبه. در کتاب «سلافة العصر» در شرح حال فضل بن عبدالله طبری آمده است که صبح چهارشنبه 19 شعبان سال 1039ه بر فراز مکه و اطرافش ابرهائی عجیب و بی سابقه متراکم گشت و همچنان ماند تا ظهر، آنگاه رعد و برقی در گرفت و بارانی سیل آسا ریخت که دو ساعت و چند دقیقه به طول انجامید، و سیل سرازیر گشت و به مسجد الحرام در آمد و تا دوذراع و ربع بالای در کعبه را فرا گرفت. در جریانش کودکان و زنان و مردان به هلاکت رسیدند، سپس باران تا نیمه شبان ادامه یافت، و نزدیک غروب روز پنجشنبه 20 شعبان دو دیواره ی شرقی و شامی خانه ی کعبه فرو ریخت و به قدر نیمی از آن ویران شد. پس از این سیل چیزی شبیه و بای مصری در میان اهالی مکه پیدا شد.

در«خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر» در شرح حال سلطان مراد عثمانی(1) چنین نوشته است: در زمان او سیل عظیم معروف در مکه

ص :297

به سال 1039ه رویداد و مسجد الحرام آمد و اطراف کعبه را فراگرفت و تاریخش چنین تضمین شده است: رقی الی قفل بیت الله.

بر اثر آن خانه کعبه فرو ریخت و مردم درباره ی آن عبارت تاریخی و شعر ساختند. در سال 1040ه خانه ی کعبه تجدید بنا شد و از جمله عبارتهای تاریخی که درباره ی آن پرداختند یکی این است که«رفع الله قواعد البیت». افتخار تجدید بنای کعبه نصیب سلطان مراد گشت. در تاریخ تعمیرات کعبه چنین سروده اند:

کعبه ی رخشان را ده نفر تجدید بنا کرده اند

که نام و مقامشان را بنا به گفته ی اشخاص مورد اعتماد می آورم

فرشتگان خدای رحمان، آدم، فرزندش،

آنگاه ابراهیم خلیل سپس عمالقه

بعد«جرهم» پس از آن «قصی» که قرشی است

همچنین ابن زبیر، و به دنبالش حجاج (بن یوسف)

یکی آن ابیات را چنین تکمیل کرده است:

و آخرینشان از عثمانیان و ماه تابانشان

« مراد» که خدا نیکبختش بدارد

و دیگری با این بیت تکمیل کرده است:

و پس از آنها از عثمانیان«مراد» بنا کرد

که خدا او را از هر پیشامد ناگوار مصون دارد

چهار سال پس از اتمام کار ساختمان کعبه در پشت بام آن رخنه ای پدید گشت. امیر مکه و متولی حرم آن به وزیر مصر گزارش دادند و او به عرض سلطان مراد رسانید و فرمان آمد که به انجام رسانند. وزیر مصر

ص :298

این خدمت را به عهده ی امیر رضوان فقاری گذاشت که قبلاً نیز عهده دار همین کار بود، و یوسف معمار را که مهندس تجدید بناهای سابق بود به معاونت وی گذاشت. این دو در موسم حج سال 1044ه به مکه رسیدند. در دهه ی آخر ذیحجه، مردم را در نمازگاه شریف زید بن محسن گرد آوردند و او و قاضی مکه شیخ احمد بکری و قاضی مدینه مولی حنفی و امیر رضوان و دیگران که از علما و اعیان و معاریف بودند حضور یافتند. آنگاه سوره ی فتح را خواندن گرفتند و چون به پایان بردند بپراکندند، سپس در محرم 1045 ه امیر رضوان شروع کرد به تهیه ریگ برای مسجد و آن را با ریگ فرش کرد. در 17 ربیع الاول رسیدند به در کعبه.

پرده دار آن در بگشود تا آن را از جا بر کندند و به جایش دری چوبین کار گذاشتند که هیچ زیور بر آن نبود و تنها پارچه ای سفید و پنبه ای می پوشاندش. سه شنبه 19 همان ماه نقره ای را که بر آن در برکنده بود بکشیدند همه اش به استثنای آنچه بر آن نصب بود یکصد و چهل و چهار رطل در آمد و آنچه بر در نصب بود هیجده رطل. آنگاه به تهیه دری تازه پرداختند و بساختند و زیورهای در سابق را بر آن کار گذاشتند و نام سلطان مراد بر آن نوشتند و بر دوش کارگران نهاده آوردند و مردم پیشاپیش آن روان بودند تا رسیدند به «حطیم» که شریف زید بن محسن در آن نشسته بود و عده ای را خلعت داد از جمله همان عمر که نامبردیم و امیر رضوان و گشاینده ی در، و کارگزان را. سپس دو لنگه ی در را به درون کعبه بردند و شریف و امیرو جمعی از اعیان به درون کعبه رفتند و به پشت بام ایستادند به نظارت.

بالاخره جمعیت بپراکندند و امیر پس از پراکندن مردم شروع

ص :299

کرد به کار گذاشتن در، و غروب همان روز بیستم رمضان از آن بپرداخت. بعد در موسم حج همان سال، درب قدیمی را با خود به مصر برد و وزیر مصر آن را تحویل گرفته نزد سلطان مراد عثمانی فرستاد.

چگونگی بنای کعبه و عملیات مقدماتی آن را علامه ی نوری در کتاب«دارالسلام» آورده است با نقل به اختصار از رساله ای که خود علامه سید زین العابدین در همین باره نوشته به نام«مفرحة الانام فی تأسیس بیت الله الحرام». می نویسد: چهارشنبه 19 شعبان سال 1039 ه سیل عظیمی از درهای مسجد الحرام وارد شد و آن را فراگرفت و رسید به کعبه و بالا رفت به اندازه ی یک قد و دو انگشت چسبیده. بر اثر آن در مکه ی معظمه چهار هزار و دو نفر به هلاکت رسیدند و سی کودک که در مسجد الحرام بودند. روز پنج شنبه تمام دیوار عرض خانه که ناودان در آن قرار دارد فرو ریخت و از دیوار طولی ای که مستجار در آن قرار دارد تقریباً نیمه اش فرو ریخت. من با شریف درباره ی تجدید بنای کعبه به مذاکره پرداختم و گفتم که این کار باید به خرج مردم مؤمن نیکوکار صورت گیرد و به دست ایشان، ولی به صورت ظاهر به اسم سلطان عثمانی باشد، او هم پذیرفت. اما بعد عده ای او را ترساندند تا منصرف گشت. من در آن ایام به درگاه خدا دعا و زاری می کردم و التماس که مرا از سعادت شرکت در آن خدمت عظیم محروم نگرداند. در همان اوقات بنده ی خدایی در خواب دید که جنازه ی سید الشهدا جلو کعبه نهاده است و پیامبر خاتم(صلی الله علیه و آله و سلم) همراه پیامبران(صلی الله علیه و آله و سلم) بر او نماز می خواند و آنگاه به من می فرماید: این تابوت را بردار و در اندرون کعبه دفن کن. چون خوابش را برایم تعریف

ص :300

کرد چنین تعبیرش نمودم که امام را فقط امام باید دفن کند و وظیفه ی پر افتخار دفن امام حسین( علیه السلام) را امام زین العابدین( علیه السلام) انجام داد، بنابراین آن اشاره به این معنا است که گذاشتن سنگ اساسی خانه ی کعبه که از اختصاصات حضرتش می باشد به عهده ی من واگذار شده است. دلم از آن آرام گرفت و اطمینان یافتم که افتخار آن کار عظیم از کفم بدر نخواهد رفت.

روز سه شنبه سوم جمادی الاخر سال 1040 ه شروع کردند به ریختن باقی مانده کعبه، و من همراه کارگران مشغول کار بودم. از الطاف شگفت آور خداوند متعال این که همه شان از ناظر و مباشری که از طرف سلطان عثمانی بودند تا دیگران همه مرید من شده بودند به طوری که هر چه در مورد کار کعبه به آنان می گفتم سر نمی پیچیدند، تا آنکه همه ی خانه را فرو ریختند جز رکنی که حجر الاسود در آن است. سنگ روئین و سنگ زیرین آن را دست نزدند. و گفتم باید نگذاریم کسی پا روی آن بگذارد. بر اثر گفته ام از چوب چیزی ساخته برویش نهادند. شب یک شنبه بیست و دوم همان ماه تصمیم گرفته شد که فردا صبحش سنگ اساسی کار گذاشته شود. من آن شب به درگاه خدا التماس کردم و تمنا نمودم که بگذارد سنگ اساسی کعبه به دست من نهاده شود، و می اندیشیدم که با وجود شریف و در حضور او و بزرگتر حرم و قاضی و نماینده دولت عثمانی و علمای مکه و خادمان کعبه من با این ناتوانی ام چگونه می توانم چنین کاری کنم.

سحرگاه غسل کردم و به مسجد الحرام در آمدم. پس از نماز صبح از قضای الهی و از کرامات ائمه ( علیه السلام) جز مباشر و تنی چند از کارگران هیچ کس نیامد. وقتی مباشر چشمش به من افتاد گفت: ای سید بزرگوار! ای

ص :301

زین العابدین! سوره الحمد را بخوان. من آن را خوانده بعد دعای «سریع الاجابت» نامیده می شود و در «کافی» هست خواندم و و اولش این است که اللهم انی اسئلک باسمک العظیم الاعظم... و نام حضرت حج? را به دعا بردم، و سنگ مبارک رکن غربی را بر گرفتم و محمد حسین ابرقوئی که از نیکان است اولین طاس ساروج را به دستم داد تا در زوایه ی رکن غربی ریختم و صافش کردم و گفتم بسم الله الرحمن الرحیم و سنگ را به رویش نهادم در همان جا که ابراهیم ( علیه السلام) نهاده و بنیان کرده بود. روز نهم رجب، رسیدند به آن سنگ. من شخصاً به اندازه ی سه ذرع از سمت ارتفاع در سراسر قسمتی که ناودان در آن است بکار پرداختم، و خدا را سپاس می برم بر این توفیق. سنگی را که بالای حجر الاسود بود برداشتند و بعد تلاش کردند برای برداشتن حجرالاسود ، نتوانستند پنداشتی به نظرشان اژدهایی سهمگین می آید. در این روز من سر گرم خواندن دعای سیفی بودم و بحمدالله بیست و هفت بار خواندم، و چون می ترسیدند به آن سنگ صدمه ای برسد از حرکت دادنش نومید گشتند. روز بیست و دوم رجب درب را آوردند. سیزدهم شعبان شخصاً درب را به درون بردم و به داخل دیوارهای کعبه چهار سنگ نهادم، یکی درست در همان گوشه ی حجر الاسود، و دیگری در حطیم، و سومی در محل ولادت امیر المؤمنین( علیه السلام) که با گوشه ی حجر الاسود در جهت رکن یمانی تقریباً سه ذرع فاصله دارد، و چهارمی نزدیک گوشه ی رکن یمانی.

هیجدهم همین ماه، تخته هایی را میان ستون های سقف قرار دادیم و کار گذاشتیم. روز آخر ماه، ناودان رحمت را سوار کردیم. دوم رمضان

ص :302

شروع کردند به نصب سنگ های مرمر بر بام کعبه. روز نهم رمضان، به مرمرکاری رویه ی درونی دیوارهای کعبه و کف آن پرداختند. چهارشنبه بیست و هفتم رمضان از آن فراغت یافتند. روز جمعه آخر رمضان عده ای به درون کعبه آمدند. در تاریخ تأسیس و تجدید بنیانگزاری کعبه چنین گفته ام: رفع الله قواعد البیت.

مرحوم سید زین العابدین می گوید: طول خانه ی کعبه از رکن حجرالاسود- که همان رکن عراقی یا روبه عراق باشد- تا رکن شامی بیست و پنج ذرع است و طول روبروئیش که عبارت است از رکن غربی تا رکن یمانی به همین اندازه. عرض آن از یمانی تا عراقی بیست و یک ذرع و یک وجب است. ارتفاع خانه سی ذرع است. سقف آن در ارتفاع بیست و هفت ذرعی آن نهاده است بر سه ستون کلفت بر روی دیوار طولی و بر روی سه پایه ای که میان دو عرض آن است استوار گشته است. سقف دیگری هم دارد که داخلی است و نقشی جز ربط پرده های درونی ندارد. از سه ذرعی که از اول سقف شروع می شود تا به بالا، دو ذرع آن ضخامت سقف است و یک ذرع باقی مانده متعلق به ربط پرده های بیرونی که ضخامت کمتری دارد و در پشت آن چوب هایی است بر آن حلقه هایی که پرده ها را به هم مربوط می سازد.

طولی اولی از داخل که همان رویه باشد هفده ذرع است، و طول دومی که پشت باشد هیجده ذرع، عرض روبه شام پانزده و عرض رو به یمن شانزده، و تا سقف اولی بیست و از آن تا سقف دومی دو ذرع است.

ضخامت دیوارهای اصلی بدون مرمر چهار وجب و چهار انگشت چسبیده است. در درون دیوار به فاصله هر قدیک تخته ی عریض و متین در

ص :303

پنج نقطه قرار دارد. طول درب هفت ذرع است و بر آن هفت حلقه ی سیمین.

در داخل خانه نردبانی نزدیک رکن شامی نهاده است پوشیده از دیواری مرمرین و دو در دارد، یکی از ابتدای نردبان تا وسطش و دیگری از بالا تا به بام، و عبارت است از پله هایی از چوب دایره ای شکل چون مناره به تعداد بیست و نه ... حجر اسماعیل، عبارت است از دیواره ی کوتاه گردی به شکل نیم دایره، روبروی دیوار عرضی روبه شام که ارتفاع دیواره اش دو ذرع و نیم است و عرضش به همین اندازه. طول وسعتش از دیوار عرض کعبه تا دیوار طرف حجر روبروی ناودان شانزده و نیم ذرع. و عرض وسعتش از سوی دیگر بیست ذرع. دو منفذ دارد که دو دربش را تشکیل می دهد وسعت هر یک دو ذرع و نیم. ناودان عبارت است از قطعه ی چوبی که بر آن ورقه ی نقره ی زرکاری شده بر آن کوبیده است سراسر طولش چهارذرع و نیم است و عرضش دو ذرع و ارتفاعش همین قدر.

حجرالاسود طول قسمت نمایانش نیم وجب است و عرضش یک وجب و ارتفاعش در داخل دیوار سه ذرع، و طول اصلیش که در داخل دیوار است دوسوم ذرع بر حسب ذرعی که بنایان مقیاس قرار می دهند، و بر عرض آن که در داخل دیوار است سه بست سیمین هست در سه نقطه، و بر طول آن که در دیوار است دایره ای سیمین هست برای حفظ ترکی که در آن است، و بر طول و عرض خارجی آن نیز دایره ای سیمین هست. «حطیم» میان درب کعبه و حجر الاسود است و آن گرامی ترین جزء روی زمین است. «مستجار» روبروی آن در پشت کعبه است از درب مسدود تا رکن یمانی...

آنگاه از مقام ابراهیم و بنیان کردن مسجد الحرام و چگونگی

ص :304

آن یاد می کندو می گوید: طول آن چهار صد ذرع و عرضش دویست و هفتاد ذرع است غیر از او دو قسمت الحاقی. نوزده درب دارد هر یک با یک یاد و یا سه روزنه، که مجموع آنها سی و نه روزنه است...

