ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 14

رسيد. هر كس را قدرت حركت بود، به جانب «عراق» (1)فرار نمود و آن كس كه قدرت نداشت در كمال تزلزل بماند؛ از جمله «جعفر خان»، راهِ دارالسلطنه «قزوين» پيموده، در همان جا توطن اختيار نمود. تا در اوايل جلوس «نادر شاه» در آن سامان قحط و غلايى بى پايان به هم رسيد. «محمد خان» پسر «جعفر خان» را طاقت زيست نماند، با كمال استيصال خود را به «مراغه» كشاند و در آن حدود آرميد.

اولاد «جعفر» نيز با خانواده خود به «مراغه» مراجعت نموده، كما فى السابق مشغول كسب و تجارت مى گردند و تا زمان قتل «آغا محمد خان قاجار» در قلعه «شوشه» (2) قفقاز و آغاز سلطنت «فتحعلى شاه قاجار» در «مراغه» سكونت داشته اند. (3)

چگونگى آشنايى و نزديك شدن آنان با دربار «قاجار» بدين شكل بوده است:

چون «صادق خان شقاقى» بر ضد «فتحعلى شاه» قيام و ادعاى سلطنت مى نمايد، «فتحعلى شاه» با قشونى كه تهيه كرده بود به طرف «آذربايجان» حركت كرده، در مقابل «صادق خان شقاقى» لشكر كشى مى نمايد. در اين تاريخ «احمد آقاى شيخ شرفى» كه از طرف «آغا محمد خان» به لقب خانى مفتخر گرديده و حاكم «مراغه» بوده است براى استحكام حكومت خود تصميم مى گيرد دو فقره عريضه به يك مضمون و به اختلاف عنوان، به نام «فتحعلى شاه» و «صادق خان» نوشته به ضميمه وجه نقد براى آنها بفرستد. «حاجى رحيم بيك» برادر «آقا حسين مراغه اى» كه مردى زيرك و كاردان و با تجربه بود، مأمور اين كار مى شود. «حاجى رحيم بيك» دو فقره عريضه و هدايا را برداشته به طرف اردوى طرفين متخاصمين مى رود. او دستور داشت پس از جنگ بين آنها، هر طرف كه فاتح گرديد عريضه و هدايا را به او تقديم دارد. «حاجى رحيم بيگ» پس از ورود به محل منازعه بر اثر تحقيقاتى كه مى نمايد عقيده پيدا مى كند كه «فتحعلى شاه» در اين زد و خورد فاتح خواهد بود. به علاوه براى اين امر نيز استخاره كرده خوب مى آيد. عريضه مربوط به «فتحعلى شاه» و هدايا و وجوه نقدينه را به «فتحعلى شاه» تقديم و ضمناً بياناتى نسبت به وفادارى اهالى «آذربايجان» و

ص: 15

اطاعت آنها به «شاه بيان» مى كند. از اين اظهارات «شاه» را خوش آمده «حاجى رحيم بيگ» را مورد تفقد و مهربانى قرار داده جواب عريضه «احمدخان» را نوشته به او مى دهد.

اين امر اسباب استحكام حكومت «احمد خان» در «مراغه» شد و كما فى السابق به حكومت برقرار گرديد.

«فتحعلى شاه» در جنگ با «صادق خان شقاقى» فاتح و قشون «شقاقى» متوارى شد و غائله خاتمه پيدا كرد. از آن تاريخ «حاجى رحيم بيگ» و «آقاحسين» برادرش با دربار «قاجار» ارتباط پيدا كرد و پس از عزيمت «عباس ميرزا نايب السلطنه» به «آذربايجان»، اين دو برادر مورد توجه و لطف وليعهد واقع گرديدند. امانت و وثاقت و اعتبار «آقاحسين» به جايى مى رسد كه «عباس ميرزا» نايب السطنه ماترك «مادر محمد شاه» فرزندش را كه «دختر ميرزا محمد خان قاجار» بيگلر بيگى «تهران» بود به «آقاحسين» سپرد و در سلك خدمتگزاران واقع گرديد.

در همان اوقات «آقا على» پسر «آقا حسين» (حاجى على خان) كه ده ساله بود به غلام بچگى مخصوص «محمد شاه» در مى آيد. او در آن صغر سن و كودكى فَطِن و زيرك و با ادراك بود و به آن خردسالى چابك و چالاك و از جهت طلاقت زبان موجب حيرت و تعجب هر كس مى گرديد و هر گاه بالضروره از جانب «محمد شاه» خدمت «نايب السلطنه» مى رفت پيغام و رسالت او را چنان ادا مى كرد مثل اين كه در روى كاغذ نوشته شده باشد. «نايب السلطنه» و «محمد شاه» چشم به تربيتش داشتند. و براى خدمت به دولت آماده اش مى كردند. بالجمله «آقا حسين» روز به روز به امانت و ديانت مشهور شد و «آقا على» فرزند او به خدمتگزارى مفتخر.

اوقاتى كه «روس ها» «تبريز» را اشغال كردند و خادمان «نايب السلطنه» با وحشت و دشت به «همدان» مى رفتند «آقا حسين» اموال موروثى «محمد شاه» را بدون اين كه از او مطالبه شود تسليم كرد و به مراتب امانت خود افزود.

هنگام شكست «نايب السلطنه» از قشون «روس»، كه «قلعه اردبيل» در محاصره قشون «روس» بود، بعد از آن كه «اردبيل» به دست «روس ها» افتاد «محمدشاه» به «مغان» عزيمت نمود و «آقا على» نيز در ركاب و همراه او بود. چون از «نايب السلطنه» خبرى نداشتند «محمد شاه» عريضه اى براى «نايب السلطنه» نوشته «آقا على» را با عريضه نزد

ص: 16

«نايب السلطنه» مى فرستد و در عريضه نوشته بود وقايع را «آقا على» شفاهاً گزارش خواهد داد. «آقا على» با كمال شجاعت از ميان قشون «روس» عبور نمود و خود را به «دهخوارقان» (آذرشهر) محل اقامت «نايب السلطنه» رسانيد و بعد از تقديم عريضه تمام وقايع و اتفاقات را بدون كم و كسر، با ذكر سلامتى «محمد شاه»، به اطلاع «نايب السلطنه» رسانيد و چون «نايب السلطنه» در اين موقع در وحشت بود خواست بيشتر از وجود «آقاعلى» استفاده نمايد پس جواب عريضه «محمد شاه» را به وسيله ديگرى فرستاد و «آقاعلى» در سلك خدمتگزاران او در آمد.

چون در اثر شكست «نايب السلطنه» از «روسها» و تفرقه قشون، مشار اليه حيران و سرگردان در دهات مى گشت، نمايندگان دولتين «انگليس» و «عثمانى» براى وساطت و مصالحه فيمابين، با «نايب السلطنه» ملاقات نموده، قرار مى گذارند كه «نايب السلطنه» با «پسكويچ» سردار روسى ملاقات نمايد. نماينده «انگليس» «سر كمبل» و نماينده «عثمانى» «ويلانقلى افندى»، پس از موافقت «نايب السلطنه» با «پسكويچ» ملاقات مى كنند و قرار لازم داده مى شود. سردار روسى كه در «تبريز» اقامت داشته، از «تبريز» خارج شده، در محل معينى با «نايب السلطنه» ملاقات مى كند و قرار مصالحه داده مى شود در اين موقع «نايب السلطنه» فوق العاده در مضيقه مالى بود و براى مخارج جارى و حفظ عده معدودى كه در خدمتش بودند معطل و پريشان حال بود. چون اهالى آذربايجان از دادن قرض و كمك به نايب السلطنه از جهت اين كه نمى دانستند نتيجه جنگ به كجا خواهد انجاميد، خوددارى كرده بودند و عده اى هم كه به طرفدارى «روسها» برخاسته بودند، حاضر به هيچ گونه كمك نبودند، پس «نايب السلطنه» تنها اميدى كه داشت به «آقاحسين مراغه اى» بود كه بتواند در اين موقع سخت و وحشتناك به او كمك نمايد.

براى اين مقصود «آقا على» را مأمور نمود به «مراغه» رفته مراتب را به اطلاع پدر رسانيده از مشار اليه بخواهد هر قسم كمكى كه مى تواند بنمايد. با وجود اين كه «جعفر قلى خان» كه از طرف «پسكويچ» سردار روسى به حكومت «مراغه» منصوب شده بود، مراقب بود كه از مراغه كمكى به «نايب السلطنه» نشود. «آقا حسين» كمر همت بسته، آنچه نقد و جواهر و آذوقه و لباس ممكن بود تهيه كرده، به وسيله پسر خود «آقاعلى» محرمانه براى «نايب السلطنه» به «دهخوارقان» مى فرستد و موجب خوشنودى «نايب السلطنه» شده، گشايشى در

ص: 17

امور و حفظ و عدم تفرقه عده اى كه در خدمت او بودند، مى گردد. بعداً هم هر قدر ممكن بود، به وسيله استقراض و غيره، وجوهى تهيه كرده براى نايب السلطنه مى فرستاد. (1)

پس از قدرت يافتن «نايب السلطنه» و ورود وى به «تبريز» در مقابل خدماتى كه «آقاحسين» در اين مدت كرده بود، مشار اليه را به پيشخدمت باشى «محمدشاه» فرزند خود معين و «آقا على» را به نيابت پدر بر قرار كرد. در اين موقع از طرف «عباس ميرزا» نايب السلطنه «آقا حسين» به لقب خانى مفتخر و فرمان آن صادر مى گردد.

«آقا على» در معيّت «محمد شاه» به «تهران» آمد و بعد از دو سال در مراجعت از سفر «كرمان» در «خراسان» به شغل صندوق دارى و خزانه دارى رسيد. در سفر اول «محمدشاه» به «هرات»، كارش از خزانه دارى بالا گرفته اغلب خدمات اردوى دولتى به او محول گرديد. تا اين كه بعد از فوت «نايب السلطنه» در «ارض اقدس»، «محمدشاه» از طرف «فتحعلى شاه» به «تهران» احضار و به وليعهدى به جاى پدر منصوب گرديد و از آنجا به آذربايجان كه مقر حكمرانى بود عزيمت نمود.

چندى نگذشت كه خبر فوت «فتحعلى شاه» در «اصفهان» به «آذربايجان» رسيد و «محمدشاه» براى جلوس به تخت سلطنت از «تبريز» عازم «تهران» شد و مناصب جديدى به اشخاص و همراهان داد؛ از جمله منصب نظارت و خوان سالارى را كه از مشاغل مهم بود، به «آقاعلى» داد. او در ركاب «شاه» به «تهران» عزيمت كرد و به لقب خانى نايل گرديد. در تهران، اگر چه عملًا «على خان» حكومت «تهران» را داشت، حكومت «كاشان» و بلوكات اطراف «تهران» براى مخارج آشپز خانه شاهى نيز به مشاراليه تفويض مى گردد. همان اوقات «حسين خان» پدر مشارٌ اليه به حكومت «كاشان» مأمور مى شود. (2)

«حاج على خان» در وليعهدى «محمد ميرزا»، سمت صندوق دارى او را يافت و پس از اين كه به سلطنت رسيد تا مدتى سمت خوانسالارى (ناظرى) دربار را كه از مشاغل مهمّ آن زمان بود، داشت. در اواخر عمر «محمد شاه» (1261 ق.) زوجه ديگر او؛ يعنى «مادر عباس ميرزا ملك آرا» از «حاج على خان» به علت حيف و ميلى كه در اموال خود مشاهده كرده بود،

ص: 18

به «شاه» شكايت برد و شاه او را چوب زد و داغ كرد و از شغل نظارت انداخت و تمام اموال او را گرفت. در يكى از مراسلاتى كه «حاج ميرزا آقاسى» در همين هنگام كه «حاج عليخان» مغضوب و اموالش مورد مصادره قرار گرفته بود به محمد شاه نوشته، اين عبارت در آن ديده مى شود:

«در باب «عليخان» ناظر عرض مى شود كه پدرش به جهت خلاف با بنده رفت و در «مراغه» وفات يافت و خودش به واسطه خيانت به مال پادشاه دين پناه گرفتار آمد، زيادتر نترسانند كه او هم تلف شود همه مال ها از بين مى رود به آرام و استادى مال ها را از او بخواهند، و چندى بعد براى اين كه مبادا كشته شود با شتاب هرچه تمام تر از «نياوران» فرار كرده، خود را به «قم» رساند و در اطراف حرم «حضرت معصومه عليها السلام» بست نشست. فرار «حاج على خان» از «تهران» و بست نشستن در «قم» بيشتر براى اين بوده كه با «مهدعليا» زن «محمد شاه» و «مادر ناصرالدين شاه» ارتباط بسيار نزديك داشته و «محمدشاه» از اين قضيه كاملًا مسبوق و مستحضر مى شود و براى خاطر اين موضوع قصد كشتن او را داشته است و برخى هم اين ارتباط را به «مادر محمدشاه» نسبت مى دهند.

محمد حسن خان اعتماد السلطنه پسرش در يادداشت هاى روزانه خطى خود، در اين باب چنين گويد:

«قبل از نهار صحبت «محراب خان» خواجه «انيس الدوله» شد، خيلى مسن است، من عرض كردم اين خواجه سياه هر وقت مرا مى بيند منت زيادى به من مى گذارد كه پدرت را «شاه» مرحوم يعنى «محمد شاه»؛ مى خواست بكشد در «جاجرود». من از طرف «حاج ميرزا آقاسى» صدر اعظم، كه در آن سفر ملتزم ركاب نبود و در «نجف آباد» قريه خود بود، دو ساعته با چاپارى «جاجرود» آمدم شاه را مانع شدم كه پدرت را نكشد».

در سال 1261 ق. هم باز «محمد شاه» قصد كشتن او را مى نمايد. «حاج على خان» كه از قضيه آگاه مى گردد، از «نياوران» با شتاب هر چه تمام تر فرار كرده، خود را به «قم» مى رساند و در اطراف حرم حضرت معصومه بست مى نشيند، لكن پس از چندى «صدرالممالك اردبيلى»، حاكم «قم»، بر حسب امر «شاه» با نيرنگ هايى او را از بست بيرون آورده، مغلولًا به «تهران» مى فرستد و بعد از مدتى زندانى، دوباره به وسيله ايادى كه داشته و تشبثاتى كه به كار مى برده، از زندان آزاد مى گردد لكن او را به خارج از مملكت (بين النهرين) تبعيد مى كنند.

ص: 19

«اعتماد السلطنه» در يادداشت هاى روزانه خطى خود قضيه اى كه براى پدرش روى داده بدين تفصيل شرح مى دهد:

«سه سال قبل از فوت «محمد شاه» كه پدرم خوانسالار بود، به واسطه تهمتى مردود شد، از وحشت هشت ساعته از «نياورانِ شميران» به «قم» آمد و در جوار «حضرت معصومه عليها السلام» بستى شد. «حاجى سيد صفى» كه زيارت نامه خوان و خادم و خانه اش در جوار حرم و داخل بست است، پدرم را پذيرفت و پرستارى كرد. «حاكم صدر اردبيلى» كه طريقه درويشى و بى دينى داشت، «شاه» به او نوشت كه حيله اى انگيزد و پدرم را از بست بيرون كشد و مغلولًا به «تهران» فرستد و همين كار را كرد. سيد با جمعى از اولادش به كمك برخاستند. سر سيد در اين مقدمه شكسته شد و اين خدمت سيد هميشه منظور پدر من بود، اگر چه پدرم را به «تهران» آوردند و يك سال در زندان ديوان به زنجيرش كشيدند اما خونش را نريختند بعد مرخص عتباتش نمودند» (1)

در «عتبات» به «مهدعليا» همسر «محمدشاه» كه عازم «مكه» بوده، ملحق وبا او به حج مى رود.

در مقدمه كتاب «شرح حال عباس ميرزا ملك آرا»، به قلم «عباس اقبال آشتيانى»، نوشته شده كه [ميرزا على خان] به همراه «همسر محمد شاه» به «مكه» رفته و براى محرميت، «مادر [ناصرالدين] شاه» را براى خود صيغه كرده است. در ايامى كه در «بين النهرين» در حال تبعيد به سر مى برد، «مادر ناصرالدين شاه» عازم «مكه» بود، او در آنجا خود را به او بسته و به همراه وى به «مكه» مى رود و پس از بازگشت به «تبريز» آمده، خود را على رغم «مادر عباس ميرزا» به «مهد عليا مادر ناصر الدين شاه» مى بندد و بعد با او به «تهران» مى آيد. چون «محمد شاه» مرد و زمام كارها موقتاً در دست «مهد عليا» قرار گرفت، او «حاج على خان» را ناظر خود و مأمور وصول ماليات گيلان كرد.

«محمد حسن خان اعتماد السلطنه» راجع به شغل «حاج على خان» پدر خود چنين نوشته:

ص: 20

«حاج على خان» والد مؤلّف را كه در اين وقت از زيارت «بيت اللَّه الحرام» مراجعت كرده بود، به حكومت و تنظيم «گيلان» فرستادند». (1)

وى در كتاب ديگرش «مرآة البلدان» مى نويسد:

در مراجعت از آنجا (مكه) در «آذربايجان» سر بر آستان نواب مستطاب وليعهد گردون «مهد ناصر الدين ميرزا» نهاد و در ركاب «مهد عليا» به «دارالخلافه» آمده شرفياب حضور «همايون» گرديده به مراحم خسروانى سرافراز شد. تا اين كه «شاهنشاه» از اين دوران درگذشت و از آفتاب وجود «ناصرالدين شاه» مملكت ايران ضياء افزا گشت و نظر به ايام فترت، امور «گيلان» و «رشت» منجر به بى نظمى گشت. «نواب عليه عاليه مهد عليا»- كه در آن وقت به رتق و فتق امور مملكت مى پرداختند- «اعتماد السلطنه» را به جهت حكومت و انتظام آن ولايات مامور فرمودند. به اندك زمانى امور آنجا را به رشته انتظام كشانيده و ماليات را به وصول رسانيده پس از تشريف فرمايى موكب مسعود به مقر سلطنت، با انجام خدمت از «گيلان» مراجعت كرده شرفيابى حاصل نمود و به مراحم خسروانى سرافراز آمده و تا آن زمان مسمّى به «حاجى على خان» بود. از عنايات شاهانه به لقب جليل «حاجب الدولگى» مفتخر و ممتاز گرديد و فراشخانه مباركه و سرايدارخانه و خيام خانه و مهمان خانه و معمار خانه و باغات و خالصه جاتى كه در او عمارات و ابنيه دولتى بود سپرده به او گشت.

امور تشريفات سفراى دول خارجه و محصلى وجوهاتى كه سال به سال به خزانه اندرون برده مى شود و عمارات و بساتين دولتى جميع ممالك محروسه و حكومت «خوار» نيز به او واگذار شد.

در تشريف فرمايى موكب همايون به «اصفهان»، در «دار السلطنه قزوين» حكم حكومت «اردو» و «اردو بازار» به علاوه حكومت هر ولايت تا مادام توقف موكب همايون در آن صفحات، به «اعتماد السلطنه» مرحمت شد و در سنه 1268 كه «ملا شيخ على» نامى كه از يكى از «خلفاى ميرزا على محمد باب» ملعون بود با جمعى از مريدهاى آن مردود در خانه «حاجى سليمان خان» پسر «يحيى خان» تبريزى مجلسى آراسته، آسيبِ وجودِ همايون را با يكديگر پيمان بستند تا روز يك شنبه بيست و هشتم شهر شوال همان سال، چنان كه در جلد

ص: 21

دوم كتاب «مرآة البلدان» مسطور شد سانحه هايله رو داد و «اعتماد السلطنه» تنبيه آن طايفه مطروده را در پيشگاه اقدس متعهد شده، قريب هشتاد نفر از آن سلسله خبيثه را به حكم دين و دولت به سزاى خود رسانيد.

در سنه هزار و دويست و هفتاد و پنج از حاجب الدولگى معزول گشت. (1) دليل عزل وى وجود اختلاف حساب در محاسبات اعلام شده است.

«حاج على خان» پس از عزل، نزديك به يك سال مغضوب و در «گلپايگان» تبعيد بود تا در ذى حجه همان سال در سلام روز «عيد اضحى» به وساطت «مهد عليا» مورد عفو واقع و ملقب به «ضياء الملك» شده به جاى «خانلر ميرزا احتشام الدوله» به حكومت «خوزستان» منصوب گرديد و در سال 1276 ق حكومت «لرستان» نيز ضميمه حكومت «خوزستان» شده، به عهده وى محول شد.

نامبرده تا اواخر سال 1277 ه. ق. حاكم هر دو محل بود و در اين تاريخ به علت كسالت، به «تهران» آمد و در سلك وزراى دربار و اجزاى دار الشوراى دولتى داخل و بعد در سال 1278 ق. «وزير عدليه» شد و در سال 1279 ق. ملقب به «اعتماد السلطنه» شده و به جاى او «فرهاد ميرزا نايب الاياله» كه در اوايل سال 1278 ق. ملقب به «معتمدالدوله» شده بود به حكومت «لرستان» و «خوزستان» تعيين گرديد.

«اعتماد السلطنه» تا اواخر سال 1281 ق. وزير دادگسترى بود، تا در اين سال از وزارت معزول و به جاى او «ميرزا مصطفى خان افشار بهاء الملك» انتخاب گرديد. در سال 1282 ق.

به جاى حاج «ميرزا محمد خان مجدالملك سينگى» به وزارت وظائف و اوقاف منصوب شد و در تشكيلاتى كه «ناصر الدين شاه» به فكر و اراده شخصى خود در سال 1283 ق. براى امور مملكتى داد، علاوه بر وزارت وظايف و اوقاف، اداره امور حكومتى «همدان» را نيز به عهده «حاج على خان اعتماد السلطنه» محول و واگذار نمود.

در اين دوره علاوه بر وزارت وظايف، حكومت «شاهرود» و «بسطام» و «دامغان» و «قزوين» نيز زير نظر او قرار گرفت. (2)

ص: 22

حاج عليخان در رابطه با خدماتى كه به دربار داشته، نشان هاى دولتى زيادى از قبيل:

تمثال همايونى، نشان اول امير تومانى، انگشترهاى خاص نگين الماس، قمه هاى مرصع، گل كمر مرصّع و عصاى مرصّع، دريافت كرده است. (1)

«حاج على خان» فعاليت هاى عمرانى زيادى نيز داشته كه برخى از آنها عبارتند از:

1- توسعه و تزيين صحن مبارك «حضرت عبدالعظيم عليه السلام» و اضافه ابنيه عاليه و حجرات حوالى و تصرفات در ابواب و درها و ساير ملحقات اين آستان معلّا و طلا كردن گنبد آن. (2)

2- احداث عمارتى جديد در جنب عمارت اندرونى سلطنتى در دار الخلافه، مشتمل بر هشتاد و دو باب اتاق تحتانى و فوقانى. (3)

3- احداث عمارت وسيعى در روى تپه «دوشان تپه». (4)

4- ساختن سربازخانه ها و قراول خانه هاى شهر. (5)

5- تعمير و بناى مجدد قورخانه و توپخانه محمره كه به علت بالا آمدن در سال 1278 تخريب شده بود. (6)

6- احداث سبزه ميدان دار الخلافه «تهران» در سال 1269 ه. ق. (7)

7- مرمّت سدّ حويزه. (8)

8- كارخانجات صناعات ريسمان ريسى و كاغذسازى «تهران» و شكر ريزى «مازندران». (9)

9- تنظيم قانون و دستور العمل كه به امضاى «ناصر الدين شاه» رسيده و تا حدودى از

ص: 23

هرج و مرج جلوگيرى مى كند. (1)

خانه «حاج على خان اعتماد السلطنه» نيز كه در محله سنگلج «تهران» واقع بود، به علت زيبايى بنا، مورد توجه مردم در سالهاى بعد قرار گرفت كه به ديدار آن مى رفتند. (2)

علاوه بر اين مشار اليه خود نيز بناها و ساختمان هايى نموده از جمله، تيمچه «حاجب الدوله» و بازار سبزه ميدان و باغ و يخچال «حضرت عبدالعظيم» و بناى مسجدى در «مراغه» به اسم «ملا رستم» و عمارت واقعه در «سنگلج».

«حاجى على خان» مستغلات بازار خود را با دو باغ معروف به «گلشن» و «دلگشا» (محل فعلى مدرسه شهيد مطهّرى و بهارستان) كه متعلق به «معير الممالك» بود تعويض نمود و در آنجا اقامت گزيد و سفرا و اشراف و اعيان، حتى پادشاه را پذيرايى و مهمانى كرد. (3)

ص: 24

شاه موجب شد تا به پيشنهاد «ميرزا آقا خان نورى» صدر اعظم، هنگام مراجعت وى به «تهران»، وى ملقب به «حاجب الدوله» گرديده يك قبضه قمه مرصّع نيز به او داده مى شود. (1)

«واتسن انگليسى» در تاريخ ايران در دوره «قاجار»، در رابطه با «اعتماد السلطنه» چنين مى نويسد:

«مردى كه داوطلب شد بدون آن كه زن امير نسبت به حادثه مظنون شود امير را به قتل برساند، شخصى به نام «على خان حاجب الدوله» بود. او ماجراجويى زيرك و بى مايه به شمار مى رفت. امير وى را به خدمت شاه درآورد و فراش باشى همايونى شد كه مقامى نسبتاً مهم است. او براى اين كه به سرور جديد خود «اعتماد الدوله» خوش خدمتى كرده باشد، داوطلب شد كه جلاد ولى نعمت خود گردد. از اين رو هنگامى كه به كاشان آمد، پاسبانان وزير سابق خوشحال شدند، چون مى دانستند زندگانى اين مرد از امير است و لابد خبرى خوش آورده است! (2)

حكم قتل امير كبير را، در حالى كه «ناصر الدين شاه» مشروب خورده و مست بود، با توطئه اى حساب شده، سوگلى شاه به خاطر وعده هاى پوچى كه به وى داده بودند، از «ناصر الدين شاه» گرفت و «ميرزا على خان اعتماد السلطنه» بى درنگ شبانه آن را برداشت و به «فين كاشان» آمد تا حكم را به اجرا بگذارد. متن دستخط چنين بوده است:

«چاكر آستان ملايك پاسبان، فدوى خاص دولت ابد مدت، «حاجى على خان» پيشخدمت خاصه، فراش باشى دربار سپهر اقتدار، ماموريت دارد كه به «فين كاشان» رفته «ميرزا تقى خان فراهانى» را راحت نمايد در انجام اين ماموريت، بين الاقران مفتخر و به مراحم خسروانى مستظهر بوده باشد!».

