مداحان سلطان سنجر سلجوقی بود و پس از آنکه استخراج نجومی او در خصوص اجتماع سیارات هفت گانه در برج میزان و بروز طوفان به خطا رفت از ترس سلطان سنجر به بلخ فرار کرد، اوباش بلخ وی را مورد اهانت و تعرض قرار دادند. او عاقبت به مجدالدین ابوالحسن عمرانی از بزرگان خراسان و قاضی حمیدالدین صاحب «مقامات حمیدی» پناه برد. انوری از کسانی است که در تغییر سبک فارسی نقش عمده ای ایفا نموده است. اشعار وی پُر از اصطلاحات و اشارات به مسائل علمی دقیق و حکمت است و به همین جهت سه شرح بر بعضی اشعار نوشته اند. یکی شرح داوود بن محمدعلوی شادیابادی، شرح ابوالحسن فراهانی حسینی و دیگر شرح عبدالرزاق دنبلی. انوری را در شعر پرورش دهنده سبک ابوالفتوح رونی دانسته اند. وی در مدح و هجو مهارت داشته است. او در بلخ درگذشت و در جنب مزار سلطان احمد خضرویه مدفون گردید. از آثار وی: «دیوان» اشعار، مشتمل بر چهارده هزار و هفتصد و چند بیت؛ «البشارات فی شرح الاشارات» و «رساله ای در عروض و قوافی».

برگرفته از کتاب: اثرآفرینان (جلد اول-ششم) منابع زندگینامه: آتشکده ی آذر (254 -213 /1)، با کاروان حله (185 -179)، تاریخ ادبیات در ایران (681 -656 /2)، تاریخ گزیده (714 -712)، تاریخ نظم و نثر (82 -80)، تذکره الشعراء (98 -94)، دایرهالمعارف فارسی (287/1)، الذریعه (110 -109 /9 ،111/3)، ریاض العارفین (173 -171)، ریحانه (198 -197 /1)، سخن و سخنوران (357 -332)، طرائق الحقائق (594 -592 /2)، لباب الالباب (138 -125 /2)، لغت نامه (ذیل/ انوری)، مجمع الفصحا (430 -385 /1)، معجم المؤلفین (33/7)، هفت اقلیم (28 -25 /2).

فعالیتها:

• شعر • فیزیک و نجوم

بادا

این سه سال چه در خواب و چه به بیداری****خیال رایت و آواز نوبتت بودست

شکستهای امانی به عشوه می بسته است****درشتهای حوادث به حیله می بودست

کنون حواشی جانش از قدوم فرخ تو****چو برگ گل همه شادیش توده بر تودست

که صورتی که ز من بنده آشنایی کرد****نه آنکه از لب من هیچ گوش نشنودست

نه بر زبان گذرانیده ام نه بر خاطر****نه بر عقیدت من بنده هرگز این بودست

که عالم هفت یا شش کشورست

هرکه او در نعمتت کفران کند خونش بریز****زانکه فتوی داده ام کو نیز در من کافرست

بر سر شمشیر تو جز حق نمی راند قضا****حکم شمشیر تو حکم ذوالفقار حیدرست

دینم از غرقاب بدعت سر ز رایت برکشید****خسروا رای تو خورشید است و دین نیلوفرست

بر من و تو ختم شد پیغمبری و خسروی****این سخن نزدیک هرکو عقل دارد باورست

چون سخن اینجا رسید الحق مرا در دل گذشت****کین کدامین پادشاه عادل دین پرورست

زیور این خطبه هر باری که ای صاحب قران****بر که می بندد که او شایستهٔ این زیورست

گفت بر سلطان دین سنجر که از روی حساب****عقد ای صاحب قران چون عقد سلطان سنجرست

شاد باش ای پادشا کز حفظ یزدان تا ابد****بر سر تو سایهٔ چترست و نور افسرست

تا موالید جهان را سیزده رکن است اصل****زانکه نه علوی پدر وان چار سفلی مادرست

بادی اندر خسروی در شش جهت فرمان روا****تا بر اوج آسمان لشکرگه هفت اخترست

که دودش جمله آب کوثرست

عالم معنیش خواندم عالمم خاموش کرد****گفت عامل چون بود آن کو ز عالم برترست

مهر و کینش موجب بدبختی و نیک اختریست****چون از این بدبخت شد انصاف از آن نیک اخترست

از خط شیرینش اندر فکرتم کایا مگر****آهوان چین و ماچین را چراگه عسکرست

با خرد گفتم توانی گفت این اعجوبه چیست****گفت پندارم که بحری پر ز مشک و شکرست

عشق ازو به گفت گفتا نیک دور افتاده اند****یادگاری از لب معشوق و زلف دلبرست

دیر زی ای آنکه بعد از پانصد و پنجاه سال****نظم و خطت بر نبوت حجت پیغامبرست

نبود که میزبانست

القصه چو جای خود بدیدم****کز منطقه نیک بر کرانست

با خود گفتم که انوری هی****هرچند که خانهٔ فلانست

لیکن به حضور او که حدش****حاضر شدن همه جهانست

دانی که تصدری بدین حد****نه حد تو خام قلتبانست

فی الجمله ز خود خجل شدم نیک****خود موجب خجلتم عیانست

اندازهٔ رسم دانی من****داند آن کس که رسم دانست

بر پای نشستم آخرالامر****چونان که گمان همگنانست

پی کورکنان حریف جویان****زانگونه که هیچکس ندانست

گفتم که چو شب سبکترک شد****اکنون گه ساغر گرانست

چون تو به سه گانه دست بردی****برجستم و این سخن نشانست

از گوشهٔ طارمت که سمکش****معیار عیار آسمانست

بر خاک درت نثار کردم****شخصی که برو نثار جانست

یعنی که گرم ز روی تمکین****بر سدرهٔ منتهی مکانست

درگاه سپهر صورتت را****تا حشر سرم بر آستانست

از زمانه برو بندهای الوانست

به زیر ضربت خایسک محنت و شیون****صبور نیست ولی صبر کار سندانست

به طول قطعه گرانی نکردم از پی آن****کزین متاع درین عرضگاه ارزانست

همیشه تا ز فرود سپهر ارکانند****هماره تا ز ورای کمال نقصانست

مباد هیچ بدی از سپهر و ارکانش****که از کمال بزرگی سپهر و ارکانست

ز طوق طوعش خالی مباد گردن دهر****که بس یگانه و فرزانه و سخندانست

آکنده به اوباش و رنود****در همه شهر و نواحیش یکی بخرد نیست

مرو شهریست به ترتیب همه چیز درو****جد و هزلش متساوی و هری هم بد نیست

حبذا شهر نشابور که در ملک خدای****گر بهشتیست همانست و گرنه خود نیست

مرداد

اگر زمانه با تمام عزم باشد رام****وگر ستاره با عطای عمر باشد راد

به شکل باد روم زانکه باد در حرکت****نیاورد ز بیابان و آب جیحون یاد

چو زیر ران کشم آن مرکبی که رایض او****گه ریاضت او بود باد را استاد

عنان صولت جیحون چنان فرو گیرم****که از رکاب گرانم برآورد فریاد

چو بگذرم به در خسروی فرود آیم****که هم مربی دینست و هم مراقب داد

به امر یار سلیمان به عزم شبه کلیم****به فر قرین فریدون به ملک مثل قباد

به عون دولتش از بخت داد بستانم****که داد بخت من از چرخ دولت او داد

بقاش باد نه چندان که در شمار آید****که رونقی ندهد هرچه در شمار افتاد

که بار دیگر ملک****زمام حکم به دستت چگونه بسپارد

ز روزگار مکن عذر کردهاش قبول****که وام عذر تو جز کردگار نگزارد

ترا خدای چو بر عالم از قضا نگماشت****بجای تو دگری واثقم که نگمارد

مباد روزی جز ملک تو جهان که جهان****به روز روشن از آن پس ستاره بشمارد

در این که هستی مردانه وار پای افشار****که بر سر تو فلک موی هم نیازارد

در فرج به همه حال زود بگشاید****چو مرد حادثه بر صبر پای بفشارد

ترا هنوز مقامات ملک باز پس است****خطاست آنکه همی حاسد تو پندارد

تو آفتاب ملوکی و سایهٔ یزدان****تویی که مثل تو خورشید سایه بنگارد

چو آفتاب فلک را غروب نیست هنوز****خدای سایهٔ خود را چنین بنگذارد

ز خواب بندهٔ خسرو معبران فالی****گرفته اند که غمهای ملک بگسارد

به خواب دید که در پیش تخت شعری خواند****وزان قصیده همین قطعه یاد می آرد

اهل جند و خجند

حرف و صوت ار قضا بگرداند****مرحبا زند و حبذا پازند

از که کرد آتش حوادث دور****در سرای سپنج دود سپند

تا که در نطع دهر در بازیست****رخ بهرام و اسب مار اسفند

باد فرزین عز و عمرت را****از پیاده دوام فرزین بند

شخص و دینت ودیعت ایزد****بی نیاز از طبیب و دانشمند

عدد سالهای مدت تو****همچو تاریخ پانصد و چل و اند

یارب جزایت خیر بادا خیر کن****کندرین موسم بسی خیرات گوناگون کنند

یا غلامی چند را از روی حسبت بر گمار****تا شبیخون آورند و دفع این ملعون کنند

یا بکش این کافر زن روسبی را آشکار****پادشاهان از پی یک مصلحت صد خون کنند

یا بگو زان پیش کز عالم برآرد قحط کل****تا به سیلی از حدود عالمش بیرون کنند

یا بفرما اهل دیوان را که تا من بنده را****زانچه مجری دارم اجرا یک نفر افزون کنند

کنم تا بلا کرانه کند****یا مرا از میانه برباید

همی باید

روی وام دار

ور به کس رغبت نداری برگذر زو برحقی****کاندرو یک نفع بینی و کدورت صد هزار

شیوهٔ اهل زمانه پیش کن بگزین غلام****در حضر بی بی و خاتون در سفر اسفندیار

بر زند از بهر تو دامن به وقت کاه زیر****بر زند خود را به صف کین به گاه کارزار

روز و شب دوزندهٔ خصم و عدو باشد به تیر****سال ومه باشد جماع و بوسه را پیشت چو پار