کعبه، پس از آن که ابراهیم خلیل بنیان کرد چند بار فرو ریخت و دوباره بناگشت. بی فائده نیست که چند باری را که پس از میلاد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) رخ داده به اختصار بیان کنیم:

بار اول، سی و پنج سال پس از میلاد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و قبل از بعثتش، بر اثر سیل پایه هایش شکست برداشت و دیوارهایش بریخت. در اندرونش چاهی بود که اموال و هدایایی را که به عنوان نذر و قربانی تقدیم می شد در آن نگه می داشتند. یکی به نام«دویک» به آن دستبرد زد و همه یا پاره ای از آن را بدزدید. قریش دستش را بدین جرم قطع کردند و نشسته به مشورت پرداختند و چنین اتفاق یافتند که آن را دوباره بسازند.

امواج دریا کشتی ای را در بندر «جده» به ساحل افکنده و خورد شده بود، از چوب هایش بر گرفته در ساختمان آن بکار بردند. نجاری قبطی در مکه بود که از عهده ی آن کار بر امد. آن را به ارتفاع هیجده ذرع بنا کردند.

در کتاب کافی(1) از زبان علی بن ابراهیم و دیگران و با سندهای مختلف چنین روایت است که قریش کعبه را فرو ریختند، زیرا سیل از بالای مکه می آمد و می رفت به داخلش، و شکاف برداشته بود، و از کعبه غزالی زرین که دو پایش گوهر داشت به سرقت رفت چون دیوار کعبه کوتاه بود. این واقعه سی سال پیش از بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رخ داد. بر اثر

ص :305

قریش تصمیم گرفتند کعبه را فرو ریزند و دوباره بسازند و بر پهنایش بیفزایند. اما در عمل، ترسیدند کلنگ به آن بزنند مبادا عذابی بر سرشان فرود آید. مغیرة بن مغیره به آنها گفت: بگذارید من شروع کنم. اگر مایه ی خشنودی خدا بود بلائی بر سرم نخواهد آمد، و اگر نبود دست از آن باز می کشیم. به کعبه فرا رفت و سنگی از آن بجنبانید، ماری بر آمد و خورشید بگرفت. چون آن بدیدند بنای گریه و زاری و نیایش گذاشته و گفتند: خدایا! منظوری جز اصلاح و خیر نداریم، مار پنهان گشت.

آنگاه سنگ هایش را بر گرفته در اطرافش چیدند، تا رسیدند به پاهای اساسی که ابراهیم ( علیه السلام) نهاده بود. چون خواستند بر پهنای کعبه بیفزایند و پایه هایی را که ابراهیم بنیان کرده بود تکان دادند زلزله ای سهمناک در گرفت و روی آسمان سیاه گشت. پس دست از آن کشیدند.

بنای ابراهیم ( علیه السلام) طولش سی ذرع بود و عرضش بیست و دو و ارتفاعش نه. قریش گفتند: پس بر ارتفاعش بیفزائیم. با این تصمیم به بنای آن پرداختند. چون به محل حجرالاسود رسیدند اختلاف پیدا کردند و مشاجره در گرفت بر سر این که کدام قبیله آن سنگ را کار بگذارد. هر قبیله می گفت او بدین کار سزاوارتر است و ذیحق تر. وقتی مشاجره بالا گرفت و به طول انجامید بدین رضا دادند که به داوری هر کس که از درب بنی شیبه به مسجد الحرام در آید تن سپارند. اتفاقاً پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در آمد، و گفتند: این امین آمد. و او را داور ساختند. او جامه ی خویش گسترد (یا به گفته ای جامه ای که از خز داشت) و حجر الاسود را بر آن

ص :306

نهاده گفت از هر عشیره ی قریش مردی بیاید.

عتبة بن ربیعة بن عبد شمس، و اسود بن المطلب از بنی اسد بن عبدالعزی، و ابو حذیفة بن المغیره از بنی مخزوم، و قیس بن عدی از بنی سهم آمدند و آن را بر گرفتند و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آن را به جایش نهاد و نصب کرد. پادشاه روم کشتی ای فرستاده بود به حبشه که پوشش سقف و ابزار و چوب و جمعی کارگر حمل می کرد برای ساختن صومعه ای در حبشه. توفان آن را به ساحل در انداخت. خبر به قریش رسید. رو به ساحل دریا نهادند و دیدند چوب و تخته و زیور و دیگر چیزها که مناسب ساختن کعبه است وجود دارد، آنهارا خریده به مکه آوردند و طول آن چوب ها به اندازه ساختمان – به استثنای حجر- است. چون از بنای آن بپرداختند بر آن پرده کشیدند و آویختند.

در کتاب «کافی» از زبان امام صادق ( علیه السلام) چنین نوشته است: و دوره ی جاهلیت، قریش خانه ی کعبه را فرو ریختند. وقتی خواستند دوباره بنایش کنند مانعی بر سر راهشان پیدا شد و به وحشت افتادند، تا آن که یکی از آنها گفت: باید هر کدامتان پاک ترین مالتان را بیاورید و هیچ مالی که در جریان کسب آن احترام پیوند خویشاوندی رعایت نشده یا از راه حرام به دست آمده نباید آورده شود. بر اثر آن، مانع بر طرف گشت و توانستند به کعبه دسترسی یابند. آن را بساختند تا رسیدند به جای حجرالاسود. اختلاف و مشاجره در گرفت بر سر این که چه کسی حجر الاسود را به مکانش بگذارد. نزدیک آشوب و نزاعی در گیرد. در این هنگام قبول کردند نخستین کسی را که از درب مسجدالحرام در آید به داوری بشانند، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در آمد. وی دستور داد تا جامه ای گستردند

ص :307

آنگاه سنگ را به میان آن نهاد و عشائر مختلف از گوشه های آن جامه را گرفته بالا کشیدند تا وی آن را بر گرفته به جای خود نهاد. بدینسان آن افتخار بهره ی وی گشت.

این خلاصه ی حادثه ای است که 2075 سال پس از ساخته شدن کعبه توسط ابراهیم خلیل( علیه السلام) رخ داد.

حادثه ی دوم، به سال 62 ه در ایام سلطنت یزید بن معاویه و 82 سال پس از حادثه ی اول به دست حصین بن نمیر رویداد. و آن هنگامی بود که می خواست بر عبدالله بن زبیر دست یابد. عبدالله چون در مکه به مخالفت با یزید برخاست و در این راه جمعی از اهالی مدینه و مکه و گروهی از عراقیان با او بیعت کردند، یزید حصین بن نمیر را در رأس جرار به جنگ وی فرستاد تا مکه را به محاصره در آورد و منجنیق کار گذاشته آن را به سنگ و گلوله های آتشین بست تا مسجد الحرام و کعبه را ویران کرد و کعبه و پرده هایش را به آتش کشید. آتش آن جنگ بر اثر مرگ یزید در 14 ربیع الاول 62 ه خاموش گشت، زیرا وقتی به حصین بن نمیر پیاپی خبر رسید که یزید مرده است دست از جنگ برداشت و چون هتک حرمت خانه ی خدا و کوبیدن مسجد الحرام مردم شام را نیز به خشم آورده بود رو به گریز نهاد، و یازده روز بعد از مرگ یزید او هم مرد.

سوم آن است که در دوره ی حکومت عبدالله بن زبیر در مکه به دست او انجام گرفت. چون اطلاع پیدا کرد که قریش در موقع تجدید بنای کعبه از حدود ساخته ی ابراهیم ( علیه السلام) تجاوز کرده و آن را توسعه بخشیده اند و بر اثر آن پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به عایشه فرموده: اگر قوم تو تازه بدر آمده از کفر نبودند، خانه ی کعبه را فرو می ریختم و به حدود پایه های

ص :308

ساخته ی ابراهیم بازش می گرداندم و دو درب برایش تعبیه می کردم یکی شرقی و دیگری غربی.

و این را عایشه به عبدالله بن زبیر اطلاع داد و گفت: من از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره ی حجرالاسود پرسیدم که جزو خانه حساب می شود یا نه ؟ فرمود: آری. گفتم: چرا آن را جزو خانه و داخل آن نساختند؟ فرمود: قوم تو خرج این کار را نداشتند. پرسیدم درب کعبه چرا بالا است؟ فرمود: قوم تو چنین ساختند تا هر که را دلشان می خواهد به آن خانه در آورند و هر که را دلشان نمی خواهد در نیاوردند. اگر قوم تو تازه مسلمان نبودند نمی ترسیدم که احساس بدی پیدا کنند ، تصمیم می گرفتم حجر الاسود را به درون کعبه در آورم و درب آن را تا پایین بیاورم و به زمین بچسبانم.

عبدالله بن زبیر ده صحابی ریش سفید را به خانه ی عایشه برد تا آن حدیث از او بشنیدند. سپس دستور داد کعبه را فرو ریزند. مردم به حال اجتماع پیش او رفته اظهار مخالفت نمودند. بر تصمیم خراب کردن آن پافشرد. مردم که این کار را سهمگین و و حشتناک می دانستند از ترس آن که بلائی نازل شود به یک فرسنگی مکه کوچ کردند، اما هیچ پیشامد بدی رخ نداد.

«مجاهد» می گوید: به «منی» کوچ کردیم و سه روز ماندیم به انتظار نزول عذاب. ابن زبیر از دیوار کعبه بالا رفته به خراب کردن آن پرداخت. وقتی دیدند او را هیچ نشد جرأت یافتند و آن را فرو ریختند. آنگاه کعبه را مطابق آنچه عایشه روایت کرد بساخت، و مردم به مکه باز گشتند.

از سخن بعضی از علمای شیعه چنین بر می آید که عبدالله بن زبیر

ص :309

آن قسمت از کعبه را فرو ریخت که از حمله ی حصین بن نمیر سالم مانده بود آن هم به منظور تجدید بنا و اصلاح و کار خیر، و از آن جهت که ویران کننده حصین بن نمیر بود و بر اثر جنگش چنان شده بود. پوشیده نماند که آنچه از قول پاره ای مورخان آوردیم که قریش کعبه را بر خلاف پایه گذاری ابراهیم خلیل( علیه السلام) تجدید بنا کردند با آنچه شیخ طوسی در «من لا یحضره الفقیه» و کلینی در کافی در این باره روایت کرده اند منافات آشکار دارد، و شک نیست که فقط روایت ایشان قابل اعتماد خواهد بود.

چهارم به دست حجاج بن یوسف به سال 73 ه و هنگامی که عبدالملک بن مروان او را مأمور دستگیری ابن زبیر کرد و ماه رمضان 73 ه با سپاه خویش بیرون شد تا در طائف با سپاه ابن زبیر جنگیدند و ابن زبیر شکست یافته به مکه گریخت و در آن جا حصاری گشت. حجاج آهنگ مکه کرد و نه ماه در محاصره گرفت، و منجنیق بر کوه ابو قبیس کار گذاشته گلوله های سنگین بر خانه ی کعبه افکند. بر اثر آن خورشید بگرفت و فضا تیره گشت چندانکه ستارگان پدیدار شدند و گرد بادی از هر سو بر انگیخت و صاعقه بر سرشان گرفت تا دوازده نفر کشته شدند، و دار و دسته ی حجاج به وحشت افتادند و خواستند بر گردند او تشجیع کردشان بدین حرف که اینها اتفاقات نجومی است که در حجاز رخ می دهد.

در این اثنا صاعقه بر عده ای از شامیان هم زد و کشتشان. حجاج همین را دلیل درستی حرفش گرفت و از آن برهان تراشید تا دلشان قوی و سخت شد و دست به جنگ زدند و بر اهالی مکه سخت گرفتند تا دچار قحطی شده به تنگ آمدند و سستی نمودند و طرفداران ابن زبیر بپراکندند. بالاخره شامیان روز سه شنبه 13 جمادی الاول 73 ه به مسجدالحرام در آمده

ص :310

او را کشتند.

حجاج چون بر مکه تسلط یافت و از کار ابن زبیر بپرداخت و سرش را با جمعی از اعیان دولتش به شام فرستاد، تصمیم به تعمیر و تجدید بنای کعبه گرفت.

در «کافی» از زبان ابان بن تغلب چنین نوشته است: وقتی حجاج کعبه را خراب کرد خاکش را میان مردم پخش کرد. چون رفتند تا آن را بسازند ماری بر آمد و مردم را از کار ساختن باز داشت، و بگریخته و پیش حجاج رفته خبر دادند. از این نگران شد که مبادا خدا بدینوسیله از تجدید بنایش جلوگیری می نماید، پس به منبر بر آمده مردم را سوگند داد و خواهش کرد که هر کس درباره ی این گرفتاری که پیش آمده خبر و معرفتی دارد از بیانش دریغ نورزد. پیرمردی برخاسته گفت: اگر کسی باشد با خبر از حقیقت این گرفتاری مردی است که دیدمش به کعبه آمد و مقداری از خاک آن بر گرفت و برفت.

حجاج پرسید: او کیست؟ گفت: علی بن الحسین علیهما السلام. گفت معدن آن هم او است، و به دنبال علی بن الحسین ( علیه السلام) فرستاد تا بیامد. حجاج جریان پیدا شدن مانع بر سر راه تجدید بنا را شرح داد. علی بن الحسین ( علیه السلام) گفتش: حجاج! تو دست به ساختمان ابراهیم و اسماعیل برده آن را بر سر راه پراکندی، و به یغما دادی پنداری میراث پدر تو است. به منبر بالا برو و از مردم به قید سوگند بخواه که هر کس هر چه از کعبه برده یک جا باز آورد و هیچ پیش خود باقی نگذارد.

بر اثر آن، مردم همه را باز گرداندند. وقتی انباشته ی خاک را دید علی بن الحسین( علیه السلام) آمده پایه را بگذارد و دستور داد خاک برداری کنند.

ص :311

مار از آن جا برفت و ناپدید گشت. کندند تا رسیدند به محل پایه های ابراهیمی. علی بن الحسین ( علیه السلام) به آنها دستور داد تا کنار رفتند. خود نزدیک شد و با جامه اش آن را پوشاند و سپس گریست ، و بعد آن را به دست خویش با خاک پوشاند. آنگاه کارگران را صدا زد و دستور داد به سنگ گذاری مشغول شوند. بگذاشتند تا دیوارها را بالا بردند. در این وقت دستور داد تا خاک بر داخل آن ریختند. به همین سبب خانه ی کعبه مرتفع و بلند گشت به طوری که با نردبان از آن بالا می روند.

پنجم، در سال 317 ه به دست قرمطیان(1). در «معجم البلدان» چنین می خوانیم: حجرالاسود در دوره ی جاهلیت و دوره ی اسلام همواره محترم و معظم ومکرم بود و با آن تبرک می جستند، تا آن که قرمطیان- خدا لعنتشان کند- به سال 317 ه به مکه در آمدند به زور و به شکل قهر آمیز و آن را بباد غارت گرفتند. حاجیان را بکشتند و کعبه را چپاول کردند و حجر الاسود را بر کنده به کشور خود به «احساء» که در بحرین است بردند. به فرمان آن ترکی که در دوره ی «الراضی بالله» بر بغداد تسلط یافت هزاران دینار به قرمطیان پیشنهاد شد تا آن را برگردانند، نپذیرفتند، تا به سال 339 ه شریف ابوعلی عمر(2) بن یحیی علوی بین خلیفه المطیع

ص :312

لله و قرمطیان واسطه شد و موافقت کردند آن را برگردانند و آوردند به کوفه و بر هفتمین ستون مسجد کوفه آویختند(1). بعد آن را برده به جای اصلی خود نصب کردند. قرمطیان در توجیه کار خود چنین استدلال می کردند که به فرمان(کسی که فرمانش شرعاً روا است) آن را بر گرفتیم و به فرمان بازش گرداندیم. بدینسان مدت بیست و دو سال در کعبه نبود. در کتابی خواندم که یکی از قرمطیان به دانشمندی در کوفه که داشت حجرالاسود آویخته به ستون هفتم را مسح می کرد گفت: از کجا می دانید آن سنگ اصلی را مخفی نکرده و سنگی دیگر نیاورده باشیم؟ گفت: نشانه ای دارد و آن این است که اگر به آب بیندازیم فرو نمی رود. آنگاه آب آورده آن را به آب انداختند، روی آب ماند.