«امير كبير» با خواندن اين دست خط، خواست تا به «عزت الدوله» پيغام دهد و خداحافظى كند و يا اين كه وصيت نامه اى بنويسد، ليكن اين انسان ناسپاس اجازه چنين كارى را نداد.

امير گفت: پس هر چه بايد بكنى بكن اما همين قدر بدان كه اين پادشاه مملكت ايران

ص: 25

را به باد خواهد داد.

«حاج على خان اعتماد السلطنه» گفت: صلاح مملكت خويش خسروان دانند ...

«ميرزا على خان» سرانجام به ميرغضب گفت: «معطل نشو و كارش را تمام كن!» «ميرغضب» با چكمه، لگدى به ميان دو كتف «امير» نواخت و «امير» درغلطيده، به زمين افتاد. پس از آن «مير غضب» رگ هاى «امير» را زد و در حالى كه خون زيادى از وى رفته بود، دستمال ابريشمى را لوله كرد و به حلق «امير كبير» فرو برد و گلويش را فشرد تا جان داد.

«حاجى على خان» در اين هنگام بى درنگ از حمام بيرون آمد و با همراهان خود سوار اسب هاى تندرو شده، به جانب «تهران» رهسپار گرديد. (1)

«محمد حسن خان اعتماد السلطنه» فرزند «ميرزا على خان»، با بى شرمى فراوان بر صحت اين جنايت توسط پدرش گواهى داده مى نويسد:

خلاصه قرعه اين خدمت را كه فايده عمومى داشت! به نام والد مولف، «حاج على خان اعتماد السلطنه» زدند، او محض امتثال امر دولتى چند نفر از عوانان و دژخيمان را همراه برداشته به چاپارى روانه كاشان شد، قبل از وصول به كاشان يك نفر از همراهان «اعتماد السلطنه» به جلو رفته به «امير» مژده داد. اينك مهيا باشيد كه خلعت نجات از طرف دولت براى شما مى رسد و حامل خلعت فلان روز وارد مى شود و باز به صدارت خواهيد رسيد، چون قبل از وقت معين تدبيرات ديگرى به كار رفته بود، لهذا «امير» بنا به آن قرائن و بنا به مستدعيات خود، اين سخن را باور كرد ... در روز به حمام رفت كه به پاكيزگى بيرون آيد و خلعت بپوشد ... در اين روز «عزت الدوله» امير را از رفتن به حمام ممانعت كرد و گفت:

از من جدا مشو و صبر كن تا خلعت در رسد ... «امير» بيان كرد كه شما آسوده باشيد از تقصيرات من گذشته اند! (2) اين بگفت و گماشتگان خود را از براى تشريفات و تداركات خلعت پوشان برگماشت و به حمام رفت.

«اعتماد السلطنه» از راه رسيد و خستگى نگرفت و دانست تأخير در اين كار موجب آفات است. از «امير» استفسار كرد. گفتند به حمام است، فوراً با يكى دو تن وارد حمام شد و درِ

ص: 26

حمام را بست. گماشته «امير» كه در سربينه بود وحشت كرد. «اعتمادالسلطنه» گفت: اگر حركت كردى و صدايى بلند ساختى هر آينه به حكم دولت سر خود را به باد خواهى داد.

وى از ترس دم در كشيد و خود «اعتماد السلطنه» با يكى در اندرون حمام وارد شد، «امير» را نشسته ديد، به همان دستور سابق ادب به جاى آورد.

«امير» چون او را ديد دانست كه كار دگرگون است و امروز «اعتماد السلطنه» بايد انتقام بكشد و روز مكافات پيش آمده است فوراً به «اعتماد السلطنه» گفت: دانم به چه كار آمده اى، اكنون از زر و جواهر و نقد هرچه كه بخواهى مى دهم، لحظه اى به اهمال بگذران و وسيله بساز كه سر كار «عزت الدوله» ملتفت شود و به نجات من بشتابد، در اين صورت با حضور او از كشتن من معذور خواهى بود نه مجبور ...

«اعتماد السلطنه» جواب داد، اين راز پنهان نخواهد ماند، همه مى دانند كه من وارد حمام شده ام و هر حيلتى كه به كار برم خيانت به دولت معلوم خواهد شد! و سر من به باد مى رود ...

«امير» از زندگانى مايوس شد و گفت: سر من حاضر است هر چه مى خواهى بكن و به هر چه مأمورى بگو تا ميران غضب معمول دارند.

«اعتماد السلطنه» گفت: من هرگز به كشتن تو سخن نرانم ولى محض امتثال امر همايونى به لفظ خودتان به سلمانى بگوييد كه چند فصد از شما بكند كه خون بسيار بيرون آيد و به راحت درگذريد. امير از شنيدن اين سخن در آن حالت نهايت رضامندى را حاصل كرد و مشعوف شد ... (1) لهذا خود به فصد امر كرد كه چند رگ او را نشتر زند و خون از چند جاى روان شد و اعضاى او سست شد و فى الحال جان داد و «اعتمادالسلطنه» فوراً از حمام بيرون آمد و سوار اسب شده به چاپارى روانه دار الخلافه شد. (2)

«حاج على خان» دنباله جريان را شبى در حال مستى چنين بازگو كرده است:

قدرى كه خون جارى شد، رنگ «امير» پريد و بعد خاكسترى شد به كارگر گفت: در عقب

ص: 27

من بايست، مايل نبود به زمين بيفتد و فرمود انگشترى فيروزه كه در دست دادم متعلق به تو است، كارگر عقب رفت، امير خواست به او تكيه نمايد، اختيارش از دست سلب شد و يك ور به زمين افتاد، به طورى كه سر و صداى مهيبى كرد، از حنجره اش صداى عجيبى بيرون مى آمد، در حال تشنج بود، اين منظره براى من خيلى رقت آور بود! به مير غضب امر دادم دستمال برده در دهان امير گذارد؛ زيرا كف زياد از دهانش بيرون مى آمد تا زودتر از تشنج خلاص شود! (1)

پس از اتمام كار دستور دادم او را شسته در لباس حمام خودش پوشانده، امانت گذارده شود و در حمام را تيغه كنند تا امر دفن او را «شاه» صادر نمايد و به پيش خدمت هاى «امير» گفتم: حال قضيه را به «عزت الدولة» اطلاع دهيد و خود مراجعت كردم. (2)

«كنت دوگوبينو» مى نويسد:

وقتى كارها تمام شد، انتشار دادند كه «امير كبير» در حمام بر اثر خون زيادى كه از او خارج شده مرده ولى مردم قبول نكردند و به سرعت برق، حقيقت مطلب آشكار شد؛ زيرا در اين كشور هيچ امرى سرّى نمى ماند. (3)

منابع تاريخى بيانگر اين حقيقت اند كه «انگليسى ها» پيش از صدور فرمان قتل «امير كبير» از اين نقشه خائنانه مطلع بوده اند و «ميرزا آقا خان نورى» (اعتماد الدوله) نيز كه در اين توطئه نقش بسزايى داشته، كاملا از سوى «انگليسى ها» حمايت مى شده و نوكر آنها بوده است. (4)

«ميرزا آقا خان» نيمه هاى شب با لباس مبدل به «سفارت انگلستان» مى رفته و «حاج ميرزا آقاسى» يك شب او را دستگير و در طويله محبوس مى كند و سپس در حضور دولتى ها پاهاى وى را به جرم جاسوسى فلك مى نمايد و او را به «كاشان» تبعيد مى كند. (5)

«حاج على خان» براى تبرئه خود، در نامه اى كه به فرزندش «عبدالعلى خان اديب

ص: 28

الملك» نوشته چنين مى گويد:

بعد از اين كه اين عبد عبيد پادشاه اسلام پناه، به چشم خود ترجمه حكم «غراف نسلرود» (صدر اعظم روسيه) را از جانب «امپراطور روس» به وزير مختار ديوانه، در دست «غراف» صاحب مترجم «سفارت روس» ببينم كه نوشته شده باشد وزير مختار مامور ايران چون «ميرزا تقى خان» به سفارتخانه ما پناه آورده است و ضمانت او بر دولت اوليه (بايد روسيه باشد) ما واجب است بايد او را كماكان در جاى خود مستقل بكنى و آن ديوانه وزير مختار هم مصمم بر مطالبه «ميرزا تقى خان» به آن تشدد بشود مگر غيرت ملى و نمك خوارگى را بايد شخص كنار بگزارد و لباس ديوثى را بپوشد تا محترم باشد. بحمداللَّه منظور را به اقبال سلطنت عظمى به جا آوردم، چه مضايقه، به عقيده مردم بدنام من شدم، شده باشم، مردم چه مى دانند چه خبر بود، هنوز هم به اغلب مشتبه است كه محض نيل خاطر «ميرزا تقى خان» سياست شده، نمى توانند مردكه خود را به چه نحو به دولت كفر بسته بود و به چه قسم از حمايت آن مفسده ها برپا مى شد! (1)

در حالى كه اولًا: «امير كبير» به سفارت روس پناه نبرده بود، ثانياً: دولت «قاجار» خود را به روس و به دولت كفر بسته بود، ثالثاً: «ميرزا آقا خان نورى» پيش از ادعاى «حاجى على خان» نسبت به «امير»، خود را به «انگليسى ها» بسته و تبعيت آن دولت را اختيار كرده بود و صدر اعظم جانشين «امير كبير» شد و «حاجى على خان» هم صميمانه در همه جا با او همكارى كرد، رابعاً: خود حاجى از وابستگان به انگلستان بود. (2)

«ميرزا آقا خان» به «فرخ خان امين الملك» در سفر «پاريس» او مى نويسد:

«رالنسون» و حاجب الدوله با هم عاشق و معشوق اند رالنسون شريرترين انگليسى ها بلكه شيطان روى زمين است. (3)

خامساً: «نسلرود» اصلا چنين نامه اى ننوشته بود و «حاجى على خان» كه با اين حرارت از غيرت ملى و نمك خوارگى دم مى زد خوب بود از حيف و ميل مال شاه، خوددارى كند تا چوب نخورد و داغ نشود و اموال او را مصادره ننمايند و از آن مهم تر با زن شاه ارتباطى

ص: 29

نداشته باشد كه مستوجب قتل شود و مجبور گردد كه هشت ساعته از «نياوران» به «قم» برود و تحصن اختيار كند. (1)

«محمد حسن خان اعتماد السلطنه» در يادداشت هاى روزانه خويش، راجع به عاقبت كار پدر خود مى نويسد:

«پنجم جمادى الثانيه 1298 ق. چنان كه پدر بيچاره من همين طور با صداقت خدمت كرد عاقبت بعد از شصت سال خدمت به جد و پدر خودش بى كفن مرد. (2)

«اعتماد السلطنه» در باب درگذشت پدرش مى نويسد:

«17 محرم 1300 ه. ق. پدر من در سنه 1284 در خانه «سيد [محمد باقر] جمارانى» كه ييلاق رفته بود مرحوم شد.» و در حرم «حضرت معصومه» در قم مدفون گرديد.

«حاج على خان حاجب الدوله» مردى بوده بسيار خوش بنيه- بى بند و بار- خوش قيافه- عياش- خوش صحبت- بذله گو- شوخ و در خوش گذرانى و راحت گذرانى و راحت طلبى و ظرافت، شهرتى بسزا داشته و سر سفره نهار و شام بايستى برايش ساز بزنند اما ساز را بيرون كوك بكنند. دو دسته مطرب زنانه داشته، «حبيب سنتورى» ملقب و معروف به سماع حضور «پسر كوكب سبيلو» كه از نوابغ اين هنر بوده در خانه او به دنيا آمده است. (3)

«ميرزا على خان»، چهار نفر اولاد (فرزند) داشت، سه ذكور و يك اناث، هر يك از يك زوجه: فرزند بزرگتر، «عبدالعلى خان اديب الملك» است كه مادرش «صبيه ملااحمد» از علماى «مراغه» كه به مستجاب الدعوه معروف بود، پسر ميانى، «عبدالحسين خان» سرهنگ فوج «خلخال» كه مادرش از سادات «مرند» بود، پسر كوچك «محمدحسن خان صنيع الدوله» است كه مادرش صبيه «رضا قلى خان» قجر كه از اولاد «مصطفى خان قاجار قوانلو» برادر «آقا محمد شاه قاجار» است. (4)

به هر حال «حاج على خان» با دست يازيدن به قتل «ميرزا تقى خان امير كبير»، يكى از قهرمانان مبارزه با استعمار و استبداد، ننگى ابدى را براى خود در تاريخ كشور ايران ثبت و

ص: 30

ضبط نمود.

گرچه «حاج على خان اعتماد السلطنه» به دليل ارتكاب چنين جنايت بزرگى در تاريخ كشور ما، فردى خوش نام نيست، ليكن از آن جا كه سفرنامه تنظيمى وى، حاوى اطلاعات تاريخى، جغرافيايى، علمى و دينى فراوان است، مى تواند براى دانش پژوهان و به ويژه مورّخان مفيد باشد؛ لذا در صدد برآمدم تا اين سفرنامه را احيا كرده، در اختيار هموطنان ارجمند قرار دهم.

ص: 31

ص: 32

تابناكِ خورشيد شهرياران، به سير مقاماتِ سعادات جاودان موفق آمد.

بوالعجب من عاشق اين هر دو ضد

زهى ذاتِ ملكوتى صفاتِ ملوكانه، كه در اطوار (1) سياست او، انواع سعادت نهانى پيدا است.

چاكرِ شاكر «على بن الحسين»

بعد از آن كه به اشارت أعلى، زيارت «عتبات مُعلّى» را حدِّ ترخّص يافت، و به نيل آن سعادت فايز گشت؛ به فحواى وَلَئِنْ شَكَرْتُمْ لأَزِيدَنَّكُم (2)

چون در شكر اين نعمت حق شناسى كرد، لابد به دولت اصل و نعمت راه يافت.

شكر نعمت نعمتت افزون كند.

از راه بيابان همّت، عزم زيارت حرمِ عزّت كرده ... إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي سَيَهْدِينِ (3)

. در قطع طريق، از قاطعان طريق، (4) رنج ديد [و آن را] گنج دانست؛ زحمت و آزار را رحمت كردگار شناخت.

زِمير قافله گاهى تغافلى شرط است كه بى نصيب نمانند قاطعان طريق

شب ها مرحله پيمود، تا به «حلب شهبآء (5)» رسيد؛ و به آبادىِ آن از قاطعان راه، آزادى جست.

ص: 33

از پى ظلمت بسى خورشيدها است

هنوز به «دمشقِ شام» وارد نگشت، كه آفتاب خواتينِ زمان، «مهد عليا»، ستر كبرى، ام الخاقان، در مقام كفالت چاكر برآمد. إعطاف (1) او، دعاگو را خالصاً مخلصاً، استطاعت جوار «مدينه پيمبر»، و بقاع «بقيع» و جوار حرم داور، و بناى منيع (2) داد. اگرچه كفاره عصيان بى پايان را، چندى گرفتار تب بود. و از سُموم هُموم (3)، به انواع مشقّت و تعب ابتلا داشت، ليكن به مصداق «... لَمْ تَكُونُوا بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنفُسِ ... (4)

همه را سهل مى شمرد و به شوق اين كه، اقصى مراتبِ دعاگويىِ وجود اقدس را استقصا كرد.

رنج راحت دان چه [چو] شد مطلب بزرگ

هموم را نشاط مى دانست، و سموم را انبساط.

هر كجا باشد شه ما را بساط هست صحرا گر بود سمّ الخِياط (5)

عزم صادق، علّت (6) را به صحّت مبدّل كرد. همين كه به موقع اعمال رسيد، هر غائله (7) بود زايل گرديد. عبدِ مجرم، محرم شد و به زمزمه لبيك متّرنم (8)، بعد از غسل به آبِ زمزم و طوفِ حرم، روىِ خاك آلود را، سفيد كرد.

سود بر درگه حقّ روى اميد ساخت فرشِ ره او موى سفيد

«حجرالاسود» را بوسه داد و از عمرِ خود تمتّع برد، در سعى «صفا و مروه»، و درك

ص: 34

مواقِع «عرفات» و «مشعر» و «منى» و «جمرات»، شوق به فديه و قربان رسيد، به خاطر چاكر آمد كه براى بقاى وجود مسعود «شاه اسلام پناه»، تن را فديه كند و جان را هديه سازد، به تقريب ناقابلى، اين خيال را از خطراتِ خاطر دانست، به جاى «فَتَقَبَّلْ مِنّا»، (1) «رَبَّنا لاتُؤاخِذْنا بِما نَسِينا» (2)

گفت و تقديم اين عمل را، تقصير شمرد. از سرّ آن درگذشت؛ و به سر گذشت سفر و وقايع احوال و بدايع (3) هر شهر، و مسافت فيمابين منازل، به تعيين فراسخ و ساعاتِ راه، و وضعِ سلوك اهالى «روم»، و اهليّت مردم آن مرز و بوم، و قواعِد نظام و ملك دارى، و طريقه إعزاز و اكرام، و سليقه ايشان در توقير و احترام، به طريق اجمال تقرّبى جست.

تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد

پيداست كه توفيق اين سفر، نعمتى است بزرگ، حقوق اين نعمت جويان، كه در لوحِ سينه و خاطر ثبت است، بهتر كه ثبت سفينه (4) دفتر باشد.

سفر كعبه به صد جهد به سر بردم، رفت سفر دير مغان است دگر بار مرا

و باللَّه التوفيق

ص: 35

ص: 36

و اسب تاتارخانه بدهند، و در هر منزل از پنجاه زيادتر، و از صد كمتر، سوار مستعّد با يك يوزباشى، (1) به جهت محافظت راه و گذراندن «پوسته» «پُست»، كه عبارت از چاپار دولتى خودشان باشد، ساخلو (2) گذاشته، زياده اهتمام دارند، كه مبادا به آن چاپار دولتى در بين راه، از دزد و دغل صدمه برسد. به جهت آن كه حضرات تجّار، امانت بسيار، از پول و اسباب، جواهر و نوشته جات، همراه چاپار دولتى، از «اسلامبول» روانه اين شهرها الى «بغداد»، كه راهشان يكى است، از آن جمله شهرها، كه در سر راه «بغداد» است، «ديار بكر»، «ماردين» (3)، «موصل»، «كركوك»، «بغداد» نهايت اهتمام دارند، كه درست و بى عيب برسد.

و در همه منازل سوار گذاشته اند و مصارف مى شود، مقصودشان اين است كه محافظتِ پُست شود.

در هر پانزده روز، از «اسلامبول» به «بغداد»، كه پنجاه شصت منزل است، متّصل چاپار مى رسد، و مصارف اين همه سوار و اسب هاى چاپارخانه بالمضاعف (4)، از وجهِ كرايه نوشته جات، و امانت تجّار و غيره در مى آيد. كرايه نوشته جات، هم وزنِ طلاست، مثلًا شخصى مى خواهد از «اسلامبول» به «بغداد» كاغذ بفرستد، اوّل مكتوب خود را به «تاتارآقاسى»، «رئيس چاپارها» مى نمايد كه در «اسلامبول» مرد معتبرى است، و هم وزنش را طلا مى دهد، پانزده روزه مى رساند و جواب مى آورد، حالا كاغذهاى نوشته جات را، محضِ خاطرِ كرايه، چنان نازك و لطيف كرده اند كه دوهزار بيت كتابت كنند، نيم مثقال با سرچسبانش تمام مى شود، لاكِ سر كاغذ را، كه كرايه مى برد موقوف (5) كرده اند، كه وزناً زياد است، يك سرچسبان از لعابى ترتيب داده اند، مثل بلور الوان عوض لاك، و

ص: 37

همچنان (1) سنگ جواهر، اين گونه اجناس هم، مثل كاغذ كرايه دارد، ولى [اگر] جنس از اين دو فقره تجاوز كرد، قابليّت بار بستن به هم رساند؛ مثلًا شخصى يك بار تمام، كه عبارت از بيست و چهار من به وزن «تبريز» باشد، او را به حساب فرسخ كرايه مى گيرند، فرسخى دو قروش و نيم، كه عبارت از پانصد دينار باشد، و همچنان شخصى [كه] سوار اسب تاتارخانه باشد، كرايه اش بى تفاوت مثل يك بار است، بايد ساعتى پانصددينار بدهد، به نظر چندان نمى آيد، ليكن منزلى كه دو فرسخى فرضاً مسافت داشته باشد، بايد يك نفر كه سوار يك مال است، پنج هزار دينار بدهد. اگر مال از خود باشد، منزلى پانصد دينار بيشتر مصارف ندارد، تفاوتش اين است كه، با اسب تاتارخانه به تعجيل به مقصد مى رسد، و در نهايت امنيت. چرا كه همراه اسب تاتارخانه، سوار دولتى هست، محال است كه براى او، صدمه از دزد و دغل برسد، در خاك هر والى ولايتى، نُقصانى به هم رسد، بايد از عهده آن برآيد.

با وجود اين همه تفصيل هاى ظاهرى، بنده درگاه، از جناب حاجى «محمد نجيب پاشا»، والى مملكت «بصره» و «بغداد» و «شهر زور (2)»، اسب تاتارخانه بدون وجه كرايه، به اين معنى كه خود «پاشا» وجه كرايه را، اكرام كرده بود الى حدّ خودش، و بيست سوار جَبَلى، با بيدق (3) و طبل همراه داشتيم.

ص: 38

زياد بود، چنانچه دو نفر از عرب، و سه رأس اسب از آنها كشته شد. از قرار تقرير همراهان، گويا يكى از تيپ عرب را، بنده با گلوله به درك واصل كرده بودم.

بالاخره هر چه باروت داشتيم تمام شد، و از خارج كسى به امداد ما نيامد، عرب قريب هشتاد سوار بودند، مطمئن شدند كه ديگر در تيپ ما قورخانه (1) باقى نمانده، يك دفعه همه هجوم آوردند، كه هر نفرمان به دست چهار نفر عرب مانديم، شش نفر از ما زخمى شد، يكى بنده بودم و يكى آن ميرزانامِ آدم (2) بنده، چهار نفر از سوارهاى جنگى كه [يكى] از آنها، دو روز ديگر مرد، چنان لخت و برهنه مان كردند كه تنبان در پاى احدى باقى نگذاشتند، اسب و اسباب جبلى ها و تاتارخانه را به كلى گرفتند، به علاوه يك قافله هم در جلو ما بود، كه قريب پنجاه شصت چار (3) و بار داشتند. آنها را هم به صورت ما كردند، و در نهايت پريشانى از منزل كه «دلى عباس» باشد، مراجعت كرديم.

پاى پياده، گرسنه و برهنه، كيفيّت ماجرا را به والى بغداد نوشتيم، تأسف زياد خورده، ده تومان نقد بفرستاده، بنده انعام داده، كاغذ معذرت نوشت. آن «يوزباشى» (4) سوار منزل «دلى عباس» را معزول كرد، دوباره خواهش كردم برقرار نمود. سه هزار لشكر براى نظم آن راه بيرون فرستاد، كه هيچ ثمرى به درد ما نداشت، و اين كار را براى محافظت و نظم مملكت خود مشغول داشت. هرچه اسباب تدارك سفر «شام» و همراه داشتيم، به يغما رفت.

«نواب رضاقلى ميرزا» كه «نايب الاياله» ملّقب است، در «بغداد» وطن دارد، پسر فرمان فرما، «حسنعلى ميرزاى» مرحوم است، چندان خصوصيّت (5) هم فيمابين ما نبود، نهايت بعد از شنيدن اين ماجرا، محبت نموده دو دست رخت، و پاره اى اسباب و ملزومات سفر، براى بنده فرستاد.

ص: 39

والى «بغداد» مجدداً حكم مؤكّد، براى اسب تاتارخانه و سوار حافظ و مهمان دار تعيين نموده، هشت روز در منزل «دلى عباس» براى انتظام اين امورات، گوشه خرابه اى، كه خوراك و پوشاك و رختخواب، البته كمتر از يكى از رعاياى «آدينه كوى»، كه يك دهى است در «بغداد»، خوراك شان ارزن، و فرش و رختخواب شان خاك، و پوشاك شان يك قطعه پوست، بارى باز هر چه بود تمام شد.

شب سمور گذشت و لب تنور گذشت

بعد از رسيدن خبرِ «بغداد» حركت كرديم، سخن در اين جا بود كه يك مداخل (1) بزرگ، و يك منصب كلّى، از فقره تاتارخانه براى «دولت روم» فراهم آمده است، هم امور دولتشان مى گذرد و هم منفعت كلى حاصل مى كنند.