هم حریف و هم قرین و هم ندیم و هم رفیق****هم غلام و هم کنیزک هم پیاده هم سوار

تا بود بر طبع تو باری بزی با سنگ و سیم****ور ز دل گردد مزاجت هست او زر عیار

کفایت ز جادوی محتال

چون بدید آن سخن پشیمان گشت****از همه گفتها صواب و محال

ای مسلم به نکته در اشعار****وی مقدم به بذله در امثال

طبع پاکت چو بر سؤال جواب****وهم تیزت چو بر جواب سؤال

تا زند دست آفتاب سپهر****آب عرض جنوب و عرض شمال

آفتاب شعار و شعر ترا****بر سپهر بقا مباد زوال

مبر که ز موج است لرزه بر دریا

صدف که دم نزند دانی از چه خاصیت است****ز شرم نطق تو وز رشک لؤلؤی لالا

ز نور رای تو روشن شده است رای سپهر****وگرنه کی رودی آفتاب جز به عصا

تو آن کسی که ز باران فتح باب کفت****مزاج سنگ شود مستعد نشو و نما

تویی که گر سخطت ابر ژاله بار شود****اجل برون نتواند شدن ز موج فنا

به صد قران بنزاید یکی نتیجه چو تو****ز امتزاج چهار امهات و هفت آبا

به سعد و نحس فلک زان رضا دهند که او****به خدمت تو کمر بسته دارد از جوزا

تبارک الله از آن آب سیر آتش فعل****که با رکاب تو خاکست و با عنانت هوا

به شکل آب رود چون فرو شود به نشیب****به سیر باد رود چون برآید از بالا

زمردین سمش اندر وغا به قوت جذب****ز دیده مهرهٔ افعی برون کشد ز قفا

مگر به سایهٔ او برنشاندش تقدیر****وگرنه کی به غبارش رسد سوار ذکا

به دخل و خرج عیاری که نعلش انگیزد****کند ز صحرا کوه و کند ز که صحرا

زمانه سیری کامروزش ار برانگیزی****به عالمی بردت کاندرو بود فردا

بزرگوارا من بنده گرچه مدتهاست****که بازماندم از اقبال خدمت تو جدا

جدا نبود زمانی زبان من ز ثنات****چه باخواص و عوام و چه در خلا و ملا

به نعت هرکه سخن رانده ام فزون آمد****همم مدیح ز اندازه هم طمع ز عطا

مگر به مدح تو کز غایت کمال و بهات****چنانک خواست دلم خاطرم نکرد وفا

سخن ببست مرا اندرین قصیده ز عجز****همی چه گویم بس نیست این قصیده گوا

اگر به مدح و ثنا هرکسی ستوده شود****تو آن کسی که ستوده به تست مدح و ثنا

به ناسزا چه برم بیش ازین مدایح خویش****سزای

مدح تویی وتراست مدح سزا

به شبه و شکل تو گر دیگران برون آیند****زمانه نیک شناسد زمرد از مینا

خدای داند کز خجلت تو با دل ریش****که تا به مقطع شعر آمدستم از مبدا

همی چه گفتم گفتم که زیره و کرمان****همی چه گفتم گفتم که بصره و خرما

همیشه تا که بود در بقای عالم کون****امید عاقبت اندر حساب بیم و بلا

حساب عمر تو در عافیت چنان بادا****که چون ابد ز کمیت برون شود احصا

به هرچه گویی قول تو بر زمانه روان****به هرچه خواهی حکم تو بر ستاره روا

بر استقامت حال تو بر بسیط زمین****بر آسمان کف کف الخضیب کرده دعا

نما

سموم قهر تو گر شعله بر سپهر کشد****شهاب وار ببرد زحل ز روی سما

تبارک الله از آن آب سیر آتش فعل****که با رکاب تو خاکست و با عنانت هوا

گه درنگ ز خاک زمین ربوده قرار****گه شتاب به باد هوا نموده قفا

به رفتن اندر بحرش برابر خشکی****به جستن اندر کوهش مقابل صحرا

نه چرخ و چرخ ازو کاج خورده در جنبش****نه کوه و کوه از کوس خورده در بالا

همیشه تا که نیاید یقین نظیر گمان****مدام تا که نباشد فنا عدیل بقا

گمان خاطرت از صدق باد جفت یقین****بقای حاسدت از رنج باد جنس فنا

گذشته بر تو هر آذار بهتر از کانون****نهاده با تو هر امروز وعدهٔ فردا

را

آن کو چو به حرب تاخت بیند****بر دلدل تند مرتضی را

گرد سپهش به حکم رد کرد****از حجرهٔ دیده توتیا را

خاک قدمش به فخر بنشاند****در گوشهٔ گوش کیمیا را

ای کرده خجل نسیم خلقت****در ساحت بوستان صبا را

طبع تو که ابر ازو کشد در****یک تعبیه کرده صد سخا را

دست تو که کوه او برد کان****صد گنج نهاده یک عطا را

در بزم امل ز بخشش تو****محروم ندیده جز ریا را

در رزم اجل ز کوشش تو****زنهار نخواست جز وبا را

در عالم معدلت صبا یافت****از عدل تو معتدل هوا را

از غیرت رایتت فلک دید****در خط شده خط استوا را

روزی که فتد خس کدورت****در دیده هوای با صفا را

در گرد ز مرد باز دارد****چون ظلمت چشمهٔ ضیا را

از رمح چو مار کرده پیچان****چون کرده به دیده اژدها را

از لعل حجاب سازد الماس****رخسارهٔ همچو کهربا را

گه حسرت سر بود کله را****گه فرقت تن بود قبا را

در دیدهٔ فتح جای سازد****از کوری دشمنان لوا را

پیش تو زمین اگر نبوسد****منکر المی رسد فنا را

عکس سپر سهیل شکلت****از پای درآورد سها را

تا روی به خطهٔ خراسان****آوردی و مانده مر ختا را

اینجا ز صواب رای عالیت****یک شغل نمی رود خطا را

چون نیک نظر کنم نزیبد****چون نام تو زیوری ثنا را

از کعبه چو بگذری نباشد****چون سده ت قبلهٔ دعا را

از تیغ تو ای بقای دولت****ناموس تبه شود قضا را

آراسته نظم من عروسیست****شایسته کنار کبریا را

آخر ز برای او نگهدار****این پر هنر نکو ادا را

یک دم منه از کنار فکرت****این خوب نهاد خوش لقا را

تا هیچ سبب بود ز ایمان****در دیدهٔ مردمی حیا را

آن معجزه بادت از بزرگی****در جاه که بود انبیا را

را****وی مرتبهٔ نو ز بنان تو قلم را

از سحر بنان تو وز اعجاز کف تست****گر کار گذاریست قلم را و کرم را

تقدیم تو جاییست که از پس روی آن****افلاک عنان باز کشیدند قدم را

دین عرب و ملک عجم از تو تمامست****یارب چه کمالی تو عرب را و عجم را

اجرام فلک یک به یک اندر قلم آرند****گر عرض دهد عارض جاه تو حشم را

بر جای عطارد بنشاند قلم تو****گر در سر منقار کشد جذر اصم را

ای در حرم جاه تو امنی که نیاید****از بویهٔ او خواب خوش آهوی حرم را

آن صدر جهانی تو که در شارع تعظیم****همراه دوم گشت حدوث تو قدم را

از بهر وجود تو که سرمایهٔ اشیاست****نشگفت که در خانه نشانند عدم را

با دایهٔ عفو و سخطت خوی گرفتند****چون ناف بریدند شفا را و الم را

تا خاک کف پای ترا نقش نبستند****اسباب تب لرزه ندادند قسم را

انصاف بده تا در انصاف تو بازست****غمخوارتر از گرگ شبان نیست غنم را

سوهان فلک تا گل عدل تو شکفتست****تیزی نتواند که دهد خار ستم را

برتر نکشد قدر ترا دست وزارت****افزون نکند سعی شمر ساحت یم را

گر شاه نشان خواجه بود خواجگی اینست****روز است و درو شک نبود هیچ حکم را

از حاصل گیتی چو تویی را چه تمتع****از خاتم خضرا چه شرف خنصر جم را

زین پیش به اندازهٔ هر طایفه مردم****آوازهٔ اعزاز قوی بود نعم را

امروز در ایام تو آن صیت ندارد****بیچاره نعم چون تو شدی مایه کرم را

دودی که سر از مطبخ جود تو برآرد****آماده تر از ابر بود زادن نم را

آنجا که درآید به نوا بلبل بزمت****جز جغد زیارت نکند باغ ارم را

روزی که دوان بر اثر آتش شمشیر****چون

باد خورد شیر علم شیر اجم را

در نعره خناق آرد و در جلوه تشنج****گر باس تو یاری ندهد کوس و علم را

یک ناله که کلک تو کند در مدد ملک****آنجا که عدو جلوه دهد بخت دژم را

با فایده تر زانکه همه سال و همه روز****از شست کمان ناله دهد پشت به خم را

در همت تو کس نرسد زانکه محالست****پیمودن آن پایه مقاییس همم را

خصم ار به کمال تو تبشه نکند به****تا می چکند بازوی بی دست علم را

بختت نه هماییست که ره گم کند اقبال****گر نیل کشد دشمن بدبخت ورم را

بدخواه تو در سکنهٔ این تختهٔ خاکی****صفریست که بیشی ندهد هیچ رقم را

حساد ترا در بدن از خوف تو خون نیست****ور هست چنان نیست که اصناف امم را

سبابهٔ بقراط قضا یک حرکت یافت****شریان عدوی تو و شریان بقم را

جمره است مگر خصم تو زیرا که نپاید****در هیچ عمل منصب او بیش سه دم را

تا خاک ز آمد شد هر کاین و فاسد****پرداخته و پر نکند پشت و شکم را

بر پشت زمین باد قرارت به سعادت****کاندر شکم چرخ تویی شادی و غم را

در بارگهت شیوهٔ حجاب گرفته****بهرام فلک نظم حواشی و خدم را

در بزمگهت چهره به عیوق نموده****ناهید فلک شعبدهٔ مثلث و بم را

خاک درت از سجدهٔ احرار مجدر****تا سجده برد هیچ شمن هیچ صنم را

این شعر بر آن وزن و قوافی و ردیفست****کامروز نشاطی است فره فضل و کرم را

دست و زبان را

پیوسته ثنا گفت فلک همت این را****همواره دعا گفت ملک دولت آن را

این مزرعهٔ تخم سخا کرد زمین را****وان دفتر آیات ثنا کرد زبان را

آن دید جهان از کرم هر دو که هرگز****در حصر نیاید نه یقین را نه گمان را

نزد تو اگر صورت این حال نهانست****بر رای تو پیدا کنم این راز نهان را

بوطالب نعمه چو شهاب زکی از جود****یک چند کم آورد چه دریا و چه کان را

چون دست حوادث در این هر دو فروبست****دربست جهان باز ز امساک میان را

آن بود که بحر کرمش زود برانگیخت****از لجهٔ کف ابر چو دریای روان را

تا بر دهن خشک جهان نایژه بگشاد****وز بیخ بزد شعلهٔ نار حدثان را

ورنه که به تن باز رسانیدی از این قوم****باکتم عدم رفته دو صد قافله جان را

القصه از این طایفه کز روی مروت****آسان گذرانند جهان گذران را

زیر فلک پیر ز پیران و جوانان****او ماند و تو دانی که نماند دگران را

بختیست جوان اهل جهان را به حقیقت****یارب تو نگهدار مر این بخت جوان را

را

گر خام نبسته است صبا رنگ ریاحین****از گرد چرا رنگ دهد آب روان را

خوش خوش ز نظر گشت نهان، راز دل ابر****تا خاک همی عرضه دهد راز نهان را

همچون ثمر بید کند نام و نشان گم****در سایهٔ او روز کنون نام و نشان را

بادام دو مغزست که از خنجر الماس****ناداده لبش بوسه سراپای فسان را

ژاله سپر برف ببرد از کتف کوه****چون رستم نیسان به خم آورد کمان را

که بیضهٔ کافور زیان کرد و گهر سود****بینی که چه سودست مرین مایه زیان را

از غایت تری که هواراست عجب نیست****گر خاصیت ابر دهد طبع دخان را

گر نایژهٔ ابر نشد پاک بریده****چون هیچ عنان باز نپیچد سیلان را

ور ابر نه در دایگی طفل شکوفه است****یازان سوی ابر از چه گشادست دهان را

ور لالهٔ نورسته نه افروخته شمعیست****روشن ز چه دارد همه اطراف مکان را

نی رمح بهارست که در معرکه کردست****از خون دل دشمن شه لعل سنان را

پیروز شه عادل منصور معظم****کز عدل بنا کرد دگرباره جهان را

آن شاه سبک حمله که در کفهٔ جودش****بی وزن کند رغبت او حمل گران را