در «خلاصة الاثر» در حوادث سال 317 ه چنین نوشته است: ابو طاهر بن ابی سعید قرمطی روز عید قربان با سپاه خویش به مکه در آمد در حالی که مردم اطراف کعبه یا نماز می خواندند یا طواف می کردند یا به زیارت ایستاده بودند. سوار بر اسب به مسجد الحرام در آمد، مست بود و شمشیرش را تکان می داد، او و دار و دسته اش شمشیر بر مردم نهادند و به دور کعبه یک هزار و هفتصد نفر را کشته در چاه ها و گودال ها انداختند،

ص :313

و آن سامان را غارت کردند و کودکان را به اسارت بردند، خزانه ی کعبه و هر چه از قندیل و جامه و پرده در آن بود و درب را بربودند و میان همدستانشان قسمت کرد و بر درب ایستاده این بیت را خواندن گرفت:

منم و خدا، خداست و من

او می آفریند و من از میان می برم

هیچ کس جان بدر نبرد، مگر آنها که در کوهستان پنهان شدند. آن سال جز تنی چند در عرفه وقوف ننمودند. دستور داد ناودان را بر کنند. مردی بفراز کعبه رفت برای این کار، تیری از ابو قبیس بسویش آمده اصابت کرد تا در غلتید مرده. دیگر برفت او هم در غلتید و مرد. بترسیدند. ابو طاهر گفت: بگذاریدش تا صاحبش بیاید. و مقصودش مهدی بود که عقیده داشت او از پیروان وی است. خواست مقام را در بر گیرد بر آن دست نیافت چون پرده داران آن را در یکی از دره ها پنهان کرده بودند. از ره کافری بنا کرد به خواندن این ابیات:

این خدا اگر مال خدا، پروردگار ما بود

از بالا بر سرمان آتش می بارید

زیرا ما حجی چون حج جاهلیت بجا آوردیم

و هیچ چیز بر جا نگذاشتیم

و میان زمزم و صفا نعش ها بر جا گذاشتیم

که معبودی جز پروردگارشان نداشتند.

می گویند: شماره ی سپاهیانش هفتصد بیش نبوده است با وجود این هیچ کس در برابرش تاب نیاورد. و این خواری از جانب خدا بود. او حجر الاسود را با خود برد، و می خواست حج را به خانه ای گرداند که

ص :314

خود در «هجر» ( در بحرین) ساخته بود. پس به نام عبدالله المهدی نخستین خلیفه از خلفای عبیدی فاطمی خطبه خواند، و آن خلیفه تازه اعتبار و قدرتی یافته بود. و به وی گزارش داد که خطبه به نام او خوانده و او را حاکم حقیقی و یگانه شناخته است.

عبدالله در جوابش نوشت: جای شگفتی بسیار است که به ما نامه نوشته ای و در آن منت نهادی که در منطقه ی امن و حریم الهی دست به ارتکاب جنایت زده و حرمت خانه ی مقدس او را پایمال نموده ای. خانه ای که در دوره ی جاهلیت و اسلام هر دو احترام داشته است، و در آن خون مسلمانان را ریخته و حاجیان و عمره گذاران را بی رحمانه کشته ای و نسبت به خانه ی خدا چندان گستاخی ورزیده ای که حجر الاسود را بر کنده ای. آن دست راست خدا به روی زمین را که به واسطه ی آن با بندگانش دست می دهد، و برده ای به محل خودت، و با این همه تمنا داری که از تو به خاطر آن تشکر می کنم. خدا تو را لعنت کند، لعنت خدا بر تو، و سلام بر هر که مسلمانان از زبان و دستش در سلامتند و امروز توشه ی مایه ی رستگاری فردایش را به دستش فراهم می سازد.

این نامه چون به دست قرمطی رسید سر از فرمان او بر کشید. چند روزی بر رسیدن قرمطی به «هجر» ( در بحرین) نگذشته بود که به امر خدا مرضی در بندش پیدا شد که بند از بندش جدا می کرد و کرم ریزه در گوشتش لولیدن گرفت و مدتها عذاب می کشید.

حجرالاسود را حدود بیست سال آن جا نگهداشتند به طمع این که مردم به جای رفتن به مکه به شهر آنها بروند به حج. ترکی که مدیر دیوان خلافت بود پنجاه هزار دینار به آنها پیشنهاد کرد تا آن را برگردانند،

ص :315

نپذیرفتند،. منصور بن القائم بن المهدی عبیدی نیز برای احمد بن سعید برادر طاهر پنجاه هزار دینار فرستاد تا آن را برگرداند نپذیرفت، وقتی قرمطیان از این که حج از مکه به آنجا تغییر جهت و محل دهد نومید شدند آن را بر گرداندند. در موقع بردن به شهرستان نخست بر شتری لاغر و سپس بر شتری چاق بار می کردند و می بردند، تا وقتی به «هجر» رساندند چهل شتر زیر بارش مردند. همچنین گفتند: ما آن را به فرمان (فرمان روا و فرمان حاکم شرعی) بر گرفتیم و به فرمان باز گرداندیم.

جریانات تاریخی آینده از قدرت و تسلطی که قرمطیان بر شهرها و از کوفه تا بصره و بحرین یافته بودند بکاست و درسال 372 ه از تبهکاریشان چندان چیزی نماند.

در «مجمع البحرین» به نقل از شیخ بهائی نوشته است که از جمله کسانی که به دست قرمطیان در مکه به قتل رسیدند علی بن بابویه بود که طواف می کرد و طوافش را قطع نکرد: او را به شمشیر زدند تا به خاک در غلتید، و این بیت بسرود:

عاشقان را می بینی که در دیارشان در غلتیده اند

و سر گشته اند چون «جوانان غار نشین(1) » نمی دانند چقدر درنگ داشته اند

البته نباید گمان برد که او علی بن بابویه قمی- پدر شیخ صدوق – است، زیرا وی در سال 329 ه یعنی دوازده سال پس از هجوم قرمطیان به مکه در شهر قم در گذشته و آنجا گنبد و مزاری معروف دارد.

ششم، در سال 1055 ه در دوره ی شریف زید بن محسن روز چهارشنبه

ص :316

17 شوال مکه را فرا گرفت و خانه ها و ساختمان هایی را ویران کرد و به مسجدالحرام در آمد و تا یک ذرعی آستانه ی در کعبه بالا رفت و آنچه را در قبه فراشان حرم از قرآن و کتاب بود ضایع ساخت و مسجد الحرام را از خاک و زباله بیاکند. شریف زید بن محسن دست به کار شد و مردم را بخواند تا مسجد را پاکیزه سازند و شخصاً حضور یافت و ریش سفید حرم امیر مصطفی فرماندار «جده» کمک کرد و مالی بسیار از خود خرج نمود و کار تمیز کردن تا نیمه ی ذیقعده به طول انجامید.

هفتم، در سال 1074ه، روز شنبه 7 شعبان بعداز ظهر باران شدیدی بارید و از دره های مکه سیلی عظیم جاری شد و بسیاری ساختمان ها و کلبه ها و خانه ها را فراگرفت و هر دم سطح آب بالا آمد و هر چه حیوان و لانه جلو خویش یافت با خود آورد و هر چه خیمه و خانه بود بر کند و درهای مسجدالحرام سرازیر گشت و صحن آن را پر کرد. باران تا نیم ساعت ادامه پیدا کرد و ارتفاع آب تا قفل در کعبه رسید و هر چه در خانه ی فراشان حرم و خانه های نزدیک مسجد از قرآن و کتاب بود ضایع ساخت، و مسجد را از خاک و زباله بیاکند، و اموال بسیار از خانه های نزدیک به مسیل نابود ساخت و بسیار خانه ویران کرد و شش نفر در آن و نه اذان و از آن ظهر تا پنج نوبت مردم نتوانستند در مسجد نماز بگزارند غرق شدند، گفته شد. شریف زیدبن محسن عهده دار پاک کردن مسجد شد و خود حضور یافت و مردم را بدان کار بخواند، همچنین فرماندار جده امیر سلیمان که در آن وقت ریش سفید حرم مکه بود دست بکار شد و علما و مدرسان و خطیبان و اشراف به دست خود کار می کردند و شریف زید بن محسن و امیر سلیمان پول زیادی خرج کردند و همت نمودند تا کار را هفت روزه به پایان بردند.

ص :317

وی داماد مولی محمد امین استر آبادی است.

به سال 1088ه در مکه شهید شد. جریان شهادتش بدین قرار بود. که پرده داران کعبه خبر یافتند آن خانه ی مقدس توسط شخص مجهولی آلوده شده است. خبر شایع گشت و به اندازه شایسته اهمیت پیدا کرد و عامه ی مردم به شدت ناراحت شدند و حق هم داشتند. جلساتی برای مذاکره در این موضوع تشکیل شد و در جست و جوی کافری بر آمدند که دست به چنین تبهکاری آلوده بود. متصدیان امور حرم از جمله شریف برکات و قاضی مکه محمد میرزا انجمن کردند و پس از گفتگوی بسیار فکرشان از یافتن مرتکب عاجز آمد و چنین توطئه چیدند که شیعه مقیم مکه را متهم بدین کار نمایند و چنان وانمود کردند که ایشان مرتکب آن گشته اند و تصمیم گرفته شود پس از بیرون رفتن از جلسه هر شیعی را که دیدند بکشند.

عده ای ترک با یکی از اهل مکه وارد مسجد الحرام شدند و پنج تن شیعی یافتند از آن میان همین شخصیت مورد بحث ، و آنان را کشتند، سپس هر شیعی که در اطراف مکه یافتند به قتل رساندند. شیخ حر عاملی مؤلف « وسائل الشیعه» آن زمان در مکه می زیست. وقتی از سوء نیت و قصد تبهکارانه ی آنها پیش از تشکیل آن انجمن خبر یافته بود به یارانش دستور داد آن قدر در خانه بمانند تا آشوب فرو نشیند، و چون آن جنایت رخ داد به سید موسی بن سلیمان از اشراف مکه و سادات حسنی پناه جست تا همراه یکی از مردان تحت فرمانش به یمن رسانید.

شرح حال مبسوط وی را در فرهنگ های رجال توانید یافت مانند«ریاض العلماء، امل الآمل، خلاص? الاثر، نجوم السماء، مستدرک،

ص :319

الحصون المنیعه، قصص العلماء، وفیات الاعلام.

عجیب آنکه در کتاب« نجوم السماء» پس از این شرح حال، نام دیگری آورده که مشخصات و شرح حالش با شرح حال وی مطابقت کامل دارد، ولی می گوید او محمد بن دوست محمد حسینی استرآبادی است، و از استادان حدیث علامه ی مجلسی است، و حدیث از سید نور الدین عاملی روایت می کند، و در مسجد الحرام به شهادت رسیده است.

چنانکه ملاحظه کردید این ها مشخصات سید محمد مؤمن استر آبادی است، و ما هیچ کس دیگر را با این مشخصات سراغ نداریم، و جز یک احتمال نمی توان داد و آن این است که وی برادری داشته باشد، لکن برادری که او نیز تمام این مشخصات را داشته و در مسجد الحرام هم شهید شده باشد بعید است. علامه ی مجلسی در «بحار الانوار» گاه از شخصیت مورد بحث ما به نام سید محمد یاد می کند.

پدر وی، امیر دوست محمد دانشمندی با فضل و بزرگ بود که در دوره ی صفوی متولی کتابخانه ی آستان قدس رضوی در خراسان بود و بعد از او تازمان مؤلف «ریاض العلماء» بیشتر اوقات بازماندگان وی تولیت آن کتابخانه را بر عهده داشتند. کتابی به زبان فارسی دارد به نام «عمل السنه» که بعدها یکی، کارهای عبادی سه ماه مخصوص ادعیه را از آن کتاب برداشته و بر گرفته است.

ص :320

خطیب دانشمند

حکیم فرزانه

خواهش کرد که هرگاه خبر مرگ او را دریافت کرد دو رکعت نماز بر او بخواند به منزله ی هدیه ای برای او. آنگاه سفر کرد و به مکه رفت. و مدتی آن جا بزیست. روزی سنی ها او را دیدند که بدور کعبه و در پناه «مستجار» ایستاده و به استلام حجر الاسود مشغول است. دشنامش دادند و به شدت کتکش زدند تا چیزی نمانده بود بمیرد.

آن گاه به همان حال بیماری ترسان از مکه رهسپار مدینه گشت، لکن بر اثر آن ضربات در میان راه شهید شد و او را در ربذه که مرابن می خوانند نزدیک آرامگاه ابوذر – رضی الله عنه- به خاک سپردند. فاضل قزوینی چون خبر شهادتش را شنید بی درنگ دو رکعت نماز خواند و نثار وی.

شرحی نوشته بر الهیات شرح تجرید، رساله ای در اثبات حدوث عالم، اما نه به شیوه ی فلاسفه، رساله ای در تحقیق وجود به شیوه ی فکری استادش و در آن تصوف را با دو حکمت اشراق و مشائی در آمیخته است، تعلیقاتی بر کتاب شفا اثر شیخ الرئیس ابو علی سینا، و رساله ها و تعلیقات دیگر.

پسرش شیخ ابراهیم نیز از پیشاهنگان دانش بود و همدرس ما و در زمان مادر اصفهان در گذشت.(1)

ص :323

دانشمند عالی مقام

تاریخ نوشت که از لحاظ روانی قلم و حسن ترتیب و برشته کشیدن مطالب ممتاز است و در آن از زندگی این پادشاه و احوال پیشینیان وی سخن میراند.

بیشتر فرهنگ نویسان معلومات خود را درباره آن دوره از تاریخ هند، از این کتاب گرفته اند. از همین کتاب فهمیده می شود که معتقد به تشیع بوده و به خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عشق می ورزیده است، پدرش شیخ مبارک نیز همین گونه بوده است. به همین جهت، متعصبانی که مذهب و عقیده ی او را نداشتند با او بد بودند و دشمنی می ورزیدند. اما وی همواره پادشاه را به وحدت اعتقادی و فشردن صفوف مسلمانان می خواند . و در نتیجه ی همین سیاست توانست مذهب خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را پیش ببرد و نفوذ دهد، و توطئه بدخواهانه ی مخالفان را نقش بر آب سازد. از آثارش یک کتاب چهار جلدی است معروف به «دفتر ابوالفضل» که در هند به چاپ رسیده و رواج بسزا دارد.