ص: 40

«نجيب پاشا» پرسيد، و او هم عرض كرد، سلطان گريسته بدو گفت: بگو كه انتقام خيبر را كشيدم! مگو خدمت به دولت نمودم.

القصه، شب هيجدهم شهر شعبان كه اول عرض شد، از «بغداد» بيرون آمديم.

ص: 41

تا به حال به آن خوبى و به آن لطافت و شيرينى هندوانه نديده ام!

ص: 42

آبادى خوب، هر يكى يك قصبه است، آب بسيار خوب، برف هم گاهى از بيست فرسخى مى رسانند، ميوه فراوان، شهرك آباد منقّح (1)، مردمان مهربان مهمان نواز، خيلى خانواده هاى (2) قديم هم مى رسد (3)، مى توان چندى ماند زندگى كرد، شكار آهو و تيهو (4)، و بسيار باغات خوب دارد. «طلعت آقا» از جانب والى بغداد، در آنجا حاكم است، بسيار آدم با چم و خم (5) است، نهايت انسانيت را دارد.

«كركوك» امروز هم اين شهر، مركز حكومتى است، تابع ولايت «موصل»، واقعه در شمال غربى «شهر زور»، اين شهر را بالاى تلّى ساخته اند، قلعه استوارى دارد و مسكن سيزده هزار نفس است. نايب الحكومه هاى «روان دوز» و «صلاحيه» و «اربيل» و «راتيه» و «كوى سنجاق» و «آلتون كوپرى» و غيره، تابع اين حكومت اند. به روايتى قبر «حضرت دانيال» در اين شهر است، در حول و حوش اين شهر، معادن زفت (6) و نفت بسيار است، در سال (1156) هجرى در دشت اين شهر، قشون «عثمانى» به قشون «ايران» غالب آمده، اين شهر را استرداد نمودند.

ص: 43

مى كنند، «نايب الحكومه» حاكم «كركوك»، كه تابع ولايت «موصل» است، در اين قصبه مى نشيند، اهلش ترك زبان، رودخانه «زاب سفلى» در كنارش مى گذرد، كه در فصل بهار «كلك (1)» و «كشتى» كار مى كند، در هشت منزلى «بغداد» واقع است، و سه منزلى «موصل» است، مكرر شده در وقت زيادى آب، سه روزه اسباب مأكولات، بار «كلك» كرده [به] «بغداد» مى رسانند، هشت فرسخى شط داخل مى شود، رودخانه مزبور كه در كنار قلعه جارى است، چنان اتفاق افتاده است كه پنجاه ذرع به قلعه مانده، دو قسمت مى شود.

رودخانه نصفى يك طرف قلعه مى گذرد، و نصف ديگر از طرف ديگر، قلعه را رودخانه، مثل خندق احاطه كرده، باز دوباره مثل اول به هم وصل مى شود، بسيار جاى باصفا است، دو دروازه دارد كه از روى پل است، و راهش منحصر است به آن دو پل، اطرافش صحرا است و اين قلعه در بلندى اتفاق افتاده است، هرگاه ساكنين قلعه ذخيره داشته باشند، در قلعه دارى خوب مى توانند تاب بياورند. حاجى «نجيب پاشا» والى «بغداد»، يك كاروان سراى بسيار بزرگ [با] بناى عالى در كنار رودخانه ساخته است، اهلش ترك زبان، بدلهجه [و] بدگل (2) هستند.

ص: 44

مضبوط دارد، چهار ارّاده توپ، قريب پانصد خانوار (1) در آن قلعه ساكن، و مابين قلعه قريب هزار و پانصد خانوار (2)«2» رعيت دارد، بسيار خوش آب و هواست. آب خوراكشان به قدر نصف آسيا از كوه مى آيد، به آن گوارايى آب بسيار كم است.

در شش فرسخى كوه است، برف زياد دارد، براى فروش مى آورند. «محسن افندى» نهايت اكرام كرد، ولى يك «ولى عثمان» نام بود، «يوزباشى» سواران قلعه، بر پدرش لعنت! براى سوار همراه نهايت هرزگى كرد.

«اربيل» شهرى است واقع در جنوب شرقى «موصل»، اهالى اين بلده تماماً كُرد، و عبارت از چهار هزار خانوار است.

«اسكندر رومى»، سيصد و سى و يك سال قبل از «ميلاد عيسى»، در اين جا «داراى كيانى» را شكست داد. و به روايتى همان روز مبدأ تاريخ اسكندرى مقرر گرديد، و اين شهر از بلاد جبل محسوب است، در قديم الايام پايتخت بلاد «زور» بود و در مابين رودخانه هاى «زاب بزرگ» و «زاب كوچك» واقع است، دو منزل از «موصل» دور، و اطراف قصبه، به يك سور (3) استوار محصور است، آبادانى در زمين مستوى (4) است.

ص: 45

و فقرا و مساكين وابناى سبيل را اطعام مى كرد و اكسا (1) مى نمود و انعام مى داد. مدرسه واسعى بنا نموده؛ مدرّسى از حنفى و شافعى مأمور به تدريس كرده بود. در هر هفته به همان مدارس رفته، به طلاب انعام مى داد، و «خانقاهى» از براى صوفيان معين كرده بود، و صوفيان را نيز اكرام مى كرد.

در هر سال دو دفعه به لنگرگاهها مال وافر فرستاده، اسراى اسلاميه را از كفار خريده، و مخارج راه آنها را داده به ممالكشان مى فرستاد، در هر سال از براى فقراى حرمين، پنج هزار تومان ارسال مى داشت، آب جبلِ «عرفات» را اين حكمران عاليقدر جارى نمود، و چند بركه عالى در اين كوه بنا كرد.

اين پادشاه حرمت زياد به عيد ولادت «حضرت فخر عالم» مى نمود، و روايت مى كنند كه از براى جشن عيد مزبور، كه اين پادشاه برپا مى كرد، انبوهى از قُرّاء و علما و ادبا و شعرا و حكما و صاحبان فنون و صنايع، از «عراق» و «شامات» و «كردستان» و «ايران» و ساير ممالك متجاوره آمده، در «اربيل» جمع مى شدند. و اين پادشاه نيز يك ماه قبل از عيد مولود، بيست قُبّه (2) از تخته، نصب مى كرد و تمام اين قبّات عبارت از چند طبقه بودند، و آنها را مزّين به انواع اسباب ذى قيم مى نمود، در اين طبقات خنياگران (3) خوش صوت، و سازنده ها و ساير صاحبان صنايعِ نفيسه نشسته، آهنگ ساز و آواز و اجراى صنعت مى كردند. اهالى از داد و ستد دست مى كشيدند و اين قبه ها، از دروازه شهر تا به «خانقاه» مثل خيابان، روبرو نصب مى گرديد.

هر روز بعد از عصر، اين پادشاه از اين خيابان آمده، در يكى از اين قباب نشسته، تماشاى صنايع بديعيه صاحبان فنون را مى كرد، خيمه شب بازى هاى خوب، به نظر اين پادشاه مى رسانيدند. و شب ها در «خانقاه» وجد و سماع صوفيان را تماشا كرده، در آنجا

ص: 46

مى خوابيد، و بعد از نماز صبح به شكار مى رفت، و روز مولود كه مى شد، گاو و گوسفند و شترِ زياد، با ساز و آواز به آن خيابان آورده، قربان مى كردند و از گوشت هاى آنها انواع اطعمه طبخ، و به حضار قسمت مى نمودند. و در شب مولود در قلعه، بعد از نماز خفتن، صوفيان سماع كرده، بعد هر يكى از صوفيان و غلامان، مشعل ها و چراغ ها دست گرفته، در جلوى اين پادشاه، تهليل گويان به «خانقاه» مى آمدند.

بعد از نماز صبح، اين پادشاه بزرگ، در يك تخت عالى نشسته، اعيان و اشراف را در حضور خود جلب مى نمود، جا به جا خوان (1) ها را گسترده، حضار را به انواع اطعمه، اطعام مى كردند. وعاظ وعظ مى نمودند، قارى ها تلاوت قران مى كردند. شعرا اشعار خودشان را در مجامع مى سرودند، و اين پادشاه نيز در نسبت مراتب، حضار را با «خلع (2)» و «انعامات (3)»، مسرور مى فرمود.

اين پادشاه در هيچ جنگى شكست نخورده، نصرت يافته است [وى] در روز هجدهم رمضان سال (630) وفات يافت، بنا به وصيت خود، [جنازه وى را] به «مكّه مكرّمه» مى بردند، كه وقوعاتى روى داد، نتوانستند ببرند. در جوار مشهد «جناب امير» عليه السلام واقعه در «كوفه» دفن كردند. زوجه محترمه مشارٌاليه، كه موسوم به «ربيعه خاتون» بود، در سال (640) وفات يافت، نعش مشارٌ اليها را در «شام»، در مدرسه بنا كرده خود او، كه در صفح (4) «قاسيون» واقع است، دفن نمودند. (انتهى)

ص: 47

ص: 48

كشتى، دست انداز (1) ندارد. جسرش [را] با چوب [و] تخته پوشانده اند، كشتى هاى جسر هم يكسره است، نه مثل كشتى هاى جسر «بغداد»، و خود شهر باغ و باغچه ندارد، بسيار بد سواد (2) و بى صفا شهرى است، كوچه هاى تنگِ بسيار كثيفى دارد. چيزى كه دارد سنگ بسيار، كوچه ها را سنگ فرش كرده اند. طاق همه درخانه، چه اعلى چه ادنى، يك پارچه سنگ است، باغاتشان نيم فرسخى شهر است، سرايى كه عمارت والى باشد، در هزار قدمى شهر است، در لب «شط» واقع شده است، بسيار جاى باصفا است، قلعه استوار و عمارات عالى دارد، سربازخانه، توپخانه دارد، در ميان ارگش چيز بسيار قشنگ كه به نظر آمد، در ميان شهر «موصل» اين بود كه، قريب ده جا قراول خانه (3) ها ساخته اند، دم هر دروازه و سر هر گذر، كه براى پنجاه نفر سرباز منزلى ساخته اند، در نهايت قشنگى [و] زياد منقّح، (4) براى خاطر اين است، هرگاه در شب يا روز يك فسادى در ميان كوچه و بازار اتفاق افتد، آن سرباز حاضر باشد، هم زينت شهر است، و هم براى دفع فساد بهتر از اين تدبير نمى شود.

خلاصه كاهيا (5) كه وزير باشد «كلوله پاشا» است.

نهايت محبت و اكرام را، «والى موصل» با بنده نمود، به سياق (6) «نجيب پاشا»، اسب چاپارى داد الى [تا] شهر «ديار بكر»، و همچنان سوار همراه كرد، يك شب هم خانه «حبيب افندى» منشى اسرارش، مهمان نمود و مهماندار بود.

در شهر «موصل» دو نفر قونسول است، يكى «قنسول دولت انگليس» است، يكى از «دولت فرانسه»، هر دو بيرق مى زنند، «قنسول فرانسه»، به علت اين كه «باليوز» (7) مقيم

ص: 49

«بغداد»، از «دولت فرانسه» با بنده دوست بود، سفارش از بنده به او نوشته بود.

روز ورود، «قونسول فرانسه» جلو بنده اسب فرستاد، آدم فرستاد (1)، در خانه خودش يك شب و يك روز مهمانى كرد، نهايت اكرام را نمود، يك زنى داشت از اهل «كاوورازميرى»، به نظر هجده ساله مى آمد، مثل پنجه آفتاب بود، زبان «تركى عثمانى» را فى الجمله ياد گرفته بود، زياد به بنده مهربانى كرد، موى سياه، چشم و ابروى سياه، و خال هاى هاشمى با موقع در صورت آن خاتون بود، كه در فرنگى ها خال كمتر ديده شده است، چون زن «حكيم سرجان» كه به معالجه به «طهران» آمد با زن «قونسول موصل»، خويش بود، با هم نشانها داديم، سبب زيادتى دوستى آن شد. «اقبال الدوله» شاهزاده «هندوستان» كه در «بغداد» ساكن است و در «بغداد»، دوستى داشتيم.

به علت غلبه سودا، (2) در «موصل» آب گرم است، موسوم به «حمّام على»، آمده «اقبال الدوله» را در «موصل» ملاقات كردم، در كمال مرتبه اظهار محبت نمود، و به «سهراب» آدم بنده، سى قران كه سه تومان باشد تعارف كرد، كاغذ دوستانه به بنده نوشته بود، كه هر چه خدمت دارى بگو. «راغب آقا» مانيجى (3) حضرت «سلطان عبدالمجيد خان» براى سياحت «اسلامبول» الى «بغداد» آمده بود. در جزو رسيدگىِ احوال رعيت و حكّام مأمور بود، كه آيا چگونه است رفتار حكام اين صفحات با مردم؟ و براى والى «بغداد» شمشير مرصّع (4) آورده بود، «حكام عثمانى» در جزو، اين فقره را فهميده بودند، چنان اعزاز و اكرام مى كردند. مثل پادشاه از «بغداد» هشتاد هزار غازى (5)، كه عبارت از سى و شش هزار

ص: 50

تومان باشد، پول و شال و اسب و مرواريد، تعارف كردند.

ص: 51

دست «بنو تغلب» از «بحرين» گريخته، و التجا (1) به جزيره نموده بود، «موصل» را ضبط و دولت «بنى عقيل» را تشكيل كرد.

در سال چهار صد و هشتاد و شش، «تنش» سلجوقى، جزيره را از دست اينها انتزاع، و حاكمش «ابراهيم بيگ» را قتل نمود. در پانصد و بيست و يك «عمادالدين زنگى»، ضبط نموده، دولت اتابكان را تأسيس نمود.

در سال ششصد و نوزده كه «ناصرالدين محمود بن قاهر» وفات يافت، «بدر الدّين لؤلؤ» خود را مَلِك رحيم ناميده، بساط سلطنت را چيد، زيرا استناد به «هلاكوخان» داشت.

در سال ششصد و پنجاه و نه، اين طايفه هم منقرض شد [و] اين مملكت به دست «مغول» افتاد، بعد از مغولان، يكى از شعبات «ايوبيّه» ضبط كردند، از آنها نيز «آق قيونلوها» و از آنها نيز «ياوز سلطان سليم خان عثمانى»، در سفر «مصر» گرفته، ضميمه «ممالك عثمانى» نمود، در سال سيصد و هفتاد و شش، اين شهر شهير، از زلزله خراب شد.

اما امروز اين شهر، مركز ولايت «موصل» و والى نشين، و «ارامنه» و «يهود» و «گبر»، بسيار كمتر است، در تحرير نفوس جديد، بيست [و] سه هزار نفس ثبت دفتر اين شهر گرديد. دو هزار نفس آن طايفه «نسطورى»، كه شعبه اى از «كلدانيان» اند. و سى و هشت هزار «سنى شافعى» و دو هزار نيز «يزيدى» است. اين شهر سيصد و هفتاد كيلومتر (2) از «بغداد» دور، و در شمال آن واقع است.

اطراف شهر محاط به يك ديوار ضخيم خندق دار، و ديوارهاى خانه هاى اهالى، عموماً از سنگ يا از آجر پخته است، بيست و دو مسجد بسيار قشنگ دارد، كه دو عدد آنها مسجد جامع خيلى عالى است. قلعه بسيار استوارى است كه در قديم الزمان در جزيره واقعه در رودخانه ساخته اند. شيشه گرى و مخمل بافى و قالى بافى و نمدمالى از صنايع قديمه اين شهر است. «سربازخانه» و «مطبعه» (3) و «مريضخانه» و «مكاتب

ص: 52

صبيانيه» (1) و «رشيديه» «2(2) » و «اعداديه» (3) و «تلگرافخانه» را دارد.

ص: 53

حتى معروف است كه در وليمه ختنه «سلطان عبدالمجيد» و «سلطان عبدالعزيز»، كه تمامى وزراء و رجال «دولت عثمانى» را، «سلطان محمود ثانى» دعوت كرده و مدعوين هم هدايا و پيش كش هاى گرانبها برده بودند، در اين مهمانى مشارٌاليه هم كه والى «ارزنةالروم» و سر عسكر شرق بود، حضور داشتند، چون هداياى مشاراليه عبارت از چند ظرف نقره بود، و از براى عمله خلوت هم برخلاف ساير وزراء چيزى نياورده بود، عمله خلوت سلطانى مى خواستند كه اين وزير را در ميان اقران و امثال خود تحقير نمايند، به سلطان عرض كردند كه «اسعد پاشا» تاكنون وضع قديم خود را از دست نداده، حتى لباس جديد رسمى نپوشيده، مثل شتربان هاى «تركمان» لباس پوشيده است، چون اهالى مملكت اين مرد، همه ساربان اند و خودش هم ساربان بود، از آن جهت وضع و رخت اهالى مملكت خود را از دست نمى دهد، با اين كه شتربان بوده، كبر و غرورش در مرتبه اى است كه هرگاه حكم همايون صادر شود، كه مهار يك قطار شتر را در دست گرفته، پنج قدم راه برود، اعتنا به امر سلطان نمى كند.

«سلطان محمود» كه حرف عمله خلوت را شنيد، حكم كرد كه «اسعد پاشا» را احضار كرده، مهار يك قطار شتر را به دست او بدهند. «اسعد پاشا» و قطار شتر كه حاضر شد، سلطان به بالاخانه كه ناظر ميدان سلام بود آمده، تماشا مى كرد كه «اسعد پاشا» چه خواهد كرد، يكى از عمله خلوت، مهار شترها را در دست گرفته، جلو «اسعد پاشا» آمد، عرض كرد كه حكم «همايون» است كه مهار اين قطار را گرفته، تا به سمت درخت چنار ببريد!

«اسعد پاشا» فرمود: من سگ چوپانم نه ساربان! ساربانى كار سگ نيست! برو مردكه بى سر و پا، چوپانِ صد كرور خلق مى داند، كه ساربانى كار سگ گله نيست! مى خواهد كه از آنجا به منزل خود برگردد، سلطان از بالا صدا مى كند: بابا! بابا! بيا بالا، بيا بالا!

«اسعد پاشا» كه به اين التفات نايل مى گردد، داخل در عمارت شده، قدم به نردبان مى گذارد، «سلطان»، حكم به توله بانان مى كند، كه چند توله به استقبال «اسعد پاشا» بفرستند. توله ها «پاشا» را در بالاى پلّه استقبال كرده، بناى عوعو را مى گذارند. «اسعد پاشا» به غيظ (1) مى گويد:

ص: 54

هم قطاران تجاوز از حد خودتان نكنيد، حفظ حرمت من براى شما واجب است، زيرا انتساب من به اين درگاه، از شما قديم تر است.

سلطان اين جواب را كه از او مى شنود. (بلى واللَّه! بلى واللَّه) گويان وزير خود را پذيرفته، مظهر انواع التفات مى فرمايد، و حكم مى كند كه صد و بيست هزار تومان قرض او را از خزانه خاصّه بپردازند.

اين «اسعد پاشا» همان شخصى است كه با «امير نظام» مرحوم در «ارزنة الروم» مناقضت (1)ورزيد، و باعث ايقاد (2) آتش همان فساد شد كه تفصيل آن در تواريخ «ايران» و «عثمانى» مبسوط است، و خلاصه فقره مذكوره از اين قرار است:

در ترجمه حال «حاجى نجيب پاشا» والى ولايت «بغداد»، اشارتى بگذشت كه در سال هزار و دويست و پنجاه و هشت هجرى، عساكر «بغداد»، به حكم «نجيب پاشا» «كربلاى معلا» را قتل و نهب (3) كردند و در اين موقع چون «اعليحضرت شهريار غازى محمدشاه» در بستر بيمار بودند، امناى دولت علّيه، واقعه را مستور داشته، به عرض حضور مبارك نرسانيدند.

پس از آن كه واقعه، معروض و مسموع چاكرانِ حضرت سپهر بسطت (4) معلّى گرديد، رنجشى كه از كار «محمّره» در خاطرِ مهر مظاهرِ اقدس بود، اين غايله صد برابر آن افزود، و چون چندى بگذشت، سفرا و وزراى خارجه، به اصلاح ذات البين پرداختند، و مقرر شد از دول اربعه «روس»، «عثمانى» و «ايران» و «انگليس»، چهار وكيل تعيين شود و وكلاى مذكوره در مجلسى جمع شده، گفتگو نمايند؛ و به موجبات استرضاى خاطرِ امناى «دولت علّيه ايران» پردازند، بنابراين به اشاره «حاجى ميرزا آقاسى»، «ميرزا

ص: 55

جعفرخان مشيرالدوله» كه از سفارت «اسلامبول» مراجعت كرده بود، در سال هزار [و] دويست و شصت، به اين خدمت مأمور شد و قرار دادند به اتفاق وكلاى ديگر، در «ارزنةالروم» توقف كنند، و در اين امر خوضى (1) نمايند و قرارى دهند.

چون «ميرزا جعفرخان مشير الدوله» از «طهران» به «تبريز» رسيد، مريض شد و در بستر ناتوانى افتاد، «حاجى ميرزا آقاسى»، «ميرزا تقى خان فراهانى» وزير نظام را، از تبريز به جاى «مشيرالدوله» تعيين نمودند، و او نيز در نهايت جلال، و به قدر دويست نفر از معارف اهل نظام را، لوازم حركت و سفر داده، با آنها به «ارزنةالروم» رفت و در عرض راه، بنا به تأكيدات و تبليغات «اسعد پاشا»، سرحدّداران و نايبان حكومات بلاد واقعه، در عرض راه، از ايشان استقبال و پذيرايى كردند، و در «ارزنةالروم» در محله «مومچى» عليخانه «احمد آقاى كرد شادللى» را، كه در آن وقت يكى از خانه هاى معتبر اين شهر بود، براى مشاراليه مهيا نمودند، و مقرر شد كه هر روز، در خانه يكى از سفراى دول اربعه حاضر شده، گفتگو نمايند و حاصل مقالات خودشان را بنويسد، تا مسأله به انجام رسد و «انورى افندى» نيز از براى اين كار از جانب دولت «عثمانى» وكيلِ مرخّص، (2) معين گرديده بود.

وكلاى دول اربعه، سه سال تمام در اين شهر مانده، در هيجده مجلس صورتى به اين كار داده، موفق به عقد معاهده شدند. ولى صد حيف كه اين فقره در يك وضعى كه باعث خشنودى دولتين منازعين باشد، انجام پذير نشد، و باعث اين هم بدسلوكى (3) و خودستايى و بدمعاملگى بستگان «اميرنظام» و رعيت ايرانيان مقيم در اين شهر، با اهالى «ارزنةالروم»، كه عموماً صاحب شدت شكيمه، (4) و نافهم و اغلب جاهل و از نتايج كار غافل هستند، بود.

چون حكومت، محض خاطر «اميرنظام» از حركات غير لايقه ايرانيان مسامحت (5) مى نمود، الواط و اشرار از رعيت اين دولت، كه در «ارزنة الروم» به اسم كاسبى مى بودند، به پشت گرمى سفير، هر روز آشوبى برپا مى كردند، هر كس شاكى از ايرانيان مى شد، در

ص: 56

«حكومت عثمانى» مؤاخذه مى گرديد، اعيان و اركان بنا به اصرار اهالى، مراجعت به «اسعد پاشا» والى ولايت كرده، رفع اين بدكردارى را استدعا نمودند.

«اسعد پاشا» مخصوصاً به خانه امير رفته، همين فقره را اظهار كرده بود، گويا «اميرنظام» اعتنا به گفتار «اسعد پاشا» نكرده، و محلى هم به او نگذاشته بود، كه ميانه اين دو شخص بزرگ به هم خورد، اگرچه «انورى افندى» ميانه گيرى كرده، آشتى به آنها داده بود، ولى كبر و غرور هر اين دو شخص بزرگ، مانع عقد مسالمت قلبى آنها آمد.

ايرانيان كه جلوشان را خالى از موانع يافتند، بدسلوكى را زياد كردند، حتى روزى يكى از بى سروپايان آذربايجانى، «امين افندى» نامى از علما را، در كوچه حمام «چيفته گوبك» تنها به دست آورده، بدون جهت شتم و ضرب كرده بود، مضروب به مجمع علما عارض شده، و چند نفر از آنها نيز پيش «اسعد پاشا»- كه قلباً از امير رنجيده، مى خواست كه وهنى به كار او برساند، شاكى شدند. به آن چند نفر علماء كه رئيسشان «حاجى خليل افندى» نامى بود، گفته كه من نمى توانم جلو اين اشرار ايرانيان را بگيرم اگر مرديد، خودتان از عهده آنها برآييد!

يك ماه تمام از اين مقدمه نگذشته بود كه «درويش گُللى بابا» نامى، از اهالى محلّه اى كه امير مشاراليه منزل داشتند، پسر هشت ساله خود را، كه زير جامه اش پاره پاره گرديده و خون آلود بود، بر دوش كرده، در بازارها و در مجامعِ ناس، به مردم نشان داده و فرياد مى نمود كه «اى دليران «ارز روم» بدانيد و آگاه باشيد، كه اين خائن ها مملكت ما را به قزلباش ها (1) فروخته اند، كه پسر مرا آدم هاى «ايلچى»، به بهانه اى كه دستش نانى بدهند، در منزلشان برده به همين حالت كه مى بينيد آورده اند.