شاهی که چو کردند قران بیلک و دستش****البته کمان خم ندهد حکم قران را

تیغش به فلک باز دهد طالع بد را****حکمش به عمل باز برد عامل جان را

گر باره کشد راعی حزمش نبود راه****جز خارج او نیز نزول حدثان را

ور پره زند لشکر عزمش نبود تک****جز داخل او نیز ردیف سرطان را

گر ثور چو عقرب نشدی ناقص و بی چشم****در قبضهٔ شمشیر نشاندی دبران را

ای ملک ستانی که بجز ملک سپاری****با تو ندهد فایده یک ملک ستان را

در نسبت شاهی تو همچون شه شطرنج****نامست و دگر هیچ نه بهمان و فلان را

تو قرص

سپهری و بخواند به همین نام****خباز گه جلوه گری هیت نان را

جز عرصهٔ بزم گهرآگین تو گردون****هم خوشه کجا یافت ره کاهکشان را

جز تشنگی خنجر خونخوار تو گیتی****هم کاسه کجا دید فنای عطشان را

آن را که تب لرزهٔ حرب تو بگیرد****عیسی نتند بر تن او تار توان را

گر ابر سر تیغ تو بر کوه ببارد****آبستنی نار دهد مادر کان را

در خون دل لعل که فاسد نشود هیچ****قهر تو گره وار ببندد خفقان را

از ناصیهٔ کاه ربا گرچه طبیعیست****سعی تو فرو شوید رنگ یرقان را

در بیشه گوزن از پی داغ تو کند پاک****هم سال نخست از نقط بیهده ران را

در گاز به امید قبول تو کند خوش****آهن الم پتک و خراشیدن سان را

انصاف تو مصریست که در رستهٔ او دیو****نظم از جهت محتسبی داد دکان را

عدل تو چنان کرد که از گرگ امین تر****در حفظ رمه یار دگر نیست شبان را

جاه تو جهانیست که سکان سوادش****در اصل لغت نام ندانند کران را

بر عالم جاه تو کرا روی گذر ماند****چون مهر فروشد چه یقین را چه گمان را

روزی که چون آتش همه در آهن و پولاد****بر باد نشینند هزبران جولان را

از فتنه در این سوی فلک جای نبینند****پیکارپرستان نه امل را نه امان را

وز زلزلهٔ حمله چنان خاک بجنبد****کز هم نشناسند نگون را و سنان را

وز عکس سنان و سلب لعل طراده****میدان هوا طعنه زند لاله ستان را

سر جفت کند افعی قربان و چو آن دید****پر باز کند کرکس ترکش طیران را

گاهی ز فغان نعره کند راه هوا گم****گه نعره به لب درشکند پای فغان را

چشم زره اندر دل گردان بشمارد****بی واسطهٔ دیدن شریان ضربان را

در هیچ رکابی نکند پای کس آرام****آن لحظه که

دستت حرکت داد عنان را

بر سمت غباری که ز جولان تو خیزد****چون باد خورد شیر علم شیر ژیان را

هر لحظه شود رمح تو در دست تو سلکی****از بس که بچیند چه شجاع و چه جبان را

شمشیر تو خوانی نهد از بهر دد و دام****کز کاسهٔ سر کاسه بود سفره و خوان را

قارون کند اندر دو نفس تیغ جهادت****یک طایفه میراث خور و مرثیه خوان را

تو در کنف حفظ خدایی و جهانی****طعمه شدگان حوصلهٔ هول و هوان را

تا بار دگر باز جوان گردد هر سال****گیتی و به تدریج کند پیر جوان را

گیتی همه در دامن این ملک جوان باد****تا حصر کند دامن هر چیز میان را

باقی به دوامی که در آحاد سنینش****ساعات شمارند الوف دوران را

قایم به وزیری که ز آثار وجودش****مقصود عیان گشت وجود حیوان را

صدری که بجز فتوی مفتی نفاذش****در ملک معین نکند آیت و شان را

در حال رضا روح فزاینده بدن را****در وقت سخط پای گشاینده روان را

آن خواجه که بس دیر نه تدبیر صوابش****در بندگی شاه کشد قیصر و خان را

دستور جلال الدین کز درگه عالیش****انصاف رسانند مر انصاف رسان را

آنجا که زبان قلمش در سخن آید****بر معجزه تفضیل بود سحر بیان را

وآنجا که محیط کف او ابر برانگیخت****بر ابر کشد حاصل باران بنان را

از سیرت و سان رشک ملوک و ملک آمد****حاصل نتوان کرد چنین سیرت و سان را

از مرتبه دانیست در آن مرتبه آری****یزدان ندهد مرتبه جز مرتبه دان را

تا هیچ گمان کم نکند روز یقین را****تا هیچ خبر خم ندهد پشت عیان را

آن پایگه و تخت کیانی و شهی باد****وان هر دو دو مقصد شده شاهان و کیان را

شه ناگزرانست چو جان در بدن

ملک****یارب تو نگهدار مر این ناگزران را

و شیر عرین را

حصن هزار اسب اگرچه بر سر آن ملک****سد قدیمست حصنهای حصین را

کعبهٔ دهلیز شه چو دید فصیلش****سجده کنان بر زمین نهاد جبین را

خود مدد تیغ پادشا چه بکارست****خاصه تهیاء کارهای چنین را

سیر سریع شهاب کلک تو بس بود****رجم چنان صد هزار دیو لعین را

غیبت خوارزم شاه چون پس شش ماه****چشمهٔ خون دید چشم حادثه بین را

دست به فتراک اصطناع تو در زد****معتصم ملک ساخت حبل متین را

شاد زی، ای در ظهور معجز تدبیر****روی سیه کرده رسم سحر مبین را

ناصر تو خیر ناصرست و معین است****طاعت تو خیر طاعتست معین را

باغ وجود از بهار عدل تو چونانک****رشک فزاید نگارخانهٔ چین را

ملت و ملک از تو در لباس نظامند****بی تو نه آنرا نظام باد و نه این را

بهر انهی را

چنانکه سوسن و نرگس به خدمت انهی****مرتبند چه انکار را، چه دعوی را

چنار پنچه گشاده است و نی کمر بسته است****دعا و خدمت دستور و صدر دنیی را

سپهر فتح ابوالفتح آنکه هست ردای****ز ظل رایت فتحش سپهر اعلی را

زهی به تقویت دین نهاده صد انگشت****مثر ید بیضاست دست موسی را

نموده عکس نگینت به چشم دشمن ملک****چنانکه عکس زمرد نموده افعی را

ز کنه رتبت تو قاصر است قوت عقل****بلی ز روز خبر نیست چشم اعمی را

قصور عقل تصور کند جلالت تو****اساس طور تحمل کند تجلی را

به خاکپای تو صد بار بیش طعنه زدست****سپهر تخت سلیمان و تاج کسری را

روایح کرمت با ستیزه رویی طبع****خواص نیشکر آرد مزاح کسنی را

حرارت سخطت با گران رکابی سنگ****ذبول کاه دهد کوههای فربی را

دو مفتی اند که فتوی امر و نهی دهند****قضا و رای تو ملک ملک تعالی را

بهر چه مفتی رایت قلم به دست گرفت****قضا چو آب نویسد جواب فتوی را

تبارک الله معیار رای عالی تو****چو واجبست مقادیر امر شوری را

هر آن مثال که توقیع تو بر آن نبود****زمانه طی نکند جز برای حنی را

ز غایت کرم اندر کلام تو نی نیست****در اعتقاد تو ضد است نون مگر یی را

به هیچ لفظ تو نون هم به یی نپیوندد****وجود نیست مگر در ضمیر تو نی را

به بارگاه تو دایم به یک شکم زاید****زمانه صوت سؤال و صدای آری را

وجود بی کف تو ننگ عیش بود چنان****که امن و سلوت می خواند من و سلوی را

وجود جود تو رایج فتاد اگرنه وجود****به نیمه باز قضا می فروخت اجری را

زهی روایح جودت ز راه استعداد****امید شرکت احیا فکنده موتی را

چو روز جلوهٔ انشاد راوی شعرم****به بارگاه درآرد

عروس انشی را

به رقص درکشد اندر هوای بارگهت****هوای مدح تو جان جریر و اعشی را

اگرچه طایفه ای در حریم کعبهٔ ملک****ورای پایهٔ خود ساختند ماوی را

به پنج روز ترقی به سقف او بردند****چو لات و عزی اطراف تاج و مدری را

شکوه مصطفویت آخر از طریق نفاذ****ز طاقهاش درافکند لات و عزی را

طریق خدمت اگر نسپرند باکی نیست****زمانه نیک شناسد طریق اولی را

ز چرخ چشمهٔ تیغ تو داشتن پر آب****ز خصم نایژهٔ حلق بهر مجری را

ز باس کلک تو شمشیر فتنه باد چنان****که تیغ بید نماید به چشم خنثی را

همیشه تا که به شمشیر و کلک نظم دهند****به گاه خشم و رضا خوف را و بشری را

ترا عطیهٔ عمری چنانکه هیلاجش****کند کبیسهٔ سالش عطای کبری را

با شراب و با کباب و با رباب

بود اشکم چون شراب لعل در زرین قدح****ناله چون زیر رباب و دل بر آتش چون کباب

تا طلوع آفتاب طلعت تو کی بود****یک جهان جان بود و دل همچون قصب در ماهتاب

در زوایای فلک با وسعت او هر شبی****ذره ای را گنج نی از بس دعای مستجاب

دل ز بیم آنکه باد سرد بر تو بگذرد****روز و شب چونان که ماهی را براندازی ز آب

ما چو برگ بید و قومی از بزرگان در سکوت****دایم اندر عشرتی از خردبرگی چون سداب

انوری آخر نمی دانی چه می گویی خموش****گاو پای اندر میان دارد مران خر در خلاب

شکر یزدان را که گردون با تو حسن عهد کرد****تا نتیجهٔ حسن عهد او شد این حسن المب

ای سپهر ملک را اقبال تو صاحب قران****وی جهان عدل را انصاف تو مالک رقاب

آسمانی نی که ثابت رای نبود آسمان****آفتابی نی که زاید نور نبود آفتاب

سیر عزمت همچو سیر اختران بی ارتداد****دور حزمت چون قضای آسمان بی انقلاب

پای حلم تو ندارد خاک هنگام درنگ****تاب حکم تو ندارد باد هنگام شتاب

ملک را کلک تو از دیوان دولت پاک کرد****ملک گویی آسمانستی و کلک تو شهاب

قهرت اندر جام زهره زهر گرداند عقار****لطفت اندر کام افعی نوش گرداند لعاب

گر نویسد نام باست بر در شهر تبت****خون شود بار دگر در ناف آهو مشک ناب

در کفت آرام نادیده ز گیتی جز عنان****دیگران در پایت افتاده ز خواری چون رکاب

تا ابد دود و دخان بارنده گردد چون بخار****گر بیفتد برفلک چون دست تو یک فتح باب

جود و دستت هر دو همزادند همچون رنگ و گل****کی توان کردن جدارنگ از گل و بوی از گلاب

بخشش بی منت و احسان بی لافت

کنند****ابر و دریا را ز خجلت خشک چون دود و سراب

بالله ام گر در سر دندان شود با لاف رعد****فی المثل کر بارد آب زندگانی از سحاب

ابر کی باشد برابر با کف دستی که گر****کان ببخشد نه ثنا دامانش گیرد نه ثواب

کوس رعد ورایت برقش همه بگذاشتم****یک سؤالم را جوابی ده نه جنگ و نه عتاب

جلوهٔ احسان خود در عمر کردستی تو نه****گر همه صد بدره زر بودیت و صد رزمه ثیاب

قطرهٔ باران از او بر روی آبی کی چکید****کو کلاهی بر سرش ننهاد حالی از حباب

خود خراب آباد گیتی نیست جای تو ولیک****گنجها ننهند هرگز جز که در جای خراب

آسمان قدرا زمین حلما خداوندا مکن****با کسی کز تو گزیرش نیست بی جرمی عتاب

خود نکردستم به مهجوری مران زین ساحتم****حق همی داند بری الساحتم من کل باب

بر پی صاحب غرض رفتم بیفتادم ز راه****آن مثل نشنیده ای باری اذا کان الغراب

چین ابروی تو بر من رستخیز آرد فکیف****روزها شد تا سلامم رانفرمودی جواب

داشت روشن روز عیشم آفتاب عون تو****وز عنا آمد شبی حتی تورات بالحجاب

لطف تو هر ساعتم گوید که هین الاعتذار****قهر تو هر لحظه ام گوید که هان الاجتناب

من میان هر دو با جانی به غرغر آمده****در کف غم چون تذروی مانده در پای عقاب

خود کرم باشد که چشمی کز جهان روشن به تست****هرشبی پر باشد از خون و تهی باشد ز خواب