در سال 957ه به دنیا آمد و درست تربیت شد، و در همان اوان جوانی معلومات فراوان اندوخت، نخست از پدرش که کتابچه هایی در رشته های مختلف علمی برایش می نوشت و می آموخت. و او که زندگیش را یکسره وقف دانش پژوهی و خدمت علمی کرد توانست به سرعت پیشرفت کند و به مقامی شامخ برسد و سپس نفوذی دامنه دار در میان توده ی مردم و احترامی نزد پادشاه کسب کند. پیش از او دغلکاران عالم نما و هواپرستان متظاهر به دین پروری چون عرصه را از دانشمندان حقیقی خالی دیده بودند فرصت را غنیمت شمرده نفوذ و قدرتی بهم بسته بودند. با ظهور شوکت وی، به گوشه ای خزیدند و بنای توطئه و گزارشات راست

ص :325

و دروغ گذاشتند تا شاه را که دستخوش غرور جوانی بود علیه مردم پاکدین درست رای تحریک کردند تا خون بیگناهان ریخته شد و مقدسات و حرمت های انسانی بر باد رفت و فتواهای نابکارانه به هر سو پرت و شایع شد. اما این شخصیت با تدبیر توانست با سیاستی حکیمانه و با استفاده از نفوذش در دستگاه شاه، آن عالم نمایان بد کار را شکست دهد و به این سو و آن سو پرت کند و آزادی عقیده و مذهب را تضمین نماید.

طبعاً متعصبان تبهکار بی کار ننشستند و به تحریکات خود ادامه دادند تا در ربیع الاول 1011 ه یکی از راجه های هند به نام «راجه نر سکنه دیو» به دستور شاهزاده جهانگیر، وی را نزدیک دهکده ی «انتری» به قتل رساند، به این ترتیب که با عده ای به وی حمله کرد و پس از مبارزه ای سخت توانست وی را به ضرب نیزه بکشد و نیز دوستانش را که همراه وی بودند. قاتل سپس سر آن شهید را از پیکرش جدا ساخت و نزد شاهزاده در «اله یاس» برد. شاه از کشته شدن وی سخت ناراحت شد و بر صورت خویش زد و فرمان داد قاتل و کس و کارش را اعدام کنند و خانه ها و مزرعه هایش را منهدم سازند.

این خلاصه ی مطالبی است که در نامه دانشوران آمده است.(1) در مجله ی هندی «حقائق» (2) مطلبی بدین مفاد نوشته است: در دوره ی سلطان اکبر شاه، نخست وزیر هند با علم و تدبیر سرشارش توانست هزاران شیعه ی هندی را احیا کند و هزاران را به راه راست هدایت نماید. حال و کار وی بر عده ای پوشیده مانده و او را متهم به تصوف و دیگر چیزها کرده اند،

ص :326

لکن از تألیفات پر ارزشش بر می آید که مردی دیندار و با معنویت از فرقه ی رستگار شیعه ی دوازده امامی بوده است. شب های جمعه در حضور شاه انجمنی برای مناظره درباره ی مذاهب مختلف تشکیل می داد و دانشمندان هند و پیشوایان فرقه ها و آئین های مختلف گرد می آمدند و هریک دلائلی را بر صحت مذهب و عقیده ی خویش داشتند عرضه می نمودند.

این استاد توانا و برادرش شیخ فیضی در آن مناظرات بر مخالفان فائق می آمدند و پیروز می گشتند. مورخان بسیاری از آن مناظرات را که به شرح نوشته اند. وی چون به «تقیه» پایبند بود و جداً به آن عمل می کرد، برخی پنداشته اند که شیعی نبوده است. چنان که این مطلب را شمس العلما محمد حسین معروف به «آزاد» در کتاب «دربار اکبری»(1) نوشته و گفته است که آنچه درباره ی مذهبش به وی نسبت می دهند از ساحت وی دور است و با علم سرشار منافات دارد. بر صحت مذهب وی همچنان به « خانخان» به مناسبت تعلیم علوم دینی و به پسرش «ایرج» نوشته گواه است.

همچنین این واقعه که روزی سلیم پسر محمد اکبرشاه به خانه ی این شخصیت وارد شد به طور ناگهانی و ناخوانده، و دید چهل نویسنده دارند تفسیر های قرآن مجید را نسخه برداری و رو نویسی می کنند. خشمگین شد و دستور داد تا نویسندگان و نوشته و وسائل نگارش را پیش شاه ببرند. و از او به شاه شکایت برد و جریان را گزارش داد و گفت: شیخ ابوالفضل چیزهایی را که بر خلاف اظهارات او است پنهان می دارد و نزد ما چیزهایی به زبان می آورد که با مذهب و عقیده اش مطابقت نمی نماید. این واقعه نیز دلیل است بر صحت اعتقاد وی(2).

ص :327

بعضی از برادران وی نیز در علم و ادب و فضل، نام بردار بودند. یکی از ایشان دانشمند عالیقدر شیخ ابوالفیض است که در شعر«فیضی» تخلص می نمود و از دانشمندان برجسته و مشهور هند به شمار می رفت و بر علمای معاصرش تفوقی نمایان داشت، و در شعر سنجی و نگارش معانی بدیع و ابتکاری نصیبی وافر، چنانکه در صفحات تفسیر چند جلدی بزرگش که در هند چاپ شده به نام «سواطع الالهام» توان دید. و از ابتکارات جالبش در آن تفسیر یکی این است که از آغاز تا پایان هیچ واژه ی غیز تازی بکار نبرده است. او متولد 958 ه بود.

دیگر، شیخ ابوالمکارم متولد 976 ه که برادرش – شخصیت مورد بحث- و در تاریخ خود از او به عنوان دانشمندی جامع علوم عقلی و روائی یاد کرده و تجلیل نموده است. شیخ ابوالبرکات، متولد 970 ه، و شیخ ابو الخیر متولد 967 ه، و شیخ ابو تراب متولد 988ه، و شیخ ابو حامد و شیخ ابو راشد متولدین 1002 ه برادران دیگر اویند.

ص :328

گرامی حربن یزید ریاحی است که روز عاشورا چون خویشتن را میان بهشت و دوزخ مخیر یافت آخرت را بر دنیا ترجیح داد و دین را به جای گمراهی پذیرفت و روی از کسانی که رو از دین و راستی برتافته و به عشرت ناروای دنیوی چسبیده بودند برتافت.

شخصیت مورد بحث ما، نیای مؤلف «وسائل الشیعه» است و داماد شیخ حسن نویسنده ی «معالم» فرزند شهید ثانی. به همین لحاظ جمعی از فرزندان این خاندان نواده های شهید ثانی شمرده می شوند. نواده اش در کتاب «امل الآمل» از وی یاد کرده می گوید: عالمی فاضل بود و عابدی ستوده کردار و عظیم الشأن و شاعری کار کشته و ادیب. تحصیلاتش نزد شیخ حسن مؤلف «معالم» و سید محمد مؤلف «مدارک» و دیگر استادان صورت گرفت. من حدیث به واسطه ی پدرم از قول وی روایت می کنم. اشعاری دارد که اکنون حفظ نیستم. در نجف بر اثر زهر دادگی در گذشت.

نویسندگان ریاض العلماء، روضات الجنات، و نجوم السماء و دیگر فرهنگ های رجال از او تجلیل کرده و نوشته اند که بر اثر مسمویت شهید گشت.

از وی چند فرزند به جاماند. شیخ حسین که مادرش دختر مؤلف «معالم» بود، و حدیث از شیخ بهائی روایت می کند و از او برادرش شیخ حسن- پدر مؤلف «امل الآمل». مؤلف «امل الآمل» که برادر زاده ی وی است فضل و دانش و شیوا گوئی و شاعری و صلاح وی را می ستاید. مدت کوتاهی پس از وفات شیخ بهائی در 1030 ه در گذشته است. شیخ حسین برادری دارد به نام شیخ محمد که او هم از دختر مؤلف «معالم» است، و نویسنده

ص :330

«سلافة العصر» از او یاد کرده و برادر زاده اش در «امل الآمل» او را ستوده می گوید:شیخ محمد فاضلی دانشمند و محققی دقیق و حافظ قرآن و عابد وشاعری کار کشته و ادیب و شخصیتی مورد اعتماد بود، من چندین کتاب عربی و فقهی و دیگر درس ها را نزد وی خواندم، به سال 1081ه در گذشت. رساله ای به نام «رحله» دارد که شرح وقایع و خاطرات سفرهای اوست. حاشیه ها و مطالب سودمندی هم دارد، و دیوانی شعر عالی که در حتی یک بیت بی ارزش نیافتم...

این شعر از او است:

هشدار که چند روزه ی جوانی ساعتی بیش نیست و دیری نمی گذرد که آن را به زور از تو می ربایند.

آدم فقط میهمانی است که در عالم خواب نزد خویشاوندان برود اندکی می ماند، سپس به صورت خاطره ای در می آید.

مردم دنیا هر چند دیربپایند در دنیا از لحاظ قدر و مقام به فراز ستارگان رسند،

کاروانی بیش نیستند که چند لحظه ای درنگ می کند. و سپس اسبش را به سوی منزلی دیگرهی می کند.

***

و این:

اگر عشقم به علی- آن وصی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)- و گروه او چنانکه دشمن نادان ادعا می نماید رد و «رفض» باشد.

خدا و فرشته ی وحی و محمد و همه ی فرشتگان آسمان رافضی اند.

از شیخ محمد فرزندی به نام شیخ حسین به جا ماند. پسر عمویش در

ص :331

« امل الآمل» درباره اش می گوید: فاضلی صالح و فقیهی وارد به علوم عربی،بود، نزد پدرش و دیگر استادان درس خواند.

این شیخ حسن فرزند بزرگوار و بلند مرتبه ای دارد به نام شیخ احمد که مادرش خواهر مؤلف « وسائل الشیعه» است. دائی اش در «امل الامل» از او چنین یاد می کند: دانشمندی فاضل و زبردست و محققی وارد به علوم عقلی و روائی مخصوصاً استاد ریاضیات است.

شیخ علی حر عاملی فرزند دیگری دارد به نام شیخ حسن که پدر مؤلف «وسائل الشیعه» است. پسر وی در «امل الآمل» از او چنین توصیف به عمل آورده است: عالی فاضل و زبردست و صالح و ادیب و فقیه و مورد اعتماد، و حافظ قرآن و وارد به رشته های علوم عربی و فقه و ادب بود و در مسائل فقهی مخصوصاً مسائل ارث به وی رجوع می کردند. من چندین کتاب عربی و فقهی و دیگر درس ها را نزدش خواندم. در راه زیارت حضرت رضا ( علیه السلام) در خراسان بدرود حیات گفت و در مشهد به سال 1062ه دفن شد. تولدش در سال 1000 بود.

از این شیخ حسن فرزند شیخ علی حر عاملی چهار پسر به جا ماند:

1-شیخ زین العابدین. برادرش در «امل الآمل» می نویسد: مردی فاضل و محقق و صالح بود و ادیب و شاعری کار کشته و وارد به رشته های علوم عربی و فقه و حدیث و ریاضیات و دیگر رشته ها. شرحی بر «رساله ی حج» شیخ بهائی نگاشته و «المناسک المرویه فی شرح الاثنی عشریة الحجیه» نامیده است، و رساله ای در هیئت به نام «متوسط الفتوح بین المتون و الشروح»، رساله ای در تقیه، و تاریخی به زبان فارسی. دیوان شعرش به پنج هزار بیت می رسد، پس از برگشتن از حج به سال 1078ه در شهر صنعا در گذشت.

ص :332

2-شیخ علی، که برادرش در «امل الآمل» فضل و صلاح و زهدوی را ستوده است. به سال 1078 ه در راه مکه در گذشت. نزد پدرش و برادرش – نویسنده ی «امل الآمل» - درس خوانده است.

3- شیخ احمد. برادرش در «امل الآمل» می گوید: فاضلی صالح بود و مطالعات تاریخی داشت. تألیفاتش عبارتند از: تفسیر قرآن، تاریخ کبیر، تاریخ صغیر، حاشیه بر مختصر النافع، و « جواهر الکلام فی الخصال المحمود? فی الانام».

4-شیخ محمد نویسنده ی «امل الامل» که افتخارات خاندان اصلیش را تجدید و احیا کرد. چه، از پرچمداران تشیع و پیشوایان شیعه بشمار می رفت. در دوره ی صفوی مقام شیخ الاسلامی یافت. از توفیقات الهی بی نظیر بهره برد تا توانست در نشر احادیث ائمه ( علیه السلام) بکوشد و مقامشان را بشناساند. بزرگترین افتخارش تألیف کتاب «وسائل الشیعه» است، دائر? المعارفی که بارها چاپ شده و رونق بسزا دارد و محور کار و مطالعات علمای شیعه را تشکیل می دهد. برادرش علامه شیخ زین العابدین در تقریظش بر این کتاب چه خوش سروده است:

این کتاب در عالم دین مقامی بلند یافت تا همه ی کتاب ها و مجموعه های حدیث تحت الشعاعش قرار گرفتند.

خورشید وار در دل ها پرتو هدایت می تابد و پرده های جهل را از برابر دیدگانمان می درد.

این راه راست است و پوینده اش ره گم نخواهد کرد و به سر منزل مقصود و بالاتر به بلندترین مرتبه ی دانشمندی خواهد رسید.

همانگونه که اسلام راست است این کتاب هم قابل پیروی است

ص :333

و به منزلگاه های خوش آخرت تواند برد.

شهرت و رونق و گرانباری این کتاب به حدی است که ما را از هرگونه تعریف و تمجیدی بی نیاز می سازد. من آن را به خط خودش دیدم. کتاب های بیشماری دارد که از آنها در کتابش «امل الامل» نام برده است. دیوان شعرش را نیز به خط خودش دیدم. تولدش به سال 1033 ه و وفاتش در 21 رمضان 1104ه است. حدیث از علامه ی مجلسی روایت می کند و علامه ی مجلسی از وی. سروده های بسیاری درباره ی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار ( علیه السلام) دارد.

نویسنده ی «سلافة العصر» پس از ستودن وی می گوید: از اشعارش اکنون در اختیار ندارم جز این که در معنی یک حدیث قدسی سروده است:

مایه ی امتیاز و افتخار انسان نیکوکاری و بخشندگی است. بخشنده بهترین وصفی است که می توان برای انسان آورد

مگر نه این است که ابراهیم وقتی همه ی دارائی اش را برای میهمانانش خرج کرد

تا چیزی در دستش نماند پسرش را از ره بخشندگی برای قربان کردن حاضر ساخت

بعد که «نمرود» خواست او را به آتش بسوزاند جان به آتش فرزوان بخشید

پول بخشید، پسر بخشید، و جان بخشید، و دل به یکتا معبود داد

تا بر اثر آن یار(1) خدای بزرگ و متعال گشت، یار خدای رحمان شدن بالاترین افتخاری است که به تصور توان آورد.

ص :334

حدیث حاکی از این واقعه، راست است، و چه مرتبه ی بلندی است این که پا بر تارک همه ی تاجها و دیهیم ها نهاده است.

این حدیث قدسی را ابوالحسن مسعودی در کتاب«اخبار الزمان» نوشته است که فرمود: خداوند متعال بهابراهیم چنین الهام فرستاد که تو وقتی دارائی ات را به خرج میهمان دادی و پسرت را به قربان، و جانت را به شعله ی فروزان، و دلت را به خدای رحمان، ترا یار خویش ساختیم.