بازاريان كه از رفتار ايرانيان به ستوه آمده بودند، اين حادثه را بى اين كه تحقيق نمايند، سند و دستاويز قرار داده، هجوم به بازار سمساران (2)كرده، از شمشير و قمه و كارد

ص: 57

و غيره هر چه به دستشان رسيده تاخته، هجوم به منزل امير نمودند.

در آن محله اى كه امير منزل داشت، محله «اكراد ارامنه»، و يك فرسخ دور از كاروان سراهاى ايرانيان نشين بود. تجار و كسبه و ساير مسافرين از ايرانيان، كه از اين وقعه خبردار شدند، تماماً التجا به كاروان سراى «درويش آقا» و «خان قنبور» و «خان ماوى» كرده، درها را بستند، يازده نفر از رعيت ايران را در كوچه و بازار به دست آورده، شورشيان كشتند، هرگاه صاحبان كاروان سراها با قوم و خويشان، به مدافعه شورشيان و محافظت اجاره نشينان خود اقدام نمى كردند، و اعيان و تجار مملكت روى ممانعت نمى نمودند، ملتجيانِ كاروان سراها هم كشته مى گشتند.

دسته اى از اهالى كه هجوم به خانه امير برده بودند، خانه را سخت محاصره كرده، داس و تبر و تيشه آورده، بناى در شكستن و ديوار كندن را گذاشتند، آدم هاى «امير» هم از پنجره هاى اطاق هاى طبقه بالا، ساچمه گنجشكى و عدس به تفنگ ها گذارده، بر شورشيان آتش مى كردند.

در آن بين «اسعدپاشا» با فراشان و عمله جات حكومت رسيد، شورشيان اعتنا نكردند و او را سنگسار كرده، مى گفتند: (برو اى خائن دين و دولت، نترسيدى به اينجا آمدى؟ مملكتمان را به «قزلباش ها» فروختيد، ما را اسير و عِرض ما را پايمال كرديد، بس نيست؟ حالا هم خجالت نكشيده، به حمايت آنها برآمديد؟)

فراشباشىِ «اسعدپاشا» به خيال اين كه اهالى را بترساند، طپانچه خالى كرد، «اوزون احمد» نام، لوطى معروف را كشت، شورشيان هجوم به فراشباشى كرده، او را پاره پاره نمودند.

در آن بين امير صدا كرد كه شما از ما چه مى خواهيد؟

از يك دهان گفتند: همان آدم را مى خواهيم كه اين طفل را به اين حالت انداخته است. همان آن، «مهترپاشا كرد» آشپزى بود كه از در كوچك بيرون انداختند، شورشيان هجوم كرده، او را هم كشتند و آلت تناسل او را بريده، دهنش طپيدند، «اسعد پاشا» به اين همه سنگسارى و حقارت از ميدان در نرفته، از شورشيان التماس مى كرد كه متفرق شوند.

در آن بين «شكرى پاشا» با دو فوج سرباز رسيد. جهت دير آمدن «شكرى پاشا»، دور

ص: 58

بودن اردو از منزل امير بود، چه اردوى نظامى در موقع معروف، به «قواق» چادر زده بودند، و اردوگاه يك فرسخ و نيم دور از اين نقطه است.

آنگاه كه سرباز رسيد، مردم پراكنده شده، روبه «كول باشى» كه كاروان سراهاى ايرانيان در آنجا است، به جهت تاراج متوجه شدند. «شكرى پاشا» نيز امير و بستگان ايشان را از منزلشان برداشته، به اردوى نظامى برد، و يك دسته قشون هم، از براى حفظ منزل سفير قراول گذاشت.

و يك فوج را نيز به سردارى «اسلام بيگ» سرتيب، به «كول باشى» ارسال داشت.

همين فوج كه به «كول باشى» رسيد، شورشيان پراكنده شدند. همين فوج، قراولى شهر را در عهده گرفت، چون در همان روز اين فقره را، «انورى افندى» و «اسعدپاشا» و سايرين به دولت هاى خودشان نوشتند، بنا به امر باب عالى، به سردارى هفت فوج و يك بطرى توپ، و يك فوج سواره «بحرى پاشاى» امير تومان، مأمور تنبيه اهالى «ارز روم» شده، از «خرپوت» كه آن وقت مركز اردوى چهارم بود، در ظرف هفت روز به «ارزنةالروم» آمد و در «قواق» اردو زد، و شبانه در تمامى معاقل (1) و دروازه ها قشون گذارده، دخول و خروج مردم را منع نموده، و به خيال اين كه مردم اين شهر اظهار طغيان نموده، شروع به مقاتله مى نمايند، «قونسول ها» و «وكلاى دول اربعه»، و «عمله حكومت» و «خلفاى ارامنه»، و «كاتوليك» و «اورتودوكس»، و «كشيش ها» و دخترانِ تَرْكِ دنياى رم را، به اردو دعوت كرد، اما اعيان و اشراف مملكت به خروج آنها مانع شده، گفتند كه «بحرى پاشا» شخصى است چركس و كينه جو، و از فقره قرعه كه ناحقى مى كرد، او را قبول نكرديم از ما دلگير [شد]، ما به شماها مى گوييم، اول فرمان همايون كه در حق اهالى اين مملكت صادر شده به ما بدهد، مى خواهيم هرچه حكم است، اطاعت داريم. بنابر اين «بحرى پاشا» صورت فرمان را فرستاده، مردم قبول نكرده، اصل فرمان را مى خواستند.

چون موافق به اصل نبود و قبل از وقت، صورت فرمان از «اسلامبول» به

ص: 59

«ارزنة الروم» فرستاده بود، بارى به اصرار «قونسول ها»، عين فرمان را «بحرى پاشا» فرستاد. مردم در ميدان «مراد پاشا» جمع شده خواندند و عموماً سمعاً و طاعةً گفتند، و روز ديگر مجلسى منعقد كرده، چهل نفر از اشرار و الواط را گرفته، منشأ فتنه و فساد قلمداد نمودند، و آنها را مغلولًا به «اسلامبول» فرستادند. بعد از پانزده سال، از آن چهل نفر، شش نفر به «ارزنة الروم» برگشت و «اسعدپاشا» عزل شد، و «اسلامبول» كه رفت، منصوب به حكومت «موصل» گشت .....

و در جاى «اسعد پاشا» «بحرى پاشا» با رتبه وزارت، والى ولايت «ارزنةالروم» نصب گرديد. «اميرنظام» ادعاى ديت شرعيه مقتولين، و غرامات خسارت خود را نمود، يك ماه طول نكشيد كه «يوسف بيگ»- اين همان «يوسف پاشا» است كه در جنگ «سيواستاپول» در «سلستره»، بعد از اظهار رشادت ها كشته گشت- به «ارزنةالروم» آمد، پانزده هزار مجيدى طلا را به پنج مجمعى (1)ريخته، موزيك پيش، و «بحرى پاشا» و «سليم پاشا» و «شكرى پاشا» و «عارف پاشاى» وزير دربار، كه از اسلامبول براى ترضيت آمده بودند، با لباس رسمى به منزل امير برده ترضيه (2) دادند.

اما بعد از عقد مصالحه و رفتن وكلاى اربعه، «بحرى پاشا» بناى بدرفتارى را در حق اعيان و اشراف و اهالى گذاشت، حتى كشتن چند نفر از اشراف بلده را در بازى «قطنه» به آدم هاى خود سپرد، ولى يكى از آدم هاى «پاشا»، خيال «پاشا» را به اعيان رسانيدند، و اعيان نيز به قدر هشتصد تومان جمع كرده، به زر خريد «پاشا» داده، او را قربان يك گلوله ناگهانى نمودند. (انتهى)

ص: 60

ص: 61

ص: 62

«كاتب چلبى» در جهان نما (1) مى نويسد:

كه «جزيرة العمر» منسوب به «عمر بن عبدالعزيز» پادشاه هفتمين اموى است، چون واقع در يك جزيره بادامى الشكل [است] كه در وسط «شط» است، جزيره ناميده اند، محض اين كه در طغيان شط، آسيبى به قصبچه نرسد، اطراف جزيره را با سدهاى منظم از سنگ، بلند كرده اند، هرگاه جسر را بردارند عبور ممكن نمى شود، اهالى اين قصبچه تماماً كرد و «شافعى مذهب»، و مريد خانقاه «شيخ طه» بوده و هستند. اين قصبچه و چند قلعه ديگر، از قديم الايام در تحت ملكيت خانواده «بدرخان بيك» بود، و خانواده «بدرخان بيك» را كردستانيان از «آل عباس» مى شناسند.

ص: 63

زمستانش سخت مى شود، ولى هيمه جنگلى قدر و قيمت ندارد، چهار فرسخ طرف «دياربكر»، نهايت جنگل، سنگلاخ است. بعد از اين كه چهار فرسخ را تمام كردى، ميان يك رودخانه مى رسى، در نهايت صفا، مثل رودخانه «رودبار طهران» مى ماند. درخت بيد، سبزه، چمن، فاليز (1)، زراعت، ييلاقِ واقعى است.

ص: 64

افتاده است، قلعه بسيار مضبوط دارد، از سنگ سياه، دروازه هاى عالى و كوچه بازارش جميعاً سنگ فرش، عمارت و خانه هاى بسيار منقّح دارد، اكثر خانه هاى اعاظم، بسيار قشنگ و در طرح فرنگى است.

عمارتى كه بنده را مهمان داده بودند، خانه «يوسف افندى» گمرك «آقاسى» بود، بسيار عمارت عالى داشت. يك غلام گرجى «رشيد آقا» نام داشت، به اصطلاح خودشان كلوله بود، اولاد نداشت، براى خود اولاد قرار داده بود، اختيار جميع خانه و ملك [و] زندگى و عيالش دست «رشيد آقا» بود، جوانى بود بيست سال اگر داشت، دايماً مشغول عيش بود، خاصه با اهل اندرون آقاى خود.

يك «كنيز يزيدى» داشت «رشيد آقا»، در نهايت مقبولى، با او عشق بازى مى كرد، روزه اش را مى خورد و مى گفت من مسلمانم! بارى از همه خانه، آب جارى است، منبع آب شهرشان يك رودخانه است، از كوه سرازير مى شود، در پشت سر شهر واقع است.

چون آب «شط» در مابين قلعه شهر واقع است، آبِ «شط» شهر را نمى گيرد، ولى آب كوه، رودخانه اى است كه براى معبر آب كه داخل شهر مى شود، يك راه آب ساخته اند؛ مثل «پل خواجوى اصفهان»، البته سيصد چشمه آن پل چوبى دارد، از پنج فرسخى برداشته اند آن پل را، كه از سنگ و آهك در نهايت مضبوطى، آب را سوار كرده اند، داخل شهر مى شود، و به خانه ها قسمت مى شود، آب گوارا است و موسوم به «عين على»

يك مسجد دارد بسيار بزرگ، مسمّى به «اولى جامع»، خيلى زينت دارد، مى توان گفت طرح «مسجد شاه طهران» را، از روى نقشه آن ريخته اند، امتيازى كه اين جامع دارد صحنش وسيع تر، و ديوارهاى آن از سنگ سياه تراشيده، و تماماً منبّت كارى است، و زير طرّه ديوارهاى صحن را، در پهنى نيم ذرع، از مرمر سفيد بالا برده و سى جزو قرآن را به تمامه، به «خط كوفى طغرائى» (1)، در يك وضع روح افزا، در روى همان مرمرها، به طور حاشيه نوشته و حجارى كرده اند.

ص: 65

بعضى برآن اند كه اين جامع در قديم الايام كليساى «آشوريان» بوده است. يك درويش منزوى، در آن مسجد منزلى داشت، «حاجى عثمان» نام، ملاقات كردم.

نقش بندى (1) و پيرمرد بى كمالى بود.

حمام هاى خوب دارد، جميع عمله حمام ارمنى است، دلاك، استاد، آب گير، همه را ارمنى ها خدمت مى كنند، بلكه اكثر خدامِ بزرگان، در خانه هايشان ارمنى است. بازار خوب [و] كاروان سراى خوب دارد، بيرون شهرش كه عبارت از دو سمتش باشد، خيلى صفا دارد، از پشت بدنه كه به آن ارتفاع اتفاق افتاده است، يك پارچه سبز و خرم است الى كنار «شط»، هر چه در صفاى بيرون شهر عرض كنم كم است، مثل «بروجرد» به نظرم آمد، ليكن از «بروجرد» صد چندان قشنگ تر است، يخ فراوان ارزان دارد، يخ اش مثل يخ معدن است، شربت آلات بسيار عجيب و غريب، قنادها مى سازند، نهايت تازگى دارد، شربت حرير و شربت بنفشه، كه دخلى به ساير شربت بنفشه ندارد، شربت بنفشه در همه جا درست مى كنند، ليكن در اينجا چنان عمل آرند، هركس مى خورد، چندان با آب ليموى شيرازى فرق نمى دهد، اصل صفا و طعمش را، حقير دو روز سعى كردم، همه شربت هايش را ياد گرفتم. و اين شربت دارها، كلًا ارمنى است و در مملكت «روم» خيلى صرف مى شود. شربت آلات «ديار بكر» مثل آب ليموى «فارس» [است]، اين شربت ها را بار مى بندند، به شهرها مى برند، تاجر دارد.

ص: 66

قلعه در وسط شهر واقع، و اطرافش محاط به قلعه عليحده است، و بناى اين قلعه منسوب به «رومانيان قديم» است.

در بالاى دروازه «ماردين»، نشانه شير و خورشيد را به روى سنگ حكّ كرده اند، باغات اين شهر در سمت جنوبى و مشرقى، روح افزاى مسافرين مى باشد. در «ساحل دجله»، هندوانه و خربزه، به حصول (1) مى آيد، كه بدون اغراق دو عددش بار يك شتر مى شود.

در اطراف شهر، بيش از دو هزار كفترخانه موجود است، كه چلقوزِ در آنجاها جمع شده را، رشوه به مزروعات (2) مى دهند. «سليمان بن خالد بن وليد» در اين شهر مدفون است، هر شخصى [كه] داخل اين شهر شود، اگر سالَك در نياورده باشد، حتمى است كه در خواهد آورد، و تا سالش تمام نشود، خوب نخواهد شد.

جز مركبات و خرما، تمامى ميوه جات و بقولات و حبوبات، حتى برنج و پنبه و حرير و ترياك حاصل مى شود. سه هزار سرى دستگاه حرير بافى در اين شهر است، زرگرها و مسگرها و علاقه بندها، بازار عليحده و مخصوصى دارند. انواع و اقسام پارچه هاى حريرى و پشمى و گلابتونى (3) بافته، به خارج مى فرستند، و انواع اوانى (4) و ظروف، از مس و مفرغ (5) و نقره و طلا مى سازند. شصت و دو هزار نفس، در تحرير جديد اين شهر ثبتِ دفتر شد. سه خمس [آن] اهالى «اسلام»، و يك خمس آن، از مذاهب مختلفه «نصارى»، و نيم خُمس نيز «يهودى» [هستند.]

نظر به قاعده معمارى، وضع خانه هاى اين شهر، مثل وضع خانه هاى «طهران» است، امتيازى كه اين خانه ها دارد، فرش حياط و ديوارها، كلًا از سنگ سياهِ تراشيده شده است، چون تمامى در و ديوارهاى ابنيه، و فرشِ كوچه ها از سنگ سياه، و چادرهاى زنان اسلام،

ص: 67

و به خصوص تمامى سگ هاى اين بلده سياه است، تركان موسوم به (قره آمد) نموده و شاعرى در بيت آتى هجو كرده است:

ايت قرا عورت قرا اولر قرا درلر قرا اى قرا قلب اهلنه مجمع اولان آمد قرا

چون اين شهر، محسوب از بلاد «بين النهرين» است، چند دفعه به واسطه جنگ هاى «رومانيان» و «ايرانيان» و «يونانيان» خراب شد، و در زمان امپراطورى «آلانس» و «والانسيه» باز آباد شده است.

مسلمان هاى قديم اين شهر از اولاد عرب، و زيتونى رنگ اند، اما «ارامنه» و «كلدانى ها» و «جديدالاسلام ها» سفيدگون، و مثل اهالى «ماردين» هستند، جماعتى از شعراى معروفِ منسوب به اين شهر، در تذاكر مسطور است. عموم اهالى مالك به جودت قريحه (1)، و داراى طبع شعر و اهل ذوق اند «قِرْتى»، و عقرب مثل پشه و مور زياد، و عقاربش بى آزار است.

در سال (957) ميلادى، موافق (347) هجرى، اين شهر شهير، داخل حوزه اسلاميه گرديد و از آن روز تا حال در دست اسلام بوده و هست.

ص: 68

اين حكومت، گاه تابع به «اكاسره»، و گاهى هم به «قياصره» مى شدند. در سال هفدهم هجرى «عياض بن غنم» فتح كرده، جزيه مقرر نمود، بعد «عباسيان» ضبط كردند، گاهى هم به دست «قياصره» مى افتاد.

در سال (347) «ناصرالدوله بن حمدان»، از «روميان» مسترد ساخت و حكومتش به «بادى» نامى از اكراد داده بود. بعد از فوت «ناصرالدوله»، «بادى» در حكومت استقلال به هم رسانيد. در سال (380) فرزندان «ناصرالدوله»، جنگيده، «بادى» را كشتند، تا به سال (392) اين مملكت از دستى به دستى رسيد، و در سال مذكور «ابوعلى بن مروان الكردى»، دولت «مروانيه» را در اين شهر تأسيس نمود.

در سال (447) «فخرالدوله بن جهيز»، از سردارهاى «ملكشاه سلجوقى»، اين مملكت را ضبط، و «بنى مروان» را منقرض نمود، و به امر «ملكشاه» حكومتش را بالاستقلال، به امير «ارتق بن اكسك» داد. در سال (796)، «امير تيمور» ضبط نمود، و حكومتش [را] به «قره ايلوك عثمان» [كه] از طايفه تركان «آق قيونلو»، موسوم به «بايندرى» هستند داد. در سال (913) «شاه اسماعيل صفوى» فتح نمود، و «سلطان سليم عثمانى» نيز [در سال] 920، از دست «شاه اسماعيل» گرفته، ضميمه ممالك خود كرد.

انتهى.

ص: 69

ص: 70

ص: 71

ص: 72

ساخته اند. اكنون قصبه اى است معمور، و مهاجرين چچان (1)، كه از روسيه هجرت به خاك «عثمانى» كرده اند مسكون اند. از جانب ديوان، مسجد و حمام و چند باب مدرسه بنا گرديد. نايب الحكومه لواء (روز)، تابع «حلب» در اينجا مى نشيند. نفوس قصبه عبارت از شش هزار و چند صد نفر است.

ص: 73

مدتى بوده و هميشه حكومت كرده، از خانواده هاى شهر «دياربكر» است، آدم نجيب است، قريب شصت سال دارد و ريشش سفيد، ولى قوه و قدرتش البته از جوان هاى بيست و پنج ساله بيشتر است، آدم قطورِ شكم گنده است، اكثر اوقات حاكم و ضابط بوده، آدمى است بسيار باسليقه، ماه رمضان بود رسيدم، بنده را اكرام كرد، پيشخدمت باشى خودش را استقبال فرستاد، در سراى خود منزلِ منقّح (1) داد، به ابرام (2)، يك شب و روزم نگاه داشت، وقت افطار با هم بوديم. يك ربع ساعت به غروب مانده، افطار كرد و سير شد، بعد گفت توپ مغرب را بياندازند، اسباب افطارش بسيار منقح بود، همه ظروفش بلور خوب، چينى هاى كهنه و غذايش همه مأكول، خاصه يك باقلوا مانندى درست كرده بود، همه از عرق بيدمشك، بسيار لذيذ بود.

ص: 74

خاصه آن سال كه به نواب «مهد عليا»، عازم زيارت «عتبات عاليات» بود، «عثمان پاشاى» مزبور، از جانب «على پاشا» مهمان دار بوده، تفصيل احوال ايشان را ذكر مى كرد. اظهار محبت و اخلاص به اهل بيت مى كرد، محب بود، ولى مذهب معينى نداشت.

از «اورفه» الى «حلب» پنجاه فرسخ راه است، در تحت حكم «عثمان پاشا» است، از جانب والى «حلب»، مولودخانه حضرت «ابراهيم خليل اللَّه» در آنجا است. عمارتى است تكيه مانند، در كمال صفا است، آب جارى دارد و يك نهر بسيار بزرگ، مشتمل به دويست ذرع، عرضاً بيست ذرع، در پهلوى مولودخانه جارى است. يك طرف آن نهر مسجد ساخته اند، و دو صحن براى مسجد قرار داده اند، به آن نهر نگاه مى كند، (1) درخت هاى سبز در آن صحن ها ديدم، و طرف ديگر نهر چند خانه است در كمال صفا، جايى است مى توان چند ساعت روز را زيست كرد، و يك بازارچه دارد. «اورفه» بسيار قشنگ است، قريب دويست در دكان است، كه دو طرفش طاق بلند دارد، همه اش از سنگ. ستون هاى سنگى دارد، سقف بلند دارد و درهاى بزرگ از آهن در آن هواى گرم، «اورفه» نهايت خنكى را داشت.

ص: 75

در تورات يهود، اسم مسقط الرأس «حضرت ابراهيم» را «كوثا» ضبط كرده اند، ولى «كوثا» از قراى «بابل» است. قبر حضرت «ايوب» عليه السلام و «جابر الانصارى» و «ابوعبيدة الجراح» از اصحاب رسول و «بديع الزمان همدانى» و «مسعود الخراسانى»، از معارف رجال در آنجا مدفون اند، مقابر ايشان زيارتگاه انام است.

در قديم الايام، آتشكده بزرگ «مجوسان» در اين شهر بود، از تمام ممالك، آتش پرستان هر سال، زوّار زياد به اين شهر آمده، در اين «آذركده» به آتشِ فروزان، پرستش مى كردند.

اين شهر در زمان «رومانيان» مدتى پايتخت بود، و صد سال قبل از ميلاد، «پرنس هاى» معروف و ملقب به «آبقار»، قرب چهار صد سال در اين جا حكومت كردند. نام اين شهر در كتب تواريخ قديمه اسلام «رحبه» و «رقه» و «رها» است.

اهالى اين شهر به شجاعت مشهوراند، دين عيسى را پيش از همه اهالى ممالك، اهالى «اورفه» گرويدند. «عين خليل الرحمن» به نام نهر، كه چشمه اش در جنب قلعه است، از زير قلعه داخل در حوض كبيرى كه از سنگ تراشيده ساخته اند، و طولش صد، و عرض آن هفتاد ذرع شده، تمامى باغات و مزروعات را اروا و اسقا (1) مى نمايد.

خانقاهى كه «سلطان سليمان قانونى»، از براى فقراء و دراويش و ابناى سبيل بنا كرده، امروز هم معمور است. در اين خانقاه بيش از سيصد نفر هر روز اطعام مى شوند.

دو ستونى است از سنگ، كه در يك برج قلعه مذكوره نصب كرده اند، و قرب سى ذرع از يكديگر فاصله دارند، اهالى برآن اند كه اينها، دو ستون منجنيق «نمرود» است كه «حضرت ابراهيم» را، به همان منجنيق به آتش انداخت، جماعتى از فضلا و ادبا و شعرا منسوب به اين شهر است، على الخصوص «نابى» كه «سلطان الشعراى روم» است، يكى از پرورش يافتگان اين شهر است. (2)

ص: 76

ص: 77

«حلب»، از جمله شهرهاى معظم [و] معروف مملكت «روم» است، در شهريّت قصور (1) ندارد و آنچه متاع فرنگستان در «روم» و عجم است، در شهر «حلب» مقدور است. از همه اجناس، خوراكى، پوشاكى، اسباب حرب و جواهرآلات، آنچه كه به تصور بيايد، هم (2) مى رسد. داد [و] ستدى كه در «حلب» مى شود، در خود «اسلامبول» كه پايتخت دولت «روم» است، نمى شود.

و تجّار همه دول، و قنسول همه دول، در «حلب» ساكن است، هجده قنسول به قلم آورديم از دول هاى مختلف، كه ساكن هستند، به سبب تجارت، وجه گمركش حساب كرديم، صد و سى و دو هزار تومان. و اكثرى (3) قنسول ها، از همان اهل ولايت است كه از دولت ها وكيل كرده اند و مواجب مى دهند، مشغول خدمت هستند. حتى از جانب «ايلچى ايران» كه در «اسلامبول» مقيم است، قنسول دارد كه وكيل مى نامند، الّا در دولت «انگليس» و «فرانسه»، كه قنسول شان از اهل مملكت خودشان است.

به نهايت شهرى معمور است، عمارت هاى بسيار خوب دارد، اكثر از خانه هاى رعيت و تجّارشان، بيست هزار تومان مصارف شده، بسيار اين گونه عمارات هست، حجّارى (4) كه در شهر «حلب» شده، در هيچ مملكت نديديم. جميع خانه هاى فقير و غنى عوض خشت [و] آجر، كلًا سنگِ تراش صَرف شده، پاره اى خانه هاى معتبر مشهورشان، اطاق و ايوان را چنان با سنگِ الوان، منبت كارى كرده اند و نقاشى از خود سنگ نموده اند، البته قالى هراتى را، به آن منقحى و پاكيزه گى نمى توان بافت، كه سنگ را به اين نوع جفت گيرى كرده اند. مثل اينكه خوانچه (5) خاتم را چگونه خاتم كارى مى كنند، به جهت اين كه در كوچه هاى «حلب» انواع [و] اقسام رنگ ها، سنگ هَمْ مى رسد، جميع سنگ ها را

ص: 78

جمع كرده اند، فرش ساخته اند؛ و بسيار هم گران تمام مى شود. ذرع اندر ذرع سنگ كارى فرش را برآورد كرده اند، ذرعى بيست تومان الى ده تومان به تفاوت تمام مى شود.