از فلک در بندگی تو سپر هم نفکنم****گر به خون من کند تیغ حوادث را خضاب

نیست در علمم که جز تو کس خداوندم بود****هست بر علمم گوا من عنده ام الکتاب

دانی آخر چون تویی را بد نباشد چون منی****چون کنم برداشتم از روی این معنی نقاب

گر تو خواهی ور نخواهی

بنده ام تا زنده ام****این سخن کوتاه شد، والله اعلم بالصواب

تا خیام چرخ را نبود شرج همچون ستون****تا طناب صبح را نبود گره چونان که تاب

در جهان جاه لشکرگاه اقبال ترا****خیمه اندر خیمه بادا و طناب اندر طناب

عرض تو چون جرم گردون باد ایمن از فساد****عمر تو چون دور گردون باد فارغ از حساب

از بلندی پایگاه دولتت فوق الفلک****وز نژندی جایگاه دشمنت تحت التراب

رشک آفتاب

در غمزه های نرگس او بی شمار سحر****در شاخهای سنبل او بی قیاس تاب

چون والهان ز جای بجستم دوید پیش****بگرفتمش کنار و برانداختم نقاب

آوردمش بجای و نشاند و نشست پیش****بر دست بوسه دادم و بر روی زد گلاب

طیره همی شدم که چنین میهمان مرا****کورا به عمر خویش ندیدم شبی به خواب

چندان درنگ که کنم خدمتی به شرط****چندان یسار نه که کنم پارهٔ جلاب

می خواستم ز دلبر خود عذر در خلا****وز آب دیده کرد زمین گرد او خلاب

القصه بعد از آنکه بپرسید مر مرا****گفتا چه حاجتست بگویم بود صواب

گفتم بگوی گفت من از گفتهای خویش****آورده ام چو زادهٔ طبع تو سحر ناب

تا بی ملالت این را فردا ادا کنی****اندر حریم مجلس دستور کامیاب

آخر نهاد پیش من آن کاغذ مدیح****بنوشته خط چند به از لؤلؤ خوشاب

کای کرده بخت رای ترا هادی الرشاد****وی گفته چرخ جود ترا مالک الرقاب

از عدل کامل تو بود ملک را نصیب****وز بخت شامل تو بود بخت را نصاب

شد نیستی چو صورت عنقا نهان از آنک****گفت تو کرده قاعدهٔ نیستی خراب

گر یک بخار بحر کفت بر هوا رود****تا روز حشر ژالهٔ زرین دهد سحاب

بوسند اختران فلک مر ترا عنان****گیرند سروران زمان مر ترا رکاب

افلاک را زمانهٔ اقبال تو نصیب****و اشراف را ستانهٔ والای تو مب

اندر حریم حرمت تو دیده چشم خلق****ایمن گرفته فوج غنم مرتع ذئاب

تا بر بساط مرکز خاکی ز روی طبع****زردی ز زعفران نشود سبزی از سداب

بادا جهان حضرت تو مرجع حیات****بگرفته حادثه ز جناب تو اجتناب

به سیف هجر ضارب

ماییم و شکایت احبا****ماییم و ملامت اقارب

آشفته دل از جهان جافی****آسیمه سر از سپهر غاضب

بر چهره دلیل شمع سوزان****بر دیده رسیل دمع ساکب

آسیب عوایق از چپ و راست****آشوب خلایق از جوانب

هر مستویی ز وصل مغلوب****هر ممتنعی ز هجر واجب

شاخ گل عیش با عوالی****برگ گل انس با قواضب

با این همه شوق فتنه مفتی****با این همه قصه عشق خاطب

معشوق بتی که هست پیوست****عشقش چو زمانه پر عجایب

با شمس و قمر به رخ مساعد****با شهد و شکر به لب مناسب

از نوش به مل درش لی****وز مشک به گل برش عقارب

چین کله بر عقیق چینی****تیر مژه بر کمان حاجب

رخساره چو گلستان خندان****زلفین چو زنگیان لاعب

با روح دو بسدش معاشر****با عقل دو نرگسش معاتب

از توبه برآمده ز حالش****هر روز هزار مرد تایب

جماش بدان دو چشم عیار****قلاش بدان دو زلف ناهب

شیرینی لطفش از نوادر****زیبایی وصفش از غرایب

زیبا بود آن سخن که باشد****دیباچهٔ آفرین صاحب

صدرالوزراء مؤیدالملک****دست و دل و دیدهٔ مراتب

دریای کرم نمای صافی****خورشید فرح فزای صائب

ممدوح ائمه و سلاطین****مشهور مشارق و مغارب

معمور به حشتمش اقالیم****منصور به دولتش کتایب

چون باد صبا به خلق نیکو****چون ابر سخی به دست واهب

از خون مخالفان طاغی****وز مغز محاربان حارب

آلوده هژبر را براثن****اندوده عقاب را مخالب

مکشوف به کوشش و به بخشش****مشعوف به قادم و به ذاهب

در قبضهٔ علم او مهمات****در سایهٔ صدق او تجارب

یک عالم و صدهزار جاهل****یک صادق و صدهزار کاذب

عقل و نظرش سر مساعی****جود و کرمش در مواهب

در مسکن علم و عدل ساکن****بر مرکب قدر و جاه راکب

مجموع مکارم و معالی****قانون مفاخر و مناقب

ای هر ملکی ترا مخاطب****وی هر ملکی ترا مخاطب

نام تو چو آفتاب معروف****کام تو چو روزگار غالب

درگاه تو عام را مطامع****ایوان

تو خاص را مکاسب

گردون به ستایش تو مایل****اختر به پرستش تو راغب

گفتار ترا ائمه عاشق****دیدار ترا ملوک طالب

منشور تو درج پر جواهر****ایوان تو چرخ پر کواکب

چون ماه ترا هزار منهی****چون تیر ترا هزار کاتب

چالاک تر از عصای موسی****فرخ قلمت گه مرب

ای جود ترا بحار خازن****وی حلم ترا جبال نایب

آزادهٔ دهر و صدر اسلام****با درد نوایب و مصایب

زنده است به تو که زنده کردی****ادرار جهانیان و راتب

روشن به تو گشت شغل گیتی****شارق ز تو گشت شمس غارب

تا هست علوم را مبادی****تا هست امور را عواقب

حکم تو همیشه باد باقی****عزم تو همیشه باد ثاقب

با چرخ کمال تو مشارک****با دهر جمال تو مصاحب

طعام و شراب

رمضان آمد و همی سازند****کدخدایی سرا اولوالالباب

نزنی لاف خدمت اشراف****نکشی بار منت اصحاب

هم غریو تو چون غریو غریب****هم خروش تو چون خروش غراب

چون فلک بی قراری از غم و رنج****چون ملک بی نصیبی از خور و خواب

معده و حلق ناز و نعمت تو****طعمهٔ صعوه و گلوی عقاب

گرچه در بذل و جود بنماید****سایهٔ صاحب آفتاب و سحاب

گرچه بر خنگ همتش گیتی****هست بی وزن تر ز پر ذباب

گرچه اقبال او که دایم باد****از رخ ملک برگرفت نقاب

تشنگان حدود عالم را****در یکی جام کی کند سیراب

در سمرقند و در بخارا هست****قدری ملک و اندکی اسباب

دخل آن در میان خرج فراخ****دیو آزرم را بود چو شهاب

محرم من تویی مرا هم تو****بسر آن رسان ز بهر ثواب

بشنو این از ره حقیقت و صدق****مشنو این از ره حدیث و عتاب

یک مه از عشق خدمت صاحب****مکش از روی اضطراب نقاب

ز استسلام انصاف تو جز بخت ترا****یک جهان را برده اندر سایهٔ عدل تو خواب

دشمنت را آب نی از خاکساری در جگر****لاجرم بر آتش حسرت جگر دارد کباب

همچو قارون در زمین پنهان کنی بدخواه را****گر به گردون برشود همچون دعای مستجاب

برضمیر خصم تو یاد تو همچون نان رود****کز اثیر اندر هوای تیره شب جرم شهاب

ز اتفاق رای تو با صدر دین آسوده گشت****عالمی از اضطرار و امتی از اضطراب

در مذاق دهر هست از لطف تو طعم شکر****در دماغ چرخ هست از خوی تو بوی گلاب

شد قوی دل دولت و دین از وفاق هر دو آن****قوت دل زاید آری در طبیعت از جلاب

گر نبودی طبع تو دانش نماندی در جهان****ور نبودی دست او بخشش بماندی در نقاب

چرخ پیش همت تو همچوباطل پیش حق****فتنه پیش باس او همچون قصب در ماهتاب

تو ز بهر او همی خواهی بزرگی و شرف****او ز بهر خدمت تو زندگانی و شباب

گر برای او نباشد تو نخواهد صدر و قدر****ور برای تو نباشد او نخواهد جاه و آب

تا بپیوستست دست عهدتان با یکدگر****دست جور از دهر ببرید اینت پیوند صواب

گرچه استحقاق آن دارد که از سلطان وقت****هر حدیثی کو بگوید نزد او یابد جواب

هم به اقبال تو می یابد ز سلطان جهان****اسب و طوق و جامه و فرمان و القاب خطاب

گرچه گل بر بار چون بشگفت خود تازه بود****تازگیش آخر صبا می بخشد و تری سحاب

ای زبان راست گویت هم حدیث غیب صرف****وی خیال راست بینت همنشین وحی ناب

تا بود مقدور سعد و نحس گردون خیر و شر****تا بود مجبور سرد و گرم گیتی شیخ وشاب

پایهٔ قدرت مباد از گردش گردون فرود****عالم عمرت مباد از آفت گیتی خراب

عرض

پاکت همچو ذات عقل ایمن از فساد****سال عمرت همچو دور چرخ بیرون از حساب

بدسگالت در دو گیتی در سقر باد و سفر****نیک خواهت در دو عالم در ثنا و در ثواب