شیخ علی حر عاملی دو برادر دانشمند نامی داشت به نام شیخ عبدالاسلام بن محمد بن الحسین که مؤلف « وسائل الشیعه» از او حدیث روایت می کند، و در «امل الآمل» در حقش می گوید: دانشمندی عظیم الشأن و بلند پایه و زاهدی عابد و پارسا و فقیهی حدیثدان و مورد اعتماد بود که در زهد و عبادت هیچ کس به پای او نمی رسید. نزد پدرش و برادرش شیخ علی و شیخ حسن پسر شهید ثانی عاملی و سید محمد بن ابی الحسن عاملی و دیگران درس خواند. رساله ای نوشته به نام «ارشاد المصنف البصیر الی الطریق الجمع بین اخبار التقصیر»، و رساله ای در «مفطرات» و رساله ای در «جمعه» و دیگر رساله ها و مطالب سودمند بی نظیر. در فقه و ادبیات عرب استادی زبر دست بود. من در ده سالگی نزد وی درس خوانده ام، بسیار خوش بیان بود و معلمی هنرمند و پر حافظه و نکته دان. در هشتاد سالگی دیده اش نابینا گشت و در آن هنگام به حفظ قرآن همت گماشت و حافظ شد، و به نود و چند سالگی رسید. وقتی بدرود حیات گفت دو قصیده در رثایش سرودم.

برادر دیگرش شیخ محمد بن محمد الحسین نام دارد. مؤلف «امل الآمل» از دانائی و فضل و تحقیقات دقیق و مهارت وی در علوم عربی

ص :335

و دیگر رشته ها تمجید کرده است. تحصیلاتش نزد پدرش و شیخ بهائی و مؤلف «معالم» و سید محمد مؤلف «مدارک» صورت گرفته است. در رشته ای گوناگون علمی و ادبی کتاب نوشته، و اشعاری دارد. شیخ بهائی دو قصیده در مدح وی سروده است. در سال 980 ه در گذشت و مؤلف « معالم» شعری در رثایش بسروده که در « امل الامل» هست.

پدر شیخ علی حر عاملی، محمد بن الحسین است از علمای عالی مقام که دخترش را شهید ثانی به همسری گرفت، ولی در حیات وی در گذشت. نزد همین دامادش درس خوانده و از او اجازه نامه دریافت داشته است. نویسندگان « امل الامل» و « روضات الجنات» و دیگران از وی تجلیل کرده اند. نویسنده ی « امل الامل» می گوید: دانشمندی فاضل و فقیهی بلند مرتبه و عالی مقام بود، در شرعیات بر همه ی معاصرانش تفوق داشت.

در میان بازماندگان شیخ علی حر عاملی شهید، امروز دانشمندان فاضلان و ادیبانی چند یافت می شود.

ص :336

ص :338

آیت فهم وهوش وخوش بیانی و رسائی تعبیروشاعری ادیب. دیوان شعری نیکوداردة ودر تاریخ استاد ومقتدر بود. دوست و دشمن از وی خشنود بودند و تعریف میکردند. چند بار به ایران سفر کرد ومردمش ازاوبه نیکی استقبال نمودند واحترام بسزا کردند. در سال1142ه به خطه ی ما آمد که سپاهیان خراسان در ان بودند،وبا فرماندهی ان سپاه تماس گرفت،او را تجلیل و احترام کرد و با ایشان به منطقه ی عراق و خراسان رفت.

بعدها او را در شهر قم دیدم _ همان روزها که اهنگ زیارت حضرت رضا( علیه السلام)کرده بودم _ کتاب«استبصار»را تدریس می کرد و در محضر درسش جمع کثیری از دانشجویان و دیگر مردم نشسته بودند به سبب حسن بیان واستدلال شگفت اورش شیفته ی گرد اوری کتاب بود و در این کار موفق هم بود. برایم صحبت کرد که در اصفهان در یک معامله بیش ازهزار کتاب خریده است فقط به چند پول. نزدش کتاب های عجیبی دیدم که هیچ کس نداشت. ازان میان دوره ی کامل«بحارالانوار»، زیرا از این دوره کتاب فقط کتاب های «عقل وعلم»و«توحید»،عدل، معاد، نبوت، امامت، احتجاج، فتن، السماءوالعالم، طهارت، صلواة، ومراز،دردسترس ورایج است و دیگر مجلدات آن مانند کتاب«دعاءِ و قرآن» ، کتاب «الزی والتجمیل»،کتاب«العشرة»،وکتاب«الاجازات»،وتتمه ی فروع،می گویند همچنان به صورت چرک نویس مانده وپاکنویس نشده است. از او پرسیدم اینها را از کجا به دست آوردی؟گفت:«میرزا عبدالله پسر عیسی افندی بایکی از ورثه ی علامه ی مجلسی دوستی داشت که این مجلدات در موقع تقسیم ارث جزو سهم او شد. میرزاعبدالله آن مجلدات را ازاو

ص :340

به عاریت گرفته شخصاٌ پاکنویس کرد،زیرا خیلی درهم و ناخوانا بود وهر نویسنده ای نمی توانست ان را درست رو نویسی کند.اوتا آخر عمرش آنها را پنهان نگهداشت و هیچ کس از روی ان نسخه برداری نکرد ودر نتیجه بی آوازه ماند. بعد، وقتی کتاب های میرزاعبدالله را میان ورثه اش تقسیم کردند ومن با آن شخص از ورثه اش که این کتابها درسهم او قرار گرفت دوست شدم نخست با او صحبت کردم که به من بفروشد،راضی نشد،ناچار انها را از او عاریه گرفتم و نسخه برداری نمودم.

آن روزها من حتی یک درهم نداشتم.خدا یک آدم نیکوکاررابا من آشنا کرد که هزینه ی نسخه برداری آنها را عهده دار شد تا اینکار به انجام رسید». این کتاب های نفیس نزد ورثه ی سیدنصرالله در انبارماند،نه از انها استفاده می نمودند ونه از بهایش فایده می بردند وگمان می کنم تا به حال از بین رفته و چیزی از آن باقی نمانده باشد.وقتی سید نصرالله به مشهد رفت میان او و رفیع الدین گیلانی که در مقیم ساکن بود بهم خورد وکارشان به جدائی و دوری کشید به عللی که جای شرحش نیست.سید نصرالله به شهر خویش برگشت وسالی که به زیارت رفتم یعنی1153ه او را انجا دیدم. بعد،وقتی شهریار ایران یعنی-نادرشاه-برای دومین بار به عتبات مقدسه آمد،وسید نزد او احترام و موقعیتی پیدا کرد از طرف نادر شاه با هدایائی روانه ی کعبه شد از طریق بصره وسپس نجد،وچون هدایا را به کعبه رساند دستور امد که باز آید،وبنا به مصالحی مربوط به امور دولت ودین به عنوان سفیر ایران به دربار سلطان

ص :341

عثمانی(1) فرستاده شد.

چون به قسطنطنیه رسید به شاه گزارش دادند که عقیده ی وی خراب است واو را به چیزهای دیگر هم متهم ساختند. نادراورااحضارکردوبه قتل رساند.بدینسان درحالی که عمرش از پنجاه می گذشت شهید گشت. از آثارش یکی کتاب«الروضات الزاهرات فی المعجزات بعدالوفاة»است که یک جلد از آن به من داد،وکتاب«سلاسل الذهب المربوطة بقنادیل العصمة الشامخة الرتب»، ورساله ای در تحریم توتون واستعمال دخانیات...روزی از من درباره ی نماز نافله ای که انسان نذر می کند بخواند،پرسید که آیا در حکم امور هفدهگانه ای است که مایه ی تمایز نماز واجب ونماز نافله است ومانند نمازهای واجب اصلی،یا این که حکم قبلی خودرا دارد ولی بموجب نظر باید بجا آورده شود؟من اختلاف نظرهائی راکه در این مورد هست ودلائل طرفین آن نظریات را تا آنجا که به خاطر داشتم برایش شرح دادم. گفت:همه ی اینهارامی دانم ومورد دقت و نظر قرار داده ام لکن نظر خود شما چیست وبه کدام اعتماد وعمل می کنی؟ گفتم: نظر دوم را ترجیح می دهم.گفت:عقیده ی من هم اینست،اما چون گرفتار این مسأله ام اعتمادم بر این ترجیح کم شده است.این از بزرگواری عظمت اخلاقی وی بود،روحش شاد باد.در کتاب های روض النضر،روضات الجنات،مستدرک،الحصون المنیعه ،وفیات الاعلام،و غیر آن عباراتی در تمجید وی هست ونیز شرح حالش.در یکی از آنها نوشته شده است که وی را نادر شاه به عنوان سفیر

ص :343

نزد سلطان محمود عثمانی فرستاد به سال 1154ه و کشته شد.

استادان ومشایخ حدیثش بسیارند که ازآنها به استناد اجازه ای که دارد روایت می کند.در«وفیات الاعلام» آمده که من بسیاری از اجازه نامه هایش را دیده ام،از آن میان اجازه ی مولی ابوالحسن شریف عاملی است مورخ 1127ه، واجازه ی شیخ احمد بن اسماعیل جزائری به تاریخ 1126ه، اجازه ی مولی محمد حسین بن ابی محمد تعمجی به سال 1125ه، اجازه ی شیخ محمد باقر پسر علامه محمد حسین نیشابوری مکی به سال 1130ه، اجازه ی مولی محمد صالح هروی،اجازه ی شریف احمدبن محمد مهدی خواتون آبادی به سال 1144ه، اجازه ی میرمحمد حسین پسر امیرمحمد صالح خواتون آبادی به سال 1145ه، اجازه ی شیخ عبدالله بن علی بن احمد بلادی به سال 1145ه، اجازه ی شیخ یاسین بن صلاح الدین به سال1145ه،اجازه ی سید رضی الدین بن محمدبن علی بن حیدر عاملی مکی به سال 1155ه. وی همچنین از سیدعبدالله بن نورالدین پسر سید نعمةالله جزائری و از شیخ علی بن جعفربن علی بحرانی حدیث روایت می کند،واز او سید حسین قزوینی مؤلف«معارج الاحکام»وسیدعبدالله جزائری که شخصیت مورد بحث مانیز همان طور که گفتیم از شخص اخیر روایت می کند. دیوان شعری دلکش دارد که سر آغازش چنین است:

به نام آنکه به وسیله ی قلم به ما آموخت آدمی را آنچه نمی دانست آموخت

این فقیر نیازمند به«توانگر توانا»نصرالله پسر حسین بن علی حائری موسوی

ص :343

که در کربلا بلند جاه تدریس می کند چنین می گوید:

پروردگارم را می ستایم ستایشی ازروی معرفت کامل به نعمت هایش این نعمت که ستارگان معانی را در فلک بیان نمودار گردانید مدیحه های بدیع وزیبا را به ذهن الهام کرد

تا گوهران حکمت را به رشته ی شهر عرب توانستند کشید

و درود بر آن که پرندگان ملکوت یک آهنگ نغمه ی ثنایش سر دادند «طه»آنکه خدا او را سپاس گفت شاعران در عظمت وی چه خواهند گفت!

و بر دودمانش که واسطه ی آمرزش گنهکارند ورکن دین خدواهل خرد واخلاق

وبر اصحابش آنان که احسانشان پیوسته است و ریزان.

شعر بوستانی خرم وسرسبز است که فرزانگان از آن میوه بر توانند چید

وصف های زیبا پرندگان آن بوستان است وشبنمش اندیشه های پاک و با صفاولطیف

در پهنه اش هر سختی به آسانی بدل میشود وبه وسیله اش هر مورد تحقیر سر بلند می گردد

آبادانی این بوستان تا وقتی است که اندیشه پیش از لفظ به معنا پردازد

شعر است که هر دل سنگ را نرم میسازد و سنگر گرفتگان را از قله های کوه به زیر می آورد بویژه آن اشعار که در مدح شایستگان بلند پایه ای سروده شود

ص :344

که خدا تمجید شان کرده است

یعنی خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)که سر چشمه ی امتیاز و شرف است ومردانش مرد وفایند

زبان چگونه پیوسته به مدحشان نگشایم که به مدحشان تشویق شده ایم بدین گفته:

هر که بیت شعری از ما بسازد خدا خانه ای از بهشت برایش خواهد ساخت

به همین سبب چه قصیده های نغز و بی نظیر در زیبائی در حقشان سرودم!

قصیده های زیبا و عطرآگین که به لاله و نسرین بادصبا ومروارید لبخند تمسخر می زند.

در زیبائی نظیر ندارد پنداری طراوت باد خوش صبا دارد

بویژه آنها که به دم ملکوت آمیخته است آنها که در مدح زبده ی کائنات سروده ام

که تا روزگار هست بر او درود بادوبردودمان پاکش خاندان قرآن

*

قصیده ی شاعر نامی و بلند پایه فرزدق(1) را که درمدح امام زین

ص :345

العابدین( علیه السلام)است به صورت مخمس درآورده که از دیوان خطی اودر

ص :346

اینجا نقل می کنم:

این همان است که قران تمجید وی دربرگرفته است همان که شیران ازحرکت شکوهمندش می هراسند این همان است که باران به بخشش ریزش وارش رشک می برد

این همان است که مکه بشناسد زقدم

کعبه بشناسد ودنیا وهمه خلق حرم

این فرزند خاندانی است که گیتی را با افتخاراتشان بیاراسته اند و دین ما را در سپیده ی دانششان توضیح نموده اند

زندگیمان را با باران سخاوتشان خرمی بخشیده اند،این پسر بهترین آفریده ی خدا است

این آن پرهیزگار پاکدامن پاکیزه خوی شهیر است

این همان است که هرکه بدرگهش رود نومید نگرددهمان است که هر که هر چه در ستایشش مبالغه ورزد دروغ نگفته باشد

آن که در هنگامه ی نبرد بازویش سستی نگیرد،همان که پدرش «احمد»آن بر گزیده است

او پسر وصی پیامبر است وصی یی که شمشیرش خیلی کارگر بود

این همان است که هر که از دستش چیزی بستاند با دریا هرگز سخنی نخواهد گفت، همان که آفریدگار فضائلش را سخت تجلیل کرده است

و اندامش به شکوفه ی تازه ورخشنده می ماند،این پسر فاطمه است،اگر نمشناسیش

پدر بزرگش خاتم پیامبران است

ص :347

این همان است که دشمنان را داغدار می سازد همان است که بازوی دوستان می گیرد

این همان مردی است که شیر تاختن وی نمی یارد. این پسر«حیدر» آن پیوسته هجومگر است و کس در دنیا نیست که رهین فضل و کرم این نباشد

این همان است که چون بنمازایستد خدایش یاور است آن که چون زبان بگشاید قرآن گواهی سر

می دهد

این ان است که هر که حق وی نشناسد حق خدای رحمان رحمان را انکار کند.این«علی» است که امین خدا پدر بزرگ او است

همان که ملت ها واقوام در روشنائی تعالیمش ره راست می جویند

این آن است که از قلمش گوهر می بارد و هر فرزانه ای از استادیش سر انگشت حیرت می گزد

و هر که بدخواه او شود کارش به زیان کشد. این آن امامی است که شفاعتش پذیرفته آید

بروز جزا آنگه که شعله ی دوزخ بر افروزد

این آن است که قلب حسودش بگدازد آن که هرگز از وعده اش تخلف نکند

این آن است که دریای بخشندگی از کف وی سر چشمه گرفته و

هیچ گاه «نه» نمی گوید مگر درتشهد

اگر تشهد نمی بود«نه» برزبانش نمی آمد

این آن است که شمشیر خدا در وجودش مصداق یافته است، آن که هر کس از او رو بتابد زیانی به او نرساند

ص :348

وهرکه با او دشمنی ورزد درآتش بسوزد وهرکه خدا را بشناسد برتری وی را خواهد شناخت

زیرا که دین را ملت ها از خاندان این بدست اورده اند

در تیرگی ظلمت مثل ماه تابان می درخشد وقتی باد ثنایش بوزد چون شاخسار به لرزه در می اید وقتی نیزه ها بهم اویزد چون کوه پا بر جا میماند، سر به قله ی عزتی بر اورده که

مسلمانان عرب وغیر عرب به دامنه اش نرسیده اند

این زاده ی خاندانی است که فضائلشان در پرده نمی ماند که می تواند در برابرشان خود نماید!که می تواند دم از افتخارات بزند؟!