عيبى كه دارد، چنان شهر معظمى به قدر كفايت آب كم دارد، و بازارهايش تفصيل غريب دارد، به قدر يك شهر بزرگ متعارفى، بازار و كاروان سرا دارد، نه اين است، يك چارسوق بلند دارد، از سر شهر الى آخر شهر چنان است، بازارها را در وسط معموره، چنان قرار داده اند كه بازار است مثل كوچه هاى شهر بزرگ، چنان كه از هم ديگر كوچه ها راه دارد. اين كوچه به آن كوچه، تو در تو، و طرح خاص بازارها به آن نوع است، نهايت صفا را دارد.

مسجدهاى بسيار بزرگ، همه از سنگ دارد، خاصه مسجد «حضرت زكريّا»، كه مسجدى است همه از سنگ. در [و] ديوار [و] فرش، صحن مسجد، از سنگ تراش الوان [است.] البته سيصد هزار تومان مخارج شده، عمارات عجيب دارد و قبر «حضرت زكريّا»، در ديوار مشرقى آن مسجد است، كه زيارت گاه همه طوايف است. محل همان درخت كه حضرت را به آن بسته اند و منشار (1) به فرق مباركش گذاشته اند، علامت آن درخت، يك ستونِ سنگ بسيار عظيم نشانده اند، حمام هاى خوب دارد، بسيار باصفا، ولى به طور «روم»، داخل خزانه نمى شوند، خلوت هاى متعدد دارد، و زن هايش جميعاً بى روبنده راه مى روند، كلًا صورت باز دارند، ابداً صورت خودشان را نمى پوشند، جميعاً سفيدپوست هستند و همگى چادرسفيد سر مى كنند، صورتشان با چادر چندان فرق ندارد، آدم مقبول بسيار هم مى رسد، و كلًّا بى عصمت (2) هستند، به ابرام (3) به حضرات حاج اظهار ميل مى كردند.

در وسط شهر يك تلّ بزرگ است، كه در عين وسط شهر است، قلعه [اى] از سنگ بالاى آن تل كشيده اند بسيار مضبوط، و يك راه معينى دارد مثل تخت، پل طور است كه پل سنگى دارد، و خندق گردى براى آن قلعه قرار داده اند، اگرچه حالا چندان قلعه مزبور

ص: 79

آباد نيست و مسكون هم نيست، ولى قورخانه (1) بسيار در آن قلعه انبار است، توپخانه شان هم در آن قلعه است. هرگاه در شهر يك اجماع مخالفت اتفاق افتد، آن قلعه چنان مشرف و مسلّط است براى شهر، كه يكى يكى خانه هاى شهر را تير گلوله توپ نشانه مى زند، والى دارد «مصطفى پاشا» نام، ملقب به «مظهر پاشا»، بسيار آدم نجيب و پاشازاده است، و متعارف انسانيت دارد. چندان تعصب ندارد، بلكه اظهار محبت مى كند و براى حقير يك «امزيك كهربا (2)» كه پانزده تومان مى ارزد فرستاد. حقير را خانه «احمد آقاى وجوه» مهمانى داده بود، نهايت اهتمام داشت «پاشاى» مزبور، براى حقير بسيار خوش گذشت، ولى بر پدر صاحب خانه لعنت، سگ متعصبى بود و نهايت بد گذشت.

يك روز پيشتر از ورود والده سركار اقدس، به «حلب» وارد شدم، هجدهم رمضان بود، بعد در اردو منزل به منزل حركت نموديم همراه حاج. مثل سابق چاپارى را موقوف نموديم، مقصود رسيدن به حاج بود، [با] اين همه تعجيل، از «بغداد» الى «حلب» نوزده روزه آمديم.

ص: 80

و صوامع (1) و حمّامات و تكايا و زوايا (2) بسيار دارد. در «تورات يهود»، اسم اين شهر «پَرَه» است و «تدمر» جديد نيز مى گويند.

كاتب چلبى مى گويد:

«حلب» شهرى است شهير و قديم، و پايتخت «ولايت فرات»، قلعه اى در بالاى كوه كوچكى دارد بسيار مرتفع، و رصين (3) و ناظر به شهر، بناى اين قلعه در سال (690) تمام [شد.] باغات و بساتين «حلب»، نسبت به شهر كمتر است. نهر «قويق»، حلب را اسقا (4) مى نمايد، خانه هاى «حلب» عالى، بسيار قشنگ است و اطراف شهر محاط به يك سور (5) سنگى است، و در دور قلعه، خندق عميقى دارد.

در وسط شهر آب انبارى است كه در ظرف يك سال، آب آن به اهالى شهر كفايت دارد، در مقامى است منسوب به «حضرت ابراهيم» كه زيارتگاه هر ملت است، و همچنين در مقامى است منسوب به حضرت «خضر»، و زراعت «حلب» را كاملًا با آب باران مشروب مى سازند. هر زمين بركه اى دارد، گندم و جو و پنبه و كنجد و هندوانه و خربزه و غيره كاشته مى شود، در باغاتش نيز انگور و پسته و سيب و قيسى و انجير حاصل مى شود.

مدارس و مساجد معمور بسيار است، از آثار عتيقه، سنگى است مانند سرير و ميانش قدرى منقور (6)، آنچه معلوم است قبر يكى از حكم داران سلطنت كيان «سلوسيد» است. اما امروز «حلب» خيلى معمور، و عبارت از هفتاد و چهار محله است.

ص: 81

ارك عالى و سربازخانه و توپخانه و مريض خانه هاى كشورى و لشكرى و مكاتب اعداديه و رشديه و ابتدائيه جديدالوضع، و اصلاح خانه و ساير اماكن عاليه راجع به عموم دارد، چون طبقات حكم داران «حلب» و «شامات» را «كاتب چلبى» مرحوم، مفصلًا در ذيل فصل «شام» بيان نموده، حقير هم اجمال آن را در ذيل توصيف «شام» بيان خواهد كرد.

ص: 82

ص: 83

است، و روز عاشورا تمام اهالى مسلمين «حلب» در آنجا جمع شده، عزادارى مى كنند.]

و همچنان باز در نيم فرسخى «حلب» يك مقبره هست، قريب به مكان سر مطهر، مقبره «محسن» پسر «جناب اسد اللَّه الغالب عليه السلام» در آنجا است. نمى دانم همان «محسن» سقطى است يا «محسن» نام ديگر است. هنوز تحقيق نشده است، «يوشع بن نون» نتيجه «حضرت يوسف- على نبينا و عليه السلام-»

ص: 84

ص: 85

جوان بسيار معقول و رعنا، خال هاى باموقع در صورتش بود، «زن پاشاى» مزبور كه خواهر همين جوان است، در اندرون به زيارت «والده سركار اقدس» آمد، از قرار كه مذكور شد، «زن پاشاى» مشاراليه، در نهايت صفا و مقبولى داشته است.

روز جمعه بيست و هشتم ماه رمضان بود. حضرات حاج بيت اللَّه، در شهر «حمص» توقف داشتند، يك دفعه قريب به ظهر صداى توپ بلند شد، بيست و يك تير توپ انداختند، تحقيق شد [كه] چه خبر است؟ گفتند «عيد فطر» شد. به چه كتاب ذكر كردند؟ براى «مفتى شام» ثابت شده، چاپار فرستاده، عيد كرده اند. نشان به آن نشان، شب شنبه ابداً ماه پيدا نشد، شب يكشنبه بعد از دو روز از عيد حضرات، در منزل «ايكى قپولى»، آدم هاى بسيار چشم پر نور را، شكل هلال رؤيت شد.

ص: 86

اينجا است. و دولاب (1) آبى است، كَهَنَه مى گويند. «حبيب نجار» ساخته است.

در سال (1248) قشون «محمد على پاشا» و در سال (1256) لشكر «انگليس» اين شهر را استيلا نمود. اما تخليه كرده، باز به دولت عثمانى دادند، اهالى «حمص» بسيار خوشگل و بسيار احمق اند، در مسجد قلعه، مصحفى (2) است منسوب به «عثمان»، كه هر وقت آن را از مسجد بيرون بياورند، باران باريده، طوفان مى شود. (انتهى)

ص: 87

گوارا و لطيف و به حدى سرد است كه البته از آب يخ سردتر و خوش طعم تر است، و مكان بسيار خوش آب و هوائى است.

ص: 88

هم، از جانب دولت در «شام» مقيم است، كه سرعسكر «اردوى عربستان»، كه عبارت از سى [و] پنج هزار از نظام پياده و سواره توپخانه، در تحت اختيار سرعسگر است، احترام و رتبه او از «پاشاى والى شام» بيشتر است.

«حضرات حاج عجم»، در سر عسكرى «نامق پاشا»، [در] شهر شوال سنه 1263، وارد «شام» شدند [و] به خانه هاى شهر منزل گرفتند؛ «والده شاهنشاه» با سركار «آصف الدوله نور محمدخان سردار»، با متعلقات خودشان- كنار شهر چمن است كه نهر آب جارى است، [به] زبان تركى اسم آن چمن را «گوگ ميدان» مى گويند- چادر سراپرده زدند، ستر كبرى «مهد عليا» والده شاهنشاه عالم پناه، يك شب «پاشاها» را مهمانى كرد، بسيار سنگين و خوب، به طور ايرانى، «پاشاى والى»، والى شام هم يك شب سركار «آصف الدوله»، سردار «نورمحمد خان» را مهمان طلبيد، يك شب هم «مشير پاشا» بسيار احترام نمودند، پانزده روز همه حاج در «شام» توقف نمودند، جميع تدارك سفر «مكه» خودشان را ديدند و قرار كرايه شان را دادند، كرايه تخت روان (1) كه خرج مسلّمى باشد، كه عبارت از اين كه مواجب عكّام، تخت روان چى ندهد و خوراك ندهد.

نظر به اين كه هر تختى را، سه نفر تخت روان چى هست، و يك نفر مشعل چى و يك نفر شترخالى محض بار، و يك باب چادر قلندرى، كه حمله دار همه را مكلف است بردارد به مبلغ يك صد تومان الى ورود «مكّه معظّمه»، بلكه گردش كوه «عرفات و منا» و مراجعت از «مكه» كرايه جداگانه دارد، و همچنان كرايه كجاوه، چهل و پنج تومان است، دو نفر سوار مى شود، آن هم يك شترخالى دارد، نيم باب چادر، ولى دوازده تومان مواجب عكّام دارد، شش تومان خرج خوراك عكام، كه دايم افسار شتر در دست عكام است، و شش جا الى ورود «مدينه»، پولِ اطراق (2) مى گيرند، عكام [و] مشعل چى، پول اطراق به نوع انعام است؛ ليكن اگر شخص ندهد او خواهد گرفت، و در اين شش مرتبه

ص: 89

اطراق هر مرتبه، هر طايفه هفت قروش نيم مطالبه خواهد نمود، هر قروش وجه عجم دويست دينار است، عبارت از يك عباسى، تفصيل اطراق از «شام» الى «مكه معظمه» از قرار ذيل است: (1) «مُزيرب»، «عين زرقا»، «مدائن صالح»، «حديبيه»، «مدينه»، «رابغ».

ص: 90

خانه هاى قوم «ثمود» كه گرفتار غضب الهى گشته، در يك صيحه «جبرائيل» هلاك شدند، در اين جا ديده مى شود. خانه هاى اين قوم، عبارت از يك پاره سنگ و مغاره (1) مانند، ولى خيلى باصنعتى است، آثار منقوره «عمالقه» به روى سنگ ها بسيار است، و اين خانه كه بعضى عبارت از چند اطاق تو در تو است، ارتفاعشان به قدر يك ذرع و نيم، و سطحشان جاى يك دست رختخواب دو نفرى مى باشد، مغاره بزرگى است مربع الزوايا، كه محرابى از براى آن كنده اند، مى گويند مسجد «حضرت صالح» است، چون واقعه «ناقه صالح» در اينجا به وقوع آمده، بين العرب شايع است كه صداى كرّه شتر مى آيد، و شترها كه اين صدا را مى شنوند به زمين نشسته راه نمى روند، از آن است كه در «تنگه حجر»، هلهله شتربانان، طنين انداز كوه [و] بيابان مى شود، ولى اين قول گويا از اساطير است، چون اين تنگه سخت و سنگلاخى است، محض تزييد جرأت شترها، اين بازى را در مى آورند، و گذشته از اين «امير حاج» حكم مى كند، توپ مى اندازند و شليك مى كنند ....

خلاصه از آن كه «حضرت فخرى مأب صلى الله عليه و آله»، شرب آب هاى «حجر» را منع فرموده، احدى غير از اعراب مسكونه «حجر»، آن آب ها را نمى خورد، و جهتش اين است كه اگر از غربا بخورد، دل پيچ شده مدتى معذّب مى شود. انتهى

ص: 91

هستند خواهند ماند، و كسانى كه به حج بايد بروند، از روز مزبور تجاوز نمى توانند بكنند.

ص: 92

منوّره» است، و چهار عدد ديگر نذر «مكّه طيّبه» است، در خارج شهر «شام» مى گذارند و هشتصد (1) من روغن زيتون است، كه در شهر «شام» بايد عمل آورده و ميان شيشه ها گذارده، و در صندوق شترى بسته، در جاى خارجى حاضر باشد، كه روغن مزبور بالمناصفه، نذر روشنايى «مدينه» و «مكّه» است، كه هر دو نذر «پادشاه روم» است، مستمراً بايد همراه حاج روانه گردد.

روز «معين بيستم شهر شوّال، بايد جميع بزرگان شهر «شام» نيّت كرده، علما و فضلا حاضر باشند، با جمعيت و ازدحام زياد، مشعل ها در روز روشن مى كنند، شمع ها در دست گيرند، يك دسته با دعا و ذكر، يك دسته با ساز و نواز، آن شمعدان روغن نذرى را، به اين تفصيل وارد سراى «پاشاى والى شام» مى نمايند.

روز سيزدهم شوّال، باز به همان جمعيت، بلكه زيادتر، كه باز دكان چيده مى شود و جمع مى شوند در قلعه وسط شهر «شام»، كه مثل ارك است، و انبار دولتى از قبيل اسباب حرب و ساير، در آن قلعه جمع است، قلعه اى است كه «معاويه» براى همين كار، در ميان شهر ساخته است، يك جا از سنگ تراش است و بسيار محكم، كه در آن جا «محمل شريف»، كه عبارت از كجاوه است ظاهراً، ولى مثل يك سرمناره است، به عبارةٍ اخرى، «محمل جناب پيغمبر صلى الله عليه و آله» بوده است، و در آن قلعه، باز سنجاق شريف است، يعنى علم مبارك «جناب رسول خدا صلى الله عليه و آله»، بسيار زينت مى دهند، چنانچه هر دو را، روز سيزدهم «محمل شريف»، را بيرون مى آورند.

و روز چهاردهم «سنجاق شريف» را، باز به همان جمعيت و احترام، يكى يكى داخل سراى مى كنند، و براى هر كدام، از بابت احترام است يك تير توپ خالى مى كنند، بعد آنها را وارد سرائى كه محل و مقر «ولايت شام» است مى كنند.

روز پانزدهم شوّال ديگر معركه اى است، جميع مرد و زن «شام»، از بابت ثواب و تماشا بايد حاضر باشند، در درِسراى «عمارت پاشا» تا دو فرسخى، هر چه لشگر توپخانه و نظام كه حضور دارد بايد حاضر باشد، آن روز امير حاج مزبور، «صرّه امينى»، و «كيلار امينى» بايد چكمه پوشيده، در سراى «پاشا» حاضر باشند، بعد از آن كه همه حضور بهم

ص: 93

رسانند، «پاشاى شام» در حضور آن جمع، در نهايت احترام كه حضرات مفتى و قاضى و علما ذكر مى گويند، و دعا مى خوانند، «محمل شريف» [و] «سنجاق» را تحويل «امير حاج» مى دهند، كه توپخانه و نظام در آن حالت شليك مى كنند. حضرات پاشا و غيره، چند قدمى پياده در جلو «محمل شريف» و «سنجاق شريف» مى روند، بعد سوار مى شوند به آن دبدبه و به آن ازدحام، چندين يدك ها در جلو «محمل شريف». اهل شهر، بزرگان ولايت، الى دو فرسخ، ليكن «والى شام» با نظام توپخانه الى «مزيرب»، كه سه منزل است و بيست و چهار ساعت است، مشايعت مى كنند، محال است اين حركت از روز پانزدهم شعبان تخلف نمايد.

ص: 94

مقبول بود، در منزل «تبوك» [كه] چهارده منزلى «مدينه» است فوت شد، و نعش او را صد و بيست تومان دادند به حمله دار، كه قرار نيست در مذهب «اهل سنت» نعش را حركت بدهند، و در خُفْيه (1) به «مدينه» بردند و در «بقيع» دفن كردند، و همچنان كنيز تركى از «مهد عليا» والده اقدس همايونى، و «رفيع خان نايب فراش باشى»، از اين گونه بسيار تلف شدند.

حقير هم از مرده هاى آن سفر، و از ناخوشى هاى آن منزل بودم، كه سه روز به حركت از «مزيرب» مانده، فى الجمله تبى عارض شد، به «ميرزا محمود»، حكيم باشى والده شاه رجوع شد، چندان اعتنا نكرد، «حيدر خان شيرازى» كه در «شام» متوقف است همراه بود، و از طبابت مى گفت اطلاع دارم، در يك روز سه قسم، دواى مختلف داد، يك حرارتى در دل من عارض شد، نَعُوذُ بِاللَّه مثل آتش، بلكه خود آتش بود، كار به جايى رسيد كه روز حركت از «مزيرب»، حالت خود را نمى فهميدم، «حاجى آقا محمد حكيم تبريزى» پسر «آقا اسماعيل» طبيب مرحوم، از كيفيت آگاه شد، از بابت حقوق و دوستى سابق، خودى به حقير رسانيده احوال را مشاهده كرد، همان دقيقه تخت روانى كرايه نموده، بنده حقير را ميان تخت روان گذارده، متوجه دوا و غذا گشته، در «عين زرقاء»، كه سه منزل است به «مزيرب»، از حقير مأيوس شده بود، زيرا كه از خودم خبر نداشتم و بيهوش بودم.

ص: 95

فرسخ هاى عرض راه، از «شام» الى «مكّه» از اين قرار، يعنى منازل معروفش اسماً عرض شد، ساير منازل، زبان عربى، تركى بود، خاصه وقت رفتن [و] برگشتن هم تخلف مى كرد، چرا كه آبادى نبود، هر جا آب بود يا نبود، منزل مى كردند، به يك نوع نيست اسامى كه به تفصيل عرض شده، مگر جاهاى معروف؛ و فرسخ ها معلوم نيست الا به ساعت، كه هر ساعتى را به پاى شتر، يك فرسخ مى دانند.

از «شام» الى «مزيرب» سه منزل است، بيست و چهار ساعت، هشت روز اوتراق است، «مزيرب» جاى وسيع است، آب فراوان دارد، بدترين آب و هواى دنيا است، عرب از خارج مى آيد، براى خريد و فروش.

ص: 96

سنگ هاى ابنيه مخروبه هاى آن ساختند، در قديم الايام «اصحاب ايكه» (1) ساكن بودند، چون احوال آنها در كتب تفاسير ثبت است، در اينجا نوشته نشد.

ص: 97

عرضاً قريب پانصد قدم، طولًا سه ساعت راه است؛ و اين دهات مزبور در ميان آن درّه واقع است، آب زياد دارد، نخل دارد، و پاره اى سبزى آلات و هندوانه كوچكِ بد هم پيدا مى شود، نارنج خوب و بزرگ، كه خودشان ليم مى گويند، در باغاتشان عمل مى آيد، بسيار آب دارد، خوش چاشنىِ زراعت زيادشان، حنا است، حناى «مكه» كه مشهور است، مال «بدر و حنين و جُديده» است.

ص: 98

تفنگ چى خوب بيرون مى آيد، و اطاعت به احدى ندارند، مگر به مشايخ خودشان، هر ساله قريب ده هزار تومان از جانب دولت «روم» مستمرى دارند، به اعتقاد اعراب باجِ حاج است، هرگاه «امين صُرّه»، كه خزانه دار دولت است، دو ساعت پيش از ورودِ حاج، اين وجه را به مشايخ مزبور تسليم نكند، عبور حاج مقدور نيست، جمعيت مى كنند، هر گاه رأيشان تاختِ حاج بشود، پنجاه هزار تومان در آن واحد از حاج مطالبه مى كنند.

ص: 99

چشمش در آمده، بگذار به يك نگاه زن جميع اعمال خود را ضايع كند، هر گاه زن همراه حقير بود، ابداً راضى نمى شدم، زن خودم را به صورت خانم بزرگ بسازم.

بالاخره مقدمه احرام، عجب حكايت است، همه حاج، كوچك و بزرگ، أعلى و أدنى، تكليفشان يكى است، بايد لخت و برهنه گردند، بى كفش و بى كلاه، سر برهنه و پاى برهنه، دو پارچه كه ابداً دوخت نداشته باشد، يكى به (1)كمر، ديگرى به شانه بياويزد؛ و بايد در مسجد مزبور كه «مسجد شجره» مى گويند، غسل كند و دو ركعت نماز، به نيت واجب احرام به بندد، و به همان سياق مزبور، سقف تخته روان و كجاوه بايد برداشته گردد، ابداً در حركت سايه بان زير نداشته باشد، شب هنگام خواب، سر و پاى پوشيده باشد، خوب حالتى است، وضع رستن (2) از دنيا فى الجمله همين است.

اول حقير يك دفعه ملاحظه نمودم، قريب چهل پنجاه هزار نفس، كفن به دوش، همه يك صورت، در آن صحرا حركت مى كنند، بسيار خنديدم، با آن كه خودم هم به صورت آنها بودم، بلافاصله حالت گريه دست داد، يارىِ تقريرى و تحريرى نيست، خدا نصيب جميع شيعيان نمايد، به چشم خودشان نگاه كنند.

يكى از اعمال پنجگانه حج تمتع اين است كه احرام در «مسجد شجره» به اين تفصيل شود، حج تمتع مشتمل بر پنج فقره واجب است:

اول: احرام در «مسجد شجره». دويم: هفت شوط طواف دور خانه. سيم: دو ركعت نماز در «مقام ابراهيم». چهارم: هفت مرتبه سعى در مابين صفا و مروه. پنجم: تقصير يا ناخن گرفتن يا مو از بدن كندن (3)، پس فارغ است.

ص: 100

ص: 101

از «مزيرب» الى شام بيست [و] چهار فرسخ راه است، حجاج در سه منزل طى مى نمايند و در اين جا از پنج الى ده روز اوتراق مى شود، كه حجاج جمع شوند و اكمال نقصان لوازم سفر نمايند، زيرا اردوبازار معتبرى برپا نموده، همه چيز را به قيمت «شام» بل از آن ارزان تر مى فروشند.

قبر «شيخ سعد الاسمر تكرورى» در «مزيرب» است، و «مزيرب» وقف خانقاه او است، اگرچه در غرب جنوبى «مزيرب» دهى است موسوم به «كتيبه»، هوادار و داراى آب خوب، چون از راه دور افتاده است، مجبوراً از «مزيرب» مى روند.

از «مزيرب» الى «ازْرَعات» (1) دهى است چهار فرسخى، آب هاى آن از چاه و از آنجا «مَفرق»، چون جايى است بى آبادانى و دشت درّه وار، و ترس سيل دارد، و حجاج پيش نرفته در «ازرعات» منزل مى كنند، از ازرعات دوازده فرسخ راه رفته (به عين زرقاء) مى رسند.

ص: 102

رفته از رود «لجون» كه پل معتبرى دارد، آب مى آورند. از آنجا به «حسا» كه منزلگاه با آبى است رفته، رو به شرق شمال كرده، در «كرك» منزل مى نمايند، در اين منزل از «شوبك»، از براى حجاج مايحتاج آورده، مى فروشند.

اين «شوبك» جايى است با صفا، در ميان درّه چمن زارى واقع، آب فراوان و گوارائى دارد، كاروان سرا و قلعه و پل استوارى و باغاتى دارد، از آنجا به «ظهر عُنَيزه» مى روند، از اين منزل باغات و قلعه «شوبك» ديده مى شود، اما از «كرك» تا به «ظهر عُنَيزه»، راه خيلى بد و كج و معوج است، از آنجا نيز به «معان» رسيده اوتراق نمى كنند.

از «شام» تا «معان» هفتاد و دو فرسخ يعنى ده منزل است.

ص: 103

«عرب بنى لام»، سنگ ريز كرده، سد مى نمودند، اما «سُلطان سليمان» قلعه اى در بالاى چاه آن ساخت و محافظ گذاشت، آب را از چاه كشيده به بركه ها مى ريزند تا كه بركه ها پر شوند، همين «اخَيْضر»، در نصف راه «مكه» و «شام» واقع است، و تسلط «بنى لام» رفع شد.

از آنجا [به] «بركة المعظّم» (1)كه بركه اى است در برّيه از سنك، و بسيار بزرگ و از باران پر مى شود، از بناهاى «ملك المعظم عيسى» است، از «ايّوبيه»، از آنجا به «مغارش الزّير» (2) كه «اقرح» هم مى گويند و نيم مرحله است، و از آنجا به «جبل الطاق»، [كه] مقتل شتر «حضرت صالح عليه السلام» در آنجا است، و محل مقتل موسوم به «مزحم» است، از آنجا رو به شرق كرده به سرعت و هلهله مى روند، از «مبرك النّاقه» عبور مى كنند، بعد در «حِجْر» كه «مداين صالح» هم مى گويند، اوتراق مى كنند.