او****خامه شهاب و نقش شب و دفتر آفتاب

ای صاحبی که دایم بر آسمان ملک****دارد ز رای روشن تو مفخر آفتاب

ای از محل چنانکه زهر آفریده جان****وی از شرف چنانکه زهر اختر آفتاب

آنجا برد که رای تو باشد دل آسمان****و آنجا نهد که پای تو باشد سر آفتاب

از گرد موکب تو کشد سرمه حور عین****وز ماه رایت تو کند افسر آفتاب

نام شب از صحیفهٔ ایام بسترد****از رای تو اجازت یابد گر آفتاب

بر عزم آنکه ریزد خون عدوی تو****هر روز بامداد کشد خنجر آفتاب

تا کیمیای خاک درت بر نیفکند****در صحن هیچ کان ننهد گوهر آفتاب

سیمرغ صبح را ندهد مژدهٔ صباح****تا نام تو نبندد بر شهپر آفتاب

چون تیغ نصرت تو برآرد سر از نیام****گویی همی برآید از خاور آفتاب

با بندگانت پای ندارند سرکشان****میرد سپاه شب چو کشد لشکر آفتاب

آنجا که رزم جویی و لشکرکشی به فتح****در بحر خون بتابد بی معبر آفتاب

از تف و تاب خنجر مردان لشکرت****در سر کشد به شکل زنان چادر آفتاب

ای آفتاب دولت عالیت بی زوال****وی در ضمیر روشن تو مضمر آفتاب

ای چاکری جاه ترا لایق آسمان****وی بندگی رای ترا در خور آفتاب

هر شعر آفتاب که نبود بر این نمط****خصمی کند هر آینه در محشر آفتاب

آیینه ای که جلوه گه روی تو بود****می زیبدش هر آینه خاکستر آفتاب

نشگفت اگر نویسد این شعر انوری****بر روی روزگار به آب زر آفتاب

تا نوبهار سبز بود و آسمان کبود****تا لاله سایه جوید و نیلوفر آفتاب

سر سبز باد ناصحت از دور آسمان****پژمرده لاله وار حسودت در آفتاب

در جشن آسمان وش تو ریخته به ناز****ساقی ماه روی تو در ساغر آفتاب

راستیست ندارند در جمال****پیش رخ تو هیچ خطر ماه و آفتاب

بندند گر دهی تو اجازت چو بندگان****در خدمت رخ تو کمر ماه و آفتاب

از موی تو ربوده نشان مشک و غالیه****وز روی تو گرفته اثر ماه و آفتاب

از ماه و آفتاب بهی تو که نیستند****با دو عقیق همچو شکر ماه و آفتاب

در صف نیکوان به مقام مفاخرت****خواهند از رخ تو نظر ماه و آفتاب

باشند با جمال تو حاضر به وقت لهو****در بزم شهریار بشر ماه و آفتاب

خاقان کمال دولت و دین آنکه بر فلک****از سهم او کنند حذر ماه و آفتاب

محمود صفدری که ز لطف و ز عنف او****گیرند بار نفع و ضرر ماه و آفتاب

بر خصم او کشیده سنان چرخ و روزگار****در پیش او گرفته سپر ماه و آفتاب

بفزود عز و دولت او ملک و جاه را****چونان که لون و طعم ثمر ماه و آفتاب

از شخص او نگشته جدا جاه و مفخرت****وز حکم او نکرده گذر ماه و آفتاب

بنموده در ولی و عدو و خلقش آن اثر****کاندر قصب نموده گهر ماه و آفتاب

آفاق را جمال ز جاه و جلال اوست****جاه و جمال اوست مگر ماه و آفتاب

شاها نهند اگر تو اشارت کنی به فخر****بر خاک بارگاه تو سر ماه و آفتاب

تو ماه و آفتابی اگر در جبلت اند****محض سخا و عین هنر ماه و آفتاب

بی عزم و بی لقای تو در سرعت و ضیاء****ننهاده گام و نا زده بر ماه و آفتاب

اندر ظلال موکب میمون عزم تو****دارند شغل و پیشه سفر ماه و آفتاب

بر قمع دشمنان تو هر لحظه می کشند****لشکر به جایگاه دگر ماه و آفتاب

از کنج سعد هر شب و هر روز نزد تو****آرند تحفه فتح

و ظفر ماه و آفتاب

تا مانده اند سخرهٔ فرمان ایزدی****در قبضهٔ قضا و قدر ماه و آفتاب

بادا نگون لوای بقای عدوی تو****چونان که در میان شمر ماه و آفتاب

از روی و رای تست شب و روز بر فلک****دیده بها و یافته فر ماه و آفتاب

از طارم سپهر به چشم مناصحت****در دولت تو کرده نظر ماه و آفتاب

در شاهوارت

تابش خورشید نتواند گرفتن****کشوری از ملک و جاه بی کنارت

چاوش اوهام نتواند رسیدن****تا کجا تا آخر صف روز بارت

در درون پره افتد از برون نی****شیرو و گاو آسمان روز شکارت

شهریارا بخت یارت باد نی نی****آنکه او یاری ندارد باد یارت

روز هیجا کاسمان سیارگان را****در تتق یابد ز گرد کارزارت

رخنه در کوه افکند که؟ کر و فرت****لرزه بر چرخ افکند چه؟ گیرودارت

بر فلک دوزد به طنازی در آن دم****حکم بدرابیلک گردون گذارت

در عدد افزون نماید در عمل نی****گاه کوشش ده سوار و صد سوارت

هر سوار از لشکر دشمن دو گردد****نز مدد از خنجر چون ذوالفقارت

جوف دوزخ پر کند قهرت به یک دم****گر جدا افتد ز عفو بردبارت

سایه از قهر تو گر آگاه گردد****بگسلد حایل ز خصم خاکسارت

جمع گردد جزو جزوش بار دیگر****کشته ای را کاید اندر زینهارت

پشته چون هامون کند هامون چو پشته****پویه و جولان ز رخش راهوارت

بسکه بر سیمرغ و رستم بذله گفتی****گر بدیدی در مصاف اسفندیارت

خسروا اینگونه شعر از بنده یابی****هم تو دانی ای سخندانی شعارت

شاخ دانش مثل تو طوطی ندارد****می نگویم ای چو طوطی صدهزارت

گرچه از این بنده یادت می نیاید****باد صد دیوان سخن زو یادگارت

تا دوام روزگار از دور باشد****دور دولت باد دایم روزگارت

گشته هر امروزت از دی ملکت افزون****باد چون امروز و دی امسال و پارت

اصل ماتم تیغ هندی در یمینت****اصل شادی جام باده بر یسارت

ای قوی بازو به حفظ دولت و دین****حرز بازو باد حفظ کردگارت

اکفی الکفاه

لاجرم بادت نسیمی یافت چون باد مسیح****لاجرم آبت مزاجی یافت چون آب حیات

آنکه گردون را برو ترجیح نتواند نهاد****عقل کل در هیچ معنی جز که در تقدیم ذات

داده کلک بی قرارش کار عالم را قرار****داده رای با ثباتش ملک دنیا را ثبات

هرچه در گیتی برو نام عطا افتد کفش****جمله را گفتست خذ جام و قلم را گفته هات

در غنایی خواهد افتاد از کفش گیتی چنانک****بر مساکین طرح باید کرد اموال زکات

ای ز شرم جاه تو سرگشته اوج اندر فلک****وی ز رشک دست تو نالنده موج اندر فرات

آمدی اندر هنر اقصی نهایات الکمال****چون محیط آسمان اعلی نهایات الجهات

از خداوندی جدا هرگز نبودستی چنانک****نفس موجود از وجود و ذات موصوف از صفات

بعد از آن والی که بنیاد وجود از جود اوست****بر خلایق چون تو والی کس نبودست از ولات

دست انصاف تو بر بدعت سرای روزگار****دست محمودست بر بتخانه های سومنات

گر حرم را چون حریم حرمتت بودی شکوه****در درون کعبه هرگز نامدی عزی و لات

هر کرا در دل هوای تست ایمن از هوان****هر که را در جان وفای تست فارغ از وفات

خود صلاح اهل عالم نیست اندر شرع و رسم****اعتصام الا به حبل طاعتت بعد از صلات

زانکه امروز از اولوالامری و یزدان در نبی****همچنین گفتست و حق اینست و دیگر ترهات

خون دل یابد ز باس تو چو گردون بشکند****در عظام دشمن ملک ار همه باشد رفات

صد عنایت نامهٔ گردون حنا بر کرده گیر****چون ز دیوانت به جان کردند خصمی را برات

خصم را گو هرچه خواهی کن تو و تدبیر ملک****این خبر دانم خداوندا که دانی کل شات

صاحبا صدرا خداوندا کریما بنده گر****یابد از حرمان عالی بارگاه تو نجات

بعد از این در

خدمت از سر پای سازد چون قلم****زانکه گشتست از فراق تو سیه دل چون دوات

در قضای خدمت ماضیش قوتها دهد****آنکه حسرتهاش میداده است هردم بر فوات

اندرین خدمت که دارد بنده از تشویر آن****پیش فتیان خراسان دست بر رخ چون فتات

گرچه بعضی شایگانست از قوافی باش گو****عفو کن وقت ادا دانی ندارم بس ادات

بود الحق تاء چند دیگر از وجدان ولیک****چون ممات و چون قنات و چون روات و چون عدات

گفتم آخر شایگان خوش به از وجدان بد****فی المثل چون حادثاتی از ورای حادثات

هیچ کس در یک قوافی بنده را یاری نکرد****هرکه بیتی شعر دانست از رعیت وز رعات

جز جمال الدین خطیب ری که برخواند از نبی****مسلمات مؤمنات قانتات تایبات

تا کند تقطیع این یک وزن وزان سخن****فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات

جیش تو بادا به بلخ و جشن تو بادا به مرو****بارگاهت در نشابور و مقام اندر هرات

عقل بر اشکال دور او واقف****نه هیچ دیده بر اسرار حکم او بیناست

چه جنبش است که بی اولست و بی آخر****چه گردش است که بی مقطع است و بی مبداست

مرا ز گردش این چرخ آن شکایت نیست****که شرح آن به همه عمر ممکن است و رواست

زمانه را اگر این یک جفاست بسیارست****به جای من چه کز این صدهزار گونه جفاست

چو عزم خدمت آن بارگاه دید مرا****که صحن و سقفش بی غارهٔ زمین و سماست

چو دید کز پی تشریف نعمت و جاهم****چو بندگان ویم قصد حضرت اعلاست

به دست حادثه بندی نهاد بر پایم****که همچو حادثه گاهی نهان و گه پیداست

سبک به صورت و چونان گران به قوت طبع****که پشت طاقتم از بار او همیشه دوتاست

نظر به حیله ز اعضا جدا نمی کندش****کراست بند بر اعضا که آن هم از اعضاست

عصاست پایم و در شرط آفرینش خلق****شنیده ای که کسی را به جای پای عصاست

اگر چه دل هدف تیر محنت است و غمست****وگرچه تن سپر تیغ آفتست و بلاست

ز روزگار خوشست این همه جز آنکه لبم****ز دست بوس خداوند روزگار جداست

خدایگان وزیران مشرق و مغرب****که در وزارت صاحب شریعت وزراست

سپهر فتح ابوالفتح طاهر آن صاحب****که بر سپهر کمالش سپهر کم ز سهاست

پناه ملت و پشت هدی و ناصر دین****که دین و ملت ازو جفت نصرتست وبهاست

جهان خواجگی و خواجهٔ جهان که به جاه****به خواجگان ممالک برش علو و علاست

زمانه ملکی کز کلک و خاتمش در ملک****هزار بند و گشاد و هزار برگ و نواست

ز بار حلمش در جرم خاک استسلام****ز تف قهرش در طبع آن استسقاست

ز قدر اوست که تار سپهر با پودست****ز عدل اوست که خار زمانه با خرماست

قضاش گفت به دستت

دهم زمام جهان****زمانه گفت که او خود جهان مستوفاست

قدر نمود که حکم تو بر قضا فکنم****سپهر گفت که او خود به نفس خویش قضاست

در آن ریاض که طوبی نمود سایه به خلق****چه جای غمزهٔ بید وکرشمهای گیاست

در آن مصاف که خیل ملائکه صف زد****چه حد خنجر هندی و نیزهٔ بطحاست

به خط طاعت و فرمان درش وحوش و طیور****به زیر سایهٔ عدل اندرش رجال و نساست

ایا سپهر نوالی که پیش صدق سخات****سخای ابر دروغ و نوال بحر دغاست

به پیش رفعت تو چرخ گوییا پست است****به جای دانش تو عقل گوییا شیداست

ایا زمانه مثالی که امر و نهی ترا****به روزگار بدارند و کار دست و دهاست

تو آن کسی که ز بهر ثنا و مدحت تو****به مادح تو پر از روزگار مدح و ثناست

به درگه تو فلک را گذر به پای ادب****به جانب تو قضا را نظر به عین رضاست

عیار قدر تو آن اوجها که بر گردون****عیال دست تو آن موجها که در دریاست

ز شوق مجلس تست آن طرب که در زهره است****ز بهر خدمت تست آن کمر که بر جوزاست

توال دست ترا موج بحر و بذل سحاب****مسیر امر ترا بال برق و پای صباست

ز اعتدال هوایی که دولتت دارد****حماد را چو نبات انتمای نشو و نماست

فلک ز جود تو سازد لطیفهای وجود****مگر که منبع جود تو مصدر اشیاست

کف جواد ترا دهر خواست گفت سخی است****سپهر گفت مخوانش سخی که محض سخاست

جهان به طبع گراید به خدمت تو که تو****به ذات کل جهانی و کل او اجزاست

وجود خوف و رجا فرع خشم و حلم تواند****که خشم و حلم تو اصل مزاج خوف و رجاست

قضا چو ذات ترا دید

گفت اینت عجب****جهان گذشت و هنوز اندرو تن تنهاست

اگر فنا در هستی به گل برانداید****ترا چه باک نه ذات تو مستعد فناست

وگر بقا نبود در جهان ترا چه زیان****بقا بذات تو باقی نه ذات تو به بقاست

چه هیکلست به زیر تو در که با تک او****بسیط گوی زمین همچو پهنه بی پهناست

تبارک الله از آن آب سیر آتش فعل****که با رکاب تو خاکست و با عنانت هواست

به وقت رفتن و طی کردن مسالک ملک****هواش فدفد و دریا سراب و که صحراست

نشیب و بالا یکسان شمارد از پی آنک****به کام او به جهان نه نشیب و نه بالاست

جهان نوردی کامروزش ار برانگیزی****به عالمیت رساند که اندرو فرداست

سپهر اگر بدل خویش صورتی سازد****برش چو صورت اسبی بود که بر دیباست

نه صاحبا ملکا ز آرزوی خدمت تو****دلم قرین عذابست و دیده جفت بکاست

ولیک آمدنم نیست ممکن از پی آن****که رفتنم به سرین و نشستنم به قفاست

همی به پشت چو کشتی سفر توانم کرد****که راه وادی دشوار و عبره چون دریاست

چنان مدان که تغافل نموده باشم از آن****که بر تباهی حالم همین قصیده گو است

بلی گناه بزرگ است اگرچه عذری هست****که گر بگویم گویند بر تو جای دعاست

ولیکن ار بدن مرده ریگ نیست چنان****که خدمت تو کند جان زار مانده کجاست

به من جواب و سؤال امور دیوان را****تعلقی نبود کان شعار و رسم شماست

سؤالکیست در این حالتم به غایت لطف****گمان بنده چنانست کان نه نازیباست

ز غایت کرم تست یا ز خامی من****که با گناه چنین منکرم امید عطاست

بدین دقیقه که راندم گمان کدیه مبر****به بنده، گرچه گدایی شعریعت شعر است

سرم به ظل عنایت بپوش بس باشد****که عمرهاست که در تف آفتاب عناست

همیشه تا به جهان

اندرون ز دور فلک****شبست و روز و زین هر دو ظلمتست و ضیاست

شبت همیشه ز اقبال روز روشن باد****که روز روشن اقبال تو شب اعداست

به خرمی و خوشی بگذران جهان جهان****که هرچه جز خوشی و خرمی همه سوداست

برده جهان برگ و نوا****تو چه دانی که جهان بی تو چه بی برگ و نواست

به وفات تو جهان ماتم اولاد رسول****تازه تر کرد مگر سلخ رجب عاشوراست

از فنای چو تویی گشت مبرهن ما را****که تر و خشک جهان رهرو سیلاب فناست

با تو گیتی چو جفا کرد وفا با که کند****وین عجب نیست که خود عادت او جمله جفاست

دایهٔ دهر نپرورد کسی را که نخورد****بینی ای دوست که این دایه چه بی مهر و وفاست

گرچه خلقی ز جفاهای فلک مجروحند****اندرین دور که شب حامل تشویش و بلاست

بلخ را هیچ قفایی چو وفات تو نبود****آخر ای دور فلک وقت بدان این چه قفاست

رفتی و با تو کمالی که جهان داشت ببرد****گر جهان را پس از این ناقص خوانیم سزاست

کی دهد کار جهان نور و تو غایب ز جهان****شب و خورشید بهم هر دو کجا آید راست

تنگ بودی ز بزرگیت جهان وین معنی****داند آنکس که به اسباب بزرگی داناست

وین عجب تر که کنون بی تو از آن تنگترست****زانکه از درد تو خالی نه خلا ونه ملاست

گرچه در هر جگری درد و غمت بیخی زد****که شبان روزی چون ذکر تو در نشو و نماست

ما چه دانیم که از ما چه سعادت بگذشت****وان تصور نه به اندازهٔ این سینهٔ ماست

کیست با این همه کز نالهٔ زارش همه شب****سقف گردون نه پر از ولولهٔ صوت و صداست

کیست ای بوده چو دریا و چو ابرت دل و دست****کز فراقت نه مژه ابرو کنارش دریاست

تا جهان را نگذاری ز چنان جاه یتیم****که یتیمی جهان گرچه نه طفلست خطاست

تا به خاک اندر آرام نگیری که سپهر****همچنان در طلب خدمت تو ناپرواست

ای دریغا که ز تو درد دلی ماند به دست****وانکه

این درد نه دردیست که درمانش دواست

ای دریغا که غم هجر و غم رفتن تو****نیست آن شب که درو هیچ امید فرداست

ای دریغا که ثناها به دعا باز افتاد****چون چنین است بهین ذکر درین حال دعاست

یاربش در کنف لطف خدایی خوددار****کان چنان لطفی کان درخور آنست تراست

چون رهانیدی از این تفرقها جمعش کن****با که با اهل عبا زانکه هم از اهل عباست

ور به گیتی نظری کرد برو تنگ مکن****که جهان دجله شد و ما همه را استسقاست

گفت****آنکه بدو قایمست ذات من این است

راه حوادث بزد رزانت رایش****خلق چه داند که آن چه رای رزین است

باره نخواهد همی جهان که جهان را****امن کنون خود نگاهبان امین است

عمر نیابد ستم همی که ستم را****روز نخستین چو روز بازپسین است

فکرت او پی برد بجاش اگر چند****در رحم مادر زمانه جنین است

نعمتش از مستحق گزیر نداند****گر همه در طینتش بقیت طین است

با کرم او الف که هیچ ندارد****در سرش اکنون هوای ثروت شین است

ای به سزا سایهٔ خدای که دین را****سایهٔ چترت هزار حصن حصین است

قهر ترا هیبتی که در شب ظلش****روز سیه را هزار گونه کمین است

حکم ترا روزگار زیر رکابست****رای ترا آفتاب زیر نگین است

تا شرف خدمت رکاب تو یابد****توسن ایام را تمنی زین است

خطبهٔ ملک ترا که داند یا رب****کیست خطیبش که عرش پیش نشین است

نام ترا در کنایه سکه صحیفه است****نعت ترا در قرینه خطبه قرین است

با قلم خود گرفت خازن و همت****هرچه قضا را ز سر غیب دفین است

بی شرف مهر مشرفان وقوفت****کتم عدم را کدام غث و سمین است

مردمک چشم جور آبله دارد****تا که بر ابروی احتیاط تو چین است

تا چه قدر قدرتی که شیر علم را****در صف رزم تو مسته شیر عرین است

عکس سنان در کف تو معرکه سوز است****چشم زره در بر تو حادثه بین است

لازم ازین است خصم منهزمت را****آنکه جبینش قفا قفاش جبین است

دوزخ قهر تو در عقوبت خصمت****آتش خشم خدا و دیو لعین است

بنده در این مختصر غرض که تو گفتی****آیت تحصیل آن چو روز مبین است

قاعدهٔ تهنیت همی ننهد زانک****خصم نه فغفور چین و غور نه چین است

گرچه هنوز از غریو لشکر خصمت****جمجمهٔ کوه پر صدای

انین است

ورچه ز تیغ مبارزان سپاهت****سنگ به خون مبارزانش عجین است

با چو تو صاحب قران به ذکر نیرزد****وین سخن الهام آسمان برین است

ذکر تو با ذکر کردگار کنم راست****نام ترا نام کردگار قرین است

گو برو از خطبه بازپرس و ز سکه****هرکه یقینش به شک و ریب رهین است

تا که به آمد شد شهور و سنین در****طی شدن عمر شادمان و حزین است

شادی و عمر تو باد کین دو سعادت****مصلحت کلی شهور و سنین است

ناصر جاهت خدای عز و جل است****کوست که در خیر ناصر است و معین است

خم****سطرهاییست که مکتوب بنان لهبست

شعلهٔ آتش از این روی که گفتم گویی****در مقادیر کتابت قلم منتجبست

هر زمان لرزه بر آب شمر افتد مگرش****در مزاج از اثر هیبت دستور تبست

صاحب عادل ابوالفتح که در جنبش فتح****جنبش رایت عالیش قویتر سببست

طاهر آن ذات مطهر که سپهرش گوید****صدر طاهر گهر و صاحب طاهر نسبست

آنکه در شش جهت از فضلهٔ خوان کرمش****هیچ دل نیست که از آز در آن دل کربست

وانکه در نه فلک ار برق کمالی بجهد****همه از بارقهٔ خاطر او مکتسبست

ساحت بارگهش مولد ملک عجمست****عدل فریادرسش داور دین عربست

ضبط ملک فلک اندیشه همی کرد شبی****زانشب اوراد مقیمان فلک قد وجبست

صاحبانه ملکا، هم نه چرا زانکه ترا****مدحت از حرف برونست چه جای لقبست

نام سلطان نه بدانست که تا خوانندش****بل برای شرف سکه و فخر خطبست

گوشهٔ بالش تو چیست کله گوشهٔ ملک****وندرو هم ز نسب رفعت و هم از حسبست

مسندت برتر از آنست که در صد یک از آن****چرخ را گنج تمنا و مجال طلبست

غرض از کون تو بودی که ز پروردن نخل****گرچه از خار گذر نیست غرض هم رطبست

آسمان دگری زانکه به همت جنبی****جنبش چرخ نه از شهوت و نه از غضبست

مه به نعل سم اسب تو تشبه می کرد****خاک فریاد برآورد که ترک ادبست

گرد جیش تو بشد بر همه اعضاش نشست****تاکه اجرب شد وانک همه سالش جربست

چرخ چون گوز شکستست از آن روی که ماه****چهره چون چهرهٔ بادام از آن پر ثقبست

خصم اگر لاف تقابل زند از روی حسد****حق شناسد که که بوالقاسم و که بولهبست