این فرزند خاندانی است که جمله ی خلق از خوانشان روزی خورده اند اگر چشم قریش به وی افتد یکی بنمایندگیشان خواهد گفت: بزرگمردی نسبت به بزرگواری های این می رساند وبه وی ختم میشود

این ان است که چهره اش در تابش بر ماه فائق امده است،ان است که زبان وحی به تمجیدش گشوده شده است

کسی که از ترس خدا یکدم از اشکریزی باز نمی ایستد و جویبار وجودش از شخصیت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) سر چشمه گرفته است

عنصرش پاکیزه است خلقش پاک و خوی اش تابناک

این ان است که در شیوا گوئی از«قس»پیشی گرفته و در بخشندگی دست حاتم طائی را از پشت بسته کعبه ایا می داند چه کسی در ساحتش روان است که تا امده دست بر حجر الاسود بساید

ص :349

دم خوشش فضای ان را پر از عطر کرده است؟

خردمندان درنکوئی سیرتش حیران مانده اند و از زیبائی چهره اش دیده واگشوده اند

اگر گمراهی روزی گیتی را یکسره در پرده ی سیاه کشد نور هدایتی که از سیمای وی می درخشد ان را خواهد درید

چنانچه خورشید با تابشش پرده ی شب بدرد

این ان است که نجابت وی را هیچ کس ندارد، ان است که هر که سر بفرمانش بسپارد رستگاری یابد گدائی اگر حاجت پیش وی ارد وی از شرمساری دیده فرو می بندد واواز شکوهش دیده فرو می بندد ودم نمی زند تا وی لبخند به لب ارد

در تمجید وی مردم همداستانند گونه اش ماه شب چهارده است

بوی مشک از عطر وی به فضا می پراکند در کفش خیزرانی است خوشبو

در کف گشاده و دلپذیر مردی بلند نظر

بکوری چشم بدخواهش خدای بخشنده او را به کمال رسانده است و با تابش وفروزش جمال داده است

و علوم لدنی در وی به ودیعت نهاده است توسط جدش که همه ی پیامبران پیش وی کوچکند

ودر برابر امتش همه ی ملت ها ناچیزند

این ان است که قدر و منزلتش به فراز اسمان رفته است، این ان است که شکوهمندی و جلال دارد

ص :350

دست فرخنده ی راستش برای ما نعمت می پاشد وهردو دستش چون ابررحمت به همه سود می رساند

و هر چه نعمت ارزانی میدارند چیزی از انها نمی کاهد

مرد عظیمی که هر که در گیتی است سپاسگزار او است گرامی مردی که افریدگارهستی یاوراو است

پیراسته مردی که همتا ندارد نرمخوئی که هیچ کس از اسیبش نگرانی ندارد

به دو خصلت اراسته است: خوش اخلاقی و بخشندگی

ازجمله اشخاصی که ازخطاهای فاحش درمی گذرند حسودانش هرگزموفق نمی شوند ونفعی نمی برند پیروانش در دریای امرزش شناورند بارهای گران از دوش خلق بر می دارند

خوش اندام است و موزون

دل های اهل محبت یکسره اسیر وی است و چرا اسیر نباشد حال انکه او پاک سیرت است

و سیرتش به سیره ی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می ماند خلاف وعده نمی نماید و روحی سالم دارد

گشاده رو است و در موقع تصمیم دلیر

افتخارات وامتیازات معنوی دوجهان را درخود جمع کرده است ازچهره اش خورشید فرخندگی می تابد

پرچم بخشندگی به دست وی به فرارفته و به اهتزاز در امده است جهانیان را غرق احساس خویش ساخته است

ص :351

تا نابینائی و نداری و نیستی از میانشان رخت بر بسته است

زیبائی درون با زیبائی برونش دست به دست هم داده و او را ازلحاظ مفاخر یگانه ی دهرساخته است مایه های برتری وی را دانا نتواند به تصور اورد حرف تو که این کیه؟ذره ای از قدر وی نمی کاهد عرب وغیرعرب ان را که تو نشناخته گرفتی می شناسند

بزرگمردی از ان گروه که بنده شان بزرگ است. زیرا مجد و عظمتشان به بلند اسمان رسیده است

و مدحشان به کرانه های افاق گسترده است از ان گروه که عشق به ایشان دینداری است و دشمنیشان کفر است و نزدیکیشان مایه ی توسل و رستگاری

شمشیر و نیزه و قلم به خدمت ویند و خدا در برابر هر که با او دشمنی میورزد نگهدار اواست

قدمش دل«صفا»و حجرالاسود را مالامال شادی کرده است اگر کعبه بداند چه کسی امده ان را ببوسد بوسه بر هر جا میزند که گام نهاده است

از ان گروه که افریدگار راهشان روشن داشته است و حجتشان را به وسیله ی قران تحکیم کرده است و زبانشان همواره با راستی دمساز است اگر بنا شود پرهیزکاران را بشمارند ایشان پیشوا خواهند بود یا اگر بپرسند برترین خلق روی زمین کیست؟جواب خواهد امد: ایشان مومنان همه زیر پرچم ایشانند در روشنائی مشعل هدایت ایشان

ص :352

بصیرت یافته اند

و در مرغزار سرپرستیشان روان گشته اند هیچ بخشنده نیارد که به مرتبه ی ایشان رسد

و هیچ گروه و ملت نتواند هر چه ببخشد به گردنشان رسد

کردارشان از پرهیزگاری وخدا ترسی و بر راه روی نشانه دارد همتشان چندان بلند است که از ستارگان در گذشته است

در هنگامه ی جنگ، شیرند چه شیری!

بر راه روی میوه ای است که تنها برشاخسارهدایت ایشان می روید ستاره ی نیکبختی تنها در اسمان مدح ایشان می افروزد

فقر جز بشمشیر سخاوت ایشان در نمی غلتد تنگدستی هیچ از گشاده دستی دستشان نمی کاهد

فرقی نمی کند خواه توانگر باشند و خواه تنگدست

خلعت والائی را با افتخارانشان اراسته اند هر مقتدر محترم سر در برابر اقتدار محترمانه شان فرو نهاده است

گروهی که چون پیشامد های ناگوار بسراغمان اید بولای ایشان از اسیب ان توانیم رست

و بر نکوئی و نعمت خویش توانیم افزود

خورشید چاشتگاه هیچ گاه با درخشندگی ایشان برابری نیارد هرگز، و نه دانشمند به دانائی ایشان نائل اید

و نه باران به رحمت ریزی ایشان رسد، گردنکوهش هرگز به ساحت ایشان ننشیند

مردمی بزرگوار و قدرتمندانی نعمت بخش و نیکو کارند

ص :353

شگفتی های دانش هاشان ما را به حیرت اورده است این دست هاشان ماراغرق احساس ساخته است روشنائی نظرهای تیزشان چشم مان را خیره کرده است، خانه هاشان در میان قریش جای نور گیری ورأی یابی است

در هنگامه های ناگوار و چون قضاوت خواسته شود

روزگار پیروانشان خوش و خرم است، دست دشمنانشان کفی بی ساعد است

افتاب والائیشان از دیده ی هیچ کس پنهان نمی ماند،«بدر» شاهد ایشان است و دره ی کوه«احد» وخندق، وفتح مکه انگاه که یورش بردند

در نبرد بصیرت اور جمل شمشیرشان چه معجزه ها افرید و در نبردهای«صفین» نیزه شان چه خون هاریخت

در نبرد نهروان چه نهرهای خون جاری گشت و«خیبر»و«حنین»دو شاهد دیگرند راست و صادق ونیز نبرد های دیگر

فرمان مطابق فرمان خدا می رانند،افتخاراتشان نزد همه ی مردم ثابت است

قران پند با نام ایشان می دهد و در ان پس از نام خدا نام ایشان می اید

هر گاه که سخن اغاز می شود یا پایان می یابد

*

وی شاگردانی تربیت کرد که دانشمند و ادیب بودند مانند سید

ص :354

محمد پسر امیر الحاج که شرحی بر قصیده ی ابو فراس نوشته است، و شیخ علی بن احمد عادلی عاملی، و شیخ احمدبن شیخ حسن نحوی که در1173ه در حله ازدنیا رفت و جنازه اش را به نجف اشرف برده و به خاک سپردند.دیوان شعر نکوئی دارد، در ان قصیده ای است که قصیده ی همین استاد شهیدش را در وصف زرنگاری گنبد امیرالمؤمنین( علیه السلام) به صورت «مخمس»در اورده است.

در ان قصیده، تاریخ سال زرنگاری تضمین شده است. قصیده ای بلند است. دیگر از شاگردان ادیب و دانشمندش سید حسین پسر امیر رشید رضوی است که در نجف اشرف می زیست و دانشمندی بزرگ و ادیبی زبر دست بود ودر سال1156ه از دنیا رفت. دیوان استاد شهیدش را بخط زیبای وی دیدم. خود دیوان شعری دلکش دارد. در میانش مخمسی است که سروده ی ابو نواس(1).حسن بن هانی-را در مدح خاندان رسالت تخمیس نموده است و بدین صورت در اورده:

ص :355

خاندان پیامبر چنانند که استانشان اگر در مباهات یاد از انتساب خود بایشان کند برتری یابد مورد تکریمند و جایگاهشان مصون است پاکند و پاکیزه دامنند هر گاه نام ایشان بر زبان رود درود بر ایشان فرستاده می شود خدایرا که چه شب ها از بد حادثه می هراسیدم و تا دعا کرده ایشان را خواندم فوراً سیاهی خطرناکش از میان برفت ای که در پی انی که شبیه ایشان بیابی بدان که هر کس نسب علوی نداشته باشد

در تاریخ گذشته اش افتخاری ندارد

افریننده ی اسمان نور ایشان را بر بهشت افکند و عرش را با ان بیاراست

بلندی مقامشان را در قران باز نمود و چون هستی را پدید کرد شما را ای نیکمردان!

پاک افرید و زبده و برگزیده گردانید

نیای شما را وحی داد وقران داد و شما را در شمار «خویشاوندان(1) » شمرد

و از ره الهام شما را به اسرار واقف ساخت به همین سبب اشراف ملکوت گشته اید

وعلم قران شناسی ودرک محتویات سوره ها همراه شمااست

گروهی که دستشان حکایت از نعمت ریزی ابر دارد خورشیدهای فضلی که در پرتوش ره راست پیموده ایم

ص :356

دررحلتشان پایه های کهن خانه ی کعبه گریست تاوقتی خاندان محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)سرکوبند وزیرفشار رژیمند

اگر لب روزگار به خنده وا شود خدا خنده بر لبش بیفسرد!

به پیروی رساندن ایشان کاری است که خدا به عهده گرفته است و پیمان بسته که برای مصطفی ان رهنما از کسانی که به خاندانش ستم کرده اند انتقام بگیرد

دشمنان چندان تجاوز و ستم کردند که ایشان پس از ان اقتدار اواره و پراکنده و تبعید شدند

پنداری جرمی نابخشودنی مرتکب شده اند!

ص :357

دانشمند نسب شناس

فقیه فرزانه

نصرالله حائری شهید- که شرح حالش کمی پیش گذشت - روایت می کنند. اجازه نامه ای که برای شاگرد اخیرش نوشته مؤرخ 1145ه است. از کتاب ها و رساله های او، رساله ای است در تحریم اوازه خوانی که در رد رساله ی سید ماجد بحرانی دانشمند توانا نوشته است. و دو رساله که در کتابخانه ی استان قدس رضوی در خراسان موجود است، یکی در تفسیر ایه ی«و اذا قرءِالقران فاستمعو اله وانصتوا». نویسندگان تتمیم الامل، مستدرک، نجم السماءِ، الحصون المنیعة، ووفیات الاعلام می گویند که او کشته شد و به شهادت رسید، اما از شرح شهادتش چیزی یاد نمی کنند.

«خوزانی»منسوب به«خوزان»است دهکده ای در اطراف هرات، و دهکده ای در اصفهان. وی از دهکده ی اخیر است. احمد بن محمد خوزانی شاعر نیز منسوب به همین دهکده است. این که در«نجوم السماءِ» نوشته که وی «خوئی» است منسوب به«خوی»از توابع تبریز،حرف درستی نیست، مثل نوشته ی«مستدرک» که وی «خورانی» است منسوب به«خوران». زیرا من جائی بدین اسم نیافتم. این هم که در«وفیات الاعلام»امده که او «حویزی» است اشتباه قلمی است.

ص :360

دانشمند متبحر

و در کمالات اخلاقی سر امد بوده اند، تا ستاره ای از اسمان ان خاندان فرو مرد، ستاره ای دیگر در کرانه ی دیگرش پدیدار گشته است و ما از انها نام خواهیم اورد، انشاءِالله. وی دانشمند فاضل و عالیمقام و دریااسا بود ودر همه ی رشته های علمی دست داشت،کتاب های ارزنده ای دارد از جمله ترجمه«مکارم الاخلاق» به زبان فارسی. نزد پدر دانشمندش و در خدمت محقق خراسانی(1) درس خواند. در مدرسه ی چهارباغ اصفهان تدریس می کرد. به سال1127ه او را زهر دادند تا شهید گشت و در تخت فولاد به کنار پدرش به خاک سپرده شد.ان ایام، وی را«شهید ثالث»می نامیدند(2). پدر وی،امیر محمد اسماعیل دانشمندی کوشا و درست کردار و فاضل و بزرگوار بود و در فقه و حدیث و تفسیر و عقیده شناسی و فلسفه استاد بود،در مسجد جامع اصفهان تدریس میکرد،و به سال1116ه در سن هشتاد پنج سالگی در گذشت. پدر بزرگش، امیر محمد باقر دانشمندی پارسا وپرهیزگار و صاحب مقامات و کرامات بود.عمویش،سیدعبدالحسین پسر سید محمد باقر،فقیهی حدیثشناس بود و نزد محقق سبزواری و مولی محمد تقی مجلسی فارغ التحصیل شده بود. میلادش به سال 1037ه در خاتون اباد

ص :362

بود. پسرعمویش، سید معصوم بن السید عبدالحسین بن الامیر محمد باقر ابن الامیر اسماعیل بن الامیر عمادالدین محمد، فاضلی بزرگ بود ودر 1156 ه در گذشت.