از آنجا «قراصالح» كه در كمره كوه، خانه هاى «قوم صالح»، منحوت در سنگ ديده مى شود، چاه هاى زياد دارد، اما خوردن آب آنها را «حضرت رسول» [صلى اللَّه عليه و آله] نهى فرموده اند.

از آنجا به «عُلا» كه قصبچه اى است در نه فرسخى «مداين صالح» [مى روند كه] آب و هواى خوب، و باغ هاى مرغوب دارد، و از آنجا به «قطران» (3) كه «طوامير» هم مى گويند [مى روند. طوامير] در ميان كمرهاى كوه واقع، بسيار سخت و بى آب است، [از آنجا] عبور مى كنند.

از آنجا به «شعب النّعام» كه آبش آب باران است و در هر دو طرف راه، آب جارى هم هست رفته [آب] مى آورند. از آنجا به «هَدِيّه» كه چمن است، و هر جا را كه حفر نمايند، آب بيرون مى آيد، اما آبش مسهل است، و سبب آن كه، در آن چمن سنا مى رويد.

از آنجا به «فحلتين» (4) دو تپه كوچك است، آب ندارد، بالاى اين تپه ها كوه بزرگى

ص: 104

است و در بالاى آن، قلعه بسيار منيع غيرمسكون است، از آنجا به «وادى القراى» كه آب جارى ندارد، ولى مانند جنگل است از كثرت اشجار، قلعه متين و خندق دارى دارد، سه دروازه و مساجدى دارد، و در محراب جامع اش استخوانى ديده مى شود، و آن استخوان، استخوان برّه مسموم است [كه]، به حضرت رسول صلى الله عليه و آله در فتح خيبر حاضر كرده بودند، به زبان آمده گفت: (لاتأكلنى فانّى مسموم).

حمّام اين قصبچه در خارج قلعه است، اسم ناحيه اش موسوم به «ناحيه قُزَح» است، اين ناحيه دهات معمور دارد، از آنجا به «آبار حمزه»، «حضرت حمزه» در اين جا مسجدى بنا فرموده اند، از آنجا به «مدينه منوّره»، در اين جا دو يا سه روز اوتراق مى كنند، بعد «آبار على» است، چاه ها را «جناب امير عليه السلام» فرموده كنده اند، عمق اين چاه ها بيش از پنج ذرع نيست، و شش منزل از «مدينه منوره» دور است، «حجاج شام» در اين جا احرام مى كنند.

از آنجا به «قبور الشهداء» كه در ميان كوه واقع، و آبش منحصر به استخرى است كه از آبهاى باران پر مى شود، و از آنجا به «جُدَيْدَه» كه قريه اى است واقع در بالاى تپه، كه در ميان دو كوه افتاده است، آب فراوان و باغ و بوستان و نخلستان دارد، هندوانه هم مى كارند، بد نمى شود.

از آنجا به «بدر» كه آن هم مثل «جُدَيْدَه» است ميان «جديده» و «بدر» چند دهى است معمور، و اين ناحيه معروف به «وادى حفر» است، از آنجا به «قاع البَزْوه» (1) كه دشت شنزار و بى آب و علفى است، از آنجا به «رابغ» كه در ساحل «درياى احمر» واقع و لنگرگاه است، دشتى دارد شنزار، و در يك ذرعى آب بيرون مى آيد، نخلستان و بوستان دارد، علف حيواناتشان ماهى است كه از دريا صيد مى كنند، در اين جا دو طايفه از اعراب هستند، موسوم [به] «روى روايا»، (روى جماع) كه موالى اين ها از جانب دولت صرّه دارند.

از آنجا به «طارف» كه در دست چپ «بلاد الطّارف» است، اين ناحيه عبارت از

ص: 105

دهات و مزارع معمور است، جابجا پر از درخت هاى بادام، اهالى از براى حجاج، ماست و پنير و ساير لوازم آورده مى فروشند.

از آنجا از راه «خُلَيْص» تا به «عقبه السّويق» كه راه صاف مستوى است رفته، [از] «عقبه السويق» كه بسيار صعب است عبور مى كنند، با اين جمله، جاى خوبى است، آب جارى و بساتين دارد، در اين جا عرب «زبيد»، كه افجر و ارذل اعراب اند سكنى دارند، هفتصد تومان صرّه داشتند، اما اكنون «دولت عثمانى» آنها را تا به يك درجه مقهور ساخته، و [به] امراى ايشان منصب و مواجب و نشان داده، صرّه را موقوف داشته است.

از آنجا به «عُسْفان» كه فقط يك چاه دارد، در اين جا آثار كثيره مشاهده مى شود و موسوم به «مُدَرَّج عُسْفان»، از آنجا به «بطن مَرّ» و از آنجا به «ابو عروه» كه قريه اى است واقعه در دامنه كوه، باغات و بساتين و آب فراوان دارد، از آنجا به «مكّه مكرّمه» واصل مى شوند.

ص: 106

مشغول «طواف» شديم و در هر طوف يعنى هر مرتبه كه مقابل «حجر» مى رسيديم، باز دوش خود را محاذى مى نمودم، بعد از فراغت از «طواف عمره»، در «مقام ابراهيم» دو ركعت نماز واجب، به همان نيت عمره نموديم، بعد بلافاصله سعى در مابين «صفا و مروه» نموديم، تفصيل «بيت اللَّه» و «مسجدالحرام»، و وضع «صفا و مروه» عرض خواهد شد، مابين «صفا و مروه» تخميناً پنجاه قدم راه است، و بايد از [صفا] ابتدا نمود، چند پله از سنگ ساخته شده، مى روند بالاى آن پله، و مثل نيت طواف، نيت مى كنند كه: هفت مرتبه راه مى روم در ما بين «صفا و مروه» در حجِّ عمره واجب. بعد بايد پاهاى خود را به آن پله ها بمالى، (1) و پايين بيايى و دعايى دارد مستحب است بخوانى، و يك مقامى در مابين «صفا و مروه»، به قدر پنجاه قدم، مثل شتر حركت مى كنند- مستحب است نه واجب- تا خود را به «مروه» برسانى و بلافاصله مراجعت به «صفا» نمائى، تا هفت مرتبه با احرام، و در اين سرّها هست.

بعد از اتمام سعى «صفا و مروه» بايد تقصير كنند، كه واجب است، و تقصير به اين معنى [است] كه يا موى از سر مقراض كنند، نه اين است كه همه سر را بتراشند، و يا ناخن بگيرند يا شارب بزنند، يكى از اين اقسام عمل بياورند، اعمال عمره كه تمام شد، برو منزلت، رخت را بپوش، در نهايت راحت باش، انتظار روز هشتم را بكش، كه دوباره بايد احرام حج تمتع به بندى.

اولًا فى الجمله وضع «مسجدالحرام» اين است كه، مسجدى است بدون سقف، و دور آن مسجد، مثل ايوان طورى است مسقف، و جميعاً ايوان، چهار طرفش فرش سنگ است، ستون هايى دارد از سنگ و «بيت اللَّه» در عين، (2) وسط صحن مسجد است، قريب بيست [و] يك در دارد مسجد مزبور، هشت خرند (3) دارد، كه از هر در وارد مى شوند، از

ص: 107

روى خرندها مى روند تا به وسط مسجد برسند، كه «بيت اللَّه» در او است، اطراف «بيت اللَّه» يعنى بيست ذرع به ديوار «بيت اللَّه» مانده، ستون هاى چوبى دارد، به قسمى مدور نصب كرده اند، و قنديل هاى چراغى آويزان است مابين مدوّرها، و بيست ذرع است، كه با سنگ مرمر فرش است كه موقع «طواف» است، خود بيت مربع طولانى است، بيست ذرع در سى ذرع، از سنگ ساخته شده، قريب يازده ذرع ارتفاع خانه است.

ص: 108

شرقى سى و دو اندازه، يعنى چهل و چهار پا و شش پوس (1)، و طول ديوار غربى سى و يك اندازه، يعنى چهل و سه پا و يازده پوس، طول ديوار جنوبى بيست اندازه، يعنى بيست و هشت پا و چهار پوس، و طول ديوار شمالى بيست و دو اندازه، يعنى سى و يك قدم، دو پوس انگليسى است.

اندازه ذراعى است موسوم به «حلبى» و در تمام خطه حجازيه مستعمل، و طول آن مساوى به چهار صد و بيست و نه ثلث ميليمتر است، و سى و شش پوس، يك يارد انگليس، و يك يارد، مساوى به نود و يك ميليمتر، و هفده پوس يك حلبى است.

خلاصه شحن (2) ديوارها، و اندازه و ارتفاع آن بيست اندازه است.

از قديم الايّام عادتى است كه همه ساله در موسم حج، از جانب دولت يك پوش سياه از ابريشم، كه همه ديوارهاى خانه را احاطه مى كند، از مخمل كه مخصوص «مصر» است، «امير حاج مصر» مى آورد، و «امير حاج مصر» هم از «امير حاج شام»، كمتر نيست، از دولت مأمور مى شود و يك ارّاده توپ، با چهار صد «سوار مصرى»، حاج مصرى را مى آورند، در نهايت جلال است، و از جانب «محمد على پاشا» مأمورى مى شود.

مى توان گفت كه اكثر اسبانشان، از «امير حاج شامى» منقّح تر است، در منزل «رابغ»، ملحق به حاج شامى [مى] شود، يعنى يك روز زودتر وارد «رابغ» مى شود، سه چهار ساعت بعد از ورود «حاج شامى»، كه «عرب» و «عجم» و «ترك اسلامبولى» باشد، توپ مى اندازند. سوار مى شود، همه جا وقت رفتن يك منزل عقب، وصل و فصلشان در منزل «رابغ» است، بالاخره پوش سياه «خانه مكه» را، «امير حاج مصرى» مى آورد، چهار پارچه

ص: 109

است، موافق ديوارهاى خانه، و از خود ابريشم، لفظ «لا اله الّا اللَّه محمد رسول اللَّه»، به قسم طاق و نيم طاق، و با رفتن پوش مدور، اين الفاظ مبارك را در آورده اند، خداوند عالم به «پادشاه ايران» نصرت دهد، لفظ مبارك ميمونِ جناب مستطاب، سلطان حقيقى و مولاى واقعى، «اسد اللَّه الغالب على بن ابى طالب» را، ملحق به آن دو لفظ شريف نموده، «على ولّى اللَّه» روحى و جسمى له الفداه را هم ملحق نمايند، كه انصافاً حسرت و آرزويى است در دل حقير. اى حقير، اى بيچاره حقير، كه سجاف (1) بيابان ها شده اى (اى بسا آرزو كه خاك شود).

خلاصه مطلب، روز عيد اضحى، «امير حاج مصر»، پوش نو را با ساز و نقاره وارد «مسجد الحرام» نموده، پوش كهنه را خدّام «بيت اللَّه»، كه بيست نفر خواجه سياه از دولت، دائماً هستند، مثل «مدينه منوّره» با جيره و مواجب، و هنگام مراجعت خلعت موافق شان و منصب خودشان، «صرّه امينى» به آن ها تسليم مى كنند، همان خدام خاصّه نردبان ها گذارده به «بام خانه خدا» مشرف مى شوند، همان پوش نو را مشرف مى گردانند، و آن بيچاره پوش كهنه را بى نصيب از خدمت خانه مى كنند، محسوس است كه وقتى كه پوش كهنه را پايين مى كنند، آه و ناله و فرياد او شنيده مى شود. (پوش) نو را وقتى بلند مى كنند آشكار است كه اظهار شعف مى نمايند، راوى اين فقرات حاجى ها هستند اگر چه حقير ايستاده بودم و به جز صداى قرقره (2)، چه در وا كردن پوش كهنه، و چه در بالا كشيدن پوش نو چيز ديگر نفهميدم، خدا كند اين كتابچه به نظر حاجى ها نرسد، خاصه حاجى دهاتى كه حقير را تكفير مى كنند، سهل است، جمع مى شوند و شهادت مى دهند كه به زيارت مشرف نشدى.

ص: 110

گاهى بالاى ده مى گويند، هر جا مسجد است «خانه خدا» است، پس ما چرا دور مسجد ده مان نمى گرديم؟

رفيقش گفت: مگر مسجد ده شما را از سنگ ساخته اند و به اين بلندى و به اين جلال است؟!

سائل گفت اگر به جلال است، پس تو چرا هر روز، دور تخت «آصف الدّوله» نمى گردى كه از همه حاجى ها با جلال تر است؟!

جواب گفت كه اگر دور آدم بايد گشت «شاه ايران» از «آصف الدوله» خيلى متشخص تر است، چرا رسم نيست دور آدم گشتن، چه شاه چه گدا!

سائل مرد چيز فهمى بود، گفت: «خانه خدا» هم همان صورت دارد، چنان كه دور آدم گشتن متعارف نيست، و در همه مساجد هم كه «خانه خدا» هستند متعارف نيست، و اين خانه هم مثل ساير مساجد «خانه خدا» است، پس بايد سواى آن كه ملّاها مى گويند، و مناسك حج را نوشته اند، يك چيز فهميد كه اگر براى خاطر «بيت اللَّه» است، همه مساجد «بيت اللَّه» است، چرا دور سايرمساجد، باآن كه درفلان وقت معين است طواف نمى كنند؟

سائل گفت: به خدا قسم من تا به اين جا نمى توانستم تحقيق قولى بكنم، بعد از اين واجب شد كه سرّ اين مسئله حالى بشود، تا حالا هفت هزار و پانصد، كه به گدائى جمع نموديم به عرب ها داديم، ودوازده روز سر وپا برهنه دراين هواى «عربستان» با آن آب هاى مُتعفّن كه خورديم، سرّ اين مسئله را ندانيم، پس به دنيا خر آمده ايم، علاوه بر زحمات اين راه، حقير در پشت سر اين دو نفر نشسته بودم از صحبت اين دو جوان حظ كردم.

فى الجمله از حالت حظّ و خنده حقير حضرات مطّلع شدند، و مقدّر چنان بود، به ريش حقير چسبيدند كه تو عجم هستى، اگر چه لباس داشتم، گفتند تو از صحبت هاى ما مخبر (1) هستى، بايد حكماً حل اين مسئله ما را تو بكنى، هر چه حقير عذر آوردم، كه مرد فقيرم و مثل شما، محتاج اين مسئله هستم، و من هم از ملّاى ده مان چنين شنيده ام مثل شما، وانگهى تكليف ظاهرِ شريعتِ همه اين است، به هر مجتهدى كه تقليد دارم، از روى

ص: 111

رساله او، تكليف كه در اعمال مناسك حج نوشته شده، چنان حركت مى نمايم، ديگر ما را چه از اين حلّ مسائل؟ از نفهميدن اين گونه مطلب ها ابداً اعمال حج باطل نمى شود.

هزار سال است كه هر سالى، هفتاد هزار موافق احاديث معتبره، حاج از «عرب» و «عجم» و ساير، طواف مى آيند و مشرّف مى شوند، و ابداً اين گونه صحبت ها و اين مقوله سخن ها نمى زنند، هر نوع قرار تقليد مردم است شما هم حركت نماييد، شما و ما همچنان كه پدر و مادرمان را ديده ايم پنج وقت نماز مى خوانند، و سى روز ماه رمضان را روزه مى گيرند، وقتى كه پولشان زياد مى شود، بخواهند اظهار اعتبار در پيش مردم و ميان ولايت بكنند، به «مكّه» مى آيند، يا آن كه ملّاهامان سراغ پول از ما مى كنند و زور مى آورند، به اسم زكات و سهم امام مطالبه مى كنند، يا آن كه سادات ولايت مان بى چيز مى شوند، به زور خودشان خمس مطالبه مى نمايند، مسلمان پدر و مادرى هستيم و مقلد ملّاها، هزار سال است مردم اين نوع رفتار نموده اند، و [من و] شما هم به همان قسم رفتار مى كنيم و از دنيا مى رويم، ديگر اختيار آخرت با كريم است!

هر چه حقير از اينگونه حرف [ها] زدم كارگر نشد، و بسيار هم خلوت شده بود «مسجد الحرام»، و كسى باقى نبود، اين صحبت هم در گوشه اى از مسجد اتفاق افتاد، اين دو نفر دست از حقير بر نداشتند و گفتند تو عجم هستى، حالا «عثمان لو» شده اى، هرگاه جواب اين سئوال ما را به طور اعتقاد خود ندهى تو را كتك مى زنيم، سهل است هر جا تو را گير آورديم به قدر امكان مضايقه از اذيت تو نمى كنيم، حالا كه درگير ما هستى، ما دو نفر [و] تو يك نفر بيشتر نيستى، خلاصه در ميان «مسجد الحرام» است، اين حقير مضايقه نداشتم اين صحبت و بيان را از عوام مخفى بدارم، وليكن ترسيدم اگر حقير مضايقه از گفتن نمايم، حقير را در ميان «مسجد الحرام» كتك بزنند، نه از بابت جان بخدا، كه «خدا» عالم است، از انديشه بى احترامى «خانه خدا» بود كه مبادا به سبب حقير، در باطن هتك حرمت بشود، و به اين دو نفر سائل حاجى دهاتى گفتم: اوّلًا شما اين مسئله را كه عُنْفاً (1) از حقير تحقيق مى نماييد، به «خانه خدا» كه روبرو است قسم ياد نمائيد هر چه بگويم خوب

ص: 112

يا بد، ابداً تقصير حقير نشماريد، فهم حقير زياده از اين نرسيده است.

قسم ياد كردند هر چه تو بگوئى كار نداريم و به تو محبت مى كنيم، حقير گفت: بسم اللَّه الرحمن الرحيم، مدد از تو يا «اسد اللَّه».

اولًا: گفتم خداوند عالم اين «راه مكه» را به اين اشكال قرار داده است، يك نوع امتحان بنده گان خدا است، زحمت بكشند و خرج كنند هر گاه خانه خودش را در «شام» قرار داده بود، البته بدون زحمت، همه كس مى آمد و محّل امتحان نبود.

حضرات حاجى ها گفتند: اين فقره را خودمان مى دانيم، تو بايد دور خانه گشتن، و احرام اين سنگ را كه روى هم چيده اند بگوئى، ما كه به تو عهد نموديم آزار نكنيم.

گفتم: حالاشما مردمان معقولى هستيد، احرام اين خانه به حسب باطن اين است كه، مولود خانه جناب مستطاب «اسد اللَّه الغالب» است، و اين احترام اين شهر، با وجود وطن «جناب خاتم انبياء» است چنان كه حضرت «نشاطى خان» مرحوم- اعلى اللَّه مقامه- مى گويد:

خانه زاد خداست كز مادر زاده در خانه خداست على

زياده از اين حقير، تفصيل نتوانست بدهد، از اين دو فقره به عالم تفكر رفتند، حقير فرصت غنيمت شمرده، فرار كردم.

ص: 113

«عرفات» مى مانيم، واجب قربةً الى اللَّه.

و هم چنين روز نهم، از صبح تا غروب حكماً بايد توقف كرد، و در آن روز هنگام زوال ظهر، غسل سنّتى كرده، نيّت توقف از ظهر تا غروب را، به صيغه واجب نمايند، و نماز خوانده ادعيه مستحبّه كه از «حضرت سيد سجّاد- سلام اللَّه عليه-» وارد شده بخوانند، انصافاً «عرفات» عرصات (1)است، غير از حاج كه از خارج آمده اند، از «مكّه» و «طائف» و حوالى، جميعاً از اناث [و] ذكور در آنجا جمع مى باشند.

(قريب سه سنگ) آب قنات، از دامنه كوه «عرفات» جارى است، در اين صحرا درخت گز بسيار، و كوه و صحرا از جمعيت مملّو، كوه «عرفات» ميمون زياد دارد، جهّال حاج، بچه ميمون زياد شكار كرده، كه به همراه خودشان به وطن هديه برند، با وجود اين كه صيد حرم حرام است، خاصه در «عرفات» و ايام احرام!!

بارى همين كه روز نهم غروب كرد، و شب دهم يعنى شب «عيد اضحى» آمد، بايد حاج چنان حركت نمايد كه فرصت نماز مغرب نيست، يك ساعت و نيم تا «مشعرالحرام»، كه رو به «مكه» است بروند، دو ساعت [از] شب يا بيش يا كم، وارد «مشعر» مى شوند، فوراً لدى الورود، نيت وجوب كنند توقف در «مشعر» را، از همان وقت تا طلوع آفتاب، و نماز مغرب و عشا خوانده، با شمع و چراغ از آن صحرا سنگ ريزه جمع كنند، احتياطاً بعد از هفتاد هشتاد سنگ ريزه، كه از بادام پوست دار بزرگ تر نباشد، برچيده و شسته در كيسه كنند، بعضى مقدّسين آن شب بافضيلت را احيا مى دارند.

بارى، طلوع آفتاب عيد اضحى، بايد از «مشعر» رو به «منا» رفت، يك ساعت و نيم راه است، «منا» در ميان دو كوه واقع شده، و ميدان وسيعى دارد، پيش از ورود، چادرِ حاجّ را، در كمال نظم آنجا زده اند، البته در اردوى هيچ سلطان اين جمعيت و اين چادر نيست.

لدى الورود بايد به قدر هزار قدم رفت، سه ميل از سنگ ساخته شده، در ميان بازار، كه مثل اردو بازار است، و سالى سه روز از متاع «هند» و «مغرب» و «روم»، در آن بازار موجود مى شود، و محض اين سه روز، خانه ها و مبرزها، (2) اهل «مكه» در «منا» ساخته اند،

ص: 114

بالاخره همان روز پيش از ظهر، بايد هفت سنگ به نيت وجوب، به يكى از آن ميل ها زد، به قسمى كه ناخنِ دست به آن سنگ نخورد، (1) بعد مراجعت كند، بلافاصله گوسفند بى عيب تر بايد ذبح نمود، يك رأس واجب است و زياده مستحب، گوشت قربانى بايد سه قسمت شود، يكى به فقرا، يكى همسايه و برادر دينى، از قسمت سيم واجب است كه خودش قدرى بخورد، (2) ولى اين قدر كاكا سياهِ لختِ برهنه، آنجا جمع شده است كه فرصت تقسيم نمى دهند، گوشتها را به روى سنگ، براى ذخيره سال خشك مى كنند.

ص: 115

مى شود، دو شب بايد در «منا» ماند، ولى از شدت تعفن پناه بر خدا، خيلى بد مى گذرد، حكم خداست، چه بايد كرد.

ص: 116

كه از «مكه» به «منى» بيايد، و دو مرتبه از آنجا به «رمى جمرات» شروع كند.

رأى بعضى از علماى اثنا عشريه، مثل مرحوم حاجى ميرزا محمود حجة الاسلام بروجردى- طاب اللَّه ثراه-، و جماعتى ديگر بر اين است كه در «ايام تشريق»، كلّيةً يعنى روز يازدهم و دوازدهم و سيزدهم، اعمال روز دهم را هر كس بجا آورد حجّش فوت نشده (انتهى)

اهل تسنّن حج نساء را حرام مى دانند، بعد از اتمام عمل حج و طواف، هفت مرتبه «سعى ما بين صفا و مروه» بايد نمود، و از آنجا به «منا» رفته، از وقت مغرب به نيت واجب، در آنجا توقف كرد، و روز يازدهم بايد هفت عدد سنگ بر آن دو ميل سنگى زد، كه واجب است، شب دوازدهم نيز بايد به نيت وجوب در «منا» خوابيد، و پيش از ظهر دوازدهم رو به ميل ها رفت، و بر هر يكى از سه ميل، هفت سنگ ريزه بايد زد كه واجب است، از آنجا بايد به «مكه» آمد، عمل ها تمام است، كار منحصر است به حمام رفتن و رخت پوشيدن و راحت كردن، تا روز بيست و پنجم كه روز حركت است.

ولى آن دو شب در «منا»، چراغان و آتش بازى، هنگامه غريبى است، به اين معنى كه شب يازدهم چراغان شيعه، و شب دوازدهم چراغان سنّى ها است، و رؤساى آتش بازى سه دسته است، كه جدا جدا شليك مى كنند، «دسته امير حاج شامى»، كه يك سمت از دو طرفِ مناره هاى «مسجد خَيْفْ» كه «منا» واقع و «جناب رسول» در آن نماز فرموده، به تركيب خاصى مفتول بندى كرده بود، و با چهار صد سوار همراهان خود، متوالياً به تفنگ و طپانچه و سه ارّاده توپ، شليك مى نمودند «دسته شريف مكه» با «پاشاى جده» متّفق است، دو هزار سرباز نظام، دوازده عرّاده (1) توپ، بيست و چهار پوند، و دو هزار تفنگ چى، عربِ حربى شلّيك مى نمودند.