ور مقابل نهمش نیز به یک وجه رواست****تو چو خورشید به راس او چو قمر در ذنبست

رتبت شرکت قدرش نشود لازم ازآنک****دار او

از خشب و تخت تو هم از خشبست

آخر از رابطهٔ قهر کجا داند شد****سرعت سیر نفاذت نه به پای هربست

ور کشد سد سکندر به مثل گرد بقاش****این مهندس که در افعال ورای تعبست

عقل داند که چو مهتاب زند دست به تیغ****رد تیغش نه به اندازهٔ درع قصبست

همه در ششدر عجزند و ترا داو به هفت****ضربه بستان و بزن زانکه تممی ندبست

تاکه تبدیل بد و نیک به سال و به مهست****تاکه ترتیب مه و سال به روزست و شبست

بی تو ترتیب شب و روز و مه و سال مباد****که ز سر جملهٔ آن مدت تو منتخبست

به می و مطرب خوش نغمه شعف بیش نمای****که ز انصاف تو اقطار جهان بی شغبست

آب شود چیره بمیرد****وین حکم نه حکمیست که محتاج ثقاتست

کلک تو شهابیست که هرگزبنمیرد****گرچه فلکش دجله و نیلست وفراتست

فرخنده قدوم تو که کمتر اثری زو****تمکین ولاتست و مراعات رعاتست

اقبال جناب تو مرا نشو و نما داد****ابرست قدوم تو و اقبال نباتست

من بنده چنان کوفتهٔ حادثه بودم****گفتی که عظامم زلگدکوب رفاتست

بوسیدن دست تو درآورد به من جان****در قلزم دست تو مگر آب حیاتست

تا مقطع دوران فلک را به جهان در****هر روز به توقیع دگرگونه براتست

بادا به مراد تو چه تقدیر و چه دوران****تا بر اثر نعش فلک دور بناتست

این خدمت منظوم که در جلوهٔ انشاد****دوشیزهٔ شیرین حرکات و سکناتست

زان راوی خوش خوان نرسانید به خدمت****کز شعر غرض شعر نه آواز رواتست

آری گناه تست

گفتم که آب جیحون، گفتا خری مکن****بگذر که عالمی همه آب و گیاه تست

گفتم به طالعم خللی هست گفت نیست****عیب از خیالهای دماغ تباه تست

یوسف نئی نه بیژن اگرنه بگفتمی****اندر ازای مجلس شه بلخ چاه تست

گفتم توقف من از این جمله هیچ نیست****ای حضرتی که عرش نمودارگاه تست

زان اعتمادهاست که چون روز روشنم****بر مدت کشیده و روز به گاه تست

گفتا ضمان تو که کند ای شغب فزای****گفتم که حفظ دولت تشویش کاه تست

تا کهربا چو دست تصرف برد به کاه****از عدل شه خطاب رسد کین نه کاه تست

پیروز شاه باد و ندا از زمانه این****پیروز شاه احمد بوبکر شاه تست

درع مزردست

تیغ فلک ز تیغ تو اندر نیام باد****تا بر فلک مجره چو تیغ مهندست

چشم بد از تو دور که در روزگار تو****چشم بلا و فتنهٔ ایام ارمدست

هم مشهودست

دیرمان ای به کمالی که در آغاز وجود****بر وجود چو تویی راه دویی مسدودست

ملکی از حصر برون بادت و عمری از حد****گرچه در عالم محصور بقا محدودست

خالی از ورد ثنای تو مبادا سخنی****تا قلم را چو زبان ورد سخن مورودست

و نحوس چرخ کبود****رضا و خشم ترا در جهان هزار اثرست

پر از خدنگ نوائب همی بریزد ازآنک****همای قدر ترا روزگار زیر پرست

تو آن جهان امانی که در حمایت تو****تذرو با شه و روباه ماده شیر نرست

سماک رامح اگر نیزه بشکند چه عجب****کنون که پیش حوادث حمایتت سپرست

جهان امن ترا چون ارم دو صد حرمست****سپهر قدر ترا چون قمر دو صد قمرست

ز خواب امن تو در کون کس نشان ندهد****که جز به دیدهٔ بخت تو اندرون سهرست

عدو به خواب درست از فریب کین تو نیز****بدان دلیل که بیدار گنگ و کور و کرست

اگرچه مایهٔ خواب از رطوبت طبعست****خلاف نیست که آن از حرارت جگرست

شب حسود تو شامیست بی کرانه چنان****که روز حشر ز صبحش پگاه خیرترست

همیشه تا بشری راز روی مایه و سبق****چهار عنصر و نه چرخ مادر و پدرست

چو چار عنصرت اندر جهان تصرف باد****کزین چهار چو نه چرخ همتت زبرست

به قدر و جاه و شرف در جهان سمر بادی****که داد و دین و هنر در جهان ز تو سمرست

مباد جسم تو خالی ز جانت از پی آن****که جان ز جان تو دارد هرآنکه جانورست

به گام کام بساط زمانه را بسپر****که پای همت تو چون ملک فلک سپرست

سخن گویم****همه از یکدگر صوابترست

سخن آرایی و لافی نیست****خود تو بنگر عیانست یا خبرست

من نمی گویم این که می گویم****تا تو گویی هباست یا هدرست

بر زبانم قضا همی راند****پس قضا هم بدین حدیث درست

ای جوادی که پیش دست و دلت****ابر چون دود و بحر چون شمرست

استخوان ریزهای خوان تواند****هرچه بر خوان دهر ماحضرست

هرکجا از عنایتت حصنی است****مرگ چون حلقه از برون درست

هرکجا از حمایتت حرزیست****در الم چون شفا هزار اثرست

باس تو شد چنانکه کاه ربای****از ملاقات کاه بر حذرست

عنصرت مایه ایست از رحمت****گرچه در طی صورت بشرست

خطوانت ز راستی که بود****همه خطهای جدول هنرست

وقت گفتار و گاه دیدارت****سنگ را سمع و خاک را بصرست

هست با خامهٔ تو خام همه****هرچه صد ساله پختهٔ فکرست

ناوکت روز انتقام بدی****سپر دور فتنه و خطرست

در دو حالت که دید یک آلت****که همو ناوک و همو سپرست

با سر خامهٔ تو آمده گیر****هرچه در قبضهٔ قضا ظفرست

گردش آفتاب سایهٔ تست****زیر فیضی کز آسمان زبرست

زانکه دایم همای قدر ترا****هرچه در گردش است زیرپرست

شوخ چشمی آسمان دان اینک****بر سرت آسمان را گذرست

ورنه از شرم تو به حق خدای****کز عرق روی آفتاب ترست

گر کند دست در کمر با کوه****کینت کز پای تا به سر جگرست

بگسلد روز انتقام تو چست****هر کجا بر میان او کمرست

گر دهد خصم خواب خرگوشت****مصلحت را بخر که عشوه خرست

چرخ داند که ریشخندست آن****نه چو آن ریش گاوکون خرست

یک ره این دستبرد بنمایش****تا ببیند اگرنه کور و کرست

که به سوراخ غور کین تو در****به مثل موش ماده شیر نرست

آمدم با حدیث سیرت خویش****که نمودار مردمان سیرست

به خدایی که در دوازده میل****هفت پیکش همیشه در سفرست

تختهٔ کارگاه صنعت اوست****گر سواد مه و بیاض خورست

که مرا در وفای خدمت

تو****گر به شب خواب و گر به روز خورست

چمن بوستان نعت ترا****خاطرم آن درخت بارورست

که ز مدح و ثنا و شکر و دعا****دایمش بیخ و شاخ و برگ و برست

شعر من در جهان سمر زان شد****که شعار تو در جهان سمرست

گشته ام بی نظیر تا که ترا****به عنایت به سوی من نظرست

آتش عشق سیم نیست مرا****سخنم لاجرم چو آب زرست

تا سه فرزند آخشیجان را****چار مادر چنانکه نه پدرست

ناگزیر زمانه باد بقات****تا ز چار و نه و سه ناگزرست

پای قدرت سپرده اوج فلک****تا جهان را فلک لگد سپرست

در دوازده برج****هفت پیکش همیشه در سفرست

عمل کارگاه صنعت اوست****که سواد مه و بیاض خورست

به صفای صفی حق آدم****که سر انبیا و بوالبشرست

به دعایی که کرد نوح نجی****که در آفاق از آن هنوز اثرست

به رضای خلیل ابراهیم****که به تسلیم در جهان سمرست

حق داود و لطف نعمت او****که ترا در بهشت منتظرست

به نماز و نیاز یعقوبی****در غم یوسفی کش او پسرست

به کف موسی کلیم کریم****به دم عیسیی که زنده گرست

به سر مصطفی شریف قریش****که ز جمع رسل عزیرترست

به کف و ذوالفقار مرتضوی****که به حرب اندرون چو شیر نرست

حرمت جبرئیل روح امین****که به عصمت جهانش زیرپرست

حق میکال خواجهٔ ملکوت****که ز کروبیان مهینه ترست

به صدا و ندای اسرافیل****که منادی و منهی حشرست

به کمال و جلال عزرائیل****که کمین دار جان جانورست

به صلوه و صیام و حج و جهاد****کاصل اسلام از این چهار درست

به حق کعبه و صفا و منی****حق آن رکن کش لقب حجرست

به کلام خدای عز و جل****که هر آیت ازو دو صد عبرست

حرمت روضه و قیامت و خلد****حق حصنی که نام آن سقرست

به عزیزی و حق نعمت تو****که زیادت ز قطرهٔ مطرست

به کریمی و لطف و رحمت حق****که گنه کار را امیدورست

که مرا در وفای خدمت تو****نه به شب خواب و نه به روز خورست

چمن بوستان نعت ترا****خاطرم آن درخت بارورست

که ز مدح و ثنا و شکر و دعا****دایمش بیخ و شاخ و برگ و برست

آنچه گفتند حاسدان به غرض****به سر تو که جملگی هدرست

خاک نعل ستور تو بر من****بهتر از توتیای چشم سرست

زانکه دانم که پیش همت تو****آفرینش به جمله بی خطرست

سبب خدمت تو از دل پاک****جان من بسته بر میان کمرست

پس اگر ز اعتماد در مستی****حالتی اوفتاد کان سیرست

تو پسندی

که رد کنی سخنم****چون منی را به چون تویی نظرست

چکنم بازگیرم از تو مدیح****بنده را آخر این قدر بصرست

چه حدیث است از تو برگردم****الله الله دو قول مختصرست

چون به عالم تویی مرا مقصود****از در تو بگو دگر گذرست

پس بگویند بنده را حاشاک****مردکی ریش گاو کون خرست

ای جوادی که خاک پایت را****بوسه ده گشته هرکه تاجورست

عفو فرمای گر مثل گنهم****خون شپیر و کشتن شپرست

را رافت از رعایت اوست****سعی او زان همیشه مشکورست

جرعهٔ جام حکم او دارد****باد از آن در مسیر مخمورست

ای قدر قدرتی که با عزمت****زور بازوی آسمان زورست

سخرهٔ ترجمانی قلمت****هرچه در ضمن لوح مسطورست

نشر اموات می کند به صریر****مگرش آفرینش صورست

کشف اسرار می کند به رموز****به رموزی که در منثورست

وصف مکتوب او همی کردم****به حلاوت چنانکه مذکورست

شهد گفت آن کمر که می دانی****زین سبب بر میان زنبورست

عجبا لا اله الا الله****کز کمالت چه حظ موفورست

تا که مقدور حل و عقد قضا****در حجاب زمانه مستورست

دست فرسود حل و عقد تو باد****هرچه در ملک دهر مقدورست

روزگارت چنان که نتوان گفت****که درو هیچ روز محذورست

هم از آن سان که بوالفرج گوید****روزگار عصیر انگورست

دولت از رایش****هرکجا رایتست منصورست

آنکه با ذکر حلم و رافت او****خاک معروف و باد مذکورست

آنکه تا هست حرص و حرمان را****کیسه مرطوب و کاسه محرورست

قلمش تا مهندس ملکست****فتح معمار و تیغ مزدورست

تا که در جلوهٔ عروس بهار****سعی خورشید سعی مشکورست

شب و روزش بهار دولت باد****تا به خورشید روز مشهورست

به گه عفو چنان عذرپذیرست

قهرش به دم خصم شود معرکه جویان****عزمش به گه قهر چنان گمشده گیرست

کو خواجه کمالی که همی لاف علی زد****باری عمری کو به هنر صد چو مجیرست

ای بار خدایی که ز رای تو جهان را****آن صبح برآمد که ز خورشید گزیرست

انگشت اشارت به کمالت نرسد زانک****از پایهٔ او هرچه نه قدر تو قصیرست

در ملک کمال تو همه چیز بیابند****آن چیز که آن نیست ترا عیب و نظیرست

در موکب رای تو جنیبت کشیی کرد****خورشید از آن بر حشم چرخ امیرست

در حضرت عالیت به خدمت کمری بست****بهرام از آن والی اعمال خطیرست

آنجا که نه فرمان تو، بیداد و تعدیست****وانجا که نه انصاف تو، فریاد و نفیرست

بر ملک فلک حکم کند دست دوامش****ملکی که درو کلک همایونت وزیرست

هرکار که گردون نه به فرمان تو سازد****هیهات که ناساخته چون سوسن و سیرست

از معرکهٔ فتنه به عون تو برون شد****ملکی که کنون در کف او فتنه اسیرست

تا دی مثل او مثل موزه و گل بود****واکنون مثل او مثل موی و خمیرست

از شیر فلک روی مگردان که حوادث****بر خصم تو آموخته چون یوز و پنیرست

این طرفه که چون دایره ها بر سر آبند****وان نقش به نزد همه شان نقش حریرست

تا مجلس و دیوان فلک را همه وقتی****ناهید زن مطربه و تیر دبیرست

در مجلس و دیوان تو صد باد چو ایشان****تا نام صریر قلم و نالهٔ زیرست

بیدار و جوان پیش تو هم دولت و هم بخت****تا بخت جوان شیفتهٔ عالم پیرست

صبح****طرهٔ میگون شب خم به خم اندر شکست