در میان بازماندگان پاکیزه خوی اش دانشمندانی بزرگ بوجود امده است مانند پسر دانشمند پارسایش امیر محمد اسماعیل که حدیثدان بود و در علوم مختلف تبحر داشت، و نواده اش سید دانشمند و خوشنام و خدا ترس که جامع علوم عقلی و روائی بود و استاد دانشمندان عصرش به نام امیر ابوالقاسم مدرس فرزند امیر محمد اسماعیل پسر امیر محمد باقر- شخصیت مورد بحث – که نزد علامه ی بحرالعلوم طباطبائی در رشته های فقه و اصول و حدیث فارغ التحصیل گشت، و استادش سید بحرالعلوم در رشته های عقیده شناسی و فلسفه چهار سال نزد وی شاگردی کرد. وفاتش در اصفهان به سال 1202ه اتفاق افتاد و در ان هنگام هفتاد و پنج سال داشت، جنازه اش را به نجف اشرف بردند. دیگر،علامه ی حدیثدان امیر محمد رضا پسر امیر ابوالقاسم- نامبرده- پسرسید امیر محمد اسماعیل، که در رجب 1238ه در اصفهان از دنیا رفت و جنازه اش به نجف اشرف برده شد. و علامه ی توانا امیر محمد صادق پسر امیر محمد رضای نامبرده پسر امیر ابو القاسم، که فقه را نزد محقق قمی و شیخ محمد تقی- نویسنده ی حاشیه بر«معالم»- به پایان برد و عقیده شناسی و فلسفه را نزد مولی علی نوری و مولی محراب و مولی اسماعیل خواجوئی فرا گرفت و چندان در علوم مختلف پیش رفت که استاد علمای معاصرش خوانده شد. در رجب 1270ه بسن شصت وسه سالگی از دنیا رفت.

ص :363

فقیه مجاهد

دانشمند عقیده شناس

فاضلی محقق و عقیده شناس جلیل القدر بود. از اثارش حاشیه ای بر«شرح لمعه» که در ان بیشتر مطالب حاشیه نویسان را به بحث کشیده است و با استاد خویش اقا جمال بسیار مباحثه نموده است. من با وی در نیشاپور ملاقات کردم و بحث های علمی داشتیم، و دیدمش تحقیق و بررسی و انصاف را بنهایت رسانده است. به سال1148ه در اذربایجان به شهادت رسید. خدایش بیامرزد.

شرح حالش در فرهنگ های روضات الجنات، الحصون المنیعه، و وفیات الاعلام، نوشته شده، و او را شهید خوانده اند.پدرش سید امیر محمد صالح دانشمندی عالیقدر و داماد علامه ی مجلسی بود و از او اجازه نامه ی نقل حدیث داشت و تألیفاتی ازجمله حدایق المقربین، الذریعه، شرحی بر«من لا یحضره الفقیه»، شرحی بر«استبصار» شیخ طوسی. در1116ه در گذشت. پدربزرگش امیر عبدالواسع نیز دانشمندی پارسا و متبحر در رشته های گوناگون علمی بود، و به سال 1109ه در اصفهان بدرود زندگی گفت، و در مقبره ی بابارکن الدین بخاک سپرده شد و سال ها بعد به نجف اشرف برده شد. برادرش، امیر محمد حسین نیز عالمی فقیه و حدیثدان و پارسا بود که در 1151ه در گذشت و تألیفات سودمندی دارد.

**

دیگر از علمای این خاندان شرافتمند پرافتخار،دانشمند عالیقدر امام جمعه اصفهان سید محمد مهدی پسر سید امیر محمد حسین- برادر شخصیت مورد بحث- است. و فقیه خدا ترس میرزا ابوالقاسم پرسید محمد مهدی- که از او نام بردیم - پسرامیرمحمدحسین. و سید علامه،

ص :366

استادایة الله بحرالعلوم طباطبائی امیر عبدالباقی پسر امیر محمد حسین- نامبرده- متوفای سال 1211ه سید بزرگوار امیر محمد مهدی متوفای 1245ه عالم عالیمقام سلطان علماءِ حاج امیر محمد حسین پسرامیرعبدالباقی- نامبرده- متوفای1233. سید دانشمند امیر محمد امام جمعه اصفهان متوفای1291ه. فقیه متبحر امیر محمد حسین متوفای1297ه. فقیه حدیث شناس امیرمحمدعلی بن میرزا جعفربن الامیرعبدالباقی بن-الامیر محمدحسین- که نامشان بارها امد- متوفای1300ه که در جوار مجلسی ها در اصفهان مدفون است. دانشمند فاضل امیر محمد پسر حاج میرزاحسن- پدر علامه حاج میرزا هاشم- متوفای 1321.

ص :367

فقیه بلند پایه

احتیاجات ونیازمندی های مؤمنین اهتمام داشت. به تصوف متمایل بود و در مسأله ی اوازه خوانی بانویسنده ی «مفاتیح»همرای بود و بین او واقا حسین(1) پسر اقاابراهیم سابق الذکر در پادگان مناظره ای در گرفت بر سر همین مسأله، و او در ان وقت شیخ الاسلام بود، و سرانجام قرار بر این گذاشتند که شخصی را به عنوان داور برگزینند و به داوری من رضایت دادند. در حالی که از دیواره ی قزوین بیرون می شدیم رو به اذربایجان، این موضوع را با من در میان گذاشتند و با یکدیگر شرط نمودند که تا طرف سخن خویش بپایان نبرده دیگری کلمه ای بر زبان نیاورد. میرزا حسین اصفهانی- قاضی ارتش- همراه ما بود. من بیدرنگ دلائلی را که هر یک از طرفین میتوانست بیاورد چه دلائلی که اورده شده بود و چه انها که امکان طرحش بود طبعاً تا انجا که در خاطرم بود برایشان شرح دادم، تا رسیدیم به منزلی و به اسایش نشستیم، هر یک از ان دو شروع کردن به گفتن که خدا تو را بیامرزد که نظرم را تحکیم کردی و دلائلی را که متوجه ان نبودم یادم دادی سرانجام رأی من علیه مولی علی اکبر طالقانی صادر شد، و او که خوش انصاف بود تسلیم گشت و پذیرفت. وی از ان جهت که خیلی به شاه نزدیک بود مورد حسادت برخی درباریان قرار داشت تا ان که همان روز که شاه را در خراسان کشتند او را نیز شهید کردند به سال 1160ه، خدایش رحمت کند. نویسندگان چندین فرهنگ رجال از وی ستایش به عمل اورده و او را شهید خوانده اند. «طالقانی» منسوب به طالقان است و ان نام شهرکی است در

ص :370

خراسان میان «مرورود» وبلخ، به فاصله ی سه منزلی مرورود. و نام منطقه ای میان قزوین و ابهر، که چندین دهکده دارد و ابوالقاسم بن عباد معروف - متوفای385ه- از همین منطقه است. لکن شخصیت مورد بحث ما از طالقان خراسان است نه طالقان قزوین.

ص :371

دانشمند بلند پایه

عقلی و روائی فرا گرفت تا به کمال علمی رسید. سپس به مشهد رفته وبصحبت دانشمندان ان سامان نشست و بهره ها برد، و چون علوم عقلی و روائی را بپایان رساند به وطن اصلیش همدان بازگشت و چنانکه سزاوار بود مقام تدریس در مدرسه ی همدان به وی سپرده شد. بعدها که دولت صفوی ضعف برداشت او همراه جمعی به شهادت رسید. در چندین فرهنگ رجال از وی ستایش به عمل امده و شهید خوانده شده است.

ص :373

مطالعه ی انها می پرداخت و از من راجع به پاره ای نکات و اشتباهات انها می پرسید. به سال 1159ه به شهادت رسید. خدا او را رحمت کند.

شیخ عبدالنبی قزوینی در«تتمیم الامل»می نویسد: وی از ابر مردانی است که در زمینه ی دانش و فضل و بزرگی به مرتبه ی کمال رسیده اند. دانش اموخت چندانکه دانشمندی عظیم گشت. فقه اموخت چندانکه فیهی فرزانه گشت. در عقیده شناسی چندان پیش رفت که متکلمی اصیل شد. چندان در پیراستن روان کوشید تا خوی زیبا و برازنده یافت. دستور های خدا را از واجبات گرفته یا مستحبات ان قدر بعمل در اورد تا عابدی استوار شد. از حرام ها و ناپسندیده ها چندان دوری کرد تا عفتی تمام یافت واز هر چه کیفری سخت دارد بسی دور ماند. پدرو مادرش از اهل سنت بودند. از انها دوری گزید و در هفسالگی به همدان گریخت و به حاکم ان شهر اسماعیل خان پناه جست.

ان حاکم در سرپرستی وی کوشید و سپس به معلمش سپرد تا درس خواند ودانا گشت و شهرت علمی یافت و کارش چندان بالا گرفت که حکومت شرعی به وی سپرده شد و در«فرمیسین»شیخ الاسلام گشت. بسیار خوش اندرز می گفت، و بر اثر پند گیر او موعظه ی اثر بخشش خلقی کثیر براه راست دینداری امدند. نقش خاتمش چنین بود:«الموفق للدین القویم محمد زکی بن ابراهیم». بعدها نادر شهریار او را بخواست و قاضی ارتش ساخت. مولی علی مدد ملقب به امام افندی علیه وی نزد نادر سخن چینی کرد و گزارش های بد داد تا نادر وی را بکشت. خدا او را بیامرزد و همنشین شهیدان بگرداند. بارها به حضور وی رسیده و با او سخن گفته ام.

ص :375

بر شیراز به سال1135ه به شهادت رسید، دران وقت تقریباً شصت سال داشت، ودرخانه اش به خاک سپرده شد. نویسندگان نجوم السماءِ، و دیگر فرهنگ ها از او تمجید نموده شهیدش خوانده اند.

پوشیده نماند که مولی محمد سکاکی که در نوشته ی بعضی فضلا امده همین شخصیت مورد بحث ما است. فقط در ان نوشته ها جزءِ اخیر نام مرکبش-«محمد علی»- حذف شده است. زیرا نام پدر و استادان وی و شهادتش در همه ی ان نوشته ها با شرح حال وی که در فرهنگ ها امده یکسان است. و بسیار بعید می نماید که این مطالب و شرح حال ها متعلق به دو نفر باشد با اوصافی بدین یکسانی.

ص :377

دانشمند فرزانه

های افغانی شهید شد.

خاندانش اشیانه ی دانش است و مردانش همه پرچمدار خرد و فرزانگی، و حاملان حدیث و سنت و ناشران فضیلت. وی شاخه ای از ان درخت تنومند و بارور فرخنده است، و پرتوی از کانون تابش و فروزش ان. بدینسان که پدرش مولی محمد هادی دانشمندی بسیار دانا و حدیثدانی بزرگ و توانا و صاحب تألیفات بود از جمله شرح قواعد،و شرحهائی بر فروع کافی، ترجمه ی معالم الاصول، حاشیه بر تفسیر بیضاوی، شرحی بر حاشیه به زبان فارسی، کتاب«انوارالبلاغه» در معانی و بیان. او نواده ی دختری محدث بزرگ علامه تقی مجلسی است از دختر فاضل و فقیه و نیک رفتارش که بزرگترین خواهر علامه ی مجلسی ثانی باشد. از این همسر چهار فرزند بزرگوار دارد که عمو های شخصیت مورد بحث ما بشمار می ایند و عبارتند از مولی حسن علی و مولی عبدالباقی(1) و مولی محمد حسین و مولی محمد سعید متخلص به«اشرف». وی از فضل و فهم بهره ای نیکبختانه برده و فاضلی عالیمقام شده بود و شاعری ادیب و شیواگو هم بود. از اشعارش حجة الاسلام نراقی(2) این ابیات را در کتاب«خزائن»ثبت کرده است:

ص :379

قربان ان غارتگرم کودل نه تنها می برد

تاراج جان هم می کند دین هم به یغما می برد

اری طبیب عشق او دارد دوای بوالجعب

اسوده را غم می دهد صبر از شکیبا می برد

نبود به کیش عاشقان اخوان یوسف را گنه

اسایش یعقوب را شوق زلیخا می برد

دین و دل وهرچیزرا ان ترک غارتگر برد

مانده است ما را نیم جان ان نیز گویا می برد

صدق محبت می کند در چشم مجنون توتیا

هر خاک کان باد صبا از کوی لیلی می برد

با انکه تیغ جوران در جسم من زد چاکها

الوده گشته خنجرش ما را به دعوی می برد

شوق جمال دلکشت حاجی ره گم کرده را

گاهی به یثرب می کشد گاهی به بطحا می برد

ای شیخ این الوده را در سلک پاکان جا مده

کاین رندی من عاقبت ناموس تقوی می برد

زحمت کشیدن خوش بود لیک از برای یار خود

بی عاقبت باشد که رنج از بهر دنیا می برد

فارغ دلان را اورد عشرت پرستی سوی شهر

دیوانه ی عشق تو را غم سوی صحرا می برد

نپذیر عذرم چون کنم بی طاقتیها در غمت

گر کوه باشد جان من این حسنش از جا می برد

ص :380

ای هوشمندان بر رخش اهسته می یابد نظر

کاین عشوه های جانستان دل بی محابا می برد

فرهاد بعد از بیستون زد تیشه بر سر صبر بین

اشرف هنوزازبهران شرمندگی ها می برد

وی به سال 1116ه در شهرک«مونگیر» از توابع عظیم اباد درگذشت و دو پسر عالیقدربجا گذاشت: مولی محمد امین که فقیهی محقق بود و شرح مفصلی بر کتاب«تهذیب» مولی سعدالدین تفتازانی نگاشته، و رساله ای در امامت. و مولی محمد علی متخلص به«دانا» که فاضلی شاعر و ادیب بود و به راه ورسم پدر می زیست ودرمر شد اباد ازدنیا برفت. جد شخصیت مورد بحث مامولی حسام الدین محمد صالح از مشاهر علما و حدیثدانان بود و داماد محدث عالیقدر علامه تقی مجلسی است. تألیفات بسیاری دارد از ان میان شرحی که بر اصول کافی نگاشته و رایج است، شرحی بر زبدةالاصول، شرحی بر«معالم»، شرحی بر«من لایحضره الفقیه»، و حاشیه ای بر شرح لمعه، وفاتش به سال1081ه بود و بر سنگ ارامگاهش نوشته است: صالح دبن محمد شده فوت.

مردان این خاندان جلیل در اصفهان مدفونند. شرح حال انها را که نام بردیم و دیگران را در«فیض القدسی» نوشته ی علامه ی نوری ملاحظه می کنید.

ص :381

دانشمند فاضل

ریخته می خورد نادر خواست او را بکشد. وی به سال1159ه در گذشت و جنازه اش را به مشهد مقدس رضوی بردند. پدرش از علمای زبر دست بود. نویسنده ی«تتمیم الامل» درحق وی می گوید:از علمای نامی زمان ما است و معروفیتش در فلسفه و عقیده شناسی و فقه است. کتابی دارد در مسائل فلسفی و کلامی. در 1148ه در گذشت(1).

ص :383

فقیه نیکرو

نویسنده ی «انوارالبدرین» (1) از او به عنوان دانشمندی زاهد و عابد و پرهیزگار یاد کرده از زبان محدث صالح شیخ عبدالله سماهیجی نقل می کند که وی فقیهی فاضل بود و پیشنمازی معتبر و نیکرو که در بر اوردن نیازهای برادران مسلمان می کوشید و زشتکاران را به شدت نکوهش می نمود و خدمات گران بهائی به علوم کرد و در بیشتر رشته های علمی مطالعه داشت. نخست نزد فقیه دانشمند شیخ محمدبن ماجدبن مسعود درس می خواند تا وی درگذشت به درس استاد ما امد و تا اخرعمراین استاد درس خواند. دیوان شعری دارد در ماتم سرائی حسین( علیه السلام)...

خلاصه انچه در«فیض القدسی» امده این است که این شیخ فقیه عابد صالح شاعر بدست خوارج در بحرین شهید گشت به سال1130ه. حدیث از شیخ محمد بن ماجد بحرانی و شیخ سلیمان بن یوسف بن عبدالله روایت می کند، و شیخ عبدالله بن صالح بن جمعه ی سماهیجی ازوی.