به اين قسم كه تفنگچى هاى عرب را، در دامنه كوه «منا»، دسته دسته جا داده بودند، و نظام توپخانه در اردو و مفتول بندى ها و آتش بازى ها، دور چادر خودشان بود، بدين منوال هر سه دسته از تفنگ چى و نظام و توپخانه، يك جا بدون نوبه، دو ساعت [و] نيم تمام، موافق ساعت شلّيك مى كردند، صداى توپ و تفنگ در ميان آن كوه، خيلى معركه

ص: 117

مى كرد، خاصه شلّيك نظام، كه امسال محض خود نمائى به ترتيب قلعه و جنگ، روبرو شليك مى شد، در هيچ جنگ بزرگى اين قدر توپ و تفنگ خالى نشده، البته دو هزار تومان باروت (1) صرف شد، فرداى آن شب «سنى ها» به «مكّه» رفتند، اگر چه رؤيت هلال ذى حجه، بر «شيعه» و «سنى» مشتبه نبود، و مع ذلك به فتواى مفتى طائف، آنها عمل حج را يك روز پيش انداختند، و من جانب اللَّه (2) بود، زيرا كه اگر غير از اين مى شد، از كثرت جمعيت به «شيعه» بد مى گذشت.

ص: 118

مشتاقين است، بالاى بعض از مقامات مشروحه متأخّرين، قبه هاى مزيّن، و در جوار همان قباب، مساجد و نمازگاه هاى معتبر ساخته، خدمات جليله به دين اسلام نموده اند.

«جبل عرفات» كه حجاج مسلمين در اين جا توقف مى نمايند، شش فرسخ از اين بلده مباركه دور است، و در چهار فرسخى آن نيز «مزدلفه»، و فى ما بين «مزدلفه» و «مكه» هم قصبه «منا» موجود است، كه حجاج مسلمين در اين قصبه سه روز توقف كرده، اجراى انواع آتش بازى ها نموده، قربان هاى خودشان مى كشند، مسجدى (نمى دانم موافق مذهب شيعه است يا نه؟ بايد ديد) منسوب به «حضرت آدم» كه در «منا» است محسوب، و از «مشعر الحرام» است. نهر جارى در «عرفات» آبى است كه «زبيده خاتون»، ضجيعه (1) هرون الرشيد آن را جارى كرد و در زمان «متوكّل عباسى»، راه آن حسنات خراب شد، و به امر آن خليفه مرمت گرديد، و در زمان «سلطان سليمان قانونى»، همين نهر تا به «عرفات» آورده شد و «مَهْروُماه سلطان» دختر سلطان مشار اليه نيز، از «عرفات» تا به «مكّه مكرمه» آورده جارى ساختند.

گواه انتشار دين مبين اسلام، همين شهر شهير است، «حضرت فخرى مآب صلى الله عليه و آله» در اين شهر به تبليغ رسالت شروع فرموده، به قدر ده سال على التّوالى، متحمّل انواع متاعب و مشاقّ (2) وارده از كفار قريش شده، انجام كار بنا به فرمان كردگار، و استدعاى اهالى يثرب در سال (622) ميلادى، هجرت به «مدينه منوّره» فرمودند.

و «كفار قريش» بعد از هجرت نيز آسوده ننشسته، هر روز خسارتى به اسلام مى آوردند، و مقصود آنها خاموش ساختن چراغ دين متين احمدى بود، و هر چه جنگيدند نتوانستند آسيبى برسانند، ناچار مصالحه كردند.

در سال ششم، «حضرت حبيب» كبريا، به نيّت اداى حج، به همراهى هزار و چهار صد نفر از اصحاب، تا به جوار «مكّه» تشريف برده، از براى تأمين قريش، «خليفه سوم» را به «مكه» فرستادند، اما اهالى مكّه «عثمان» را حبس كردند و جواب رد دادند، بنابراين

ص: 119

«حضرت پادشاه هر دو سرا»، مجلسى در «تحت الشجره» منقعد فرموده، «بعد البيعة والمشوره» مقررّ شد، كه حرباً داخل در «مكه» شوند، اهالى «مكه» كه به اين قرار داد واقف شدند، در مقام اعتذار آمده، رغبت به تجديد مصالحه نمودند، چون بعد از دو سال، يعنى در سال هشتم هجرت، اهل «مكه» جرأت به نقض عهد نمودند، «حضرت شاهنشاهِ رُسُل»، به همراهى ده هزار مجاهد، متوجه «مكه مكرمه» شدند، و در سال دهم نيز از براى اداى حج، به همراهى نود هزار حجاج باز متوجّه «مكّه مكرمه» شده، بعد از اداى حج عودت فرمودند.

تا زمانى كه «سلطان سليم» ملقّب به ياور، خطه «شاميّه» و «مصريّه» را، از چنگ «چراكسه» مستخلص ساخت، حكومت حرمين در دست شرفا بود، در سال (933) هجرى، مشار اليه به زيارت «مكّه» شتافته، بعد از بجا آوردن مناسك عمره، خدمت خادمىِ اين خطّه مباركه را در عهده گرفتند، از آن روز تا كنون به اين خدمتِ مفتخر، «سلاطين عثمانى» مفتخر بوده و هستند.

ص: 120

الاطاعة شمرده، كمال تمكين را از او دارند، و همه عصرها، نقاره خانه را در جلو خانه «شريف» مى زنند، پيش از ورود به «مدينه»، بايد با خود «شريف» يا «وليعهدش»، با هزار نفر شتر سوار عرب وارد «مدينه» شده، حاج را همراه خود به «مكه» بياورد و در مراجعت هم تا آنجا بدرقه نمايد، اگر غير از اين باشد اعراب آن ميانه، جمعيّت زياد دارند، و حاج را برهنه مى كنند، از توپ و عسگرِ «اميرحاج شامى» نمى ترسند، و ليكن از «شريف» مثل سگ مى ترسند.

شغال بيشه مازندران را نگيرد جز سگ مازندرانى

بالاخره مردم «مكّه» خيلى بى انصاف، و كرايه خانه شان خيلى گزاف است، مثلًا يك خانه را در بيست الى سى تومان كرايه مى گيرند، با وجودى كه امسال، جماعت حاج بواسطه داشتن «نوّاب مهد عليا دامت شوكتها»، در «مكّه» و «مدينه» و «شام» و غيره در نهايت آسوده بودند مع ذلك مردم «حرمين شريفين»، در موقع اذيّت حتى المقدور مضايقه نداشتند.

روز بيست و پنجم شهر ذى حجه حكماً (1) بايد از «مكّه» وداع نمود.

ص: 121

راه آهن نشسته، مستقيماً به «قاهره» دارالملك «مصر»، و از آنجا به «اسكندريه» رفته، كشتى نشسته به «طرابلس غرب» و «تونس» و «الجزاير» و «مراكش» و «اسلامبول» بل «شامات» مى رفتند انتهى

از «شيخ محمود» تمام حاج حركت كرده، منزل [به منزل] مى روند، ابداً توقف نيست، مگر يك روز در «رابغ»، چنانچه سابقاً عرض شد، اوتراق كنند، روز هفتم شهر محرم الحرام وارد «مدينه منوره» مى شوند. و «روز عاشورا» حكماً حركت مى شود، ليكن امسال بنا به فرمايش «نوّاب مهد عليا»، شنبه يازدهم حركت شده، و الحمد للَّه «روز عاشورا» در خدمت «پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله» و «ائمه هدى- روحى لهم الفداء-» به سر برديم.

«بيت الاحزان» «حضرت زهرا عليها السلام» را، كه بعد از فوت پدر ساخته اند، و در آنجا گريه مى كردند، زيارت كرديم، در آن مكان حالت غريبى دست مى دهد، خدامِ «ائمّه بقيع»، هزار دينار از هر نفرى مى گرفتند و اذن زيارت مى دادند، «آصف الدّوله»، شصت «باجاقلو» (1) به خدام داد و حاج را مهمان كرد، قبر «ائمّه» در يك بقعه اى است از سنگ و گچ، بدون زينت و اساس تجمل، ضريحى از چوب دارد، پنج تن مقدس در آن يك ضريح مدفون است، از اين قرار: «حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام»، «حضرت امام زين العابدين عليه السلام»، «حضرت امام محمد باقر عليه السلام»، «حضرت امام جعفر صادق عليه السلام»، «عباس بن عبد المطلب رضى الله عنه». در كنج همان بقعه پرده آويخته اند كه به روايتى «صدّيقه طاهره» در آنجا مدفون است، در «بقيع» مقبره جمعى از زوجات و دخترانِ «حضرت خاتم الانبياء» معلوم است، قبر «عثمان» هم در گوشه «بقيع» واقع شده است، «بقيع» قبرستانى است خارج شهر، متصل به دروازه، ديوارى دور آن كشيده اند.

ص: 122

فرسخ دور از «مكّه» است، اطراف اين «مدينه مقدسه»، به يك قلعه استوار [كه] چهل برج دارد محاط است، سى و پنج هزار نفس در اين «بلد الامين» مجاور و مقيم اند، اين قلعه را در سال (978- 368) (1) «عضد الدوله فنّاخسرو ديلمى» بنا نموده يا اين كه تعمير و توسيع كرد، اين قلعه چهار دروازه دارد موسوم [به] «باب المجيدى»: «باب القبله» و «باب المصر» و «باب الحميدى»،: «باب الشام» و «باب الجمعه».

حرم شريف در قلب شهر واقع، داراى پنج گلدسته است، چهار گلدسته را «عمر بن عبد العزيز» بنا نموده بود، «سليمان» كه به تخت امويه جلوس كرد، يكى از آن مناراة را، به بهانه اين كه خانه مروان را گرفته، خراب نموده اما «محمد بن قلاون» پادشاه «مصر» باز ساخت، يكى موسوم به «مناره سليمان» است، چون سلطان «سليمان عثمانى» ساخته بود، ولى آن گاه كه «سلطان عبد المجيد خان»، «مسجد حضرت نبوى» را، به آن عظمت و زينت كه ساخته، مناره جدش را هم تجديد كرد، لهذا موسوم به «مناره مجيدى» گرديد، و در درون «حرم شريف» محراب مجللى است از آثار «سلطان سليمان قانونى عثمانى».

هواى «مدينة الرسول» بسيار خوب و لطيف و معتدل است، جوى «عين زرقا» كه در گوارائى و خفت (2) و لذّت بى نظير است ساكنين اين شهر مبارك را از نقطه نظر حفظ الصّحه محفوظ و محظوظ (3) مى سازد، اين آب را به امر «معاويه»، «مروان بن الحكم» به «مدينه» آورد، چون مجراى اين نهر از سطح زمين قدرى پايين تر است، در هر دو طرف نهر، پله ها قرار داده اند كه مردم به سهولت دست به آب برسانند.

خرماى اين شهر پربركت، بسيار نفيس، و انار و انگور و هلو و انجير و سيب و ساير ميوه جاتش وافر و خيلى لذيذ است، انواع سبزى آلات و هندوانه و خربزه و ساير از اين قبيل روئيده، بهتر و شيرين تر است.

«قبرستان بقيع» كه قطعه اى است از جنت، و مدفن آل و اصحاب و ساير صالحين و صالحات، در خارج قلعه واقع است. قبر «حضرت حمزه» عم «حضرت رسول» كه در

ص: 123

«غزوه احد» شهادت يافت، در نزديكى «جَبل احد»، و «مسجد قبا» كه اساس آن را، حضرت مؤسّس بنيانِ دين مبين، با دست مبارك، و به همراهى اصحاب گذارده اند و زيارت گاه عشاق و عرفا است، در يك فرسخى طرف قبله اين بلده واقع اند. (انتهى)

ص: 124

مكانت و صفا بهشت برين است، شهرى بزرگ و آباد و خوب، حمام هاى نظيف و مسجدهاى عالى دارد.

حضرت يحيى عليه السلام در آنجا مدفون است، مسجدى بسيار بزرگ و باشكوه دارد، موسوم به «مسجد يحيى».

«حضرت رقيه خاتون» هم، در «شام» مدفون است، در ميان شهر يكى از «اعيان گيلان»، تعمير بقعه آن حضرت نمود.

ص: 125

«جبل قاسيون» كه امروز معروف به «صالحيه» است واقع، و در بعد هزار و صد كيلومتر در جنوب شرقى «اسلامبول» كائن (1) است.

دويست هزار نفس در اين شهر ساكن است، كه سى هزارش «مسيحى»، و پنج هزارش «يهودى»، مابقى «مسلمان» است، قلعه مستحكم است از داخل، و سورى (2) از خارج دارد. قصرهاى عالى، و خانه هاى بسيار قشنگ و استوار، و خيابان و كوچه هاى سنگ فرش كرده، زينت ظاهرى اين شهر را دو بالا افزوده است، بيش از شصت جوامع، و على الخصوص جامع امويه، و مدارس، و دار الحديث، و تكايا و زوايا و سربازخانه ها و مريض خانه هاى لشگرى و كشورى و اماكن متعلقه به ديوان و كارخانجات پارچه هاى حرير و اسلحه سازى حيرت بخش عقول است، اسباب ميز و صندلى و صندوقچه و غيره، كه با صدف خاتم كارى در بعض دكانها ديده مى شود، از معمولات «شام» است، تجارت عظمى با «عراق» و «حجاز» و «فرنگ» دارد اسكله آن «لنگرگاه بيروت» است.

اين شهر خيلى قديم و معروف به «دمشق»، كه در توراة «دَمشق» ضبط كرده اند، «جامع امويّه» يكى از بناهاى خيلى قديم و معبد منسوب به شمس بود، بعد «كليساى مسيحيان» گرديد در فتح به موجب عهد نامه، نصفش كليسا و نصف آن مسجد اسلام معين شد، تا در زمان سلطنت «وليد بن عبد الملك» به آن قرار بود، اما آن پادشاه، بنا به شكايات مسلمانان چاره اى به دست آورده، نصف آن را از دست «نصارى» پس گرفت، و داد طورى معمارى كردند كه امروز هيچ معمارى نمى فهمد كه اين بنا در قديم الايام «كليسا» بوده است.

مناره ايست در سمت مشرق، معروف به «آق مناره» اغلب فقها برآنند كه «حضرت عيسى» در «آخر الزمان» به اين مناره نزول خواهد فرمود، و سنگى است در اتّصال مناره مذكوره، كه تمامى ملل زيارت مى كنند، و برآنند كه اين سنگ همان سنگى است، كه «حضرت موسى» عصاى خود را به حكم خدا به آن زد، و دوازده چشمه از آن جارى شد،

ص: 126

و نيز در بالاى باب السّاعات (1) سنگى است، برآنند كه در قديم الايام قربانى بر او مى كشتند و عرض به غيب مى كردند، هر گاه آن قربان مقبول درگاه مى شد، آتشى از آسمان نازل شده مى سوزانيد، در بالاى «جبل قاسيون» مغاره اى (2) است كه در آن «مغاره»، در روى سنگى اثر خون ديده مى شود، «اهل شام» بر آن اند كه «قابيل»، «هابيل» را در آن مغاره كشت، لهذا از براى طلب حاجات به آن مغاره رفته نماز مى گذارند، (در حقيقت محل مذكور مشحون (3) به هيبت و جلالت است، و اين واضح است كه «حضرت يحيى»، با والده خود على رواية، چهل سال در اين مغاره مشغول به عبادت شده اند، و «حضرت عيسى» نيز، مدتى در اين مغاره با «حواريون» خود معتكف بوده اند، در دامنه اين كوه، نهر «يزيد- عليه اللعنه-» هم يكى از آثار بزرگ است، رجالى كه در «شام» مدفون و مقابر شان زيارت گاه است از قرار ذيل است:

مشهد الرأس «حضرت سيد الشهداء عليه السلام»؛ مشهد الرأس «يحيى عليه السلام»؛ مقام «حضرت امام زين العابدين» عليه السلام؛ قبر «سيده زينب» و «فاطمه بنت امير المؤمنين» عليهما السلام؛ قبر «سكينه بنت سيد الشهداء عليها السلام»؛ قبور سه نفر از زوجات «حضرت فخر كائنات صلى الله عليه و آله»؛ قبر «بلال حبشى»؛ قبر «سهل بن ربيع الانصارى»؛ قبر «عبد اللَّه بن مسعود»؛ قبر «واثلة بن اسقع»؛ قبر «ابوالدرداء» و «عويمر» قبر «اوس الثقفى»؛ قبر «ابىّ بن كعب»؛ قبر «جبل بن معاذ»؛ قبر «ابى الدّحداح»؛ قبر «عبد الرحمن»؛ قبر «دحية الكلبى»؛ «تميم الدّارى بن حبيب»؛ قبر «سعد بن عباده»؛ قبر «خولة بنت الازور»؛ قبر «معاوية بن ابى سفيان»، قبر «محى الدّين العربى»؛ قبر «ابويزيد بسطامى» از عرفا؛ قبر «نور الدين شهيد»؛ قبر «سلطان صلاح الدّين ايوبى»؛ قبر «فخر بن العساكر»؛ قبر «تقى الدين حصينى»؛ قبر «مراز بن الازور الاسدى»؛ قبر «ارسلان دمشقى»؛ قبر «شيخ زين الدين»؛ قبر «ابن قيم جوزية الحنبلّية»؛ قبر «ابراهيم النّاجى»؛ قبر «ابومسلم الخولانى»؛ قبر «شيخ يوسف القمين» «شيخ ابوبكر العرودك»؛ قبر «شيخ ابوبكر بن قوام»؛

ص: 127

قبر «شيخ جندل»؛ قبر «ابوالعباس احمدبن قدامه»؛ قبر «عبدالرّحمن بن عطية الدّرانى»؛ قبر «رابعة الشاميه» (انتهى)

ص: 128

«حضرت داود» به «شام» آمده، در «دمشق» بر تخت پادشاهى جلوس كرد و هميشه با «حضرت سليمان» مخالفت مى ورزيد، چه «مصريان» معاونت به «هَدَدْ» مى كردند.

«رحبعام بن سليمان عليه السلام» كه در «بيت المقدس»، براورنك (1) سليمانى جلوس كرد، ماليات رعيت خود را كه در زمان سلطنت «حضرت سليمان» از سنگينى آن شاكى بودند دو مقابل افزود، هر چه امناى دولت به دو نصيحت كردند نپذيرفت، «يوربعام» حاكم قدس، كه در زمان سلطنت «حضرت سليمان» تقصيرى كرده، و به «مصر» التجا نموده، دختر «شيشاق» از «فراعنه» را گرفته بود، به يارى «مصريان»، تفرقه در ميان «اسرائيليان» انداخت، و ده «سبط بنى اسرائيل» را با خود ساخته، با «هَدَد» هم اتفاق نموده، با «رحبعام» پسر «سليمان عليه السلام» جنگيدند، در سال پنجم پادشاهى «رحبعام» «شيشاق» نيز با قشون «مصر»، هجوم به مالك «رحبعام» آورده تاخت، حتى ظروف و آلات جزئيه و دينيه، كه «حضرت سليمان»، از طلا و نقره ساخته و به «بيت المقدس» گذارده بود تاراج كرد.

«آساى» كه در «اورشليم» پادشاه شد، از جنگ هاى پى در پى «پادشاه بنى اسرائيل» به ستوه آمده، سفيرى با مبلغ خطيرى به درگاه «بن هدد» «پادشاه دمشق»، و «ارام حراّن» فرستاد، و استدعاى حمايت نمود.

«بن هدد» اتّفاقى با «پادشاه بنى اسرائيل» داشت، به هم زده در سال (944) قبل از ميلاد، هجوم به ممالك «بنى اسرائيل» برده تاخت، و اين زد و خورد فيمابين «فلسطينيان» و «بعلبكيان» و «شاميان» و «لبنانيان» (214) سال دوام داشت.

در سال (730) قبل از ميلاد «پول» مَلِكِ «آشور»، قشون به «شامات» كشيده چاپيده، حتى هزار قنطار نقره، از «ميخم» پادشاه بنى اسرائيل گرفت، از «شامات» بيرون رفت. اما بعد از (13) سال يعنى در سال (713) قبل از ميلاد «تگلثيف لثر»، فرزند و جانشين «پول بعل زارفول»، پادشاه «آثور» هجوم به اين مملكت آورده تاخت، و اهالى چندين بلاد معتبر را اسير كرده به «بابل» برد.

در سال (709) قبل از ميلاد، «بخت النّصر» اوّل بعد از فتح «مصر» به «شامات» آمد و

ص: 129

تاخت، و آنگاه كه به «فلسطين» رسيد و بناى تاخت را گذاشت، حضرت «اشعيا عليه السلام» نفرين كرد، ناخوشى سخت به اردوى آنها افتاد، لشگرش هلاك شد، اما در سال (706) قبل از ميلاد، باز قشون به اين حوالى كشيده، «سوريه» و «فلسطين» و «مصر» را فتح، و داخل دائره متصرفات خود نمود.

در سال (646) قبل از ميلاد «ستاخريب» ملك «آشور و بابل»، اردوى معتبرى به «سوريه» و «فلسطين» فرستاد، اين اردو بعد از تنبيهِ اهالىِ عاصيه «سوريه»، رو به «فلسطين» كرد، يهودى ها ديدند نمى توانند بجنگند، طريق حيله را گرفته «يوديت» نام دختر بسيار خوشكلى را، پيش «حرلوفرن» سردار اين اردو فرستادند، سردار عاشق اين دختر شد، دختر نيز اظهار صداقت نمود، شبى زياده از عادت، به سردار شراب داد، مست و بى هوش ساخت و او را كشت، يهودى ها نيز، على الغفله هجوم برده، اردوى بى سپهسالار را منهزم و پريشان ساختند.

اما در سال (589) قبل از ميلاد، لشكر گرانى، به «شامات» و «فلسطين» آورده، عُصاة (1) را تنبيه نمود، و سه سال «قدس» را محاصره كرده حرباً گرفت، و «بنى اسرائيل» را به اسارت به ساحل برد، «كيخسرو» كه در سال (560) قبل از ميلاد بر تخت پادشاهى جلوس كرده، شروع به فتح ممالك نمود، تمامى «سوريه» و «فلسطين» را هم فتح كرده، الحاق به ممالك «كيانيان» نمود، در سال (329) قبل ميلاد، «اسكندر مقدونيائى»، از «كيانيان» استرداد كرد، و در سال (301) قبل از ميلاد «عيسى عليه السلام»، «هلوكوس نيكاتور» اين مملكت را فتح و الحاق به ممالك «دولت سلوسيد» نمود، اما اين مملكت زياده از (230) سال در تصرف آنها نمانده، به دست «قياصره» «رومية الكبرى» افتاد، در سال (205) ميلادى، «آل جفنه»، از طايفه «سباى»، يمن، از خرابى «سيل العرم» از «يمن» گريخته، به «سوريه» آمده، دولت «غسانيه» را تحت حمايت «قياصره» تشكيل كرده اند.

در سال (259) ميلادى «شاپور اول ساسانى» اين مملكت را از تحت تصرّف «والارين» امپراطور در آورد، اما در زمان دولت «ساسانيان»، بدون منازع، در دست دولتى نمانده، گاه «ايرانيان» گاه «يونانيان» اين خطه را تصرف مى كرد [ند].

ص: 130

در سال چهاردهم هجرى «ابوعبيدة بن الجراح» و «خالد بن وليد»، به تدريج تمامى «شامات» را فتح كرده، داخل در ممالك اسلام نمودند.

در سال (61) «معاوية بن ابى سفيان»، (بنا به نگارش صاحب جهان نما)، يعنى «كاتب چلبى» تغلّباً (1) ضبط كرده، «دولت امويه» را تأسيس نمود، و از اين طبقه پانزده نفر تا سال (132) پادشاهى كرده، در هجوم «عباسيان» منقرض شدند.

در سال (132)، «شامات» از ممالك «خلافت عباسيه» محسوب گرديد، «بنى طولون» كه در سال (254) در خلافت «المعتّز» در «مصر» ولايت يافتند، «شامات» را هم ضبط كردند، اما بعد از (38) سال باز «آل عباس» ضبط نمود، در سال (290) قرامطه، «شامات» را تاخته، از قتل و نهب كوتاهى ننمودند.

در سال (323)، «الرّاضى» خليفه «شامات» و «مصر» را، به «اخشيد بن طغج» داد، تا به سال (358) اين مملكت در تصرف «اخشيديان» بود.

در سال (259) از جانب «المعز لدين اللَّه» «خليفه علويه» ضبط گرديد.

در سال (414) دولت «بن مرداس»، در «حلب» تشكيل يافت، و در سال (467)، «خطّه شاميّه» به دست «سلاجقه» افتاد.

در سال (493) مجاهدين فرنگ، «بيت المقدس» و بعض بلاد اين خطّه را، حرباً استيلا كردند، در سال (499) ولايت «شام» را امير «طغتكين» ضبط نمود، در سال (511) دولت «بنى ارتق» در «حلب» استقلال به هم رسانيد، و در سال (523) «عماد الدين زنگى»، «حلب» را متصرف گشت، و در سال (549) «نور الدّين شهيد»، «شام» را استرداد كرد، چون اغلب بلاد «شامات» و «ديار بكر» به دست مجاهدين فرنگ افتاده بود، اين پادشاه با حشرات اهل صليب جنگ هاى سخت كرده، پنجاه قلعه استرداد، و در «شام» يك دار الشفا بنا فرمود و (حمامة الهوادى: كبوتر نامه) تربيت كرد.

در سال (570) «سلطان صلاح الدين يوسف»، در «مصر» و «شام» دولت «ايوبيّه» را تشكيل كرد، و بعد از جنگ هاى سخت حياتى و مماتى، پاى شوم مجاهدين صليب را از ممالك اسلام بريد.