لعل تو در خنده شد رشتهٔ پروین گسست****جزع تو سرمست گشت ساغر عبهر شکست

جرعهٔ جام لبت پردهٔ عیسی درید****نقطهٔ نون خطت خامهٔ آزر شکست

رهرو امید را عشوهٔ تو پی برید****خانهٔ اندیشه را غمزهٔ تو در شکست

جان من آزرم جوی بس که به تو درگریخت****کبر تو بیگانه وار بس که به من برشکست

مشکن اگر جان کشم پیش غمت خدمتی****شیر شکاری بسی آهوی لاغر شکست

با تو نیارد گشاد مهر فلک مهر کان****کبر تو چون جود شاه قاعدهٔ زر شکست

خسرو فیروزشاه آنکه به رزم و به بزم****بذلش لشکر فزود باسش لشکر شکست

تا عدد لشکرش در قلم آرد قضا****از ورق آسمان کاغذ و دفتر شکست

گرد سپاهش به روز شعلهٔ خورشید کشت****عکس سنانش به شب لمعه در اختر شکست

تیزی تیغش ببرد گرمی آتش ببین****تیغ چه جنس از عرض نفس چه جوهر شکست

کرد بشیر علم خانهٔ خورشید دو****گرچه به تمثال چتر قدر دو پیکر شکست

کی بود از روم و چین پیک ظفر در رسد****کان دو سپاه گران شاه مظفر شکست

جوشن چینی به تیر بر تن فغفور دوخت****مغفر رومی به گرز بر سر قیصر شکست

وقت هزیمت چو خصم سرزد و از بیم جان****گه ره و بی ره برد گه که و گه درشکست

کیش فدا برگشاد راز نهان گفتیی****زهره بر آن رزمگاه حقهٔ زیور شکست

شاه بدان ننگریست گفت که روز حنین****مال مهاجر گرفت جیش پیمبر شکست

وهم نیارد شمرد آنکه شه از حمل و حمل****در پی اشتر سپرد در سم استر شکست

اسب سکندر نبود رخشش چندانک رفت****در ظلمات مصاف گوهر احمر شکست

تا سگ خر بندگانش وحشی دنیا گرفت****تا لگد پاسبانش چنبر افسر شکست

آنکه بدو صد هزاره بنده و بندی

رسید****نایب مؤمن گماشت تا بت کافر شکست

ای ملکی کز ملوک هرکه ز تو سر بتافت****سختی دیوار دهر عاقبتش سر شکست

از ملکان عهد تو هرکه شکست از نخست****مذهب باطل گرفت بیعت داور شکست

حزم تو از بس درنگ بیخ خطر خشک سوخت****عدل تو از بس شتاب شاخ ستم برشکست

مرگ ز باس تو کرد آنچه به چشم ستم****درشد و چون دست یافت پای برادر شکست

ناصیهٔ سکه را نام تو مطلوب گشت****چون کله خطبه را نعت تو بربر شکست

پشت ظفر تیغ تست گر نکشی بشکند****شعله چو مستور گشت پشت سمندر شکست

کوس تو در حربگاه زخمه به آهنگ برد****گریهٔ خصم از نهیب در فم خنجر شکست

رزق زمین بوس اگر خصم ببرد از درت****زان چه ترا جام بخت بر لب کوثر شکست

از حسد فتح تو خصم تو پی کرد اسب****همچو جحی کز خدوک چرخهٔ مادر شکست

خصم تو گرید بسی کز پی پیکان زر****تیر تو در چشم و دل هر دو مخیر شکست

حیدر شرع کرم بازوی احسان تست****کین در روزی گشاد وان در خیبر شکست

سدهٔ قدرت کجاست وای که سیمرغ وهم****در پی بوسیدنش جملهٔ شهپر شکست

دست سخن کی رسد در تو که از باس تو****تا که سخن رنگ زد رنگ سخنور شکست

در صف آن کارزار کز فزع کر و فر****زلزلهٔ رزمگاه گوشهٔ محور شکست

شست به پیغام تیر خطبهٔ جان فسخ کرد****دست به ایمای تیغ منبر پیکر شکست

حدت دندان رمح زهرهٔ جوشن درید****صدمهٔ آسیب گرز تارک مغفر شکست

گوهر خنجر چو شد لعل به خون گفتیی****لعب هوا بر سراب اخگر آذر شکست

تشنگی خاک رزم دردی اوداج خورد****بر سر ارواح مست مرگ چو ساغر شکست

حملهٔ تو تنگ کرد عرصهٔ موقف چنانک****پهلوی خصمان چونال یک بهٔک اندر

شکست

هرچه از آن پس برید تیغ مثنی برید****هرچه از آن پس شکست گرز مکرر شکست

بی مدد عمرو و زید جز تو به یک چشم زد****لشکر چون کوه قاف کس به خدا ار شکست

زین همه اندر گذر با سخن خواجه آی****کز سخنش سحر را زیب شد و فر شکست

صاحب صاحب قران چون تو سلیمان نداشت****آصف او صف دیو نیک مزور شکست

باز در ایام تو از پی تسکین ملک****خواجه چه صفهای دیو یک به دگر بر شکست

معرکهٔ مکر دیو ظل عمر بشکند****چرخ که نظاره بود دید که منکر شکست

دین به نبی شد قوی گرچه پس از عهد او****باقی ناموس کفر خنجر حیدر شکست

خواجه به تدبیر و رای سدی دیگر کشید****رخنهٔ یاجوج بست سد سکندر شکست

تربیت خواجه کن زانکه نیارد ز بیم****بیعت تدبیر او چرخ مدور شکست

آنچه به کلک او کند خنجر از آن عاجزست****از وزرا کس به کلک صولت خنجر شکست

گرچه ز بس موج جود بحر محیط کفش****هیبت جیحون گسست سد دو کشور شکست

تا که در افواه خلق هست که از چار طبع****اصل فساد جهان فرع دو گوهر شکست

آتش اعدادی نوح شوکت طوفان نشاند****گردن کفران عاد سیلی صرصر شکست

بیعتی شاه باد دست جهان کز جهان****پای ستم عدل شاه تا شب محشر شکست

شادی****باز این چه گلیم و آن چه رنگست

زیر قدمم همیشه گویی****کز زلزله خاک بی درنگست

با من که زمین به آشتی نیست****زینست که آسمان به جنگست

من روبه و پوستین به گازر****وین گرسنه شرزه تیز چنگست

تا تیره شده است آبم از سر****اشکم به خلاف آن چو زنگست

پنهان گریم ز مردم چشم****زیرا که جهان نام و ننگست

گویند ز سنگ و هنگ دوری****دانی که نه جای سنگ و هنگست

در حنجرم از خروش مستور****صد نغمهٔ زیر نای و چنگست

ای صدر جهان مپرس کز چرخ****در موزهٔ بخت من چه سنگست

با دست شکسته پای جهدم****در جستن ناگزیر لنگست

دریاب مرا و زود دریاب****کین دست شکسته نیک تنگست

در زین مراد باد رخشت****تا رخش سپهر بسته تنگست

کز پی فرمان جزمت****میان چرخ را جوزا دوالست

کرشمهٔ همت تست آنکه دایم****ز گیتی التفاتش را ملالست

من ار گویم ثنا ورنه تو دانی****صبا را کمترین داعی نهالست

ز نیکو گفت حالش بی نیاز است****کسی را کاسمان نیکو سگالست

علو سدهٔ مدح تو آن نیست****که با آن فکرتی را پر و بالست

کسی چون در سخن گنجد که مدحش****نه در اندازهٔ وهم و خیالست

خود ادراک تو بر خاطر حرامست****گرفتم شعر من سحر حلالست

کمالت چون تن اندر نطق ندهد****چه جای حرف و صوت و قیل و قالست

ترا گردون سفال آید ز رتبت****اگر چند اندر اقصای کمالست

مرا از طبع سنگین آنچه زاید****صدای اصطکاک آن سفالست

پس آن بهتر که خاموشی گزینم****که اینجا از من این خیر الخصالست

الا تا سال و مه را در گذشتن****بد اختر در قیاس نیک فالست

بداختر خصم و نیکوفال بادی****همی تاکون دور ماه و سالست

هلالی را که بر گردون نسبت****ز تو امید صد جاه و جلالست

ز دوران در تزاید باد نورش****الا تا بر فلک بدر و هلالست

حاصل زان دبیرستان شود****کاوستادش علم الانسان ما لم یعلمست

گر به خاطر در نگنجد مدح تو نشگفت ازآنک****هرچه عقلش در تواند یافت از قدرت کمست

قدرت اندیشه بر قدر تو شکلی مشکلست****دیدن خورشید بر خفاش کاری معظمست

مسند قدر تو تن در حیز امکان نداد****زان تاسف آسمان اندر لباس ماتمست

خواستم گفت آسمانی رفعتت، گفتا مگو****کاسمان از جملهٔ اقطاع ما یک طارمست

تو در آن اندازه ای از کبریا کاندر وجود****هیچ کس را دست بر نتوان نهادن کو همست

باد را در شارع حکمت شتابی دایمست****خاک را از فضلهٔ حلمت اساسی محکمست

ایمنی با سدهٔ جاهت چو دمسازی گرفت****فتنه را گفتند کایمان تازه کن کاخر دمست

تا در انعام تو بر آفرینش باز شد****آز را پیوسته در با بی نیازی درهمست

فتح باب دست تو شکلیست کز تاثیر او****دود آتش را میان چو ابر نیسان پر نمست

موج شادی می زند جان جهانی از کفت****اینت غم گر کان و دریا را از آن شادی غمست

سعد اکبر کیست کاندر یک دو گز مقنع ترا****آن سعادتهای دنیاوی و دینی مدغمست

کز ورای بیخ گردون ده یکی زان خاصیت****مشتری را در صد و سی گز عمامه معلمست

تا که از دوران دایم و زخم سقف فلک****با چراغ صبح اشهب دود شام ادهمست

آتش جود ترا کز دود منت فارغست****آن سعادت باد هیزمکش که بیرون زین خمست

می نیارم گفت خرم باد عیدت، گو چرا****زانکه خود عید دو گیتی از وجودت خرمست

رایت عز تو بر بام بقا تا در گذر****طرهٔ شب نیزهٔ فوج زمان را پر چمست

عود****تا در چمن ز بیضهٔ کافور خرمنست

آن عهد نیست آنکه ز الوان گل چمن****گفتی که کارگاه حریر ملونست

سلطان دی به لشکر صرصر جهان بکند****بینی که جور لشکر دی چون جهان کنست

در خفیه گرنه عزم خروجست باغ را****چون آبگیرها همه پر تیغ و جوشنست

نفس نباتی ار به عزب خانه باز شد****عیبش مکن که مادر بستان سترونست

باد صبا که فحل بنات نبات بود****مردم گیاه شد که نه مردست و نه زنست

از جوش نشو دیگ نما تا فرو نشست****از دود تیره بر سر گیتی نهنبنست

در باغ برکه رقص تموج نمی کند****بیچاره برکه را چه دل رقص کردنست

کز دست دی چو دشمن دستور مدتیست****کز پای تا به سر همه دربند آهنست

صدری که دایم از پی تفویض کسب ملک****خاک درش ملوک جهان را نشیمنست

آن پادشا نشان که ز تمکین کلک اوست****هر پادشا که بر سر ملکی ممکنست

آن کز نهیب تف سموم سیاستش****خون در عروق فتنه ز خشکی چوروینست

هر آیتی که آمده در شان کبریاست****اندر میان ناصیهٔ او مبینست

آن قبه قدر اوست که بر اوج سقف او****خورشید عنکبوت زوایاء روزنست

وان قلعه جاه اوست که گویی سپهر و مهر****در منجنیق برجش سنگ فلاخنست

جبر رکاب امر و عنان نفاذ او****زان دام که در ریاضت گردون توسنست

خورشید سرفکنده و مه خویشتن شناس****مریخ نرم گردن و کیوان فروتنست

آنجا که کر و فر شبیخون قهر اوست****نصرت سلاح دار و نگهبان مکمنست

کلکش چه قایلست که صاحب قران نطق****یعنی که نفس ناطقه در جنبش الکنست

صوت صریر معجزش از روی خاصیت****در قوت خیال چنان صورت افکنست

کاکنون مزاج جذر اصم در محاورات****ده گوش و ده زبان چو بنفشه است و سوسنست

ای صاحبی که نظم جهان را بساط تو****چون آفتاب و روز جهان را معینست

در

شرع ملک آیت فرمان تست و بس****نصی که بی تکلف برهان مبرهنست

در نسبت ممالک جاه تو ملک کون****نه کاخ و هفت مشعله و چار گلخنست

در آستین دهر چه غث و سمین نهاد****دست قضا که آن نه ترا گرد دامنست

از جوف چرخ پر نشود دست همتت****سیمرغ همت تو نه چو مرغان ارزنست

آن ابر دست تست که خاشاک سیل او****تاریخ عهد آذر و نیسان و بهمنست

برداشت رسم موکب باران و کوس رعد****وین مختصر نمونه کنون اشک و شیونست

تنگست بر تو سکنهٔ گیتی ز کبریات****در جنب کبریاء تو این خود چه مسکنست

وین طرفه تر که هست بر اعدات نیز تنگ****پس چاه یوسف است اگر چاه بیژنست

خود در جهان که با تو دو سر شد چو ریسمان****کاکنون همه جهان نه برو چشم سوزنست

ترف عدو ترش نشود زانکه بخت او****گاویست نیک شیر ولیکن لگدزنست

دشمن گریزگاه فنا زان به دست کرد****کاینجا بدیده بود که با جانش دشمنست

صدرا مرا به قوت جاه تو خاطریست****کاندر ازای فکرت او برق کودنست

وانجا که در معانی مدحت بکاومش****گویی جهازخانهٔ دریا و معدنست

گویند مردمان که بدش هست و نیک هست****آری نه سنگ و چوب همه لعل و چندنست

در بوستان گفتهٔ من گرچه جای جای****با سرو و یاسمین مثلا سیر و راسنست

در حیز زمانه شتر گربها بسیست****گیتی نه یک طبیعت و گردون نه یک فنست

با این همه چو بنگری از شیوهای شعر****اکنون به اتفاق بهین شیوهٔ منست

باری مراست شعر من، از هر صفت که هست****گر نامرتبست و گر نامدونست

کس دانم از اکابر گردن کشان نظم****کورا صریح خون دو دیوان به گردنست

ناجلوه گاه عارض روزست و زلف شب****این تیره گل که لازم این سبز گلشنست

دور زمانه لازم عهد تو باد ازآنک****ازتست روز هرکه