ص :385

دانشمند عالیقدر

کافرند وسرزمینشان منطقه ی جنگ است و واجب است که مردانشان به قتل رسیده زنان و کودکانشان به اسارت در ایند. این ماجرا در کتاب«المنتظم الناصری»ج2/231-229 ثبت است. وقتی مهاجمان عثمانی به نواحی زنجان رسیدند این شخصیت با جمعی از اهالی کمر به دفاع بسته به نبرد مهاجمان شتافتند ودرقریه ی «قمچقای» در حدود شش یا هفت فرسنگی زنجان بسمت جنوب، نبرد سختی در گرفت که در پایانش این رهبر مجاهد ودلیردرمیان شهیدان ارمیده بود، شهید غیر تمندی و پاسداری مقدسات اسلامی، شهید راه خدا، شهید دفاع از وطن و ملت. چون خبر شهادتش را به استادش علامه سید قوام الدین بردند تاریخ ان را چنین تضمین کرد:

مولوی مولی علی میرزا که بود در طریق معرفت صاحب رشاد

علم را چون با عمل مقرون نمود کرد در راه خدا عزم جهاد

بود در جنگ عدو ثابت قدم تا براه حق روان با صدق داد

خامه و انشا به تاریخش نوشت «با شهید کربلا مهشور باد»

در میان ذریه ی وی دانشمندانی نامی و مردان با فضل و ادب برخاسته اند مانند پسرش میرزا محمد که فقیهی اصولدان بود و در فلسفه و عقیده شناسی زبر دست بود و فیض درس بحرالعلوم (1) و کاشف

ص :387

الغطاءِ(1) را در نجف اشرف درک کرد و به زنجان برگشته پیشوائی و مرجعیت یافت. درگذشتش به سال 1210ه بود. منظومه ای در عقیده شناسی دارد. شرح منظومه اش موسوم به«تحفةالانام» است. رساله ی بزرگی درموضوع«امامت»دارد که استادش بحرالعلوم بر ان چنین تقریظ نوشته است:

بسم الله الرحمن الرحیم

سپاس مرخدای را است فقط، و سلام بر بندگان برگزیده اش. در این نوشته ی ارزنده بدقت نگریستم و ان را زیباتر از عروس و پر طراوت تر از گلزار و گواراتر از اب روان و دلنوازتر از نسیم و خوش تر از سحر و متین تر از صخره ی کوهسار یافتم. خدامؤمنان را از این کتاب سودمند بهره مند گرداند و برعمرنگارنده اش بیفزاید تا مشتاقان معنویت از وجودش برخوردار شوند که وجودش رحمتی است گسترده بر سر همه ی مردمان، خدا بیامرزد ان را که بر این دعای خیر امین گوید.

نیازمند به پروردگار توانگر:محمدبن

مرتضی ملقب به مهدی حسنی حسینی

دیگر از بازماندگانش علامه حاج میرزا لطف الله بن نصرالله بن محمد بن علی- شخصیت مورد بحث- است که در علم و ادب مقامی شامخ دارد. تولدش به سال1233ه بود. مقدمات علوم را در زنجان فرا گرفت، سپس رهسپار کربلای معلی گشت و وصولش بدان شهر مقدس

ص :388

مصادف با اخرین روزهای زندگی مؤلف«ضوابط الاصول» (1) بود. لکن بسبب ماجراها و عدم ارامشی که بر ان شهر خیمه زده بود ترک ان گفت، و سه سال در قزوین بدرس دانشمندان نشست، سپس به نجف اشرف هجرت گزید و نزد مؤلف«جواهر» (2) و شیخ مهدی ال کاشف الغطاءِ(3) و دیگر استادان درس خواند، و به زیارت خانه ی خدا رفت، و پس از وفات استادش مؤلف «جواهر» به زنجان بازگشت وتا سال 97 در انجا بود. در این سال برای بار دوم به حج رفت، و به زنجان باز امد، و دررجب 1307ه دارفانی را وداع گفت. کتابهائی در فقه و اصول نوشته که پاکنویس نشده است، و از استادان حدیثش اجازه نامه هائی دارد.

دیگر شیخ الاسلام میرزا نصرالله بن الحاج میرزا عبدالرحیم بن نصرالله بن محمدبن علی که از رؤسای روحانی زنجان بود و مردانی ازوی بجا ماندند که دوتن ازایشان معتبرترند یکی شیخ الاسلام میرزا فضل الله، و دیگری برادرش حاج میرزا ابوعبدالله. شیخ الاسلام در سال1302ه در زنجان بدنیا امد و مقدمات و متون را نزد استادان زنجانی فرا گرفت وفلسفه ی عالی را ازعلامه میرزا عبدالمجید(4) اموخت، و بدرس

ص :389

خارج علامه میرزا عبدالله زنجانی- از شاگردان فاضل امام مجدد شیرازی - حضور یافت. در سال1331ه او و برادرش- که از وی نام خواهیم برد- اهنگ نجف اشرف کرده در انجا نزد ایة الله یزدی(1) و ایة الله شیخ الشریعه ی اصفهانی و دیگر مدرسان فارغ التحصیل شدند. انگاه به سال 1339ه به زنجان برگشتند. تألیفاتی دارد که از علومقام و دانش سرشارش حکایت می نماید، مانند حاشیه ای بر منطق، شرح منظومه ی سبزواری، حاشیه بر«اوائل الشوارق» تا مبحث وجود ذهنی، رساله ای در رد نظر فلاسفه که«واحد بسیط...»، نقد رساله ی «حدوث» اثر ملا صدرای شیرازی، علم کلام و تاریخ ان در اسلام،«تشیع در تاریخ» در تاریخ اعتقادی و سیاسی و ادبی شیعه، که از ان فقط یک جلد انهم در تاریخ اعتقادی شیعه با تمام رسیده است، رساله ای در مسأله کروجمع میان روایاتی که در این مسأله امده است،«رسالة فی تأصل المهیات فی التحقق و منشأ القول بتأصل الوجود»، شرح و حاشیه ای بر«منهج المقال» اثر استر ابادی. و شرح حال رجال زنجان وراویان ان.

حدیث به استناد اجازه نامه از ایة الله سید حسن صدرالدین کاظمی- متوفای1354ه- و علامه سید محمد فیروزابادی- متوفای 1345ه - و ایة الله شیخ الشریعه ی اصفهانی- متوفای 1339ه- و از اهل سنت از سید محمود الوسی روایت می کند. برادرش حاج میرزا ابوعبدالله در 1309ه به دنیا امده مقدمات

ص :390

فقه و اصول را در زنجان خواند و تحصیلاتش را در فلسفه و عقیده شناسی و ریاضیات نزد استاد فیلسوف میرزا ابراهیم فلکی(1) بپایان برد و بعضی رشته ها را درتهران اموخت. سپس اهنگ نجف اشرف کرد وچنانکه گفتیم اووبرادرش گواهینامه های علمی چندی گرفتند. روایت از علامه سید حسن صدرالدین کاظمی می کند و از سنیان از سید محمود شکری الوسی و سید محمد بدرالدین بن یوسف دمشقی. بعد از بازگشت به زنجان، برای حج رهسپار مکه شد و به مزار پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) رفت و سوریه و فلسطین و بیت المقدس وقاهره را گشت و با رجال علم و ادب ملاقات کرد. کتابش به عنوان«تاریخ القران» اخیراٌ در مصر بچاپ رسیده است. کتاب دیگری دارد بنام«علوم اجتماعی قران»، و کتاب«افکار»که فلسفی، اجتماعی، و اسلامی است. کتاب«دین فطرت» بزبان فارسی.«سرانتشاراسلام» به زبان فارسی. شرح رساله ی«بقاء نفس» اثر نصیرالدین طوسی که در قاهره چاپ شده. رسالة فی قاعدة اغریفیة الاصل. رساله ای درباره ی اهل کتاب که به تازگی در بغداد چاپ شده، رساله ای در لزوم حجاب بزبان فارسی و ان در پاسخ سوالی است که از امریکا امده، و در نجف اشرف بچاپ رسیده است. کتابی درباره ی زندگانی و فلسفه ی ملاصدرا که دردمشق چاپ شده. ترجمه ی مقاله ی«توماس کارلیل» فیلسوف انگلیسی درباره ی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) از کتب وی بنام«قهرمانان» که ان ترجمه در تبریز بچاپ رسیده است.

ص :391

دانشمند فرزانه

صدرالدین متأخر. از خط نبشته ی شیخ عبدالله بر می اید که صدرالدین متأخر داماد محقق فیض بوده است چنانکه محقق فیض داماد صدرالدین کبیر بوده و دختر عمه ی صدرالدین متأخر. او از این ازدواج صاحب دو پسر شده است: اقا محمدرضا و شیخ عبدالله، و این دو نواده ی محقق فیض هستند، و به همین لحاظ شیخ عبدالله از فیض به عنوان پدربزرگ یاد می کند، زیرا جد مادری وی بوده است.

ص :393

دانشمند زبردست

شیخ صادق بغدادی

وی که در راه کربلا شهید شد از ارکان علمی قرن دوازدهم بود و از پرچمداران دانش و تقوی. دانشی سرشار را با نسبی پر افتخار در خود جمع داشت و بر ان پارسائی و زهدی خالصانه بیفزوده بود تا نشان فضل و ادب بر پیشانیش نمایان بود و فروغ پرستش و عبادت بر سیمایش تابان. بانگ موعظه اش به منبر شکوه می بخشید و قامت راست گونه اش محراب را می اراست. برای سالکان طریقت پیشاهنگ بود، و راه جویان سر منزل حقیقت را مشعل. مردم همچنان از روشنائی ارشادش راه می جستند و خویش می پیراستند و می اراستند و به کمال می گرائیدند تا چراغ حیات پر برکتش در راه خدا و پیامبر به راه زیارت سیدالشهداء فرو مرد، جمعی بی سروپا به او و دیگر زائران حمله اوردند تا پاره ای از انچه در دست ایشان است بستانند، هجومشان چنان وحشیانه بود که او را اسیب زد تا بر اثر ان در گذشت، به سال 1185ه. مقام بلند وی را در میدان علم و عمل میتوان ازقصیده ای که ادیب فاضل معاصرش سید محمدبن احمد زینی- متوفای 1214ه- در رثای وی سروده بشناخت.(1)

ص :395

دانشمند والامقام

اینکه کس دیگری است حال انکه یکتن بدین نام بیش نیست و همین شخصیت مورد بحث ما است که به سال1150ه بشهادت رسید.شاعری رساگو و نیک پرداز بود. در«ریاض العارفین»(1) این ابیات از وی در مناجات امده است:

ای کرمت همنفس بیکسان جز تو کسی نیست کس بیکسان

بیکسم و همنفس من توئی رو به که ارم که کس من توئی

ای زجمال تو جهان غرق نور نور بطون تو حجاب ظهور

کون ومکان مظهر نور تواند جمله جهان محض ظهور تواند

جزتو کسی نیست ببالاوپست ما همه هیچیم توئی هر چه هست

بزم بقا را می و ساقی توئی جز تو همه فانی باقی توئی

ای دو جهان محو تماشای تو جز تو کسی نیست شناسای تو

کیست که قایل به ثنای تو نیست کیست که مایل به لقای تو نیست

ما همه مشغول ثنای توایم واله و مشتاق بقای توایم

روزن جان بر دل ما باز کن دیده ی ما را صدف راز کن

قسمتی از اشعار وی را در کتابمان«ریاض الانس» نوشته ایم.

ص :397

فقیه دانا

داستان شگفت انگیز معجزه ای عجیب است گرچه از صاحب ان مزار پاک عجیب نیست که چنین معجزه ها پدید گرداند و این کوچکترین کرامت و ناچیز ترین معجزه ی وی است. داستانش چنین است:(1) در زمان شخصیت مورد بحث ما، زنی نیکو کار بدردی رنج اور مبتلا گشت، گوشت های بدنش شروع کرد به ریختن و حالش به رنجوری و ناتوانی شدید کشید و بستگانش از پرستاری وی عاجز شدند و به تنگ امدند. درجمادی الاول 1073 ه در خواب دید که سه زن پیش او امده از حالش پرسیدند و گفتند: بتو مژده می دهیم که در ماه رمضان شفا خواهی یافت. زن چشم انتظار موعد مقررماند تا در هشتم رمضان خود را مهیا ساخت و گفت تا تنش را شسته جامه ی تمیز پوشاندند. انگاه همان سه زن در بیداری پیش وی امده دوباره مژده ی شفایش را دادند. پرسیدند: چگونه شفا خواهد یافت؟ گفتند: باید از فلان زن و فلان زن- که دو خواهر پاک نهاد بودند- کمک بگیری و از خازن حرم مطهر بخواهی که شب دوازدهم رمضان درب حرم را برایت بگشاید تا با ان دو خواهر به زیارت روی و تا صبح در انجا بمانی. ان زن همانگونه که راهنمائی شده بود عمل کرد و خازن درخواستش را اجابت نمود و درب حرم را برویش بگشود تا او را به حرم دراورده بکنارسر امام( علیه السلام) نهادند. حرم از مردم خالی گشت و او ماند وان دو زن. درهای حرم را بستند. در این هنگام همان سه زن درامده و به او مژده دادند که خدا بیماریت را شفا داد. زن برخاست تندرست و در حالیکه اثری از ان بیماری در وی نبود. شخصیتها و رجال معروف نزد وی امده او را سؤال پیچ میکردند و از ان ماجرا

ص :399

می پرسیدند، و او برایشان شرح می داد. گرچه از تاریخ شهادت این شخصیت اطلاع دقیق نداریم و نمیدانیم در چه سالی اتفاق افتاده بعضی از فرهنگ نویسان می گویند که شهادتش در قرن دوازدهم رخ داده و از علمای شهید این قرن شمرده می شود.

ص :400

فقیه دانشمند

بود تا ان که«قصاب»(1) ان معامله را با اهالی این منطقه کرد کاری که موی از شنیدنش برتن راست می شود و دل می خراشد. ان جنایتکار در گمراهی هر چه فروتر رفت و در نافرمانی خدا فرسنگ ها دوید و بر اسب غرور نشسته در دره ی باطل تاختن گرفت و ستم و بیداد را بنهایت رسانید و دست به زدن و کشتن و یغما و سر بریدن و حبس و به اب انداختن و به اتش افکندن و مثله کردن الود تا ریشه ی علما را از بیخ و بن برکند و خاندان های رهبران و فرماندهان این اب و خاک را برانداخت. مردمش از دست او رنج ها کشیدند و سختی ها بردند. علیه این شخصیت و فرزند عالیقدرش ابوالبرکات که نامش هبة الله بود و از فقهای مجتهد و از مردانی که مردم برای دین و دنیای خویش امید به او بسته بودند توطئه کرد تا هر دو تن را بدام اورد، و برای این که دل پدر را به اتش درد بسوزاند نخست همین فرزند ارجمندش را جلو چشمش سر برید و او را به«عکا» برده و زندانی ساخت. وی در انجا چندان بدرگاه خدا تضرع و دعا کرد تا بر اثر دعای«طایر ررمی» که سید بن طاووس در کتاب«مهج الدعوات» اورده خدا به او توفیق داد که از انجا بگریزد و به عراق برود به سال 1197 ه و به حرم جدش باب الحوائج پناهنده شود.