ص: 131

در سال (643) قشون «خوارزميان»، به قدر پنج ماه «شام» را محاصره نمود، و در سال (648) «معزّ الدّين ايپك»، دولت «مملوكيه» را تأسيس كرد، در سال (658) قشون «هلاكوخان» بعض بلاد «شامات» را غارت كرده، در جنگ «دير جالوت»، از «مصريان» شكست فاحش خورده، برگشتند و دولت «ايوبيّه» در اين مملكت منقسم به چند حكومت گشت، اما «ملك مظفّر»، بعد از شكست دادن قشون «هلاكو خان» «شام» را ضبط كرد، در سال (784)، دولت «چراكسه» در «مصر» استقلال يافته، «شامات» را هم متصرف شدند، در سال (922) بعد از «ملحمه» «مرج دابق»، «سلطان سليم الاوّل»، الملقّب به «ياوز» عثمانى، از دست «چراكسه مصر» استرداد نمود، كه از آن روز الى امروز، اين مملكت در تحت تصرف آن دولت است. (انتهى)

«مشير اردو نامق پاشا» كه سرداربيست [و] پنج هزار و سيصد نفر قشون سواره و پياده و توپخانه، با هفتاد ارّاده توپ مى باشد، و او را سردار «اردوى عربستان» مى گويند و «عربستان» عبارت است از: «شامات» و «حلب» الى سر حدّ «ديار بكر»، و «ديار بكر» داخل «اناطولى» است، و «دولت روم» (پنج اردوى مستعد هميشه دارد كه هر اردوئى تحقيقاً بيست وپنج هزار وسيصد نفر نظام سواره و پياده توپچى، و هفتاد ارّاده توپ است.

(اردوى اوّل): دار السّعادة، يعنى قراول مخصوص پادشاه، سرباز خانه شان در عمارت سلطانى؛ سردارشان «محمد امين پاشا»، همه روزه مشق دارند.

(اردوى دويم): «اسكدار»، در خود «اسلامبول» است، هشت ماه بايد در چادر باشند، و چهار ماه در ميان قشلا (به معنى سرباز خانه)

سيّم «اردوى روميلى»، كه مملكتى است مثل «خراسان» يا «فارس»

چهارم: «اردوى اناطولى». پنجم: «اردوى عربستان»

سواى اردوى مزبور، دو هزار قشون از «عراق ق عرب»، يعنى «بغداد» و «بصره» و «سليمانيه» و شهر «زور» و «كربلا» و «نجف»، و شش هزار قشون از «حجاز»، يعنى «مكه» و «مدينه» و «جده»، و هفت هزار قشون متفرقه دارد، روى هم رفته اين قشونها موافق يك اردو مى شود، اردوى ديگر در ميان كشتى است كه آن را «اردو [ى] بحريه» مى گويند، عددشان همان بيست و پنج هزار و سيصد نفر است، ولى هزار و دويست ارّاده توپ دارند، وجيره مواجب آنها مساوى، و نيمِ ساير قشون است، همچنين احترام «قپودان پاشا».

ص: 132

ص: 133

دو فوج نشانجى حاضر ركاب، و هشت الاى پياده از درجه اول، و هشت الاى پياده از درجه ثانى، قشون ذخيره است.

ص: 134

سواره»، و يك «الاى توپچى سيار»، و دو «فوج نشانجى حاضر ركاب»، و هشت «الاى پياده» از درجه اول، و هشت «الاى پياده» از درجه ثانى ذخيره است.

ص: 135

ص: 136

ص: 137

وجه تسميه حلب به «حلب شهباء»، آن است كه حليب، شير دوشيده را گويند، شخصى از ماده گاوى شهباء رنگ، كه ملك وى بوده است شير مى فروخت، تا از وجه آن اين شهر را بنا كرد

ص: 138

رفتيم، حكايت غريبى از «ابراهيم پاشا»، پسر «محمد على پاشا» والى مصريان بيان مى كرد، من جمله اين كه در ايام حضر، (1) خيلى با لطافت و سليقه حركت مى كند، چه از خوراك چه از پوشاك، دور سفر مثل سرباز بدون تفاوت چه از خوراك و چه از پوشاك، و از قول «ابراهيم پاشا» حكايت كرد كه، ابداً اشك به چشم من نيامده، حتى در طفوليت هم گريه نكرده ام، اگر هزار نفر را، در حضور من بند از بند جدا كنند، حالتم متغير نمى شود، و بارها اين فقره را امتحان كرده ام، با وجود اين از معجزات «پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله» يكى اين است كه، هر وقت به پابوس آن حضرت شرفياب مى شوم، چندان اشك از چشمم مى ريزد، كه رخت هايم تر مى شود، و حالت خود را ابداً نمى فهمم، وقتى رفيق لامذهبى همراه، در آن روضه مقدسه بى اختيار مسلمان شد، و تعجب دارم از «مفتى مدينه»، كه هر سال بايد جمعى كثير از عدول و مؤمنين آنجا شهادت بدهند، كه قبر مبارك «جناب حضرت رسول اللَّه» در همان جاى معين است و خلاف ندارد، و الّا «جناب قاضى» نه فاتحه مى خواند نه زيارت مى رود!!

ص: 139

خلاف حقوق ملل در «تاوارين» سوزاندند، «كشتى هاى مصر» هم سوخت، مشار اليه بقيه قشون خود را برداشته، از خستگى به «مصر» رفت.

در سال (1248) بنا به نقار (1) ما بين «عثمانيان» و «مصريان»، قشون به «شامات» آورده «عكّا» و «انطاكيّه» و «شام» را گرفت، و در «حمص» اردوى «حسين پاشا» را كه موسوم به «كورلكى» بود منهزم و پريشان ساخت، و تابه «كوياهته» تاخت و در سال (1255) اردوى عثمانى را، در موقع معروف به «نزيب» منهزم نموده، سردار «حافظ پاشا» را اسير كرد.

«مارشال هولتكه» معروف، در اين جنگ در «اردوى عثمانى» با چند نفر از صاحب منصبان «آلمان»، خدمت (اركان حربى: اتيه مازور) داشتند.

چون در سال (1265) شعور «محمد على پاشا» مختل شد، بالأرث و الاستحقاق، در جاى پدر نشست، اما زياده از هفتاد و يك روز، عمرش وفا نكرد كه در تخت «فراعنه» حكمرانى نمايد، مردى شجيع (2) و قسىّ القلب بود، در جنگ اگر يك صاحب منصب، تكليف نظامى خود را ادا نمى نمود، همان آن [او را] مى كشت، و از هركس دليرى مى ديد فوراً مجازات مى كرد، و با اين جمله، (3) پاك اعتقاد و درويش مسلك و جوان مرد بود، از صد ليره مصر كه مثل ليره انگليس است، كمتر به احدى انعام نداده است.

ص: 140

اعتكاف جسته، تا به صبح زارى كرد، بعد خوابيد بيدار كه شد امر كرد توپ ها را به «مدينه» بستند، و به علما گفت كه: من در خواب از «حضرت رسول صلى الله عليه و آله» اجازه گرفتم، تا كه از دو جا ديوار قلعه را خراب نمود، و طلا را در جلو خود فرمود ريختند، قشون را صدا كرد و گفت: كلّه اى صد طلا و اسيرى دويست، بفرماييد، مردم چون اطمينان به او داشتند، از شكاف ها هجوم بردند، در ظرف مدت اندكى، وجود «وهابيان» را نابود ساخته، داخل «مدينه منوره» شدند.

اول شخصى است «ابراهيم پاشا»، كه در اين جنگ بود و داخل «روضه مطهّر نبوى» شده است، چون «وهابيان»، روضه مطهّره و «مسجد نبوى» را طويله قرار داده بودند، «محمد على پاشا» كه اين حقارت را ديد، گريه كنان داخل «روضه مطهّره» شده، ريش خود را جاروب قرار داده، قاذورات حيوانات را گريه كنان با ريش خود رُفْت. (1) سرداران و غيره تبعيّت به سپهسالار خودشان كردند، در چند دقيقه پاك شد، داد با گلاب شستند و با عود تبخير نمودند، بعض دقايق دانايان اسلام بر آن اند كه، همين خدمت، اين خانواده را صاحب مملكت كرد، بلى نوكرى درِ خانه احمدى، باعث سرافرازى هر دو جهان است. (انتهى)

(پنجشنبه سيّم ربيع الثّانى) از «حلب» بيرون آمديم «والى حلب»، در نيم فرسخى براى خودش چادر زده بود كه ما را مشايعت كند، طرز بدرقه و استقبال بزرگان «روم» اين است كه، اگر شخص بسيار محترم، يا هم شأن خودشان وارد بشود يا برود، در نيم فرسخى شهر در جاى خاص، چادر و آفتاب گردان مى زنند و بر تخت ها و صندلى ها مى نشينند، تا آن شخص وارد شود، ديدن كند و قهوه و شربت صرف شود يا وداع كند، با قبول نظام و سوارشان كنار جاده، نزديك به شهر مى ايستد.

ص: 141

ص: 142

روز يازدهم:

ص: 143

نوكرها بى آقا، خانم ها بى كنيز، كنيزها بى خانم، زنها بى شوهر، شوهرها بى زن، «حاجى ابوالقاسم مظهرى تخلّص»، يكه و تنها مانده، تخته روان و كجاوه و مال بار كرده، و بار بى صاحب ريخته، جاى خود دارد، اسب زين كرده و قاطر سوارى قدرت حركت نداشت، ساعتى عشر فرسخ حركت مقدر نبود، در اين حالت باران شديد باريدن و باد سخت وزيدن گرفت.

حريف مجلس ما خود هميشه دل مى برد على الخصوص كه پيرايه اى به دو بستند

جميع مردم به ذكر شهادتين مشغول، و به ختم «إنّا إليه راجعون» كمر بستند، آن روز از طلوع تا غروب هميشه در حركت بوديم، چهار فرسخ راه طى شد، بعضى ميان گل خوابيدند، بعضى شب به سياه چادر رسيدند، بعضى از گرسنگى و سرما هلاك شدند، تخته روان «حضرت مهد عليا» در نيم فرسخى زمين خورد، قرب نيم فرسخى پياده تشريف بردند، بعد لاعلاج شده سوار اسب، با چار پنج نفر از خاصان، خود را به سياه چادر اكراد رسانيده، شب را به يك نوع پريشانى و بدگذرانى صبح نموده.

ص: 144

خانه كدخداى محله منزل نموده، مال و بنه و اسباب كلًا عقب بود، خدا رحم كرد كه روز وارد شدند، كه جز مايه افتضاح چيزى نبود اما (كيفيّت حقير)، از «سيورك» تا «رودخانه»، كه تخت «مهد عليا» زمين خورده همراه بودم، و اول كسى كه به حمايت پياده شد من بودم. بعد از آن كه اسباب تفرقه ميان آمد، «نواب حاجى بيكم خانم»، همشيره بزرگ «اعليحضرت شاهنشاه»، تختشان در گل فرو رفت، و احدى كمك نكرد، تكليف هم از مردم برداشته، و توقّع جايز نبود، به جهت خواهرى سلطان، كسى نزديك نمى رفت، روز وانفسائى بود، حقير بى اختيار خدمت ايشان رفتم اگر چه خودم تنها بودم، ولى مردِ راه گذر را، به اصرار مى آوردم، تخت را بلند مى كرديم، قدم به قدم سوار مى شدند و تخت به گل مى رفت، مغرب دست ها از كار، و مال ها از رفتار مانده، ناچار اسب يكى از جلو داران پيدا شد، خانم را سوار كرده به يكى از زاغ هاى كُردان، كه جاى گاو و گوسفند است رسانيديم، آتش فراهم كرديم، لقمه نان و اسباب چاى، در نزد آدم حقير بود، به خانم پيشكش كرديم، و خودمان مثل «قراول روس»، در زاغه ايستاديم، با رخت تر و گلى، نه آتش نه بالا پوش، سركار «آصف الدوله» هم، با آن همه نوكر و خدمتكار و اسباب سفر به زاغه پناه آورد، آن شب را به همان طور صبح كرديم، گويا خدمتى كه در حق شاه زاده خانم اتفاق افتاد، در حق هر گدائى بود، تا چه رسد كه شاهزاده باشد، تا قيامت منظور مى داشت، انشاء اللَّه ايشان هم ملاحظه خواهند فرمود.

ص: 145

«دختر آصف الدوله»، مثل اسراى تركمان از شدت سرما مى لرزيدند، و شولاى (1) شبانى پوشيده بودند، وارد شدند، خانم ايشان را مهمان كرد و صله رحم بجا آورد، روز ديگر تخت خانم را بار كرده، محترمانه در شهر «ديار بكر»، خدمت والده شان رسانيديم، «آصف الدّوله» شش روز است كه در قشلاق «كدوك»، كه پنج ساعتى «سيورك» و دوازده ساعتى «ديار بكر» است، معطّل رسانيدن بار و بنه خود شده، كه اسباب و جواهر و مال بسيار در آن است، هنوز هم وارد شهر نشده بسيار مال ها و آدم ها، در اين هجده فرسخ تلف شدند، و بسا عزيزان كه ذلت ديدند، هشت روز در «ديار بكر» مانديم، «اسعد پاشا» والى كردستان، مقرّ حكومتش اين جا است، وقت رفتن در «موصل» بود و حالتش را ذكر كرديم، بر خلاف پاشاهاى ديگر در خُروج و ورود، از بابت استقبال و مشايعت و ديدن و تعارفات رسمى اعتناء نكرد. و احترام «مهد عليا» را منظور نداشت، روز حركت هم، قاطرِ «حاجى محمد حسين بيك»، پسر «سيف الملوك ميرزا» را، با بار در ميان كوچه بردند، كيفيت را مطلع شد اعتنا نكرد، بعد از هفت منزل چندتيكه اسباب ناقابل، نمونه از آن بار فرستادند، كسى قبول نكرد، زيرا كه آن بار قريب چهار صد تومان نقد اجناس بوده است.

ص: 146

معروف به «باطمان چايى» عبور شد.

ص: 147

از كنار رودخانه بود، رودخانه بريد، و راه مرور و عبور نماند، در مائه دوم خاتونى از اسلام، مبالغى خرج كرده، راه را از كمر كوه، سنگ ها را شكسته گشود. سنگى پيش آمد شكستن آن دشوار، و محتاج به خزانه ها بود، سوراخ كردند، بار شتر و تخت روان به آسانى عبور مى كند. طولش كمتر از بيست ذرع نيست، همان خاتون، يك پلِ بسيار متين و يك مسجد عالى در شهر «بتليس» ساخته، و اوقاف كافى از املاك معتبر معيّن نموده است «مسجد خاتونيه» و «خاتون كوپريسى» معروف است. (انتهى)

«بتليس» آب هاى خوب وجنگل قشنگ دارد، يك ماه ازعيدنوروز گذشته بود، و زير درخت هاى جنگلى برف ديده مى شد، بنفشه بسيار در آن جنگل يافت مى شد، خيلى معطّر و بزرگ و خوشرنگ، گلى ديدم مثل شاخه سنبل، بته هاى آن به تركيب گنجشك بود.

بتليس (1)

از شهرهاى «كردستان»، در حكم والى «ديار بكر»، قريب هشت نه هزار خانوار از اكراد دارد، دكّان و حمّام، به طرز خودشان ساخته اند، و تركيب غريبى است، رودخانه در ميان درّه واقع، گاهى كج، گاهى راست جريان دارد، و شهر مزبور را به رفتار رودخانه ساخته اند، نيم فرسخ طول و سيصد الى پانصد قدم عرض آن.

ص: 148

عاليه اسلام است. (انتهى)

اهلش خيلى متعصّب و غريب آزار، زنهايش بسيار سفيد و بى نمك، كُردى و تركى حرف مى زنند، كبك فراوان شكار كرده مى فروشند، عسل سفيد دارند خيلى ارزان، فراش آفتابه برداشته بود كنار آب برود، خلوت يافته قصد كشتنش كردند فرار كرد.

ص: 149

بسيار بادوام و عسل خوب و چُپُق هاى ياسمين.

اين شهر هم، مثل ساير شهرهاى اين طرف، اوّل در تصرّف «حكومت بابل» بود، بعد «ايرانيان» متصرّف شدند، اما جزو «ارمنستان» محسوب مى گرديد، به اين جهت گاهى هم تابع فياصره مى شد.

در سال هفدهم هجرى «عياض بن غنم» از دست «بروند ارمنى» گرفت، و خراجى معيّن نمود، بعد از «امويّه» «عباسيان»، و ملوك الطّوايف آن سامان، حكومت بعد به دست اكراد افتاد، «شرف الدين خان» كه جدّأمَجَد «شَرَف الدّين خان» صاحب «شرف نامه» است، در اين جا حكومت داشت، در زمان «سليم اول»، مثل ساير بلاد «كردستان» به دست «عثمانيان» افتاد، در سال (962) اردوى «شاه طهماسب»، شكست فاحشى به «قشون عثمانى» داده، غنايم زيادى به دست آورد، چهار جامع عالى: يكى كليسا بوده، در [آن] زمان فتح كرده اند [و] موسوم به «جامع كبير» است، ثانى «جامع امير شمس الدين»، ثالث «جامع شرف خان بزرگ»، رابع «جامع عتيق» است، و پنج مدرسه دارد موسوم به:

«شكريّه» و «ادريسيّه» و «خطيبيّه» و «حاجبيّه» و «اخلاطيّه» و يك «مكتب رشديّه» و چند «مكاتب ابتدائيّه» از براى اطفال ذكور و اناث به وضع جديد، پنج زاويه از براى دراويش، عموم اهالى «مسلم شافعى»، بعضى «حنفى»، و همه درويشان «قادريّه» هستند، حمام «خسرو پاشا» كه تاريخش «بناى خسروانه» است، و يك پل بيست و يك كمرى است كه از سنگ تراشيده، از بناهاى خيلى عالى و با شكوه است.

«مولانا عبدالرّحيم» محشّى (1) مطالع، و مؤلّف چند كتاب از منطق و معانى است، و «مولانامحمد برقلعى» كه يكى از سرآمدان علم فقه و حديث بود، و محشّى كتاب «خبيضى» و «هندى» در نحو است، و قدوه أرباب الطّريقه، شيخ عمار ياسر كه مريد «ابوالنّجيب سهروردى» و «پير نجم الدّين كبرى» است، و مولانا «حسام الدّين» كه در تصوّف منسوب «شيخ عمّار» است، و تفسيرى به زبان تصوّف دارد معروف به «تفسير فايق»، و مولانا «ادريس بدليسى حكيم» صاحب تاريخ هشت بهشت، و فرزندش

ص: 150

ابوالفضل كه از رجال «دولت عثمانى» بود، و تاريخ پدرش را اكمال و تذئيل (1) كرد، و «شيخ ابوطاهرِ» معروف، و از شعرا «شكرى»، ناظم «سليم نامه»، و از معاصرين، «مشتاق» و غيرهم منسوب به اين شهر، تلگراف خانه، سرباز خانه، مريض خانه، «مسافرخانه»، «فرّاش» خانه، ارك حكومت و غيره دارد، اهالى «بتليس» خيلى غريب دوست، و در محبوبى اخلاق، مثل اهالى «ماردين» و «حلب» هستند. (انتهى)

ص: 151

أرامنه است و يكى از آن جزاير «جزيره سيرك» است، در اين جزيره هم كليسائى است قديم، جز عمله جات كليسا، كسى در آنجا نيست، آب اين درياچه بسيار تلخ است، و ذى روحى در اين درياچه از صدفيّه و سَمَكيّه پيدا نمى شود، مگر در مصبّ رودخانه ها، ماهى كوچكى موسوم به «طريخ» پيدا مى شود و ديوان صيد ماهى را هر سال به الزام، ملتزمى (1) در مقابل مبلغى مى دهد، و به قدرى ماهى صيد مى كنند كه تا به «كردستان» و «آذربايجان» مى برند.

و يك محصول اين هم، نوعى «ازبورق» است، در تابستان آب از دريا كشيده به گرداب ها مى ريزند، آبش از تابش آفتاب محو شده، در گرداب ها تخته تخته به ورق مى ماند، براى صابون بهتر از آهك است، مى توان گفت نوعى (از سُود) است، يك فروند «استنپوط» است كه كشتى هاى شراعى را مى كشد، در اين جا از جانب دولت موجود است (انتهى)

ص: 152

خرج اين بنا را هم دولت متحمّل است، زيرا كه سرحد ايران، و از آنجا تا خاك «ايران»، بيست و دو فرسخ راه است تا به «خوى» برسد، و در اين كار اهتمام كلّى دارند، چنان كه در عهد وليعهد جنّت مكان «حسن خان سردار» «اخلاط» را تصرّف نمود.

ص: 153

ثانى در سال (626)، «سلطان جلال الدّين خوارزمشاه»، قهراً از «سلاجقه» گرفت و اين بلده را خراب كرد، بعد «مغولان» خراب كردند، و در سال (644) زلزله اى سخت به وقوع آمد، اغلب ابنيه عاليه اش را خراب نمود، در سال (955) «شاه طهماسب» از «عثمانيان» گرفته، قلعه اش با خاك برابر ساخت، با اين كه «سلطان سليمان» يك قلعه اى براى اهالى در ساحل بحيره بنا نمود، اما اهالى ميل به سكونت نكردند و خراب شد.

در «اخلاط» قبور عاليه اسلام، به قدرى است كه به شمار نمى آيد، در هر قدم گنبد و بناهاى عالى است، بعضى خراب و بعضى آباد، قبر «سليمان شاه» و «حسن پادشاه»، زيارت گاه معتبرى است، خدمات «سليمان شاه» در حرمين باعث سرافرازى تمامى مسلمانان است، با اين كه سردى «اخلاط» مشهور است، سيب بسيار خوش بوى معطر و شيرين، كه هر يكى صد مثقال وزن، و آلو و قيسى و توت بسيار به حصول مى آيد، جماعتى از مشاهير منسوب به اين شهر است، من جمله (محمد بن ملك داد) صاحب تلخيص جامع، و مولانا (محى الدّين) كه به همراهى «خواجه نصير» در «مراغه» زيج بستند، و غيره از دانشوران اين بليده اند، در همان سال خيال «عثمانيان»، «اخلاط» را مركز «اردوى اناطولى» ساختن بود.

اما از آن كه دورتر از حدود روس بود، از براى مركز اردو «ارزنة الروم»، بعد «چرنوت» را از نقطه نظر فنون حربيّه مناسب ديدند، و از براى جلوگيرى «قشون ايران»، ضبط «قطور» را كافى دانسته، در مأموريتِ تحديد حدود، «قطور» را غصب كرده، سرباز خانه ها ساخته ساخلو گذاردند، و قرار گذاشتند كه در «كوار» و «دردان» و در «الباق» و در «قطور» چهار فوج پياده، و سه دسته سوار، و يك تبارى توپ ساخلو نگاه بدارند، حالا هم رفتار عثمانيان بر منوال مشروح است. (انتهى)

ص: 154

ص: 155

مى ترسيدند، قرار گذاشتند كه «باب» را قبول ننمايند.

و از براى اين كه، در محاصره گرفتار گرسنگى نشوند، و در هنگام فتح قلعه، زنانشان اسير «يونانيان» نشود، زنان خودشان را كشته، از برج و باروهاى همين قلعه آويختند، ولى تدبير آنها مانع دخول «باب» به قلعه نشد.

اسم اين قلعه در كتب تواريخ يونانيان، «آرسيساپوليس» است و «بحيره» را هم نسبت به اين شهر كرده، چنانچه مذكور شد «ارسيساپالوس» ناميدند:

«تاج الدّين عليشاه» وزير قلعه، اين شهر را تعمير و تجديد كرد.

امروز قصبچه ايست معتبر، به قدر صد باب دكان، و يك كاروان سرا، و يك باب حمام، و يك تلگرافخانه، و يك ارك و يك مكتب به وضع جديد ساخته و معمور دارد، مسكن چهار هزار نفس، و مركز قضا، و تابع ولايت «وان» است. (انتهى)

ص: 156

پنجره دارد، اگر چه اكنون راهش را بسته اند، اما در قديم الّايام باج گيران در اين اطاق مسكون بوده اند، اين پل را در سال هزار و هفتاد هجرى، «امير احمد» نامى تعمير كرده است، چون بعض سنگ هاى تاريخى افتاده فقط (سه .... و ثما ... و حمسه ....) به خط كوفى خوانده مى شود. (انتهى)

ص: 157

منتظر تشريف فرمايى حضرت عزرائيل بودند، چند نفر كه بالا پوششان معتبر نبود خشك شدند.

از قيامت خبرى مى شنوى دستى از دور بر آتش دارى

از تفضّلات الهى بودكه «محمود» نام، از كسان «حاجى ملا عبد الكريم شيخ الاسلام سلماس»، كه در ميان حاج داخل مستهلكين بود به استقبال آمده بود، خدا او را هادى ما قرار داد، فرداى آن شب، قريب به ظهر ما را به راه معين معروف رسانيد.

ص: 158

ص: 159

خارج ديوار سور را، يك رشته خندقِ عميق و عريض، محيط است، هواى اين شهر مايل به گرم و متعفّن است، انجير و گلابى و انارش بهتر و لذيذتر است، اهالى اين شهر همه سفيد گون و حنائى نژاداند، و به اين جهت اين شهر را موسوم به «تركستان ايران» كرده اند، مسكن پانزده هزار نفس است، قدرى «ارامنه» هم دارد، جوراب و دستكش هاى خوب مى بافند، مس آلات را خوب مى سازند، تلگراف خانه، سرباز خانه، توپخانه، ارك بسيار عالى، حمام هاى خوب، مساجد معتبر، بازارهاى معمور دارد، خيابان «شجاع الدّوله»، آب قطور «تپه باغى»، اين شهر را مزين و معمور نموده است، از مشاهير، قبر «شمس تبريزى» در اين شهر زيارت مى شود. (انتهى)